كىسى-اق ەدى!
1920 جىلدىڭ باسىندا قاراعاندى اق باندالاردان مۇلدە تازاردى. 1919 جىلدان قىس ايلارىندا قاراعاندىنىڭ بۇقپا سەلوسىندا تۇرعان قىزىلداردىڭ قارۋلى وتريادىنا ارقا سۇيەگەن جۇمىسشىلار وزدەرىنىڭ وندىرىستىك كوميتەتتەرىن قايىرا سايلاي باستادى...
1920 جىلدىڭ 2 مايىندا قاراعاندىعا ءتورت كىسىدەن جۇمىسشىلار كوميتەتى سايلاندى. ءبىرىنشى باستىعى ترابوۆسكيي دەگەن ورىس جىگىتى، مۇشەلىگىنە سىپان سەرىكبايەۆ جانە ناريمان احمەتوۆ دەگەن قازاق جۇمىسشىلارى سايلاندى. بۇل كەزدە شاحتا جۇمىسىن توقتاتپاعان. وسيپوۆ دەگەن كىسىنىڭ باسشىلىعىمەن كومىردى شاحتەرلەر شىعارىپ بەردى...
وسىنداي جاعدايلار بولىپ جاتقان كەزدە، سول 1920 جىلدىڭ جازىندا وسى قاراعاندىعا گاپەيەۆ دەگەن ينجەنەر كەلدى. قاسىندا ماريا دەيتىن ايەلى مەن ءۇش-تورت كومەكشى كىسىلەرى بار.
نە دەگەن ەرلىك دەسەيشى! ول كەلگەن كەزدە سەمەيدەن بەرگى جاتقان جالپاق دالادا اق باندالاردىڭ ءتۇن قاتقان قاسقىرداي شۇبىرىپ جۇرگەن كەزى. سوڭدارىنان تۇرە قۋعان قىزىلدارمەن قاشا سوعىسىپ كەتىپ بارا جاتقان. سوۆەت وكىمەتىن جاقتايتىن ادامدار قولدارىنا تۇسسە، تىرىدەي كەسكىلەيدى. جانە ول كەزدە قوياندى جارمەڭكەسى مەن قارقارالى ماڭىنداعى قازاق اۋىلدارىندا سۇزەك اۋرۋى كەڭ تارالعان. ول داعى ءبىر جۇقپالى جەكسۇرىن اۋرۋ عوي. سولاردان قورىقپاي كەلۋى، كەلۋ-اق قوي!
كۇن كەشكىرىپ بارا جاتقان ۋاقىت ەدى. مەنى جۇمىسشىلار كوميتەتىنە شاقىردى. بارسام، باسىندا ەلپەكەي اق تاقياسى بار قوڭقاق مۇرىن، ارىقشا كەلگەن ءبىر ورىس وتىر. جانە ءوزىمىزدىڭ سول كوميتەت مۇشەلەرى چەموحوۆ پەن احمەتوۆ ناريمان بار ەكەن.
ناريمان:
— ءشايىت، مىنا كىسى ءبىزدىڭ قىزىلدىق ينجەنەر. قاسىندا تورت-بەس كىسىسى بار. قۇرال-سايماندارى بار. سوناۋ ىشتەن وسى قاراعاندىعا ادەيى جىبەرىلگەن كورىنەدى. «قاراعاندىنىڭ ءوندىرىسىن ۇلكەيتەمىز» دەيدى. «سوۆەت وكىمەتى قامقورلىققا الادى» دەيدى. «كومىردىڭ كوپ-ازدىعىن زەرتتەۋ ءۇشىن ادەيى مەنى جىبەردى» دەيدى. بۇل كىسى «وسىنداعى ەرتەدەن ىستەپ كەلە جاتقان جۇمىسشىلارمەن اڭگىمەلەسەمىن» دەيدى. جۇمىسشىلاردى جينايىق، — دەدى.
جۇمىسشىلاردى جيناپ جىبەردىك. جينالىستى ترابوۆسكيي اشتى دا، گاپەيەۆكە ءسوز بەردى ءاي، شىركىننىڭ سويلەسى-اي دەسەيشى. قانداي شەشەن دەسەڭىزشى!
— بۇل وكىمەت — سىزدەردىڭ وكىمەتتەرىڭىز. كەدەيلەردىڭ وكىمەتى. سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا باقىتتى بولاشاق تۇر... ونى جاساۋشى سىزدەر، باۋىرلارىم، — دەيدى، — بۇل وكىمەت سەن ورىسسىڭ، سەن قازاقسىڭ دەمەيدى. ءبارىڭ دە بىردەيسىڭ، — دەيدى.
گاپەيەۆ ءسوزىن اياقتاعاننان كەيىن ترابوۆسكيي شىعىپ سويلەپ، گاپەيەۆتىڭ كەلگەنىنە جۇمىسكەرلەردىڭ قۋاناتىنىن ايتتى. سودان كەيىن قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ اتىنان ءىلياس اقىن سويلەدى. ول ءوزىنىڭ ءسوزىن ولەڭمەن ايتتى.
— كەلدىك ءبىز سالەمدەسە سىزگە، مىرزا،
بىزگە ايتقان سوزىڭىزگە كوڭىل ىرزا.
بولعاندا توبەم — جايلاۋ، ءتوسىم — قىستاۋ
كازىردە تىنىشتىقتا ءبىزدىڭ قىردا.
كوڭىلدەن قاسىرەت پەن قايعى كەتكەن
قۋانىش لەبى بار ءبىزدىڭ جىردا.
...................................................
...................................................
