InfoHub Logo

ەرتەدە الاسا بويلى، شاعىن دەنەلى ءبىر ادام ءومىر ءسۇرىپتى. ونىڭ ەسىمى مۋكراھ بولاتىن. الايدا ەل ونى كىشكانتاي مۋك دەپ اتاۋشى ەدى. بويى بار بولعانى ءۇش فۋتتاي عانا بولاتىن ادامعا وسىنداي ەسىم ابدەن لايىق. ونىڭ دەنەسى شاعىن بولعانىمەن، باسى باسقالارعا قاراعاندا ەرەكشە ۇلكەن بولاتىن. مۋك ۇلكەن ۇيدە جالعىز ءوزى تۇراتىن. ەگەر اي سايىن بەلگىلى ءبىر كۇندە سەرۋەندەۋگە شىقپاسا، ەشكىم ونىڭ ءولى-تىرىسىن بىلمەۋشى ەدى. ونىڭ كوشەگە شىققانى بالالار ءۇشىن ۇلكەن مەرەكە بولاتىن. ايىنا ءبىر رەت اشىلاتىن ەسىكتەن اۋەلى ۇلكەن سالدە وراعان ۇلكەن باس شىعاتىن. سودان كەيىن ءوڭى توزعان شاپان كيگەن شاعىن دەنەسى كورىنەتىن. سودان كەيىن جالپاق بەلدىك بايلاعان كەڭ شالبارىن دا كورۋگە بولاتىن ەدى. بەلدىكتە ۇلكەن قانجار سالبىراپ تۇراتىن. قانجاردىڭ ۇلكەن بولعانى سونشا، مۋك قانجار تاعىنىپ ءجۇر مە، الدە قانجار مۋكتى كوتەرىپ ءجۇر مە، انىقتاۋ قيىنعا سوعار ەدى. سىرت كەلبەتى وسىنداي كىشكەنتاي مۋك سىرتقا اياق باسقان ساتتە-اق كوشە كۇلكى مەن ايقايعا تولىپ كەتەتىن. بىرەۋلەرى قالپاقتارىن اسپانعا اتىپ قۋانسا، باسقالارى ونىڭ اينالاسىندا بيلەپ ءجۇرىپ، اندەتەتىن:

كىشكەنتاي مۋك، كىشكەنتاي مۋك،

جالعىز ءوزى تۇرادى.

ءبىر اي بويى كورىنبەي،

تەك ءبىر كۇنى شىعادى.

كىپ-كىشكەنتاي دەنەسى،

قازانداي الىپ باسى بار.

كىشكەنتاي مۋك قانەكەي،

مىقتى بولساڭ ۇستاپ ال!

كىشكەنتاي مۋك بالالاردىڭ مازاعىنا ءتىپتى دە رەنجىمەيتىن. اياعىنداعى ۇلكەن ساندالىن سۇيرەتكەن كۇيى ولاردىڭ جانىنان كۇلىمسىرەپ وتە شىعاتىن. سەرۋەن اياقتالعاننان كەيىن ول ۇيىنە كىرىپ كەتەتىن  دە، ول جەردەن ءبىر اي بويى قاراسىن كورسەتپەيتىن. كىشكەنتاي مۋحتى ەلدەر داۋلەتتى دەسەدى. الايدا، ول قاشان كورسەڭ دە ۇستىندەگى كونە كيىمدەرىن تاستامايتىن.

نە ءۇشىن ولاي ەكەن؟ ول تۋرالى بىلگىڭ كەلسە، وندا مەنىڭ اڭگىمەمە قۇلاق ءتۇر. بۇل كيىمدەر مۋكقا قايتىس بولعاننان كەيىن اكەسىنەن مۇراعا قالعان. ول كەزدە مۋكتىڭ جاسى ون التىعا جاڭا تولعان ەدى. ونىڭ اكەسى سۇڭعاق بويلى، سىمباتتى جان بولاتىن. سوندىقتان، مۋكقا اكەسىنىڭ كيىمدەرى قولاقپانداي كەڭ بولىپ شىقتى. ءبىراق، وعان جاسيتىن مۋك پا، كيىمنىڭ ارتىق جەرلەرىن كەسىپ تاستاپ اكەسىنىڭ كوزىندەي كورىپ، ۇستىنە كيىپ الدى. بەلىنە وراعان بەلبەۋىنە قىلىش سياقتى ەتىپ قانجاردى قىستىرىپ، قولىنا تاياق الىپ، ءوز باقىتىن ىزدەپ جولعا شىقتى.

