كىشكەنتاي حانزادا
I
بىردە، التى جاستاعى كەزىمدە، جابايى ورمان تۋرالى «باستان كەشكەن وقيعالار» دەپ اتالاتىن كىتاپتان عاجايىپ ءبىر سۋرەت كوردىم. سۋرەتتە ايداھار جىلان ارىستاندى بۇتىندەي جۇتىپ جاتتى. سول سۋرەتتىڭ كوشىرمەسى مىناداي:
كىتاپتا بىلاي دەپ جازىلعان: «ايداھار جىلاندار جەمتىگىن شايناماي بۇتىندەي جۇتادى. سودان كەيىن ولار التى اي بويى قوزعالماستان، تاماعىن قورىتادى ەكەن».
سول ساتتە مەنىڭ دجۋنگلي وقيعالارى جايلى ويلارىم سان ساققا جۇگىردى. مەن قولىما ءتۇرلى ءتۇستى قارىنداش الىپ، تۇڭعىش سۋرەتىمدى سالا باستادىم. مەنىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى سۋرەتىمنىڭ ءپىشىنى بىلاي ەدى.
مەن بۇل ونەر تۋىندىسىن ەرەسەك كىسىلەرگە كورسەتتىم دە، ولاردان سۋرەتىم قورقىنىش تۋدىرادى ما دەپ سۇرادىم.
ولار: «قالپاق تا قورقىنىشتى بولادى ما ەكەن؟» — دەستى.
ال مەنىڭ سالعانىم قالپاق ەمەس ەدى. ول ءپىلدى قورقىتىپ جاتقان ايداھار جىلاننىڭ سۋرەتى بولاتىن. بۇدان سوڭ ۇلكەندەرگە تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ايداھاردىڭ ىشكى بولىگىن بەينەلەدىم. ۇلكەندەرگە ۇنەمى ءتۇسىندىرىپ وتىرۋ كەرەك. مەنىڭ ءنومىرى ەكىنشى سۋرەتىم بىلاي بولىپ شىقتى:
ۇلكەندەر ماعان ايداھار جىلاندى، ىشتەي نەمەسە سىرتتاي بەينەلەگەنىمدى قويىپ، ودان دا گەوگرافياعا، تاريحقا، ەسەپ-قيساپقا جانە جازۋ ەرەجەسىنە كوبىرەك كوڭىل قويۋىما كەڭەس بەردى. وسىلايشا مەن اتاقتى سۋرەتشى بولۋ ارمانىمنان التى جاسىمدا-اق باس تارتتىم. ءنومىرى ءبىرنىشى جانە ءنومىرى ەكىنشى سۋرەتىمنىڭ ءساتسىز شىعۋى مەنىڭ مەسەلىمدى قايتارىپ تاستادى. ۇلكەندەر ەشتەڭەنى ەشقاشان ءوز بەتتەرىمەن تۇسىنبەيدى. ال ءار نارسەنى ۇنەمى ەجىكتەپ تۇسىندىرە بەرگەن بالالاردى مەزى ەتىپ جىبەرەدى. سوندىقتان دا مەن باسقا ماماندىقتى تاڭداۋعا ءماجبۇر بولدىم. اقىرى ۇشقىش بولىپ شىقتىم. جالپاق الەمدى تۇگەلگە جۋىق ارالادىم. شىنىنا كەلسەك، گەوگرافيانى بىلگەنىم ماعان كوپ كومەگىن تيگىزدى. مەن ءبىر كورگەننەن-اق قىتايدى اريزونادان اجىراتا الاتىنمىن. بۇل — تۇندە اداسىپ كەتكەن جاعدايدا وتە پايدالى نارسە.
مەن ومىرىمدە كوپتەگەن ۇلاعاتتى ادامداردى كەزدەستىردىم. كوپ ۋاقىت بويى ۇلكەندەردىڭ ورتاسىندا بولدىم. ولارمەن قويان-قولتىق ارالاستىم. دەگەنمەن، ولارعا دەگەن كوزقاراسىم جاقسارمادى. باسقالارعا قاراعاندا پاراساتتىلاۋ عوي دەگەن ادامدى كەزدەستىرە قالسام، وزىممەن ۇنەمى بىرگە الىپ جۇرەتىن ءنومىرى ءبىرىنشى سۋرەتىمدى كورسەتىپ، ونى سىناقتان وتكىزەتىنمىن. شىنىمەن تۇسىنگى بار ادام ەكەنىن بىلگىم كەلەتىن. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ قاي-قايسىسى بولسىن ماعان: «بۇل قالپاق قوي»، — دەپ جاۋاپ قايىراتىن. سوندىقتان مەن وعان ايداھار جىلان جايلى دا نەمەسە جابايى ورماندار مەن جۇلدىزدار تۋرالى دا ءسوز قوزعامايتىنمىن. ولاردىڭ ۇعىمىنا تۇسىنىكتى بولاتىن بريدج بەن گولف ويىندارى جونىندە، ساياسات پەن گالستۋك تۋرالى اڭگىمەلەسەتىنمىن. سوندا بارىپ، ەرەسەك كىسى ءجون-جوسىقتى بىلەتىن اداممەن تانىسقانىنا ريزا بولىپ قالاتىن.
II
وسىلايشا سىرىمدى شىنايى بولىسەتىن جان تابىلماي، جالعىزسىراپ ءجۇرۋىم بۇدان التى جىل بۇرىن — ساحارا شولىنە ويدا-جوقتا قونۋعا ءماجبۇر بولعان كەزىمە دەيىن سوزىلدى. موتوردىڭ ءبىر تەتىگى سىنسا كەرەك. جانىمدا نە مەحانيك، نە ءبىر جولاۋشى بولماعاندىقتان، قيىن دا بولسا ۇشاقتى جوندەپ كورمەككە بەل بۋدىم. بۇل مەن ءۇشىن ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى ايقاس ەدى، ويتكەنى سەگىز كۇنگە جەتەر جەتپەس سۋىم قالعان بولاتىن. سونىمەن، ءبىرىنشى ءتۇنى ادامزات مەكەنىنەن مىڭداعان شاقىرىم قاشىقتىقتاعى جاپان تۇزدە قۇم ۇستىندە تۇنەپ شىقتىم. مەن ءوزىمدى مۇحيت ورتاسىندا كەمە اپاتىنان كەيىن تاقتاي ۇستىندە قالقىپ جۇرگەن ادامنان بەتەر جالعىز سەزىندىم. سوندىقتان بولار، تاڭ سارىدە جىڭىشكە ءبىر داۋىستان ويانىپ كەتكەندەگى تاڭ قالعانىمدى كورسەڭىز عوي. ول داۋىس:
— وتىنەمىن... قوشاقاننىڭ سۋرەتىن سالىپ بەرشى! — دەدى.
— نەمەنە؟
— ماعان قوشاقاننىڭ سۋرەتىن سالىپ بەر.
مەن توبەمنەن جاي تۇسكەندەي، ورنىمنان اتىپ تۇردىم. كوزىمدى ۋقالاپ جىبەرىپ، توڭىرەگىمە بايىپتاپ قارادىم. ماعان تەسىلە قاراپ تۇرعان عاجايىپ ءبىر كىشكەنتاي بالانى كوردىم. مەن كەيىنىرەك سالعان ونىڭ ەڭ تاڭداۋلى سۋرەتى مىناۋ. ءبىراق، ارينە، مەنىڭ سالعان سۋرەتىم ناق وزىندەي كەلىستى ەمەس. ولاي بولعانىنا مەنىڭ ەش كىنام جوق. مەنىڭ التى جاسىمدا سەنەن ەش سۋرەتشى شىقپايدى دەپ ۇلكەندەر كوڭىلىمدى قالدىرعانى بارىنە بەلگىلى. ايداھار جىلاندى ىشتەي جانە سىرتتاي بەينەلەۋدەن باسقانى ۇيرەنە الماعانمىن.
ءوستىپ مەن اياق استىنان پايدا بولعان قۇبىلىسقا كوزىم باقىرايىپ تاڭعالا قاراپ تۇردىم. مىڭداعان شاقىرىم بويىنا ءتىرى پەندە كەزدەسپەيتىن ايدالا شولدە تۇرعانىمدى ۇمىتپاڭىز. ءبىراق، بۇل كىشكەنتاي بالا اداسىپ كەتكەن، نە السىرەپ شارشاعان، نە اشىعىپ نەمەسە ءشول قىسىپ، نە بولماسا ۇرەيدەن ەسى شىعىپ تۇرعان ادامعا ۇقسامايدى. ول ەل مەكەندەگەن ايماقتان مىڭداعان شاقىرىم قاشىقتىقتاعى ايدالادا اداسىپ كەتكەن بالانىڭ كەيپىنە ءتىپتى دە ۇقسامايدى. اقىرى مەن ەسىمدى جيىپ، وعان بىلاي دەپ ءتىل قاتتىم:
— ال، مۇندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
سوندا ول ماعان ءوتىنشىن جايلاپ قانا قايتالاپ ايتتى:
— وتىنەمىن... ماعان قوشاقاننىڭ سۋرەتىن سالىپ بەرشى.
بۇل عاجاپ بالا ماعان اسەر ەتكەنى سونشا، ونىڭ ءوتىنىشىن ورىنداماسقا لاجىم قالمادى. ءولىم ءقاۋپى ءتونىپ تۇرعان، ادام مەكەنىنەن مىڭداعان شاقىرىم قاشىقتىقتاعى مەڭىرەۋ تۇزدە بولىپ جاتقان مىنا نارسە ميعا قانشالىقتى سىيىمسىز بولسا دا، مەن قالتامنان ءبىر پاراق قاعاز بەن قالام شىعاردىم. وسى مەزەتتە مەنىڭ ەسىمە تەك گەوگرافيانى، تاريحتى، ەسەپ-قيساپ پەن جازۋ ەرەجەسىن عانا وقىعانىم ەسىمە ساپ ەتە ءتۇستى دە، كىشكەنتاي بالاعا (ازداعان رەنىشپەن) سۋرەت سالا المايتىنىمدى ايتتىم. ول ماعان:
— ەشتەڭە ەتپەيدى. قوشاقان سالىپ بەرشى، — دەپ جاۋاپ قاتتى.
ومىرىمدە قوي سالىپ كورمەگەن باسىم قولىمنان كەلەتىن ەكى سۋرەتتىڭ بىرەۋىن سالا سالدىم. ايداھار جىلاننىڭ سىرتقى كەيپى. سوندا بالانىڭ ايتقان ءسوزىن ەستىگەنىمدە، تۇرعان ورنىمدا قالشيدىم دا قالدىم:
— جوق، جوق! ايداھار جىلان جۇتىپ قويعان ءپىلدىڭ قاجەتى جوق. ايداھار وتە ءقاۋىپتى، ال ءپىل بولسا تىم ۇلكەن. مەنىڭ ۇيىمدە ءبارى كىشكەنتاي. ماعان كەرەگى قوشاقان. قوشاقاننىڭ سۋرەتىن سالىپ بەر.
مەن سۇراعانىن سالىپ بەردىم.
ول سۋرەتكە زەر سالا قارادى دا، سوسىن:
— جوق! مۇنىڭ الدەن باستاپ-اق اۋرۋ عوي. باسقاسىن سال، — دەدى.
مەن تاعى سالدىم:
مەنىڭ دوستىم ماعان تۇسىنۋشىلىكپەن بيازى جىميىپ:
— ءوزىڭ دە كورىپ تۇرسىڭ... بۇل قوي ەمەس، قوشقار عوي. مۇنىڭ مۇيىزدەرى بار...
سۋرەتىمدى باسقاشا سالىپ بەردىم.
الايدا باسقالارى سياقتى ول دا كوڭىلىنەن شىقپادى:
— ال، مۇنىڭ وتە كارى. ماعان ۇزاق ءومىر سۇرەتىن قوزى كەرەك. ەندى شىدامىم تاۋسىلعان ءارى موتوردى اشۋعا اسىققان باسىم مىنا ءبىر سۋرەتتى شيمايلاي سالدىم دا:
— مىناۋ — جاشىك. سەنىڭ قالاعان قوشاقانىڭ وسىنىڭ ىشىندە، — دەدىم بالاعا.
جاس تورەشىنىڭ ءجۇزى جادىراپ شىعا كەلگەنىن كورىپ اڭ-تاڭ بولدىم.
— تۋرا وسىنداي كەرەك ەدى! قالاي ويلايسىڭ، بۇل قوشاقانعا ءشوپ كوپ كەرەك پە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— نەگە؟
— ويتكەنى بىزدە ءبارى كىشكەنتاي.
— جەتەتىن بولار. ساعان تىپتەن كىشكەنتاي قوشاقان جاساپ بەردىم عوي.
ول سۋرەتكە ۇڭىلە قاراپ:
— سونشاما كىشى دە ەمەس. قارا! ۇيىقتاپ قالدى.
وسىلايشا مەن حانزادامەن تانىستىم.
III
ونىڭ قايدان كەلگەنىن كوپكە دەيىن تۇسىنە المادىم. كىشكەنتاي حانزادا ماعان ۇستەمەلەپ سۇراق قويا بەرەدى دە، ال ءوزى مەنىڭ سۇراقتارىمدى ەستىمەگەن قالىپ تانىتادى. ابايسىزدا ايتىلىپ قالعان سوزدەر عانا جۇمباقتىڭ سىرىن اشا باستادى. ول مەنىڭ ۇشاعىمدى (قولدان كەلمەيتىن بولعان سوڭ، ۇشاقتىڭ سۋرەتىن سالىپ جاتپايمىن) بايقاپ قالعان كەزدە:
— بۇل نە نارسە؟ — دەپ سۇرادى.
— بۇل نارسە ەمەس. بۇل — ۇشاق. اسپاندا ۇشادى. مەنىڭ ۇشاعىم. ءوزىمنىڭ ۇشاتىنىمدى ماساتتانا ايتتىم. سول مەزەتتە ول:
— قالايشا؟ اسپاننان قۇلاپ ءتۇستىڭ بە؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
— ءيا، — دەدىم مەن جايباراقات.
— و، مۇنىڭ قىزىق ەكەن...
كىشكەنتاي حانزادا وسىلاي دەپ، داۋىستاپ كۇلىپ جىبەرگەنى مەنىڭ نامىسىما قاتتى ءتيدى. بىرەۋدىڭ باقىتسىزدىعىن كۇلكىگە اينالدىرعاندى كىم جاقسى كورسىن. سوسىن ول:
— دەمەك، سەن اسپاننان تۇسكەن ەكەنسىڭ عوي! قاي پلانەتادانسىڭ؟ عايىپتان پايدا بولۋىنىڭ سىرىن اشاتىن كىلت تابىلعان سياقتانىپ، مەن دە سۇراقتى جاۋدىرىپ جىبەردىم:
— ءسويتىپ باسقا پلانەتادان كەلدىم دە؟
ءبىراق ول ماعان جاۋاپ قاتپادى. ول مەنىڭ ۇشاعىما قاراعان كۇيى باسىن شايقاپ:
— شىن مانىندە سەن مۇنىمەن الىستان ۇشىپ كەلۋىڭ مۇمكىن ەمەس.
ءسويتىپ، ول ۇزاق ويعا شومىپ كەتتى. اقىرىندا قالتاسىنان مەن سىيلاعان قوشاقاندى شىعارىپ، عاجاپ قازىناسىنا سۇيسىنە قارادى.
«باسقا پلانەتالار» جايلى بۇل قۇپيانىڭ ءبىر بولىگى مەنىڭ قىزىعۋشىلىعىمدى قالايشا ارتتىرا تۇسكەنىن بىلسەڭىزدەر عوي، شىركىن. بۇل سىر جايلى بارىنشا كوبىرەك بىلۋگە تىرىستىم:
— بالاقاي، سەن قايدان كەلدىڭ؟ ءۇيىڭ قايدا؟ مەنىڭ قوشاقانىمدى قايدا الىپ كەتپەكشىسىڭ؟
ول ءۇن-تۇنسىز ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا، بىلاي دەدى:
— ماعان جاشىگىمەن بەرگەنىڭ قانداي جاقسى بولدى! ول تۇندە قوشاقانعا پانا بولادى.
— ارينە، اقىلدى بالا بولساڭ، ونى كۇندىز بايلاپ قوياتىن ارقان دا جاساپ بەرەمىن. كەرەك دەسەڭ، قىزىق تا بولادى.
مەنىڭ ۇسىنىسىم كىشكەنتاي حانزادانىڭ جانىن تۇرشىكتىرىپ جىبەرگەندەي بولدى:
— بايلاپ قويۋ ءۇشىن؟! ءوزىڭ ءبىر قىزىق ەكەنسىڭ!
— ەگەر سەن ونى بايلاپ قويماساڭ، باسى اۋعان جاعىنا كەتىپ، جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن.
وسى ارادا مەنىڭ دوسىم تاعى دا كۇلىپ جىبەردى:
— قايدا كەتەدى دەيسىڭ؟
— قايدا بولسا سوندا. باسى اۋعان جاققا.
سوندا كىشكەنتاي حانزادا سالماقتى تۇردە بىلاي دەدى:
— ەشتەڭە ەتپەيدى. بىزدە ءورىس تار. سوسىن ءسال-پال مۇڭايىڭقىراپ تۇرىپ ءسوزىن بىلاي جالعادى:
— باسىڭ اۋعان جاققا جۇرە بەرسەڭ دە، الىسقا ۇزامايسىڭ.
IV
وسىلايشا، مەن ەكىنشى ءبىر ماڭىزدى جاڭالىقتىڭ بەتىن اشتىم: بالانىڭ تۇراتىن پلانەتاسى ۇيدەن ءسال عانا ۇلكەن ەكەن. بۇل جايت مەنى ونشا تاڭ قالدىرا قويعان جوق. اتتارى جەر، يۋپيتەر، مارس، شولپان سياقتى ءىرى پلانەتالاردان باسقا دا جۇزدەگەن، كەيدە مايدا بولعاندارى سونششالىق، قۋاتتى دۇربىمەن كوزگە ارەڭ شالىناتىن جۇلدىزدار دا بار ەكەنىن جاقسى بىلەتىنمىن. استرونوم وسىنداي ءبىر جۇلدىز تابا قالعان جاعدايدا، وعان ات قويماي نومىرلەي سالاتىن. مىسالى، «3251 استەرويد» دەپ اتاي سالادى.
كىشكەنتاي حانزادا «ب-612 استەرويد» دەپ اتالاتىن پلانەتادان كەلگەن دەپ جورامالداۋىنا ناقتى سەبەپ بار. بۇل جۇلدىزدى تەك ءبىر مارتە عانا، 1909 جىلى تۇرىك استرونومى قۋاتتى ءدۇربى ارقىلى بايقاپ قالعان. عالىم ءوزىنىڭ اشقان جاڭالىعىن حالىقارالىق استرونوميالىق كونگرەسستە دۇنيە جۇزىنە پاش ەتەدى. ءبىراق وعان ەشكىم سەنبەگەن، ويتكەنى ول ۇلتتىق تۇرىك كيىمىن كيىپ شىققان ەكەن. ۇلكەندەر — وسىنداي حالىق!
ءبىر ءتاۋىرى، تۇرىك سۇلتانى ب-612 جۇلدىزىنىڭ اتىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ءوز حالقىن ەۋروپالىقتارشا كيىنۋگە ءماجبۇر ەتكەن. كونبەگەندەردى ءولىم جازاسىمەن قورقىتقان. 1920 جىلى سانگە سايكەس ادەمى كيىنگەن استرونوم ءوزىنىڭ جاڭالىعى جايىندا تاعى ءبىر بايان ەتەدى. بۇل جولى بارشا جۇرت ونىڭ ايتقانىن قۇپتايدى.
مەنىڭ سىزدەرگە ب-612 جۇلدىزى جايلى تاپتىشتەپ ايتىپ، ونىڭ نومىرىنە شەيىن اتاپ جاتقانىما ۇلكەندەر كىنالى. ۇلكەندەر ەسەپ-سانداردى ۇناتادى. ءسىز ولارعا جاڭا دوس تاپتىم دەسەڭىز، ولار ەڭ باستى نارسە جايلى سۇرامايدى. ولار سىزدەن: «دوسىڭنىڭ داۋسى قانداي ەكەن؟ ول قانداي ويىندى ۇناتادى؟ كوبەلەكتەر جيناي ما ەكەن؟» دەپ ەشقاشان سۇرامايدى. ۇلكەندەر سىزگە: «جاسى قانشادا؟ قانشا اعايىندى ەكەن؟ سالماعى قانشا؟ اكەسى قانشا تابادى ەكەن؟» دەگەن سۇراقتار قويادى. سوندا عانا ۇلكەندەر ول ادامدى جاقسى بىلەمىز دەپ ويلايدى. ەگەردە ءسىز ۇلكەن كىسىلەرگە: «مەن قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان ادەمى ءۇي كوردىم، تەرەزەسىندە گۇل ءوسىپ، شاتىردىڭ ۇستىندە كوگەرشىندەر ۇشىپ ءجۇر دەسەڭىز، ولار سول ءۇيدى كوز الدارىنا ەلەستەتە المايدى. سول ءۇشىن ولارعا بىلاي ءتۇسىندىرۋ كەرەك: «مەن ءجۇز مىڭ فرانك تۇراتىن ءۇيدى كوردىم». سوندا عانا ولار: «قانداي تاماشا!» دەپ تامسانادى.
