كوكتەرەكتىڭ باۋىرىندا
اۋدان جاپپاسبايدىڭ اۋلىنا ورنادى.
اۋداندى جاپپاسباي اۋلىنا كوشىرۋ تۋرالى ماسەلە قارالعاندا، اۋداندىق پلەنۋم وكىلدەرى ەكى جىك بولىپ تالاسادى. ولكە بويىندا جاپپاسباي اۋىلى اتاعى، داڭقتى اۋىل؛ ءبىر كەزدە ارۋاعى جەر جارىپ، ايماعىن ءبىر شىبىقپەن ايداعان اۋىل. اۋداندى وعان كوشىرسەك، ەل كوزىندە قاتە ۇعىم تۋادى. "جاپپاسباي اۋلىن قادىرلەگەندىكتەن كوشىپ باردى دەۋدەن تايىنبايدى"— دەپ ءبىرسىپىراسى قارسى شىعادى. "جوق، بۇل قاتا، كەڭەس ورنى جاپپاسبايدىڭ اۋلىن قادىرلەمەيتىندىگىن ەلدەگى جاس بالاعا دەيىن بىلەدى. باياعىدا جاپپاسباي اتىنا اتالعان ەكەن دەپ، ول اۋىلدان قاشۋدىڭ ءجونى جوق، اۋىل — ءبىر جەردە وتىرعان جيىن اۋىل، ونىڭ ۇستىنە كەڭسەگە لايىقتى ۇيلەر دە جەتكىلىكتى. شىنىنا قالعاندا "جاپپاسباي" اۋلى دەگەن ات سوڭعى كەزدە جوعالۋعا دا اينالعان، ول اۋىلدى ەل وسى كۇنى "كوكتەرەك" دەپ اتايدى"،— دەپ كوپشىلىك جاعى كوشىرۋدى ماقۇل كورگەن.
سونىمەن، كوكتەرەكتىڭ باۋرىنداعى قالىڭ اۋىلعا كەلىپ اۋدان ورناپ تا قالادى.
اۋدان كوشىپ كەلگەندە "كوكتەرەك" اۋىلى دا اڭگىمەسىز بولمايدى، اركىم وزىنشە قارالدى.
— قاي ءبىر ىرىسقا كەلدى دەيسىڭ، ءبىر جاعىنان پاتەرى، ءبىر جاعىنان قوناعى، ءبىر جاعىنان ىلاۋى مازانى الار-اق. بۇرىنعىداي ءوز كۇڭكىلىڭدى وزىڭە بەرىپ قويۋ ەندى بولماس، قيت ەتسەڭ، اياعىڭنان شالىپ قالار دا تۇرار،— دەپ بايلار جاعى ۋايىم ايتادى.
— الىس جەردەي قول جەتپەي، جىگەرىمىز قۇم بولىپ ءجۇر ەدى. ورتامىزعا كەلگەنى مۇنداي وڭدى بولار ما؟ ەندى، ەسىگىنىڭ الدىن بوساتپاي كەرەگىمىزدى سۇراي بەرۋىمىز كەرەك، دىلگەرىمىزدى الا بەرۋىمىز كەرەك،— دەپ كەدەيلەر جاعى قۋانىسادى.
اۋدان ورنايدى. كەڭسەگە جارامدى ۇيلەردىڭ ءبارى دە الىنادى. كوشەسىز، ءتارتىپسىز سالىنعان قازاق ۇيلەرىنىڭ ماڭدايشاسىنا ءبىر-بىر تاقتاي قادالادى: "اۋداندىق يسپولكوم"، "اۋداندىق سوت"، "قارىز سەرىكتىگى"، "كووپەراتيۆ"، "مەكتەپ"، "كلۋب"... اۋدان ورتالىعىنا تۇس-تۇسىنان جۇرت اعىلادى. بىرەۋلەر ارىزبەن كەلەدى، بىرەۋلەر استىعىن، مالىن اكەلىپ كووپەراتيۆكە ساتىپ، بازارىن بازارلايدى. كوكتەرەكتىڭ باۋىرىندا كوپ جىلداردان بەرى مۇلگىپ، تۇنەرۋمەن ءومىر سۇرگەن جانسىز اۋىل بىردەن وزگەرىپ، قايناپ سالا بەرەدى. قىبىرلاعان ادام، ىستەلىپ جاتقان جۇمىس، باس قوسقان جينالىس، لەك-لەك بولىپ ءتىزىلىپ، دابىل ۇرعان وقۋشى.
— ۋا، شىركىن، مىنە ءومىر!— دەپ كەدەي-كەپشىك قاۋدىر توندى ءبىر جەلپىپ قويادى.
بىرەر اي وتەر-وتپەستە-اق "كوكتەرەك" اۋلىنىڭ بايلارى دا كوندىگە باستايدى. بۇرىنعى كوزقاراستارى بىرتىندەپ جويىلا بەرەدى. قايناعان ءومىر ولاردى دا تارتقان سياقتانادى. ونىڭ ۇستىنە اۋدان قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبارى شەتكى اۋىلدىكى، ولارعا ءۇي كەرەك، پاتەر كەرەك. پاتەر ءۇي كوبىنە بايلاردان، ءالدى شارۋالاردان شىعادى. ءارقايسىسى-اق پاتەرگە ادام جىبەرگىسى كەلەدى.
ءبىراق بۇرىنعى سالدىر-سالاق قالىپ كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوبىنەن جويىلا باستاعان زامان عوي. ولار پاتەر ماسەلەسىنە دە ساق قارايدى. "اۋدان قىزمەتكەرلەرىنىڭ سورپاعا شىعارلارى ءبىزدىڭ ۇيگە تۇرماعاندا، كىمنىڭ ۇيىنە تۇرار دەيسىڭ؟" دەپ، دامەلەنگەندەردىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ ءۇيى بوس قالادى، جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر كوبىنە كەدەي-كەپشىكتىڭ ءۇيىن جوندەتىپ، سوعان ورنالاسادى.
"كوكتەرەك" اۋلىنداعى تازا تۇراتىن ءۇيدىڭ ءبىرى — وماردىڭ ءۇيى. ەكى بولمەلى مولاق اعاش ءۇيى بار. اۋىلدىڭ ورتا شەنىندە. كەڭسەگە الىنىپ وتىرعان جاپپاسباي ۇيىمەن كورشى. ومار قارتاڭ ادام. جاپپاسبايدىڭ سارقىتىن ىشكەن ۇزەڭگى جولداسى. داۋلەتى ورتالانعان. ءبىر ۇلى، ءبىر قىزى بار. قىزىنىڭ اتى راقيلا. جاسى 18-دە. بوزبالا ءۇيىر. اۋداننان ەلگە شىققان ينسترۋكتورلارىڭنىڭ كوبى بۇرىن كەلگىشتەپ، وتكەن-كەتكەندە قونباي كەتپەيتىن. ومار وندايلاردىڭ ءبارىن اشىق جۇزبەن قارسى الىپ، ەشبىر قىزعانىشتىق مىنەز كورسەتپەيدى.
— ءتاۋىر ادام ەكەن... بالاسى دا سويلەپ تۇرعان اشىق كورىنەدى،— دەپ، قونعان، تۇستەنگەندەردىڭ ماقتاپ كەتەتىنى دە بار.
اۋدان اۋلىنا كەلىپ ورناپ، قىزمەتكەرلەر پاتەرگە ورنالاسا باستاعان سوڭ ومار تاڭداپ، بىرەۋىن ۇيىنە كىرگىزبەكشى بولادى. تاڭداي كەلە، سالىق ءبولىمىن باسقاراتىن جاقىپ دەيتىن جىگىتتى تابادى. جاقىپ جاس جىگىت. تۋىسى كەدەي. پارتيا مەكتەبىنەن شىعىپ، كەڭەس قىزمەتىنە اينالىسقانىنا بىر-ەكى جىل عانا بولعان. ومارمەن تانىستىعى دا بار. ەل ارالاپ شىققانىندا وماردىڭ ۇيىنە ءبىر قونىپ، سودان بىلاي قونا-تۇستەنە جۇرەتىن بولعان.
— قونىستارىڭ قايىرلى بولسىن، شىراعىم، جاقسى كەلدىڭدەر عوي، ءوزىمىز مۇلدە ءماز بولىپ قالدىق... پاتەرگە تۇسەمىن دەۋشىلەر دە بولىپ ەدى، سەنى كەلەدى دەپ ەسىتكەن سوڭ، ءوزىم دە، ءۇيدىڭ ءىشى دە باسقا ادامدى تۇسىرگىمىز كەلمەيدى،— دەپ، ومار جاقىپتى قوشەمەتپەن قارسى الادى.
جاقىپ وماردىڭ ۇيىندە. قوناقتان جامان سىيلايدى. ءتورت قابات كورپەنى استىنان ۇزبەيدى.
— قاراعىم، قوناعىڭدى ءوزىڭ كۇت. اجەڭنىڭ قولى تيمەيدى، مەن كوبىنە تىستا بولامىن،— دەپ ومار قىزىنا قايتا-قايتا تاپسىرادى.
قىزى راقيلا، اكەسىنىڭ ءسوزىن ەستىسە، جاقىپقا كۇلىمسىرەپ قارايدى.
— بوتەن ءۇي دەپ جاتسىنباڭىز، كەرەگىڭىز بولسا ايتىپ تۇرىڭىز،— دەيدى راقيلا كۇلىمسىرەپ.
راقيلا قاراسا، جاقىپ قۇلاعىنا شەيىن قىزارىپ:
— جاتسىنبايمىن عوي... ابدەن... ماقۇل،— دەپ ىرجالاڭداپ جاۋاپ بەرەدى.
كۇن وتەدى، اي وتەدى. وماردىڭ ۇيىنە جاقىپ، جاقىپقا وماردىڭ ءۇيى ۇيرەنىسەدى. بوتەن ءۇي دەپ بۇرىنعىداي قىسىلۋدى قويادى. راقيلامەن ويناپ-كۇلەدى، ازىلدەسەدى. راقيلانىڭ اكە-شەشەسى ەلەڭ قىلمايدى، كورسە دە كورمەگەنسىپ، بىلسە دە بىلمەگەنسىپ جۇرە بەرەدى.
اۋدان كوشىپ كەلىپ ورناعان كەزدە، جاقىپ اۋىلدى قىدىراتىن ەدى. اۋىلدىڭ جاي-كۇيىمەن، كىمنىڭ قالاي تۇراتىندىعىمەن تانىسىپ ءجۇردى. اۋىلدا تاپ جىگى بار، كەدەي مەن باي بولىپ، وزىنەن ءوزى ءبولىنىپ تۇرعان سياقتى.
— قالاي، بالا، ومەكەڭ قۇلاعىڭدى بۇراماي ما؟— دەپ، قالاباي كۇلىپ سۇرايدى.
قالاباي — كوكتەرەك باۋىرىنداعى اۋىل ىشىندەگى كەدەيدىڭ بەلسەندىسى، كەڭەس مۇشەسى. ءتۇرلى جۇمىستا، جينالىستا بايلارعا قارسى شىعىپ، سالعىلاسىپ جۇرگەن جىگىت.
— وسى جىگىت ۇيىنە تۇرعالى "ءبىزدىڭ" قاتىن شالقاقتايتىندى شىعارىپتى. كەشە كىشى قىزدىڭ تويىندا، اسقاقتاپ وتىردى. باي-باي دەپ توبەمىزدى وياتىن بولىپ ەدىڭدەر، بايدى دا قۇداي جاراتقان كورىنەدى،— دەيدى... سوسىن مەن ايتتىم: ەنە، دەدىم، ءۇيتىپ كوپىرىنبەي-اق قويىڭىز،— دەدىم، بايلىعىڭىزدى جاسىرا الماسسىز،— دەدىم...
مۇنى ايتاتىن ايشا — قالابايدىڭ قاتىنى. ايتادى دا، كوزىنىڭ قيىعىمەن جاقىپقا قارايدى. قالاباي مىرس ەتىپ، كۇلىپ جىبەرەدى:
— كوردىڭ بە، قاتىنداردىڭ ءسوزى قالاي؟
جاقىپ بۇرىنعىداي كەشكىلىك كىتاپ وقۋدى، جۇمىس ىستەۋدى سيرەتە باستايدى، ومار سوزشەڭ ادام، اڭگىمەنى باياعىدان باستاپ سوعادى، وتكەن كۇندى جىر قىلادى. جاقىپ ونى ەرىنبەي تىڭداي بەرەدى.
كەيدە، جاقىپ شامعا جاقىنداي ءتۇسىپ، قاعازىن اقتارسا:
— قاراعىم، راقيلا، شامدى جاقىن قوي،— دەپ ومار قىزىنا يەك قاعادى. ءوزى كۇپىسىن بۇركەنىپ، قارا كولەڭكەگە تامان ىعىسىپ جانتايادى.
تىگىپ وتىرعان ءىسىن توقتاتىپ، راقيلا شامدى جاقىپقا جاقىنداتادى.
— راقمەت!— دەپ جاقىپ كۇلىمسىرەپ قىزعا باسىن يەدى.
قىز دا كۇلىمسىرەپ، شامعا تونە، جاقىپقا قارسى ءبىر تىزەلەپ وتىرادى.
— مۇنىڭىز نە، ولەڭ بە؟
— جوق، جۋرنال.