باقىت ىزدەپ ول ۇزاق جول ءجۇردى. جولدا كەزدەسكەن ادامدار ونىڭ ءتۇرىن كورىپ مازاقتاپ كۇلەتىن. مۋكتىڭ اكەسى ءوزىنىڭ ۇسقىنسىز ۇلى ءۇشىن ۇيالىپ، مۋكتى ەشقاشان سىرتقا شىعارماي ۇيدە قاماپ ۇستايتىن. سوندىقتان، ۇزاق جىلدان كەيىن بوستاندىققا شىققان مۋك قاتتى قۋانعاننان كەۋدەسىن شاتتىق كەرنەپ، ەلدىڭ مازاعىن نازارىنا دا ىلگەن جوق. كوپ ءجۇردى مە، از ءجۇردى مە، ءبىر كەزدە الىستان جارقىراعان مەشىتتىڭ مۇناراسىن كورگەن مۋكتىڭ قۋانىشتان ءجۇزى جايناپ كەتتى. ول اقىرى ءوزى ىزدەگەن باقىت قالاسىنا جەتتىم دەپ ويلادى. ءبىراق، الىستان مۇنارتىپ كورىنگەن مۇنارا جەتكىزەر ەمەس. قارنى اشىپ، وزەگى تالعان، ءال-قۋاتى قالماعان مۋك اياعىن ارەڭ سۇيرەتىن العا جىلجي بەردى. ەكى كۇن بويى توقتاۋسىز جۇرگەن بايعۇس بالانىڭ جەگەنى جابايى جيدەك، جاتقانى قارا جەر بولدى. ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ ول ۇلكەن قالانىڭ قاراسىن كوردى. سوڭعى كۇشىن جيناپ، العا جىلجىعان مۋك تال ءتۇس بولعاندا قالانىڭ شەتىنە ىلىكتى. قاقپادان قۋانا كىرىپ، قالا كوشەلەرىن ارالاي باستادى. ءبىراق، ءبارى ول ويلاعانداي بولماي شىقتى. ول ادامداردىڭ بارلىعى ۇيلەرىنەن شىعىپ، «كىشكەنتاي مۋح، ۇيگە كىرىپ تاماق جەپ، سۋسىننان ءىش. جاقسىلاپ جاتىپ، تىنىعىپ ال» دەيتىن شىعار دەپ ويلاعان. ءبىراق ونداي قوناقجايلىق تانىتقان ەشكىمدى كورمەدى. كەنەت ۇلكەن ءبىر ءۇيدىڭ تەرەزەسى اشىلىپ، قارتاڭ ايەل بىلاي دەپ اندەتە جونەلدى،

كەلىڭدەر، كەلىڭدەر، بارلىعىڭ كەلىڭدەر،

داستارحان جايىلىپ، سەندەردى كۇتەدى.

دوستارىڭ انەكەي كورىڭدەر،

بارىڭە ءدامدى اس مولىنان جەتەدى.

ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلىپ، مۋك ول جەرگە كىرىپ جاتقان كوپتەگەن يتتەر مەن مىسىقتاردى كوردى. كوپ ويلانىپ تۇرماستان مۋك تا ولارمەن بىرگە ىلەسىپ ۇيگە كىردى. مانا تەرەزەدەن اندەتكەن قارتاڭ ايەل ودان نە ءۇشىن كەلگەنىن سۇرادى.

— ءسىز ءبارىن قوناققا شاقىردىڭىز عوي. مەنىڭ قارنىم اش. سوندىقتان مەن دە كەلدىم، - دەدى كىشكەنتاي مۋك.

قارتاڭ ايەل كۇلدى دە، بىلاي دەدى:

— سەن ءوزى قايدا كەلگەنىڭدى بىلەسىڭ بە، كىشكەنتاي ادام؟ بۇكىل قالا مەنىڭ مىسىقتارىما تاعام ازىرلەپ، ونىڭ دوستارىن عانا داستارحانعا شاقىراتىنىمدى بىلەدى.

كىشكەنتاي مۋك ايەلگە اكەسى قايتىس بولىپ، ۇي-كۇيسىز قالعان باقىتسىز بالا ەكەنىن ايتتى. احاۆزي ەسىمدى الگى ايەل كىشكەنتاي مۋكقا جانى اشىپ، وعان ءوزىنىڭ ۇيىندە جۇمىس ىستەۋدى ۇسىندى. ونىڭ مىندەتى اسا قيىن بولعان جوق. احاۆزيدىڭ التى مىسىعى بولاتىن. ءار تاڭ سايىن مۋك ولاردىڭ جۇندەرىن تاراپ، قىمبات مايمەن مايلاپ، ال كەشكە جىبەك جاستىققا جاتقىزىپ، كەستەلى جامىلعىمەن قىمتاپ جاۋىپ قويۋى كەرەك بولدى. ولارمەن قوسا مۋك ۇيدەگى ءبىر كىشكەنتاي يتكە دە قامقورلىق تانىتۋى كەرەك. ارينە، وعان مىسىقتارعا جاسالعانداي جايلى جاعداي جاسالمايدى.