وسى سياقتى ءسىز ۇلكەندەرگە: «كىشكەنتاي حانزادانىڭ وسى ومىردە شىنىمەن بولعانىنا، ونىڭ سۇيكىمدى ءجۇزى، كۇلكىسى نەمەسە قوشاقان سۇراعانى دالەل بولا الادى» نەمەسە «قوشاقانىم بولسىن دەپ تىلەگەن بالانىڭ وسى دۇنيەدە بار ەكەنىنە كۇمانىڭىز بار ما؟» دەسەڭىز، ۇلكەندەر يىقتارىن قۋسىرىپ، ءسىزدى بىلدىرلاعان جاس بالاعا تەڭەيدى! ال ەگەر ءسىز ولارعا «حانزادا ب-612 جۇلدىزىنان ۇشىپ كەلگەن» دەسەڭىز، ولار سىزگە سەنىپ، ءوز سۇراقتارىمەن مازاڭىزدى المايدى. مىنە، ۇلكەندەر وسىنداي. ولارعا اشۋلانۋدىڭ قاجەتى جوق. بالالار ۇلكەندەرگە مەيىرىمدىلىكپەن قاراپ، ولاردىڭ كەمشىلىكتەرىن كەشىرە بىلۋلەرى كەرەك. ءومىر دەگەننىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەتىن ءبىز، ارينە، نومىرلەرگە پىسقىرىپ تا قارامايمىز! مەن بۇل وقيعامدى عاجايىپ ەرتەگىدەگىدەي ەتىپ باستاۋشى ەدىم. انىقتاپ ايتساق، بىلاي دەپ باستار ەدىم: «ەرتە، ەرتە، ەرتەدە كىشكەنتاي ءبىر حانزادا بولىپتى. ول وزىنەن ءسال عانا ۇلكەن پلانەتادا تۇرىپ، دوسقا وتە ءزارۋ بولىپتى...». ءومىردى جاقسى تۇسىنەتىندەر ءۇشىن بۇل كۇمان كەلتىرمەيتىن شىندىق. مۇنى ايتىپ جاتقان سەبەبىم، مەنىڭ كىتابىمدى تەك ەرمەك ءۇشىن جەڭىل-جەلپى وقىعانىن قالامايمىن. بۇل وقيعانى بايانداپ بەرۋ وڭايعا تۇسپەس. مەنىڭ دوسىم قوشاقانىمەن بىرگە مەنى تاستاپ كەتكەنىنە مىنەكي التى جىل تولدى. سوندىقتان دوسىمدى ۇمىتپاۋ ءۇشىن، ول تۋرالى سىر شەرتپەكپىن. دوستى ۇمىتقان دەگەن — كوڭىلسىز نارسە. دوسى بار ادامدار از. مەن دە تەك ساندارعا عانا قىزىعاتىن ەرەسەكتەرگە ۇقساپ كەتۋىم مۇمكىن ەدى عوي. سولاي بولىپ كەتپەۋ ءۇشىن، مەن ءبىر قوراپ ءتۇرلى-تۇستى قارىنداشتار مەن بوياۋلار ساتىپ الدىم. مۇمكىن، مەنىڭ جاسىمدا سۋرەتپەن اينالىسۋ قيىنداۋ بولار. ونىڭ ۇستىنە مەن التى جاسىمدا ايداھار جىلاننىڭ ىشكى جانە سىرتقى كەيپىن بەينەلەگەننەن باسقامەن اينالىسپادىم عوي. ارينە، بارىنشا ۇقساتىپ باعۋعا تىرىستىم. ءبىراق تا ويلاعانىمداي بولاتىنىنا كوزىم جەتپەيدى. ءبىر سۋرەتتە ءپىشىنى شىقسا، ەكىنشىسىندە تىپتەن ۇقسامايدى. بويىن دا دۇرستاپ ۇقساتا المادىم. مىناۋسىندا كىشكەنتاي حانزادانىڭ بويى بيىك بولىپ شىقسا، ەكىنشىسىندە تىم الاسا. كيىمىنىڭ ءتۇسىن دە ۇمىتىڭقىراپ قالىپپىن. ولاي دا، بىلاي دا سالعانسىدىم. مەن كەيبىر ماڭىزدى جايتتاردى سياپاتتاعاندا قاتە جىبەرۋىم دە مۇمكىن. ونىم ءۇشىن كەشىرىم وتىنەمىن. مەنىڭ دوستىم ەشتەڭەنى تاپتىشتەپ تۇسىندىرگەن ەمەس. مۇمكىن، ول مەنى ءدال وزىندەي دەپ ويلاعان شىعار. ءبىراق، وكىنىشكە وراي مەن قوشاقاندى جابىق جاشىكتەن كورە المايمىن. مۇمكىن، مەن ازداپ ۇلكەندەر سياقتى شىعارمىن. ءسىرا، مەن قارتايعان بولارمىن.
V
ءار كۇن سايىن مەن ونىڭ پلانەتاسى جانە ساپارعا اتتانعان كەزى جايىنداعى حابارلاردىڭ شەت-جاعاسىن ءبىلىپ وتىرۋمەن بولدىم. ابايسىزدا ايتىلىپ قالعان وي-پىكىرلەر سول جۇمباقتىڭ شەشۋىن تابۋعا جول كورسەتكەندەي بولادى. وسىلايشا مەن باو-باب قاسىرەتى تۋرالى ءۇشىنشى كۇنى ءبىلدىم. بۇل جولى دا اڭگىمە سول قوشاقاننىڭ ارقاسىندا باستالىپ كەتتى. ويتكەنى حانزادا كەنەتتەن كۇماندانا قالىپ، مەنەن بىلاي دەپ سۇرادى:
— ايتشى، قويدىڭ بۇتالاردى جەيتىنى راس پا؟
— ءيا، ول راس.
— و! ونىسىنا ريزامىن.
قويدىڭ بۇتالاردى جەيتىنى نەگە سونشا ماڭىزدى ەكەنىن ءالى تۇسىنە قويمادىم. كىشكەنتاي حانزادا وعان قوسا بىلاي دەدى:
— دەمەك، قوي باوبابتاردى دا جەيتىن بولعانى عوي؟
مەن باوبابتىڭ بۇتا ەمەس، شىركەۋدىڭ بيىكتىگىمەن بىردەي ۇلكەن اعاش ەكەنىن، پىلدەردىڭ ءبىر ءۇيىرىن جيناپ اپارسا دا، باوبابتىڭ بىرەۋىن دە جەپ بىتىرە المايتىنىن ءتۇسىندىرىپ باقتىم.
پىلدەردىڭ ءۇيىرى تۋرالى ەستىگەندە، كىششكەنتاي حانزادا كۇلىپ جىبەردى:
— وندا پىلدەردى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن شىعارىپ قويۋ كەرەك بولار ەدى.
سوسىن دانىشپانسىعان تۇرمەن:
— باوباب اعاشى بيىك بولىپ وسكەنگە دەيىن الاسا بۇتا بولماي ما؟
— ءدال سولاي! ءبىراق تا نەگە سەن قويدىڭ جاس باوباب بۇتالارىن جەگەنىن قالايسىڭ ؟
ەكىنىڭ بىرىنە بەلگىلى جايت سياقتى. «و نە دەگەنىڭ؟!» — دەپ تاڭداندى ول. ماسەلەنىڭ نە نارسەدە ەكەنىن تۇسىنگەنشە ءبىراز باس قاتىرۋىما تۋرا كەلدى.
شىندىعىنا كەلگەندە، كىشكەنتاي حانزادانىڭ پلانەتاسىندا باسقا جەرلەردەگى سياقتى پايدالى شوپتەر مەن ارام شوپتەر وسەدى ەكەن. ەندەشە جاقسى ۇرىقتان قۇنارلى ءشوپتىڭ نەمەسە زياندى ۇرىقتان ارام ءشوپتىڭ وسەتىنى بەلگىلى. الايدا وسىمدىك ۇرىقتارى كوزگە كورىنبەيدى عوي. ولار جەر قويناۋىندا، بىرەۋى قىلتيىپ بوي كوتەرگەنشە، جاتا بەرەدى. اۋەلى بىرەۋى قىلتيىپ شىعىپ، كۇنگە قاراي تالپىنعان، ەشكىمگە زيانى جوق ادەمى وسىمدىكتىڭ ساباعىنا اينالادى. ەگەردە شالعام نەمەسە ءبىر شوق راۋشان گ ۇلىنىڭ ساباعى بولسا، وسىرە بەرۋگە بولادى. ال ەگەر ارام ءشوپ ەكەنىنە كوزىڭ جەتسە، ول وسىمدىكتى تامىرىمەن قوسا سول مەزەتتە جۇلىپ تاستاۋ كەرەك. ال كىشكەنتاي حانزادانىڭ پلانەتاسىندا اسا زور زياندى ۇرىقتار بولعان. ول — باوبابتىڭ ۇرىقتارى. پلانەتا قويناۋى وسىنداي ۇرىقتارعا تولىپ كەتكەن. ەگەر ۋاقىتىسىندا قۇرتپاساڭ، باوبابتان ەشقاشان دا قۇتىلا المايسىڭ. ول بۇكىل پلانەتانى جاۋلاپ الادى. ونىڭ قويناۋىن تامىرىمەن جارىپ شىعادى. ەگەر دە پلانەتا تىم كىشكەنە، ال باوباب اعاشى تىم كوپ بولسا، ولار پلانەتانى جارىپ، بولشەكتەپ جىبەرەدى.
— بۇل ارينە ءتارتىپ ماسەلەسى، — دەدى ماعان كىشكەنتاي حانزادا كەيىنىرەك. تاڭەرتەڭ ۇيقىدان تۇرىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ بولعان سوڭ، پلانەتاڭدى رەتكە كەلتىرۋگە كوشۋ كەرەك. باوباب پەن راۋشان گۇل بۇتاسى بالاۋسا شاقتارىندا وتە ۇقساس. سوندىقتان باوبابتى اجىراتا سالىسىمەن، كۇندەلىكتى وتاپ وتىرۋعا ءتيىسسىڭ. بۇل ءىش پىستىراتىن، ءبىراق ەش قيىنشىلىعى جوق جۇمىس.
سوسىن، ءبىر كۇنى كىشكەنتاي حانزادا وسىنى بالالاردىڭ ميىنا جاقسىلاپ قۇيىپ قويۋ ءۇشىن، ماعان ادەمى ءبىر سۋرەت سالىپ كورۋگە كەڭەس بەردى. «ەگەر ولار ساياحاتقا شىقسا، كەرەكتەرىنە جارار. كەيدە ىستەر ءىسىڭدى كەيىنگە قالدىرعاننان زيان نارسە جوق. ال ەگەر باوبابقا ەرىك بەرسەڭ، پالەگە دۋشار بولاسىڭ. تۇرعىنى جالقاۋ ءبىر پلانەتانى ءبىلۋشى ەدىم. ول دەر كەزىندە ءۇش بۇتاعا كوڭىل بولمەي، اقىرىندا...»
كىشكەنتاي حانزادانىڭ نۇسقاۋى بويىنششا، وسى پلانەتانىڭ سۋرەتىن سالدىم. ەلگە اقىل ايتقاندى جانىم جەك كورەدى. ءبىراق باوبابتىڭ قانشاما ءقاۋىپ توندىرەتىنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەگەندىكتەن جانە استەرويد ءۇشىن بۇل قاتەر وتە قوماقتى بولعاندىقتان، وسى جولى ادەتتەگى ۇستامدىلىعىمنان باس تارتۋعا بەل بۋدىم. «بالالار، باوبابقا ساق بولىڭدار!» — دەيمىن مەن. تالايدان بەرى قاسىندا ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپتى بايقاماعان، ءوزىم سياقتى بەيحابار بولعان دوستارىمدى ساقتاندىرىپ قويۋ ءۇشىن، بۇل سۋرەتتى سالۋعا بار كۇشىمدى جۇمسادىم. بەرمەكشى بولعان ساباعىم وعان تۇرارلىقتاي ەدى. مۇمكىن، ءسىز بۇل كىتاپتا باوباب بەينەلەنگەن سۋرەتتەي تاماشا سالىنعان سۋرەتتەر نەگە جوق دەپ تە ويلارسىز؟ جاۋابى وتە وڭاي: مەن تىرىسىپ-اق باقتىم، ءبىراق قولىمنان ماردىمدى نارسە شىقپادى. ال، باوبابتى سالعاندا، بۇل سۋرەتتىڭ كەشىكتىرۋگە بولمايتىن ماڭىزدى حابار جەتكىزەتىندىگى ماعان ۇلكەن شابىت بەردى.
VI
ءيا، كىشكەنتاي حانزادا! سەنىڭ مۇڭدى ءومىرىڭدى بىرتىندەپ، تۇسىنە باستاعان سياقتىمىن. ۇزاق ۋاقىت بويىنا سەنىڭ كوڭىلىڭدى اۋلاپ جۇرگەن نارسە تەك كۇننىڭ باتقانىن قىزىقتاۋ عانا ەكەن. مەن بۇل جايىندا ءتورتىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ سەن بىلاي دەگەندە عانا ءبىلدىم:
— مەن الاۋلاپ باتقان كۇندى جاقسى كورەمىن. ءجۇر، كۇننىڭ باتقانىن كورەيىك.
— قويا تۇر، كۇتە تۇرۋعا تۋرا كەلەدى.
— نەنى كۇتۋ كەرەك؟
— كۇننىڭ باتۋىن كۇتۋ كەرەك.
سەن اۋەلى اڭ-تاڭ بولىپ قالدىڭ دا، سوسىن وزىڭنەن-وزىڭ كۇلىپ جىبەرىپ، ماعان بىلاي دەدىڭ:
— مەن ءوزىمدى ۇنەمى ءوز ۇيىمدە جۇرگەندەي سەزىنەمىن!
شىنىندا دا وسىلاي. امەريكا قۇراما شتاتتارىندا شاڭقاي ءتۇس بولعاندا، فرانسيادا كۇن باتاتىنى بارشا جۇرتقا بەلگىلى. ءبىر مينۋتتا فرانسيعا جەتە الاتىن بولساڭ، كۇننىڭ باتقانىن قىزىقتاۋ مۇمكىن بولار ەدى. وكىنىشكە وراي، فرانسيا وتە الىس. ال سەنىڭ كىشكەنتاي پلانەتاڭدا الاۋلاپ قىزارا باتقان كۇندى قىزىقتاۋ ءۇشىن ورىندىقتى بىرنەشە قادامعا جىلجىتۋدىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى ەدى. ءسويتىپ، سەنىڭ كوڭىلىڭ اۋسا بولدى، ىمىرت ءتۇسىپ كەلە جاتقان كوكجيەككە كوز تىگەتىنسىڭ...
— ءبىر كۇنى مەن كۇننىڭ باتقانىن قىرىق ءۇش رەت تاماشالادىم!
ءبىرازدان سوڭ ءسوزىڭدى بىلاي دەپ جالعادىڭ:
— سەن بىلەسىڭ بە؟ ابدەن مۇڭعا باتقان كەزىندە ادامدار كۇننىڭ ۇياسىنا بارىپ قونعانىنا قاراعاندى جاقسى كورەدى.
— ەندەشە كۇننىڭ قىرىق ءۇش رەت باتقانىن كورگەن كەزىڭدە كوڭىلىڭ تىم جۇدەۋ بولعان ەكەن عوي؟
كىشكەنتاي حانزادا جاۋاپ قايتارمادى.
VII
بەسىنشى كۇن تاعى دا قوشاقاننىڭ ارقاسىندا، كىشكەنتاي حانزادانىڭ ءومىرى جايلى مىنا ءبىر قۇپيا سىر اشىلدى. ول ءۇنسىز ويعا شومىپ تۇردى دا، كەنەتتەن اي-شاي جوق:
— قوشاقان بۇتالاردى جەيتىن بولسا، ءسىرا، گۇلدەردى دە جەيتىن بولار؟ — دەپ سۇرادى.
— كەزدەسكەنىن جەي بەرەدى.
— تىكەنەگى بار گۇلدى دە مە؟
— ءيا، تىكەنەگى بار گۇلدى دە.
— سوندا تىكەنەكتىڭ نە قاجەتى بار؟
مەن ونىسىن بىلمەدىم. سول مەزەتتە مەن موتوردىڭ قاتتى بۇرالعان ءبىر بۇرانداسىن بوساتۋدان قولىم تيمەي جاتقان ەدى. ۇشاعىمنىڭ بۇزىلعانى مەنى قاتتى قىنجىلتا باستادى. ويتكەنى، اقاۋدىڭ جوندەلۋى قيىنداۋ كورىنەدى، وعان قوسا سۋدىڭ ازايىپ بارا جاتقانى جاقسىلىقپەن بىتپەس دەگەن الاڭداۋشىلىق تۋعىزدى.
— تىكەنەكتەر نە ءۇشىن قاجەت؟
كىشكەنتاي حانزادا قويعان سۇراعىنا جاۋاپ الماي تىنبايتىن. ۇشاقتىڭ بۇرانداسى ابدەن تيتىعىما تيگەن مەن اۋزىما تۇسكەن نارسەنى ايتا سالدىم:
— تىكەنەكتەردىڭ ەشتەڭەگە كەرەگى جوق، گۇلدەر ولاردى تەك دولىلىقتان ءوسىرىپ شىعارادى!
— سولاي دە!
ول ءبىراز ۇندەمەي قالعاننان كەيىن بارىپ داۋسىنان الدەقانداي رەنىشتى بايقاتا بىلاي دەپ سالدى:
— مەن ساعان سەنبەيمىن! گۇلدەر بولسا ءالسىز. ءارى اقكوڭىل. ولار قولدارىنان كەلگەنىنشە وزدەرىن وزدەرى جۇباتادى. ولار وزدەرىن تىكەنەكتەرىنىڭ ارقاسىندا ۇرەيلى سەزىنەدى.
مەن جاۋاپ قاتپادىم. ءدال سول مەزەتتە: «ەگەر مىنا بۇراندا قاتايعان كۇيىندە تۇرا بەرسە، بالعامەن ءبىر ۇرىپ سىندىرامىن» دەپ ويلاپ تۇرعانمىن.
— سوندا سەنىڭ ويىڭشا گۇلدەر...
— جوق! جوق! مەن تۇك تە ويلامايمىن! مەن ساعان نە بولسا سونى ايتا سالدىم. ماڭىزدى نارسەمەن اينالىسىپ جاتقانىمدى كورىپ تۇرسىڭ عوي!
ول ماعان تاڭىرقاي قارادى.
— ماڭىزدى نارسەمەن!
حانزادا قولىمدا بالعا، ساۋساقتارىم مايدان قاپ-قارا بولىپ، ءتۇرلى سۇرىقسىز زاتقا ءۇڭىلىپ تۇرعان ماعان قاراپ تۇردى دا:
— سەن ۇلكەندەرشە سويلەپ تۇرسىڭ! — دەدى.
مەن ۇيالىڭقىراپ قالدىم. ال ول قاتاڭ تۇردە ءسوزىن قايتا ساباقتادى:
— سەن ءبارىن شاتاستىرىپ جىبەردىڭ. ەشتەڭەنى ءتۇسىنىپ تۇرعان جوقسىڭ!
ول شىنىمەن ىزالاندى. التىن ءتۇستى شاشى جەلمەن جەلبىرەپ:
— مەن قىزىل قوشقىل بەتتى كىسى تۇراتىن ءبىر پلانەتانى بىلەمىن. ول ادام ومىرىندە گۇل يىسكەپ كورگەن ەمەس. ول ەشقانشان جۇلدىزعا قاراعان ەمەس. بىردە-بىر ادامدى جاقسى كورمەگەن. قولىنان بار كەلگەنى ەسەپتەپ قوسۋ عانا. سونداعى كۇنى بويى قايتالاپ ايتاتىنى ءدال سەن سياقتى: «مەن اقىلدى اداممىن! مەن اقىلدى اداممىن!» تاكاپپارلىقتان ءتىپتى ءىسنىپ كەتەتىن. شىندىعىنا كەلگەندە ول ادام ەمەس، ول — ساڭىراۋقۇلاق!
— نەمەنە؟!
— ساڭىراۋقۇلاق!
كىشكەنتاي حانزادا اشۋدان ءتىپتى بوزارىپ كەتتى.
— ميلليونداعان جىلدار بويى گۇلدىڭ ساباڭىندا تىكەنەك وسەدى. سوندا دا ميلليونداعان جىلدار بويى قويلار گۇلدى جەگەنىن قويعان ەمەس. گۇلدەردىڭ ەش پايداسى جوق تىكەنەكتەردى ءوسىرۋىنىڭ سەبەبىن بىلۋگە تالپىنۋ ايتۋعا تۇرارلىقتاي جۇمىس ەمەس پە؟ قويلار مەن گۇلدەر اراسىنداعى بايلانىستىڭ بار بولماعانى ما سوندا؟ بۇل ماسەلە قىزىل بەتتى سەمىز مىرزانىڭ ەسەپ-قيسابىنان گورى ماڭىزدىراق ەمەس پە؟ ەگەردە بۇكىل الەمدە جوق، تەك مەنىڭ پلانەتامدا عانا وسەتىن جالعىز گۇلىمدى قوشاقان ءبىر كۇنى جالماپ جەپ قويسا، قالاي بولار ەدى؟ قوشاقان نە بۇلدىرگەنىن تۇسىنبەۋى دە مۇمكىن. وسىنىڭ ءبارى سەنىڭشە ماڭىزدى ەمەس قوي؟
كىشكەنتاي حانزادا قىزارىپ كەتتى. سوسىن ءسوزىڭ بىلاي دەپ جالعادى:
— ميلليونداعان جۇلدىزدىڭ بىرەۋىندە عانا وسەتىن جەكە-دارا گۇلدى جاقسى كورەتىن ادامعا ءوزىن باقىتتى سەزىنۋ ءۇشىن اسپانداعى سول جۇلدىزعا قاراعانى جەتكىلىكتى بولادى. ول وزىنە-وزى: «مەنىڭ گۇلىم ءبىر جاعىندا تۇر-اۋ...» — دەيدى. ال ەگەر قوشاقان سول گۇلدى جالماپ جەپ قويسا، ول ءۇشىن جۇلدىزداردىڭ ءبارى بىردەن ءسونىپ قالعانداي بولار ەدى! سەنىڭشە، بۇل ماڭىزدى ەمەس قوي!