— ولەڭىڭىز جوق ەكەن وقيتىن.
— ولەڭگە قۇمار بولساڭىز، جازىپ بەرەيىن.
— قاشان؟
— ءقازىر...
جاقىپ جازىپ بەرسە، راقيلا الىپ ۇڭىلەدى، حاتتى شالا تانيدى عوي، ەجەلەپ وقيدى:
"ءسۇي، جان ساۋلەم، تاعى دا ءسۇي، تاعى دا!
جىلى، ءتاتتى ۋ تارادى قانىما..."
راقيلا وقىپ شىعادى دا، كۇلىمسىرەگەن كۇيى، دوڭگەلەك كوزىن جاقىپقا قادايدى. جاقىپ ەزىلىپ، ەرىپ، بالقىپ كەتكەن سياقتى بولادى.
— ءما، تاعى جازىڭىز!
— قاندايىن؟
— مەيلىڭ...
تاعى جازىلادى. تاعى وقيدى، كۇلىسەدى.
— ءما، تاعى جازىڭىز!..
قارا كولەڭكە، جەردە، جۇكتىڭ الدىڭعى جاعىندا، بۇك ءتۇسىپ، بۇيىعىپ ومار جاتىر. ايەلى ايجان — ەكىنشى بولمەدە. ول "قاعىنعىرلاپ" بىرەۋگە ۇرسادى.
— راقيلا!— دەپ داۋىستاپ، وقتا-ساندا قىزىن شاقىرىپ قويادى. راقيلا شەشەسىنىڭ شاقىرعانىن ەلەڭ قىلمايدى، ءبىر جاپىراق قاعازعا ءبىرسىپىرا ءۇڭىلىپ وتىرىپ، بۇرىنعىدان دا بەتەر جىميا ءتۇسىپ:
— ءما، تاعى جازىڭىز!— دەيدى.
...مارت ءىشىنىڭ وتكىر جەلى گۋىلىن ۇدەتىپ، ءىشىن تارتىپ سوعادى. بۇرشاق پا، بوراسىن با — تەرەزەگە تىرس-تىرس تيەدى. تاستاي قاراڭعى ۇيدە بولار-بولماس بوزارعان تەرەزەگە قاراپ، ومار ويلانادى. ويدىڭ كەزبەيتىن جەرى جوق. وتكەن كۇنىن ءبىر سونار قىلىپ قىدىرىپ كەتەدى، ودان قازىرگى كۇنگە ورالادى. قازىرگى كۇننەن قازىرگى تۇنگە ورالادى. وي تۇكپىرىندە ءبىر نارسەلەر سەلت ەتىپ كەتكەن سياقتى بولادى. ءبىراق، ەلەمەۋگە تىرىسادى.
ەرتەڭىنە ءشاي ءىشىپ وتىرىپ جاقىپ تا، راقيلا دا ومارعا ۇرلانىپ، ىشتەرىنەن كۇلىپ وتىرعان تارىزدەنەدى. ومار ونى سەزبەگەنگە سالىنادى. ءشايىن ۇرتتاپ وتىرىپ، وقتا-ساندا " استاعىپىراللا" دەپ قويادى. " استاعىپىراللا" وماردىڭ ۇيرەنشىكتى ءسوزى. بىرەۋمەن جاي سويلەسىپ وتىرعاندا دا، بىرەۋمەن ۇرىسسا دا، بوقتاسسا دا "استاعىپىراللانى" اۋزىنان تاستامايدى. مۇنىسى — ءبىر جاعىنان اۋزى ۇيرەنىپ كەتكەندىكتەن بولسا، ەكىنشى جاعىنان — سىرتتىڭ قاراۋىندا "ومار قۇدايشىل" دەگەن اتتى الايىن دەگەندىك. شىنىندا، ومارعا "قۇدايشىلدىقتىڭ" ءوزى كەرەك ەمەس، اتى عانا كەرەك. ومىرىندە ورازا ۇستاعان ادام ەمەس، سالقام ارباداي سالدىرلاتىپ تاڭ نامازىن وقيتىنى بار. نامازىنىڭ ارتىنان باتا قىلعاندا، ۇيدەگى ادامداردىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن دەگەندەي، داۋىسىن شىعارىڭقىراپ: "بۇكىل ارۋاقتارعا تيە بەرسىن" دەپ قويادى.
ۇزىك تۇيمەلى قارا پالتوسىن يىعىنا ءىلىپ، ۋقالانعان كەنەپ پورتفەلىن قولتىعىنا قىسىپ، جاقىپ كەڭسەسىنە كەتىپ بارا جاتىر ەدى.
— بالام، تۇرا تۇرشى،— دەپ ومار شاقىردى.
كۇپىسىن جەلەڭ جامىلىپ، شەرميىپ، ىڭىرانا باسىپ، ومار قورانىڭ كۇن جاعىنا تامان بارىپ تۇردى.
— بالام، ساعان ايتايىن دەگەنىم مىناۋ ەدى،— دەپ، ومار كۇپىسىن يىعىنا تامان تارتتى،— مىنا كورشى اۋىلداعى كوبەكتى بىلەتىن شىعارسىڭ. ازعانا قارا-قۇراسىنىڭ بارلىعى بولماسا، اتا-باباسى بۇرىن كەدەي بولعان. "كوبەكتىڭ اكەسى تۇرسىن، ءوزى ءومىرىنىڭ كوبىن مالايلىقپەن وتكىزدى"، دەپ اكەم مارقۇم ايتىپ وتىرۋشى ەدى... وسى كوبەككە مال بىتكەنىن اعايىنىنىڭ ىشىندە كورە المايتىندار بار. سولار جارىق الىپ كوبەكتىڭ سوڭىنا تۇسەدى دە جۇرەدى. راقىمنىڭ بالاسى كومسومول ەكەن عوي. كوممۋنيست بولعاندار وسى وزدەرىڭ سياقتى سىپايى نەگە بولمايدى ەكەن؟ كوبى ادىراڭداپ، توبەڭدى ويا جازدايدى. تاربيەدەن، شىققان جەرىنەن دە بولاتىن شىعار عوي، راقىمنان نە ءجوندى بالا تۋسىن، باياعىدا، جيىن-تويدا، قۋ سۇيەكتى قالتاسىنا سالىپ ءجۇرىپ: "كىمگە تۇسسە، سوعان ءتۇسسىن" دەپ توپتىڭ ورتاسىنا لاقتىراتىن راقىم ەدى عوي... اعايىندارى وسى راقىمنىڭ بالاسىن جەلىكتىرىپ، كوبەكتىڭ سوڭىنا سالاتىن كورىنەدى. سول اۋىلدا انا ءبىر بەكتەمىر دەيتىن تاعى ءبىر قۋ بار. باياعىدا ءبىزدىڭ ۇيدە مالشى بولىپ ءجۇردى. ءتىلازار، العانىن اقتامايتىن ءبىر شىركىن ەدى. سول ەكەۋى "كوبەك مالىن جاسىرىپ وتىر" دەپ ارىز بەرىپتى،— دەيدى. اۋدان سولاردىڭ ارىزىنا سۇيەنىپ، كوبەكتى 28-گە ىلىكتىرەتىن بولعان با، قالاي... اعايىن اراسىندا كوبەكپەن كوڭىلىمىز جاقىن بولۋشى ەدى. كەلىنى تۇسكەندە راقيلا جاندى شاقىرىپ الىپ، ءبىر تۇكتى كىلەم بەرىپ ەدى... كەشە سول كوبەك ماعان كەلدى: "اۋدان اۋىلىندا. اۋدان قىزمەتكەرلەرىمەن ارالاسىڭ بار. سالىق جۇمىسىن باسقاراتىن بالا ءوز ۇيىڭدە جاتىر. سەن وسى جۇمىسىڭدى رەتتە" دەدى. سوسىن مەن ايتتىم: "قايدان بىلەيىن، سالىق جۇمىسىن باسقاراتىن بالانىڭ ءبىزدىڭ ۇيدە ەكەنى راس. ءوز بالامداي بولىپ كەتىپ ەدى، ايتىپ كورەيىن"، — دەدىم... سونى قۇلاعىڭا سالايىن دەپ ەدىم، شىراعىم،— دەپ، ومار ءسوزىن ءبىتىردى.
جاقىپقا تانىس اڭگىمە بولىپ شىقتى. كوبەكتى جاقىپ بىلەدى. وتكەن جىلى جەر بولىسىمەن شىققاندا كوبەكتىڭ ۇيىنە قونعانى بار. كوبەك توقتىسىن سويىپ، قولىن قۋسىرىپ، جاقىپ سالت جۇرەتىن بولعان سوڭ، كۇرەڭ جورعاسىن ەرتتەپ بەرگەن. كۇرەڭ جورعانى ەكى كۇندەي ءمىنىپ ءجۇردى. ءبىراق، جورعاسىن مىنگەنى بولماسا، جاقىپ ءوز ويىنشا كوبەككە بولىسىپ، كەدەيلەردىڭ ۇلەسىندە قىلداي قيانات قىلعان جوق. ايتكەنمەن، ەرسى جۇمىس ەستىلمەي جاتا ما؟! جاقىپتىڭ كوبەككە قوناق بولعانى، جەر بولىسىندە كۇرەڭ جورعاسىن مىنگەنى اۋدان قۇلاعىنا شالىنىپ، رايكوم حاتشىسى وڭاشا الىپ وتىرىپ، ورنىنان تۇرعىسىز قىلىپ ءبىر ۇرىسقان. "ماتەريالىڭدى باقىلاۋ كوميسسياسىنا بەرەمىن" دەپ تە قورقىتقان. سودان بىلاي كوبەكتىڭ اتىن ەسىتسە، جاقىپتىڭ جۇرەگى ءدىر... وتە قالعان سياقتانۋشى ەدى.
ومار تۇتقيىلدان باستى. بۇل وقيعانى ومار بىلمەيدى. وماردىڭ ويى — جاقىپ ارقىلى جۇمىستى استىرتىن ءبىتىرۋ. كوبەكتىڭ كوزىندە ءوزىنىڭ بەدەلىن ءوسىرۋ. جاقىپ قايتەدى؟ قولىمنان كەلمەيدى دەپ ايتا الا ما؟ وماردىڭ ءوتىنىشىن اياق استى قىلۋعا قولىنان كەلە مە؟ ومار رەنجىسە، راقيلا دا رەنجىمەي مە؟..
مارتتىڭ كۇنى ساۋلەسىن قىزدىرا قۇيىپ، وكپەك جەل ءۇرىپ، قاردى سولقىلداتىپ ەرىتىپ جاتىر. البار ءىشى، ويپاڭ جەر، ىركىلگەن سۋ. ومار كۇن شۋاقتا تۇرىپ، اۋلىنداعى دۇكەننەن جاڭادا الىپ كيگەن جىلتىر گالوشىن سۋعا مالىپ-مالىپ قويادى. سويتەدى دە، جاقىپتىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەپ قارايدى.
— جارايدى، رەتىنە قاراي كورەيىن،—دەدى جاقىپ كۇرسىنىپ.
— ءسۇيت، شىراعىم،— دەپ ومار كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، ۇيىنە جونەلدى.
...ءتۇس الەتىندە وماردىڭ ۇيىنە مىرزاعۇل كەلدى. مىرزاعۇل كورشىلەس ەلدىكى، ورتاشا داۋلەتتى، مومىن كىسى.
— تۇنەۋ كۇنى عانا كەرەسىن جەپ كەتىپ ەدى عوي... سۇيرەتىلىپ... دەپ ايجان الدىڭعى ۇيىندە بۇرقىراپ ءجۇر.
وماردىڭ شىرايى اشىق. مىرزاعۇلدى كۇلىمدەپ قارسى الدى. مال-جانىن، شارۋاشىلىعىن، اۋىل-كورشىسىنىڭ اماندىعىن سۇراپ جالباڭداپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتىر.
— ايجان، بارمىسىڭ؟— دەپ الدىڭعى ۇيىنە قاراپ داۋىستادى،— ەتىڭدى وڭداپ اس!
— جالعىز جايا قالدى، قىلقىلدايدى دا وتىرادى. سول بىتكەن سوڭ جەرسىڭ... دەپ، ايجان اشۋمەن پەشتىڭ وتىن كوسەپ قالعاندا، ك ۇلى بۇرقىراپ توبەگە شاپشىدى.
راقيلا سۋعا بارۋعا شىقتى. كۇيەنتەسىن بىلعاڭداتىپ، اياعىن ساناپ باسىپ كەتىپ بارادى. جار باسىندا ايشا كەزدەسە كەتتى. راقيلانى كورگەننەن كۇلىمسىرەپ، شەلەگىن جەرگە قويىپ توقتادى. راقيلاعا ۇڭىلە قاراپ، كۇلەدى:
— ەركە قىز، نەمەنە، قاسقىر تارتقاننان امانبىسىڭ؟— دەپ ەدى، راقيلا ۇناتپاي تەرىس قاراپ ءجۇرىپ كەتتى.
سۋاتتىڭ كۇن باتىس جاعىمەن ەكى جىگىت كەڭسەگە قاراپ جونەپ بارادى ەكەن. قولدارىندا پورتفەل. كيىمدەرى سىپايى. بىرەۋى راقيلانىڭ تۇسىنان وتە بەرىپ:
— امانسىز با، قارىنداس!— دەدى.
