قازاقستان 18 عاسىردىڭ ورتاسىندا
قازاقستان 18 عاسىردىڭ ورتاسىندا
كونسپەكت
ءابىلقايىردىڭ مۇراگەرى نۇرالىنىڭ يەلىگىنە شەك قويىلدى. ءابىلقايىر حاننىڭ باستى تىرەگى بولعان شەكتى رۋى باتىر سۇلتاندى حان دەپ تانىدى. ءابىلقايىر قازاسىنان كەيىن كىشى جۇزدە ەكى حاندىق ورنادى. وڭتۇستىك - شىعىس بولىگىندە – باتىر سۇلتان، سولتۇستىك - باتىس بولىگىندە نۇرالى. بۇل جاعداي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك - شىعىس اۋداندارىن وتارلاۋى ءۇشىن قولايلى بولدى. پاتشا اسكەرىنىڭ قۋعىنىنا ۇشىراعان 50000 باشقۇرت قازاق حاندىعىنا قاشىپ، قازاق اۋىلدارىنان قورعانىش تاپتى. بۇل جاعداي رەسەي بيلەۋشىلەرى تاراپىنان كىشى ءجۇز قازاقتارىنا وشپەندىلىكتى كۇشەيتتى. 18 عاسىردىڭ 20 - جىلدارى التايدى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋى بارىسىندا پايدا بولعان كەن ورىندارى مەن زاۋىتتارعا ءقاۋىپ ءتوندى.
1747 جىلى پاتشايىم ەليزاۆەتا پەتروۆنا ۇكىمەتى دەميدوۆتار اۋلەتىنىڭ قولىندا بولعان التاي تاۋ - كەن كاسىپورىندارىن ورىس پاتشالارى وتباسىلارىنىڭ مەنشىگى دەپ جاريالادى.
1745 جىلى كۇزدە قالماقتاردىڭ بيلەۋشىسى قالدان سەرەن قايتىس بولدى. تاققا تالاس باستالىپ، ورتالىق ازياداعى ساياسي جاعداي شيەلەنىسىپ كەتتى. 1755 جىلى جوڭعار تايپالارى اراسىنداعى تالاس ناتيجەسىندە جوڭعار حاندىعى السىرەدى. بۇل جاعدايدى پەكين سارايى ءوز مۇددەسىنە پايدالانۋعا تىرىستى. 1755 جىلى 19 شىلدەدە جوڭعار مەملەكەتىنىڭ يەلىگى سين وكىمەتىنىڭ مەنشىگى دەپ جاريالاندى. ءامىرسانا سين بيلىگىنە قارسى شىعىپ، قازاق سۇلتاندارى ابىلاي مەن ءابىلپايىزعا ارقا سۇيەدى. مانچجۋر - سين اۋلەتى ءامىرسانانىڭ قارسىلىعىن جانىشتاي وتىرىپ، جوڭعاريانى تۇبەگەيلى تالقانداۋعا كىرىستى. 1758 جىلى جوڭعاريا تولىق تالقاندالدى. 1761 جىلى يمپەريالىق اكىمشىلىك بىرلەستىك – شىڭجان (جاڭا شەكارا) قۇرىلدى.
18 عاسىردىڭ 40 - 50 جىلدارى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك - شىعىس ءوڭىرى بەكىنىس شەپتەرمەن قورشالىپ، گوركايا، ەرتىس، كولىۆان، ەسىل نەمەسە پرەسنوگوركوۆسك شەپتەرى پايدا بولدى. ەڭ ءىرى بەكىنىس پەتروپاۆل 1752 جىلى سالىندى. وي شەبى جاڭا ەسىل شەبىمەن جالعاستى (540 ۆەرستا). گۋريەۆ قالاشىعىنان زۆەرينوگولوۆسك بەكىنىسى اراسىنىڭ ۇزىندىعى 1600 شاقىرىم. قامالدار قىسپاعىندا قالعان قازاقتاردىڭ كوشىپ - قوناتىن جەرلەرى تارىلا باستادى. جايىقتىڭ، ەسىلدىڭ، تورعايدىڭ، ەرتىستىڭ بويىنداعى كوشپەلى حالىقتىڭ شۇرايلى جەرلەرىندە وتارشىلدىق ەزگىنىڭ ءقاۋپى كۇشەيدى.
