InfoHub Logo

مەن 1921 جىلى قۇدام اۋىرىپ، كوڭىلىن سۇراپ بارىپ جاتقان كەزدە وسكەمەن ۋەزىنە قاراعان وتەمىس ەلىنەن قىستىڭ ورتاسىندا سەكسەن بەس جاستاعى كاريا سالت اتپەن كۇندىك جەردەن كەلدى. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي زور دەنەلى، الىپ تۇلعالى، اق ساقالى ومىراۋىن جاۋىپ تۇر، جالپاق تولىق بەتىنە ساقال-مۇرتى جاراسىپ تۇر. اتى — سەگىزباي. كوپ اتاقتى ادامداردى كورىپ، كوپ جاقسى سوزدەر ەستىگەن، قازاق، قالماق  باتىرلارىمەن جولداس بولىپ، تالاي رەت اڭ اۋلاعان، سوزگە تارتىمدى، سالماقتى ادام ەكەن. سول سەگىزباي اقساقالمەن ءۇش كۇندەي اڭگىمەلەسىپ، نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەرىن جازىپ العان ەدىم.

سەگىزباي:

— مەن ءوزىم كورگەن ءبىر عاجاپ ۋاقيعانى ساعان ايتىپ بەرەيىن، — دەپ باستادى، — ەلىمىزدەن اقتار كەتىپ، قىزىلدار ورناعاننان كەيىن ەلىمىز جايلاۋدا ەدى. ءبىز كوشپەي قىستاۋدا قالعانبىز. ءبىزدىڭ قورادان ون التى شاقىرىمداي جەردە ءبىر ۇڭگىر بار بولاتىن. ءبىر كۇنى ءبىر ۋاكىل كەلىپ ەلدىڭ بارلىق ادامدارىن الگى ۇڭگىردىڭ الدىنا جيناتتى. كوپ حالىق كەلگەن ەكەن. مەن دە حابار تيىسىمەن اتىما ءمىنىپ اپ باردىم. الگى كەلگەن ۋاكىل ءبىر تاسقا شىعىپ الىپ، ءسوز سويلەدى:

— ال، حالقىم، مەنىڭ ەستۋىم بويىنشا، وسى جەردىڭ استىندا كوپ ۇيلەر بار دەيدى، وعان وسى ۇڭگىرمەن كىرەدى ەكەن. ال وسى توپتىڭ ىشىندە ەرجۇرەكتى ەركەك جىگىت بار ما؟ وسى ۇڭگىرگە كىرىپ كورىپ، تەكسەرىپ شىعامىن دەۋشىلەر، كانە، قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر.

ءبىر ادام دا ۇندەمەدى. سەبەبى، «ونىڭ ىشىندە ايۋ بار، جەپ قويادى ەكەن ادامدى» دەپ ەرتەدە داقپىرتى ەلگە جايىلعان ۇڭگىردەن كىرۋگە باتىلدارى جەتپەي، قورقىپ تۇر. جاستار جاعىنان «مەن كىرەمىن» دەپ بىردە-بىر جىگىت قولىن كوتەرمەدى. وعان مەنىڭ نامىسىم كەلىپ:

— مەن كىرەيىن، — دەدىم.

ۋاكىل قۋانعاننان:

— وتە جاقسى، بەرى شىعىڭىز، — دەپ قاسىنا شاقىرىپ الدى دا، — تاعى كىم كىرەدى؟ — دەدى.

سول ۋاقتا الپىس بەس جاستاعى ءبىر شال:

— مەن كىرەيىن، — دەدى.

— جارايسىڭ، وتە جاقسى بولدى، — دەپ ونى دا شاقىرىپ، ماعان قوستى دا، ەكەۋىمىزگە ەكى ماي شام بەردى. قارۋعا بالتا، پىشاق الدىق. بار قارۋىمىزدىڭ ءتۇرى سول ەكەۋى بولدى. ۇڭگىردىڭ اۋزى تۋرا ايۋدىڭ ىنىندەي. ۋاكىل بىزگە:

— ال، اقساقالدار، ىشىندە نە كورىنسە سودان بەلگى الىپ شىعاسىزدار، ابايلاپ بايقاپ، بىرىڭىزدەن-بىرىڭىز اداسىپ قالماي، اسىرەسە ايۋدان ساقتانىڭىزدار، — دەپ تاپسىرىپ جاتىر.