راقيلا كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ:
— شۇكىر!— دەپ ەرنىن جىبىرلاتتى.
— وسى قىزعا مەن قىزىعىپ ءجۇرمىن،— دەدى ەكى جىگىتتىڭ بىرەۋى — قاسىم.
— قىزعا كىم قىزىقپايدى دەيسىڭ،— دەپ ەكىنشىسى نەمقۇرايدى قىلىپ جاۋاپ بەرەدى.
— جاقىپتىڭ جولى بولىپ جۇرگەن شىعار دەيمىن.
— جاقىپ بوساڭ جىگىت قوي، ونىڭ قولىنان كەلە قويار ما ەكەن؟
— جاقىپتىڭ قولىنان كەلمەگەنمەن، مىنا قىز قاراتىپ جاتقىزباس. مەنىڭ ەستۋىم سولاي.
— وندا وڭباعان ادام دەسەيشى.
— جوق، مەنىڭشە سول دۇرىس. كوڭىلىڭ سۇيەدى ەكەن، سۇيگەن ادامىڭمەن ءجۇر. سۇيمەيدى ەكەن، زورلانبا.
— پالسەپەڭە بولايىن، سەنىڭشە "جەزوكشەلەردىڭ" ءىسى دە دۇرىس قوي؟!
— جوق، "جەزوكشەلىك" وزىنە باسقا. "جەزوكشە" ءسۇيۋدى بىلمەيدى، وعان اقشا كەرەك، ول حايۋان سىقىلدى.
— كۇندە بىرەۋمەن جۇرگەنى، ول حايۋاندىق ەمەس پە؟ كۇن سايىن بىرەۋدى نەعىپ سۇيە بەرەدى؟ بارىنە بىردەي جەتە بەرگەن نە قىلعان جۇرەك؟
— جوق، سەن ءسۇيۋ دەگەنگە ەسكى كوزقاراسپەن قارايسىڭ. بىرەۋدى سۇيەدى ەكەنسىڭ، سودان ماڭگى ايىرىلما — دەيسىڭ، بۇل — دۇرىس ەمەس. ماڭگىلىك ءسۇيۋ جوق. مەنىڭشە ءتىپتى ءسۇيۋ جوق، كوڭىلدىڭ قالاۋى عانا بار. ءسۇيۋ دەگەن اشەيىن ريا، ءبىرىن ءبىرى، الداۋشىلىق...
ەكەۋىنىڭ تالاسى اياقتالماي كەڭسەنىڭ ەسىگىنەن كىرىپ تە كەتتى.
راقيلاعا "قىزىققان" جىگىت اۋدان قىزمەتكەرىنىڭ ءبىرى — قاسىم دەگەن ەدى. جاس، بويداق، سال جىگىت. ايەلگە ۇيىرلىگى، كوڭىلشەكتىگى بار. ءجىبى ءتۇزۋ ايەلدى كورسە، سونىمەن سويلەسكەنشە قۇمارتادى. وسى مىنەزىن ايتىپ كەيدە جولداستارىنا ماقتانشىلىق قىلىپ تا قويادى. اۋدان كوشىپ كەلگەننەن بەرى راقيلاعا كوزى ءتۇسىپ ءجۇردى دە، تانىسپاقشى بولدى. كەشە زاپيسكا جازىپ، يسپولكومنىڭ كۋچەرىنەن بەرىپ جىبەرسە، راقيلا جاۋاپ قايىرىپتى. قاسىم حاتىنىڭ ىشىندە: "تانىسايىق، جاقىندايىق" دەگەن سوزدەردى ايتادى. راقيلا وعان قايتارعان جاۋابىندا: "سىزبەن جاقىنداسۋعا قارسىلىعىم جوق" دەيدى. قاشان تانىسۋ كەرەك؟ قاشان جاقىنداسۋ كەرەك؟ بۇل تۋرالى ءازىر اشىلعان جوق. قاسىم كەشە ەكىنشى رەت حات جازىپ ۇلگىرە المادى، "زاسەدانيە" ۇزاققا سوزىلدى. باسىم اۋىردى دەپ سىلتاۋراتىپ قاسىم كەتىپ قالۋعا اينالىسادى، پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى اۋدان قىزمەتكەرلەرىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ جۇمىسقا سالقىن قارايتىندىعىن ايتىپ، كەيىپ وتىرعان سوڭ، سودان قايمىعىپ شىعا المادى. بۇگىن كەڭسەگە بارىسىمەن ءبىرىنشى جۇمىسى — راقيلاعا حات جازۋ ەدى. سول ويمەن كەلدى دە، حاتشىنىڭ تومەنگى جاعىنداعى ستولعا وتىرا كەتىپ، قالام-قاعازىن دايىنداپ، ەندى كىرىسە بەرگەندە، ستولىنە كەلىپ بىرەۋ ءتوندى. قاعازىنىڭ باسىنا "راقيلا" دەگەن ءسوز جازىلىپ تا ۇلگىرىپ ەدى، كوزى شالىپ قالماسىن دەپ قولىمەن كولەڭكەلەي قويدى.
— وتاعاسى، نە كەرەك؟
— ءتورتىنشى اۋىلدىكى ەدىم. ءبىر جەردە وتىرعان جيىرما شاقتى ءۇيمىز. ءبارىمىز دە كەدەيمىز. ءبىزدىڭ كەدەي ەكەندىگىمىزدى، سپيسوكتەن قاراساڭىزدار، وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر. وسى كەڭسەدە بايتاس دەيتىن بار، سو دا بىلەدى.
قاۋدىر توندى قارا كىسى قاسىمنىڭ ستولىنە تونە ءتۇسىپ، كەدەيلىگىنە كۋانى ۇستى-ۇستىنە جالعاي بەردى. ءسوزىن اياعىنا شەيىن تىڭداۋعا قاسىمنىڭ سابىرى جەتەتىن بولمادى. باستالىپ قالعان حات ويىن ءبولىپ، ەسى-دەرتى راقيلاعا جازاتىن حاتى بولىپ، الگى كىسى ءسوزىن قانشا مايدالاپ ايتسا دا، قاسىم ونىڭ سوزىنە دە سۇيەنەتىن بولمادى.
— وتاعاسى، بۇل ەرتەگى ايتاتىن جەر ەمەس، جۇمىسىڭ بولسا، قىسقا ايت!— دەپ قاسىم قاباعىن كىرجيتىپ، شاق ەتتى.
سويلەپ تۇرعان شارۋا ءمۇدىرىپ، تۇرىپ قالدى. اۋىلى اۋداننان الىس، اراعا ءبىر قونىپ كەلىپ تۇرعان بەتى ەدى. اۋىل كەدەيلەرى بولىپ ءوزارا سويلەسىپ، "ارتەل" اشۋدىڭ ءجونىن ءبىلىپ كەل — دەپ اۋدانعا جىبەرگەن كوپتىڭ وكىلى ەدى، بۇل.
— شىراعىم، الگى "كالەك..."— دەي مە؟— دەپ، شارۋا اپالاقتاپ، ءسوزىن بىتىرە الماي توقتادى.
— كوللەكتيۆ جۇمىسى مەندە ەمەس، "زەموتدەلگە" بارىڭىز.
— ونىڭىز قايدا؟
— وسى ۇيدەن تابىلادى...
حاتشى جىگىت باسىن كوتەرىپ، قاسىمعا تىكسىنىپ قارادى. جۇمىسىن تاستاي بەردى دە:
— بەرى ءجۇرىڭىز، وتاعاسى،— دەپ شارۋانى ەكىنشى بولمەگە الىپ كەتتى.
قايتىپ ورالىپ ورنىنا كەلىپ:
— قاسىم جولداس، مۇنىڭ جارامايدى. كەلگەن شارۋانى دۇرىس قارسى الۋ كەرەك،— دەپ، حاتشى كۇڭكىلدەدى.
قاسىم ەلەگەن جوق، حاتىن جازا بەردى.
...جاقىپ سالىق ءبولىمىنىڭ قاعازىن اقتارىپ، كوبەكتىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىزدى تاۋىپ الدى. ارىزدى قايتا-قايتا وقىدى. ارىزدىڭ ءاربىر قارپى، ءاربىر نۇكتەسى ادامنىڭ بويىن تۇرشىكتىرگەندەي قورقىنىشتى بولىپ كورىنگەن سياقتانادى. جاقىپ وقىپ شىعىپ، ستولىنا سۇيەنىپ، اۋىر ويعا شومدى.
— نەمەنە، راقيلا ويىڭا ءتۇسىپ وتىر ما؟— دەپ بىرەۋ يىعىنان تارتتى.
حاتشى ەكەن، زامانداس قوي، ازىلدەپ ويناي بەرەدى. جاقىپتىڭ الدىندا جاتقان كوبەكتىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىزدى كوزى شالىپ، حاتشى جىگىت — نۇرپەيىس تۇرا قالدى.
— ءا... كوبەكتىڭ ۇستىنەن ارىز تۇسكەن بە؟ مۇنى، ەندى قايتەسىڭ، سوتقا جونەلتەسىڭ بە؟— دەپ نۇرپەيىس قادالا قالدى.
— سويتەرمىز،— دەپ جاقىپ كۇڭك ەتتى.
كوبەك ماسەلەسى راقيلاعا بايلانىستى. كوبەكتى ويلاسا، جاقىپتىڭ ويىنا راقيلا ەرىكسىز تۇسەدى. راقيلا جانىنا كەلىپ تۇرعان سياقتى بولادى، كوزى كۇلىمدەپ، ىستىق لەبى بەتىنە ءتيىپ تۇرعان سياقتانادى. راقيلا دەگەندە جۇرەكتىڭ سەلت ەتەتىن ءبىر جەرى بار. جاس بوزبالالار راقيلانىڭ اتىن اتاسا، جاقىپ وعان سەزىكتەنە قارايدى، ۇناتپايدى. ۇيگە بىرەۋ كەلسە، راقيلانىڭ بەتىنە قاراسا، راقيلامەن ويناپ-كۇلسە، جاقىپ جارىلىپ كەتە جازدايدى... جاقىپ بۇل قالپىن راقيلاعا دا سەزدىرەدى. سەزدىرگەندە، راقيلاعا ءوزى باستاپ ايتپايدى، راقيلا باستاپ سۇرايدى...
— مەنى قىزعاناسىڭ با؟— دەيدى راقيلا.
— قىزعانام. ساعان بىرەۋ قاراسا، سەن بىرەۋگە كۇلە قاراساڭ، ءىشىم جانىپ كەتكەندەي بولادى.
راقيلا ءبىراز ۇندەمەي جاتىپ:
— مەن دە سۇيەم، مەن دە قىزعانام!— دەيدى.
جاقىپتى ادام سۇيگەندەي مە؟ جاقىپتى ادام قىزعانعانداي ما؟ راقيلا سياقتى قىز "سۇيەتىن" بولسا، "قىزعاناتىن" بولسا، وندا جاقىپ "جامان" بولماي شىعادى عوي. وسىنى ويلاپ، جاقىپ كەيدە كوتەرىلىپ تە قويادى.
* * *
...اسىن ىشكەن سوڭ، مىرزاعۇل جۇرەتىن بولدى. اتىن جەگەمىن دەپ دالاعا شىقتى. كۇپىسىن جامىلىپ ومار دا ەرە شىقتى.
— كەلگەن جۇمىسىم تۇنەۋگى ەدى،— دەدى مىرزاعۇل.
— ءوزىم دە سەزىپ تۇرمىن.
— اكەلىپ ەدىم، سونى بەرىپ قايتسام دەيمىن.
— ەندەشە، مىنا قوراعا كىرەيىك.
قارا كۇڭگىرت قورانىڭ ءتور جاعىنا بارىپ مىرزاعۇل جۇرەسىنەن وتىردى. وعان قارسى ومار وتىردى. جان قالتاسىنان وراۋلى ورامالىن شىعارىپ، مىرزاعۇل چەرۆونداردى ساناپ جاتىر:
— بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ... اقشانىڭ تابىلۋى قيىن ەكەن، ەكى پار وگىز ساتتىق، 4-5 جىلقى ساتتىق، نالوگى ءبىر جاعىنان، ازعانا مالدىڭ قورى دا ازايىپ بارادى... ءما، ساناپ الىڭىز، بەس ءجۇز سوم شىعار...
— نە ايتقانىڭ. قايدان وڭاي بولسىن؟! مالى بار ادامعا الىم-سالىقتىڭ ءوزى دە وڭاي سوعىپ تۇرعان جوق قوي.
اقشانى بۇكتەپ، ومار قالتاعا تىعىپ جاتىر. ءوزى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى.
— ەندى ۋادە عوي؟
— ۋادە!
— قۇداي قوسسا، قۇدا بولدىق قوي؟
— بولعاندا قانداي، ءوزىمنىڭ دە كوڭىلگە الىپ جۇرگەن ادامىم ەدىڭ. قۇداي كەزدەستىرىپ، ءبىتۋانا بولسا دەپ ارمان قىلۋشى ەدىم، تىلەگىم قابىل بولدى، قۇدايعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر! زامان بولسا جامان، ساقتانباي بولمايدى. سەزىلىپ قالسا، سوتى دايىن. مەنىڭ تۇنەۋگى: "ەڭ ارعىسى قاتىن-بالاعا دا سەزدىرمەيىك، الىس قىلعانىمىزدى ەكەۋمىزدەن باسقا جان بىلمەسىن" — دەگەنىم سول ەدى عوي. ءساتى بولار. ەندى، تىم اسىقتىرما. جەر اياعى بوساسىن. ءبىر ىڭعايلانىپ العان سوڭ، ميليسيانى قوسىپ، بالاڭدى جىبەرە قويارسىڭ. قانە، ەندى، قولىڭدى اكەلشى، قۇداي تاتۋلىققا جازسىن!