18 عاسىردىڭ 60 جىلدارى قازاق - ورىس ساۋدا بايلانىستارىنىڭ كەڭەيگەن كەزەڭى. ساۋدا اينالىمىنىڭ ورتالىعى ورىنبور قالاسى بولدى. شىڭجاڭمەن ساۋدا بايلانىسىنىڭ ورتالىقتارى - سەمەي، وسكەمەن، بۇقتىرما قونىستارى. تاشكەنت، بۇحار، قوقان جانە قاشعار كوپەستەرىنىڭ ءجيى كەلەتىن ساۋدا ورتالىعى – قىزىلجار (پەتروپاۆل) قالاسى. باتىس ءسىبىر، ورتا ازيانى ساپالى اس تۇزىمەن قامتاماسىز ەتەتىن ورتالىقتار پايدا بولدى: كەرەكۋدىڭ ماڭىنداعى قالقامان، قاراسۋ تۇز كولدەرى. قازاقتارمەن ساۋدانىڭ تيىمدىلىگىنە كوڭىل اۋدارعان ورىس ۇكىمەتى بەكىنىستەردە مەشىتتەر سالعىزدى، ايىرباس سارايلارىن كەڭىتتى.
1756 جىلعى قىركۇيەكتە جايىق جاعاسىنا جاقىن جەرلەردە قازاقتارعا مال جايۋعا العاش رەت رەسمي شەك قويىلدى. ال 1757 جىلعى جەلتوقساننىڭ سوڭىندا كىشى ءجۇز حانى نۇرالىعا جايىقتان مال ايداپ وتۋگە قازاقتارعا تىيىم سالىنعاندىعى جونىندە شەشىم تاپسىرىلدى. كىشى جۇزدەگى نۇرالى حان مەن باتىر سۇلتان اراسىنداعى كيكىلجىڭدى پايدالانعان پەتەربۋرگ بيلەۋشىلەرى كاسپيي تەڭىزى مەن جايىق وڭىرىندەگى شۇرايلى جەرلەردى كازاكتارعا تارتىپ اپەردى. ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنداعى شۇرايلى جەرلەردى بەكىنىس كومەندانتتارى يەلەنىپ الدى. بەكىنىستەردەن العاشىندا 10 شاقىرىم، كەيىن 50 شاقىرىم جەرگە دەيىن قازاقتاردىڭ مال جايۋىنا تىيىم سالىندى. 1760 جىلى ەرتىس وڭىرىنە رەسەيدىڭ ءار تۇكپىرىنەن جەرسىز شارۋالاردى، قىلمىسكەرلەردى، دوننان، باشقۇرت جەرىنەن كازاكتاردى اكەلىپ قونىستاندىردى.
1757 - 1758 جىلدارى ورىنبور ولكەسىن باسقارعان پ. ي. رىچكوۆ پەن ا. ي. تيەۆكەليەۆ 1756 جىلعى ۇكىمەت تالابىن رەسمي تۇردە ىسكە اسىرۋدىڭ ورىنسىز ەكەنىن ءتۇسىندى. سوندىقتان امانات الۋ ارقىلى قازاقتارعا جايىقتىڭ وڭ جاعاسىنا وتۋىنە رۇقسات بەردى. ورىنبور گۋبەرناتورى ا. گ. داۆىدوۆ تۇسىندا قىسىم قايتا كۇشەيدى.
