كەنەسارى — ناۋرىزباي (ءى نۇسقا)
ابىلپەيىز دەگەن بۇحارادا حاندىق قۇرىپ تۇرعان. ونىڭ ءمارايىم دەگەن باس ءۋازىرى بولادى. ابىلپەيىز حانعا بىلدىرمەي، ءمارايىم سوڭىنا حانعا قارسى ادامداردى ەرتىپ، حاندى ءولتىرۋ جولىن قاراستىرادى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءمارايىم ابىلپەيىزدى مەيمانعا شاقىرىپ، شاراپ ءىشىپ ماس بولعان حاندى ءولتىرىپ، ەرتەڭىنە ءوزىن حان دەپ جاريالايدى. ابىلپەيىزدىڭ ۇي-مۇلكىن «حان تالاندى» دەپ تالاتىپ، ءۇيىن قۇرتىپ جىبەرەدى. ابىلپەيىزدىڭ ايەلى بەس جاسار ابىلاي دەگەن بالاسىمەن قاشىپ، ءوزى قولعا تۇسەردەن بۇرىن «حاننىڭ بالاسى دەپ ءتىرى جانعا ايتپاي اسىرا» دەپ، وراز دەگەن ءمۇساپىر شالعا بەرەدى. بەس جاسار بالانى ءمارايىم ىزدەتكەننەن كەيىن-اق وراز قاريا بالانى الىپ قاشىپ، تۇركىستان شاھارىنا كەلەدى. تۇركىستاندا ءبىراز جىل تۇرىپ، ەڭ اۋىر قالدە ءومىر سۇرەدى. جالدانىپ كۇندەرىن كورەدى. اقىرى كۇن كورە الماي «سارىارقا، كوكشەتاۋ دەگەن جاق جاقسى، بارعان ادام ءومىرى كورمەگەن تويىنشىلىققا كەزدەسەدى» دەگەن حابار ەسىتىپ، وراز قاريا ارقادان كەلگەن كوپ تۇيە كەرۋەنگە ىلەسىپ سارىارقا دەگەن جەرگە كەلەدى. ارىپ-اشىپ كەلە جاتقان وراز جاس بالاسىن ەرتىپ سۋسىن ىشۋگە ارقالىق دەگەن ءبىر باي اۋلىنا كەلەدى. باي شالدى بالاسىمەن جالشى ەتىپ الادى. جاس ابىلاي كوپ ۇزاماي جىلقىشى بولادى. نە جاقسى اتتاردى ءمىنىپ، ات قۇلاعىندا وينايتىن شاباندوز، قاتارىنىڭ اراسىندا بەدەلى اسىپ، ابىرويلى بولا باستايدى. ونى سەزگەن اتالىق جانە ءوزىنىڭ بالاسىنىڭ جوقتىعىنان ابىلايدى وكىل بالا ەتەدى. وعان بالانىڭ كەلبەتى دە سەبەپ بولادى. ويتكەنى ابىلايعا بىتكەن سۇيەك سۇلۋلىعى مەن ىرەڭدىلىك ەشكىمگە بىتپەگەن. وراز شالعا ءبىر جەسىر كەمپىردى قوسىپ، ءوز الدىنا ءۇي ەتىپ قويادى.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە حان جانىبەك جار سالىپ ەل جيناپ، ەكى رەت قازاق اۋلىن شاۋىپ العان قالماقتىڭ قالدان حانىنا بارىپ كەگىن الۋ ءۇشىن كوپ سارباز جينايدى. ول كوپ قولعا قوسىلماق بولىپ، ابىلاي وكىل اكەسىنەن رۇقسات سۇرايدى. اتالىق رۇقسات ەتپەيدى. تالاپتى ابىلاي ءتۇن ىشىندە قاشىپ كەلىپ، حان جانىبەكتىڭ قوسىنىنا قوسىلادى.
قالدان حاننىڭ ەلىنە جەتكەندە، دايىندالىپ تۇرعان كوپ لاشكەر قولىمەن حان جانىبەكتىڭ الدىنان قارسى شىعادى. ەكى جاقتىڭ ساربازى بەتپە-بەت كەلىپ، قالدان حاننىڭ اتاقتى باتىرى شىرىش جەكە سوعىسقا شىعادى. شىرىش باتىردىڭ ءتۇرىن كورگەن قازاقتارعا قورقىنىش كىرىپ، ەشبىر جان مەن بارام دەپ تىلەمەيدى. قاتتى قىسىلعان حان جانىبەك «كىم تالاپكەر؟» — دەپ ايقاي سالادى. شارت تۇيىنگەن ناۋشا جىگىت كەلىپ حاننان رۇقسات سۇرايدى. قىسىلىپ تۇرعان حان كىم ەكەنىن سۇراماي-اق رۇقسات ەتەدى.
