قازاقتاردىڭ 1773 - 1775 جىلدارداعى ە. ي. پۋگاچيەۆ باستاعان شارۋالار سوعىسىنا قاتىسۋى
قازاقتاردىڭ 1773 - 1775 جىلدارداعى ە. ي. پۋگاچيەۆ باستاعان شارۋالار سوعىسىنا قاتىسۋى
كونسپەكت
1770 جىلعا دەيىن جايىق پەن ەدىل وزەندەرى بويىنداعى قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ اراقاتىناسى كۇردەلى بولدى. 1771 جىلى 30 مىڭنان استام قالماقتاردىڭ بۇرىنعى جوڭعارياعا قاراي كوشىپ كەتۋى جەر تاپشىلىعىن باسەڭدەتتى. قازاق رۋلارى ءوز يەلىكتەرىن قايتارىپ الۋدان ۇمىتتەندى. الايدا پاتشا وكىمەتىنىڭ ماقساتى قازاقتاردى ىعىستىرىپ، كازاك اسكەرى مەن ورىس پومەششيكتەرىنىڭ يەلىكتەرىن كەڭەيتۋ بولدى.
ە. پۋگاچيەۆ باسقارعان 1773 - 1775 جىلدارداعى ورىس شارۋالار سوعىسىنا ەدىل مەن جايىق بويىنداعى باشقۇرت، تاتار، ورتا جانە كىشى ءجۇز قازاقتارى قاتىستى. قازاقتاردىڭ قارسىلىعىن تۋعىزعان جاعدايلار: 1) پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك - باتىسىنداعى شۇرايلى جەرلەردى ورىس پومەششيكتەرىنە ءبولىپ بەرۋى؛ 2) پەتەربۋرگ بيلەۋشىلەرىنىڭ وسى ايماقتى جازالاۋشى توپتارمەن ويرانداتۋى؛ 3) جايىق بويىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بەكىنىستەردى كوپتەپ سالۋى.
1773 جىلعى 20 قىركۇيەكتە ە. پۋگاچيەۆ نۇرالىعا ارنايى ۇندەۋ جولدادى. جەر مەن سۋدى قازاقتارعا قايتارۋعا ۋادە بەرىپ، قازاقتاردى وزىنە تارتۋ ماقساتىن ۇستاندى. كىشى ءجۇزدىڭ ءىرى اقسۇيەكتەرى – ەرالى، دوسالى، ايشۋاق سۇلتاندار، نۇرالى حان كوتەرىلىستى قولدادى. 1773 جىلى قاراشانىڭ 17 - نەن 18 - نە قاراعان تۇنىندە نۇرالىنىڭ وكىلى ءزابىر مولدا ۋسيحا وزەنى ماڭىندا پۋگاچيەۆكە جولىقتى. الايدا جايىق بەكىنىسىن قورشاۋداعى پۋگاچيەۆتىڭ ساتسىزدىگى نۇرالى حاننىڭ كومەك بەرۋگە اسىقپاۋىنا سەبەپ بولدى. II ەكاتەرينا نۇرالى حانعا ارنايى گراموتا جىبەرىپ، پۋگاچيەۆتى وزىنە جاقىنداتپاۋىن تالاپ ەتتى. پۋگاچيەۆ كۇشتەرىنىڭ ورىنبور اسكەري شەبىنە جاقىنداۋى، وسى وڭىردە كوشىپ - قونىپ جۇرگەن قازاقتاردى رۋحتاندىردى. دوسالى سۇلتان ءوزىنىڭ ۇلى سەيدالى باسقارعان توپتى كومەككە جىبەردى. قازاق جىگىتتەرى جايىق بەكىنىسىن قورشاۋعا تابان تىرەسە قاتىستى. كۋلاگين بەكىنىسىن الۋدا باستى كۇش قازاقتاردان قۇرالعان توپ بولدى. ورىنبوردى قورشاۋعا 200 - گە جۋىق قازاق قاتىستى.
