كىشى ءجۇزدىڭ رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنا كىرۋى
كىشى ءجۇزدىڭ رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنا كىرۋى
كونسپەكت
جوڭعار ءقاۋپىنىڭ جويىلماۋى بيلەۋشىلەردەن سىرتقى قاۋىپتەن قۇتقاراتىن جول ىزدەۋدى تالاپ ەتتى. كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر (1680 - 1748) رەسەيدىڭ قۇرامىنا ەنۋدى ويلاستىردى. ول كوزدەگەن ماقساتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە رەسەيمەن بىرىگۋ بولدى. ءابىلقايىر حاننىڭ ماقساتتارى قازاق اۋىلدارىنىڭ شارۋاشىلىق مۇقتاجىمەن دە بايلانىستى بولدى. جايىقتىڭ تومەنگى اعىسى، ەسىل، ەرتىس، ور وزەندەرى بويىنداعى قازاقتاردىڭ مال جايىلىمدارى ءۇشىن بەيبىت ءومىردى ساقتاۋدى رەسەيمەن كەلىسىمگە كەلۋ ارقىلى شەشۋدى ويلاستىردى. بۇدان باسقا قالماقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ قازاق جەرىن شابۋىلداۋىن توقتاتۋدى كوزدەدى. پەتەربۋرگ بيلەۋشىلەرىنە ارقا سۇيەپ، اعا حاندىققا تالاستا قارسىلاستارىن جەڭۋدى دە ويلادى. قازاق جەرى ارقىلى وتەتىن كەرۋەن جولدارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ - ونىڭ ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولدى. كىشى ءجۇز اقسۇيەكتەرىنىڭ تالابى رەسەيمەن اسكەري وداق قۇرۋ بولدى.
ءابىلقايىر حان پەتەربۋرگكە اتتانعان ەلشىلەرى – سەيىتقۇل قويداعۇل ۇلى مەن قۇتلىمبەت قوشتايۇلىنا رەسەيدىڭ قول استىنا كىرۋ تۋرالى قۇجات تاپسىردى. 1731 جىلعى 19 اقپاندا كىشى ءجۇزدى يمپەريا قۇرامىنا قابىلداۋ تۋرالى حان ۇسىنىسىن يمپەراتريسا اننا يواننوۆنا قابىلدادى. 1731 جىلعى 10 قازاندا كىشى ءجۇزدىڭ 29 ستارشىنى رەسەيدىڭ قول استىنا كىرۋگە انت بەردى. باراق سۇلتان، بوكەنباي باتىر توپتارى كىشى ءجۇزدى رەسەيگە قوسۋ جونىندەگى شارالاردى اياقسىز قالدىرۋعا تىرىسقانمەن، بۇل قارسىلىق ءساتسىز اياقتالدى.
18 عاسىردىڭ 30 - 40 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ ساياسي دامۋىنداعى كۇردەلى كەزەڭ بولدى. 1740 جىلى يران ءامىرشىسى ءنادىرشاحتىڭ حيۋانى تالقانداپ، سىرداريا وڭىرىنە جاقىنداۋى قازاقتاردىڭ جاعدايىن اۋىرلاتا ءتۇستى.
ورىس ۇكىمەتى قازاق ولكەسى جونىندە وتارشىلدىق ساياسات ۇستانىپ، 1714 - 1720 جىلدارى ەرتىس وزەنىنىڭ جوعارى اعىسىندا بەكىنىستەر تۇرعىزعان بولاتىن. ول بەكىنىستەر – ءجامىش، ومبى، كولباسينسك، جەلەزينسك، سەمەي، كورياكوۆ (كەرەكۋ)، وسكەمەن. پاتشا ۇكىمەتى قازاق - جوڭعار سوعىسىن پايدالانىپ، بەكىنىستەر سالۋ ارقىلى قازاق ولكەسىن بىرتىندەپ جاۋلاپ الۋ ماقساتىن كوزدەدى. 1734 جىلى مامىردا سەنات حاتشىسى ي. ك. كيريللوۆ باسقارعان «قىرعىز - قايساق ەكسپەديسياسى» جابدىقتالىپ، قازاقستانعا جىبەرىلدى. 1735 جىلى ور وزەنى بويىندا ور بەكىنىسىنىڭ نەگىزى قالاندى. 1738 جىلى تامىزدا ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باسشىسى، تاريحشى ۆ. ن. تاتيششيەۆ ورىنبوردا قازاق سۇلتاندارىنىڭ سەزىن وتكىزدى. كىشى ءجۇز بەن ورتا جۇزدەن بارلىعى 60 - قا جۋىق ستارشىن رەسەيگە بەرىلگەندىگىن قۋاتتاپ ەكىنشى رەت انت بەردى. 1740 جىلى تامىزدا ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتان رەسەيگە انت بەردى. الايدا ورتا ءجۇز دەربەستىگىن ءالى دە ساقتادى.
