InfoHub Logo

جاپاردىڭ جاڭالىققا جانى قۇمار. باسپا ءسوز بەن تەلەديدارداعى ءجيى قايتالانار اقپاراتتار اعىنىن قالت جىبەرمەيدى. الماتىداي الىپ قالاعا كەلگەلى دە جيىرما جىل بولىپتى. ميلليوننان اسا حالقى بار وسى ءبىر المالى قالا وزىنە سۇلۋداي ۇنايدى، ءبىر كەزدە وسىندا ارمانداپ كەلگەنىن سۇراعاننان جاسىرا المايدى.

جاپار — وقۋ ءوتىپ كەتكەن جىگىت. وسى ارمان-قالانىڭ بايلانىس تەحنيكۋمىن ءبىتىردى. اۋەلى ۇلكەن وقۋعا تۇسكىسى كەپ لەنين اتىنداعى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتى توڭىرەكتەپ كورىپ ەدى، ءوزىنىڭ شاماسىن ءبىلىپ، ورەكپىگەن كوڭىلىن ساباسىنا ءتۇسىردى. «اۋەلى تەحنيكۋمدى ءبىتىرىپ، نەگىز قالاپ اپ، سوسىن ينستيتۋتقا ءبىر تابان بولسا دا جاقىندارمىن» دەپ، الىپ-ۇشقان جاستىقتىڭ اعىسىن وڭاي تەجەدى. تەحنيكۋمدى ءتاۋىر ءتامامدادى. سىنىپتاستارى «بايلانىس ءمىنىسترى» دەپ ات قويدى. ويتكەنى، بۇل قازاق ءسسر-ى مەن ءسسسر-دىڭ بايلانىس مىنىسترلەرىنىڭ ءومىربايانىن جاتقا ايتتى. اراسىندا جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىنە دە توقتالدى. اراكىدىك ءوزىنىڭ دە ءمىنىستر بولعىسى كەلەتىنىن سەزدىرىپ قويدى. سونداعى كەيبىر ءسوزى «ەگەر مەن ءمىنىستىر بولسام، وسى كەمشىلىكتەر قايتالانباس ەدى» دەگەنگە ساياتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە كەڭەس وداعى رەسمي تاراپ، سوسياليستىك سيستەما ىدىرادى، تەحنيكۋم كوللەدجگە اينالىپ، ءبىلىم — اقشاعا، قىزمەت — كونكۋرسقا تاۋەلدى بوپ قالدى.

جاپار قايدا جۇرسە دە لاقاپ اتى ارتىنان ەرىپ جۇرەتىن جىگىت. اسكەرگە بارعاندا «دەدتەر» ءان ايت دەگەندە، تۋمبوچكانىڭ ۇستىنە شىعىپ اپ: «يا پومنيۋ چۋدنوە مگنوۆەنيە» دەپ پۋشكيننىڭ ولەڭىن جاتقا سوقتى. سول كۇنى-اق ماحاببات ليريكاسىنا ەلتىگەن «دەدتەر» الاقانىنا ساپ «ەسەنين» دەپ اتاپ كەتتى. ولار سۇيگەن قىزدارىن ساعىنىپ، ماحابباتتىڭ وتىن مازداتقاندا جاپاردى بيىككە شىعارىپ قويىپ ەسەنيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، احماتوۆانىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقىتاتىن.

قازىرگى كوشە سىپىرۋشىلاردىڭ قويعان اتى — «وقىعان ازامات». كوشە سىپىرۋشىلار كىل قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى. رۋحاني استاناداعى شۇباتىلىپ جاتقان گاگارين داڭعىلىنىڭ كۇل-قوقىسى مەن قىل-قىبىرىن جيناۋشى — وسىلار. سارى جەلەت كيگەن سيدام جىگىتتىڭ قولى — جۇمىستا، اۋزى — لۇعاتتا. گاگاريننىڭ عارىشتا 108 ءمينوت قالاي بولعانىن، قالاي ءتىرى قالعانىن، ال قايتىپ ورالعانشا كونسترۋكتور كوروليەۆتىڭ ءبىر ۋىس ءدارى ىشكەنىن، قىزىل الاڭدا حرۋششيەۆكە راپورت بەرۋگە بارا جاتقاندا باتىڭكە باۋىنىڭ شەشىلىپ، سالبىراپ كەتكەنىن، ەڭ سوڭى — جۇمباق ولىمىنە دەيىن جاتقا بىلەدى. كەيدە «قويشى ەندى!» دەگەن ارىپتەستەرىنە: «سەن ءوزى كىم ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىڭدى بىلەسىڭ بە؟!» دەپ ورەكپىپ، گاگاريننىڭ «پوەحالي!» دەگەن اتاقتى ءسوزىنىڭ ءمان-ماڭىزىن ايتىپ كەتەدى. «ول «پوەحالي!» دەپ قۋانعاننان ايتقان جوق، قورىققانىنان ايعايلاپ جىبەردى» دەگەندە، ءبارى تىم-تىرىس بولا قالادى. ءبىر جاعىنان كوشە سىپىرۋشى جىگىتتەرگە جاقسى بولدى. قولدارى جۇمىستا، قۇلاقتارى اڭگىمەدە. اندا-ساندا اكىمشىلىك وكىلى كەپ تەكسەرگەندە ماسكەۋدىڭ مير داڭعىلىمەن ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ كولىكتەرى قالاي وتەتىندىگىن، كىمنىڭ قاي جەردە تۇراتىنىن، ال مىناۋ گاگارين داڭعىلىنداعى باعدارشامدار ەرەجەگە ساي ەمەستىگىن وعان دا تاپتىشتەپ وتەدى. اكىمشىلىك وكىلى بۇعان «كوميسسيا» دەپ ات قويىپ كەتتى. ال ارىپتەستەرى وسى ءبىر وقىعان ازامات بولماي قالسا ۇنجۇرعالارى ءتۇسىپ، ۇزىن داڭعىلدى سىپىرىپ شىققانشا مازالارى كەتىپ، ماعىنالارى قاشىپ جۇرەدى.

جاپاردىڭ جاسى وتىزدىڭ بەل ورتاسىنا ويىسىپ بارادى. قانشا ءبىلىمدى بولعانمەن قىز دەگەندە اۋزىنىڭ سالىمى جوق. سوڭعى كەزدەرى «ءبىز سەندەردى جۇپ قىپ جاراتتىق» دەگەن قۇران ءسوزى كۇڭگىرلەپ، قۇلاعىنا ەستىلەتىن بوپ ءجۇر. تەحنيكۋمدا جۇرگەندە جان دوسى سەيىتقۇل ەكەۋى كوشەدە كازگۋ-دىڭ قىزدارىمەن تانىسىپ قالدى. ەرتەڭىنە جاتاقحاناعا ىزدەپ باردى. جول ۇستىندە جاپار: «بايقايمىن، سولار قالانىڭ قىزدارى. ورىسشا سويلەيدى ەكەن. ءبىز ورىسشا تانىسايىق تا، قازاقشا سويلەيىك، ۇلتجاندىلىعىمىزدى كورسەتەيىك»، — دەپ دوسىن قايرادى. ەكەۋى ءبىر قۇشاق راۋشان گۇلىن اپاردى. ۇسىنعاندا «و-و-و!» دەپ ريزا سەزىممەن الىپ، ورنەكتى ۆازاعا ساپ قويدى.