18 عاسىردىڭ 60 جىلدارىنىڭ سوڭى – 70 جىلداردىڭ باسىندا سەمەيدە 330 - عا جۋىق قازاق كوپەستەرى ساۋدا جاساعان. 1765 جىلى ءجامىش بەكىنىسىندە بارلىعى 350 قازاق، سونىڭ 158 - ءى قازىبەك بي مەن ابىلاي جىبەرگەن ساۋداگەر بولعان. قازاق - ورىس ساۋداسىنداعى وتارلىق بەلگىلەر كەيىن بۇل ساۋدانىڭ ءبىر جاقتى دامۋىنا جول اشىپ، قازاقستاننىڭ رەسەيگە تاۋەلدىلىگىن كۇشەيتتى.
1766 جىلى ابىلمامبەت حان بۇحار ساۋداگەرلەرىنىڭ وتىنىشىمەن ەكاتەرينا پاتشايىمعا حات جولداپ، تۇركىستان ارقىلى وتەتىن ءىرى كەرۋەندى سەمەي، ءجامىش بەكىنىستەرىندە شەك قويماي قابىلداۋعا رۇقسات الدى. 1767 جىلى 15 قاراشادا II ەكاتەرينا بۇحار ساۋداگەرلەرىنە قازاقستان تەرريتورياسىندا ەركىن ساۋدا جاساۋعا رۇقسات بەردى. 1799 جىلعى 21 قاراشادا يمپەراتور I پاۆەل جارلىعىمەن ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ 45000 وتباسىنا ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنا مال جايۋعا، قايتادان قونىستانۋعا رۇقسات ەتىلدى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتاردىڭ ءوز جەرىن پايدالانۋىنا شەك قويۋى، ورىس - كازاك شارۋالارىن قونىستاندىرا باستاۋى قازاقتاردىڭ جەرىن باسىپ الۋ شارالارىنىڭ باستاماسى بولدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. كىشى جۇزدە باتىر سۇلتاندى حان دەپ تانىعان رۋ:
2. پاتشا قۋعىنىنا ۇشىراپ، قازاقستانعا قاشقان باشقۇرتتار سانى:
3. 18 عاسىردىڭ 40 جىلدارى ورتالىق ازياداعى ساياسي جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋ سەبەبى:
4. التايداعى تاۋ - كەن كاسىپورىندارىن ورىس پاتشالارىنىڭ وتباسىلارىنىڭ مەنشىگى دەپ جاريالاعان پاتشا:
5. جوڭعار حاندىعى قاي جىلى السىرەدى؟
6. جوڭعار مەملەكەتىنىڭ يەلىگى كىمنىڭ مەنشىگى بولىپ جاريالاندى:
7. جۇڭگو اسكەرى قازاقستان شەكاراسىنا قالاي جەتتى؟
8. جوڭعاريا تولىق قاي جىلى تالقاندالدى؟
9. بەكىنىس شەپتەرمەن قورشالعان قازاقستان ءوڭىرى:
10. 1752 جىلى سالىنعان ەڭ ءىرى بەكىنىس:
11. قازاق - ورىس ساۋدا بايلانىستارىنىڭ كەڭەيگەن كەزەڭى:
12. باتىس ءسىبىر، ورتا ازيانى ساپالى اس تۇزىمەن قامتاماسىز ەتەتىن ورتالىقتار:
13. قازاق كەرۋەندەرىن سەمەي، ءجامىش بەكىنىستەرىندە شەك قويماي قابىلداۋعا رۇقسات الدى:
14. شىڭجاڭمەن ساۋدا بايلانىسىنىڭ ورتالىقتارى:
15. ءجامىش بەكىنىسىنە قازىبەك بي مەن ابىلاي جىبەرگەن ساۋداگەرلەر سانى:
16. جايىق بويىندا قازاقتارعا مال جايۋعا العاش رەت رەسمي شەك قويىلدى:
17. رەسەي وكىمەتى كاسپيي تەڭىزى مەن جايىق ءوڭىرىن وتارلاۋدا پايدالانعان باستى قارۋى:
18. قازاقتارعا جايىقتىڭ وڭ جاعاسىنا وتۋىنە 1757 - 1758 جىلدارى كىم رۇقسات بەردى؟
19. ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنداعى جەرلەردى كىمدەر يەلەندى؟
20. قازاقتارعا ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنا قونىستانۋعا قاي جىلى رۇقسات ەتىلدى؟
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
ءابىلقايىردىڭ مۇراگەرى نۇرالىنىڭ يەلىگىنە شەك قويىلدى. ءابىلقايىر حاننىڭ باستى تىرەگى بولعان شەكتى رۋى باتىر سۇلتاندى حان دەپ تانىدى. ءابىلقايىر قازاسىنان كەيىن كىشى جۇزدە ەكى حاندىق ورنادى. وڭتۇستىك - شىعىس بولىگىندە – باتىر سۇلتان، سولتۇستىك - باتىس بولىگىندە نۇرالى. بۇل جاعداي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك - شىعىس اۋداندارىن وتارلاۋى ءۇشىن قولايلى بولدى. پاتشا اسكەرىنىڭ قۋعىنىنا ۇشىراعان 50000 باشقۇرت قازاق حاندىعىنا قاشىپ، قازاق اۋىلدارىنان قورعانىش تاپتى. بۇل جاعداي رەسەي بيلەۋشىلەرى تاراپىنان كىشى ءجۇز قازاقتارىنا وشپەندىلىكتى كۇشەيتتى. 18 عاسىردىڭ 20 - جىلدارى التايدى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋى بارىسىندا پايدا بولعان كەن ورىندارى مەن زاۋىتتارعا ءقاۋىپ ءتوندى.
1747 جىلى پاتشايىم ەليزاۆەتا پەتروۆنا ۇكىمەتى دەميدوۆتار اۋلەتىنىڭ قولىندا بولعان التاي تاۋ - كەن كاسىپورىندارىن ورىس پاتشالارى وتباسىلارىنىڭ مەنشىگى دەپ جاريالادى.
1745 جىلى كۇزدە قالماقتاردىڭ بيلەۋشىسى قالدان سەرەن قايتىس بولدى. تاققا تالاس باستالىپ، ورتالىق ازياداعى ساياسي جاعداي شيەلەنىسىپ كەتتى. 1755 جىلى جوڭعار تايپالارى اراسىنداعى تالاس ناتيجەسىندە جوڭعار حاندىعى السىرەدى. بۇل جاعدايدى پەكين سارايى ءوز مۇددەسىنە پايدالانۋعا تىرىستى. 1755 جىلى 19 شىلدەدە جوڭعار مەملەكەتىنىڭ يەلىگى سين وكىمەتىنىڭ مەنشىگى دەپ جاريالاندى. ءامىرسانا سين بيلىگىنە قارسى شىعىپ، قازاق سۇلتاندارى ابىلاي مەن ءابىلپايىزعا ارقا سۇيەدى. مانچجۋر - سين اۋلەتى ءامىرسانانىڭ قارسىلىعىن جانىشتاي وتىرىپ، جوڭعاريانى تۇبەگەيلى تالقانداۋعا كىرىستى. 1758 جىلى جوڭعاريا تولىق تالقاندالدى. 1761 جىلى يمپەريالىق اكىمشىلىك بىرلەستىك – شىڭجان (جاڭا شەكارا) قۇرىلدى.
18 عاسىردىڭ 40 - 50 جىلدارى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك - شىعىس ءوڭىرى بەكىنىس شەپتەرمەن قورشالىپ، گوركايا، ەرتىس، كولىۆان، ەسىل نەمەسە پرەسنوگوركوۆسك شەپتەرى پايدا بولدى. ەڭ ءىرى بەكىنىس پەتروپاۆل 1752 جىلى سالىندى. وي شەبى جاڭا ەسىل شەبىمەن جالعاستى (540 ۆەرستا). گۋريەۆ قالاشىعىنان زۆەرينوگولوۆسك بەكىنىسى اراسىنىڭ ۇزىندىعى 1600 شاقىرىم. قامالدار قىسپاعىندا قالعان قازاقتاردىڭ كوشىپ - قوناتىن جەرلەرى تارىلا باستادى. جايىقتىڭ، ەسىلدىڭ، تورعايدىڭ، ەرتىستىڭ بويىنداعى كوشپەلى حالىقتىڭ شۇرايلى جەرلەرىندە وتارشىلدىق ەزگىنىڭ ءقاۋپى كۇشەيدى.