سيىر قورانىڭ تۇكپىرىندە، بۇرقىراعان كوڭنىڭ ۇستىندە وتىرىپ ەكى قۇدا قول الىستى، الىس-بەرىس قىلدى. ەكەۋىنىڭ قۇدالىعىن جان ادام سەزگەن جوق. جالعىز-اق كۇن شۋاقتاپ كۇيسەپ تۇرعان قىزىل سيىر كوزىنەن سوراسى اعىپ، سول تەسىلە قاراۋمەن بولدى.
...مىرزاعۇلدى اتتاندىرىپ ومار ۇيىنە كىرگەندە، راقيلا اق باتەس ورامالدىڭ شەتىن كەستەلەپ وتىر ەدى. ومار كۇلىمسىرەپ، قىزىنىڭ جانىنا كەلىپ وتىردى.
— بۇل نە، قالقام؟
— كەستە عوي، اكە.
— مىنا بىرەۋى جازۋ ەمەس پە؟
جازۋ ەدى. "قاسىم" دەگەن ءسوزدى راقيلا كەستەمەن جازىپ وتىر ەدى. قاسىممەن "تانىساتىن"، "جاقىنداساتىن" بولعان سوڭ، سوعان ارناپ كەستەلەپ وتىرعان ورامالى ەدى. وسىنداي ورامالدىڭ ءبىرىن جاقىپقا دا بەرىپ ەدى. بۇل راقيلانىڭ ەكىنشى كەستەسى، "سۇيگەنىنە" بەرەتىن ەكىنشى تۇمارى...
سول كۇنى تۇندە، سول اۋىلداعى بىرەۋدىڭ قىرىققا كەلگەن ايەلى ۇل تاۋىپ، شىلداقانا بولدى. قىز-بوزبالا شىلداقاناعا جينالدى. قاسىم دا باردى. جاقىپ تا باردى. ءبىرسىپىرا بوزبالالار قىزدارمەن ارالاسا وتىردى. راقيلانىڭ ءبىر جاعىندا قاسىم، ءبىر جاعىندا جاقىپ، راقيلانىڭ جاقىپپەن جۇمىسى جوق سياقتى. قاسىمعا بۇرىلىپ كەتە بەرەدى. قاسىممەن ازىلگە كىردى.
— بوزبالالار نەگە ولەڭ ايتپايدى؟
— قىزدار شە؟
— بوزبالالار تۇرعاندا، قىز ايتا ما ەكەن؟
— ولاي دەمەڭىز، ونىڭىز ايەلدى كەمىتكەندىك بولادى. ءبىز ايەلدى تەڭەۋ جاعىندامىز، ايەلدى ۇسكە شىعارۋ جاعىندامىز...
راقيلا سىڭق-سىڭق كۇلەدى. قاسىمنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ:
— ايەلدى ۇستىڭىزگە قالاي شىعاراسىز؟— دەيدى...
باستاپقى كەزدە جاقىپ مۇنىڭ ءبارىن اشەيىن ويىن شىعار— دەپ وتىردى. سۇيتە كەلە شىدامى كەمىدى، راقيلاعا قارسى جۇرەگىندە وكپە ارالاس اشۋ تۋدى. قاسىمدى ناق سول مينۋتتە، يت ەتىنەن جەك كوردى. ايتسە دە، نە بولسا دا ىشىندە، سىر بىلدىرگىسى كەلمەدى. راقيلاعا بۇل دا وزىنشە قىر كورسەتپەكشى بوپ، وڭ جاعىندا وتىرعان قارا بۇجىر قىزعا بۇرىلدى. بىر-ەكى اۋىز ءازىل ايتقان بولدى. قىزدىڭ نە ايتقانىن ۇقپاسا دا، قوشەمەت قىلىپ كۇلگەن بولدى.
ءۇيدىڭ ورتاسى قوتانداعى قويشا ۇيلىعىپ، بىرىنە ءبىرى سۇيەنىپ، جامباستاپ جاتقان جىگىتتەر. پىسىناپ، تەرلەپ كوبىنىڭ مازاسى كەتۋلى-اق، ءبىراق سول كۇيلەرى وزدەرىنە قىزىق سەكىلدى.
— اۋ، دومبىرا قايدا؟— دەدى بىرەۋى باسىن كوتەرىپ، ماڭدايدان شۇبىرعان تەرىن ءسۇرتىپ.
— جۇسىپكە دومبىرا اكەلىڭدەر، ولەڭ ايتسىن!
ءجۇسىپ دەيتىن سوپاق بەت، مۇرتتى سارى جىگىت يىعىن كوتەرە ءتۇسىپ، قاراعاي دومبىرانى قولعا الىپ، قۇلاعىن بۇراي تۇسەدى.
— ۋا، پالە، سوعىپ جىبەر!
— قاندايىنان ايتايىن؟
— قىسسا ايت!
— "كورۇعىلىنى" ايت!
— "قىز جىبەكتى" ايت!
— ۋاي، قىسساڭ قۇرىسىن، ەرتەگىنى ءوزىمىز دە بىلەمىز، وسى كۇنگى ولەڭدى ايت!
ءجۇسىپ تاماعىن كەنەپ الىپ:
— ەندەشە، يلياستىڭ ولەڭىن ايتايىن،—دەدى.
— ونىڭ كىم، ءاي؟
— ول — قازاقستاننىڭ اقىنى.
ءجۇسىپ تەرمەمەن سوقتى:
"مايدان دەگەن نەمەنە؟
مايدان قاندى، قان اعاد.
مايدان قانسىز، قان اقپايد،
قاراڭعى جۇرت اعاراد.
مايدان دەگەن نەمەنە؟
مايداندا مال اشىلاد.
مايداندا مال اشىلمايدى،-
قاراڭعى كوز اشىلاد.
جۇرت باستاپقى كەزدە ىنتامەن تىڭداسا دا، ءبىرازدان كەيىن بوجىراپ، بىرەۋلەرى اۋزىن كورە قۇلاش اشىپ ەسىنەپ، ەكەۋ-ەكەۋ ءوزارا كۇڭكىل سوزگە كىردى.
ايەلدەر جاعىنان بىرەۋ:
— ناعيما ايتىسامىن دەپ وتىر،— دەپ ءوز ءسوزىن ءوزى ەرسى كورگەندەي جىرقىلداپ كۇلدى.
— كىممەن؟
— جۇسىپپەن...
— ايدا، ءجۇسىپ، سەن بۇرىن قامتى،— دەپ ماۋجىراپ وتىرعان بوزبالالار باستارىن كوتەرىسىن، ءجۇسىپتى قىسىپ بارادى. ءجۇسىپ ىرجالاڭداپ كۇلە بەرەدى.
بوزبالالاردىڭ ىشىنەن بىرەر قىزۋى جولىنداعى جۇرتتى باسا-كوكتەپ، ناعيمانى قايراپ، جۇسىپكە قارسى سالۋعا كىرىستى، سويتكەنشە بولماي، ەكى ايەل قاراما-قارسى وتىرا قالىپ، جاياۋلاتىپ ولەڭ باستادى:
"مىنگەنىم كوش ايدىندا كەر بەستى ەدى،
شىن سۇيسە قوينىم جاقىن كەلمەس پە ەدى؟
كوپ ايلار كورمەگەندە بەلگى قىلىپ،-
قولىنان ورامالدى بەرمەس پە ەدى؟"
— ۋاي، بالەكەت، ولەڭ دەگەندە بۇعان قۇن جوق-اۋ،— دەپ بوزبالا جاعى دۇرلىگىپ، ناعيمانى ماقتاۋمەن بولىپ جاتىر.
جۇرت ويىننان تاڭ اتا تارادى. تەرەزە بوزارىپ، ءۇي ءىشى الا كولەڭكە بولعان كەزدە، جاقىپ پاتەرىنە كەلىپ جاتتى. ءبىراق، كوزى ىلىنبەدى. اۋناقشىدى، دوڭبەكشىدى. ويى شۇبالىپ بىرەسە ولاي، بىرەسە بىلاي جۇيتكىدى.
كەڭسەگە كەشىگىپ باردى. ستولىندا جاتقان قاعازدارىن اقتارىستىرعاندا ءبىرىنشى قولىنا تۇسكەن قاعاز — كوبەكتىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىز بولدى. ارىزدى تاعى وقىدى، ءبىراق مازمۇنىنا تۇسىنگەن جوق. اۋزىن كۇبىرلەتىپ وتىردى دا، قالامىن الىپ، ارىزدىڭ بۇرىشىنا: "سوتقا بەرىلسىن!" دەپ كەسە جازىپ قويدى.
* * *
..اۋدان اتكوم پرەزيديۋمىنىڭ زاسەدانيەسى بولعالى جاتىر. ءتوراعا — ىرىسبەك سەمىز، مىرتىق، باسقا كوزدەنگەن سارى جىگىت. ءماجىلىستى اشىپ، كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەردى جۇرتىڭ قاراۋىنا سالىپ وتىردى.
— ماعان ءسوز بەرشى!— دەدى، الپامساداي قارا جىگىت. بۇل اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ءبورىباي ەدى. تۋىسى باتىراق. باتىراقتىقتان بوسانعانىنا 4-5-اق جىل بولعان. سودان بەرى ساۋاتىن اشىپ، كەڭەس جۇمىسىنا ارالاسىپ، اۋىلدىق، بولىستىق مەكەمەلەردە جاۋاپتى قىزمەتتەردى اتقارىپ جۇرەتىن.
— مۇنىڭ ءجونى بىلاي، جولداستار!— دەدى ءبورىباي،— ەگىستىڭ كولەمىن ارتتىرۋ، شىعىمىن ءوسىرۋ بىزدەگى ەڭ كۇردەلى جۇمىس بولۋ كەرەك. بۇل جوندە ەل شارۋاسىنا ارالاسىپ، ءبىلىم جولىن تۇسىندىرەتىن جۇيرىك مامان بىزدە جوق. مىنا ءبىر ورىسىمىز بار، 150 سوم اقشا الادى، اقشا العاننان باسقا وسىنىڭ بىتىرگەن جۇمىسىن كورمەي-اق بارام. قانداي ماماندىعىنىڭ بارىن دا بىلمەيمىن. ونىڭ ۇستىنە ءوزى ءبىر اۋىز قازاقشا بىلمەيدى. قازاقشا بىلمەيتىن ادامدى، اتى مامان دەپ، اۋدانعا جىبەرۋدىڭ نە ءجونى بار؟! وكرۋگتىڭ نە ويلاپ جىبەرىپ وتىرعانىن كىم ءبىلسىن... ءبىراق، مامانىمىز وسىلاي ەكەن دەپ قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. اۋىلدارعا ادام شىعارۋىمىز كەرەك. ادام شىعارعاندا - ەلگە ءتۇسىندىرىپ ايتا الاتىنداي ادام بولسىن. ەگىس ناۋقانى تۋرالى، ەگىندى قالاي سالۋ، قايتكەندە شىعىمدى قىلۋ تۋرالى گازەتتەردە قاقساپ جاتىر عوي. ەڭ بولماسا سول گازەتتە جازىلعانداردى وقىپ بولسا دا، ەلدىڭ ميىنا قۇيا بىلەتىن ادام شىعارىلسىن. مەنىڭ ۇسىنىسىم — وسىعان شىعاراتىن ادامدى قاراستىرساق دەيمىن...
— مەنىڭ ۇسىنىسىم بار،— دەپ قاسىم ۇشىپ تۇرىپ، تاناۋى دەلديە قالىپتى.
ءماجىلىس اشىلعاننان بەرى، وسى قاسىم ءبىر جاپىراق قاعازدى الدىنا الىپ، راقيلاعا ولەڭ جازۋمەن اۋرە بولىپ وتىر ەدى. ءبورىبايدىڭ باستاپقى سوزدەرىن تىڭداماسا دا سوڭعى ۇسىنىسى بۇعان ۇناپ كەتتى:
— مەنىڭشە بۇل جۇمىسقا جاقىپتى شىعارۋ كەرەك!—دەدى، جاقىپ جالت قارادى. بىردەمە ايتايىن دەپ وقتالىپ ەدى، اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. ول ەكى ارادا ءماجىلىس داۋىسقا سالىپ، جاقىپ بەلگىلەندى...
ەگىن تۋرالى ماقالا باسىلعان گازەتتەردى بوقشاسىنا سالىپ، بوقشانى قانجىعاسىنا بايلاپ جاقىپ اتتانعالى جاتقاندا، ءبورىباي كەز بولدى.
— جاقىپ، سەن بالالىقتان ساۋ ەمەسسىڭ. بۇلتاقتاعانىڭدى سەزىپ ءجۇرمىن. ونداي مىنەزدى قوي دەپ تۇنەۋ كۇنى ءبىر ايتىپ ەدىم عوي، قاقساتا بەرمە، تۇزەل! باسقالاردان كورى سەنىڭ تۇزەلگەنىڭ كەرەك، سەنىڭ ىسىلعانىڭ كەرەك. بىرەۋدىڭ كۇلگىر سوزىنە، الداۋىنا ەرىپ، پارتيا جولىنان تايىپ جۇمىس ىستەسەڭ، مەنەن جاقسىلىق كۇتپە. وسى ەسىڭدە بولسىن!— دەدى سازارىپ.