— دجاپار، — دەدى بۇل سۇلەسوق قولىن سوزىپ.

— سەيتكۋل، — دەدى شىمكەنتتىڭ جىگىتى.

قىزدار سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. سەيىتقۇل جىڭىشكە داۋسىمەن ەسىمىنىڭ سوڭىنا جىڭىشكەلىك بەلگىسىن قويىپ ايتقاندا ءتىپتى، جىڭىشكەرىپ كەتتى. سەزىمتال قىزدار قارا دومالاق بالاڭ جىگىتتىڭ ءۇنى تابيعي شىقپاعانىنا كۇلدى. ەكەۋى دە پاۆلودار قالاسىنان ەكەن. جاپار سالعان جەردەن:

— ونىڭ ناعىز اتى پاۆلودار ەمەس — كەرەكۋ. ول ءتۇبى كەرەكۋ بوپ اتالۋ كەرەك، — دەدى.

— قالاي كەرەكۋ؟ كتو پريدۋمال ەتوگو؟!

— سولاي. بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىز. پەتروپاۆل — قىزىلجار. ولار قالايدا ەسكى اتىن قايتىپ الۋى كەرەك.

— دەريەۆنيا، — دەپ جاپار يەمدەنگەن قىز شەكەسىنەن قارادى.

— اۋىل — قالانىڭ اناسى. اۋىل قالانى اسىراپ وتىر. قازاقستاندىق ميلليارد پۇت استىق بولماسا، قوي سانىن ەلۋ ميلليونعا جەتكىزەمىز دەمەسەك، قاشش-ا-ان اشتان ولەر ەدىك. ءبىز تەك ءوزىمىزدى ەمەس، وزگەلەردى دە اسىراپ وتىرمىز.

— دەريەۆنيا، — دەپ تاعى دا ءجاميلا ەسىمدى قىز بۇلار اكەلگەن تورتتان ءبىر كەسىپ اپ قىلعىتا اسادى.

— قارىنداس، ايتماتوۆتىڭ كەيىپكەرىنىڭ اتىن العانمەن سول ەسىمگە ساي ەمەس ەكەنسىڭ. ءبىز مۇنداي سوزگە توزە المايمىز. كەتتىك! — دەپ جاپار جۋاستاۋ دوسىن تۇرعىزىپ اپ ەسىكتەن شىعا بەردى. ەكى قىز سىقىلىقتاپ كۇلىپ، «دجاپار» مەن «سەيتكۋل»-گە بالكوننان قول بۇلعاپ قالا بەردى.

سول «دەريەۆنيا» دەگەن ءسوز جاپاردىڭ جۇرەگىندە تۇرىپ قالدى. ءوزى اۋىلدان شىققانىن ماقتانىش ەتەدى، اۋىل بولعاندا قانداي، بايلىعى اسىپ-تاسىعان، جىلدا تارازىسى تەڭسەلىپ استىق بەرگەن بەرەكەسى شالقىعان اۋىل ەدى، ءقازىر قىرمانىنىڭ ورنى دا جوق، ماڭىراعان قوزى-لاقتىڭ ءۇنى ەستىلمەيدى. ءبىراق، جاپاردىڭ كوكىرەگى اۋىلىم دەپ ءان ساپ تۇرادى، «اۋىلىم — ءانىم» دەپ اتالعان كونسەرتتەردەن الىپ-ۇشىپ قالمايدى، ءوزىن-وزى اۋىل تۋرالى وقىعان كوپ كىتاپتىڭ قالادا جۇرگەن كەيىپكەرىندەي سەزىنەدى. ارمانى — دالاعا دا، قالاعا دا ساي ءبىر قىزبەن تانىسۋ، ءسويتىپ، اۋىلعا الىپ بارۋ، كەزى كەلگەندە جۇبايى ەكەۋى جابىلىپ، اۋىلدى كۇستانا قىلعانداردىڭ اۋزىن جابۋ. وسىنى اكىمشىلىك بەرگەن جاتاقحانانىڭ ءبىر بولمەسىندە قوس قولىن باسىنىڭ استىنا تاراقتاپ تاستاپ، شالقاسىنان جاتىپ اپ ارماندايدى. ارمانى ءتىپتى جاقىنداپ، قول سوزىم جەردە تۇرعانداي كورىنەدى، ءبىراق ۇستاي المايدى. ءتۇس كورىپ ويانعان كەزى دە بولعان. سول كازگۋ-دەگى قىزعا ءوزىنىڭ بولاشاق جان جارى تويتارىس بەرىپ، اۋزىن جاپتىرىپ وتىرعان ءساتتى ارماندايدى. ءوزى تومەن ەتەكتىمەن تاجىكەلەسە المايدى عوي. سونان بەرى كوكىرەگىندە قالانىڭ قىزدارىنا دەگەن ءبىر وشپەندىلىك سەزىمى ويانعانداي. «سولار ءبىزدىڭ كورگەنىمىزدى كوردى مە؟ كۇرىشتى، بيدايدى ءۇش اي جاز ارامشوپتەن ارىلتىپ، ساباق كەزىندە جۇگەرىنىڭ سوبىعىن قايىراتىن ءبىز ەمەس پە ەدىك. وقۋعا ءتۇسىپ، شەلەككە تەمەكى تەرۋگە بارعاندا قالانىڭ قىزدارى تۇشكىرىپ، الاقاندارى ءبورتىپ، «ۋ مەنيا اللەرگيا» دەپ، ءبىرىنشى كۇننەن-اق قۋ جانىن كۇتۋگە كىرىستى. اۋىلدىڭ قىزدارى تاڭنان كەشكە دەيىن بەلدەرىن ءبىر جازبادى، قىڭق ەتكەن دىبىسى شىقپادى». وسىنى ويلاعان سايىن «دەريەۆنيا» دەگەن ءسوز ءالسىن-السىن قۇلاعىندا كۇڭگىرلەيتىن بولىپ ءجۇر، قالانىڭ قىزدارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن دە سۋ سەپكەندەي باسىپ ءجۇر.