18 عاسىردىڭ 60 جىلدارى قازاق - ورىس ساۋدا بايلانىستارىنىڭ كەڭەيگەن كەزەڭى. ساۋدا اينالىمىنىڭ ورتالىعى ورىنبور قالاسى بولدى. شىڭجاڭمەن ساۋدا بايلانىسىنىڭ ورتالىقتارى - سەمەي، وسكەمەن، بۇقتىرما قونىستارى. تاشكەنت، بۇحار، قوقان جانە قاشعار كوپەستەرىنىڭ ءجيى كەلەتىن ساۋدا ورتالىعى – قىزىلجار (پەتروپاۆل) قالاسى. باتىس ءسىبىر، ورتا ازيانى ساپالى اس تۇزىمەن قامتاماسىز ەتەتىن ورتالىقتار پايدا بولدى: كەرەكۋدىڭ ماڭىنداعى قالقامان، قاراسۋ تۇز كولدەرى. قازاقتارمەن ساۋدانىڭ تيىمدىلىگىنە كوڭىل اۋدارعان ورىس ۇكىمەتى بەكىنىستەردە مەشىتتەر سالعىزدى، ايىرباس سارايلارىن كەڭىتتى.
1756 جىلعى قىركۇيەكتە جايىق جاعاسىنا جاقىن جەرلەردە قازاقتارعا مال جايۋعا العاش رەت رەسمي شەك قويىلدى. ال 1757 جىلعى جەلتوقساننىڭ سوڭىندا كىشى ءجۇز حانى نۇرالىعا جايىقتان مال ايداپ وتۋگە قازاقتارعا تىيىم سالىنعاندىعى جونىندە شەشىم تاپسىرىلدى. كىشى جۇزدەگى نۇرالى حان مەن باتىر سۇلتان اراسىنداعى كيكىلجىڭدى پايدالانعان پەتەربۋرگ بيلەۋشىلەرى كاسپيي تەڭىزى مەن جايىق وڭىرىندەگى شۇرايلى جەرلەردى كازاكتارعا تارتىپ اپەردى. ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنداعى شۇرايلى جەرلەردى بەكىنىس كومەندانتتارى يەلەنىپ الدى. بەكىنىستەردەن العاشىندا 10 شاقىرىم، كەيىن 50 شاقىرىم جەرگە دەيىن قازاقتاردىڭ مال جايۋىنا تىيىم سالىندى. 1760 جىلى ەرتىس وڭىرىنە رەسەيدىڭ ءار تۇكپىرىنەن جەرسىز شارۋالاردى، قىلمىسكەرلەردى، دوننان، باشقۇرت جەرىنەن كازاكتاردى اكەلىپ قونىستاندىردى.
1757 - 1758 جىلدارى ورىنبور ولكەسىن باسقارعان پ. ي. رىچكوۆ پەن ا. ي. تيەۆكەليەۆ 1756 جىلعى ۇكىمەت تالابىن رەسمي تۇردە ىسكە اسىرۋدىڭ ورىنسىز ەكەنىن ءتۇسىندى. سوندىقتان امانات الۋ ارقىلى قازاقتارعا جايىقتىڭ وڭ جاعاسىنا وتۋىنە رۇقسات بەردى. ورىنبور گۋبەرناتورى ا. گ. داۆىدوۆ تۇسىندا قىسىم قايتا كۇشەيدى.
18 عاسىردىڭ 60 جىلدارىنىڭ سوڭى – 70 جىلداردىڭ باسىندا سەمەيدە 330 - عا جۋىق قازاق كوپەستەرى ساۋدا جاساعان. 1765 جىلى ءجامىش بەكىنىسىندە بارلىعى 350 قازاق، سونىڭ 158 - ءى قازىبەك بي مەن ابىلاي جىبەرگەن ساۋداگەر بولعان. قازاق - ورىس ساۋداسىنداعى وتارلىق بەلگىلەر كەيىن بۇل ساۋدانىڭ ءبىر جاقتى دامۋىنا جول اشىپ، قازاقستاننىڭ رەسەيگە تاۋەلدىلىگىن كۇشەيتتى.