ۇلكەن مايدان الابىندا ابىلاي مەن شىرىش باتىر ۇرىس جاساپ، ابىلاي شىرىشتى ولتىرەدى. ولگەن باتىرمەن قالعان باتىرعا قاراي ەكى جاقتىڭ كوپ قولى ايقايلاپ ات قويىپ، ۇرىس باستالادى. باتىرىنان ايىرىلعان قالماق حانى جەڭىلىپ قاشادى. ەكى حان ءبىتىسىپ، ابىلايعا قالدان حان قىزىن بەرەدى. قايتىپ كەلگەن سوڭ حان جانىبەك ورنىنا ابىلايدى حان سايلاپ، ابىلايدىڭ حاندىق ءداۋىرى سول زاماننان باستالعان.
ابىلايدىڭ قالماقتان العان ايەلىنەن قاسىم حان تۋعان، ءبىر ايەلىنەن ءۋالي حان تۋعان.
ابىلاي بوگەن بويىنىڭ بورالدايمەن ۇشتاسقان جەرىندە اۋىرىپ جاتىپ، كوكشەتاۋداعى بالاسى ءۋالي حاندى شاقىرادى. ءۋالي حان كوكشەتاۋدان اۋىرىپ جاتقان اكەسىنە ون التى كۇن سالت اتپەن ءجۇرىپ جەتەدى. ابىلاي اۋىرىپ جاتىپ ەلدىڭ بيلەرىن جيىپ الىپ، بالاسى ءۋالي حاندى ورنىنا حان سايلاعانىن ايتادى.
ابىلاي ولىسىمەن ونىڭ بالالارىنىڭ اراسىنان ارازدىق تۋىپ كۇشەيە باستايدى. قاسىم حاندى «قالماقسىڭ، حان ەمەسسىڭ» دەپ شەتتەتە باستايدى. وعان شىداماعان قاسىم حان بولىنە كوشەدى. ەكى اراسىنان جانجال شىعىپ، ول بالا-شاعاعا شەيىن ارازداسۋعا الىپ كەلەدى. بۇل ارازدىق كەنەسارى مەن شىڭعىس اراسىندا شىعادى. قاسىم حاننىڭ ءبىر ايەلىنەن: ەسەنكەلدى، سارىجان، اعاداي، كەنەسارى، بوپى، كوشەك. ءبىر ايەلىنەن — ناۋرىزباي. ءبىر ايەلىنەن ۇسەن تۋعان.
ءۋالي حاننىڭ بالاسى شىڭعىس جانە باسقالارى پەتەرگرادقا وقىپ، «ۇلى» شەنگە يە بولىپ، قازاق دالاسىن پاتشا اسكەرىنىڭ باسىپ الۋىنا جاردەمدەسكەن.
ءۋالي حان اۋىلىنا پاتشا سالداتى كەلەدى-مىس، قىزىلجار، اقمەشىتكە پاتشا سالدات تۇراتىن كىرەپىس سالادى دەگەن حاباردى ەستىسىمەن كەنەسارى اۋىلى كوكشەتاۋدى تاستاپ، تۇركىستانعا قاراي قاشا كوشەدى. كەنەسارى قاشىپ كوشىپ كەلە جاتىپ، تۇركىستان بارىپ «قازاق دۋانىن» شاقىراتىنىن حابارلايدى. كەنەسارى ناۋرىزبايدىڭ بىرنەشە اۋىلمەن قاشىپ بارا جاتقانىن جانە «قازاق دۋانىن» شاقىراتىنىن ءۋالي حان اۋىلى ەسىتىپ، قاسىنا سالدات الىپ، كوپ اداممەن ارتىنان قۋادى. قۋعىنشىدان حابار العان كەنەسارى اۋىل ەركەگىمەن بىرگە جاسىرىنىپ كەتەدى.