رەسەي ۇكىمەتى قازاقتاردى قورعاۋ دەگەن جەلەۋمەن زەڭبىرەك پەن اسكەري بولىمدەردى ەرتىس، التاي وڭىرىندەگى بەكىنىستەرگە ورنالاستىردى. ولار ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، كەنگە باي التاي ءوڭىرىن وتارلاۋدى تەزىرەك اياقتاۋعا تىرىستى.
1741 - 1742 جىلدارى قونتايشى قالدان سەرەن (گالدان سەرەن) ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزگە ەكىنشى “اقتابان شۇبىرىندى” جورىقتارىن جاسادى. ورتا ءجۇز قازاقتارى ور بەكىنىسىنە دەيىن ىعىستىرىلدى. 1742 جىلى 20 مامىردا رەسەي سەناتى قازاقتاردى جانە شەكارالىق بەكىنىستەردى قورعاۋ جونىندە جارلىق شىعاردى. 1742 جىلى 2 قىركۇيەكتە ورىنبور كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى ي. ن. نەپليۋيەۆ قالدان سەرەنگە جولداعان حاتىندا رەسەيدىڭ قاراماعىنداعى قازاقتارعا قىسىم جاساماۋدى تالاپ ەتتى. كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىردىڭ بەدەلى ءوسىپ، ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن، كەرەي، ۋاق، قىپشاق رۋلارى ونى اعا حان رەتىندە مويىندادى. ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت تۇركىستانعا، ءابىلقايىردىڭ جاۋى باراق سۇلتان وڭتۇستىك - شىعىس ايماققا ىعىستىرىلدى. كىشى ءجۇز حانى اۋىر جاعدايعا قاراماستان، قازاق جەرىن ءوز قولىنا بىرىكتىرۋگە تىرىستى. رەسەي ۇكىمەتى ءابىلقايىردىڭ دارا بيلىگىنىڭ كۇشەيۋىنە قارسى بولدى. يمپەريانىڭ قىسىمىنا شىداماعان ءابىلقايىر رەسەيدەن قايتادان ءبولىنىپ كەتۋدى ويلاستىردى. 1748 جىلى ءابىلقايىر باراق سۇلتاننىڭ قولىنان قازا تاپتى.
رەسەي يمپەرياسى قۇنارلى جەرلەردى يەمدەنىپ، ولاردى تورەلەرگە، قوجالارعا بەردى جانە رەسەيلىك ءىرى پومەششيكتەر يۋسۋپوۆ پەن بەزبورودكوعا كاسپيي جاعالاۋىنىڭ قۇنارلى جەرلەردى ءبولىپ بەردى. بۇل بوكەي ورداسىنداعى كوتەرىلىستىڭ باستالۋىنىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى ەدى.
ءابىلقايىر حاننىڭ 1731 جىلى رەسەي بيلىگىن مويىنداۋى قازاقستان تاريحىنداعى وزەكتى وقيعا. بۇل قادامنىڭ جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىنە شاپقىنشىلىعىنا بەلگىلى دارەجەدە شەك قويعانى ءمالىم.