جاقىپ ۇندەمەدى. تورى اتقا ءمىنىپ، بىرەر تەبىنىپ الىپ، اۋىلدى ورالىپ شىعاتىن قارا جولعا ءتۇسىپ، قاباققا قاراي تىرمىسا جونەلدى...
* * *
...بۇلت تۇنەرىپ اسپانعا شىقتى. جەل ۇيتقىپ سوقتى. كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلداپ، جاز بەلگىسىن تۇگەل ەلەستەتىپ، ءبىرىنشى جاڭبىر سەبەلەپ جاۋا جونەلدى.
اتىن قامشىلاي ءتۇسىپ، ساتىنىڭ وباسىنىڭ ءۇستىن باسا، جاقىپ كەلە جاتىر. كەڭسەدەن شىققالى كوپ بولدى. كوپ اۋىلداردى ارالادى. جينالىس، بايانداما، ۇگىت، نۇسقاۋ ءبىرسىپىرا ورىندالعانداي بولدى. ەندى بەت الىسى ءوز اۋىلى. الدى اتار قول. قول باسىندا قالىڭ اۋىل، جاپىرايعان زەمەنكە، قوقىرسىعان كوڭ.
— سالاۋمالايكۇم،— دەدى جاقىپ.
قۇرجيعان شال، جەلبەيىن جوعارى كوتەرە ءتۇسىپ، قىزارعان كوزىن جاقىپقا قاداي قويدى.
— قاراعىم، جاقىپپىسىڭ؟
بۇل جاقىپتىڭ اكەسى ىبىراي ەدى. جاقىپ اتىن بايلاپ جاتقاندا، ىبىراي ەسىگىنىڭ الدىنا بارىپ:
— كەمپىر! بارمىسىڭ؟.. بالاڭ كەلدى!—دەدى.
بۇكشەڭدەپ قارا كەمپىر شىقتى، جاقىپتى قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيدى.
— ۇيات-اي، دارداي جىگىتتى بەتىنەن سۇيگەنى نەسى،— دەپ ازىلدەي كۇلىپ، جاماۋلى شاپانى جەلمەن جۇلقىلانىپ، جاستاۋ ايەل دە شىقتى.
— قوي، كەت ءارى، وڭباعان كۇڭ... شۇيكە باس العانشا، قالقام وزىمدىكى!— دەپ، كەمپىر كەزىنەن شىققان جاسىن كۇپىسىنىڭ جەڭىمەن ءسۇرتتى...
الاسا، تار زەمەنكە. سىعىرايعان تەرەزە. ەسكى الاشا. قۇرىم كيىز توسەگى بار. ەسىك جاق كوڭ، ءشوپ-شالام، بۇزاۋ بايلاعان قازىق، ءىلىپ قويعان ەر-تۇرمان. ءتولدىڭ قيىنىڭ ءيىسى كىرىپ بارعاندا مۇرىندى جارادى.
ءۇي ءىشى جادىراسىپ، قۋانىسىپ توي ءتۇسىن الدى. جاس ايەل شەلەگىن سالدىرلاتىپ، كۇلدى بۇرقىراتىپ، تاماق ىستەۋگە كىرىستى. قارا كەمپىر اينالىپ-تولعانىپ، جاقىپتىڭ جانىندا بايەك بولىپ ءجۇردى. ىبىراي شال، پەشكە ارقاسىن سۇيەپ، توسەگىنىڭ ۇستىندە وتىرىپ، جاقىپقا كوزىن قاداي ءتۇسىپ:
— توبا، توبا... بەرگەنىڭە شۇكىر!— دەپ قويدى.
بۇل ءومىردىڭ تاڭى عوي. بۇدان بۇرىنعى ءومىر — قارعالعان ءومىر. وسى ءۇيدىڭ ىشىندەگى ىبىراي، قارا كەمپىر، انا بەت-اۋزىن ءجۇن قاپتاعان ەڭگەزەردەي قارا جىگىت — وتكەن ءومىرىڭ مالايلىقپەن شىرىتكەن ادامدار، كەمشىلىك، جوقشىلىقتىڭ نە ءتۇرلى زاردابىن تارتقان ادامدار.
اۋىل ادامدارى جينالدى. اۋدان ءسوز بولدى. اۋداندا ىستەتىپ جاتقان جۇمىستاردى سۇراستى.
— ءبىزدىڭ ارتەلىمىزگە بيىل دا تۇقىم بەرە مە ەكەن؟— دەپ، تىشقان كوزدەنگەن قارا جىگىت سۇراۋ بەردى.
— ارتەل دەمەكشى، مىنا "بوزعاي ارتەلى" قارىز سەرىگىنەن كوپ اقشا الدى دەپ ەسىتتىم، سونىڭ ءجونى قالاي؟
— جاقىپ-اۋ، ءوزىڭنىڭ اشقان ارتەلىڭ ەدى عوي، قازىنادان جاردەم بولسا، كوبىرەك بەرگىزۋ جاعىپ قامداسايشى...
— باسە، ەرمان نەعىپ سونى ايتپاي وتىر دەپ ەم.
— جاقىپقا ايتپاعاندا، كىمگە ايتايىن؟! كەدەي ەلمىز. ارتەل بولعالى شىرايىمىز شىعىپ كەلەدى. ۇكىمەت قارجىسىن دالاعا جىبەرگەمىز جوق، بىزگە بەرسە، كوزگە كورىنەدى. مەكتەپ سالدىق، دۇكەن اشتىق، ياچەيكا ۇيىمداستىردىق. وسىنى باسقا اۋىلدارىڭ دۇرىستاپ ىستەي الىپ وتىر ما؟— دەپ تىشقان كوز، قارا جىگىت — ەرمان كوتەرىلىپ قويدى.
ەرمان كەدەيدىڭ ىشىندەگى بەلسەندى، ءومىرىنىڭ كوبىن مالايلىقپەن وتكىزگەن. جوقشىلىقتىڭ نە ءتۇرىن باسىنان كەشىرگەن. ءۇي بولىپ، ەل قاتارىنا قوسىلعانى ءۇش-تورت جىلدىڭ ىشىندە عانا. بۇدان ەكى جىل بۇرىن، جاقىپ پارتيا مەكتەبىنەن وقىپ، اۋلىنا كەلىپ، ارتەل اشۋ تۋرالى ءسوز قوزعاپ ەدى.
— وسىنى ۇكىمەت ايتىپ وتىر ما؟— دەيدى ەرمان،— ۇكىمەت ايتسا، ءبىزدىڭ زيانىمىزعا ايتپايدى. ءبىز ۇكىمەتتىڭ كەدەيىمىز. كورىنگەن بايعا قولجاۋلىق بولىپ، شىداۋىندا جۇرگەنشە، ءوز الدىمىزعا ءومىر قۇرايىق. كەل، بىرىگەيىك!— دەپ، ەرمان ءوزى سياقتى كەدەيلەردى ءۇيىرىلتىپ الىپ كەتىپ ەدى. سول جەردە ارتەل ۇيىمداستىرىلىپ ەدى. ارتەلدەرىنىڭ اتىن "جاڭا كۇش" قويىپ ەدى. ارتەل باستىعى بولىپ وسى ەرمان سايلانىپ ەدى. اۋدانعا بارىپ تىركەتىپ، اقشاداي، تۇقىمداي كومەك تە الىپ ەدى. سالعان ەگىندەرى بىتىك شىعىپ، ارتەل شارۋاسى قورلانۋعا اينالىپ ەدى. ارتەل مۇشەلەرىنىڭ سانى باستاپقى 20 ۇيدەن ءوسىپ، 50-گە جەتىپ ەدى. مۇشەلەرى وسكەن سايىن جۇمىستارىن كەڭەيتە تۇسەدى. ۋاقىتشا بولسا دا شىمنان مەكتەپ ءۇيىن سالادى، اۋداندىق كووپەراتيۆ دۇكەنىمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، ەرمان "جاڭا كۇش" ارتەلىنىڭ اتىنا دۇكەننىڭ بولىمشەسىن اشتىرادى. بيىل وسى اۋىلعا ءبىر ناۋقانمەن ءبورىباي كەلىپ، كەدەيلەر ارتەلىنىڭ جۇمىسىنا شىن ريزا بولىپ، قۋانادى. ەرماندى ۇگىتتەپ، ارتەل جانىنان پارتيا كانديداتتارىنىڭ توبىن قۇرماقشى بولادى. قازىرگى ياچەيكاسى سول. ەرمان حاتشى. مۇشەسى توعىز — ءبارى باتىراق، كەدەي...
— ءبىز ساعان وكپەلىمىز!— دەدى ەرمان جاقىپقا،— كوزسىز كوبەلەكتەي، كورىنگەنگە قولجاۋلىق بولىپ وتىرعان اۋىل ەدىك. باسىمىز قوسىلسا — ەندى قوسىلىپ وتىر. بۇدان بىر-ەكى جىل بۇرىن وسى كولدىڭ باسىندا ءۇي سانى ونعا تولمايتىن ەدى. كاسىپ ءۇشىن، تاماق ءۇشىن ءبارى بىتىراپ، كورىنگەن بايعا قولجاۋلىق بولۋشى ەدى. سەن وقۋعا كىرگەندە قۋانىپ ەدىم. كەدەي ەدىك، از اتانىن بالاسى ەدىك. تىم بولماسا، جاقىپ وقىپ شىقسا، ورتامىزعا ۇيىتقى بولىپ، باسشىلىق ىستەر،— دەپ ەدىم.
باسشىلىعىڭ بولدى، ونى جاسىرمايمىن، وسى ارتەلدى سەنىڭ ارقاڭدا ۇيىستىردىق، سەنىڭ ايتقانىڭ سەبەپ بولدى. ءبىراق، سودان قايتىپ بىزگە قول ءۇشىن بەرە بىلمەدىڭ. ءبىز نە بىلەمىز؟ ەڭ ارعىسى ارتەلدىڭ ۋستاۆىن دا دۇرىس ۇعىنبايمىز. ارتەلدىڭ ىستەيتىن جۇمىستارى تولىپ جاتقان كورىنەدى، سونىڭ ءبىرىن دە ىستەي الماي وتىرمىز. مەن ساعان مىناداي ءبىر سىر ايتپاقشى ەدىم. وسىندا وتىرعاننىڭ ءبارى دە ايتقىسى كەلىپ وتىرعان شىعار، ءبىزدىڭ دۇكەنىمىزدىڭ پريكازچيگى ءجۇنىس دەيتىن — قاسقىردىڭ بولتىرىگى عوي. اكەسى ءداۋىت — داۋلەتىنىڭ، بەدەلىنىڭ ارقاسىندا ەلگە نە ىستەمەپ ەدى؟! ءداۋىتتىڭ قامشىسىنىڭ داعى جۇرتتىڭ كوبىنىڭ ارقاسىنان ءالى كۇنگى كەتىپ بولماعان شىعار. وسى ءداۋىتتىڭ بالاسىنىڭ ءبىزدىڭ دۇكەنگە پريكازچيك بولىپ كەلۋىنە سەن سەبەپ بولدى دەپ ەستىگەم. ءداۋىتتىڭ ءبىر بالاسى قاسىم اۋداندا جاۋاپتى قىزمەتتە وتىر. باسقا كىسى بىلمەگەنمەن، قاسىمنىڭ جايىن سەن بىلەسىڭ. ونداعى پارتيا ورنىنا، ونداعى جولداستارىڭا ايتىپ ءتۇسىندىرىپ، قاسىمدى الدەقاشان تايدىرىپ جىبەرمەسسىڭ بە؟! ءجۇنىستىڭ بىلىعىن ايتپاقشى ەدىم-اۋ... بيىل قىس دۇكەنگە ءبىر رەت كوپ توۆار كەلدى. باسقارمانىڭ جينالىسىن ىستەپ، مۇشەلەرگە بولدىك. مۇشە باسى 25 مەتردەن كەلدى. "بۇلاي بولۋلەرىڭ قاتە. مۇشەسىنىڭ كوبى كەدەي، 25 مەتر كوزدەمە الاتىن ولاردا اقشا بولمايدى"— دەپ ءجۇنىس قارسى تۇسە كەتتى. "اقشا تابىلماسا، نەسيەگە توۆار بەرىپ، باسىمدى سوتقا ىلىكتىرە المايمىن"— دەپ پريكازچيگىمىز قارىسىپ وتىرىپ الدى. مەن وعان كونبەي، تەڭ قىلىپ ءبولدىردىم. ەرتەڭىنە جۇرت كۇڭكىل شىعارىپ ءجۇر: "ءداۋىت كەلىپ، ماتانى قوتارىپ جاتىر" دەپ. جۇگىرىپ بارسام، ءداۋىت كۇبىدەي بولىپ دۇكەندە وتىر. كوزدەمە الدىندا تاۋداي بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر. ءجۇنىس الگى توۆاردى شەتىنەن ولشەپ جىرتىپ جاتىر. باسقا جۇرت ماڭىنا بارا الماي ىعىسىپ، كەيىن تۇر. "مۇنىڭ نە؟"— دەسەم، ءجۇنىس تاناۋىن كوتەرىپ:— "كىمدە اقشا بولسا، توۆاردى سوعان بەرەمىن!" دەيدى. كۇيىپ كەتتىم، پولكەدەن قارعىپ ءتۇسىپ، كەزدى قولىنان جۇلىپ الدىم. ەكەۋمىز شارت تا شۇرت بولدىق تا قالدىق. اۋدانعا بۇل اڭگىمەنىڭ قالاي قۇلپىرىپ جەتكەنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. مىنە، وسى وقيعادان بەرى بايلار بىزگە قاتەرىن تىگىپ وتىر. نە ءتۇرلى پالەنىڭ ءبارىن بىزگە ءۇيىپ، مۇشەلەرىمىزدىڭ ىشىنە ىرتكى سالۋعا كىرىسىپ وتىر. كەشە جيەنباي باسقارماعا ارىز اكەلىپ بەردى: "ارتەلدەن شىعامىن"— دەيدى. نەگە شىعاتىن سەبەبىن ءوزى ايتپاپ ەدى، قاتىندار ارقىلى ەسىتتىم، ءبىر وسەك تاراپتى: "ارتەل مۇشەسىنىڭ ءبارى ەرىكسىز كوممۋنيسكە جازىلادى، قىز-قاتىندار ورتاعا تۇسەدى" دەپتى. جيەنباي ءدىنشىل ادام عوي، سوعان نانىپ كەتىپ وتىر. جيەنبايعا ەرىپ قوجىق، سەيىل دە شىعامىز دەپ وتىر... مىنە، ءبىز وسىنداي كۇيگە ۇشىراپ وتىرمىز. وسەك تاراتىپ وتىرعان بايلار. ءبىزدىڭ باسىمىز قۇرالا باستاعان سوڭ، ءبىزدىڭ جۇرت بولا باستاعانىمىزدى كورگەن سوڭ، وسىنىڭ ءتۇبى جاقسى بولماس دەگەندەي، ولار، ەندى، تالاسۋعا كىرىسىپ وتىر...