ءبىراز ۋاقىت بويى مۋك ءوزىن باقىتتى سەزىندى. قارنى توق، قايعىسى جوق. ءبىراق، ۋاقىت وتە كەلە ول وسىنىڭ بارىنەن جالىعا باستادى. احاۆزي سىرتقا كەتكەن كەزدە، مىسىقتار ويلارىنا كەلگەنىن ىستەيتىن. بولمەنى اينالا جۇگىرىپ، كوزدەرىنە تۇسكەن زاتتاردى لاقتىرىپ، سىندىرىپ، ءبارىنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعاراتىن. ءبىراق، قوجايىن ايەلدىڭ كەلە جاتقانىن اياق دىبىسىن ەستىگەن ساتتە-اق تۇك بولماعانداي مونتيىپ، ورىندارىنا جاتا قالاتىن. شاشىلىپ جاتقان بولمەنى، سىنعان ىدىستاردى كورگەن احاۆزي باس-كوز دەمەي مۋكتى توپەلەي جونەلەتىن. ول ءوزىنىڭ ەش كىناسى جوق ەكەنىن ايتىپ قانشا اقتالسا دا، ءسوزىن قۇلاعىنا ىلمەيتىن.

سونشا ىزدەگەن باقىتىن بۇل جەردەن تابا الماعان كىشكەنتاي مۋك قاتتى قاپالاندى. ول بۇل ۇيدەن كەتپەك بولىپ شەشتى. ءبىراق، كەتپەس بۇرىن ول ءاحاۆزيدىڭ ۇنەمى جابىق تۇراتىن قۇپيا بولمەسىندە نە بار ەكەنىن بىلگىسى كەلدى. ول بولمەگە قوجايىننان باسقا ەشكىم كىرىپ كورگەن ەمەس.

ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ قوجايىن ايەل ادەتتەگىدەي سەرۋەندەۋگە كەتكەن كەزدە، مۋك الگى بولمەگە كىرىپ كورمەك بولدى. ءبىراق، قالاي كىرمەك؟ سول ساتتە جانىنان ءبىر ەلى قالمايتىن كىشكەتاي يت «ارتىمنان ءجۇر» دەگەندەي بەلگى بەرىپ، ونى شالبارىنان تارتقىلادى. مۋك تا انا بەيمازا مىسىقتارعا قاراعاندا وسى ءيتتى جانىنا سەرىك تۇتىپ، جاقسى كورەتىن. ءيتتىڭ ايتقانىنا كونىپ، ارتىنان ەردى. ول مۋكتى جاسىرىن ەسىك ارقىلى كوپتەن بەرى قۇپياسىنا قىزىعىپ جۇرگەن بولمەگە ەرتىپ كەلدى. ول جان-جاعىنا تاڭدانا قارادى. مۇندا كونەرگەن كيىمدەر مەن ءپىشىنى ءارتۇرلى ىدىستاردان باسقا كوزگە تۇسەر ەشنارسە دە جوق بولىپ شىقتى. حرۋستالدان جاسالعان ادەمى ورنەكتى قۇمىرانى كورىپ، قولىنا الىپ قىزىقتاپ تۇرعان مۋك كەنەت ونى ءتۇسىرىپ الدى. سۇمدىق-اي! قاتتى قورىققان مۋك ورنىنا قوزعالا الماي قالدى. ەندى ءبارى انىق بولدى. قوجايىن ايەل كەلىپ، ونى ءولىمشى ەتىپ ساباماي تۇرعاندا بۇل جەردەن تابانىنان جالتىراتۋ كەرەك. ول بولمەدەن اپىل-عۇپىل شىعىپ، قاشپاقشى بولىپ ەدى، يت وعان «مىنا ۇلكەن ساندال مەن ارىستاننىڭ باسى بەينەلەنگەن شىبىقتى ال. سوندا، جاعدايىڭ جاقسارادى» دەپ سىبىرلادى.