ول جاسقا بۋلىعىپ، بۇدان ارتىق ەشتەڭە ايتا المادى. كەنەت جىلاپ قويا بەردى. ىمىرت تۇسكەن شاق ەدى. مەن قۇرال-سايمانىمدى تاستاي سالدىم. بالعا مەن بۇراندانىڭ دا، ءشول مەن ءولىمنىڭ دە مەن ءۇشىن ءمانى بولماي قالدى. ءبىر جۇلدىز، ياعني مەنىڭ پلانەتام — جەر ۇستىندە كىشكەنتاي حانزادانى جۇباتۋ كەرەك بولدى. مەن ونى قۇشاعىما الىپ، تەربەتىپ جۇباتا باستادىم. وعان مەن: «سەنىڭ جاقسى كورەتىن گۇلىڭە ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق... سەنىڭ قوشاقانىڭا تۇمىلدىرىق سالىپ بەرەمىن... مەن...» باسقا تاعى نە ايتارىمدى بىلمەدىم. ءوزىمدى تىم ەبەدەيسىز سەزىندىم. مەن ونىڭ جۇرەگىنە جەتەر جول تاپپادىم. كوز جاسى كول بولاتىن وسىناۋ دۇنيە سونشالىق قۇپيا ەدى.
VIII
كوپ ۇزاماي-اق مەن بۇل گۇلمەن جاقسىلاپ تانىسىپ الدىم. كىشكەنتاي حانزادانىڭ پلانەتاسىندا بۇرىننان بەرى قاراپايىم عانا، تەك ءبىر قاتارلى قاۋىزى بار، كوپ ورىن دا المايتىن، ەشكىمگە دە كەدەرگى كەلتىرمەيتىن گۇلدەر وسەتىن. ول گۇلدەر تاڭ اتا كوگالدا پايدا بولىپ، كەش تۇسە سولىپ قالاتىن. ال بۇل گۇل بەلگىسىز جاقتان، ۇشىپ كەلگەن ۇرىقتان ءونىپ شىققان. كىشكەنتاي حانزادا باسقا وسىمدىكتەرگە ۇقسامايتىن وسى ءبىر ەرەكشە جاس وركەندى كوز الماي باقىلادى. مۇمكىن، بۇل باوبابتىڭ جاڭا ءتۇرى بولار. ءبىراق بۇل جاس وركەن بىردەن بويلاپ ءوسۋىن توقتاتىپ، گۇل جارا باستادى. ۇلكەن قاۋىزدى جارىپ شىققانىن باقىلاپ جۇرگەن كىشكەنتاي حانزادا عاجايىپ ءبىر نارسەنىڭ پايدا بولاتىنىن سەزگەندەي ەدى. الايدا گۇل اسىقپاستان، ءوزىنىڭ جاسىل شاتىرىنىڭ استىندا قۇلپىرىپ شىعۋعا ازىرلەندى. ول باپپەن تاڭدالعان قانىق بوياۋلارعا بوياندى. قاۋىزدارىن بىر-بىردەن اشىپ، اسىقپاي ساندەندى. دالا قىزعالداعى سياقتى ۋماجدالىپ شىققىسى كەلمەدى. سۇلۋلىق ساۋلەسىنە بويالىپ شىققىسى كەلدى. ءيا، سولاي! ەركە-توتايدىڭ ءدال ءوزى! ءسويتىپ، قۇپيا ازىرلىك كۇنى-تۇنى جالعاستى. مىنەكي ءبىر كۇنى، تۋرا تاڭ شۇعىلاسىن شاشقاندا، بۇل گۇل قاۋىزىن جارىپ شىقتى.
سونشاما ازىرلىكپەن دۇنيەگە كەلگەن سۇلۋىڭىز ەسىنەپ تۇرىپ بىلاي دەدى:
— اح، ۇيقىمدى اشا الماي تۇرعانىمدى قاراشى... سىزدەن كەشىرىم وتىنەمىن... شاشىم ءالى ۇيپالاقتانىپ تۇر...
سوندا كىشكەنتاي حانزادا ءوزىنىڭ ءسۇيسىنۋىن جاسىرا الماي:
— قانداي ادەمى ەدىڭىز! — دەدى.
— سولاي ما؟ — دەپ نازدانا ءتىل قاتتى گۇل. — ونىڭ ۇستىنە مەن كۇننىڭ شىعۋىمەن ءبىر ۋاقىتتا دۇنيەگە كەلدىم.
كىشكەنتاي حانزادا ونىڭ ءتىپتى دە ۇيالشاق ەمەس ەكەنىن بىردەن بايقادى، سوندا دا ول جانىڭدى ەلجىرەتەرلىك ەدى!
كوپ ۇزاماي كەرەمەت گۇل ءسوزىن بىلاي دەپ جالعايدى:
— تاڭعى استى ىشەتىن ۋاقىت بولدى-اۋ دەيمىن. ءسىز مەنىڭ قامىمدى ويلاۋدى ۇمىتپاسسىز.
ىڭعايسىزدانىپ قالعان كىشكەنتاي حانزادا قۇماندى تاۋىپ الا سالا، گۇلدى سالقىن سۋمەن سۋاردى.
وسىلايشا، گۇلدىڭ كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەتىن مەنمەندىگى ونىڭ مازاسىن كەتىردى. مىسالى، ءبىر كۇنى ول ءوزىنىڭ ءتورت تىكەنەگى جايلى ءسوز قوزعاپ، كىشكەنتاي حانزاداعا بىلاي دەدى:
— تىرناقتارى سوياۋداي جولبارىستار كەلسە كەلە بەرسىن!
— مەنىڭ پلانەتامدا جولبارىستار جوق، — دەدى كىشكەتاي حانزادا. — ونىڭ ۇستىنە جولبارىستار ءشوپ جەمەيدى عوي.
— مەن ءشوپ ەمەسپىن عوي، — دەپ جاي عانا جاۋاپ قاتتى گۇل.
— كەشىرىڭىز...
— مەن جولبارىستان قورىقپايمىن، الايدا ازىناعان جەلدى جانىم جەك كورەدى. سىزدە شىمىلدىق جوق پا؟
«ازىناق جەلدى جانى جەك كورەدى... بۇل وسىمدىك ءۇشىن جولى بولماس نارسە عوي، — دەگەن وي كەلدى كىشكەنتاي حانزاداعا. — مىنا گۇلدىڭ مىنەزى شاتاق ەكەن...»
— كەش تۇسسە ءسىز مەنى شىنى قالپاقپەن جابا سالارسىز. بۇل جەر وتە سۋىق ەكەن. ءارى قولايسىز جەردە ورنالاسقان. مەن كەلگەن جاقتا بولسا...
الايدا ول ءسوزىن اياقتامادى. ول تەك ءدان كۇيىندە كەلگەن عوي. باسقا الەم جايلى ءبىلۋى مۇمكىن ەمەس. وتىرىگى اشكەرە بولىپ قالعانىنا نامىستانىپ كەتكەن ول كىشكەنتاي حانزادانىڭ ءوزىن كىنالى سەزىندىرۋ ءۇشىن ەكى-ۇش رەت جوتەلىپ جىبەردى دە:
— سونىمەن، شىمىلدىق قايدا؟
— اكەلۋگە ىڭعايلانىپ ەدىم. ءسوزىڭىزدى اياقتاتپاي قالاي بارارمىن!
سول ۋاقىتتا «حانزادا ءوزىن كىنالى سەزىنىپ، قينالا ءتۇسسىن» دەگەن ويمەن گۇل قاتتىراق جوتەلە ءتۇستى.
وسىلايشا كىشكەنتاي حانزادا گۇلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە قاراماستان، ىشتەي كۇدىكتەنە باستادى. بالەندەي ماڭىزى جوق بوس سوزدەردى كوڭىلىنە العان حانزادا ءوزىن ناعىز باقىتسىز ادام رەتىندە سەزىندى.
«مەن وعان قۇلاق اسپاۋىم كەرەك ەدى، — دەپ سىر اقتاردى ءبىر كۇنى حانزادا. — گۇلدەردىڭ ايتقانىن ەشقاشان تىڭداماۋ كەرەك. ولاردى تەك تاماشالاپ جانە حوش ءيىسىن جۇتا بەرۋ قاجەت. مەنىڭ گۇلىم بۇكىل پلانەتامدى حوش يىسكە تولتىردى، ءبىراق تا مەن وعان قۋانا المادىم. جىرتقىش اڭنىڭ تىرناقتارى جايلى اڭگىمە كوڭىلىمدى بوساتۋدىڭ ورنىنا ودان سايىن اشۋىمدى كەلتىردى...»
ول تاعى دا اعىنان جارىلا:
«مەن ول كەزدە نەنى ءتۇسىنىپپىن! گۇلدى سوزىنە ەمەس، ىسىنە قاراپ باعالاۋىم كەرەك ەدى. ول مەنى حوش يىسىنە بولەندىرىپ، ءومىرىمدى نۇرلاندىردى. مەن ەشقاشان ودان قاشپاۋىم كەرەك ەدى! ازداعان قۋلىقتارىنىڭ تاساسىندا جاتقان نازىكتىگىن بايقاي بىلۋگە ءتيىستى ەدىم. گۇلدەر سونداي قاراما-قايشى جاندار. ءبىراق مەن ونى سۇيە بىلۋگە تىم جاس ەدىم...»
IX
مەنىڭ ويىمشا كىشكەنتاي حانزادا جابايى قۇستاردىڭ قونىس اۋدارۋىن پايدالانىپ ساياحاتقا اتتانىپ كەتكەن. ساپارعا شىعار كۇنى ول ەرتەمەن پلانەتاسىن جونگە كەلتىردى. جانىپ تۇرعان جانارتاۋلارىنىڭ ءتۇتىن شىعار جولدارىن مۇقيات تازارتتى. ونىڭ سونبەگەن ەكى جانارتاۋى بولاتىن. بۇل — تاڭعى استى ىسىتقانعا وتە قولايلى نارسە. بۇلاردان باسقا، ونىڭ تاعى ءبىر ءسونىپ قالعان جانارتاۋى بار ەدى. ءبىراق ول ايتقانداي، «ساقتىقتا قورلىق جوق»، سوندىقتان ءسونىپ قالعان جانارتاۋدى دا تازارتىپ قويدى. ەگەر ولار جاقسىلاپ تازارتىلسا، اتىلماي بىركەلكى ءارى جاي جانادى ەمەس پە. جانارتاۋدىڭ اتىلعانى پەشتەگى جالىنداعان وتتاي بولادى. ارينە، ءبىزدىڭ جەرىمىزدە جانارتاۋلاردى تازارتۋعا كۇشىمىز جەتپەيدى، ءبىز تىم كىشكەنتايمىز. ولاردىڭ كوپتەگەن باقىتسىزدىققا دۋشار ەتەتىنى دە سول سەبەپتەن. كىشكەنتاي حانزادا ازداعان مۇڭدى كەيىپپەن باوبابتىڭ سوڭعى شىققان ساباقتارىن دا وتاپ تاستادى. قايتىپ ورالماسقا بەل بۋعان سياقتى. ءبىراق سول تاڭەرتەڭگى ىستەگەن ۇيرەنشىكتى جۇمىستارى جانىنا ەرەكشە جايلى كورىندى. ال گۇلدى سوڭعى رەت سۋارعان سوڭ، ونى شىنى قالپاعىمەن جاۋىپ قويۋعا ىڭعايلانعان كەزىندە جىلاعىسى كەلەتىنىن بايقادى.
— قوش بول، — دەدى ول گۇلگە.
الايدا گۇل جاۋاپ بەرمەدى.
— قوش، بول، — دەپ تاعى قايتالادى ول.
گۇل جوتەلىپ قويدى. ءبىراق بۇل جوتەل تۇماۋدىڭ كەسىرىنەن ەمەس ەدى.
— مەن اقىماق بولعان ەكەنمىن، — دەدى اقىرىندا گۇل. — مەن سەنەن كەشىرىم وتىنەمىن. باقىتتى بول.
حانزادا گۇلدىڭ داۋىسىندا كىنالاۋ بولماعانىنا قايران قالدى. ول قولىنا شىنى قالپاق ۇستاعان كۇيىنشە نە قىلارىن بىلمەي، قالشيىپ تۇرىپ قالدى. بۇل جىلىلىقتى قالاي تۇسىنەرىن بىلمەدى.
— ءيا، ءيا، مەن سەنى جاقسى كورەمىن، — دەدى وعان گۇل. — سەنىڭ ونى بىلمەۋىڭ — مەنىڭ كىنام. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك. سەنىڭ ءوزىڭ دە مەن سياقتى اقىماق بولدىڭ. باقىتتى بولا گور... تاستاي سال مىنا شىنى قالپاقتى. ماعان ونىڭ ەندى قاجەتى جوق.
— ال جەل ىزعىرىعى شە؟
— مەن سونشاما تۇماۋراتقانىم جوق... تۇنگى سالقىن اۋا ماعان پايدالى. مەن گۇلمىن عوي.
— جان-جانۋارلاردى قايتەسىڭ؟..
— كوبەلەكتەرمەن تانىسقىم كەلسە، ەكى-ۇش قۇرتقا شىداۋىم كەرەك ەمەس پە. كوبەلەكتەر ادەمى بولسا كەرەك. ايتپەسە كىم ماعان قوناققا كەلەدى. سەن الىستا بولساڭ، ال ءىرى اڭداردان قورىقپايمىن. مەنىڭ دە تىرناقتارىم بار عوي.
ول اڭعىرتتىقپەن ءوزىنىڭ ءتورت تىكەنەگىن كورسەتىپ قويدى. سوسىن ءسوزىن ساباقتاپ:
— وسىلايشا مەلشيىپ تۇرا بەرەسىڭ بە، تيتىققا تيەدى ەكەن. كەتۋگە بەل بۋعان ەكەنسىڭ، كەت، — دەدى.
بۇلاي ايتقان سەبەبى، گۇل ءوزىنىڭ جىلاپ تۇرعانىن وعان كورسەتكىسى كەلمەدى. بۇل اسقان ءبىر تاكاپپار گۇل ەدى.
X
كىشكەنتاي حانزادا نومىرلەرى 325، 326، 327، 328، 329 جانە 330 استەرويدتارى ورنالاسقان ايماقتا تۇراتىن. سوندىقتان ول ءبىر نارسەمەن شۇعىلدانايىن، وقىپ-توقيىن دەگەن ماقساتپەن اۋەلى وسىلاردى ارالاماقشى بولدى.
بىرىنشىسىندە پاتشا تۇراتىن. پاتشا قاراپايىم عانا، سونىسىمەن بىرگە مارتەبەلى تاعىندا قىزعىلت قۇندىز شاپانىنا ورانىپ وتىر ەكەن.
— ءا، مىنە ءبىر پەندە، — دەپ ايعايلاپ جىبەردى پاتشا كىشكەنتاي حانزادانى كورىسمەن.
«مەنى ەشقاشان كورمەسە دە قالايشا تانىپ قويدى؟» دەپ ويلادى كىشكەنتاي حانزادا.
ول پاتشالار ءۇشىن بارشا ادام قارا حالىق ەكەنىن بىلمەيتىن. قاي-قايسىسى بولماسىن، ول ءۇشىن قول استىنداعى ادام.
— بەرىجاقىن كەل، تۇلعا-دەنەڭدى تۇگەل كورەيىن، — دەدى پاتشا، اقىرى بىرەۋگە پاتشا بولاتىنىنا ماساتتانىپ.
كىشكەنتاي حانزادا وتىراتىن جەر ىزدەپ جان جاعىنا كوز تاستاپ ەدى، ءبىراق بۇكىل پلانەتانى پاتشانىڭ كەرەمەت شاپانى جاۋىپ قالىپتى. سوندىقتان، وعان تۇرەگەپ تۇرۋىنا تۋرا كەلدى. ال شارشاعاندىقتان ءتىپتى ەسىنەپ جىبەردى.
— پاتشانىڭ الدىندا ەسىنەگەن ادەپتىلىككە قايشى كەلەدى، — دەدى وعان پاتشا. — مەن ساعان ەسىنەۋگە تىيىم سالامىن.
— بايقاماي قالدىم، — دەپ جاۋاپ بەردى ساسىپ قالعان كىشكەنتاي حانزادا. ۇزاق جول ءجۇرىپ ۇيىقتاماپ ەدىم...
— ولاي بولسا، — دەدى پاتشا، — مەن سعان ەسىنەۋگە بۇيرىق بەرەمىن. كوپ جىلداردان بەرى بىرەۋدىڭ ەسىنەگەنىن كورمەپ ەدىم. ەسىنەگەن مەن ءۇشىن تاڭسىق نارسە. كانەكي، تاعى دا ەسىنە! بۇل — بۇيرىق.
— قىسىلىپ تۇرعانىم... قايتا ەسىنەي المايمىن...، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا قىزاراقتاپ.
— ءىم، ءىم! وندا مەن ساعان بىردە ەسىنەپ، بىردە...
ول ازداپ كۇمىلجىپ قالدى. وكپەلەگن سيقى بار.
پاتشا ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى نارسە — ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي، باس يۋ عوي. باعىنباۋشىلىقتى ول كوتەرمەيدى. بۇل بيلىگى شەكسىز پاتشانىڭ ءوزى بولاتىن. ءبىراق ول تىم مەيىرىمدى بولعاندىقتان، اقىلعا سيالىقتاي جارلىقتار بەرەتىن.
«ەگەر مەن گەنەرالعا تەڭىز قۇسىنا اينال دەپ ءامىر ەتسەم، ول ونى ورىنداۋدان باس تارتسا، بۇعان گەنەرال ايىپتى ەمەس. بۇل مەنىڭ كىنام بولادى»، — دەپ ءجيى قايتالايتىن پاتشا.
— وتىرۋىما رۇقسات پا ەكەن؟ — دەپ يمەنە سۇرالى كىشكەنتاي حانزادا.
— مەن ساعان وتىرۋعا ءامىر ەتەمىن! — دەپ جاۋاپ بەردى پاتشا، شاپانىنىڭ ءبىر جاق ەتەگىن جيناستىرا ءتۇسىپ.
ءبىراق كىشكەنتاي حانزادا اڭ-تاڭ بولدى. پلانەتا قۇيتتاي-اق. بۇل پاتشا سوندا كىمدى باسقارادى؟
— تاقسىر...، سىزدەن كەشىرىم وتىنەمىن. سۇراق قويۋىما بولار ما ەكەن؟ — دەدى ول.
— مەن ساعان سۇراق قوي دەپ بۇيىرامىن! — دەدى پاتشا جالما-جان.
— الديار، ءسىز كىمگە پاتششالىق ەتەسىز؟
— بارلىعىنا، — دەپ قاراپايىم عانا جاۋاپ قاتتى پاتشا.
— بارلىعىنا؟
پاتشا قولىمەن ءوزنىڭ پلانەتاسىن، باسقا پلانەتالار مەن جۇلدىزداردى نۇسقادى.
— وسىنىڭ بارىنە مە؟ — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— وسىنىڭ بارىنە، — دەپ جاۋاپ بەردى پاتشا.
بۇلاي دەيتىن سەبەبى، بۇل پاتشا جاي بيلەۋشى عانا بولىپ قويماي، وعان قوسا شەكسىز عارىشتىڭ دارا بيلەۋشىسى ەدى.
— ال جۇلدىزدار سىزگە باعىنا ما؟
— ارينە، — دەدى وعان پاتشا. — جۇلدىزدار ايتقاندى ەكى ەتپەيدى. مەن تارتىپسىزدىككە توزبەيمىن.
وسىنشا قۇدىرەتتى بيلىك كىشكەنتاي حانزادانى قايران قالدىردى. ونىڭ قولىندا وسىنداي بيلىك بولعان بولسا، ورىندىعىن ەش قوزعاالتپاستان-اق كۇنىنە قىرىق ءتورت رەت قانا ەمەس، جەتپىس ەكى ءتىپتى ءجۇز نەمەسە ەكى ءجۇز رەت كۇننىڭ باتقان مەزەتىن قىزىقتايتىن ەدى! تاستاپ كەتكەن كىشكەنتاي پلانەتاسى ەسىنە ءتۇسىپ، ازداپ قامىعىپ قالعان ول پاتشاعا مىناداي ءوتىنىش جاساۋعا تاۋەكەل ەتتى:
— مەن كۇننىڭ باتقانىن كورگىم كەلەدى... ءراوىم ەتىڭىزشى... كۇنگە ۇيامىنا قونۋعا ءامىر ەتىڭىزشى...
— ەگەر مەن قولباسشىعا ءبىر گۇلدەن ەكىنشى گۇلگە كوبەلەكشە ۇش نەمەسە قايعىلى شىعارما جاز، بولماسا تەڭىز شاعالاسىنا اينال دەر بۇيرىق بەرسەم، ال قولباسشى بۇيرىعىمدى ورىنداماسا، كىم ايىپتى بولار ەدى، مەن بە، الدە ول ما؟
— ءسىز بولار ەدىڭىز، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا تاباندى تۇردە.
— دۇرىس. اركىمنەن قولىنان كەلەتىنىن تالاپ ەتۋ كەرەك، — دەپ ءسوزىن ساباقتادى پاتشا. — بيلىكتى ەڭ الدىمەن اقىلعا جەڭدىرۋ كەرەك. ەگەر سەن حالقىڭا تەڭىزگە وزدەرىڭدى تاستاڭدار دەسەڭ، ولار كوتەرىلىسكە شىعادى. مەن باعىنۋشىلىقتى تالاپ ەتە الامىن، ويتكەنى مەنىڭ ءامىرم اقىلعا سيارلىق.