ەرمان قىزا كەلە، ءبىرسىپىرا سىردىڭ بەتىن اشتى. جاقىپ وزىنەن ءوزى ويلانىپ وتىرىپ، ۇيالايىن دەدى. ۇيالاتىن ءجونى بار. جاقىپ شىنىندا دا "جاڭا كۇش" ارتەلىن ەسىنەن شىعارىپ ەدى. ەكى جىلدىڭ ىشىندە ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ وتىرعانى وسى-ay. ءتۇرلى جۇمىستىڭ، ناۋقاننىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتىپ وتىردى. مەكتەپتى ءبىتىرىپ كەلگەن جىلى، باستاپ جۇمىسقا كىرىسكەن جىلى بەت الىسى جاقسى ەدى، ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى كەدەي تۋرالى ەدى، كەدەي اراسىندا ىستەگەن جۇمىسقا ءجان-تانىن سالىپ، كىرىسەتىن سياقتى ەدى. "جاڭا كۇش" ارتەلىن باستاپ ۇيىستىرعاندا، جاقىپ كوپ سويلەپ ەدى، تىڭداعان ادام ەلجىرەگەندەي جالىندى سوزدەر ايتىپ ەدى.
"جاڭا كۇش" ارتەلىنەن جاقىپ، ول ۋاقىتتا كوپ نارسە كۇتەتىن سياقتى ەدى. سول كۇتكەنى بولىپ پا؟ بولىپتى! ارتەل شىن ۇيىم بولۋعا اينالىپتى. ارتەل مۇشەلەرىنىڭ ساناسى ءوسىپتى. اۋىل ومىرىندە تاپ جىگى ايقىندالىپ اشىلىپتى. كۇنى كەشەگى ءوز باسىنىن قامىنان اسا الماي جۇرگەن ەرمان، بۇگىن كوپ جۇمىسىن قولىنا ۇستاپ، كوپتىڭ تىلەگى ءۇشىن كۇرەسىپ، الەۋمەت قىزمەتكەرى بولۋعا اياق باسىپتى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ناق وسىنداي بولا قويار دەپ، تاپ سول كەزدە، جاقىپ سەنە قويعان جوق ەدى. جاقىپتىكى ول كەزدە قۇر ەلەس، قيال سياقتى ەدى...
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، جاقىپ؟ الدە مەن قاتتى ايتتىم با؟.. ۇيالىپ وتىرسىڭ با؟ ۇندەمەگەنىڭ — ايىبىڭدى موينىڭا العانىڭ. جەڭەشە، مەن ساعان بىردەمە ايتايىن با؟— دەپ، ەرمان قارا كەمپىرگە قاراپ كۇلىمدەدى.
— نە ايتپاقشى ەدىڭ؟ ءازىل ءسوزىڭ بولسا، وزىمىزگە ايتسايشى، زاۋىمەن ءبىر كەلە جاتقاندا، قالقامنىڭ مازاسىن الا بەرگەنىڭ نە؟- دەپ قارا كەمپىر بالاسىنا ارا ءتۇستى.
— ءاي، جەڭەشە-اي، بىلمەيسىڭ عوي، وسىنداي وڭاشادا، ۇيگە كەلگەندە قىسىپ قويماساق، كەڭسەدە مۇنىمەن سويلەسۋ قيىن. بۇل تورەلىككە سالىنىپ كەتۋدەن تاڭبايدى. وسىنىڭ قۇلاعىن بۇراپ وتىراتىن ءبىر شۇيكە باس اپەرىپ، سونسوڭ اۋىلعا ۇستاپ وتىرساق دەيمىن، سوسىن بۇل بىزگە كەلگىش بولار ەدى. كەلگەن سايىن جۇمىسىمىزدى ىستەتىپ الىپ، كوتەرىلىپ قالار ەدىك...
ەرمان ويىندى، شىندى ارالاستىرىپ وتىرىپ، جاقىپتى سوزبەن توقپاقتاپ ۇرىپ بولدى. جاقىپتىڭ كىناسىن مولدىرەتىپ موينىنا سالدى. جاقىپ مىندەتىن جاڭا ۇعىنعانداي بولدى. ەل جۇمىسىنا باستاپ كىرىسكەندە، وسى مىندەتتىڭ ءبارى ويىندا سايراپ تۇرعان سياقتى ەدى. سونى ىستەۋگە ءوزى سەرتپەن كىرىسكەن سياقتى ەدى. ءبىراق ىستەي كەلە اداسىپتى، بەتى بۇرىلىپ كەتۋدەن دە ساۋ ەمەس. ءبىر كەزدە كەدەي تىلەگىن ارمان قىلىپ جۇمىسقا كىرىسسە، ىستەي كەلە، سول كەدەيىن جوعالتىپ الىپتى. ەلدىڭ ءبارىن ءبىر سياقتى كورىپ كەتىپتى. جۇمىستى كەدەي ءۇشىن دەپ ايىرماي، "ەل ءۇشىن" دەپ ىستەيتىن قالىپقا ءتۇسىپتى. رايكوم حاتشىسى ءبورىبايدىڭ بايلانىسا بەرەتىن سەبەبىن جاقىپ، تاپ وسى جەردە شىنداپ ۇعىنعانداي بولدى.
— ءسوزىڭ راس، ەرمان، مەن كىنانى موينىما الامىن! جۇمىس باستى بولدىم. قولىم تيمەدى، مەن سەندەرگە بۇرىلا المادىم. بۇدان بىلاي جۇمىستارىڭا كومەكتەسۋگە، ءجيى كەلىپ تۇرۋعا ۋادە بەرەم!— دەپ جاقىپ كۇرسىندى.
— ە، باسە، وسى ءسوزدى ايتشى. مەنىڭ سەنەن تىلەگىم وسى. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا شىن ارالاساتىن بولساڭ، ارتەل باسقارماسىنىڭ جينالىسىن شاقىرىپ وتىر ەدىك، ءجۇر، ىشىندە بول،— دەپ، ەرمان كوتەرىلىپ قالدى.
— بايعۇس-اي، ساعان نە بولدى؟ ۇيگە كەلگەنى جاڭا عوي،—دەپ قارا كەمپىر ارا ءتۇسىپ ەدى، جاقىپ پەن ەرمان وعان قاراعان جوق، ۇيدەن شىعىپ تا كەتتى.
اۋىلدىڭ ەرەسەكتەرى، ايەلدەرى جينالىپ مەكتەپ ۇيىندە تولىپ وتىر. شىمنان سالعان ۇلكەن ءۇي. ءىشى قارا كولەڭكەلەۋ. قاتارلاپ تىزىلگەن پارتا، قارا تاقتاي. سەمىزشە كەلگەن، بىتىك كوزدى سارى جىگىت — مەكتەپ ءمۇعالىمى.
— قانە، بيعانشا، تاقتاعا شىعىپ: "سيىر ساۋ" دەگەن ءسوزدى جازشى،— دەيدى ءمۇعالىم.
تاپالتاق بويلى قارا ايەل ورنىنان ۇشىپ تۇرسا دا، الدە نەدەن ۇيالىپ، تاقتاعا بارار-بارماسىن بىلمەي، ەكى وقتىلاۋ بولىپ تۇردى.
— بارسايشى، بيعانشا، جوق جەردە ۇيالا قالاتىن نەڭ،— دەپ ءۇمىت دەيتىن نوقتالى بەت ايەل وعان ۇرسىپ تاستادى.
بيعانشا تاقتاعا بارىپ، اق بوردى قولايسىزداۋ ۇستاپ، ءمۇعالىمنىڭ ايتقان ءسوزىن باداناداي قىلىپ جازدى.
— دۇرىس جازىلدى ما؟
— جوق، دۇرىس ەمەس، "سيىردىڭ" ورنىنا "سىر" دەپ جازدى...
جاس ايەلدەر، جاس جىگىتتەر جايشىلىقتاعى ءازىل-قالجىڭىن بىلاي قويىپ، بار ىنتاسىن وقۋعا سالىپ وتىر. ەكى كوزدەرى تاقتادا، ءمۇعالىم ءبىر ءسوز ايتسا، سونى دۇرىس ۇعىپ الۋعا ىنتىق بولىپ وتىر.
ارتەل باسقارماسىنىڭ جينالىسى مەكتەپتە اشىلدى. وقۋعا كەلگەن ايەل-ەركەكتەردىڭ كوبى تاراماستان وتىردى. كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە — ەگىس جوسپارىن ءوسىرۋ تۋرالى.
ەرمان كۇن ءتارتىبىن جاريالاپ بولىپ:
— مىنا جاقىپ وسى ارتەلدى باستاپ ۇيىستىرعان ازاماتىمىزدىڭ ءبىرى ەدى. بۇگىن ماجىلىسىمىزگە كەز كەلدى. قارالاتىن ماسەلە وتە ۇلكەن. سوندىقتان جاقىپ بايانداما ىستەسە ەكەن دەيمىن، بۇعان قالاي قارايسىڭ، جولداستار — دەدى.
— ماقۇل!— دەپ جۇرت شۋ ەتە ءتۇستى.
جاقىپ بايانداما ىستەدى. وتىزعا تارتا ادام، ەركەك-ايەل ارالاس، ءۇن شىعارماي تىڭداپ وتىر. بايانداما ماڭىزى — جاڭا ءومىردىڭ جەلىسى. تىڭداۋشىلاردىڭ قالپىندا تاڭدانعاندىق، جاقىپتىڭ ءسوزىن جاتسىنعاندىق جوق. جاقىپتان وسى ءسوزدى ەستۋىنە قۇمارتىپ وتىرعان سەكىلدى.
جاقىپتىڭ ويى ءبىر سەكۋندتىڭ ىشىندە الاسۇرىپ، وتكەندى ءبىر شولىپ ءوتتى. بۇدان بەس-التى جىل بۇرىن بۇل كولدىڭ باسىندا 8-9 ۇيدەن اسپايتىن ءۇي بولۋشى ەدى. سول ۇيلەردىڭ ادامدارىنىڭ ءوزى بىتىراڭقى، ناق وسى كەزدەردە جازعى كاسىپكە قامدانىپ، كورىنگەنگە جالدانىپ كەتەتىن. جاز جۇمىستان قولدارى بوساپ، باستارى قوسىلسا، بىرەر ءۇيدىڭ قاسىنا جينالىپ، قايداعى جوقتى ءسوز قىلۋمەن بولاتىن، ەلدىڭ وسەگىن تەرەتىن، الدەكىمدەردى سىرتىنان نالەتتەپ، پلات، داۋ-شارلاردىڭ كەڭەسىمەن كۇندەرى وتەتىن. ول — كۇنى كەشە بولعان كۇي. ءقازىر شە؟ ءقازىر ودان وزگەرگەن. قازىرگى اۋىل تىلەگى — ەسكى جىر ەمەس، ەڭبەك جىرى!
ءبىراق، اۋىلدىڭ ءبارىن وسىلاي دەپ كەسىپ-پىشۋ قيىن. وزگەرمەگەن اۋىلدار دا بار. ەسكىلىكتەن تىستەسىپ، ايرىلماي وتىرعان اۋىلدار دا بار.