اۋىل شابۋىلعا دايىندالىپ ەرۋ بولىپ وتىرىپ قالادى. كوكشەتاۋدان كەلگەن كوپ قۋعىنشى كەنەسارى اۋىلىن شاۋىپ، ونىڭ بار جارار مۇلكىن، مالىن الىپ، قاتىن-بالاعا شەيىن تاياققا جىعىپ، كەنەسارى، ناۋرىزبايدى قولعا تۇسىرە الماي، كەنەسارىنىڭ كۇنىمجان دەگەن ايەلىن ءبىراز اداممەن ۇستاپ الىپ كەتەدى. كەنەسارى كۇنىمجانىن جانىنان جاقسى كورەدى. سوندىقتان ىزدەپ كەلمەي تۇرمايدى، سوندا ءوزىن ۇستايمىز دەپ پلان جاسايدى. بۇل وقيعادان سوڭ كەنەسارى كوپ قول جيناپ، قولعا ءتۇسىپ اقمەشىتكە كەتكەن كۇنىمجانعا بارادى. كەنەسارى استىرتىن جاۋشى جىبەرىپ، اقمەشىت قالاسىندا بەكىنىپ جاتقان ءۇش ءجۇز سالداتتىڭ بارىن بىلەدى. ەسكى شاپانعا ماي قۇيىپ، پاتشا اسكەرى جاتقان اعاش دۋالعا وت قويماق بولادى. قالماق قارابەركىن دەگەن مايلاعان ءشوپ ارقىلى دۋال تۇبىنە وت قويىسىمەن دايىندالىپ تۇرعان كەنەسارىنىڭ اتشى جىگىتتەرى، نايزانىڭ باسىنا تۇيرەپ تۇرعان ءبىر-بىر بۋما قۋ اق ءشوپتى شاۋىپ بارىپ جانعان وتقا تاستايدى.
ءورت كۇشەيىپ، سالداتتار سوندىرە الماي، اعاش قورعاننان قاشىپ شىعىسىمەن اڭدىپ تۇرعان كەنەسارى ءۇش ءجۇز سالداتتى ءتۇن ىشىندە جەڭىپ، ونداعى قارۋ-جاراعىن قولعا ءتۇسىرىپ، تۇڭعىش رەت كەنەسارى قارۋلانادى.
تۇتقىننان كۇنىمجاندى تابا الماي، اقمەشىت قالاسىنداعى بارلىق ۇلىقتاردىڭ قاتىن-قىزىن ايداپ، قايتىپ اۋىلىنا كەلەدى.
اقمەشىتتى پاتشا سالداتىنان تازارتۋمەن قاتار، وزىنە كوپ سارباز جيىپ الادى. قاتىن-بالاسىنان ايىرىلعانداردىڭ ىزدەنۋىمەن كۇنىمجان بارلىق اۋىل دۇنيەسىمەن قايتارىلىپ، قولعا تۇسكەن ايەلدەرىن قايتىپ الادى. اعىباي، بۇعىباي، بەركىن، جۇمان ت.ب. وزىنە سەرىك كوپ باتىرلار جينالادى. مىنە، كەنەسارى، ناۋرىزبايدىڭ پاتشاعا قارسىلىعى وسىلاي باستالادى.
«قازاق دۋانىن» شاقىرىپ، وعان كوپ ەل قاتىسادى. قاتار جاتقان قىرعىز، وزبەك حالقىنا دۋان اتىنان سارباز كومەك سۇراپ ون ەكى ادام جىبەرەدى.
پاتشانىڭ سىبايلاسى ءۋالي حان اۋىلىنا قارسى كۇرەسۋگە شاقىرادى. ستانبۋلعا اسكەر وقۋىنا بالا جىبەرمەك بولىپ، حالىقتى پاتشاعا قارسى كۇرەسكە شاقىرادى. باستىعى نىسانباي ەتىپ، پىسپەك، توقباققا كىسى جىبەرەدى.
تاشكەنگە ادام جىبەرەدى. وزبەك حالقى ونى ماقۇلداپ، پاتشاعا قارسى كۇرەسكە كۇش جيناپ، اقمەشىتپەن تۇركىستان اراسىنداعى اسكەرىمەن قازاقتاردىڭ ۇرىسىنا قوسىلادى.
ول ساربازداردى كەنەسارىنىڭ سىزدىق دەگەن بالاسى باسقارىپ جۇرەدى. ول كەزدە كەنەسارى اۋىلى اۋليەاتاعا قاراي كوشىپ كەلە جاتادى. قىرعىزداردان كوپ جىگىت الىپ، پاتشا سالداتىنا قارسى بارماق بولادى. الدىنان پىسپەك بارعان ادامدارى شىعىپ، قىرعىزداردىڭ «يگى جاقسىلارى» سارباز بەرمەي، قايتا ءوزىمىزدى مازاقتاپ، كوپ اۋرەلەدى دەيدى.
سول قارساڭدا كەنەسارىنىڭ ءوزى ءمىنىپ جۇرەتىن تورتوبەل اتى ۇرلانادى. ونى قىرعىزدىڭ ۇرى جۇمسايتىن «يگى جاقسىسى» ۇرلاتىپ الىپ بارادى.
ەكى جاقتى بىردەي قورلىق كورگەن كەنە حان وجەتتىككە سالىپ، اۋىلىن شاۋىپ، قورقىتىپ، سارباز الماق بولادى.