كونسپەكت سۇراقتار
1. رەسەي يمپەراتريساسى اننا يواننوۆنانىڭ كىشى ءجۇز ەلشىلىگىن قابىلداعان جىلى:
2. 1731 جىلى رەسەيدىڭ قول استىنا كىرۋگە انت بەرگەن كىشى ءجۇز ستارشىندارىنىڭ سانى:
3. كىشى ءجۇزدىڭ دەربەستىگىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان تابىن رۋىنان شىققان باتىر:
4. 1714 - 1720 جىلدارى پاتشا وكىمەتىنىڭ ەرتىس بويىنا اسكەري بەكىنىستەر سالۋداعى باستى ماقساتى:
5. ي. ك. كيريللوۆ باسقارعان ەكسپەديسيا قاي جىلى جابدىقتالدى:
6. ور بەكىنىسىنىڭ نەگىزى قاي جىلى قالاندى؟
7. 1738 جىلى ورىنبوردا قازاق سۇلتاندارىنىڭ سەزىن وتكىزگەن ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باسشىسى:
8. ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتان رەسەيگە قاي جىلى انت بەردى؟
9. 18 عاسىردىڭ 40 جىلدارى حيۋانى تالقانداپ، سىرداريا وڭىرىنە جاقىنداعان كىمدەر؟
10. ەكىنشى “اقتابان ششۇبىرىندى” جورىعى كىمدەرگە باعىتتالدى؟
11. قاي جىلى جوڭعارلاردان رەسەيدىڭ قاراماعىنداعى قازاقتارعا قىسىم جاساماۋ تالاپ ەتىلدى؟
12. ورىس ۇكىمەتىنىڭ اسكەري بولىمدەرى ورنالاسقان ءوڭىر:
13. ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر رۋلارى اعا حان رەتىندە كىمدى مويىندادى؟
14. 1747 جىلى حيۋا تاعىنا كىم وتىردى؟
15. كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر قاي جىلى قايتىس بولدى؟
16. كىشى ءجۇز حانىنىڭ پەتەربۋرگكە ەلشىلىك جىبەرگەندەگى ماقساتى:
17. كىشى ءجۇز اقسۇيەكتەرىنىڭ تالابى:
18. ءابىلقايىر حاننىڭ شارۋاشىلىق مۇقتاجدىققا بايلانىستى كوزدەگەن ماقساتى:
19. ءابىلقايىر حاننىڭ باستى ماقساتى:
20. قاي جىلى «قىرعىز - قايساق» ەكسپەديسياسى رەسەيدە قۇرىلدى؟
21. قاي رەسەي پومەششيكتەرى كاسپيي جاعالاۋىنىڭ قۇنارلى جەرلەرىن يەمدەنگەن؟
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
جوڭعار ءقاۋپىنىڭ جويىلماۋى بيلەۋشىلەردەن سىرتقى قاۋىپتەن قۇتقاراتىن جول ىزدەۋدى تالاپ ەتتى. كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر (1680 - 1748) رەسەيدىڭ قۇرامىنا ەنۋدى ويلاستىردى. ول كوزدەگەن ماقساتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە رەسەيمەن بىرىگۋ بولدى. ءابىلقايىر حاننىڭ ماقساتتارى قازاق اۋىلدارىنىڭ شارۋاشىلىق مۇقتاجىمەن دە بايلانىستى بولدى. جايىقتىڭ تومەنگى اعىسى، ەسىل، ەرتىس، ور وزەندەرى بويىنداعى قازاقتاردىڭ مال جايىلىمدارى ءۇشىن بەيبىت ءومىردى ساقتاۋدى رەسەيمەن كەلىسىمگە كەلۋ ارقىلى شەشۋدى ويلاستىردى. بۇدان باسقا قالماقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ قازاق جەرىن شابۋىلداۋىن توقتاتۋدى كوزدەدى. پەتەربۋرگ بيلەۋشىلەرىنە ارقا سۇيەپ، اعا حاندىققا تالاستا قارسىلاستارىن جەڭۋدى دە ويلادى. قازاق جەرى ارقىلى وتەتىن كەرۋەن جولدارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ - ونىڭ ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولدى. كىشى ءجۇز اقسۇيەكتەرىنىڭ تالابى رەسەيمەن اسكەري وداق قۇرۋ بولدى.
ءابىلقايىر حان پەتەربۋرگكە اتتانعان ەلشىلەرى – سەيىتقۇل قويداعۇل ۇلى مەن قۇتلىمبەت قوشتايۇلىنا رەسەيدىڭ قول استىنا كىرۋ تۋرالى قۇجات تاپسىردى. 1731 جىلعى 19 اقپاندا كىشى ءجۇزدى يمپەريا قۇرامىنا قابىلداۋ تۋرالى حان ۇسىنىسىن يمپەراتريسا اننا يواننوۆنا قابىلدادى. 1731 جىلعى 10 قازاندا كىشى ءجۇزدىڭ 29 ستارشىنى رەسەيدىڭ قول استىنا كىرۋگە انت بەردى. باراق سۇلتان، بوكەنباي باتىر توپتارى كىشى ءجۇزدى رەسەيگە قوسۋ جونىندەگى شارالاردى اياقسىز قالدىرۋعا تىرىسقانمەن، بۇل قارسىلىق ءساتسىز اياقتالدى.