جاقىپ بايانداماسىنىڭ اياعىندا:
— كوپتەن كەلگەن جوق ەدىم، كۇيلەرىڭنىڭ قانداي ەكەندى ماعان قاراڭعى ەدى. بۇگىن كورىپ، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي وتىرمىن. ەكى جىلدىڭ ىشىندە ادام نانباستىق بولىپ وزگەرىپسىڭدەر! مەن الدىندا وتىرعان وسى كوپتى، بۇرىنعى اۋىلدىڭ ادامى دەپ وتىرعام جوق، جاڭا ءومىردىڭ ىسكەرى دەپ وتىرمىن. جۇمىستارىڭنىڭ ىرگەسى قالانىپتى. قالانعاندا — مىقتى قالانىپتى! وسى بەتتەرىڭنەن تانباي، جۇمىستارىڭدى بۇدان دا وركەندەتە تۇسۋگە جاڭا جۇرتشىلىق تىلەكتەس دەدى.
تىڭداعان جۇرت جايراڭداستى. بىرەۋلەر الاقان ۇردى. ەرمان جىمىڭ-جىمىڭ كۇلدى.
جاقىپ اۋلىندا ەكى كۇن بولدى. ەكى كۇننىڭ ىشىندە ءبىرسىپىرا جۇمىستارىمەن تانىستى. الداعى جۇمىستارىنا جوسپار قۇرىپ بەردى. بۇدان بىلاي ۇزبەي كەلىپ تۇراتىن بولدى.
* * *
...جاقىپ تاعى اۋداندا. وماردىڭ ءۇيى اسا قۇرمەتتەمەي، سالقىن عانا قارسى الدى. ومار جايباراقات وتىر. ەگىسكە ازىرلىك جۇمىسى ويىنا كىرىپ تە شىعاتىن ەمەس. ەكى ءتىلدى سوقاسى قىس بويى الباردىڭ اۋزىندا سالقامدانىپ جاتۋشى ەدى، ءالى سول كۇيىندە، تۇزەتىلگەن جوق.
— ۋا، بالام، ەسەن-ساۋ كەلدىڭ بە؟— دەپ، ومار كۇڭك ەتتى دە قويدى.
راقيلا ءىس تىگىپ وتىر. كوزىنىڭ استىمەن ءبىر رەت قارادى دا قويدى. جاقىپ راقيلاعا كوزىن قاداي قارادى. بۇرىن تىكە قاراي المايتىن. قاراۋعا كوزى ۇيالاتىن، بۇل جولى ۇيالمادى، قارادى. قاراپ ەدى، راقيلا تۋرالى جۇرەگىندەگى سەزىم تارامدانىپ سيرەي باستاپتى. جاقىپ، راقيلا بۇرىن جۇرتتان اسقان سۇلۋ دەپ سەنىم كەلتىرۋشى ەدى، بۇل جولى قاراعاندا، ولاي بولماي شىقتى، راقيلادا ەشبىر ارتىقشىلىق جوق جاي عانا ايەل، بويجەتكەن قىز. اجارى قارا تورىلاۋ، تاناۋى دەلدەك، كوزى وتكىرلەۋ، بار ءپىشىنى وسى. وسىدان باسقا دىم جوق. ءبىر كەزدە جاقىپتىڭ وسىعان قۇمارتۋى راس پا؟— راس. ءقازىر شە؟ بۇل جاعى ەندى كۇماندى، جاقىپ قانشا قاراسا دا وزىندە ەشبىر قۇمارلىق بار دەپ ويلامادى.
...جاقىپ اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ۇيىنە كىرىپ بارعاندا، اتكوم باستىعىمەن سويلەسىپ وتىرعان ءبىر ايەلگە كوزى ءتۇستى. شىرامىتتى ما، الدە، كوزى ءتۇسىپ كەتتى مە، ايەل دە قارادى.
— ە، جاقىپ، ەسەن-ساۋ كەلدىڭ بە؟— دەپ اتكوم اعاسى ىرىسبەك، ايەلمەن ءسوزىن ءبولىپ، جاقىپقا بۇرىلدى — تانىس بول، 4-اۋىلداعى مەكتەپ ءمۇعالىمى رابيعا ءساتپاي قىزى،— دەپ ىرىسبەك جاقىپتى الگى ايەلمەن تانىستىردى.
رابيعانى جاقىپ سىرتتان بىلەتىن. قالادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە بىرەر ۇشىراتقانى بار ەدى. ول كەزدە ءجۇز توقتاتىپ تانىسقان جوق، ودان بەرى كەزدەسكەن دە جوق ەدى.
— جاقىپ جولداس، سىزگە مەن وكپەلىمىن. بيىل بالالاردى مەكتەپكە الاردا، ەرماعانبەتتىڭ بالاسىن مەن المادىم. الماعاندا، ەرماعانبەتپەن اشۋ-ارازدىعىم بولعان ەمەس. مەن بۇل اۋدانعا جاڭا كەلىپ وتىرمىن عوي، ەل كەدەيلەرىنىڭ ارىزىمەن الماپ ەدىم. ەرماعانبەت ەسكى كەزدە بولىس بولعان كىسى دەيدى. ءوزى قارا تىزىمدە، داۋىسى جويىلعان كورىنەدى. سول ەرماعانبەتتىڭ بالاسىن "مەكتەپكە ال" دەپ قالاي زاپيسكا جازىپ جۇرگەنىڭىزدى بىلە الماي-اق بارامىن. ءبىر جولىقساڭىز ايتارمىن دەپ ءجۇر ەدىم،— دەپ، رابيعا سالقىن جۇزبەن ءسوزىن ءبىتىردى.
سوزىندە، اجارىندا ەشبىر قۇبىلۋ، جاس جىگىتتەردىڭ الدىندا ايەلدىك بەلگىسىن كورسەتۋ سياقتى قالىپ اتىمەن جوق، وسى ءسوزدى ايتىپ وتىرعان رابيعاعا قاراپ: جاڭا قۇرىلىس جۇمىسىنا بەلسەنىپ كىرىسكەن ەردىڭ ءبىرى،— دەپ ويلايسىڭ دا قوياسىڭ.
...يە، جاقىپتىڭ زاپيسكا جازۋى راس. جاقىپ وندا سالىق جۇمىسىمەن ەلگە شىعىپ ەدى. سالىق جۇمىسىمەن شىعىپ وتىرىپ، ەرماعانبەتتىڭ ۇيىنە قونعان، توقتىسىن جەگەن. ەرماعانبەتتىڭ كەيبىر سوزدەرىن ۇيىپ تىڭداعان دا، ەرماعانبەت وسى ايەل ءمۇعالىم تۋرالى دا وسەك ءسوز ايتتى. جاقىپ ونىڭ سوزىنە نانا قويعان جوق. نانباسا دا، مۇنىڭىز وسەك دەپ ەرماعانبەتتىڭ بەتىن قايىرا بىلمەدى. قوناق اسىن جەپ وتىرىپ، ەرماعانبەت سياقتى ءىرى اداممەن ءسوز تالاستىرۋ — قازاقشىلىق كوزىمەن قاراعاندا ەرسى دە عوي.
— ول مەنىڭ قاتەم، رابيعا جولداس، ول قاتەمدى تۇگەلىنەن موينىما الامىن. جولداستىق رەتىمەن قاتەمدى ەسكەرتكەنىڭىزگە العىس ايتامىن،— دەپ جاقىپ ءتۇسىندى.
"وسى مەنى كەكەتىپ تۇر ما؟"— دەگەندەي بولىپ رابيعا جاقىپتىڭ بەتىنە قارادى. جاقىپتا كەكەتۋ جوق، ايىبىن موينىنا شىن الىپ تۇر. بۇل شىن كوممۋنيستىڭ ىستەيتىن ءىسى. رابيعا جاقىپقا شىن ريزا بولعان ادامنىڭ تۇسىنە كىردى.
— جاقىپ جولداس، سىزگە ريزا بولدىم. قاتەنى مويىنعا الا ءبىلۋ — كوممۋنيستىڭ بەلگىسى. ەرماعانبەتتىڭ ۇيىنە قونعانىڭىز — ءسىزدىڭ ءىرى قاتەڭىز ەدى. مەن ءسىزدى موينىنا الماس، قارىسار دەپ ءجۇرۋشى ەدىم. وسى كۇنى وزىنشە اياق استىنان قيسىن تاۋىپ جۇرگەندەر از با؟! وندايدىڭ كوبى ەرماعانبەتتەرگە شىن قامقور بولىپ جۇرەدى. جاڭىلۋ دەگەن بولادى. جاڭىلعانىن موينىنا الماعاننان جامان نە بار؟ مەن سىزگە، ەندى، وكپەمدى قويايىن، قولىڭىزدى اكەلىڭىزشى، تاتۋلاسايىق!— دەپ رابيعا كۇلىمسىرەپ قولىن سوزدى.
جاقىن قولىن بەرىپ جاتىپ، ارسالاڭداپ كۇلدى.
سول كۇنى پارتيا جيىلىسى بولدى. كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەر اياقتالىپ كەلگەندە، پارتياعا كىرەمىن دەۋشىلەردىڭ ارىزى قارالدى. ارىز بەرۋشىنىڭ ءبىرى — قاسىم ءداۋىت ۇلى بولىپ شىقتى. ۇيا حاتشىسى قاسىمنىڭ ارىزىن وقىپ شىقتى.
— قاسىم تۋرالى بيۋرونىڭ پىكىرى نە؟— دەپ جاقىپ سۇراۋدى تىكە قويدى.
— ارينە، ورتاشادان قاشپايمىز عوي، بيۋرو كانديداتقا الۋعا ۇيعاردى،— دەپ حاتشى كۇمىلجىپ بارىپ جاۋاپ بەردى.
قاسىمعا سۇراۋ تۇس-تۇسىنان جاۋىپ جاتىر. سۇراۋدى تىكەسىنەن بەرىپ تاقىمداپ وتىرعاننىڭ ءبىرى — جاقىپ:
— اكەڭ قاي تاپقا جاتادى دەپ بىلەسىڭ؟ اكەڭ نەشە جىل بي بولدى؟ جاڭا قۇرىلىسقا يكەمدەلۋىڭ قالاي؟ اۋىلداعى كوللەكتيۆ قۇرىلىسىنا اكەڭنىڭ كەدەرگىلەرى بولعان جوق پا؟..
وسى سياقتى سۇراۋلاردى جاقىپ تۇيدەك-تۇيدەگىمەن بۇرقىراتتى.
قاسىم قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇرلانىپ-اق الدى. جاقىپتىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، قارسى جالا جابۋعا كىرىستى.
— جاقىپتىڭ بۇل سۇراۋدى نە ءۇشىن بەرىپ وتىرعانىن مەن بىلەمىن، باسقا جولداستار دا جاقسى بىلسە كەرەك. سوندىقتان جاۋاپ بەرگىم كەلمەيدى،— دەدى ول.
رابيعا ءسوز سۇراپ الىپ، ورنىنان تۇردى:
— جاقىپ پەن قاسىمنىڭ اراسىندا نە بارى بىزگە قاراڭعى. بىزگە ءقازىر ونىڭ كەرەگى دە شامالى. ءبىز ءقازىر قاسىمدى عانا بىلەمىز. پارتياعا العالى وتىرعان ادامىمىز — قاسىم. سوندىقتان قاسىم تۋرالى جاقىپتىڭ بەرىپ وتىرعان سۇراۋلارى، مەنىڭشە، ناعىز ورىندى سۇراۋ. بۇل سۇراۋلاردىڭ جاۋابىن ەسىتپەي، قاسىمدى پارتيا قاتارىنا الساق، ءبىز مىقتى اداسامىز. قاسىم جولداس جاڭاعى سۇراۋلارعا جاۋاپ بەرىپ وتسە ەكەن دەيمىن.
اۋداندىق حالىق تەرگەۋشىسى تاجەن دەيتىن ءسوز الىپ، قاسىمدى جاقتاي سويلەدى:
— جولداستار، بەت الدى سولاقايلىقتىڭ، ورىنسىز قىزارۋدىڭ ءجونى جوق. ءار نارسەنىڭ دە رەتى بار. جاقىپتى دا بىلەمىز. جاقىپ كەدەي بالاسى. كەدەيلىگىن ارقاعا تاڭىپ، وزىمنەن باسقا ادام كوممۋنيستىككە لايىق ەمەس دەۋى ورىنسىز...
— قاتەلەسپە، مەن ولاي دەپ ايتقان جوقپىن،— دەپ جاقىپ ونىڭ ءسوزىن ءبولدى.
— نەگە ايتپايىن دەپ ەدىڭ، ايتىپ وتىرسىڭ. ايتۋعا ىڭعايلانىپ وتىرسىڭ.
جاقىپ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ءماجىلىستىڭ ءتارتىبى تۋرالى سويلەدى.
— ماسەلە قاسىمدى پارتياعا الۋ تۋرالى. قاسىمنىڭ ارىزى وقىلدى. قاسىمعا سۇراۋلار بەرىلدى. ول سۇراۋدىڭ بىرىنە دە جاۋاپ الىنعان جوق. جاۋاپ الىنعاننان كەيىن ايتىس ءسوز باستالۋى كەرەك ەدى. ءبىرسىپىرا جولداستار مايدانداسۋعا بەلىن بۋىپ كەلگەن ەكەن، ونىسىن ايتىس سوزدە ايتسىن، ازىرىنە قاسىم سۇراۋعا جاۋاپ بەرسىن! ءماجىلىس ءتارتىبى وسى. وسى ءتارتىپتى باسقارۋشىلار بۇزباي الىپ بارسا ەكەن دەيمىن،— دەدى جاقىپ.