مۋك اياعىنداعى ەتىگىن شەشە سالىپ، ۇلكەن ساندالدى كيىپ، قولىنا ارىستاننىڭ باسى بەينەلەنگەن شىبىقتى الىپ، بولمەدەن تەز شىعىپ، ۇستىنە اكەسىنەن قالعان كونە شاپانىن كيىپ، باسىنا اكەسىنىڭ سالدەسىن وراپ الدى ارتىنا قاراماي قالانى بەتكە الىپ جۇگىرە بەردى، جۇگىرە بەردى. ونىڭ قاتتى جۇگىرگەنى سونشا، ومىرىندە وسىلاي قاتتى جۇگىرىپ كورمەپتى. ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، توقتاي الار ەمەس. ءبىر كەزدە ول اياعىنداعى ساندالدىڭ ونى قالاعان جاعىنا قاراي جۇگىرتىپ جاتقانىن بايقادى. ءبىراق، قانشا تىرىسسا دا توقتاي الار ەمەس. تەك شاراسىزدان جىلاپ جىبەرىپ، «ءاي! توقتا!»دەگەن كەزدە بارىپ، كىلت توقتادى. قاتتى شارشاعان مۋك جەرگە قۇلاپ ءتۇستى دە، ەس-تۇسىن بىلمەي تەرەڭ ۇيقىعا كەتتى. ۇيىقتاپ جاتىپ ءتۇس كوردى. تۇسىندە الگى وزىنەن ءبىر ەلى اجىرامايتىن يت ونىڭ قۇلاعىنا «كىشكەنتاي مۋك، ەگەر وڭ اياعىڭداعى ساندالدىڭ وكشەسىمەن اينالساڭ، وندا قالاعان جاعىڭا ۇشىپ بارا الاسىڭ. ال قولىڭداعى شىبىق ساعان قازىنانىڭ جاسىرىنعان جەرىن كورسەتەدى. التىن جاسىرىنعان جەردە ءۇش رەت، كۇمىس جاسىرىنعان جەردە ەكى رەت جەردى ۇرادى» دەپ سىبىرلايدى. شوشىپ ويانعان مۋك ءوزىنىڭ ءتۇسىن سىناپ كورمەك بولىپ، دەرەۋ ساندالدى كيىپ وڭ وكشەسىمەن اينالا باستادى. ءبىراق، ونىسى ءساتسىز شىعىپ، جەرگە قۇلاپ ءتۇستى دە، تۇمسىعىن وڭدىرتپاي اۋىرتىپ الدى. كەنەت ونى ەسىنە قولىنداعى شىبىعى ءتۇسىپ كەتتى. ول سونىڭ كومەگىمەن وكشەسىمەن تۇرىپ وپ-وڭاي اينالعانى سول ەدى، ساندالى اۋەگە كوتەرىلدى دە زۋلاي جونەلدى. كىشكەنتاي مۋك كىرپىك قاققانشا قالاداعى پاتشا سارايىنىڭ الدىندا تۇرا قالدى. قاقپا الدىنداعى كۇزەتشى ودان نە ءۇشىن كەلگەنىن سۇرادى. مۋك:

— مەن پاتشانىڭ باس شابارمانى بولۋ ءۇشىن كەلدىم،- دەگەنى سول ەدى.

— مىنا تۇرىڭمەن، مىنا قىسقا اياقتارىڭمەن بە؟ – دەپ سول جەردەگى ساربازداردىڭ بارلىعى قىران-توپىران كۇلكىگە قارىق بولدى.

— تەز بۇل جەردەن تابانىڭدى جالتىرات. بۇل سەنىڭ ازىلدەسەتىن جەرىڭ ەمەس،- دەپ كۇلىپ بولعانان كەيىن مۋكقا سەس كورسەتتى. الايدا مۋك ايتقانىنان قايتپاي تابانداپ تۇرىپ العان سوڭ، كۇزەتشى پاتشاعا ونىڭ ءوتىنىشىن جەتكىزدى. مۇنى قىزىق كورگەن پاتشا قولاستىنداعىلاردىڭ بارلىعىن ساراي الدىنداعى الاڭعا جيناۋدى بۇيىردى. ول ءوزى تورەشى بولىپ، جەلاياقتاردىڭ جارىسىن ۇيىمداستىرماق بولدى. بارلىعى ماقتانشاق كىشكەنتاي ادامنىڭ قالاي جۇگىرەتىنىن ءوز كوزدەرىمەن تاماشالاۋ ءۇشىن الاڭعا اعىلا باستادى. پاتشا دا بالالارىمەن بىرگە تاقتارىنا جايلانىپ وتىردى. كىشكەنتاي مۋك پەن ونىڭ قارسىلاسى سارايدىڭ ەڭ جۇيرىك شابارماندارى پاتشا مەن حالىقتىڭ الدىنا كەلدى. كىشكەنتاي عانا كۇلكىلى ادامدى كورگەندە الاڭ شۋعا تولىپ كەتتى. بۇرىن سوڭدى قالا حالقى مۇنداي قىزىقتى تاماشالاماعان ەدى. مۋك قارسىلاستارىنا ءبىرىنشى بولىپ جۇگىرىپ كەتۋىن ءوتىندى. ولار قارا ءۇزىپ كەتكەننىڭ وزىندە، اياعىنداعى ۇلكەن ساندالىمەن-اق ول ءبارىن شاڭ قاپتىرىپ كەتتى. حالىق شىنايى جەڭىمپازدى دۋ قول شاپالاقتاپ قارسى الدى. بارلىعى «جارايسىڭ، كىشكەنتاي مۋك! ناعىز جەلاياق!» دەپ ايقايلاپ، شۋىلداستى. ريزا بولعان پاتشا ونى جانىنا شاقىرىپ الدى دا،