— سوندا كۇندى ۇياياسىنا قوندىرۋ جايى نە بولىپ كەتتى؟ — دەپ ەسكەرتتى كىشكەنتاي حانزادا. — ول قويعان سۇراعىنا جاۋاپ الماي تىنىشتالمايتىن.
— كۇننىڭ باتۋىن سەن كورەسىڭ. مەن ونى تالاپ ەتەمىن. الايدا، مەنىڭ ەل باسقارۋ عىلىمىما سايكەس قولايلى جاعدايدىڭ تۋۋىن كۇتە تۇرۋ كەرەك.
— ول قاشان تۋار ەكەن؟ — دەپ كىشكەنتاي حانزادا ونى بىلۋگە اسىقتى.
— ءىم، ءىم! — دەپ پاتشا قالىڭ كۇنتىزبەسىن اقتارا باستادى.
— ءىم، ءىم! بقۇل بولادى، ساعات...، بۇل كەشكى ساعات جەتىدەن قىرىق مينۋت كەتكەندە بولادى. سەن سوندا مەنىڭ ايتقانىمنىڭ قالاي بۇلجىماي ورىندالعانىنا كوزىڭ جەتەدى.
كىشكەنتاي حانزادا ەسىنەپ قويدى. ول ءوز پلانەتاسىنداعى كۇننىڭ باتۋىن وتكىزىپ العانىنا وكىندى. ەندى ول ازداپ زەرىگە باستادى:
— مەنىڭ بۇل جەردە باسقا ىستەر ءىسىم جوق، — دەدى ول پاتشاعا. كەتەر ۋاقىتىم بولدى.
— كەتپە، — دەدى پاتشا باعىنىشتى ادام تاپقانىنا ماساتتانىپ. — مەن سەنى مينيستر ەتىپ تاعايىندايمىن!
— نەنىڭ ءمينسترى؟
— زاڭ ءمينيسترى!
— مۇندا سوتتايتىن ەشكىم جوق قوي!
— كىم بىلەدى، — دەدى پاتشا وعان، — مەن ءالى قول استىمداعى جەردەردى ارالاپ كورگەن جوقپىن. مەن تىم كارىمىن، كۇيمە قوياتىن جەر جەتىسپەيدى، ال جاياۋ ءجۇرۋ شارشاتادى.
— و! مەن قاراپ كوردىم، — دەدى، پلانەتانىڭ باسقا بەتىنە تاعى ءبىر كوز سالۋعا ەڭكەيگەن كىشكەنتاي حانزادا. — ول جاقتا دا ەشكىم جوق...
— وندا سەن ءوزىڭدى-وزىڭ سوتتايسىڭ، — دەپ جاۋاپ بەردى پاتشا. — بۇل وتە قيىن نارسە. وزگەنى سوتتاعاننا گورى ءوزىڭدى سوتتاۋ قيىنىراق. ەگەر سەن ءوزىڭدى دۇرىستاپ سوتتاي بىلسەڭ، وندا سەنىڭ ناعىز دانىششپان بولعانىڭ.
— مەن وزىمە-وزىم قايدا بولسام دا باعا بەرە الامىن. ول ءۇشىن مۇندا تۇرىپ قاجەتى جوق، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— ءىم، ءىم! — دەدى پاتشا، مەنىڭ پلانەتامنىڭ ءبىر بۇرىشىندا كارى اتجالمان بار سياقتى. تۇندە تىقىرىن ەستيمىن. سەن سول اتجالماندى سوتتاۋىڭا بولاتىن ەدى. ونى كەي-كەزدەرى ءولىم جازاسىنا كەسىپ وتىرار ەدىىڭ. وسىلايشا ونىڭ ءومىرى سەنىڭ قولىڭدا بولادى. الايدا سەن ونى ۇنەمدەۋ ءۇشىن، ءار ۋاقىتتا كەشىرىپ وتىراتىن ەدىڭ. ول بىرەۋ-اق قوي.
— مەن ءولىم جازاسىنا كەسۋدى ۇناتپايمىن، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا. — ونىڭ ۇستىنە، كەتەتىن ۋاقىتىم بولدى.
— جوق، — دەدى پاتشا.
ءبىراق تا كىشكەنتاي حانزادا ساپارعا دايىندالىپ بولعان سوڭ كارى پاتشانىڭ كوڭىلىن قالدىرعىسى كەلمەەندىكتەن بىلاي دەدى:
— ەگەر ۇلى مارتەبەلى تاقسىر ءوز بۇيرىقتارى ءار كەز بۇلجىماي ورىندالعانىن قالاسا، ماعان اقىلعا سيارلىقتاي ءامىر بەرەر ەدى. ماسەلەن، ول ماعان ءبىر مەزەت تە كىدىرمەي جولعا شىعۋعا بۇيىرۋىنا يۋولار ەدى. مەنىڭشە قولايلى جاعداي تۋىپ تۇرعان سياقتى...
پاتشا ءۇن قاتپاعاندىقتان، كىشكەنتاي حانزادا ءبىراز كىدىرىپ قالدى دا، سوسىن ءبىر كۇرسىنىپ قويىپ، جولعا اتتانىپ كەتتى.
— مەن سەنى ەلشى قىلىپ تاعايىندايمىن، — دەپ پاتشا ارتىنان اسىعىس ايقايلاپ جىبەردى.
ونىڭ ءتۇرى قارسىلىق اتاۋلىعا توزبەستەي ەدى.
«ۇلكەندەر وسى قىزىق حالىق» دەپ ويلادى كىشكەنتاي حزانزادا.
XI
ەكىنشى پلانەتادا اتاققۇمار ادام تۇراتىن.
— ءا! مىنە، قىزىقتاۋشى ادام دا كەلدى! — دەپ، كىشكەنتاي حانزادانى الىستان كورە سالىسىمەن ايقاي سالدى اتاققۇمار.
اتاققۇمار ادام وزگە جۇرتتىڭ ءبارى وزدەرىنە سۇيسىنە قارايدى دەپ ويلايدى.
— قايىرلى كۇن! — دەدى كىشكەنتاي حانزادا. — قالپاعىڭىز قىزىق ەكەن.
— بۇل سالەم بەرۋ ءۇشىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى اتاققۇمار. — جۇرت مەنى قۇتتىقتاپ، قول شاپالاقتاعاندا، مەن ءيىلىپ ىزەت كورسەتۋىم كەرەك. وكىنىشكە وراي، بۇل جەردەن ەشكىم وتپەيدى.
— سولاي ما؟ — دەدى ەشتەڭەنى تۇسىنبەسە دە كىشكەنتاي حانزادا.
— ءبىر قولىڭدى ەكىنشى قولىڭا سوق، — دەپ اقىل بەردى اتاققۇمار.
كىشكەنتاي حانزادا قولدارىن بىر-بىرىنە سوعىپ، شاپالاقتادى.
اتاققۇمار قالپاعىن كوتەرىڭكىرەپ، قاراپيىم عانا باس ءيىپ سالەم بەردى.
«بۇل پاتشاعا قاراعاندا كوڭىلدىرەك ەكەن» دەپ ويلادى كىشكەنتاي حانزادا ءسويتىپ ول قايتادان قول شاپالاقتاي باستادى. اتاققۇمار بولسا، قالپاعىن كوتەرىڭكىرەپ، تاعى دا ءيىلدى.
وسىنداي قيمىلدارمەن وتكەن بەس مينۋتتان سوڭ كىشكەنتاي حانزادا ويىننىڭ ءبىرقالىپتىلىعىنان جالىعىپ كەتتى دە:
— ال قالپاق جەرگە قۇلاۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ — دەپ سۇرادى.
ءبىراق اتاققۇمار ونىڭ ايتقانىن ەستىمەدى. اتاققۇمارلار ماقتاۋ سوزدەن باسقاعا قۇلاق اسپايدى.
— سەن ماعان شىنىمەن-اق قاتتى سۇيسىنە قارايسىڭ با ؟ — دەپ سۇرادى ول كىشكەنتاي حانزادادان.
— سۇيسىنە قاراۋ دەگەن نەنى بىلدىرەدى؟
— سۇيسىنە قاراۋ دەگەن مەنىڭ پلانەتامداعى ەڭ ادەمى، بارىنەن ءساندى كيىنگەن جانە ەڭ اقىلدى ادام ەكەنىمدى مويىنداعاندى بىلدىرەدى.
— سەن پلانەتاڭدا جالعىز ەمەسسىڭ بە؟
— كوڭىلىمدى قالدىرماشى. سوندا دا ماعان سۇيسىنە سالشى!
— مەن ءسۇيسىنىپ تۇرمىن، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا يىعىن قۋسىرىپ، — ءبىراق بۇل سەنى نە ءۇشىن قىزىقتىرادى؟
ءسويتتى دە، كىشكەنتاي حانزادا كەتىپ قالدى.
ساپارىن جالعاستىرا ءتۇسىپ، «ۇلكەندەر شىنىمەن دە تۇسىنىكسىز جاندار» دەپ ويلادى ول جاي عانا.
XII
كەلەسى پلانەتادا ماسكۇنەم تۇراتىن. كىشكەنتاي حانزادا بۇل جەردە كوپ تۇراقتاماسا دا زور ۋايىمعا سالىندى:
— سەن نە ىستەپ وتىرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول ماسكۇنەمنەن. ول كەلگەندە ماسكۇنەم ءبىر ۇيمەك بوپ بوس بوتەلكەلەر مەن تاعى ءبىر توپ تولى بوتەلكەلەردىڭ الدىندا ءۇنسىز وتىر ەكەن.
— ءىشىپ وتىرمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ماسكۇنەم مۇڭدى تۇرمەن.
— نە ءۇشىن ىشەسىڭ؟ — دەپ سۇرادى كىشكەنتاي حانزادا.
— ۇمىتۋ ءۇشىن.
— نەنى ۇمىتۋ ءۇشىن؟ — دەدى ونى اياپ كەتكەن كىشكەنتاي حانزادا.
— ۇيالاتىنىمدى ۇمىتۋ ءۇشىن، — دەپ، باسىن سالبىراتا شىنىن ايتتى ماسكۇنەم.
— نەدەن ۇيالاسىڭ؟ — دەپ سۇرادى، وعان قول ۇشىن بەرگىسى كەلىپ كەتكەن كىشكەنتاي حانزادا.
— ىشكەننەن ۇيالامىن! — دەپ ماسكۇنەم ءسوزىن اياقتادى دا، ۇنسىزدىككە ءبىرجولاتا باتىپ كەتتى.
نە ايتارىن بىلمەي ابدىراپ قالعان كىشكەنتاي حانزادا ءارى قاراي جول تارتتى. جول بويى ول: «ۇلكەن كىسىلەر شىنىندا دا وتە تاڭعالارلاق جاندار» دەپ ويلادى ىشىنەن.
XIII
ءتورتىنشى پلانەتا ىسكەر ادامدىكى بولاتىن. بۇل ادام مۇرىنان شانشىلىپ، قولى تيمەي جاتقانى سونشالىق، كىشكەنتاي حانزادا كەلگەندە باسىن دا كوتەرمەدى.
— سالەمەتسىز بە! — دەدى بۇل. — ءسىزدىڭ شىلىمىڭىز ءسونىپ قالىپتى.
— ۇشكە ەكىنى قوسسا، بولادى بەس. بەسكە جەتىنى قوسسا — ون ەكى.ون ەكىگە ءۇش — ون بەس. قايىرلى كۇن! ون بەسكە جەتىنى — جيىرما ەكى. جيىرما ەكىگە التى — جيىرما سەگىز. ونى جاعاتىن ۋاقىت جوق. جيىرما التىعا بەس — وتىز ءبىر. ۋھ! سونىمەن بولادى بەس ءجۇز ميلليون التى ءجۇز جيىرما ەكى مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ءبىر.
— نەنىڭ بەس ءجۇز ميلليونى؟
— ءا، سەن ءالى وسىندا ما ەدىڭ؟ بەس ءجۇز ميلليون... نە ەكەنىن... ۇمىتىپ قالدىم... مەنىڭ قىرۋار جۇمىسىم بار! مەن بايسالدى اداممىن. بوس مىلجىڭمەن اينالىسۋعا ۋاقىتىم جوق! ەكىگە بەستى قوسساق — جەتى...
— بەس ءجۇز ميلليونىڭىز نە؟ — دەپ قويعان سۇراعىن ومىرىندە جاۋاپ المايىنشا تىنبايتىن كىشكەنتاي حانزادا قايتالاپ سۇرادى.
ىسكەر ادام باسىن كوتەرىپ:
— وسى پلانەتادا ەلۋ ءتورت جىل ءومىر سۇرگەلى بەرى مەنى ءۇش رەت قانا مازالاعان. ءبىرىنشى رەت، بۇدان جيىرما ەكى جىل بۇرىن، قايدان تۇسكەنى ءبىر قۇدايعا عانا بەلگىلى كوكتەم قوڭىزى ەدى. ول ىزىڭداپ قۇلاقتىڭ قۇرتىن جەگەندىكتەن، مەن ەسەپ-قيسابىمدا ءتورت قاتە جىبەردىم. ەكىنشى رەت، بۇدان ون ءبىر جىل بۇرىن، سۇيەگىم قاقساپ اۋىرعانىنىڭ كەسىرى ءتىيدى. ماعان جاتتىعۋ جەتىسپەيدى. سەيىل قۇرۋعا ۋاقىتىم جوق. مەن جەڭىلتەك مىنەزدى ادام ەمەسپىن. ءۇشىنشى رەت... مىنەكي! سونىمەن، بەس ءجۇز ميلليون دەپ جاتقانمىن...
— نەنىڭ ميلليونى؟
ىسكەر ادام ونىڭ تىنىشىتىق بەرمەسىن ۇقتى دا:
— كەي كەزدە اسپاندا كورىنەتىن ميلليونداعان مايدا زاتتار، — دەدى.
— شىبىندار ما؟
— ە، جوق، مايدا جىلتىراق نارسەلەر.
— بال اراسى ما؟
— جوق، ول ەمەس. جالقاۋلاردى قيالعا باتىراتىن كىشكەنتاي التىن تۇستەس نارسەلەر. مەن بولسام جالقاۋ ەمەسپىن! مەنىڭى قيالداۋعا ۋاقىتىم جوق.
— ە، جۇلدىزدار ما؟
— تۋرا سولاي. جۇلدىزدار.
— بەس ءجۇز ميلليون جۇلدىزدى نە قىلاسىڭ؟
— بەس ءجۇز ميلليون التى ءجۇز جيىرما ەكى مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ءبىر. مەن بايسالدى جانمىن.، دالدىكتى ۇناتامىن. وسى جۇلدىزدارمەن نە ىستەمەكشىسىڭ؟
— نە ىستەيەكشىمىن؟
— ءيا.
— ەشتەڭە. مەن ولاردى يەمدەنەمىن.
— سەن جۇلدىزداردى يەمدەنەسىڭ بە؟
— ءيا.
— مەن ءبىر پاتشاعا جولىعىپ ەدىم، ول...
— پاتشالار يەمدەنبەيدى. ولار پاتشالىق قۇرادى. بۇل ءىستىڭ ءمانى باسقا.
— ال ساعان جۇلدىزداردى يەمدەنۋدىڭ نە كەرەگى بار؟
— باي بولۋ ءۇشىن كەرەك.
— باي بولعان نە ءۇشىن كەرەك؟
— باسقا بىرەۋ تاۋىپ العان جۇلدىزداردى ساتىپ الۋ ءۇشىن.
«مىناۋ ءوزى مەنىڭ ماسكۇنەمىم سياقتى بايىپتايدى ەكەن» دەپ ويلادى كىشكەنتاي حانزادا.
سوسىن ول تاعى دا سۇراقتار قويدى:
— جۇلدىزدى قالايشا يەمدەنۋگە بولادى؟
— ولار كىمدىكى؟ — دەپ كۇڭك ەتتى ىسكەر.
— بىلميەمىن، ەشكىمدىكى ەمەس.
— دەمەك، مەنىكى بولعانى. ويتكەنى، ول تۋرالى ءبىرىنششى ماعان وي كەلگەن.
— وسى جەتكىلىكتى مە؟
— ارينە. سەن يەسى جوق الماس تاس تاپساڭ، ونى مەنشىكتەنەسىڭ عوي. ەگەر سەن يەسىز ارال تاۋىپ الساڭ، ول سەنىڭ مەنشىگىڭ بولادى. ساعان جاڭا وي ءبىرىنشى كەلسە، سەن ونىڭ يەسى بولاىڭ. ال مەن بولسام، جۇلدىزداپدى يەمدەنەمىن، ويتكەنى بۇعان دەيىن جۇلدىزداردى مەنشىكتەۋ ەگكىمنىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپاعان.
— ول راس، — دەپ قوستادى كىشكەنتاي حانزادا. — سوسىن نە قىلاسىڭ؟
— مەن ولاردى باسقارامىن. ولاردى قايتا-قايتا سانايمىن، — دەدى ىسكەر ادام. بۇل ۇيىن نارسە. ءبىراق مەن ۇلاعاتتى كىسىمىن!
كىشكەنتاي حانزادا بۇعان دا قاناعاتتانبادى.
— ەگەر مەندە ورامال بولسا، ونى مەن موينىما وراپ جانە وزىممەن بارگە الىپ كەتە الامىن. ەگەر مەنىڭ گۇلىم بولسا، ونى جۇلىپ الىپ كەتە الامىن. ءبىراق سەن جۇلدىزداردى جيناپ الىپ كەتە لامايسىڭ عوي!
— جوق، ءبىراق مەن ولاردى بانككە سالىپ قويا الامىن.
— ول نە دەگەندى بىلدىرەدى؟
— ول دەگەنىمىز بىلاي: مەن جۇلدىزداردىڭ سانىن ءبىر شۋماق ءقاعاوزعا جازامىن. سوسىن ول قاعازدى تارتپاعا سالامىن دا، كىلتپەن قۇلىپتاپ قويامىن.
— سول-اق پا؟
— سونىڭ ءوز دە جەتكىلىكتى.
«قىزىق ەكەن، — دەپ ويلادى كىشكەنتاي حانزادا. — ءتىپتى ادەمى جىرداي. ءبىراق ايتۋعا تۇرارلىق نارسە ەمەس».
كىشكەنتاي حانزادانىڭ كوڭىل قويۋعا تۇرارلىقتاي نارسەلەر تۋرالى ويى ەرەسەك ادامداردىڭ ويىنان مۇلدەم باسقاشا بولاتىن.
— مەنىڭشە، — دەدى ول تاعى دا، مەنىڭ كۇن سايىن سۋارىپ تۇراتىن گۇلىم بار. مەنىڭ مەنشگىمدە اپتا سايىن مۇرجاسىن تازالاپ تۇراتىن ءۇش جانارتاۋىم بار. ءسونىپ قالعانىن دا تازالايمىن. «ساقتىقتا كورلىق جوق» دەگەن. مەنىڭ يەمدەنۋىم جانارتاۋلارىم ءۇشىن دە، گۇلدەرىم ءۇشىن دە پايدالى. ال جۇلدىزدارعا سەنەن تۇسەر پايدا جوق. ىسكەر ادام اۋزىن اشىپ ەدى، ءبىراق اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. كىشكەنتاي حانزادا بولسا بىردەن جولعا اتتانىپ كەتتى.
«ۇلكەندەر شىنىندا دا عاجاپ جاندار» دەپ ويلادى ول جول بويى.
XIV
بەسىنشى پلانەتا وتە قىزعىلىقتى ەدى. بۇل ءبارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشكەنەسى بولاتىن. ونىڭ ۇستىندە تەك كوشە شامى مەن شام جاعاتىن شىراقشى عانا سياتىن ورىن بار. اسپاننىڭ ءبىر بۇرىشىندا ورنالاسقان نە ءبىر ۇيلەرى، نە ءبىر تۇرعىندارى جوق پلانەتاعا كوشە شامى مەن شىراقشى نە ءۇشىن كەرەك ەكەنى كىشكەنتاي حانزادانىڭ ميىنا سيماي-اق قويدى. دەگەنمەن ول ىشىنەن بىلاي دەپ ويلادى:
«مۇمكىن بۇل ادام ساندىراقتايتىن شىعار. ايتسە دە، ونىڭ پاتشاعا، اتاققۇمارعا، الدە ىسكەر ادام مەن ماسكۇنەمگە ۇاراعاندا دەنى دۇرىستاۋ سياقتى. قالاي بولعاندا دا، مۇنىڭ جۇمىسىنىڭ ءمانى بار. ول ءوزىنىڭ شامىن جاققان شاقتا ءبىر جاڭا جۇلدىز تۋعانداي نەمەسە گۇل شەشەك اتقانداي اسەر ەتەدى. ال شىراعىن وشىرگەندە، سول گۇل نەمەسە جۇلدىز ۇيقىعا كەتكەندەي بولادى. تاماشا جۇمىس. بۇل شىن مانىندە پايدالى ءىس، سەبەبى بۇل — ادەمى».
كىشكەنتاي حانزادا پلانەتاعا جاقىنداعان كەزدە شىراقشىعا قۇرمەتپەن ءيىلىپ سالەم بەرەدى:
— قايىرلى كۇن! شىراعىڭدى نەگە ءوشىردىڭ؟
— نۇسقاۋ سولاي، — دەپ جاۋاپ بەردى شىراقشى. — قايىرلى كۇن!
— نۇسقاۋ دەگەن نە ؟
— شىراقتى ءوشىرۋ جايلى قۇسقاۋ. كەش جارىق!
ءسويتىپ ول شىراعىن قايتا جاقتى.