كەنەسارى، ناۋرىزباي قىرعىزدارمەن سول ۇرىستا 1849-50 جىلدارى ولگەن. سوندا كەنەسارى قىرىق التى جاسىندا، ناۋرىزباي جيىرما ءتورت-جيىرما بەس جاسىندا ەكەن.
ناۋرىزباي ولگەن سوڭ ونىڭ ايەلىن كەنەسارىنىڭ تايشىق دەگەن بالاسىنا قوسقان. ونان ءبىر جىلعا جەتپەي ءجۇنىس دەگەن بالا تۋعان. ول بالا ناۋرىزبايدان قالدى دەپ بەلگىلەنگەن. ءجۇنىس سەكسەن ەكى-سەكسەن ءۇش جاسىندا ولگەن. كەنەسارى، ناۋرىزباي ولگەن سوڭ اۋىلى كەيىن ۇركە كوشىپ، تۇركىستان ۇستىنە كەلگەن. كەنەسارى ۇلى سىزدىق باستاعان قازاق، قالماق، وزبەكتەر تۇركىستاندا جەڭىلىپ، تاشكەن بارعان. تاشكەندە قىرىق ەكى كۇن ۇرىسىپ، اشىققان حالىق قاقپانىڭ ءبىر جاعىن اشىپ قاشقان. بۇحار مەن حيۋا حاندىقتارى سىزدىققا باعىنباي، پاتشا اسكەرىنىڭ الدىنان سىرنايلاتىپ شىققان. وعان پاتشا «جەڭىلدىك» بەرىپ، حيۋا، بۇحار حاندىعى كوپ جىلدار ءومىر سۇرگەن. ودان كۇدەر ۇزگەن سىزدىق ۇرگەنىش، قاشقار بارادى. ول كەزدە كەنەسارىنىڭ ءبىر بالاسى جاپپار جۇرگەن ءبىر توپ ەرنازار، بەكەت باتىرلار قولعا ءتۇسىپ كەتكەن. جاپپار سول سالدات ۇستاعاننان كەيىن ون ءتورت جىلدان سوڭ بوساپ كەلىپ، اۋىلىندا ولگەن.
سىزدىق ۇرگەنىش، قاشقاردا اقىرعى رەت جەڭىلىپ، قولىنا وق ءتيىپ يندياعا ءجۇرىپ، جۇڭگو قىزىن الىپ، ساۆەي سودان تۋىلعان. جۇڭگو ايەل سىزدىق ولگەننەن كەيىن اشۋلانسا، باسقا ءبىر تىلمەن (شۇلدىرلەپ دەيدى) سويلەپ جان ادام تۇسىنبەيدى ەكەن. ونى قاريالاردىڭ كوبى كورگەن. پاتشا ۇكىمەتى قازاق ەلىن قىرعىز، وزبەكتەردى تەگىس جاۋلاپ، وتارلاپ الىپ بولعان سوڭ، سىزدىق ءوز ەلىنە كەلىپ ولگەن. پاتشا سىزدىققا: «تۇقىمىڭنان سالىق، سالدات المايمىز» دەپ جارلىقتا جازعان دەسەدى. وعان سىزدىق كونبەگەن.
سىزدىق باتىر جەتى جەردە جول توسىپ، پاتشا اسكەرىمەن ۇرىسقان. ەڭ العاش قازالىدا، اقمەشىتتە (اقمەشىتتە جەڭىلگەن سوڭ، كەنەحان سارباز جيناۋعا كەتكەن). ءبىراق كوپ ادام قارۋمەن قاشا ۇرىس قىلىپ، سىزدىق قالعان.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
سىرىمنىڭ نۇرالى حاندى شابۋى (ءىى نۇسقا)
بايماعامبەت سۇلتان مەن سىرىم باتىر
You Might Also Like
-
كەنەسارىعا سۇيىندىك ەلى «ەرەمىن» دەپ، ەرمەگەنسىن، كەنەسارىعا بىرەۋ ايتىپتى: «سەنىمەن بىرگە اۋۋدى پوشتاي ۇناتپايدى» دەگەنسىن، كەنەسارى پوشتايعا ايتىپتى:
-
ەرتەدە ۇلكەن اۋلادا اسقاباق قىز تۇراتىن. ونىڭ كوڭىل-كۇيى اۋا-رايىنا بايلانىستى بولدى. اسپان بۇلتتانسا — ونىڭ دا قاباعى تۇيىلەتىن، ال كۇن شىقسا — ءجۇزى جايناپ شىعا كەلەدى. كەشكە اسقاباق ق...