— كىشكەنتاي مۋك، بۇدان بىلاي سەن مەنىڭ ەڭ سەنىمدى، ەڭ جۇيرىك شابارمانىم بولاسىڭ. ۇنەمى جانىمنان تابىلۋىڭ كەرەك. سىي رەتىندە ساعان ءجۇز التىن دينار بەرەمىن.كۇندە مەنىڭ ەڭ جاقىن ۋازىرلەرىممەن بىرگە تاماقتاناتىن بولاسىڭ،- دەيدى.

كىشكەنتاي مۋك اقىرى ءوزىنىڭ كوپتەن بەرى ىزدەگەن باقىتىن تاپقانىنا سەنىمدى بولدى. الايدا، كوپ ۇزاماي-اق ۋازىرلەردىڭ ونى قىزعانىپ، ءوزىن پاتشاعا جاماندايتىنىن ءتۇسىندى. قاتتى قاپالانعان بايعۇس مۋك ولاردىڭ كوڭىلدەرىن قالاي اۋلاسام دەپ كۇنى-تۇنى ۋايىمدادى. ساراي باقشاسىنا بارىپ، نە ىستەۋ كەرەگىن بىلمەي ارى-بەرى سەندەلىپ ءجۇردى. سول كۇنى ول قولىنا الگى شىبىعىندا الىپ شىققان بولاتىن. كەنەت شىبىقتىڭ جەردى ءۇش رەت ۇرعانىن بايقادى. دەرەۋ سول جەرگە قانجارىمەن بەلگى سالدى دا، سارايعا ورالدى. ءتۇن ورتاسى بولعان كەزدە كۇرەك الىپ كەلىپ، الگى بەلگىلەپ كەتكەن جەرىن قازا باستادى. مىنە، عاجاپ! مىناۋ التىن عوي! ءبىر قۇمىرا التىن! كىشكەنتاي مۋك التىننان كوتەرە العانىنشا سالىپ الدى دا، قالعانىن كومىپ، التىندارىن بولمەسىنە اكەلىپ، جاستىعىنىڭ استىنا جاسىرىپ قويدى. كەلەسى كۇنى ول التىندارىن ۋازىرلەرگە تەڭدەي ەتىپ ءبولىپ بەردى. وسىلايشا، ولاردىڭ وزىنە دەگەن كوڭىلىن جىبىتپەكشى بولدى. ءبىراق ول وڭباي قاتەلەستى. ونىڭ سونشا التىنى بار ەكەنىن كورگەن ۋازىرلەردىڭ قىزعانىشتارى ودان ءارى قوزا ءتۇستى. «ول- سىيقىرشى!» دەدى ءبىرى. «جوق، ول ۇرلىقشى. پاتشانىڭ قازىناسى قول سالدى. ءبىراز ۋاقىتتان بەرى قازىنا ءبىراز ورتايىپ قالعان بولاتىن» دەدى ەكىنشىسى. مۇنى ەستىگەن پاتشا كىشكەنتاي مۋكتىڭ ارتىنا اڭدۋ سالىپ، ونى قىلمىسىنىڭ ۇستىندە ۇستاپ الۋعا بۇيرىق بەردى.

ءتۇن قاراڭعىسى قويۋلانعاندا مۋك قولىنا كۇرەك الىپ، كەشەگى التىن جاتقان جەرگە كەلەدى. ونىڭ اڭدىپ تۇرعان ءۋازىر مەن قازىناشى ارحاز مۋك التىندى  قالتاسىنا تولتىرىپ جاتقان ساتتە تارپا باس سالىپ ۇستاپ الىپ، پاتشاعا دەدەكتەتىپ سۇيرەپ اكەلەدى. پاتشا مەزگىلسىز ۋاقىتتا ءوزىن وياتقاندى ۇناتپايتىن. ءتۇن ورتاسىندا ۇيقىسىن بۇزعان جەلاياق شابارمانىنا قاتتى اشۋلاندى. تىڭشىلار وزدەرىمەن بىرگە شۇڭقىرداعى قۇمىرا مەن التىن سالعان مۋكتىڭ كيىمىن قوسا الا كەلگەن ەدى. ولار ءبارىن پاتشانىڭ الدىنا تاستادى. قازىناشى مۋكتى التىن جاسىرىپ جاتقان جەرىنەن ۇستاپ العانىن ايتىپ جاتتى. پاتشا مۋكتان،