— ونى نەگە قايتادان جاقتىڭ؟
— نۇسقاۋ سولاي، — دەپ جاۋاپ بەردى شىراقشى.
— تۇسىنسەم ءبۇيىرماسىن، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— تۇسىنەتىن ەشنارسەسى جوق، — دەدى شىراقشى. نۇسقاۋ دەگەنىمىز — نۇسقاۋ. قايىرلى كۇن!
ول شىراعىن قايتا ءسوندىردى.
سوسىن قىزىل ءتورت بۇرىشتار بار بەت ورامالىمەن ماڭدايىن ءسۇرتتى.
— مەنىڭ كاسىبىم سۇمدىق اۋىر. بۇرىندارى ۋاقىتىمەن بولۋشى ەدى. تاڭەرتەڭ ءسوندىرىپ، كەشكە جاعاتىنمىن. ودان قالعان ۋاقىتىندا: كۇندىز دەم الىپ، تۇندە ۇيىقتاشى ەدىم...
— سوندا، ودان كەيىن، نۇسقاۋ وزگەرىپ كەتتى مە؟
— نۇسقاۋ وزگەرگەن جوق-اۋ، — دەدى شىراقشى. — پالەنىڭ ءبارى وسىندا ەمەس پە! پلانەتا جىلدان جىلعا جىلدامىراق اينالاتىن بولىپ بارادى، ال نۇسقاۋ وزگەرمەدى.
— سونىمەن؟ — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— سونىمەن ەندى ول مينۋتىنا ءبىر اينالىپ شىعادى. مەنىڭ ءبىر سەكنۋد تا تىنىس الۋعا ۋاقىتىم جوق. ءار مينۋت سايىن جاعىپ، قايت سوندىرەمىن!
— مىنە، قىزىق! سەنىڭ ءبىر كۇنىڭ ءبىر-اق مينۋتقا سوزىلعانى عوي!
— قىزىق تۇگى دە جوق، — دەدى شىراقشى. — ەكەمىزدىڭ اڭگىمەلەسىپ تۇرعانىمىزعا ءبىر ايدىڭ ءجۇزى بولدى.
— ءبىر اي ؟!
— ءيا، وتىز مينۋت. وتىز كۇن! قايىرلى كەش!
ول شىراعىن قايتا جاقتى. كىشكەنتاي حانزادا ودان كوز الماي تۇرىپ، نۇسقاۋىنا وسىنشاما ادال شىراقشىنى جاقسى كورىپ كەتتى.ونىڭ ەسىنە كۇننىڭ باتۋىن تاماشالاۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ورىندىعىن جىلجىتىپ كۇندى قۋالاپ جۇرەتىن كەزدەرى ءتۇسىپ كەتتى. ول دوسىنا كومەكتەسكىسى كەلدى:
— سەن بىلەسىڭ بە؟ مەن سەنى قالاعان كەزىڭدە دەمالدىرۋدىڭ ءتاسىلىن بىلەمىن...
— مەن ۇنەمى دەمالعىم كەلەدى، — دەدى شىراقشى.
ادام جۇمىسىنا ادال، سونىمەن قاتار جالقاۋ دا بولا المايدى عوي.
كىشكەنتاي حانزادا ءسوزىن بىلاي دەپ ساباقتادى:
— سەنىڭ پلانەتاڭنىڭ كىشكەنتايلىعى سونشا، ءۇش قادام اتتاساڭ بولعانى ونى تۇگەل اينالىپ شىعاسىڭ. ءاردايىم، كۇننىڭ كوزىندە قالۋ ءۇشىن، سەن اسىقپاي ءجۇرىپ وتىرساڭ بولعانى.تىنىستاپ العىڭ كەلگەندە، سەن جۇرە بەر... سوندا كۇن قالاعانىڭشا شىعىپ تۇرا بەرەدى.
— بۇدان كەلىپ-كەتەر پايدا شامالى ەكەن، — دەدى شىراقشى. — مەنىڭ ومىردە ەڭ جاقسى كورەتىنىم — ۇيىقتاۋ.
— امال نەشىك، جولىڭ بولمادى، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— امال جوق، — دەدى شىراقشى. — قايىرلى كۇن!
ءسويتتى دە شىراعىن ءسوندىردى.
«بۇل ادام، — دەپ ويلادى كىشكەنتاي حانزادا ساپارىن جالعاستىرا ءتۇسىپ، — بۇل ادامباسقالارىنا: پاتشاعا، اتاققۇمارعا، ماسكۇنەمگە، ىسكەر ادامعا جەك كورىنىشتى ولار ەدى. دەگەمەن، ماعان كۇلكىلى ەمەس. ءجىبى ءتۇزۋ جالعىز وسى سياقتى كورىندى. مۇمكىن، مۇنىڭ سەبەبى ونىڭ تەك ءوز قارا باسىن عانا ويلاماي، وزگە نارسەمەن اينالىساتىندىعى بولار».
ول وكىنىشتەن كۇرسىندى دە، ويىن بىلاي دەپ جاوعاستىردى:
«جالعىز وسى عانا دوستاسۋىما جارايتىن ادام ەكەن. الايدا، ونىڭ پلانەتاسى شىنىندا تىم كىشكەنتاي. ەكى ادام سىياتىن ورىن جوق...»
شىنىندا كىشكەنتاي حانزادانىڭ مويىنداۋعا باتپاعان نارسەسى — كۇن جيىرما ءتورت ساعات ىشىندە ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز قىرىق رەت باتاتىن وسى ءبىر قۇداي جارىلقاعان پلانەتانى قيمايتىندىعى!
XV
التىنشى پلانەتا ودان ون ەسە ۇلكەن پلانەتا ەدى. مۇندا قالىڭ كىتاپتار جازاتىن قارت كىسى تۇراتىن. كىشكەنتاي حانزادانى كورە سالىسىمەن ول:
— مىنەكي، زەرتتەۋشىنىڭ ءدال ءوزى كەلدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
كىشكەنتاي حانزادا ەنتىگىن باسۋ ءۇشىن ورىندىققا وتىرا كەتتى. قانشاما جولداردى باسىنان وتكەردى دەسەڭشى!
— قاي جاقتان كەلە جاتىرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ودان قارت كىسى.
— مىناۋ نە قىلعان قالىڭ كىتاپ؟ — دەدى كىشكەنتاي حانزادا. — ءسىز مۇندا نەمەن اينالىساسىز؟
— مەن گەوگرافپىن، — دەدى قارت كىسى.
— گەورگراف دەگەن كىم؟
— ول — تەڭىزدەردىڭ، وزەندەردىڭ، قالالاردىڭ، تاۋلار مەن شولدەردىڭ قايدا ورنالاسقانىن بىلەتىن عالىم.
— نەتكەن قىزىق! — دەدى كىشكەنتاي حانزادا. — مىنەكي، بۇل — ناعىز كاسىپ!
سوسىن گەوگرافتىڭ پلانەتاسىن كوزبەن شولىپ شىقتى. ول وسىنشاما ساۋلەتتى پلانەتانى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەدى.
— ءسىزدىڭ پلانەتاڭىز وتە ادەمى ەكەن. مۇحيتتار بار ما؟
— ونى بىلمەدىم، — دەدى گەوگراف.
كىشكەنتاي حانزادا كوڭىلى قالىڭقىراپ:
— ال تاۋلار شە؟ — دەپ سۇرادى.
— ونى بىلمەيمىن، — دەدى گەوگراف.
— ال قالالار، وزەندەر مەن شولدەر شە؟
— ونى دا بىلە المادىم، — دەدى گەوگراف.
— ءسىز گەوگراف ەمەسسىز بە؟!
— ءدال سولاي، — دەدى گەوگراف، — ءبىراق مەن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ساياحاتشى ەمەسپىن. مەن زەرتتەۋشىلەرگە ءزارۋمىن. قالالاردى، وزەندەردى، تاۋلاردى، تەڭىزدەردى، مۇحيتتار مەن شولدەردى گەوگراف سانامايدى عوي. گەوگراف — تىم ماڭىزدى ادام، ونىڭ ساندالىپ جۇرگەنى جاراسپاس. ول ءوزىنىڭ كەڭسەسىنەن شىقپايدى. ول وسىندا زەرتتەۋشىلەردى قابىلدايدى. گەوگراف ولارعا سۇراق قويىپ، ولاردىڭ كورگەن-بىلگەندەرىن قاعازعا تۇسىرەدى. ال ەگەردە ولاردىڭ ىشىندەگى كەيبىرەۋىنىڭ ايتقاندارى قىزىقتاۋ كورىنسە بولعانى، گەوگراف سول زەرتتەۋشىنىڭ ادامشىلىق قاسيەتتەرىن تەكسەرىسكە الادى.
— ونىڭ قاجەتى نە؟
— زەرتتەۋشى وتىرىك ايتسا، گەوگرافيا كىتاپتارىنا زيان كەلتىرەدى. ىشكىش زەرتتەۋشى دە سونىڭ قاتارىنا جاتادى.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى كىشكەنتاي حانزادا.
— ويتكەنى ماسكۇنەمدەردىڭ كوزىنە ءبارى قوسارلانىپ كورىنەدى. سوندا گەوگراف ءبىر عانا تاۋدىڭ ورنىنا ەكەۋ دەپ جازىپ قويۋى مۇمكىن.
— مەن سونداي بىرەۋدى تانۋشى ەدىم، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا، — ودان جاقسى زەرتەۋشى شىقپاس، — ەدى.
— ول دا مۇمكىن. سونىمەن، زەرتتەۋشىنىڭ ادامگەرشششىلىگى مىقتى بولىپ شىقسا، وندا ونىڭ اشقان جاڭالىعىن تەكسەرىسكە الادى.
— بارىپ كورە مە؟
— جوق. ول قيىنداۋ بولادى-اۋ. ونىڭ ورنىنا زەرتتەۋشىگە دالەلدەر كەلتىرۋىن تالاپ ەتەدى. مىسالى، اسقار تاۋدى تاپقان بولسا، ۇلكەن-ۇلكەن تاستار اكەلۋى شارت.
گەوگراف كەنەتتەن كوڭىلى ءجىبىپ:
— سەن شە، الىستان كەلدىڭ عوي! زەرتتەيتىن ساياحاتشىنىڭ ناعىز ءوزىسىڭ! قانە، ءوزىڭنىڭ پلانەتاڭدى سيپاتتاپ بەپشى!
ءسويتىپ گەوگراف ءوزىنىڭ كىتابىن اشىپ جىبەرىپ، قارىنداشىن ۇشتادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ اڭگىمەلەرىن اۋەلى قارىنداشپەن جازادى. ونى سيامەن كوشىرىپ جازۋ ءۇشىن، زەرتتەۋشىنىڭ دالەلدەر كەلتىرۋىن كۇتەدى.
— سونىمەن؟ — دەپ سۇرادى گەوگراف.
— مەنىڭ پلانەتامدا قىزىقتايتىن نارسە كوپ ەمەس. ول — كىشكەنە پلانەتا. ءۇش جانارتاۋىم بار. ەكەۋى جانىپ تۇر، ال بىرەۋى ءسونىپ قالعان.
ءبىراق، كىم بىلەدى نە بولاتىنىن.
— كىم بىلەدى نە بولاتىنىن؟ — دەپ قايتالادى گەوگراف.
— مەندە تاعى گۇل بار.
— ءبىز گۇلدەردى ەسەپكە المايمىز، — دەدى گەوگراف.
— نەگە؟ دۇنيەدەگى ەڭ ادەمى گۇل!
— سەبەبى گۇلدەر وتكىنشى بولادى.
— وتكىنشى دەگەن نەنى بىلدىرەدى؟
— گەوگرافيا كىتاپتارى، — دەدى گەوگراف، — الەمدەگى كىتاپتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلى. ولار ەشقاشان ەسكىرمەيدى. تاۋدىڭ ورىن اۋىستىرعانى سيرەك كەزدەسەدى عوي. مۇحيتتىڭ تارتىلىپ قالۋى كۇندە كەزەسەتىن نارسە ەمەس. بىزدەر ماڭگى وزگەرمەيتىن نارسەلەر جايىندا جازامىز.
— الايدا، سونگەن جانارتاۋلار ۇيقىسىنان ويانىپ كەتۋى مۇمكىن عوي. «وتكىنشى نارسە» نە دەگەندى بىلدىرەدى؟
— جانارتاۋدىڭ ءسونىپ نەمەسە جانىپ تۇرعانى ءبىز ءۇشىن ءبارىبىر، — دەدى گەوگراف ءبىز ءۇشىن نەگىزگى نارسە — تاۋدىڭ بولعانى. ول وزگەرمەيدى.
— «وتكىنشى» دەگەن نەنى بىلدىرەدى؟ — دەپ قاتا سۇرادى، سۇراعىنا جاۋاپ الماي تىنبايتىن كىشكەنتاي حانزادا.
— وتكىنشى دەگەنىمىز كەلەشەكتە جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەندى بىلدىرەدى.
— مەنىڭ گۇلىم جاقىن ۋاقىتتا جوق بولا ما؟
— ارينە.
«مەنىڭ گۇلىم ۋاقىتشا نارسە ەكەن عوي، — دەپ ويلادى كىشكەنتاي حانزادا، — ونىڭ بۇكىل الەمنەن قاورعانار تەك ءتورت تىكەنەگىڭ عانا بار! ال مەن ونى جاپادان-جالعىز ءوزىن تاستاپ كەتتى!»
بۇل ونىڭ ەڭ العاش رەت وكىنىشكە بوي الدىرعان كەزى بولاتىن. ءبىراق ول قايتا بەكي ءتۇسىپ:
— ماعان قايدا ساپار شەگۋگە كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى ول.
— جەر پلانەتاسىنا بارۋدى، — دەپ جاۋاپ بەردى گەوگراف. — ونىڭ جاقسى داڭقى شىققان...
ءسويتىپ، كىشكەنتاي حانزادا گ ۇلى تۋرالى ويلارعا شومعان بويى جولعا اتتانىپ كەتتى.
XVI
سونىمەن، جەتىنشى پلانەتا جەر ەدى.
جەر انشەيىن پلانەتا ەمەس! جەر بەتىندەگى پاتشالاردىڭ سانى ءجۇز ون بىرگە (ارينە، نەگر پاتشالاردى دا ۇمىتپاۋ كەرەك)، گەوگرافتاردىڭ سانى جەتى مىڭعا، ىسكەر ادامداردىڭ سانى توعىز ءجۇز مىڭعا، ماسكۇنەمدەردىڭ سانى جەتى جارىم ميلليونعا، اتاققۇمارلاردىڭ سانى ءۇش ءجۇز ون ءبىر ميلليونعا، ياعني ەرەسەك ادامداردىڭ جالپى سانى ەكى ميلليراد شاماسىنا جەتەدى.
جەردىڭ كولەمىن سيپاتتاۋ ءۇشىن منە سىزدەرگە مىنانى ايتار ەدىم:
ەلەكتر جارىعىن ويلاپ تاپپاستان بۇرىن، جالپى التى قۇرلىقتىڭ بەتىندە ءتوترت ءجۇز الپىس ەكى مىڭ بەس ءجۇز ون ءبىر شىراقشىدان قۇرالعان ناعىز اسكەر بولعان.
الىستاۋ قاشىقتىقتان قاراعاندا بۇل عاجاپ كورىنىس تۋدىراتىن. بۇل اسكەر قوزعالىسى وپەرا تەاترىنداعى بالەت بيشىلەرىنىڭ بىركەلكى قيمىلدارىن ەسكە تۇسىرگەندەي ەدى. العاشقى بولىپ جاڭا زەلانديا مەن اۆستراليانىڭ شىراقشىلارىنىڭ ونەر كورسەتەتىن كەزەگى. سوسنى، ولار شىراقتارىن جاعىپ بولىسىمەن، ۇيقىعا باس قوياتىن. سودان كەيىنگى ءوز كەزەكتەرىندە شىراقشىلار بەينە جۇڭگو مەن سىبىردەگىلەر قوسىلاتىن. سوسىن ولار دا ساحنادان كەتىپ، شىمىلدىق تاساسىنا تىعىلاتىن. ەندىگى كەزەك رەسەي مەن ءۇندىستان شىراقشىلارىنا كەلەتىن. سوسىن افريكا مەن ەۋروپا ەلدەرىنىكى. سوسىن وڭتۇستىك امەريكانىڭ كەزەگى. سودان سوڭ سولتۇستىك امەريكا ساحناعا شىعادى. ولار ساحناعا شىعار مەزگىلىنەن ەشقاشان جاڭىلعان ەمەس. بۇل — كەرەمەت ەدى.
تەك سولتۇستىك پوليۋستەگى جالعىز شامنىڭ شىراقشىسى مەن ونىڭ ارىپتەسى — وڭتۇستىك پوليۋستەگى جالعىز شىراقشى عانا جۇمىسسىز، تاۋقىمەتسىز ءومىر سۇرەتىن: ولار جىلىنا ەكى رەت قانا جۇمىس ىستەيتىن.
XVII
بىلشگىش بولىپ كورىنگىڭ كەلگەندە وتىرىكتى ازداپ ارالاستىرىپ جىبەرەتىن كەزدەر بولادى. مەن سىزدەرگە شىراقشىلار جايىندا اڭگىمەلەپ، وتىرىپ شىندىقتى ازداپ بۇرمالاعانىم راس. ءبىزدىڭ پلانەتانى مۇلدە بىلمەيتىن ادامدارعا جالعان تۇسىنىك بەرىپ قويۋىم ىقتيمال. ادامدار جەر ۇستىندە كوپ ورىن المايدى. ەگەر ەكى ميلليارد جەر تۇرعىندارى يىقتاسىپ، جينالىستا تۇرعانداي تىك تۇرعان بولسا، ۇزىندىعى جيىرىما مىڭ، ەنى دە جيىرما مىڭ شارشى ميل الاڭعا سىيىپ كەتەر ەدى. بۇكىل ادامزاتتى تىنىق مۇحيتتىڭ كىشكەنە ءبىر ارالىنا ءۇيىپ توگە سالۋعا بولار ەدى.
ارينە، ۇلكەندەر سىزگە يلانبايدى. ولار جەردە قوماقتى ورىن الامىز دەپ ويلايدى. ولار باوبابتار سىقىلدى وزدەرىن ماڭىزدى سانايدى. ءسىز ولارعا ەسەپتەۋدى ۇسىنىڭىز. ەرەسەك ادامدار ساناعاندى ەانىنداي جاقسى كورەدى. مۇنداي كەڭەس جاندارىنا جاعادى. باس قاتىرىپ، ءىش پىستىراتىن وسى ىسكە التىن ۋاقىتىڭىزدى ىسىراپ قىلماڭىز. ەش پايداسى جوق. ماعان سەنسەڭىز بولعانى.
سونىمەن، كىشكەنتاي حانزادا جەرگە كەلىپ تۇسكەلى، كوزىنە ءتىرى جان ىلىنبەگەنىنە تاڭ قالدى. ول پلانەتانى شاتاستىرىپ الدىم با دەپ قوبالجي باستاعان كەزىندە ايدىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان ساقينا ىسپەتتى دوڭگەلەك نارسە قۇم ۇستىندە جىبىر ەتە قالدى.
— قايىرلى تاڭ! — دەي سالدى كىشكەنتاي حانزادا.
— قايىرلى تاڭ! — دەدى جىلان.
— مەن قاي پلانەتاعا تاپ بولدىم؟ — دەپ سۇرادى كىشكەنتاي حانزادا.
— جەر پلانەتاسىنا، بۇل — افريكا، — دەپ ەاۋاپ بەردى جىلان.
— ءا، سولاي ما! سوندا جەر ۇستىندە ادام تۇرعانى ما؟
— بۇل ءشول دالا. ءشول دالادا ءتىرى پەنلدە بولمايدى. جەر دەگەنىڭىز ۇلكەن، — دەدى جىلان.
كىشكەنتاي حانزادا تاستىڭ ۇستىنە وتىردى دا، اسپانعا كوز تىكتى:
— مەنى ويعا شومدىراتىن نارسە، — دەدى ول، — جۇلدىزدار، ءار ادام ەرتە مە، كەش پە، ءوز جۇلدىزىن اداسپاي تاۋىپ الۋ ءۇشىن، جارقىراپ تۇرا ما ەكەن. مەنىڭ جۇلدىزىم ءدال توبەمىزدە تۇر...
سونىمەن قاتار ول قانشاما الىس قاشىقتىقتا دەسەڭىزشى!
— ادەمى ەكەن، — دەدى جىلان. — سەن مۇندا نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ؟
— مەن ءبىر گۇلمەن ارازداسىپرى قالىپ ەدىم، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— ءا، سولاي ما؟! — دەدى جىلان.
ولار ۇندەمەي قالىستى.
— ادامدار قايدا؟ — دەدى اقىرىندا كىشكەنتاي حانزادا. — جاپان تۇزدە جالعىزسىراپ قالدىق قوي...
— ادامدار اراسىندا دا جالعىزسىراۋعا بولادى، — دەدى جىلان.
كىشكەنتاي حانزادا وعان ۇزاق قاراپ تۇرىپ:
— سەن ءوزىڭ ءبىر قىزىق ماقۇلىق ەكەنسىڭ، — دەدى ول اقىرىندا. — ساۋساقتاي جىپ-جىڭىشكەسىڭ...
— الايدا مەن پاتشانىڭ ساۋاسىعنان دا قۇدىرەتىم كۇشتىرەك.
كىشكەنتاي حانزادا جىميىپ قانا:
— سەن سونشالىقتى قۇدىرەتتى دە ەمەسسىڭ... سەندە ءتىپتى سيراق تا جوق... ساياحات جاساي دا المايسىڭ.
— مەن سەنى كەمەدەن بەتەر الىسقا الىپ كەتە الامىن، — دەدى جىلان.