حاققا سيىنىپ الدىمەن مەن كىردىم، قولىمدا ماي شامىم، ءبىر قولىمدا بالتام، ەڭبەكتەپ كەلە جاتىرمىن. ارتىمدا انا كىسى بار. ون سارجان شاماسى جۇرگەن سوڭ الدىم تۇيىققا تىرەلگەن سياقتى. ابايلاپ شاممەن قاراسام، ءۇيدىڭ قابىرعاسى ءتارىزدى. ابايلاپ تاعى قاراسام، تاپ كيگىز ءۇي
سياقتى دوڭگەلەك ۇلكەن تاس ەكەن. سونىڭ ءبىر جاعىن اينالىپ كەتكەن جول بار سياقتى. ونى انىقتاپ تاۋىپ الىپ، تاعى ىلگەرى قاراي ەڭبەكتەپ كەتە بەردىك. تاعى دا بەس سارجانداي جۇرگەن سوڭ ءبىر ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن شىقتىق. الگى ءۇي بەس قانات كيگىز ۇيدەي دوڭگەلەك، قايراقتاي كوك شۇبار مىرامىر تاستان قالاپ توبەسىن كيگىز ءۇيدىڭ توبەسىندەي ەتىپ، ياعني مەشىتتىڭ كۇمبەز توبەسىندەي ءورىپ، تومپاقتاۋ ەتىپ جاۋىپتى. ىشىندە ءبىر توسەك بار، ونىڭ ءۇستى ءبىر كىسى جاتقانداي، بيىكتىگى بەلۋاردان قىزىل مىرامىر تاستان جاسالعان. ورتاسى ءسال ويلاۋ، وڭ جاعىندا ءبىر ەسىك، سول جاعىندا ءبىر ەسىك، ءدال ورتادا ءبىر ەسىك، بولمەلەرىنىڭ قالىڭدىعى ءتورت-اق ەلى. ول ەسىكتەن كىرسەڭ، ءدال وسىنداي تاعى ءبىر ءۇي، ءبىر توسەكتەن ارى قاراي جالعاسىپ كەتە بەرەدى ەكەن. ەگەر ورتاداعى ەسىكتەن كىرسەك اداسامىز-اۋ دەپ، ىلعي وڭ جاق شەتكى ەسىكتەن كىرىپ وتىردىق. بولمەلەردەن بولمەنىڭ ەشبىر ايىرماسى جوق. بىرىنەن-بىرىنە كىرۋ ءۇشىن تىڭداپ، بايقاپ، سىلدىر-تارسىلسىز ءجۇرىپ وتىردىق. بارلىق ءۇي مەن ونىڭ بولمەلەرى بار ءبىر قالىپتان شىققانداي، ەش ايىرمالارىن كورمەدىك. ار جاعىنا جەتەر ەمەسپىز. ءتىپتى، بوس شىقپايىن دەپ بەلگى ءۇشىن قابىرعاسىنىڭ قايراقتاي كوك شۇبار تاسىنان ءبىر تاس الىپ، قونىشىما سالدىم. توسەكتىڭ قىزىل شۇبار تاسىنان ءبىر تاس الىپ ەكىنشى قونىشىما سالىپ، ەندى قايتۋعا بەتتەدىك. قايتادان كىرگەن ءبىرىنشى ۇيىمىزگە كەلسەك، كىرگەن ۇڭگىرىمىز جوق. «قاپ، باعانا ماي شامنىڭ تۇبىنەن كەسىپ الىپ، جاعىپ كەتپەگەن ەكەنبىز» دەپ وكىندىك.

— ەندى اداسساق، جەر استىندا قالامىز-اۋ، ءوزىمىز سۇرانىپ كەلىپ، — دەپ ەدىم شالىم دا قورقۋعا اينالدى. ايعايلاساق، ەشبىر دىبىس جوق. سىرتتان دىبىس كەلمەدى بىزگە.

— ال، اقساقال، ءبىز ەكەۋىمىزدىڭ تاعدىرىمىز جەر استىندا بىتەتىن بولدى، — دەۋىم مۇڭ ەكەن، اقساقالىم وكىرىپ جىلاپ:

— شىن ايتاسىڭ با؟ — دەدى.

— شىن ايتام، مەنىڭ ويىنىم كەلىپ تۇر ما، بايقۇس، — دەدىم.

— تىم بولماسا بالا-شاعالارىممەن قوشتاسىپ تا كىرمەگەن ەكەنمىن. مەنىڭ سۇيەگىمنىڭ قايدا قالعانىن دا بىلمەيدى-اۋ، — دەپ وكىرىپ، ەسى شىعىپ جىلاپ ءجۇر.

مەن:

— ياپىر-اي، العاشقى ءبىرىنشى ءۇيىمىز وسى اق ءۇي ەمەس پە ەدى، — دەپ اينالا ىرگەنى قاراپ جۇرسەم، ۇڭگىردەن ۇيگە كىرە بەرگەندە الدىمدا كولدەنەڭ ءبىر شىبىق جاتقان ءتارىزدى ەدى، سول ىرگەدە جاتىر. بايقاسام ۇڭگىردىڭ اۋزىن كورسەتپەي ءبىر تاس ۇستىنەن قالقالاپ تۇر ەكەن. ۇڭگىردىڭ اۋزىن تاۋىپ، قۋانىپ، سىرتقا شىقساق، ساسكە تۇستە كىرگەن ەدىك، كۇن ەڭكەيىپ باتۋعا جاقىنداپ قالىپتى.