— مىنالاردىڭ ايتقاندارى راس پا؟ ەگەر راس بولسا، وسىنشا التىندى قايدان الدىڭ؟ – دەپ قاتتى اشۋمەن سۇرادى. بايعۇس مۋك باسىنىڭ

بالەگە قالعانىن ءتۇسىنىپ، ءوزىنىڭ ەشقانداي التىن ۇرلاماعانىن، كەرىسىنشە، ءبىر قۇمىرا التىندى باقشادان تاۋىپ العانىن ايتىپ بەردى. ونىڭ بۇل سوزىنە ۋازىرلەر قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى. كىشكەنتاي مۋكقا جانى اشىسا دا، پاتشا قاتتى اشۋلانىپ:

— نە دەپ تۇرسىڭ؟ پاتشاڭ وسىنداي ساندىراققا سەنەتىن اقىماق دەپ پە ەدىڭ؟ قاراي گور! قازىناشى ارحاز! قانە ايت، مەنىڭ قازىنامدا قانشا قارجى جەتپەيدى؟ – دەپ ايقاي سالدى.

قازىناشى قازىنادان ءبىراز ۋاقىتتان بەرى كوپ التىننىڭ ۇرلانعانىن ايتىپ انت-سۋ ءىشتى.  پاتشا كىشكەنتاي مۋكتى زىندانعا تاستاۋدى بۇيىردى. ونى ۇرلىق جاساعانىن مويىندامايىنشا، شىعارماۋعا بۇيرىق بەردى. ال قازىناشى التىندى ساناي باستادى. كەنەت، التىننان بوساعان قۇمىرانىڭ ىشىنەن پاتشانىڭ كوز الدىندا ءبىر قاعاز ءتۇسىپ قالدى. ول جەردە «بۇل قازىنانى تاۋىپ، ۇلىما بەرگەن ادامعا مەنىڭ ۇلىم مەيىرىمدىلىك كورسەتەدى. سايد پاتشا» دەگەن جازۋ جازىلعان ەكەن. سايد پاتشا قازىرگى پاتشانىڭ اكەسى بولاتىن. سوعىس كەزىندە ول وسى قازىنانى كومىپ كەتكەن. الايدا، اجالى جەتكەندە ول تۋرالى ۇلىنا ايتىپ ۇلگەرمەگەن بولاتىن. پاتشا سول ساتتە-اق مۋكقا جالا جابىلعانىن ءتۇسىنىپ، پاتشا قازىناسىنان اقشا ۇرلاعانى ءۇشىن قازىناشىنى دەرەۋ جازالاۋدى بۇيىردى. سودان كەيىن كىشكەنتاي مۋكقا قاراپ:

— ەگەر سەن جىلدام جۇگىرۋىڭنىڭ قۇپياسىن اشساڭ، سەنى ەركىڭە جىبەرەم، - دەدى. كىشكەنتاي مۋك بار قۇپيانىڭ ساندالدا ەكەنى ايتتى. الايدا، وڭ

وكشەنىڭ قۇپياسىن جاسىرىپ قالدى. پاتشا ونىڭ ءسوزىنىڭ راس –وتىرىگىن سىناپ كورۋ ءۇشىن ساندالدى اياعىنا كيگەنى سول ەدى، جۇگىرە جونەلدى. توقتايىن دەسە، توقتاي المايدى. ال كىشكەنتاي مۋك بولسا پاتشانى ءبىراز جازالاعىسى كەلىپ، ۇندەمەي تاماشالاپ تۇرا بەردى. پاتشا ابدەن شارشاپ، ەس-تۇسىن بىلمەي جەرگە قۇلاپ تۇسكەندە عانا ساندال توقتادى.

پاتشا ەسىن جيعان كەزدە، كىشكەنتاي مۋكقا قاتتى اشۋلاندى.

— مەن سەنى ەركىڭە جىبەرەم دەدىم. ءبىراق، جيىرما ساعاتتىڭ ىشىندە مەنىڭ پاتشالىعىمنان كەتپەسەڭ، قازىناشى سياقتى سەنى دە جازاعا تارتامىن!- دەدى.