ول كىشكەنتاي حانزادانىڭ تىلەرسەگىنە التىن بىلەزىكتەي وراتىلدى:
— مەن تيىسكەن ادام ءوزى شىققان قارا جەرىنە اتتانادى، — دەدى ول تاعى دا. — ءبىراق تا سەنىڭ جانىڭ پاك ەكەن، ءارى سەن كوكتەگى جۇلدىزدان ءتۇسىپسىڭ...
كىشكەنتاي حانزادا ەش جاۋاپ قاتپادى.
— مەن سەنى اياپ تۇرمىن، سەن وسىناۋ تاستاي قاتتى جەردە ءالسىز كورىنەسىڭ. سەن پلانەتاڭدى قاتتى ساعىنعان كەزىڭدە مەنىڭ ساعان كومەگىم تيەر. مەن...
— جارايدى، مەن وتە جاقسى ءتۇسىندىم، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا. — ءبىراق سەن نەگە ىلعي جۇمباقتاي سويلەيسىڭ؟
— بار جۇمباقتىڭ شەشۋىن تابا الامىن، — دەدى جىلان.
ءسويتىپ ەكەۋى دە ۇندەمەي قالدى.
XVIII
كىشكەنتاي حانزادا ءشول دالانى كولدەنەڭىنەن كەسىپ ءوتتى. جولىندا تەك ءبىر شوق گۇلدەن باسقا ەشتەڭە كەزدەستىرمەدى. ءۇش تال قاۋىزى عانا بار جوقتان جوعارى ءبىر گۇل عانا...
— قايىرلى كۇن! — دەدى وعان كىشكەنتاي حانزادا.
— قايىرلى كۇن! — دەدى گۇل.
— ادامداردى قاي جاقتان تابۋعا بولادى؟ — دەپ ىزەتپەن سۇرادى كىشكەنتاي حانزادا.
ءبىر كۇنى كەرۋەننىڭ كوشىپ بارا جاتقانىن كورگەن گۇل:
— ادامدار ما ؟ مەنىڭ ويىمشا، جەر بەتىندە التى، ايتپەسە جەتىگە جۋىق ادام بولۋى كەرەك. ولاردى وسىدان بىرنەشە جىلدار بۇرىن بايقاپ قالعانمىن. ءبىراق ادامداردى قايدان تابۋعا بولاتىنىن كىم ءبىلسىن. ولاردى جەل ايداپ جۇرەدى. ولاردىڭ تامىرلارى بولماعان سوڭ قيىن عوي.
— قوش بول، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— قوش بول، — دەدى گۇل.
XIX
كىشكەنتاي حانزادا اسقار تاۋدى اسىپ ءوتتى. ونىڭ ومىرىندە بار كورگەن تاۋلارى تىزەسىنە جەتەتىن ءۇش جانارتاۋى عانا ەدى. ال ءسونىپ قالعان جانارتاۋدى ورىندىق رەتىندە قولداناتىن. «مۇنشاما بيىك تاۋدىڭ باسىنان بۇكىل پلانەتانى شولىپ شىعىپ، ونىڭ ۇستىندەگى بۇكىل ادامداردى كورەمىن...». ءبىراق ونىڭ كوزىنە ۇشتارى بىزدەي ابدەن ەگەلگەن قۇزداردان باسقا ەشتەڭە تۇسپەدى.
— سالەمەت پە! — دەدى ول نە دە بولسا.
— سالەمەت پە... سالەمەت... سالەمەت...، — دەپ قايتالادى جاڭعىرىق.
— ءسىز كىمسىز؟ — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— ءسىز كىمسىز... ءسىز كىمسىز... ءسىز كىمسىز...، — دەپ جاۋاپ قاتتى جاڭعىرىق.
— ماعان دوس بولىڭىزدار! مەن جالعىزبىن، — دەدى ول.
— مەن جالعىزبىن... مەن جالعىزبىن... مەن جالعىزبىن...، — دەپ قايتالادى جاڭعىرىق.
«قانداي قىزىق پلانەتا ەدى! — دەپ ويلادى ول سوندا. — ءوزى ءبىر كەۋىپ قالعان، ۇپ-ۇشكىر جانە تۇزداي اششى ەكەن. ال ادامدارى بوسلا تاپقىرلىق دەگەننەن جۇرداي، ايتقانىڭدى عانا قايتالايدى ەكەن... مەنىڭ پلانەتامداعى گۇلىم ۇنەمى ءبىرىنشى بولىپ سويلەيتىن...»
XX
كىشكەنتاي حانزادا قۇمدى باسىپ، قۇز-جارتاستاردى اسىپ، قاردى كەشىپ ۇزاق جۇرگەننەن كەيىن اقىرى جولعا تاپ بولدى. ال جولداردىڭ ءبارى ادامداردىڭ ورتاسىنا الىپ كەلەدى عوي.
— قايىرلى كۇن! — دەدى ول.
ءبىر راۋشان گۇلدەر جايقالىپ تۇرعان ب ا ق ەدى.
— قايىرلى كۇن! — دەستى راۋشان گۇلدەرى.
كىشكەنتاي حانزادا ولارعا انىقتاپ قارادى. بۇلاردىڭ ءبارى ونىڭ گۇلىنەن اۋمايدى ەكەن.
— سەندەر كىمسىڭدەر؟ — دەپ سۇرادى ول قايران قالا.
— ءبىز راۋشان گۇلدەرىمىز.
— ءا، سولاي ما؟! — دەدى كىشكەنتاي حانزادا...
ءسويتتى دە، ول ءوزىن وتە باقىتسىز سەزىنىپ كەتتى. ونىڭ گ ۇلى بۇكىل الەمدە مەن سياقتى جوق دەۋشى ەدى. ال مىنەكي، ءبىر باقتىڭ ىشىندە سول سياقتىلاردىڭ بەس مىڭ شاقتىسى ءوسىپ تۇر.
«مۇنى كورەتىن بولسا، — دەپ ويلادى ول، — گۇلىمنىڭ ابدەن كوڭىلى كۇيزەلىپ قالاتىن ەدى... ول كۇلكىگە قالماس ءۇشىن قاتتى-قاتتى جوتەلىپ قويىپ، ءومىرى ءۇزىلىپ بارا جاتقانداي كەىپكە تۇسەتىن ەدى. ال مەن بولسام، ونى ەمدەگەنسۋىمە تۋرا كەلەر ەدى، ايتپەسە مەنى دە كىنالى سەزىندىرۋ ءۇشىن شىنىمەن ءۇزىلىپ كەتىپ جۇرسە...»
سوسىن ول تاعى دا ىشىنەن بىلاي دەپ ويلادى: «الەمدە جوق گۇل مەندە عانا بار دەپ ءوزىمدى باي سەزىنىپ جۇرسەم، ونىم قاراپايىم راۋشان گۇل عانا بولىپ شىقتى. وسى گۇل مەن مەنىڭ تىزەمنەن عانا كەلەتىن ءۇش جانارتاۋىم، ونىڭ بىرەۋى ەندىگى سونگەن دە بولار، مەنەن داڭقتى حانزادا جاساماس...» ول ءشوپتىڭ ۇستىنە جاتا كەتىپ، جىلاپ جىبەردى.
XXI
سول ارادا تۇلكى پايدا بولدى.
— سالەمەتسىڭ بە! — دەدى تۇلكى.
— سالەمەتسىڭ بە! — دەپ ادەپپەن جاۋاپ قاتتى كىشكەنتاي حانزادا. جان-جاعىنا قارا ەدى، ەشكىم كوزىنە ىلىنبەدى.
— مەن مۇندامىن! — دەگەن داۋىس الما اعاشىنىڭ استىنان شىقتى.
— سەن كىمسىڭ؟ — دەدى كىشكەنتاي حانزادا. قانداي سۇلۋ ەدىڭ!
— مەن تۇلكى بولامىن، — دەدى تۇلكى.
— كەل ەكەۋمىز وينايىق، — دەپ وعان ۇسىنىس جاسادى كىشكەنتاي حانزادا. مەن ابدەن كوڭىلسىز تۇر ەدىم.
— مەن سەنىمەن ويناي المايمىن، — دەدى تۇلكى. — قولعا ۇيرەتىلگەن تۇلكى ەمەسپىن.
— ءا، كەشىر وندا، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
ءبىراق ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا، بىلاي دەدى:
— «قولعا ۇيرەتۋ» دەگەن نەنى بىلدىرەدى؟
— سەن جاتجەرلىك ەكەنسىڭ، — دەدى تۇلكى. — بۇل جەردە نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟
— ادامداردى ىزدەپ ءجۇرمىن، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا. — «قولعا ۇيرەتۋ» دەگەن نەنى بىلدىرەدى؟
— ادامدار، — دەدى تۇلكى، — ولار مىلتىق ۇستاپ، اڭ اۋلايدى. بۇل وتە ىڭعايسىز نارسە. تاعى ولار تاۋىق وسىرەدى. بار جاقسىلىقتارى سول. سەن تاۋىق ىزدەپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟
— جوق، دەدى كىشكەنتاي حانزادا، — مەن دوس ىزدەپ ءجۇرمىن. «قولعا ۇيرەتۋ» دەگەن نەنى بىلدىرەدى؟
— بۇل كوبىنەسە ۇمىتىلىپ كەتەتىن نارسە، — دەدى تۇلكى. — ول دەگەنىمىز «بايلانىس تۋعىزۋ...»
— بايلانىس تۋعىزۋ؟
— ارينە، — دەدى تۇلكى. — سەن مەن ءۇشىن دۇنيەدەگى ءجۇز مىڭداعان كىشكەنە بالالاردىڭ ءبىرىسىڭ. سوندىقتان دا سەنىڭ ماعان كەرەگىڭ جوق. ال مەنىڭ ساعان تۇككە دە قااجەتىم جوق. مەن سەن ءۇشىن ءجۇز مىڭداعان تۇلكىنىڭ ءبىرى عانامىن. ەگەردە سەن مەنى قولعا ۇيرەتسەڭ، وندا ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى قاجەت ەتەمىز. سەن مەن ءۇشىن بۇكىل الەمدەگى ءبىر عانا جان بولار ەدىڭ. مەن دە سەنىڭ جالپاق دۇنيەدەگى جالعىزىڭ بولامىن...
— مەن تۇسىنە باستااعان سياقتىمىن، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا. ءبىر گۇل بار... مەنىڭشە ول مەنىڭ قولعا ۇيرەتىپ العان سياقتى...
— ابدەن مۇمكىن، — دەدى تۇلكى. جەر بەتىندە نەشە ءتۇرلى نارسەلەر بولىپ جاتادى...
— بۇل جەر بەتىندە بولعان جوق، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
تۇلكى تاڭ قالعان كەيىپپەن:
— باسقا پلانەتادا ما؟
— ءيا.
— ول پلانەتادا اڭشىلار بار ما؟
— جوق!
— مىنە، قىزىق! ال تاۋىقتار شە؟
— جوق.
— كەمشىلىكسىز نارسە بولمايدى، — دەدى تۇلكى كۇرسىنىپ.
سالدەن سوڭ تۇلكى ءسوزىن جالعاستىردى:
— مەنىڭ ءومىرىم ءبىر قالىپتى وتۋدە. مەن تاۋىقتاردى اڭديمىن، ادامدار مەنى اڭديدى. تاۋىقتاردىڭ ءبارى بىردەي. ادامدار دا بىر-بىرىنەن اۋمايدى. ءتىپتى ءىشىڭ پىساتىن جاعداي. ال ەگەر سەن مەنى قولعا ۇيرەتسەڭ، مەنىڭ ءومىرىم كۇن ساۋلەسىندەي نۇرلانىپ شىعا كەلەر ەدى. مەن ەرەكشە ەستىلەتىن باسقان قادامىڭنىڭ سىبدىرىن وزگەلەردەن اجىراتا بىلەر ەدىم. ال وزگەلەردىڭ تىقىرى مەنى جەر استىنداعى ىنىمە تىعىلۋعا ءماجبۇر ەتەدى. سەنىڭ باسقان قادامىڭ جانعا جايلى اۋەندەي مەنى ىنىمنەن شىعاۋعا شاقىرار ەدى. ەندى اناعان قارا! سوناۋ جەردەگى ەگىندىكتى كورىپ تۇرسىڭ با؟ مەن نان جەمەيمىن. بيدايدىڭ ماعان كەرەگى شامالى. ەگىن القابى ماعان ەش سەزىم تۋدىرمايدى. مىنە، بۇل كوڭىلسىز جايت. ال سەنىڭ شاشىڭ التىنداي. سەن مەنى قولعا ۇيرەتكەننەن كەيىن قانداي كەرەمەت بولادى دەسەڭشى! التىن بيداي سەنى ەسكە الىپ وتىراتىن بولادى. سوندا مەن بيدايدى تەربەگەن جەلدىڭ سىبدىرىن جاقسى كورىپ كەتەر ەدىم...
تۇلكى ءسوزىن تىيىپ، كىشكەنتاي حانزاداعا ۇزاق تەلمىرە قاراپ قالدى دا:
— وتىنەمىن، مەنى قولعا ۇيرەتشى! — دەدى ول اقىرىندا.
قۋانا-قۋانا كەلىسەر ەدىم، — دەپ جاۋاپ قاتتى كىشكەنتاي حانزادا، — اتتەڭ، ۋاقىتىم از. مەن جاڭا دوستار تاۋىپ، كوپ نارسەلەردى ءتانىپ-بىلۋىم كەرەك.
— ادام قولعا ۇيرەتكەن نارسەلەرىن جاقسى بىلەدى، — دەدى تۇلكى. ادامدار بىردەڭە بىلەيىن دەپ تالپىنبايدى، وعان ءتىپتى ۋاقىتتارى جوق. ولار ساۋداگەرلەردەن داپ-دايىن زاتتاردى ساتىپ الادى. دايىن دوستار ساتاتىن دۇكەن بولماعاندىقتان، ادامدار دوستارسىز قالدى. ەگەر سەن دوسىڭ بولعانىن قالاساڭ، مەنى قولعا ۇيرەت!
— ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— ول ءۇشىن سابىر ساقتاۋ قاجەت، — دەپ جاۋاپ بەردى تۇلكى. — الدىمەن سەن مەنەن ازداپ قاشىقتاۋ جەردە وتىراسىڭ، مىنەكي بىلايشا ءشوپتىڭ ۇستىندە. مەن ساعان كوزىمنىڭ قيىعىن سالامىن، ال سەن ءۇن شىعارما. ءسوز — تۇسىنبەستىكتىڭ باستاماسى. كۇن سايىن جاقىنىراق وتىرىپ، جىلجي ءتۇس...
ەرتەسىنە كىشكەنتاي حانزادا قايتىپ كەلدى.
— نەگىزىندە بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا كەلگەنىڭ دۇرىس، — دەدى تۇلكى. مىسالى، ەگەر سەن تۇستەن كەيىن ساعات تورتتە كەلەتىن بولساڭ، مەن ساعات ۇشتەن باستاپ-اق باقىتقا بولەنەمىن. ۋاقىت جاقىنداعان سايىن مەن ءوزىمدى باقىتتى سەزىنە باستايمىن. ساعات تورتتە ءتىپتى اسىپ-ساسىپ، قوبالجي تۇسەمىن؛ باقىتىمنىڭ باعاسى سوندا سوندا بەلگىلى بولادى! ءبىراق سەن ويىڭا كەلگەن ۋاقىتتا كەلە بەرەتىن بولساڭ، قاي ۋاقىتتى جۇرەگىمدى جىلىلىققا تولتىراتىنىمدى بىلمەي قالامىن... سالتتى ساقتاۋ كەرەك.
— سالت دەگەن نە؟ — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— بۇل دا ءبىر ۇمتىلىپ كەتەتىن نارسە، — دەدى تۇلكى. ول ءبىر كۇننىڭ باسقا كۇندەرگە ۇقسامايتىنىن، ءبىر ۋاقىتتىڭ باسقا ۋاقىتتان ەرەكشە ەكەنىن بىلدىرەدى. ماسەلەن، مەنىڭ اڭشىلارىمنىڭ ءبىر سالتى بار. ولار بيسەنبى كۇندەرى اۋىلدىڭ قىزدارىمەن بي بيلەيدى. سوندىقتان، بەيسەنبى — تاماشا كۇن! مەن جۇزىمدىككە دەيىن سەيىل قۇرامىن. ەگەردە اڭشىلار ويلارىنا كەلگەن ۋاقىتتا بيلەي بەرەتىن بولسا، بارلىق كۇن بىر-بىرىنەن اۋماي قالاتىن ەدى دە، ال مەن بولسام دەمالىستان قاعىلار ەدىم.
ءسويتىپ، كىشكەنتاي حانزادا تۇلكىنى قولعا ۇيرەتىپ الدى. ەندى كەتەر ۋاقىت جاقىنداعاندا:
— وي، مەن جىلايمىن عوي! — دەدى تۇلكى.
— ءوزىڭ كىنالىسىڭ، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا، مەن ساعان ەش جامانشىلىق ويلاماپ ەدىم، الايدا سەن قولعا ۇيرەت دەپ قويمادىڭ...
— ءيا، ارينە، — دەدى تۇلكى.
— ءبىراق، سەن ءبارىبىر جىلايسىڭ عوي! — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— ارينە! — دەدى تۇلكى.
— سەن بۇدان ەشتەڭە ۇتپايسىڭ عوي!
— ۇتتىم! — دەدى تۇلكى. بيدايدىڭ ءتۇسى جايلى ايتقانىم ەسىڭدە عوي؟!
سوسىن ول ءسوزىن بىلاي دەپ ساباقتادى:
— قايتا بارىپ راۋشان گۇلدەرگە كوز تاستاشى. سوندا سەن ءوزىڭنىڭ گۇلىڭ الەمدەگى قايتالانباس گۇل ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى. سەن مەنىمەن قوشتاسۋعا قايتا ورال، سول كەزدە ساعان ءبىر قۇپيا سىردى سيعا تارتامىن.
كىشكەنتاي حانزادا راۋشان گۇلدەردى كورۋگە قايتا ورالدى.
— سەندەر مەنىڭ راۋشان گۇلىمە تۇك تە ۇقسامايسىڭدار، سەندەر تۇككە دە تاتىمايسىڭدار! — دەدى ول گۇلدەرگە. — سەندەردى ەشكىم قولعا ۇيرەتكەن ەمەس، سەندەر دە ەشكىمدى قولعا ۇيرەتكەن جوقسىڭدار. بۇرىن مەنىڭ تۇلكىم دە سەن سياقتى جۇرگەن. ءجۇز مىڭداعان تۇلكىدەن ونىڭ دا ايىرماشىلىعى جوق-تى. ءبىراق مەن ونى دوس قىلدىم، ەندى ول — جالپاق دۇنيەدەگى جالعىزدىڭ ءوزى.
راۋشان گۇلدەر ىڭعايسىزدانىپ قالدى.
— سەندەر سۇلۋسىڭدار، ءبىراق ويسىزسىڭدار، — دەدى ول تاعى دا. — سەندەر ول ءۇشىن ولىمگە باس تىگە المايسىڭ. ارينە، مەنىڭ راۋشان گۇلىمدى جاي ءبىر جۇرگىنشى كورسە، سەندەرگە ۇقسايدى ەكەن دەپ ويلاپ قالۋى مۇمكىن. ءبىراق ول مەن ءۇشىن سەندەردىڭ بارىڭنەن دە قىمبات، سوندىقتان مەن ونى سۋارعانمىن. تەك سول گۇلدى عانا شىنى قالپاقتىڭ استىنا قويعانمىن. سول سەبەپتەن ونى جەلگە قاقتىرماي، قورشاۋ ورناتقانمىن. سوندىقتان مەن سول گۇل ءۇشىن عانا قۇرتتاردى ولتىرگەنمىن (ەكى-ۇشەۋىن كوبەلەك بولۋ ءۇشىن قالدىردىم). سوندىقتان سول گۇلدىڭ عانا شاعىمىنا نەمەسە ماقاتاعانىنا قۇلاق استىم، كەيدە تىمىرايىپ، ۇندەمەگەنىنە دە ءتقزدىم. ويتكەنى ول — مەنىڭ راۋشان گۇلىم.
سويدەدى دە ول تۇلكىگە قايتىپ ورالدى.
— قوش بول! — دەدى ول...
— قوش بول! — دەدى تۇلكى. — مىنەكي، مەنىڭ قۇپيام. ول وتە قاراپايىم نارسە: جۇرەكتىڭ عانا كوزى وتكىر. ەڭ ماڭىزدى نارسە كوزگە كورىنبەيدى.
— ەڭ ماڭىزدى نارسە كوزگە تۇسپەيدى، — دەدى قايتالاپ كىشكەنتاي حانزادا ونى جادىنا ساقتاپ قالماقشى بولىپ.
— راۋشان گۇلىڭ ءۇشىن جۇمساعان ۋاقىتىڭ ونى قىمبات ەتە تۇسەدى.
— راۋشان گۇلىم ءۇشىن جۇمساعان ۋاقىتىم... — دەپ قايتالادى كىشكەنتاي حانزادا، مۇنى جادىنا ساقتاپ قالماقشى بولعانداي.
— ادامدار بۇل شىندىقتى ۇمىتىپ كەتكەن، — دەدى تۇلكى. — ءبىراق، سەن ونى ۇمىتپاۋىڭ كەرەك. ءوزىڭ قولعا ۇيرەتكەنىڭنىڭ قاي-قايسىسىن بولماسىن، سەن ولار ءۇشىن ءارقاشان جاۋاپتى بولاسىڭ. راۋشان گۇلىڭ ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىڭ...
— مەن راۋشان گۇلىمە جاۋاپتىمىن... — دەپ قايتالادى كىشكەنتاي حانزادا، ونى ەسىنە ساقتاپ قالماق نيەتپەن.