الگى ۋاكىل ءبىزدىڭ شامىمىز ءبىتىپ قالدى دا، ولار اداستى، ولار شىقپاي، مەن بۇل جەردەن كەتپەيمىن دەپ، ءبىر كيگىز ءۇيدى اكەلتىپ، تىكتىرتىپ ءجۇر ەكەن. ءبىزدىڭ شىققانىمىزدى كورىپ، وتە قۋانىپ، قارسى الىپ، مەنەن وڭاشا شىعارىپ الىپ، سۇراپ جاتىر. نە بارىن، نە جوعىن تۇگەلدەي ايتىپ ءتۇسىندىردىم دە، الگى قونىشىمداعى ەكى جەردەن العان مىرامىر تاستاردى بەردىم.

ول: — بۇلارىڭ جاقسى بولدى، — دەپ، جوعارى تەكسەرەتىن ورىنعا جازىپ، ەكى تاستى قوسىپ سالىپ جىبەردى. سودان ءبارىمىز دە تاراپ كەتتىك. كەلەر جىلى ءۇش ورىس كەلدى. الگى ۋاكىل مەنىڭ ءادىرىسىمدى بەرگەنگە ۇقسايدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ شەتىنە كەلىپ، كىسىلەردەن سۇراپتى:

— سەگىزباي شالدىڭ ءۇيى قايدا؟ — دەپ. ءبىر بالا ءبىزدىڭ ۇيگە ەرتىپ اكەلدى.

— سەگىزباي سەنسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.

— مەنمىن، — دەدىم.

— سەن ۇڭگىردى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى.

مەن: — بىلەمىن، — دەدىم.

— سەن ءبىزدى سول ۇڭگىرگە اپاراسىڭ با؟ — دەدى.

مەن: — اپارمايمىن، ول وسى جەردەن ون التى شاقىرىم.

ۇشەۋىڭ بەس سومنان ون بەس سوم بەرسەڭدەر، اپارايىن، — دەپ ەدىم:

— وھو، سرازۋ بەرەمىز، — دەپ ون بەس سوم اقشا بەردى. سوسىن ولاردى ەرتىپ بارىپ ۇڭگىردى كورسەتتىم.

— مەن كىرمەيمىن. سەندەرگە جولىن عانا كورسەتەمىن. وزدەرىڭ كىرەسىڭدەر، — دەپ، جولداعى تاستىڭ ءبىر جاعىن اينالىپ وتەتىنىن، ءبىر ۇيگە ءبىر شام جاعىپ كەتۋ، شەتكى ۇيمەن ءجۇرۋدىڭ ءبارىن بىلگەنىمشە ءتۇسىندىردىم.

بۇلار ساسكەدە كىردى. ەكەۋى جەر استىنا كىرىپ، بىرەۋى اتتارىن قاراۋعا قالدى. مەن «بۇلار ءالى شىقپايدى عوي» دەپ اۋىلعا بارىپ قىمىز ءىشىپ، تۇستەنىپ كەلسەم، كىشى بەسىندە ءالى شىقپاپتى.

اتتى وتقا جىبەرىپ، وتىردىق. كۇن باتا شىقتى-اۋ، اپپاق قۋداي، ابدەن شارشاعان. جەر استىندا تازا اۋا جوق، تۇنشىعا جازدايسىڭ، وڭاي ما؟

\جىگىتتەرگە:

— ال، بايانداڭدار، — دەدىم.

— شەتكى ۇيمەن ءجۇرىپ وتىرىپ ەكى جۇزدەي ۇيگە باردىق.

تۇبىنە جەتە المادىق، — دەدى.

بىرەۋى ادامنىڭ ورتان جىلىگىن، ەندى بىرەۋى ادامنىڭ جاۋىرىن سۇيەگىن الىپ شىققان. ەرتەدەگى ادامدار ءىرى بولسا كەرەك، ورتان جىلىكتىڭ ۇزىندىعى التى سۇيەم بولدى. ال جاۋىرىننىڭ ەتەگى، قاپتال شاپاننىڭ وڭىرىندەي.

— باسقا ەشتەڭە دە جوق، — دەدى.

سەگىزباي ايتادى:

— مۇنىڭ ءۇستى تاۋ ەمەس، قۇبا سارىجون — التى شاقىرىم. ار جاعىندا ءبىر ەسىگى بار دەيدى. ونى ءوزىم كورگەنىم جوق. سول ەكى ەسىكتىڭ اراسى مىڭ ءۇي، — دەپ وتىردى.

---