بۇرىنعى كۇنىنە زار بولعان كىشكەنتاي مۋك قاتتى قايعىلاندى. ونىڭ ۇستىنە ساندالى مەن شىبىعىن پاتشا تارىتىپ الىپ، قازىناسىنا قوسىپ قويدى.

سالى سۋعا كەتىپ، باسى سالبىراپ ۇزاق جۇرگەن مۋك قالىڭ ورمان ىشىندەگى بۇلاققا جەتىپ ءبىراق توقتادى. ول وسىندا كۇنى بويى جاتتى. ءبىر كەزدە بۇتادا سالبىراپ ءپىسىپ تۇرعان ءىنجىر جەمىسىن كورىپ، ءۇزىپ الىپ، ءدامىن تاتتى. سودان كەيىن بۇلاققا كەلىپ، ءشولىن قاندىرماق بولدى. الايدا، سۋداعى ءوز بەينەسىنە كوزى ءتۇسىپ، مۋك شوشىپ كەتتى. ەكى قۇلاعى قالقايىپ، مۇرنى سورايىپ ءوسىپ كەتتى. بۇرىنعى قايعىسى قايعى ما، مىناۋ ءتىپتى سۇمدىق بولدى. قاتتى قورىققانان ەكى قۇلاعىن باسىپ ۇستاپ الدى. ەندى ءقايتسىن، مۇنداي قۇلاقتى كىم كورىپتى بۇرىن-سوڭدى. 

— قۇدايىم-اي، مىناۋ ەسەكتىڭ قۇلاعى عوي. ەندى قايتتىم؟ باقىت ىزدەپ ءجۇرىپ ناعىز باقىتسىز جانعا اينالدىم، - دەپ زار ەڭىرەدى بايعۇس مۋك.

قاشان جىلاسىن، كوز جاسى تاۋسىلعان كەزدە تاعى دا كولەڭكەنى سايالاپ اعاش تۇبىنە كەلدى. قارنى اشىپ قالىپتى. قولىن سوزىپ، باسقا اعاشتىڭ جەمىسىن تەرىپ جەدى. ءبىر كەزدە ول ۇزىن قۇلاعى سالدەسىن قوزعالتىپ جىبەرگەندەي سەزىنىپ، ونى تۇزەمەك بولىپ ەدى، مىنە كەرەمەت، الگى قۇلاق جوق! قۋانىپ كەتىپ، بۇلاققا جۇگىرىپ كەلدى دە، ءۇڭىلىپ قارادى. باعاناعى مۇنى قايعىعا سالعان ۇلكەن قۇلاق پەن ۇزىن مۇرىن جوق. تەك ءوزىنىڭ كىشكەنتاي قۇلاعى مەن مۇرنى عانا ورنىندا. ءاي، ومىرىندە وسىلاي قۋانباعان شىعار! ول ەكى اعاشتىڭ ەكى ءتۇرلى قاسيەتى بار ەكەنىن ءتۇسىندى. دەرەۋ، باسىنا كەرەمەت وي ساپ ەتە قالدى. ول ەكى اعاشتان ءوزى كوتەرە العانشا ءىنجىر تەرىپ الدى دا، جاقىن ماڭداعى قالاعا جول تارتىپ كەتتى. قالادان  وزىنە ساقال جانە بەتىنە جاعاتىن قىنا ساتىپ الدى. ساقالدى جابىستىرىپ، قىنامەن بەت-اۋزىن بوياپ، الگى ءوزىن قۋىپ جىبەرگەن پاتشانىڭ سارايىنىڭ الدىنا كەلدى. ول كوپ كۇتكەن جوق. پاتشا اسپازى كەلىپ، ونىڭ جەمىستەرىن ناعىز پاتشا داستارحانىنا لايىق دەپ، تۇك قالدىرماي ساتىپ الىپ كەتتى. 

پاتشا سول كۇنى اسپازىنا ريزا بولىپ، ونى بال تامعان ءدامدى تاعامدارىن جەپ، ماقتاۋ ايتىپ وتىرعان بولاتىن. باس اسپاز باعاناعى ءىنجىر ەسىنە ءتۇسىپ ەدى، كۇلىپ قويا بەردى:

— ءىستىڭ جاقسى ەكەنىن باستالعاننان بىلەسىڭ دەگەن. مارتەبەلىم، مەنىڭ سىزگە ارنالعان تاعى ءبىر ءدامدى سىيىم بار، - دەدى. پاتشانىڭ قىزى ونىڭ نە

ەكەنىن بىلگىسى كەلىپ، شىدامسىزدانا باستادى. اسپاز ءىنجىردى الىپ كەلگەن كەزدە ءبارى قۋانىپ كەتتى.

— نە دەگەن كەرەمەت جەمىس!