1773 جىلدىڭ قاراشاسىندا پۋگاچيەۆتىڭ مانيفەسىنە ارقا سۇيەگەن قازاقتار جايىقتىڭ وڭ جاعاسىنا ءوتىپ، مالدارىن جايدى. نۇرالى حان باستاعان اقسۇيەكتەر ەكى جاقتى باعىت ۇستاندى: 1) سوعىستى پايدالانىپ، جەر تاپشىلىعىن جويۋ؛ 2) وزىنە باعىنىشتى قازاقتاردى قازاقتاردى تاۋەلدىلىكتە ۇستاۋ جانە جەڭىلسە پاتشا الدىندا اقتالۋ.
1773 جىلعى قازاندا قازاقتار پرەسنوگوركوۆسك بەكىنىسىنە، ترويسك، گاگاريەۆسك رەدۋتتارىنا شابۋىلدادى. 1774 جىلى جازدا قازاقتار اراسىندا زۆەرينوگولوۆسك بەكىنىسى توڭىرەگىندە پۋگاچيەۆ تىعىلىپ ءجۇر دەگەن لاقاپ تارادى. تورعاي وزەنىنىڭ بويىندا ستارشىندار قۇدايمەندى مەن تايىر باسقارعان شارۋالار اشىق قاقتىعىسپاي، قىر كورسەتۋمەن شەكتەلدى.
ورىنبوردى قورشاۋداعى ساتسىزدىك پۋگاچيەۆ كۇشتەرىنىڭ ترويسك بەكىنىسىنە شەگىنۋىنە سەبەپ بولدى. ورتا جۇزدەن ءداۋىتباي بي پۋگاچيەۆتىڭ ۇندەۋىنە قولداۋ ءبىلدىرىپ، ستارشىندارمەن بىرىگىپ، سوعىستى قولدايتىن شەشىمگە كەلدى. 1774 جىلعى كۇزدە ءسىبىر شەپتەرىنە شابۋىلداعان قازاقتار پاتشا اسكەرىنىڭ قىسىمىمەن سىرداريا بويىنا ىعىستى. بۇحار حاندىعىنا دەيىن بارعان ورتا ءجۇز قازاقتارى توبىل مەن ەسىل وزەندەرى بويىنا قايتىپ ورالدى.
كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قوزعالىسى ءۇش كەزەڭگە بولىنەدى: 1) پۋگاچيەۆ ۇندەۋلەرى كىشى جۇزدە ءجيى تاراپ، قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسكە ستيحيالىق باعىتتا تارتىلۋى (1773 ج. قىركۇيەك – 1774ج. ناۋرىز). 2) كوتەرىلىستىڭ كەڭ تارالۋى (1774 ج. ناۋرىز – 1774 ج. كۇز). 3) قوزعالىستىڭ باسىلۋى (1775 ج. قىركۇيەك – 1776 ج. اقپان).
ورتا ءجۇز قازاقتارى قوزعالىسى ءۇش كەزەڭگە ءبولىندى: 1) پۋگاچيەۆ شابارماندارىنىڭ ورتا ءجۇزدى ارالاپ، كوتەرىلىسكە شاقىرۋى (1773 ج. قىركۇيەك – 1774 ج. ءساۋىر). 2) ورتا ءجۇز جاساقتارىنىڭ جوعارعى جايىق جانە وي بەكىنىستەرى توڭىرەگىندە پۋگاچيەۆ كۇشتەرىن قولداۋى (1774 ج. ءساۋىر - ماۋسىم) 3) ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ەرتىس جانە وڭتۇستىك سىبىردەگى اسكەري شەپتەرگە ءقاۋىپ ءتوندىرۋى (1774ج. جازى – 1776 ج.).