كەشە «الماتى اقشامىنان» «كىتاپ قالاشىعى اشىلدى» دەگەن حاباردى وقىپ، سەلت ەتە قالدى. قازاق كىتابىن تۇگەل وقىدىم دەسە، وتىرىگى جوق، ورىس ادەبيەتىن دە ءبىر ادامداي بىلەدى. شەتەل ادەبيەتىنىڭ دە قازاقشا اۋدارماسىنا قانىق. درايزەر، كاميۋ، اكۋتاگاۆا دەگەن جازۋشىلاردى سونداي ۇناتتى. «امەريكا تراگەدياسىن» قايتا-قايتا وقىدى، كاميۋدىڭ ورىسشاسىنا اپ-اجەپتەۋىر تۇسىنسە دە كوڭىلى سىرت اينالا بەردى. «ءار ۇلتتىڭ ءوز ءتىلى، ءوز ادەبيەتى بولۋ كەرەك. اۋدارما — ادەبيەت ەمەس. سىرت كەيىپكەرلەردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن جاتتاپ العانمەن بوتەندەنىپ، ءبىرتۇرلى سىرداڭ تارتىپ تۇرادى. سول «دەريەۆنيا» دەگەن ءسوزدى ەستىگەننەن كەيىن مۇحتار اۋەزوۆ پەن بەيىمبەت مايلينگە قايتا-قايتا شۇقشيدى.

ءناپسى تىلەپ جانى شىرقىراعان «قارالى سۇلۋدى» ايادى. ايتماتوۆتىڭ «ءجاميلاسىنىڭ» اتىن قور قىلعان سول پاۆلوداردىڭ قىزى وسىنى شىركىن وقىسا عوي دەپ، ءتىپتى، ءبىر تەتىك تاۋىپ اپارىپ بەرگىسى دە كەلدى. «ءبىراق، ءبارىبىر تۇسىنبەيدى، ونىڭ جانى بولەك قوي». «شۇعانىڭ بەلگىسىن» وقىپ، ماحابباتتىڭ قۇدىرەتىنە تاعى دا تاڭ قالدى. ولاردىڭ قايعىسىن جانىمەن بولىسكەندە دە «دەريەۆنيا» دەپ مىسقىلداعان ماڭگۇرت قىزدى ەسكە الدى. «ۇلپان»-دى تاۋىپ الدى. «ناعىز ايەل. ايەلدىڭ ەركەگى. وسىنداي عوي ءبىزدىڭ قىزدار!» دەپ كەيىپكەرلەرمەن سىرلاسىپ، سونى جازعان ادامعا ريزا بوپ ءجۇردى. جاتاقحاناداعى بىرگە جاتاتىندارعا «وسىنى وقىڭدارشى» دەپ ەدى، «وقىعان ازامات» وقىپ، ايتىپ بەرسە بولدى عوي» دەپ، ولار دا مىسقىلمەن قارادى. «كىتاپسىز قايدا باراسىڭدار» دەگەنمەن كوپتىڭ كۇلكىسى بۇنى جەڭىپ كەتتى... مىنە، روزىباكييەۆ كوشەسىنە شىقتى. «ءدال مونشانىڭ قاسىنا سوققانى نەسى؟ ا-ا، مىناۋ بيىك ءۇيدىڭ استى ەكەن عوي». قاتار-قاتار ءۇش بيىك ءۇي. اقىرزامان باستالاردا بيىك ۇيلەر بوي كوتەرەدى دەگەندى نوسترادامۋس ايتقان. رەت سانىمەن وڭاي تاپتى. «كنيجنىي گورودوك» دەپ ورىسشا جازىلىپتى. ءبىر ءۇيدىڭ استى تۇگەل كىتاپ دۇكەنى. اينەك ەسىك جىلجىپ اشىلىپ قويا بەردى. ومىراۋىنا ءاتى-جونى ىلىنگەن قازاق جىگىتتەر ورىسشا سالەمدەستى. «مەن سياقتى قارا قازاققا قازاقشا سالەمدەسسە قايتەدى. قوي، ۇلتجاندىلىق ماسەلەسى كەيىنگى ورىندا. مەن كىتاپ كورەيىن». قۇداي-اۋ، نە دەگەن كوپ كىتاپ. سۋداي جاڭا. ءبارى دە جىلتىر قاعازعا ورالىپ، سۇپ-سۋىق سورەدە تىگىنەن تۇر.

— ءسىزدىڭ ءبىرىنشى رەت كەلۋىڭىز بە؟ — دەدى كىتاپ جاققا وتە بەرگەندە قاراقات كوزدى اشاڭ كەلگەن قىز.

— ءيا، ءبىرىنشى كەلۋىم.

— سول جاقتان باستاپ، وڭعا قاراي كورە بەرىڭىز.

«مىنا قىزدىڭ كوزى قانداي قاپ-قارا. قالانىكى مە ەكەن؟ اۋىلدىڭ قىزى بۇلاي كىتاپ دۇكەنىندە تۇرمايدى. اۋىلدىڭ قىزدارى سارى جەلەت كيىپ، «تازالىق ساقشىسى» دەگەن جازۋدى ارقاسىنا جاپسىرىپ اپ، مەنىڭ قاسىمدا ءجۇر. بۇلار كىتاپ ساقشىسى. كوزى قانداي قاپ-قارا»...

شەتەل ادەبيەتى تۇگەل وسى جەردە ەكەن. شەكسپير دە، فولكنەر دە، ءوزى ءسۇيىپ وقىعان درايزەر دە وسىندا. ورىس ادەبيەتى ءوز ادەبيەتى سياقتى. تولستوي دا، چەحوۆ تا، بۋنين دە، شولوحوۆ تا — ءبارى تۇر. «وسى جۇرت گوركييدى «پرولەتاريات جازۋشىسى» دەپ وسەكتەيتىندى شىعاردى. ساندالا بەرسىن. ول ادامزات جازۋشىسى، ماحاببات جىرشىسى. «انانى»، «ماكار چۋدرانى» جازىپ كورسىن سونى ايتىپ جۇرگەن شۋىلداقتار». مىنا جاعىندا گەورگيي ماركوۆ پەن فازىل يسكاندەر تۇر. يسكاندەردىڭ ستالين تۋرالى شىعارماسىنىڭ كينوسىن كورىپ ەدى، اشىپ قاراسا، ول دا بار ەكەن. «ساندرو يز چەگەما». ءستاليندى ءبىزدىڭ اپام سونداي جاقسى كورەدى. پويىزداعى ساۋداگەردەن 10 سومعا پورترەتىن ساتىپ الىپتى. اكەسىنىڭ ەكى ءىنىسىنىڭ ءبىرى كولىمادا سۇيەگى قۋرادى، ءبىرى لاگەردەن ەلگە قۇرت اۋرۋ بوپ كەلىپ، كوكجوتەلدەن ءولدى. سوندا دا ستالين دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. شالىنىڭ سۋرەتىنىڭ قاسىنا ءىلىپ قويدى. مەيلى، وتكەن تولقىن ءوزى بىلەدى. «تولقىندى تولقىن قۋادى» دەگەن ماعجان عوي. سورەدە سول ماعجان جوق. اۋەزوۆ جوق، اباي جوق. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، وسى جۇرتقا نە بولعان ءوزى؟ انادا ۇلتتىق كىتاپحانادا نوبەل سىيلىعىنىڭ جاڭا لاۋرەاتى — قىتايدىڭ بىردەڭە دەگەن جازۋشىسىمەن كەزدەسۋ بولادى دەگەسىن بارىپ ەدى، قىسىق كوزدى قىرما ساقال قالامگەر ءبىراز نارسە ايتتى. «ساۋال بار ما؟» دەگەندە ورنىنان تۇرىپ:

— قازاق ادەبيەتىنەن كىمدەردى وقىدىڭىز؟ — دەدى.

ول تومەن شۇقشيدى. كوزىنىڭ استىمەن ءبارىن بارلاپ تۇر.

— «اباي جولىن» وقىعان جوقسىز با؟ — دەدى شىداماي.

— جوق.

— اۋەزوۆتى بىلەسىز بە؟

— ەستىمەپپىن. بولاشاقتا تانىسام.

قاسىندا تۇرعان ۇلى جازۋشىنىڭ بالاسى، وسى عيماراتتىڭ ديرەكتورى دا قوناعىنا كۇلىمسىرەي قارادى. ونىڭ اۋەزوۆتىڭ بالاسى ەكەندىگىنەن دە بەيحابار. ەرتىپ كەپ وتىرعان سونىڭ ءوزى ەمەس پە؟

جاپار زالدان سىتىلىپ شىعا بەردى...

كوزى مويىلداي قاپ-قارا قىزدىڭ قاسىنا كەلدى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ اۋزىنا تىعىلدى. وتىزدان استى، قىز اتاۋلىعا بەرىلە قويماۋشى ەدى، ەزۋ تارتقان كۇلكىسى دە كوكىرەگىن تىز ەتكىزدى.

— قارىنداس، قازاق كىتاپتارى قاي جەردە؟ — دەپ تۋرا قارادى.

— بىزدە قازاق كىتاپتارى جوق. بولاشاقتا بولماسا... — دەپ قىز دا كۇلىمسىرەپ جاۋاپ بەردى.

— بولاشاق دەگەنىڭىز قاشان؟ 2030-عا دەيىن بە؟ — جاپار ەجەلگى ماقامىنا كوشتى.

— نە؟! — قىز تۇسىنبەي قالدى دا، — ونى مەڭگەرۋشىدەن سۇراڭىز، ءبىز كىشكەنتاي ادامبىز، — دەپ بۇرىنعى كەيپىن ساقتاپ سەلت تۇردى.

جالت بۇرىلدى دا، فازىل يسكاندەردىڭ كىتابىن الدى. ۋداي. ءۇش جارىم مىڭ تەڭگە. «بەس پايىز تومەندەتىپ بەرىپ وتىرمىز، بۇل ءسىزدىڭ العاشقى ساۋداڭىز عوي. ءسىز ءبىزدىڭ تۇراقتى وقىرمانىمىز بولىڭىز»، — دەپ مەنەدجەر ايەل قۇراق ۇشىپ، سىرتىندا 5% دەگەن اربيعان جازۋى بار ءتورتبۇرىشتى قاتىرما قاعاز ۇستاتتى. — كەلىپ تۇرىڭىز.

— كەلىپ تۇرامىز. قازاق ادەبيەتىنىڭ ونىمدەرى قاشان تۇسەدى؟

— ونى باس مەنەدجەر بىلەدى. بۇل — رەسەي باسپالارىنىڭ دۇكەنى.

جاپار بۇرىلا بەرگەندە مەنەدجەر ايەل تاعى دا ءتىل قاتتى.

— ءسىز ءۇش رەت العاننان كەيىن ءبىز سىزگە ۇدايى بەس پايىز تومەن باعامەن بەرەمىز.

ءتىل قاتپادى. قالىڭ كىتاپتى جىلتىر قاپشىققا سالىپ بەردى. «مىناۋ سىزگە سىيلىعىمىز» دەپ ءبىر كۇنتىزبەنى قوسا سالدى. جىلتىر قاپشىق الاقانىندا تۇرماي سۋ-سۋ ەتەدى.

— كەلىپ تۇرىڭىز، — دەدى الگى قاراقات كوزدى قىز ەسىكتەن شىعاردا. بۇل ءدىر ەتە قالدى. «وسى قىز ءۇشىن-اق كەلەمىن. قۇداي بىلەدى، قالانىڭ قىزى». ەسىكتەن شىعا بەرگەندە زىڭگىتتەي ەكى جىگىت «ساۋ بولىڭىز!» — دەدى قازاقشالاپ.

اينەك ەسىك جىلجىپ اشىلىپ، قايتا جابىلدى. ارعى جاعىندا ەسكەرتكىشتەي سەلت تۇرعان ادامدار.

وزدەرى كۇندە تىلىمەن جالاعانداي قيقىم-سيقىمنان تازارتاتىن گاگارين داڭعىلىنا دەيىن جاياۋ ءجۇردى. قولىنداعى جىلتىر قاپشىق سالماقتى. «بۇل — فازىل يسكاندەردىڭ سالماعى. ءستاليندى زەرتتەپ جازىپ كەلەدى. «تەگىن ادام تاز بولمايدى». ستالين دە تەگىن تاز ەمەس. شىققان كىتاپتاردى وقىپ، باعاسىن بەرىپ وتىرعان دەسەدى. «ادام تاعدىرىن» وقىپ، سوعىس تۇتقىندارىنا جەڭىلدىك جاساۋعا نۇسقاۋ بەرىپتى دەيدى. پاتشا كىتاپ وقىسا، حالقى جامان بولماس». جاپار قايتىپ كەلەتىنىنە سەنىمدى. قالتاسىنان الىپ 5% بەينەلەنگەن قاتىرما قاعازعا ءۇڭىلىپ ەدى، دۇكەن كەشكى 8-گە دەيىن ىستەيدى دەپتى. كەشكە تامان كەلۋگە بەكىندى. الگى قاراقات كوزدى قىزدىڭ اتىن سۇراپ، تانىسۋدى جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىنە ءتۇيىپ قويدى. وعان دەيىن قازاقشا كىتاپتار دا ءتۇسىپ قالار...». سول ساتكە جەتكەنشە اسىعا باستادى. ەرتەڭ جۇمىسىنا شىقسا، ءۇش تاۋلىكتەن كەيىن دەمالادى.