XXII
— قايىرلى كۇن! — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— قايىرلى كۇن! — دەدى تەمىر جول باعىتتاۋشىسى.
— مۇندا نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— مەن جولاۋشىلاردى مىڭ-مىڭعا ءبولىپ سۇرىپتايمىن، — دەدى تەمىر جول باعىتتاۋشىسى. ولاردى بىردە وڭ جاققا، بىردە سول جاققا الىپ كەتەتىن پويىزداردى جونەلتەمىن.
سول مەزەتتە كۇن كۇركىرەگەندەي دۇرسىلدەپ جارقىراعان جۇردەك پويىز تەمىر جول باعىتتاۋشىسىنىڭ ۇيشىگىن دىرىلدەتىپ جىبەردى.
— وزدەرى تىم اسىعىس قوي، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا. ولار نە ىزدەپ ءجۇر؟
— ونى لوكوموتيۆتى باسقاراتىن ادامنىڭ ءوزى دە بىلمەيدى، — دەدى باعىتتاۋشى.
سوسىن قاراما-قارسى باعىتقا بەت العان ەكىنشى ءبىر جۇردەك پويىز دۇرسىلدەپ وتە شىقتى.
— بىردەن ارتقا قايتىپ كەلە مە؟ — دەدى كىشكەنتاي حانزادا...
— بۇل باسقاسى، — دەدى باعىتتاۋشى. ورىن الماسقانى عوي.
— ولارعا بارعان جاقتارى ۇناماعانى ما؟
— ادامنىڭ كوڭىلى تۇرعان جەرىنە ەشقاشان تولمايدى، — دەدى باعىتتاۋشى.
سول-اق ەكەن، شامى جالتىراپ ءۇشىنشى پويىزدىڭ ءدۇرسىلى پايدا بولدى.
— بۇلار الدىڭعى جولاۋشىلاردى قۋالاپ بارا ما؟ — دەپ سۇرادى كىشكەنتاي حانزادا.
— ولار ەشكىمدى دە قۋالاپ بارا جاتقان جوق، — دەدى تەمىر جول باعىتتاۋشىسى. — ولار پويىزدا ۇيىقتايدى نەمەسە جاي ەسىنەپ وتىرا بەرەدى.
تەك بالالار عانا تەرەزەگە مۇرىندارىن تاقاپ الىپ، سىرتقا قاراپ وتىرادى.
— تەك بالالار عانا وزدەرى نە ىزدەپ جۇرگەنىن بىلەدى، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا. — ولار شۇبەرەك قۋىرشاققا بار ۋاقىتى مەن ىقىلاسىن ارنايدى، سول سەبەپتەن قۋىرشاق ولار ءۇشىن تىم ماڭىزدى. ال ەگەر ونى ولارلان تارتىپ الىپ قويسا، وندا بالالار جىلاپ قالادى...
— ولار باقىتتى ەكەن، — دەدى باعىتتاۋشى.
XXIII
— قايىرلى كۇن! — دەدى كىشكەنتاي حانزادا.
— قايىرلى كۇن! — دەدى ساۋداگەر.
بۇل ساۋداگەرلەر ءشول قاندىراتىن سيقىر ءدارى ساتاتىن. اپتاسىىنا ءبىر رەت قابىلداساڭ بولعانى، ءشول قىسپايتىن بولادى.
— سەن مۇنى نەگە ساتىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى كىشكەنتاي حانزادا.
— ۋاقىت ۇنەمدەۋ ءۇشىن، — دەدى ساۋداگەر. — ساراپشىلار جۇرگىزگەن ەسەپتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اپتاسىنا ەلۋ ءۇش مينۋت بوسقا ىسىراپ ەتىلەدى ەكەن.
— سوندا ول ۇنەمدەلگەن ەلۋ ءۇش مينۋتپەن نە ىستەيدى؟
— نە ىستەسەڭ دە ءوز ەركىڭ...
«ەگەر مەنىڭ بوس ەلۋ ءۇش مينۋتىم بولسا، — دەپ ويلانىپ قالدى كىشكەنتاي حانزادا، — كوككە شاپشىپ اتقان بۇلاقتان سۋ ىشۋگە اسىقپاي بارۋشى ەدىم...»
XXIV
ءشول دالادا اپاتقا ۇشىراعالا سەگىز كۇن وتكەن ەدى. ساۋداگەر تۋرالى وقيعانى سۋىمنىڭ سوڭعى تامشىسىن ءىشىپ وتىرىپ تىڭدادىم.
— ءيا، — دەدىم مەن كىشكەنتاي حانزاداعا، — سەنىڭ وقيعالارىڭ وتە قىزىق-اۋ، ءبىراق مەن ۇشاعىمدى ءالى جوندەپ بولمادىم، ىشەر سۋىم دا ءبىتتى.
ەگەر مەن دە كوككە شاپشىعان سۋعا قارا اسىقپاي بەت السام، ءوزىمدى باقىتتى سەزىنۋشى ەدىم!
— مەنىڭ تۇلكى دوسىم...، — دەپ باستاپ ەدى...
— مەنىڭ كىشكەنتايىم، ءقازىر تۇلكى تۋرالى ءسوز تىڭدار شامام جوق!
— نەگە؟
— ويتكەنى شولدەن قاتىپ ولەرمىز...
ول مەنىڭ ايتقانىمدى ۇقپاستان، ماعان بىلاي دەپ جاۋاپ قاتتى:
— ءولۋ كەرەك بولعاننىڭ وزىندە دوسىڭ بولعانى جاقسى عوي. مەن تۇلكى دوسىم بولعانىنا قۋانىشتىمىن...
«ول تونگەن ءقاۋىپتى دۇرىس باعالاماي تۇر، — دەپ ويلادىم مەن. — ونىڭ قارنى ەشقاشان اشقان دا، ءوزى شولدەگەن دە ەمەس. ازداپ كۇن قىزدىرسا بولعانى...»
الايدا، ول ماعان قارادى دا، مەنىڭ ويىما جاۋاپ بەرگەندەي:
— مەن دە شولدەدىم... ءجۇر، قۇدىق ىزدەيىك...، — دەدى.
ۇشى-قيىرسىز جاپان تۇزدە قۇدىق ىزدەگەن ميعا قونىمسىز نارسە دەگەندەي قولىمدى تورىققان كەيىپپەن سەرمەي سالدىم. دەگەنمەن، ءبىز جولعا اتتانىپ كەتتىك.
ۇزاق ۋاقىت بويى ءۇنسىز ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا كەش باتىپ، اسپاندا جۇلدىزدار جىمىڭداي باستادى. ءشول قىسىپ ىستىعىم كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندىقتان بولار، مەن جۇلدىزداردى تۇسىمدە كورىپ تۇرعانداي بولدىم. كىشكەنتاي حانزادانىڭ سوزدەرى ەسىمنەن شىقپاي تۇرىپ الدى.
— دەمەك، سەنىڭ دە شولدەگەنىڭ عوي؟ — دەپ سۇرادىم ودان.
ءبىراق ول مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ قاتپادى. ول ماعان جاي عانا بىلاي دەدى:
— سۋ جۇرەككە دە پايدالى...
مەن ونىڭ ايتقانىن تۇسىنبەسەم دە، ۇندەمەدىم... وعان سۇراق قويۋدىڭ پايداسى جوق ەكەنىن بىلەتىنمىن.
ول شارشاعان ەدى. جەرگە وتىرا كەتتى. مەن قاسىنا جايعاستىم. ءبىرازعا سوزىلعان سوزىلعان ۇنسىزدىكتەن سوڭ ول بىلاي دەدى:
— كوزگە ىلىنبەيتىن ءبىر گۇلدىڭ اسەرىنەن جۇلدىزدار ادەمى بولىپ تۇرعانى...
مەن «ارينە» دەدىم دە، ۇندەمەستەن اي ساۋلەسىنە مالىنعان قۇم تولقىندارىنا قاراپ وتىرا بەردىم.
— ءشول دالا قانداي ادەمى، — دەپ قوسىپ قويدى ول.
ونىسى راس ەدى. مەن ءشول دالانى ۇناتامىن. قۇم توبەشىكتە وتىراسىڭ. كوزگە ەش نارسە تۇسپەيدى. ەش دىبىس ەستىلمەيدى. سول كەزدە ءبىر نارسە ساۋلەلەندى...
— ءشول دالانىڭ كوركىن كەلتىرەتىن نارسە، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا، — ول — ويلاماعان ءبىر جەرىندە قۇدىقتىڭ تىعىلىپ جاتاتىنى...
كەنەت مەنىڭ ەسىمە قۇمنان شاشىراعان وسى جۇمباق ساۋلەنىڭ نە ەكەنى ساپ ەتە ءتۇستى. مەن بالا شاعىمدا كونە ءبىر ۇيدە تۇرعانمىن. حالىقتىڭ ايتۋى بويىنشا سول ۇيدە تىعۋلى قازىنا بار ەكەن دەيتىن ەدى. ارينە، ەشكىم ونى تاپقان ەمەس، مۇمكىن ىزدەمەگەن دە بولار. ءبىراق ول جايت سول ءۇيدى قۋانىشقا كەنەلتەتىن. مەنىڭ ءۇيىم قۇپيا ءبىر سىردى جاىرعانداي سەزىلەتىن...
— ءيا، — دەدىم مەن كىشكەنتاي حانزاداعا، ءۇي بولسىن، اسىپانداعى جۇلدىز نەمەسە ءشول دالا بولسىن، ولاردى ادەمى ەتەتىن نارسەنى كوزبەن كورە المايسىڭ!
— تۇلكىمنىڭ ايتقانىن قوستايتىنىىڭا مەن قۋانىىشتىمىن، — دەدى ول.
كىشكەنتاي حانزادا ۇيىقتاپ بارا جاتقان سوڭ، ونى كوتەرىپ الدىم دا، جولعا شىقتىم. كوڭىلىم تولقىپ كەتتى. ۇلبىرەگەن نازىك اسىل قازىنانى كوتەرىپ كەلە جاتقانداي بولدىم. جەر بەتىندە بۇدان اسقان نازىك زات بولماعانداي كورىندى. ايدىڭ ساۋلەسى تۇسكەن وسى ءبىر بوزعىلت ماڭدايىنا، جۇمۋلى كوزدەرىنە، جەلمەن جەلبىرەگەن كەكىل شاشتارىنا قاراپ كەلە جاتىپ تەرەڭ ويعا باتتىم: «مەنىڭ مىنا كورىپ تۇرعانىم تەك سىرت كەيپى عانا. ەڭ ماڭىزدى قاسيەتى كوزگە كورىنبەيدى...»
ونىڭ بولار-بولماس اشىق تۇرعان ەرىندەرىنەن كۇلكى جۇگىرىپ وتكەندەي بولعان كەزىندە، مەن تاعى دا ىشتەي بىلاي دەپ ويلادىم: «وسى كىشكەنتاي حانزادانىڭ كوڭىلىمدى قاتتى ەلجىرەتەر قاسيەتى — ول ونىڭ ءبىر گۇلگە دەگەن ادالدىعى، ءتىپتى ۇيىقتاپ جاتسا دا سول گۇلدىڭ بەينەسى وعان شىراقتىڭ جالىنىنداي ساۋلە شاشىپ تۇراتىندىعى...» ماعان ول بۇرىنعىدان بەتەر نازىك جان بولىپ كورىندى. شىراقتاردى قورعاۋ كەرەك: جەلدىڭ لەبى ءوشىرىپ تاستاۋى مۇمكىن...
وسىلايشا توقتاماي ءجۇرىپ وتىرىپ، تاڭ اتا مەن قۇدىق تاۋىپ الدىم.
XXV
— ادامدار جۇردەك پويىزعا قىسىلا-قىمتىرىلا ءمىنىپ الادى ەكەن، — دەدى كىششكەنتاي حانزادا، — ءبىراق نە ىزدەپ جۇرگەندەرىن وزدەرى بىلمەيدى.
سوندا ولار ءبىر جەردە تىنىش وتىرا الماي، ارى-بەرى ساپىرىلىسادى...
سوسىن ول ءسوزىن ساباقتاپ:
— بەكەر نارسە، — دەدى.
ءبىز جەتكەن قۇدىق ساحارالىق قۇدىقتارعا ۇقسامايتىن. ساحارالىق قۇدىقتار قۇمدا قازىلعان جاي شۇڭقىر عانا. ال مىناۋ اۋىلدىڭ قۇدىعى تارىزدەس. الايدا جان-جاعىمىزدا بىردە-بىر اۋىل جوق-تى، سوندىقتان مەن ءتۇس كورىپ تۇرعانداي بولدىم.
— بۇل اقىلعا قونبايتىن نارسە، — دەدىم مەن كىششكەنتاي حانزاداعا، — ءبارى دايىن تۇر: شىعىرشىعىن ويناتىپ كوردى. شىعىرشىق جەل اينالدىرماعالى كوپ بولعان ەسكى جەل-قاقپاداي شيقىلداپ قويا بەردى.
— ەستىپ تۇرمىسىڭ؟ — دەدى كىشكەنتاي حانزادا، — ءبىز بۇل قۇدىقتى وياتىپ جىبەرگەندىكتەن، ول انگە باستى.
مەن ونىڭ كۇش جۇمساعانىن قالاماي:
— اكەل، ءوزىم ىستەيىن، — دەدىم وعان، بۇل سەن ءۇشىن تىم اۋىر بولادى.
مەن شەلەكتى جايلاپ قۇدىقتىڭ ەرنەۋىنە دەيىن تارتىپ شىعاردىم. ونى جاقسىلاپ تۇرىپ قۇدىق شەتىنە ورنالاستىرىپ قويدىم. قۇلاعىمدا شىعىرشىقتىڭ شيقىلى قالىپ قويىپتى. ال ءالى ششايقالىپ تۇرعان سۋدىڭ بەتىندە كۇننىڭ بەينەسى ءدىرىل قاققانداي بولدى.
— مىنا سۋدى كورىپ، شولدەپ كەتتىم، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا، — ماعان سۋ بەرشى...
ونىڭ نە ىزدەگەنىن ەندى عانا ۇقتىم.
شەلەكتى كوتەرىپ، ەرنىنە تاقادىم. ول كوزىن جۇمعان كۇيىنشە سۋدان ءىشتى. تاماشا مەرەكەدەي ەدى. بۇل سۋ باسقا سۋسىنداردان وزگەشە بولاتىن. بۇل — جۇلدىزدى اسپان استىنداعى ۇزاق جۇرگەن ساپاردان، شىعىرشىقتىڭ ۇنىنەن، مەنىڭ قولىمنىڭ كۇشىنەن جاراتىلعان سۋ ەدى. سىيلىق ءتارىزدى جۇرەككە جايلى تيەتىن. مەن كىشكەنە بالا كەزىمدە جاڭا جىل شىرشاسىنىڭ جارىعى، شىركەۋدىڭ ءتۇن ورتاسىنداعى مەسسا كەزىندەگى اۋەنى، جۇرەك جىلىتار كۇلكىلەر ماعان سىيلاعان سىيلىقتاردىڭ نۇر شاشۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن.
— سەنىڭ پلانەتاڭنىڭ ادامدارى، — دەدى كىشكەنتاي حانزادا، — ءبىر باقتىڭ وزىندە بەس مىڭداپ راۋشان گۇلىن وسىرەدى ەكەن... سوندىقتان، ولار ونىڭ ىشىنەن وزدەرىنىڭ ىزدەگەن جالعىز نارسەسىن تابا المايدى...
— تابا المايدى، — دەپ قۇپتادىىم مەن ونى...
— ايتسە دە، ىزدەگەندەرىن جالعىز ءبىر گۇلدەن نەمەسە ازعانا سۋدىڭ كومەگىمەن تابۋعا بولار ەدى عوي...
— ارينە، —دەپ جاۋاپ قاتتىم مەن.
سوسىن كىشكەنتاي حانزادا ءسوزىن بىلاي دەپ جالعادى:
— ءبىراق، ءوز سوقىر. جۇرەكپەن ىزدەۋ كەرەك.
مەن سۋدان ءىشتىم. تەرەڭ دەم الدىم. قۇم بولسا، الاۋلاپ اتقان تاڭ شاپاعىمەن بال ءتارىزدى التىن تۇسكە بويايالدى. بۇل دا مەنى باقىتقا كەنەلتكەندەي بولدى. مەن نە ءۇشىن قينالۋىم كەرەك ەدى...
— سەن ءوزىڭنىڭ ۋادەڭە تۇرۋىڭ كەرەك، —دەدى ماعان بيازى ۇنمەن كىشكەنتاي حانزادا، قايتىپ مەنىڭ قاسىما جايعاسقان سوڭ.
— قانداي ۋادە؟
— ەسىڭدە مە... مەنىڭ قوشاقانىما تۇمىلدىرىق بەرەمىن دەگەنسىڭ... مەن گۇلىم ءۇشىن جاۋاپتىمىن!
قالتامنان سالعان سۋرەتتەرىمدى الىپ شىقتىم. ولاردى بايقاپ قالعان كىشكەنتاي حانزادا كۇلىپ جىبەردى:
— سەنىڭ باوبابتارىڭ ازداپ قىرىققاباتتارعا ۇقسايدى ەكەن...
— نەمەنە؟! ال مەن سالعان باوبابتارىمدى ماقتانىش تۇتىپ جۇرسەم!
— سەنىڭ تۇلكىڭ... ونىڭ قۇلاقتارى... ولار مۇيىزگە ۇقساپ قالىپتى عوي... قۇلاقتارى تىپتەن ۇزىن ەكەن!
سوسىن ول تاعى كۇلدى.
— سەن تىم قاتالىڭ، بالاقاي، مەن ايداھار جىلاندى ىشكى جانە سىرتقى كەيپىن بەينەلەگەن باسقا سۋرەت سالۋ قولىمنان كەلمەيدى.
— جارايدى، — دەدى ول، — بالالار ونى جاقسى بىلەدى.
سونىمەن، مەن تۇمىلدىرىقتىڭ سۋرەتىن سالىپ بەردىم. ونى ۇسىنىپ جاتىپ جۇرەگىم اۋزىما تىعىلعانداي بولدى:
— مەن بىلمەيتىن جوسپارىڭ بار سياقتى...
ءبىراق ول جاۋاپ قاتپادى. سوسىن ماعان بىلاي دەدى:
— سەن بىلەسىڭ بە، مەنىڭ جەر بەتىنە تۇسكەنىمە ەرتەڭ ءبىر جول تولادى...
سوسىن ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ بىلاي دەدى:
— وسى ماڭعا تاياۋ جەرگە تۇسكەنمىن...
ءسويتتى دە، قىىزارىپ كەتتى.
تاعى دا، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەنى ءبىر ءتۇرلى ۋايىم باسىپ كەتتى. دەگەنمەن، ويىما ءبىر سۇراق ساپ ەتە ءتۇستى:
— دەمەك، سەگىز كۇن بۇرىن مەن سەنى ادام مەكەنىنەن مىڭداعان شاقىرىم الشاقتا كەزدەستىرگەن كەزىمدە، جاپادان-جالعىز كەزدەيسوق قىدىرىپ
جۇرمەگەن بولدىڭ عوي؟ سەن قۇلاعان جاعىڭا بە الىپ بارا جاتقان ەكەنسىڭ عوي؟
كىشكەنتاي حانزادا تاعى دا قىزارىپ كەتتى.
ال مەن كۇمىلجي ءتۇسىپ ءسوزىمدى بىلاي دەپ جالعادىم:
— مۇمكىن، ءبىر جىل تولعان شىعار؟
كىشكەنتاي حانزادا قايتا قىزاردى. ول ەشقاشان سۇراققا جاۋاپ بەرمەيتىن، ءبىراق ادام بەتىنىڭ قىزارعانى «ءيا» دەپ قۇپتاعانىن بىلدىرمەيتىن ەمەس پە ەدى. سولاي ەمەس پە؟
— مەن قورقىپ تۇرمىن، — دەدىم كۇرسىنىپ.
ءبىراق ول ماعان بىلاي دەپ جاۋاپ قاتتى:
— سەن ەندى جۇمىسقا كىرىسۋگە ءتيىسسىڭ. ۇشاعىڭا قايتىپ بار. مەن سەنى وسى ارادا توسامىن. ەرتەڭ كەشكىسىن قايتا ورال...
دەگەنمەن، مەنىڭ كوڭىلىم سايابىر تاپپادى. تۇلكى ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. قولعا ۇيرەتىپ الۋعا جول بەرسەڭ، كەيىن جىلايتىن كەزگە دە دۋشار بولۋىڭ ىقتيمال.
XXVI
قۇدىقتىڭ ماڭىندا قيراپ قالعان ەجەلگى تاس قابىرعانىڭ قالدىعى بار ەدى. كەلەسى كۇنى كەشكىسىن جۇمىسىنان قايتىپ كەلە جاتقاندا اياقتارىن سالبىراتىپ تاس قابىرعانىڭ ۇستىندە وتىرعان كىشكەنتاي حانزادام الىستان كوزىمە ءتۇستى. قۇلاعىم ونىڭ ايتىپ جاتقان ءسوزى شالىندى:
— سونىمەن سەنىڭ ەسىڭدە قالعانى ما؟ — دەپ جاتتى ول. — ءتىپتى دە بۇل جەر ەمەس قوي!
باسقا ءبىر داۋىس جاۋاپ بەرگەن بولار، ويتكەنى ول بىلاي دەپ ءتىل قاتتى:
— ءيا! ءيا! ءدال سول كۇن، ءبىراق بۇل جەر ەمەس...