18 عاسىردىڭ 30 - 40 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ ساياسي دامۋىنداعى كۇردەلى كەزەڭ بولدى. 1740 جىلى يران ءامىرشىسى ءنادىرشاحتىڭ حيۋانى تالقانداپ، سىرداريا وڭىرىنە جاقىنداۋى قازاقتاردىڭ جاعدايىن اۋىرلاتا ءتۇستى.
ورىس ۇكىمەتى قازاق ولكەسى جونىندە وتارشىلدىق ساياسات ۇستانىپ، 1714 - 1720 جىلدارى ەرتىس وزەنىنىڭ جوعارى اعىسىندا بەكىنىستەر تۇرعىزعان بولاتىن. ول بەكىنىستەر – ءجامىش، ومبى، كولباسينسك، جەلەزينسك، سەمەي، كورياكوۆ (كەرەكۋ)، وسكەمەن. پاتشا ۇكىمەتى قازاق - جوڭعار سوعىسىن پايدالانىپ، بەكىنىستەر سالۋ ارقىلى قازاق ولكەسىن بىرتىندەپ جاۋلاپ الۋ ماقساتىن كوزدەدى. 1734 جىلى مامىردا سەنات حاتشىسى ي. ك. كيريللوۆ باسقارعان «قىرعىز - قايساق ەكسپەديسياسى» جابدىقتالىپ، قازاقستانعا جىبەرىلدى. 1735 جىلى ور وزەنى بويىندا ور بەكىنىسىنىڭ نەگىزى قالاندى. 1738 جىلى تامىزدا ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باسشىسى، تاريحشى ۆ. ن. تاتيششيەۆ ورىنبوردا قازاق سۇلتاندارىنىڭ سەزىن وتكىزدى. كىشى ءجۇز بەن ورتا جۇزدەن بارلىعى 60 - قا جۋىق ستارشىن رەسەيگە بەرىلگەندىگىن قۋاتتاپ ەكىنشى رەت انت بەردى. 1740 جىلى تامىزدا ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتان رەسەيگە انت بەردى. الايدا ورتا ءجۇز دەربەستىگىن ءالى دە ساقتادى.
رەسەي ۇكىمەتى قازاقتاردى قورعاۋ دەگەن جەلەۋمەن زەڭبىرەك پەن اسكەري بولىمدەردى ەرتىس، التاي وڭىرىندەگى بەكىنىستەرگە ورنالاستىردى. ولار ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، كەنگە باي التاي ءوڭىرىن وتارلاۋدى تەزىرەك اياقتاۋعا تىرىستى.
1741 - 1742 جىلدارى قونتايشى قالدان سەرەن (گالدان سەرەن) ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزگە ەكىنشى “اقتابان شۇبىرىندى” جورىقتارىن جاسادى. ورتا ءجۇز قازاقتارى ور بەكىنىسىنە دەيىن ىعىستىرىلدى. 1742 جىلى 20 مامىردا رەسەي سەناتى قازاقتاردى جانە شەكارالىق بەكىنىستەردى قورعاۋ جونىندە جارلىق شىعاردى. 1742 جىلى 2 قىركۇيەكتە ورىنبور كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى ي. ن. نەپليۋيەۆ قالدان سەرەنگە جولداعان حاتىندا رەسەيدىڭ قاراماعىنداعى قازاقتارعا قىسىم جاساماۋدى تالاپ ەتتى. كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىردىڭ بەدەلى ءوسىپ، ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن، كەرەي، ۋاق، قىپشاق رۋلارى ونى اعا حان رەتىندە مويىندادى. ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت تۇركىستانعا، ءابىلقايىردىڭ جاۋى باراق سۇلتان وڭتۇستىك - شىعىس ايماققا ىعىستىرىلدى. كىشى ءجۇز حانى اۋىر جاعدايعا قاراماستان، قازاق جەرىن ءوز قولىنا بىرىكتىرۋگە تىرىستى. رەسەي ۇكىمەتى ءابىلقايىردىڭ دارا بيلىگىنىڭ كۇشەيۋىنە قارسى بولدى. يمپەريانىڭ قىسىمىنا شىداماعان ءابىلقايىر رەسەيدەن قايتادان ءبولىنىپ كەتۋدى ويلاستىردى. 1748 جىلى ءابىلقايىر باراق سۇلتاننىڭ قولىنان قازا تاپتى.