1766 جىلى ابىلمامبەت حان بۇحار ساۋداگەرلەرىنىڭ وتىنىشىمەن ەكاتەرينا پاتشايىمعا حات جولداپ، تۇركىستان ارقىلى وتەتىن ءىرى كەرۋەندى سەمەي، ءجامىش بەكىنىستەرىندە شەك قويماي قابىلداۋعا رۇقسات الدى. 1767 جىلى 15 قاراشادا II ەكاتەرينا بۇحار ساۋداگەرلەرىنە قازاقستان تەرريتورياسىندا ەركىن ساۋدا جاساۋعا رۇقسات بەردى. 1799 جىلعى 21 قاراشادا يمپەراتور I پاۆەل جارلىعىمەن ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ 45000 وتباسىنا ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنا مال جايۋعا، قايتادان قونىستانۋعا رۇقسات ەتىلدى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتاردىڭ ءوز جەرىن پايدالانۋىنا شەك قويۋى، ورىس - كازاك شارۋالارىن قونىستاندىرا باستاۋى قازاقتاردىڭ جەرىن باسىپ الۋ شارالارىنىڭ باستاماسى بولدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. كىشى جۇزدە باتىر سۇلتاندى حان دەپ تانىعان رۋ:
2. پاتشا قۋعىنىنا ۇشىراپ، قازاقستانعا قاشقان باشقۇرتتار سانى:
3. 18 عاسىردىڭ 40 جىلدارى ورتالىق ازياداعى ساياسي جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋ سەبەبى:
4. التايداعى تاۋ - كەن كاسىپورىندارىن ورىس پاتشالارىنىڭ وتباسىلارىنىڭ مەنشىگى دەپ جاريالاعان پاتشا:
5. جوڭعار حاندىعى قاي جىلى السىرەدى؟
6. جوڭعار مەملەكەتىنىڭ يەلىگى كىمنىڭ مەنشىگى بولىپ جاريالاندى:
7. جۇڭگو اسكەرى قازاقستان شەكاراسىنا قالاي جەتتى؟
8. جوڭعاريا تولىق قاي جىلى تالقاندالدى؟
9. بەكىنىس شەپتەرمەن قورشالعان قازاقستان ءوڭىرى:
10. 1752 جىلى سالىنعان ەڭ ءىرى بەكىنىس:
11. قازاق - ورىس ساۋدا بايلانىستارىنىڭ كەڭەيگەن كەزەڭى:
12. باتىس ءسىبىر، ورتا ازيانى ساپالى اس تۇزىمەن قامتاماسىز ەتەتىن ورتالىقتار:
13. قازاق كەرۋەندەرىن سەمەي، ءجامىش بەكىنىستەرىندە شەك قويماي قابىلداۋعا رۇقسات الدى:
14. شىڭجاڭمەن ساۋدا بايلانىسىنىڭ ورتالىقتارى:
15. ءجامىش بەكىنىسىنە قازىبەك بي مەن ابىلاي جىبەرگەن ساۋداگەرلەر سانى:
16. جايىق بويىندا قازاقتارعا مال جايۋعا العاش رەت رەسمي شەك قويىلدى:
17. رەسەي وكىمەتى كاسپيي تەڭىزى مەن جايىق ءوڭىرىن وتارلاۋدا پايدالانعان باستى قارۋى:
18. قازاقتارعا جايىقتىڭ وڭ جاعاسىنا وتۋىنە 1757 - 1758 جىلدارى كىم رۇقسات بەردى؟
19. ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنداعى جەرلەردى كىمدەر يەلەندى؟
20. قازاقتارعا ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنا قونىستانۋعا قاي جىلى رۇقسات ەتىلدى؟
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