ءۇش تاۋلىك 24 ساعاتتان 71 ساعات بولادى ەكەن دەپ بىردەن ەسەپتەپ شىعارىپ، بىرەسە اۋىرلاپ، بىرەسە جەڭىلدەپ قالدى.

***

ءۇش كۇن جۇمىستا جاپار ەشكىمگە جاق اشىپ سويلەمەدى، ءتىس جارىپ سىر اشپادى. اشەيىندە كۇن سايىن وزگەرەتىن ساياسي جاعداي مەن قۇبىلىسقا باعا بەرىپ، قولىنا سىپىرعىش پەن كۇرەك ۇستاعانداردىڭ قۇلاق ەتىن جەيتىن جىگىت توماعا-تۇيىق كۇيگە ءتۇسىپ، ءبىر ىنتىق الەمدى باستان وتكەردى. «وقىعان ازاماتقا» نە بولعان، ۇندەمەي قاپتى عوي» دەۋشىلەر دە بولدى. ەستىپ تۇرسا دا ەشكىمنىڭ ءسوزىن ءمانزۇر قىلعان جوق. بۇنىڭ جانىن جەگەن — رۋحاني استانادا اسپەتتەپ اشىلعان كىتاپ قالاشىعىندا قازاق كىتابىنىڭ بولماۋى. سوسىن «ءبىز كىشكەنتاي ادامبىز» دەپ تىك تۇرعان كوك يۋبكالى، اق جەيدەلى، كوكىرەگى تۇرتيگەن سيدام قىزدىڭ داۋسى مەن ءوزىن جەرگە قازىقتاي قاققان قارا كوزى. ءقازىر «كىشكەنتاي ادام»، «ۇلكەن ادام» دەپ بولەتىن بولىپتى. باي، كەدەي دەپ بەتكە ايتۋدى شىعارىپتى. بۇرىن ءبارى تەڭ ەدى. مەنىڭ شەشەم ءستاليندى سول ءۇشىن جاقسى كورەتىن بولۋى كەرەك. ولار باي، كەدەي دەپ بولمەي، ءبارىن تەڭ ۇستايمىز دەپ جان الىسىپ، جان بەرىسكەن دەيدى. سول ماقساتتارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا ىسكە اسىپتى. كەيىنگىلەر سارا جولدان سىتىلىپ كەتىپتى. ال ءقازىر شە؟ ءقازىر ءتىپتى جامان. انەۋكۇنى جولداس جىگىتى تويعا شاقىردى. قۇدالارىنا ءسوز بەرىپ ەدى، «كوكتە قۇداي، جەردە مۇناي، ورتادا ءوزىمىز»، — دەپ قىز الىپ وتىرعان جاققا پىسقىرىپ تا قارامادى. قۇداي جالعىز ەمەس پە؟ قانداستارىنىڭ وسىنداي سوزىنە تۇسىنە المايدى. ءوستىپ بولشەكتەنىپ، ءبولىنىپ جۇرگەندە اركىمگە جەم بولارىن بىلمەي مە ەكەن؟ «ادام — جەردەگى بيولوگيالىق تۇرلەردىڭ ەڭ جاسى» دەگەندى ءبىر جەردەن وقىعانى بار. ءسىرا، ادامزات ءالى جەتىلە الماي جاتسا كەرەك». ونىڭ ميىعى تارتتى. «مەن كىشكەنتاي اداممىن» دەگەن قىز داۋسى سول ءسات قۇلاعىنا كەپ ءدال ءبىر ءسابيدىڭ داۋسىنداي جۇمساق ەستىلدى. «سوندا ۇلكەنىڭ كىم؟» دەپ بۇل قيالىمەن قايىرا ساۋال بەردى.

— سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ؟! — دەدى ءوزى قاتارلى جىگىت سىپىرعىشىنا يەگىن سۇيەپ تۇرىپ. — اكىمشىلىك قىسقارتۋ بولادى دەيدى. «بەس ادامنىڭ جۇمىسىن ءۇش ادام ىستەيدى» دەيدى.

— ونى كىم ايتتى؟

— كەشە سەن جوقتا وكىل كەپ ايتتى.

— مەنى قىسقارتسىن. اباي ايتقانداي، «كەسەلى — زور» مەنمىن عوي.

— سەنى قىسقارتپايدى. سەن «وقىعان ازاماتسىڭ».

— وقىعان ازامات كىمگە كەرەك؟

وسى كەزدە كۇل-قوقىس تولى ارباسىن سۇيرەتىپ كەلگەن وسى جەردىڭ «ستارشيناسى» كارى قىز الما وڭاشا شىعارىپ اپ:

— وسى سەن نەگە مىلقاۋ بوپ ءجۇرسىڭ؟ بىرەۋگە عاشىق بوپ قالدىڭ با؟! — دەدى.

جاپاردىڭ جۇرەك تۇسى ءدىر ەتە قالدى. ءدال ءبىر الماتىعا جاڭا كەلگەن ون التى جاستاعى سەزىمگە بەرىلگىش ساتتەرى ەسىنە ءتۇستى، بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ قويعانداي وز-وزىنەن قيپاقتاپ قالدى.

بالەنىڭ ءبارىن بىلەتىن الما سىپىرعىشىن يىقتاپ سىتىلىپ كەتە بەردى.

— الما! — دەدى داۋىستاپ. — مەن قىسقارتۋدان قورىقپايمىن.

— سەنى ۇزارتپاسا قىسقارتپايدى، — دەپ، قىز دا بولسا قيعاش سويلەيتىن ادەتىنە ساپ الىستاي بەردى.

جاپار ەرتەڭدى كۇتتى. اككى قىزدىڭ «عاشىق بوپ قالدىڭ با؟!» دەگەن ءسوزى جانىن شىرقىراتتى. ءوزى دە نە بولعانىن بىلمەي قالدى. سول «مەن كىشكەنتاي اداممىن» دەگەن ءسوز بەن تۇڭعيىق قارا كوز قايدا بارسا دا الدىن كەس-كەستەي بەرەدى. سول «كىشكەنتاي ادامدى» «ۇلكەن ادامعا» اينالدىرار ەدىم» دەگەن لىپ-لىپ ەتكەن سەزىم دە تۇلا بويىن بالقىتىپ تۇرىپ الدى. «قۇداي بىلەدى، بۇ دا قالانىڭ قىزى. ءبىراق، يمانى بار...». جۇمىسىن اياقتاپ، جاتاقحاناداعى بولمەسىنە كەپ جاتسا دا ايەل مەن ەركەك اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تۋرالى بار بىلگەنى مەن وقىعانى قۇلاعىندا ىزىڭداپ، كىتاپ سۋرەتتەرىنىڭ اششىسى مەن ءتاتتىسى كوز الدىنان تىزبەكتەلىپ كەتپەي قويدى. بىرتىندەپ ينەنىڭ كوزىنەن وتكىزدى، وقيعا مەن كەيىپكەرلەردى ءومىردىڭ وزىنەن ىزدەپ، جاقسىسىنا جاقسى دەپ باسىن يزەپ، جامانىنا اڭتارىلىپ تۇرىپ قاپ، جانى ارپالىسقا ءتۇستى.