— ءدامى قانداي كەرەمەت! – دەپ تامسانا باسىن شايقادى پاتشا. – اسپاز، سەن قانداي ماقتاۋعا دا لايىقسىڭ!

حانزادالار مەن حانشالار ەكى-ەكىدەن، ال ۋازىرلەر ءبىر ىنجىردەن جەدى. ال قالعانىن پاتشا تۇگەل وزىنە قالدىردى. كەنەت امازا حانشايىم:

— اكەتاي! – دەپ ايقايلاپ جىبەردى.- ءتۇرىڭىز نە بولىپ كەتكەن؟!

بارلىعى پاتشاعا جالت قارادى. باسىندا ەسەكتىڭ قۇلاعىنداي ۇلكەن قۇلاقتارى سالبىراپ، بەتىندە ۇزىن مۇرىن سورايىپ تۇرعان ەدى. تەك پاتشا عانا ەمەس، ىنجىردەن اۋىز تيگەن بارلىق ادامنىڭ جاعدايى ءدال وسىنداي ەدى. مۇنداي سۇمدىقتى بۇرىن-سوڭدى كىم كورگەن؟! پاتشا دەرەۋ ات شاپتىرىپ، ەلدەگى بارلىق دارىگەرلەردى الدىردى. ءبىراق، ولاردىڭ قايناتپالارى مەن دارىلەرىنەن ەش كومەك بولمادى. قۇلاق پەن مۇرىندى كەسىپ كورىپ ەدى، قاس قىلعانداي ول قايتادان ءوسىپ شىعا بەردى. مىنە، ەندى كىشكەنتاي مۋكتىڭ كۇنى تۋدى. ول ۇزىن شاپان كيىپ، ءتۇرىن وزگەرتىپ كەلدى دە، ءوزىن قۇلاق پەن مۇرىندى ەمدەيتىن دارىگەرمىن دەپ تانىستىردى. اۋەلدە وعان سەنگەن ەشكىم بولعان جوق. ءبىراق، حانشايىم ول اكەلگەن دارىلىك جەمىستى جەگەنى سول ەدى، قۇلاعى مەن مۇرنى بۇرىنعى قالپىنا كەلدى. پاتشا مۋكتى قازىناسىنا ەرتىپ بارىپ:

— مىنە، مىناۋ مەنىڭ بايلىعىم. مەنى مىنا بالەدەن قۇتقار دا، قالاعانىڭ ال، - دەدى. مۋكتىڭ كوزى بىردەن ساندال مەن شىبىققا ءتۇستى. ول پاتشاعا سىر بىلدىرمەي بىرنارسە تاڭداعان ادام سياقتى، قازىنانى ارالاپ ءجۇرىپ ساندال مەن شىبىقتىڭ جانىنا كەلدى. ولاردى دەرەۋ الا سالدى دا، ساقالىن جۇلىپ الىپ، ءوز ءتۇرىن كورسەتتى. قاتتى تاڭ قالعان پاتشا نە ىستەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى.

— مەيىرىمسىز پاتشا! سەن ماعان ادىلەتسىزدىك ىستەدىڭ. سول ءۇشىن مەنەن ەستەلىك رەتىندە وسى قۇلاق پەن مۇرىندى ساعان قالدىرامىن! – دەپ ايقايلادى دا، ءۇش رەت وڭ وكشەسىمەن اينالىپ، پاتشا كومەك شاقىرعانشا كوزدەن عايىپ بولدى. ەشكىم كىشكەنتاي مۋكتىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەدى. ءبىراق، ول ءوزىنىڭ عاجايىپ شىبىعى ارقىلى ەڭ باي ادامعا اينالعانى انىق. ول ۇلكەن داۋلەتىمەن تۋعان قالاسىنا كەلىپ، پاتشالارداي ءومىر سۇرە باستادى. ءبىراق، بۇل اڭگىمەنىڭ باسىندا ايتىلعانداي ول كوشەگە بالالاردى ءوزىنىڭ ەبەدەيسىز تۇرىمەن قۋانتۋ ءۇشىن ايىنا تەك ءبىر رەت قانا شىعاتىن. وسى وقيعانى ەستىگەننەن كەيىن كوشە بالالارى كىشكەنتاي مۋكتى مازاقتامايتىن بولدى. كەرىسىنشە، ول ۇيىنەن شىققان كۇندى اسىعا كۇتىپ، ونى قالاداعى ەڭ سىيلى ادام رەتىندە قۇرمەتتەيتىن بولدى. وسىمەن ەرتەگىمىز ءتامام.

ۆيلگەلم گاۋف

اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان ميرا سەمباي قىزى

---