*
ءىش جاقتان بىزگە ارناپ كەلدىڭىز بە،
ىقىلاس، اق نيەتكە سەندىڭىز بە؟
قاي ەلدەن، قانداي ادام لەنيندى
كوزىڭىزبەن ايتشى بىزگە، كوردىڭىز بە؟ —
(∗ ءتۇپنۇسقادا وسىلاي بەرىلگەن.)
دەپ ءسوزىن اياقتادى. باسقالارى: «وي، پالە-اي، دۇرىس ايتتى-اۋ!» — دەسىپ جاتىر. ناريمان گاپەيەۆكە ءىلياستىڭ ولەڭىن ءتۇسىندىردى. سودان لەنين تۋرالى گاپەيەۆ كوپ اڭگىمە ايتتى...
گاپەيەۆ ەكى كۇندەي تىنىقتى. ول كەزدە بىزدەر قازعان كومىرىمىزدى اۋىل-اۋىلعا تاراتىپ، تاماققا ايىرباستاپ وتىراتىن ەدىك. قوي سويىپ، قوناقاسى بەردىك. قوناقاسىنى قالاي بەردى دەسەيشى؟ ءبىز ونى بىلاي بەردىك: ءبىر كوگالدى جەردە، اشىق دالادا. گاپەيەۆ ايەلىنە ايتىپ جاتىر:
— مۇنى قازاقشا ەت دەيدى، — دەپ. ول ەكى كىسىگە بولەك تاباق جاساپ، باس تارتتىق. ناريمان احمەتوۆ ءتۇسىندىرىپ وتىر:
— سويىلعان مالدىڭ باسى مال كىمگە ارنالىپ سويىلسا، سوعان بەرىلەدى، — دەپ. سويتسە، گاپەيەۆ قازاقتىڭ ول داستۇرىمەن ەرتەرەك تانىس ەكەن. ويتكەنى 1916 جىلى ەكىباستۇزدا بولىپ قايتقان ەكەن. «جاقسىدا جاتتىق جوق» دەگەن عوي. سول كۇننەن باستاپ-اق ۇيرەنشىكتى ادامىمىزداي بولىپ كەتتى.
سودان گاپەيەۆ ءبىر جاز بويى بولدى. بۇرىنعى ەسكى شاحتالاردى ارالادى. ءبىر شەتى مايقۇدىق، سوقىر وزەنى، سوراڭعا دەيىن، وسى قاراعاندىنى تۇگەل تەكسەردى عوي. مەن جانە ءجۇنىس دەيتىن كىسى بار ەكەۋمىز العاشقى كۇننەن باستاپ قاشان قاراعاندىدان قايتقانىنشا گاپەيەۆتىڭ قاراۋىندا جۇمىس ىستەدىك. ءبىراق كازىر ءبىزدى ۇمىتىپ تا قالعان شىعار...
ءبىر كۇنى ءبىر قىزىق ۋاقيعا بولدى. قاراعاندىدان ۇزاي بەردىك. جاڭبىرسىز، بۇلتسىز كۇندەرى جەتكەن جەرىمىزگە تۇنەي دە سالىپ جۇردىك. وعان ىشىمنەن رەنجىپ تە ءجۇردىم.
ءبىر كۇنى كۇندىز اتىپ العان بەس-التى ۇيرەكتى اسىپ جەپ، سوقىر وزەنىنىڭ بويىندا جاتىپ قالدىق. گاپەيەۆتىڭ قاسىندا جۇرەتىن ۆيكتور دەگەن جىگىت بار ەدى. تاڭەرتەڭ ءبارىمىز دە تۇردىق. گاپەيەۆ تە تۇرعان. ال الگى ۆيكتور ۇيىقتاپ جاتقان-دى. ءبىر كەزدە «تۇر!» دەپ ونىڭ ۇستىندەگى كورپەسىن بىرەۋ جۇلىپ الدى. ءدال باۋىرىندا وت ورنىنداي بولىپ ءيىرىلىپ ءبىر قاراشۇبار جىلان جاتىر. گاپەيەۆتىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى. ۆيكتور ءالى ۇيىقتاپ جاتىر. ونى وياتساق، قوزعالىپ كەتۋى مۇمكىن. بايقاماي جىلانعا سوقتىقسا، جىلان شاعىپ الۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىر ادام قولىنان، ءبىر ادام اياعىنان سۇيرەپ الا قاشتىق. توسەك قوزعالعاندا جىلان باسىن ورتاسىنان شىعارىپ، قايقايتىپ الا قويدى. ۆيكتوردىڭ زارەسىنىڭ كەتكەنى-اي! سونان كەيىن دالاعا سيرەك قوناتىن بولدىق-اۋ! سول جىلى كۇزگى سۋىق تۇسە قايىرا قايتىپ كەتتى. سودان كەيىن قايتىپ ورالعان ەمەس.
كىسى-اق ەدى!
You Might Also Like
-
1916 جىلدىڭ جازى. «يۋن جارلىعى شىعىپتى، قازاقتاردان سولداتقا كىسى الادى» دەگەن حابار قۇلاققا ساپ ەتە قالدى. كەشىكپەي-اق 19 بەن 31 جاستىڭ اراسىن سىپىرا باستادى. جۇرت ابىرجۋدا. بارار جەر...
-
ءبىر كۇنى وسى قاراعاندىدا تۇراتىن سالقىمبايەۆ حۇسايىن دەگەن كىسىنىڭ ۇيىنە وزدەرىنىڭ ەلدە تۇراتىن رۇستەمباي بالاسى ناشاربەك دەگەن زامانداسى كەلەدى. ول كىسى كازىر وسى قاراعاندىنىڭ باتىس جاعىندا نۇرا اۋ...