ەرتەڭگى كەشتى تاعاتسىزدانا كۇتتى. «كۇندىز بارسام شە؟ جوق، كەشكە، دۇكەن جابىلار كەزدە بارىپ ەركىن سويلەسەم. بۇيىرتسا شىعارىپ سالامىن». تاعى دا سارىاعاشتىڭ گازسىز سۋىنان ۇرتتادى. اۋزى قۇرعاپ، سۋدان باسقا ەشتەڭە ىشكىسى كەلمەيدى. «دجەك لوندوننىڭ «مارتين يدەنىندە» كەدەي جىگىت مارتينگە بايدىڭ قىزى رۋف: «مەن سەنى مەنىڭ تابىمنان وزگەشەلەنىپ تۇرعانىڭ ءۇشىن سۇيەمىن» دەمەي مە. ءبىز دە سونداي بوپ جۇرمەس پە ەكەنبىز. كورەرمىز...». مىڭ سان ويلار وقۋ ءوتىپ كەتكەن جاپاردىڭ جانىن قيناپ، توسەكتە تىنىم تاپتىرمادى. اسكەردە «دەدتەر» ەسەنيندى وقىتقاندا ءبارى كۇيىپ-جانىپ الابۇرتىپ، بۇعان تەمەكى ۇسىناتىن. قولدارىن قاقپاي امالسىز شەگەتىن. ءبىراز ۋاقىت وز-وزىنەن ەلتىپ، ناسىباي دا اتتى. ءقازىر ءبارىن دە قويىپ ءجۇر ەدى، سارىاعاش سۋىن سىمىرگەن سايىن ءبىر تىنىسى اشىلىپ، جۇمساق بوتەلكەنى ءمۇيىز الاقانىمەن سىرتىنان سيپالاي بەردى. «كەۋدەڭ — انا، بوكسەڭ — قىز، زايىبىم-اي!» دەگەن شال اقىننىڭ ءسوزى قۇلاعىنا كەلگەندە، الگى اتى بەلگىسىز قىزدىڭ اق جەيدەنى ءتۇرتىپ تۇرعان كەۋدەسى كوز الدىنا كولەڭدەپ، قيپالاقتاپ ءبىرتۇرلى بوپ قالدى. «قاسىنا سۇلۋلاردىڭ كوپ جانتايدىق» دەگەن ءبىرجاننىڭ ءسوزى دە ماقتانشاق بالانىڭ سوزىندەي ىڭعايسىز ەستىلدى. ءوزى سول «دەريەۆنيا!» دەپ كەتكەن قىزدان كەيىن ەشكىمگە كوڭىل بۇرعان جوق، جۇرەكتەن شىعىپ، جۇرەككە جەتكەن ءسوز دە بولعان جوق. سايىن كوشەسىنىڭ بويىنداعى قىزداردى دا بىلەدى. ولار ماقتا-ماقتا كومبيناتى جابىلىپ، بۇرىنعى جۇمىس ورنىنىڭ الدىنا كەپ تۇرىپ، سىرعىپ-سىرعىپ سايىننىڭ بويىنا شىعىپ، قاسىنا كەپ توقتاعان ماشينەدەگى جىلپوستارعا اربالىپ قاپ جۇرگەن قازاقتىڭ اڭقاۋ قىزدارى عوي. كەلە-كەلە ولار دا اككى بولدى. وسى جەردە نە ايتسا دا جەرىنە جەتكىزىپ ايتاتىن سۇيىكتى جازۋشىسى اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «ەكى قولدى كورگەن دومبىرا اينىماي تىنبايدى، ەكى تاقىمدى كورگەن جىلقى بۇزىلماي تىنبايدى، ەكى ەركەكتىڭ دەمىن جۇتقان ايەل سىرتىنان قانشا تۇنجىراسىن ىشىنەن ازباي تىنبايدى» دەگەن ءسوزى ىزىڭداپ قۇلاعىنا كەپ، ءبارىن دە ورنىنا قويعانداي. ءبىراق دۇكەندەگى قىزدى ەش جاماندىققا جىبەرگىسى كەلمەيدى. قالانىڭ قىزدارىن ويلاسا «دەريەۆنيا!» دەگەن ءسوزدىڭ ءبىر قايتارىمى بولار دەپ ءالى كۇنگە ىزالانادى. سول ءبىر اۋىز ءسوز ءۇشىن-اق قالالىقتارعا اۋىلدىڭ قۇدىرەتى تۋرالى ۋاعىز ايتا بەرگىسى كەلەدى». سونى تىڭدايتىن قۇلاق بولسا... سولار ورىس ءسوزىن ارتىق بىلسە بىلەر، وندا دا وت باسى، وشاق قاسىنداعى كەزەكشى سوزدەردى... ال، ادەبيەتتەن الدىما جان سالدىرا قويماسپىن. ايەل باسىمەن سۆەتايەۆا ولەڭدى نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن جازىپ جۇرگەنىن اشىپ ايتقان. سولار مارينا سۆەتايەۆانى بىلەدى دەيسىڭ بە؟ ەرتەڭ كىتاپ قالاشىعىندا بار بولسا قىمبات بولسا دا ساتىپ الام. بوساعادا تۇرعان سول قىزعا ساتىپ اپ بەرەم...».

جاپار ەرتەڭدى كۇتتى.

ءبىرتۇرلى قۋانىپ كەتتى.

كونە ورىندىقتىڭ ارقالىعىندا سالبىراپ تۇرعان اق كويلەگى مەن قارا شالبارىن ۇستىنەن ءبىر سيپاپ ءوتتى. «ەرتەڭ نە دە بولسا اعىمنان جارىلامىن» دەپ، وزىنە ءتان شىدامسىز كوڭىلدىڭ پىراعىن ەرتتەپ ءمىنىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي ءبىر تۇرىپ، ءبىر وتىردى.