رەسەي يمپەرياسى قۇنارلى جەرلەردى يەمدەنىپ، ولاردى تورەلەرگە، قوجالارعا بەردى جانە رەسەيلىك ءىرى پومەششيكتەر يۋسۋپوۆ پەن بەزبورودكوعا كاسپيي جاعالاۋىنىڭ قۇنارلى جەرلەردى ءبولىپ بەردى. بۇل بوكەي ورداسىنداعى كوتەرىلىستىڭ باستالۋىنىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى ەدى.
ءابىلقايىر حاننىڭ 1731 جىلى رەسەي بيلىگىن مويىنداۋى قازاقستان تاريحىنداعى وزەكتى وقيعا. بۇل قادامنىڭ جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىنە شاپقىنشىلىعىنا بەلگىلى دارەجەدە شەك قويعانى ءمالىم.
كونسپەكت سۇراقتار
1. رەسەي يمپەراتريساسى اننا يواننوۆنانىڭ كىشى ءجۇز ەلشىلىگىن قابىلداعان جىلى:
2. 1731 جىلى رەسەيدىڭ قول استىنا كىرۋگە انت بەرگەن كىشى ءجۇز ستارشىندارىنىڭ سانى:
3. كىشى ءجۇزدىڭ دەربەستىگىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان تابىن رۋىنان شىققان باتىر:
4. 1714 - 1720 جىلدارى پاتشا وكىمەتىنىڭ ەرتىس بويىنا اسكەري بەكىنىستەر سالۋداعى باستى ماقساتى:
5. ي. ك. كيريللوۆ باسقارعان ەكسپەديسيا قاي جىلى جابدىقتالدى:
6. ور بەكىنىسىنىڭ نەگىزى قاي جىلى قالاندى؟
7. 1738 جىلى ورىنبوردا قازاق سۇلتاندارىنىڭ سەزىن وتكىزگەن ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باسشىسى:
8. ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتان رەسەيگە قاي جىلى انت بەردى؟
9. 18 عاسىردىڭ 40 جىلدارى حيۋانى تالقانداپ، سىرداريا وڭىرىنە جاقىنداعان كىمدەر؟
10. ەكىنشى “اقتابان ششۇبىرىندى” جورىعى كىمدەرگە باعىتتالدى؟
11. قاي جىلى جوڭعارلاردان رەسەيدىڭ قاراماعىنداعى قازاقتارعا قىسىم جاساماۋ تالاپ ەتىلدى؟
12. ورىس ۇكىمەتىنىڭ اسكەري بولىمدەرى ورنالاسقان ءوڭىر:
13. ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر رۋلارى اعا حان رەتىندە كىمدى مويىندادى؟
14. 1747 جىلى حيۋا تاعىنا كىم وتىردى؟
15. كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر قاي جىلى قايتىس بولدى؟
16. كىشى ءجۇز حانىنىڭ پەتەربۋرگكە ەلشىلىك جىبەرگەندەگى ماقساتى:
17. كىشى ءجۇز اقسۇيەكتەرىنىڭ تالابى:
18. ءابىلقايىر حاننىڭ شارۋاشىلىق مۇقتاجدىققا بايلانىستى كوزدەگەن ماقساتى:
19. ءابىلقايىر حاننىڭ باستى ماقساتى:
20. قاي جىلى «قىرعىز - قايساق» ەكسپەديسياسى رەسەيدە قۇرىلدى؟
21. قاي رەسەي پومەششيكتەرى كاسپيي جاعالاۋىنىڭ قۇنارلى جەرلەرىن يەمدەنگەن؟
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
4 - سىنىپتىڭ ماتەماتيكا پانىنە ارنالعان ۇلەستىرمەلى ديداكتيكالىق ماتەريالدار
-
قازاقتاردىڭ 1773 - 1775 جىلدارداعى ە. ي. پۋگاچيەۆ باستاعان شارۋالار سوعىسىنا قاتىسۋى