مەن قابىرعاعا دەيىن جاقىنداپ كەلدىم. كوزىمە ءالى ەشتەڭە تۇسپەدى. سوندا دا، كىشكەنتاي حانزادا تاعى دا بىلاي دەدى:
— ...ارينە، سەن مەنىڭ قۇمداعى ءىزىم قاي جەردەن باستالاتىنىن قارا. مەنى سول جەردە كۇتسەڭ بولعانى. بۇگىن تۇندە مەن سوندا بولامىن.
قابىرعاعا دەيىن جيىرما قادام قالدى، ال مەنىڭ كوزىمە ءالى ەشتەڭە شالىنبادى.
كىشكەنتاي حانزادا ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ تاعى دا بىلاي دەدى:
— سەنىڭ ۋىڭ كۇشتى مە؟ سەن ماعان ۇزاق ازاپ شەكتىرمەيتىنىڭە سەنىمدىسىڭ بە؟
مەن تۇرعان جەرىمدە قاتىپ قالدىم، ال جۇرەگىم شىم ەتە ءتۇستى. ءبىراق ءالى ەشتەڭە تۇسىنەتىن ەمەسپىن.
— ەندى كەتە بەر، — دەدى ول... — مەنىڭ جەرگە تۇسكىم كەلىپ تۇر!
اياق استىنا ەڭكەيىپ قاراعانىم سول ەكەن، تۇرعان ورنىمنان ىرشىپ كەتتىم. وتىز سەكۋند ىشىندە مەرت ەتەتىن سارى جىلاننىڭ ءبىرى كىشكەنتاي حانزاداعا وقتاي قادالىپ تۇرعان ەدى. قالتامدى اقتارىپ، تاپانشامدى ىزدەگەن قالپىمشا جىلانعا قاراي جۇگىردىم. ءبىراق مەنىڭ تىسىرىمدى ەستىپ قالعان جىلان اسىعىپ — اپتىقپاي، جاي عانا قۇمعا ءسىڭىپ بارا جاتقان بۇلاقتاي باياۋ يرەڭدەپ بارىپ، جەزدەي سىڭعىر ەتتى دە، تاستاردىڭ ساڭىلاۋىنا كىرىپ كەتتى.
مەن ءتۇرى سۇپ-سۇر بولىپ كەتكەن كىشكەنتاي حانزادامدى قاعىپ الۋ ءۇشىن، قابىرعا ىرگەسىنە دەر كەزىندە جەتتىم.
— بۇل نە سۇمدىق! سەن ەندى جىلاندارمەن اڭگىمەلەسەتىن بولعانبىسىڭ!
مەن ونىڭ ءومىرى تاستامايتىن التىن تۇستەس سارى بوكەبايىن شەشتىم. سامايىن سۋلاپ، سۋ جۇتقىزدىم. وعان سۇراق قويۋعا باتىلىم جەتپەدى.
ول ماعان بايىپتاپ قارادى دا، قولىمەن موينىمدى قۇشاقتاپ الدى. مەن ونىڭ جۇرەگى مىلتىقتىڭ وعى ءتيىپ مەرتىككەن قۇس ءتارىزدى ءالسىز سوعىپ تۇرعانىن بايقادىم. ول ماعان:
— مەن سەنىڭ ۇشاعىڭنىڭ اقاۋىن تاپقانىڭا قۋانىشتىمىن. سەن ەندى ءوز ەلىڭە قايتا الاسىڭ...
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
مەن وعان جۇمىسىمنىڭ وڭعا باسقانىن ەندى ايتپاقشى بولىپ وقتالىپ وتىر ەدىم.
ول ەش جاۋاپ قاتپاستان بىلاي دەپ ءسوزىن ساباقتادى:
— مەن دە بۇگىن ۇيىە قايتامىن...
سالدەن كەيىن مۇڭعا باتا:
— ول اناعۇرلىم الىس... اناعۇرلىم قيىن نارسە. مەن ءبىر عاجايىپتان تىس نارسەنىڭ بولىپ جاتقانىن سەزدىم. ونى كىشكەنە بوبەككە ۇقساتىپ، قۇشاعىما الدىم. سوندا دا ول ماعان قۇشاعىمنان سىتىلىپ شىعىپ، مەن ساقتاپ قالا المايتىن قۇردىمعا قۇلاپ بارا جاتقانداي سەزىلدى.
ول ۇشى-قيىرسىز الىستا اداسقانداي كوزقاراسپەن قارادى.
— مەندە سەنىڭ قوشاقانىڭ بار. قوشاقان ءۇشىن جاسالىنعان جاشكى تە بار. سوسىن ونىڭ تۇمىلدىرىعى بار...
سويدەدى دە، مۇڭدى تۇرمەن كۇلىمسىرەدى.
مەن ۇزاق كۇتتىم. بەتىنە قان جۇگىرىپ، ازداپ جىلىنا باستاعانداي بولدى.
— بالاقاي، سەن ۇرەيلەنىپ قالعانسىڭ-اۋ دەيمىن...
ارينە، تۇلا بويىن قورقىنىش بيلەگەن عوي. الايدا، ول جاي عانا ەزۋ تارتىپ:
— ۇرەيدىڭ كوكەسىن بۇگىن كەشكە كورەرمىن...
كومەك بەرۋگە شامام كەلمەيتىن نارسە بولارىن سەزگەندەي تاعى دا تۇلا بويىم تۇرشىگىپ كەتتى. بۇل كۇلكىنى ەشقاشان ەستىمەۋىم مۇمكىن دەگەن ويعا توزە المايتىنىمدى ءتۇسىندىم. ونىڭ كۇلكىسى مەن ءۇشىن ءشول دالاداعى سىلدىراپ اققان بۇلاقتاي ەدى.
— بالاقاي، مەن سەنىڭ كۇلكىڭدى ەستىگىم كەلىم تۇر...
ءبىراق ول ماعان:
— بۇگىن تۇندە ءبىر جىل تولادى. مەنىڭ جۇلدىزىم ءوزىم قۇلاپ تۇسكەن جەردىڭ ءدال توبەسىندە تۇرادى...
— بالاقاي، جىلان دا، تۇندەگى جولىعۋ، جۇلدىز دا جاي ءبىر قورقىنىشتى ءتۇس بولار...
ول سوزىمە جاۋاپ بەرمەستەن، ماعان بىلاي دەدى:
— ەڭ ماڭىزدى نارسە كوزگە كورىنبەيدى...
— البەتتە...
— بۇل گۇلدى كورۋ سياقتى. ەگەر سەن ءبىر جۇلدىزدىڭ ۇستىندە ءوسىپ تۇرعان گۇلدى جاقسى كورسەڭ، تۇندە اسپانعا قاراساڭ بولعانى، بارلىق جۇلدىز گۇلدەپ شىعا كەلەدى.
— سولاي عوي...
— سۋ جايىندا دا سولاي. سەن قۇدىقتان ارقانمەن تارتىپ الىپ شىعىپ، ماعان ىشۋگە بەرگەن سۋ ءان اۋەنى سەكىلدى ەدى عوي، ەسىڭدە مە... ول ءزام-زام سۋى بولاتىن.
— ارينە...
— سەن تۇندە جۇلدىزداردى تاماشالايتىن بولاسىڭ. مەنىڭ جۇلدىزىم تىم كىشكەنە بولعاندىقتان، ونىڭ قايدا ورنالاسقانىن كورسەتە المايمىن. مۇمكىن سول دۇرىس شىعار. مەنىڭ جۇلدىزىم سەن ءۇشىن كوپ جۇلدىزدى ءبىرى عانا بولىپ قالادى. سوندا سەن بارلىق جۇلدىزدى تاماشالاۋدى جاقسى كورىپ كەتەسىڭ... ولاردىڭ ءبارى سەنىڭ دوستارىڭا اينالدى. ال سودان سوڭ مەن ساعان سىيلىق تارتۋ ەتپەكشىمىن...
ءسويتىپ ول تاعى دا كۇلىپ جىبەردى.
— پاح، بالاقاي، بالاقاي، سەنىڭ كۇلكىڭدى قانداي جاقسى كورەتىنىمدى بىلەسىڭ عوي!
— ءدال وسى مەنىڭ تارتۋىم بولادى... سۋ جايىنداعى اڭگىمە ءتارىزدى...
— مۇنىمەن نە ايتپاقشىسىڭ؟
— ادامدار ءۇشىن جۇلدىزدار ءار ءتۇرلى. ساياحاتشىلار ءۇشىن جۇلدىزدار جول كورسەتەدى. باسقالار ءۇشىن ولار تەك كىشكەنە جارىق شوقتارى عانا. ال عالىمدار ءۇشىن ولار تەك شەشىمى جوق ماسەلە. مەنىڭ ىسكەر پايداكۇنەمىم ءۇشىن ولار التىن ەدى. ءبىراق سول جۇلدىزداردىڭ ءبارى دە ءۇنسىز قالاتىن. ال سەنىڭ ەشكىمدە بولىپ كورمەگەن جۇلدىزىڭ بولادى...
— قالايشا؟
— مەن كوپ جۇلدىزدىڭ بىرىندە مەكەن ەتەتىن بولعاندىعىمنان، سول ءبىر جۇلدىز ۇستىندە كۇلىپ جۇرگەندىكتەن، تۇندە اسپانعا كوز تىككەن كەزىڭدە بارلىق جۇلدىزدار سەن ءۇشىن كۇلىپ تۇرعانداي بولادى. سەندە كۇلە بىلەتىن جۇلدىزدار بولادى.
ول تاعى دا كۇلەدى.
— ال سەن جۇبانىش تاپقان كەزىڭدە (ادامدار جۇبانىش تاپپاي قويامايدى)، مەنىمەن تانىس بولعانىڭا ريزا بولاسىڭ. سەن مەن ءۇشىن ءومىر بويىنا دوس بولىپ قالاسىڭ. سەنىڭ ماعان قوسىلىپ بىرگە كۇلگىڭ كەلەتىن بولادى. كەي كەزدە سەن تەرەزەڭدى ايقارا اشىپ تاستاساڭ، جانىڭ جاي تاباتىن بولادى... سەنىڭ اسپانعا قاراپ كۇلگەنىڭە جولداستارىڭ تاڭ قالاتىن بولادى. سوندا سەن ولارعا: «ءيا، جۇلدىزدار ۇنەمى مەنىڭ كۇلكىمدى كەلتىرەدى!» دەپ ايتاتىن بولاسىڭ. ولار سەنى اقىلىنان الجاسقان دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ءسويتىپ مەن ساعان جولداستارىڭنىڭ الدىندا ىڭعايسىز جاعداي تۋعىزامىن...
ول تاعى دا كۇلدى.
— جۇلدىزداردىڭ ورنىنا سىڭعىرلاپ كۇلە بەرەتىن ءبىر توپ كىشكەنە قوڭىراۋلار بەرگەندەي بولامىن...
ول تاعى دا كۇلدى. سوسىن قايتادان سالماقتى قالىپقا ءتۇسىپ:
— بىلەسىڭ بە... بۇگىن تۇندە... بارماي-اق قوي.
— مەن سەنى قالدىرىپ كەتە المايمىن.
— مەنىڭ ءتۇرىم ازاپتانىپ جاتقان، ءتىپتى ءولىپ كەتكەن سياقتى بولىپ كورىندى. سولاي بولۋى ءتيىس. مۇنى كورۋگە كەلمەي-اق قوي، قاجەتى جوق.
— مەن سەنى تاستاپ كەتپەيمىن.
ونىڭ كوڭىلى الاڭ ەدى.
— مەنىڭ بۇلاي دەپ ايتىپ تۇرعان سەبەبىم... جىلاننىڭ دا كەسىرىنەن. ونىڭ سەنى شاعىپ العانىنىڭ كەرەگى شامالى... جىلاندار جاۋىز بولادى. انشەيىن ءبىر ءلاززات الۋى ءۇشىن شاعا سالۋى ىقتيمال.
— مەن سەنى تاستاپ كەتپەيمىن.
سوسىن ول كوڭىلى الدەنەدەن جۇبانىش تاپقانداي:
— ولاردىڭ ەكىنشى رەت شاعۋىنا ۋى جەتپەيتىنى دە راس...
بۇل ءتۇنى كىشكەنتاي حانزادانىڭ قالايشا جولعا اتتانىپ كەتكەنىن بايقاماي قالدىم. سىبدىرسىز قاشىپ كەتىپتى. مەن ونى قۋىپ جەتىپ قاتارلاسقانىمدا، ول وزىنە سەنىمدى، ءارى جىلدام ادىمداپ بارا جاتىر ەكەن. ول ماعان تەك:
— ءا، سەن ەكەنسىڭ عوي... — دەدى.
ول مەنىڭ قولىمدى الدى. ءسويتىپ ول تاعى مازاسىزدانا باستادى:
— بەكەر ىستەدىڭ. قينالاسىڭ عوي. مەنىڭ تۇر-الپەتىم ءولىپ كەتكەن ادام سياقتى كورىنەدى، ول ارينە شىن ەمەس...
مەن ءۇن قاتپادىم.
— تۇسىنەسىڭ عوي. جول ۇزاق. مەن مىندا دەنەمدى الىپ كەتە المايمىن. ول تىم اۋىر.
مەن ۇندەمەدىم.
— بۇل ارشىپ تاستاعان ەسكى قابىق تارىزدەس. ەسكى قاڭقالار ءۇشىن قامىعۋدىڭ قاجەتى جوق...
مەن تاعى ۇندەمەدىم.
ونىڭ باتىلدىعى كەمىپ، ەڭسەسى تۇسەيىن دەگەن سياقتى. دەگەنمەن، تاعى ءبىر رەت تىرىسىپ كورۋگە وقتالدى:
— بىلەسىڭ بە، كەرەمەت بولادى. مەن دە جۇلدىزدارعا قارايمىن. مەن ءۇشىن بارلىق جۇلدىزدار اينالمالى شىعىرشىعى بار قۇدىق سياقتى كورىنەدى. جۇلدىزداردىڭ ءبارى ماعان سۋ ۇسىناتىن بولادى...
مەن ءۇن قاتپادىم.
— قانداي قىزىق بولادى دەسەڭشى! سەندە بەس ءجۇز ميلليونداي سىلدىرماق قوڭىراۋلار بولسا، مەنىڭ بەس ءجۇز ميلليون قۇدىعىم بولادى...
جاسىنا بۋلىعىپ، ول دا ۇندەمەي قالدى...
— مىنە، كەلدىك. العا ءبىر قادام جالعىز باسۋىما رۇقسات ەت.
ءسويتتى دە، ول قۇمعا وتىرا كەتتى، سەبەبى ول قورقىپ تۇر ەدى.
سالدەن سوڭ:
— بىلەسىڭ بە... مەنىڭ گۇلىم... ول ءۇشىن مەن جاۋاپتىمىن! ال ول ءوزى سونداي نازىك! ءوزى سونداي اقكوڭىل. بۇكىل دۇنيەدەن قورعانۋ ءۇشىن تۇككە تۇرمايتىن ءتورت تىكەنەگى عانا بار...
مەن ونىڭ قاسىنا وتىرا كەتتىم. تىك تۇرا بەرۋگە شامام جەتپەدى.
— مىنەكي... ءبارى ءبىتتى...
ول تاعى دا ازداپ كىدىرىڭكىرەپ قالدى دا، سوسىن ورنىنان تۇردى. ءبىر ادىم العا باستى. مەن ورنىمدا قالشيىپ تۇرىپ قالدىم. ونىڭ اياعىنىڭ قاسىنا سارى نايزاعاي جارق ەتكەندەي بولدى. ول ءبىر مەزەت قوزعالماي تۇرىپ قالدى. ايقايلاعان جوق. بورەنە ءتارىزدى تۇرعان ورنىندا جانىنا قاراي قيسايىپ قۇلاي بەردى. قۇم ۇستىندە بولعاندىقتان، سىبدىر ەتكەن دىبىس تا شىقپادى.
XXVII
مىنە، سودان بەرى التى جىل ءوتىپ كەتتى... مەن بۇل وقيعانى ەشقاشان ايتقان ەمەسپىن. جولداستارىم مەنىڭ امان-ەسەن قايتىپ ورالعانىما قۋاندى. مەن كوڭىلسىز ەدىم، ولارعا: «شارشاپ-شالدىققاندىقتان بولار...» دەي سالدىم.
ەندى ءقازىر جۇبانىش تاپقان سياتقتىمىن. ولاي دەگەنىم... تۇگەلدەي ەمەس ارينە. دەگەنمەن، مەن ونىڭ پلانەتاسىنا قايتىپ ورالعانىنا كۇمانىم جوق، ويتكەنى تاڭ اتقاندا ونىڭ دەنەسىن تاپپاعانمىن. اۋىر دەنە دە ەمەس ەدى عوي... ال تۇندە جۇلدىزدارعا قۇلاق تۇرگەندى جاقسى كورەمىن. ولار بەس ميلليون كىشكەنە قوڭىراۋلار ءتارىزدى...
مىنە، قىزىق نارسە! كىشكەنتاي حانزادا ءۇشىن سۋرەتىن سالىپ بەرگەن تۇمىلدىرىققا قايىس بەلبەۋ قوسىپ بەرۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن! ول ونى ەشقاشان قوشاقانىنا كيگىزە الماپتى دا. سوندا وزىمنەن ءوزىم بىلاي دەپ سۇرايمىن: «پلانەتاسىندا نە بولىپ جاتىر ەكەن؟ مۇمكىن قوشاقان گۇلدى جەپ قويعان شىعار...»
كەيدە مەن وزىمە-وزىم: «جوق، ارينە، جوق! كىشكەنتاي حانزادا تۇنگە قاراي گۇلىن شىنى قالپاقپەن جاۋىپ قويادى. ال قوشاقاننان كوز جازبايتىن بولار...» سولاي دەيمىن دە، ءوزىمدى باقىتتى سەزىنىپ كەتەمىن. ال جۇلدىزدار بولسا، اسپاندا جايلاپ قانا جىمىڭ قاعادى.
كەي كەزدە مەن ىشتەي: «بىردە بولماسا بىردە بوسانىپ كەتسە بالە بولعانى! ءبىر كۇنى كەشكىسىن شىنى قالپاقتى جابۋدى ۇمىتىپ كەتسە نەمەسە ءتۇن ىشىندە قوشاقان سىبدىرسىز بوسانىپ كەتسە...» ونداي كەزدە قوڭىراۋلار زار يلەپ جىلايدى! جۇمباقتىڭ كوكەسى وسىندا جاتىر. الەمنىڭ ادامزاتقا بەيمالىم ءبىر بۇرىشىندا، ءومىرى كورمەگەن ءبىر قوشاقان راۋشان گۇلدى جەگەنىن نەمەسە جەمەگەنىن بىلگەن، مەن سىقىلدى كىشكەنتاي حانزادانى جاقسى كورىپ قالعان سىزدەر ءۇشىن دە ءمانى زور بولار. سوندا بۇكىل دۇنيەدە ءبارى وزگەشە بولىپ كورىنەر ەدى...
اسپانعا كوز سالىڭىزشى. وزىڭىزدەن: قوشاقان گۇلدى جەپ قويدى ما، الدە جوق پا؟ — دەپ سۇراڭىزشى. سوندا ءبارىنىڭ باسقاشا وزگەرىپ شىعا كەلگەنىنە كوزىڭىز جەتەدى...
مۇنىڭ قانشاما ماڭىزدى ەكەنىن ەشقاشان ەشبىر ەرەسەك ادام تۇسىنە بەرمەيدى!
بۇل مەن ءۇشىن دۇنيەدەگى ەڭ سۇلۋ، ءارى ەڭ كوڭىلسىز تابيعات كورىنىسى. بۇل الدىڭعى بەتتەردە بەينەلەنگەن تابيعات كورىنىسىنەن اۋمايدى، ءبىراق مەن ونى تاعى ءبىر رەت سىزىدەرگە كورسەتۋ ءۇشىن سالدىم. مىنە، وسى جەردە كىشكەنتاي حانزادا الدىمەن پايدا بولىپ، سوسىن جوق بولىپ كەتكەن. الدا-جالدا افريكانىڭ شولىنە ساپار شەگىپ قالساڭىز، بۇل جەردى تانىپ الۋ ءۇشىن نازار اۋدارىپ، جاقسىلاپ قاراپ الىڭىز. ال ەگەر دە ءساتى ءتۇسىپ وسى جەردەن وتە قالساڭىز، سىزدەن وتىنەمىن، اسىقپاڭىزشى، جۇلدىزدى اسپان استىندا ءسال عانا كىدىرە تۇرىڭىز! ەگەر دەسول مەزەتتە ءبىر بالاقاي سىزگە جاقىنداپ كەلىپ كۇلسە، ەگەردە ونىڭ التىنداي سارى شاشتارى بولسا، ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا جاۋاپ قايتارماسا، ءسىز، ارينە، ونىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنە قوياسىز. قايىرىمدى بولا كورىڭىز! مەنى سونشا رەنجىتە بەرمەي، ماعان ونىڭ تەزىرەك قايتىپ كەلگەنى جايلى جازىپ جىبەرىڭىزشى...
You Might Also Like
-
قاسقىر مەن تۇلكى كەلە جاتىپ ءبىر جارتاستىڭ ۇستىنە شىعادى، قاسقىر ءبىر قوي جەپ تويىنىپ العان، تۇلكى اش. تۇلكى جەمەگەن، ءبىراز قايعىلانىپ تۇرىپ، ءىشىن تارتادى. قاسقىر:
-
مەن 1921 جىلى قۇدام اۋىرىپ، كوڭىلىن سۇراپ بارىپ جاتقان كەزدە وسكەمەن ۋەزىنە قاراعان وتەمىس ەلىنەن قىستىڭ ورتاسىندا سەكسەن بەس جاستاعى كاريا سالت اتپەن كۇندىك جەردەن كەلدى. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگە...