1774 - 1775 جىلدارى ءسىبىر شەگىندە ورنالاسقان پاتشا اسكەرى 3500 بولسا، 1775 جىلى قوسىمشا 626 ادام، كەيىن 409 سولدات اكەلىندى. 1775 جىلى جايىق بويىنداعى شارۋالار سوعىسى السىرەدى. ا. ۆ. سۋۆوروۆ باستاعان كۇش پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنىڭ باستى ورتالىقتارىن تالقاندادى.
1773 - 1775 جىلدارداعى شارۋالار سوعىسىنا قازاق حالقىنىڭ بەلسەنە قاتىسۋى ورىس - قازاق بايلانىسىنداعى ماڭىزدى وقيعا.
كونسپەكت سۇراقتار
1. جايىق بويىنداعى شارۋالار سوعىسى قاي جىلى السىرەدى؟
2. 1774 جىلى پۋگاچيەۆ قاي جەردە تىگىلىپ ءجۇر دەگەن لاقاپ تارادى؟
3. 1774 جىلعى كۇزدە ءسىبىر شەپتەرىنە شابۋىلداعان قازاقتار پاتشا اسكەرىنىڭ قىسىمىمەن قايدا ىعىستى؟
4. پۋگاچيەۆتى قولداۋعا شەشىم قابىلداعان ورتا ءجۇز ءبيى:
5. ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنە قاتىسۋ قوزعالىسى قانشا كەزەڭگە ءبولىندى؟
6. ورىنبوردى قورشاعان قازاقتار سانى:
7. پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسى كەزىندە كىشى ءجۇز قازاقتارىن رۋحتاندىرعان جاعداي:
8. پۋگاچيەۆكە جولىققان نۇرالى حاننىڭ وكىلى:
9. ە. پۋگاچيەۆتىڭ نۇرالى حانعا ۇندەۋ جولداعان مەرزىمى:
10. 18 عاسىردىڭ 70 جىلدارى قازاقتاردىڭ جەر تاپشىلىعىن باسەڭدەتكەن جاعداي:
11. كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنە قاتىسۋ قوزعالىسى قانشا كەزەڭگە ءبولىندى؟
12. ە. پۋگاچيەۆ باستاعان شارۋالار سوعىسى بولعان مەرزىم:
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
1770 جىلعا دەيىن جايىق پەن ەدىل وزەندەرى بويىنداعى قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ اراقاتىناسى كۇردەلى بولدى. 1771 جىلى 30 مىڭنان استام قالماقتاردىڭ بۇرىنعى جوڭعارياعا قاراي كوشىپ كەتۋى جەر تاپشىلىعىن باسەڭدەتتى. قازاق رۋلارى ءوز يەلىكتەرىن قايتارىپ الۋدان ۇمىتتەندى. الايدا پاتشا وكىمەتىنىڭ ماقساتى قازاقتاردى ىعىستىرىپ، كازاك اسكەرى مەن ورىس پومەششيكتەرىنىڭ يەلىكتەرىن كەڭەيتۋ بولدى.
ە. پۋگاچيەۆ باسقارعان 1773 - 1775 جىلدارداعى ورىس شارۋالار سوعىسىنا ەدىل مەن جايىق بويىنداعى باشقۇرت، تاتار، ورتا جانە كىشى ءجۇز قازاقتارى قاتىستى. قازاقتاردىڭ قارسىلىعىن تۋعىزعان جاعدايلار: 1) پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك - باتىسىنداعى شۇرايلى جەرلەردى ورىس پومەششيكتەرىنە ءبولىپ بەرۋى؛ 2) پەتەربۋرگ بيلەۋشىلەرىنىڭ وسى ايماقتى جازالاۋشى توپتارمەن ويرانداتۋى؛ 3) جايىق بويىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بەكىنىستەردى كوپتەپ سالۋى.