***

«كنيجنىي گورودوك» دەگەن جازۋدى كورگەندە جىگىتتىڭ جۇرەگى قايتا دۇرسىلدەي باستادى. «بۇل نە؟ كىتاپتىڭ قۇدىرەتى مە؟ سونشا جاس تا ەمەسپىن. الدە... قىز كورمەي ءجۇرمىن بە» دەپ ءوزىن-وزى بۇل مايداننىڭ دا العى شەبىنە شىعارىپ قويدى. «انا قىزعا، شىنىندا، نە دەۋىم كەرەك؟». «ايەل بولدىڭ ايلا جوق، ەگەر ەركەك بولعاندا، بولار ەڭ جۇرتقا ءبىر تۇتقا» دەپ قوبىلاندىنىڭ قۇرتقاعا ايتقانىن ايتسام با ەكەن؟ تۇسىنە قويسا...» دەپ، تاعى دا ءوزى جاتقا بىلەتىن كەيىپكەرلەرمەن تىلدەسە باستادى. «كورەرمىن. ءقازىر تۇپ-تۋرا جەتى. ەندى ءبىر ساعاتتان كەيىن دۇكەن جابىلادى».

اينەك ەسىك جىلجىپ اشىلىپ قويا بەردى. بۇل جەدەلدىك جىگىتتىڭ جانىنا جاقتى. بوساعادا تىك تۇرعان ەكى جىگىت وزگەرىپتى، ءۇش كۇن بۇرىن «ساۋ بولىڭىز!» دەپ قوشتاسقان ەكەۋدىڭ ورنىندا ەكى سارى شاش جىگىت قالشيىپ تۇر. «بۇلار تەگىس وزگەرگەن بە؟» جوق، قاراقات كوز قىز كىرىپ كەلە جاتقان وزىنە سىرتتاي كوز الماي قاراپ تۇر ەكەن.

— سالەمەتسىز بە، قارىنداس، — دەدى سالعان جەردەن.

قىز باسىن يزەدى. ءۇش كۇن بۇرىنعىداي كۇلىمسىرەپ تۇرعان جوق، ءوڭى سۇپ-سۋىق. سول كەلبەت، سول كيىم ۇلگىسى. كەۋدەسىندە سالبىراعان ءتورت بۇرىش ۆيزيتكا. جىگىت ءتورت بۇرىش قاتىرما قاعازدى تۇرتيگەن كەۋدەدەن جۇلىپ اپ تاستاعىسى كەلدى. «اركىم ءبىر كوز سالىپ... وقىپ...». «سەنىڭ مىناۋ كەۋدەڭە، شىبىن قونسا قىزعانام» دەگەن اقان سەرىنىڭ ءسوزى راس بولۋى كەرەك». كوز قيىعىن قىز كەۋدەسىنە باتىل اۋداردى. ماريانا دەپتى. دۇرىس-اق. «مەن جاپار» دەپ ءوزىن ىشتەي تانىستىردى. تاعى دا ىلگەرى كەتتى. سول سورە، سول كىتاپتار. مارينا سۆەتايەۆانى ىزدەي باستادى. جوق. ارتىنا جالت بۇرىلىپ ەدى، دۇكەندە جالعىز ءوزى قالىپتى. ماريانا بۇعان تۋ سىرتىنان كوز الماي قاراپ تۇر ەكەن.

— سۆەتايەۆا جوق پا سىزدەردە؟ — دەدى شالت باسىپ قاسىنا كەپ.

— سورەدە نە تۇرسا، سول، — دەپ ول قاباعىن شىتتى. «ءسىرا، شارشاپ تۇرسا كەرەك. كۇنۇزاق ەكى اياققا سالماق ساپ سەلت تۇرۋ وڭاي دەيمىسىڭ».

— ءسىز ماريانا ەكەنسىز، مەن جاپارمىن، — دەپ سىپىرعىش پەن كۇرەكتىڭ سابىنا ءيى قانعان الاقانىن ۇسىندى.

— وچەن پرياتنو! — دەپ قىز تۇرا بەردى. ءبىر تىزەسى ءدىر ەتىپ يىلگەندەي بولدى. شىكامشىل كوڭىل سونى بايقاپ قاپ:

— ءسىز ءوزى سۆەتايەۆانى بىلەسىز بە؟ — دەدى بەتىنە تۋرا قاراپ. اينالاسىنا كوز سالسا، ەكەۋى عانا.

— ءيا، نە ايتپاقسىز؟

— ونىڭ «نوگوي پيشەم، نوگوي پاشەم، كتو پوۆىشە، تومۋ پلياشەم» دەگەن ولەڭىن وقىدىڭىز با؟

قىزدىڭ اقسۇر ءوڭى قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. زالدىڭ ماڭدايشاسىنداعى دوڭگەلەك ساعاتتىڭ ۇشكىر ءتىلى بەس ءمينوتتى ءبىر-اق اتتاپ، 8-گە جيىرما ءمينوت قالعانىن كورسەتتى.

— ءسىز «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتى» وقىعان شىعارسىز. سوندا اۋرەليانو الپىس ەركەكتى ءبىر كۇندە قابىلداعان قىزدى قۇتقارۋ ءۇشىن... سوعان ۇيلەنەمىن دەيدى عوي..، — توسىلىپ قالدى دا، — مەن دە سويتەر ەدىم، — دەدى داۋسى ءسال دىرىلدەپ.

ماريانا شالا تۇسىنگەنىن بىردەن سەزدىرىپ، سىلەيىپ تۇرىپ قالعان جىگىتكە:

— ۆى، ناۆەرنو، يز دەريەۆني، — دەپ سالماعىن ەكىنشى اياعىنا سالدى.

«قاتتى شارشاپ تۇرسىڭ عوي» دەپ جاپار ونى اقتادى. «دەريەۆنيا» دەگەن ءسوز تاعى دا الدىنان شىقتى. «دەگەنمەن مىنا ءسوزى ىڭعايسىزداۋ. اينالاسى تولى كىتاپ، سونى كۇزەتكەن قىزدىڭ ايتقانى مىناۋ. ىزدەگەن اۆتورى جوق. بۇلار قالادا تۋسا دا الەمدەگى مەن بىلەتىن اۆتور مەن كەيىپكەرلەر بۇلار ءۇشىن بۇلدىر ەلەس. بۇلار كەيىپكەرلەرمەن سىرلاسا المايدى. سوندا مەنىڭ قالالىقتاردان قاي جەرىم كەم؟ وسىلار نەگە مەنى كەمسىتە بەرەدى؟» اينالادا قاراڭداعان ەشكىم جوق. كاسسير ايەل كاسساسىن قۇلىپتاپ، اقشاسىن وتكىزۋگە كەتىپ بارادى. سورەلەرگە جابىسقان جانسىز كىتاپتار ەكەۋىنە كۋا.