1773 جىلعى 20 قىركۇيەكتە ە. پۋگاچيەۆ نۇرالىعا ارنايى ۇندەۋ جولدادى. جەر مەن سۋدى قازاقتارعا قايتارۋعا ۋادە بەرىپ، قازاقتاردى وزىنە تارتۋ ماقساتىن ۇستاندى. كىشى ءجۇزدىڭ ءىرى اقسۇيەكتەرى – ەرالى، دوسالى، ايشۋاق سۇلتاندار، نۇرالى حان كوتەرىلىستى قولدادى. 1773 جىلى قاراشانىڭ 17 - نەن 18 - نە قاراعان تۇنىندە نۇرالىنىڭ وكىلى ءزابىر مولدا ۋسيحا وزەنى ماڭىندا پۋگاچيەۆكە جولىقتى. الايدا جايىق بەكىنىسىن قورشاۋداعى پۋگاچيەۆتىڭ ساتسىزدىگى نۇرالى حاننىڭ كومەك بەرۋگە اسىقپاۋىنا سەبەپ بولدى. II ەكاتەرينا نۇرالى حانعا ارنايى گراموتا جىبەرىپ، پۋگاچيەۆتى وزىنە جاقىنداتپاۋىن تالاپ ەتتى. پۋگاچيەۆ كۇشتەرىنىڭ ورىنبور اسكەري شەبىنە جاقىنداۋى، وسى وڭىردە كوشىپ - قونىپ جۇرگەن قازاقتاردى رۋحتاندىردى. دوسالى سۇلتان ءوزىنىڭ ۇلى سەيدالى باسقارعان توپتى كومەككە جىبەردى. قازاق جىگىتتەرى جايىق بەكىنىسىن قورشاۋعا تابان تىرەسە قاتىستى. كۋلاگين بەكىنىسىن الۋدا باستى كۇش قازاقتاردان قۇرالعان توپ بولدى. ورىنبوردى قورشاۋعا 200 - گە جۋىق قازاق قاتىستى.
1773 جىلدىڭ قاراشاسىندا پۋگاچيەۆتىڭ مانيفەسىنە ارقا سۇيەگەن قازاقتار جايىقتىڭ وڭ جاعاسىنا ءوتىپ، مالدارىن جايدى. نۇرالى حان باستاعان اقسۇيەكتەر ەكى جاقتى باعىت ۇستاندى: 1) سوعىستى پايدالانىپ، جەر تاپشىلىعىن جويۋ؛ 2) وزىنە باعىنىشتى قازاقتاردى قازاقتاردى تاۋەلدىلىكتە ۇستاۋ جانە جەڭىلسە پاتشا الدىندا اقتالۋ.
1773 جىلعى قازاندا قازاقتار پرەسنوگوركوۆسك بەكىنىسىنە، ترويسك، گاگاريەۆسك رەدۋتتارىنا شابۋىلدادى. 1774 جىلى جازدا قازاقتار اراسىندا زۆەرينوگولوۆسك بەكىنىسى توڭىرەگىندە پۋگاچيەۆ تىعىلىپ ءجۇر دەگەن لاقاپ تارادى. تورعاي وزەنىنىڭ بويىندا ستارشىندار قۇدايمەندى مەن تايىر باسقارعان شارۋالار اشىق قاقتىعىسپاي، قىر كورسەتۋمەن شەكتەلدى.
ورىنبوردى قورشاۋداعى ساتسىزدىك پۋگاچيەۆ كۇشتەرىنىڭ ترويسك بەكىنىسىنە شەگىنۋىنە سەبەپ بولدى. ورتا جۇزدەن ءداۋىتباي بي پۋگاچيەۆتىڭ ۇندەۋىنە قولداۋ ءبىلدىرىپ، ستارشىندارمەن بىرىگىپ، سوعىستى قولدايتىن شەشىمگە كەلدى. 1774 جىلعى كۇزدە ءسىبىر شەپتەرىنە شابۋىلداعان قازاقتار پاتشا اسكەرىنىڭ قىسىمىمەن سىرداريا بويىنا ىعىستى. بۇحار حاندىعىنا دەيىن بارعان ورتا ءجۇز قازاقتارى توبىل مەن ەسىل وزەندەرى بويىنا قايتىپ ورالدى.
كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قوزعالىسى ءۇش كەزەڭگە بولىنەدى: 1) پۋگاچيەۆ ۇندەۋلەرى كىشى جۇزدە ءجيى تاراپ، قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسكە ستيحيالىق باعىتتا تارتىلۋى (1773 ج. قىركۇيەك – 1774ج. ناۋرىز). 2) كوتەرىلىستىڭ كەڭ تارالۋى (1774 ج. ناۋرىز – 1774 ج. كۇز). 3) قوزعالىستىڭ باسىلۋى (1775 ج. قىركۇيەك – 1776 ج. اقپان).
ورتا ءجۇز قازاقتارى قوزعالىسى ءۇش كەزەڭگە ءبولىندى: 1) پۋگاچيەۆ شابارماندارىنىڭ ورتا ءجۇزدى ارالاپ، كوتەرىلىسكە شاقىرۋى (1773 ج. قىركۇيەك – 1774 ج. ءساۋىر). 2) ورتا ءجۇز جاساقتارىنىڭ جوعارعى جايىق جانە وي بەكىنىستەرى توڭىرەگىندە پۋگاچيەۆ كۇشتەرىن قولداۋى (1774 ج. ءساۋىر - ماۋسىم) 3) ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ەرتىس جانە وڭتۇستىك سىبىردەگى اسكەري شەپتەرگە ءقاۋىپ ءتوندىرۋى (1774ج. جازى – 1776 ج.).
1774 - 1775 جىلدارى ءسىبىر شەگىندە ورنالاسقان پاتشا اسكەرى 3500 بولسا، 1775 جىلى قوسىمشا 626 ادام، كەيىن 409 سولدات اكەلىندى. 1775 جىلى جايىق بويىنداعى شارۋالار سوعىسى السىرەدى. ا. ۆ. سۋۆوروۆ باستاعان كۇش پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنىڭ باستى ورتالىقتارىن تالقاندادى.
1773 - 1775 جىلدارداعى شارۋالار سوعىسىنا قازاق حالقىنىڭ بەلسەنە قاتىسۋى ورىس - قازاق بايلانىسىنداعى ماڭىزدى وقيعا.
كونسپەكت سۇراقتار
1. جايىق بويىنداعى شارۋالار سوعىسى قاي جىلى السىرەدى؟
2. 1774 جىلى پۋگاچيەۆ قاي جەردە تىگىلىپ ءجۇر دەگەن لاقاپ تارادى؟
3. 1774 جىلعى كۇزدە ءسىبىر شەپتەرىنە شابۋىلداعان قازاقتار پاتشا اسكەرىنىڭ قىسىمىمەن قايدا ىعىستى؟
4. پۋگاچيەۆتى قولداۋعا شەشىم قابىلداعان ورتا ءجۇز ءبيى:
5. ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنە قاتىسۋ قوزعالىسى قانشا كەزەڭگە ءبولىندى؟
6. ورىنبوردى قورشاعان قازاقتار سانى:
7. پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسى كەزىندە كىشى ءجۇز قازاقتارىن رۋحتاندىرعان جاعداي:
8. پۋگاچيەۆكە جولىققان نۇرالى حاننىڭ وكىلى:
9. ە. پۋگاچيەۆتىڭ نۇرالى حانعا ۇندەۋ جولداعان مەرزىمى:
10. 18 عاسىردىڭ 70 جىلدارى قازاقتاردىڭ جەر تاپشىلىعىن باسەڭدەتكەن جاعداي:
11. كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنە قاتىسۋ قوزعالىسى قانشا كەزەڭگە ءبولىندى؟
12. ە. پۋگاچيەۆ باستاعان شارۋالار سوعىسى بولعان مەرزىم:
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
كىشى ءجۇزدىڭ رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنا كىرۋى
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا» پوۆەسى. «تۇبىندە ادام بولاتىن بالا».