— ماريانا، مەن ەندى ءۇش كۇن بوسپىن. ەرتەڭ تاعى كەلەم. مەن دە ءبىر مارتين يدەنمىن عوي. بىلەسىڭ بە، مارتين بايدىڭ قىزى رۋفكە عاشىق بولادى. رۋف ونى كەدەي تاپتىڭ وكىلى بولعاندىقتان سۇيەدى. ءبىراق، مەن مارتين سياقتى سۋعا كەتە المايمىن. — شارشاپ تۇرسا دا وڭىنە كۇلكى ءىزى ۇيىرىلگەن قىزدىڭ اق بەتىنىڭ ۇشىنان ءشوپ ەتكىزدى.

— ۋجاس! — دەپ ول بەتىن الاقانىمەن سيپاي ءسۇرتىپ تاستادى.

جاپار جەڭىلدەپ قالدى. ءبىر مىندەتىن وتەگەندەي بوپ، ودان ءارى وزىنە ءتان ماقاممەن اۋزىن قومداپ سويلەپ كەتتى.

— مارتين — مەنىڭ ەڭ سۇيىكتى كەيىپكەرىم. بول دەسەڭ، وزىڭە اۋرەليانو دا بولا الام. الپىس ەركەكتى ءبىر كۇندە قابىلداعان قىزعا ۇيلەنگەن شە... ءبىراق، ونىڭ بەتى اۋلاق، وزىمەن كەتسىن، — دەپ، ەكىنشى بەتىنەن ءشوپ ەتكىزگەندە قىزدىڭ «وحرانا!» دەگەن جان داۋسى شىقتى. كۇزەتشى ەكى جىگىت ەشكىم بولماعان سوڭ سىرتقا شىعىپ، تەمەكى شەگىپ تۇر ەدى، قىز ساسقالاقتاپ اينالاسىنا قارادى. «اۋزىنىڭ ءيىسى قانداي جامان». قىزدىڭ ويىن ايتپاي سەزگەن جاپار «ناسىبايدان قالعان ءدام عوي» دەپ اقتالدى. قىز شۇعىل نۇكتەنى باسقىسى كەلدى دە قولىن تارتىپ اپ: «تەز شىعىڭىز!» — دەدى. بۇل ءسوز جاپارعا «كەلىپ تۇرىڭىز» دەگەندەي جىلى ەستىلدى. رەنجىگەن قىزدىڭ كوزىنەن ءبىر مەيىرىم كورگەندەي. جىلىستاپ كەتىپ ارتىنا مويىن بۇرىپ ەدى، ول دا كوزىن الماي تاڭعالىپ تۇر ەكەن. جانى جاي تاپتى. «دەريەۆنيا» دەگەن تاعى ءبىر قىزدى ءدىر ەتكىزدىم عوي دەپ، ءوزىنىڭ باتىلدىعىن جەڭىسكە بالادى. كەتىپ بارا جاتقاندا سورەدە قالعان ءوزى بىلەتىن كەيىپكەرلەر ارتىنان ايقايلاپ، قول بۇلعاعانداي بولدى. چەحوۆتىڭ «ۇشقالاعى» حا-حا-حالاپ، ءبۋنيننىڭ «تانكاسى» كۇبىر-كۇبىر ەتتى. تولستويدىڭ «اننا كارەنيناسى» مەن ناتاشا روستوۆاسى تاكاپپارلىقتارىنان تانباسا، تاعى دا چەحوۆتىڭ «قاندەن ەرتكەن كەلىنشەگى» سىلانىپ-سىيپانىپ، مۇسىلمان جەرىندە يتپەن قىدىرىپ جۇرگەندەي كورىندى. سولاردىڭ اراسىنان دجەك لوندوننىڭ ءرۋفىنىڭ مارتينگە ايتقان داۋسىن ەستىگىسى كەلدى. «مەن سەنى مەنىڭ تابىمنان وزگەشەلەنىپ تۇرعانىڭ ءۇشىن سۇيەمىن» دەمەي مە. وسى ءسوزدى ماريانا وزىنە ايتىپ جاتقان سەكىلدى. كىم بىلەدى، ءۇشىنشى رەت كەزدەسكەندە... ءبىراق، مەن مارتين سەكىلدى سۋعا تۇنشىعىپ، ءوزىمدى ءوزىم قور قىلمايمىن. دالا دا، قالا دا مەنىڭ ۋىسىمدا. «دەريەۆنيا» دەگەن ءسوزدى ەكى رەت ەستىسەم دە، ماريانا ايتقاندا جۇمساقتاۋ ەستىلدى. «ءسىز دەريەۆنيادانسىز با؟» دەپ سۇرادى عوي. ار جاعىندا بىردەڭە جاتقان سەكىلدى. الما بەتىنەن ەكى رەت ءشوپ ەتكىزدىم. بۇل ءبىر كۇن ءۇشىن از نارسە ەمەس، ونىڭ ۇستىنە قالانىڭ قىزىنىڭ بەتىنەن ءسۇيۋ دەگەن...». جاپار ءوزىنىڭ جىگىتتىگىن جوعارى باعالاپ، ارتىنا تاعى ءبىر قارادى. ءارتۇرلى ۇنمەن ايقايلاعان ايەل كەيىپكەرلەردىڭ داۋسىنان قۇلاعى تۇندى.

ولاردىڭ اراسىندا بەيىمبەتتىڭ كۇلپاشى جوق ەدى. «ول سورەدە جوق قوي، — دەپ وزىنە-وزى جاۋاپ بەردى. ءسويتىپ، ماريانانى اقتاعانداي بولدى. «كۇلپاش اش قوي، داۋسى دا ەستىلمەيدى عوي، — دەپ كىتاپ قالاشىعىنىڭ سورەسىندە «كۇلپاشتىڭ» تۇرماعانىنا ماريانا كىنالىدەي جانىن سالىپ ارا تۇسە باستادى. — ماريانا كىشكەنتاي ادام. ەكى كەسەك ەت الىپ كەلگەندە ءولىپ جاتقان بالاسى مەن كۇيەۋىن كورگەن سورلى كۇلپاش. جىلاپ تا جارىتپاعان كۇلپاش...» دەپ، جان-دۇنيەسى اياۋشىلىق سەزىمگە تولىپ كەتتى. «كۇلپاشتىڭ جىلاپ تا جارىتپاعانىن بۇلار بىلمەيدى عوي» دەپ، الدەكىمدەردى كىنالاۋعا كىرىستى.

داۋىس ۇزدىگىپ ارتتا قالدى.

«ماريانا ەندى قايتەر ەكەن؟!».

كوشەنىڭ قيقىم-سيقىمىن سىپىرىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىنە جەتكەنشە جانى جاي تابار ەمەس. سول جەردە ماريانانىڭ بارلىعى، «كۇلپاشتىڭ» جوقتىعى كوڭىلىن الاي-تۇلەي ەتىپ كەلەدى.

---