قاسىم شىنداپ قىسىلدى. جۇرت ءوزارا كۇڭكىلدەستى. جاقىپتىڭ ۇسىنىسى داۋىسقا سالىنىپ، قابىلداندى. بەرىلگەن سۇراۋلارعا قاسىم ۇشىنان-ۇشىنان عانا جاۋاپ بەرىپ قۇتىلماقشى بولىپ ەدى، جاقىپ ودان جامان قازبالاپ، سۇراۋىن ورشىتە ءتۇستى.
ايتىس سوزدە ءبىرىنشى بولىپ جاقىپ شىقتى:
— جولداستار، قاسىم تۋرالى مەنىڭ سويلەگەنىمدى شام كورىپ وتىرعان ادامدار دا وسىندا جوق ەمەس. ولار شام كورەدى ەكەن دەپ مەن بىلگەنىمدى ايتپاي تۇرا الماسپىن. مەن ءسوزىمدى پارتيا جيىلىسىنىڭ الدىندا ايتىپ وتىرمىن... قاسىممەن دۇشپان ەكەنىمدى ەشۋاقىتتا جاسىرمايمىن. دۇشپان بولعاندا، ءوز باسىمنىڭ پايداسىن كوزدەپ دۇشپان بولىپ جۇرگەن جوقپىن (ولاي ويلاۋشىلار مىقتى اداسادى)، تاپ جولىمەن دۇشپانمىن. قاسىم مەنىڭ تاپ دۇشپانىم، مەنىڭ ەلىم "تەلەۋ" اتانادى، وسى ەلدە كىرمە. باياعىدا قاسىمنىڭ اتالارى قۇلدانىپ اكەلىپتى. كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان بەرى عانا تەڭەلىپ وتىرمىز. ونىڭ ار جاعىندا ءبىزدى "قۇلدار" دەپ ايتاتىن. قىرىق ءۇي تەلەۋ "قۇل" اتىن تاعىپ، قاسىمنىڭ اكەسى ءداۋىتتىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ ءومىرىن وتكىزگەن. سوڭعى جىلدارى تەلەۋ ەسىن جينادى، ەل بولدى، ارتەل اشتى، مەكتەپ سالدى، كووپەراتيۆ اشتى... ءداۋىت نەعىپ وتىر؟! ءداۋىت اۋىل ىشىنە نە ءتۇرلى وسەك جۇرگىزىپ، ارتەلدى ەلگە قۇبىجىق قىلىپ كورسەتىپ، ارتەل مۇشەلەرىنىڭ ىشىنە ىرىتكى سالىپ وتىر. ءداۋىت وسىنى كىمگە سۇيەنىپ ىستەپ وتىر؟ قاسىمعا سۇيەنىپ ىستەپ وتىر. ءداۋىت بۇرىن ەل تىزگىنىن ءوزى ۇستاپ كەلسە، ەندى بالاسى ارقىلى ۇستاماق بولىپ وتىر. ءداۋىتتىڭ بەدەلى بۇرىنعىسىنان ارتپاسا، كەمىمەگەن. قيت ەتسە، داۋىتكە بارىپ اقىلداسىپ جۇرگەن شارۋا تولىپ جاتىر...
جاقىپ ۇزاق سويلەدى. ءداۋىتتىڭ، قاسىمنىڭ جامان جاعىن تۇگەل اشىپ بەردى. قاسىمدى پارتياعا الۋ تۇگىل، قاسىمعا كەپىل بولعان پارتيا مۇشەلەرىن جاۋاپقا تارتۋ كەرەك — دەگەنگە شەيىن باردى.
جاقىپتان كەيىن رابيعا سويلەدى. ودان كەيىن بىر-ەكى باتىراق شىعىپ سويلەدى. اقىرىندا، قاسىم پارتياعا جات ادام سانالىپ، الىنبايتىن بولدى.
تۇنگى ساعات 12-دە جيىلىس تارادى. جاقىپ رابيعانى پاتەرىنە شەيىن شىعارىپ سالاتىن بولدى. قاراڭعى تۇندە ەكەۋى قولتىقتاسىپ كەلە جاتتى. سوزدەرى — ارتەل تۋرالى، اۋىلداعى جاڭالىق تۋرالى، جاڭالىققا كەدەرگى بولىپ وتىرعاندار تۋرالى.
اپرەل ءىشىنىڭ تىنىق ءتۇنى مۇلگىپ، كوڭىلدى سەرگىتىپ، جۇرەكتى قىتىقتاعان سياقتانادى. جاقىپ تا، رابيعا دا، سويلەسىپ كەلە جاتىپ، اۋىر كۇرسىندى.
— قازىرگى كەزدەگى جۇمىس — ناعىز قىزىق جۇمىس قوي. ءبىراق ادام جالعىزدىقتان جالىعادى ەكەن. پىكىر الىسىپ، كۇش قوسىپ وتىراتىن جولداسىڭ بولسا، قانشا ىستەسەڭ دە جالىقپاس ەدىڭ-اۋ — دەيدى رابيعا.
— دۇرىس ايتاسىڭ،— دەپ جاقىپ ونى ماقۇلدايدى.
* * *
ەرتەڭگى ءشايدى ءىشىپ وتىرىپ، ومار جاقىپتان ءسوز تارتپاقشى بولىپ، ياچەيكا جينالىسىندا قانداي ماسەلە قارالعانىن سۇراي باستادى.
— ءسىز پارتيادا جوقسىز عوي، سىزگە ايتۋعا بولمايدى،— دەپ جاقىپ وعان قىسقا عانا جاۋاپ بەردى.
— شىراعىم-اۋ، ءبارىمىز قازاقتىڭ بالاسى ەمەسپىز بە؟ سونداعى سويلەسكەندەرىڭ وسى قازاقتىڭ قامى شىعار،— دەپ ومار جىمىڭدادى.
— جوق، جالپى قازاقتىڭ قامى ەمەس.
— ال، سوندا كىمدىكى بولدى؟— دەپ ومار بۇل جولى تىكەلەپ قاراي قالدى.
— ءبىز قازاقتى جالپى المايمىز، وتاعاسى، قازاقتىڭ ىشىنەن ايىرىپ شىعاراتىنىمىز بار: بايلاردى، مولدالاردى، ەسكى اتقامىنەر قۋلاردى ءبولىپ شىعارىپ تاستاپ، كەدەي مەن ورتاشانى عانا الامىز.
— ءبىز قايسىسىنا قوسىلامىز؟— دەدى ومار جىمىڭداي كۇلگەن بوپ.
— ءسىز اتقامىنەر تابىنا قوسىلاسىز،— دەدى جاقىپ سۇرلانا سويلەپ.
ومار سەسكەنەيىن دەدى. شىن ايتا ما دەگەندەي، جاقىپتىڭ بەتىنە تىكەلەپ قارادى. شىن ايتىپ وتىرعان ادامنىڭ ءتۇرى، كۇلمەيدى.
راقيلا دا، ايجان دا ءبىرسىپىراعا شەيىن اڭ-تاڭ بوپ جاقىپقا قادالدى.
— وسى، شىراعىم، سەنەن ءبىر سۇرايىن دەپ جۇرگەنىم بار ەدى. ءبىزدىڭ اۋىلنايىمىز جەلوكپەلەۋ. ەلمەن اقىلداسىپ ءىس ىستەي بىلمەيدى ءوزى. ەلگە تىزە كورسەتۋ دە ويىندا بار. بۇرناعى كۇنى سول شىركىن ماعان كەلىپ: "سەن بيىل10 دەسە ەگىن سالاسىڭ" دەيدى. بىلتىر توعىز دەسە سالىپ ەدىم. بيىل سالۋعا رەتىم كەلەتىن ەمەس. سول جايىمدى ايتسام، تىڭدايتىن ەمەس. كەڭسەگە بارىپ قاسىمعا جولىعىپ ەدىم: "اۋىلنايدىڭ ونىسى قاتە، زورلاۋ جوق"، دەگەندى ايتتى. سوسىن بارىپ جۇرەگىم ورنىنا ءتۇستى،— دەپ، ومار ۇزاق سونار ءسوزدى ايتىپ كەلە جاتىر ەدى، جاقىپ ونىڭ ءسوزىن ءبولدى:
— قاسىمدىكى قاتە. بىلتىر توعىز دەسە سالعان بولساڭىز، بيىل 10 دەسە سالۋعا ءتيىسسىز. سالمايمىن دەگەنىڭىز دالەلسىز. سالمايتىن سەبەبىڭىزدى ايتپاي-اق بىلەمىز!
جاقىپتىڭ مىنا ءسوزى ومارعا شوقپاردان كەم تيمەدى. ول كىبىرتىكتەپ، سويلەي الماي قالدى. جاقىپقا الاق-جۇلاق قاراي بەردى.
* * *
اۋدان تۇرعان اۋىلدى جيناپ، ارتەل اشۋ تۋرالى ۇگىتتەمەكشى بولىپ، جاقىپ رابيعامەن ءسوز بايلاسىپ ەدى. ول ءسوزىن ورىندادى. اۋىل ادامدارىن تۇگەل مەكتەپ ۇيىنە جينادى. جيىلىستى شاقىرىپ، باسقارىپ جۇرگەن قالاباي. جيىلىسقا ومار دا كەلدى. باياندامانى جاقىپ ىستەدى. قوسىمشا باياندامانى رابيعا سويلەدى. سۇراۋ ۇستى-ۇستىنە جاۋدى. ءبىرسىپىرالارى شىعىپ پىكىرىن ايتتى. اقىرىندا، تالقىلاي كەلە، اۋدان تۇرعان اۋىلدا "ۇلگى" اتتى ارتەل اشۋعا قاۋلى جاسادى. 20-دان اسا مۇشە سول جيىلىستىڭ وزىندە جازىلدى. ومار كىرەمىن دەپ ەدى، ول مۇشەلىككە الىنبادى. ارتەل جۇمىسىن باسقارىسىپ وتىرۋدى جاقىپ ءوز ۇستىنە الدى.
— ەكەۋمىزدىڭ پىكىرىمىز دە، ءىسىمىز دە ۇيلەسەدى ەكەن، رابيعا، قوسىلىپ ءىس ىستەسەك، قانداي وڭدى بولار ەدى، ءا؟— دەپ جاقىپ كۇلدى.
رابيعا كۇلىمسىرەگەن كۇيى ۇندەمەدى.
— قوسىلامىز دەسەك، ءبىزدى قوسپاي جۇرگەن كىم بار؟— دەدى رابيعا ءبىر كەزدە.
— باسە،— دەدى جاقىپ جايراڭداپ.
سودان بىلاي جاقىپ پەن رابيعا توبىن جازباي جۇرەتىن جولداس بولدى. ءبىرىن-بىرى جوقتاپ ىزدەيتىن بولدى. كۇندىز-تۇنى سويلەسسە دە، سوزدەرى بىتپەيتىن بولدى. سويلەسكەن سايىن ىنتىعۋلارى كۇشەيە بەرەتىن سياقتى بولدى.
— اۋ، سەندەر وسى نەعىپ جۇرسىڭدەر؟— دەدى ءبورىباي ءبىر كۇنى رابيعاعا.
— مۇنداي دا سۇراۋ بولادى ەكەن،— دەپ رابيعا كۇلدى.
— جوق، شىن سۇرايمىن.
— مەن دە شىن ايتىپ تۇرمىن.
— ەندەشە، جۇرت وسەكتەپ تە كەتىپتى.
— وسەكتەن قورقا المادىق،— دەپ رابيعا تاعى كۇلدى.
— قولىڭدى اكەل، قۇتتىقتايمىن!
جاقىپ اناداي جەردە وتىرىپ، ارسالاڭداپ كۇلدى.
ءبورىباي از-كەم ويلانىپ وتىرىپ، اعالىق رەتىندە ءسوز ايتتى:
— ەكەۋىڭ دە كوممۋنيسسىڭ. بىرىڭە-بىرىڭ تەڭسىڭ. ءبىرىڭدى-بىرىڭ ۇناتقان ەكەنسىڭ، قوسىلىڭدار، ەشكىمنىڭ دە قارسىلىعى جوق. ءبىزدىڭ تىلەگىمىز — جىگەرلەرىڭنىڭ ءبارىن ىسكە سالىڭدار. جاستىق قۇرىپ، جەلكىلدەپ جۇرەتىن زامان ەمەس. ىستەيتىن جۇمىستارىمىزدىڭ مىڭنان ءبىرىن ءالى تولىق ورىنداپ بولعامىز جوق. وسى ەستەن شىقپاۋ كەرەك. بىرىڭە-بىرىڭ جولداس بولعاندا تۇپكى سەرت — وسىنىڭ جولىنا باستى بايگەگە تىگۋ بولسىن!— دەدى.
جاقىپ پەن رابيعانىڭ قوسىلعانىن وسەكشى ايەلدەر وزدەرىنشە قۇبىلتتى:
— نەكە جوق، توي جوق، بەتىم-اي، بۇل نە دەگەن ماسقاراشىلىق!— دەپ، بەتىن شىمشىلاعان ايەلدەر بولدى.
— كوممۋنيستىڭ زاڭى سولاي عوي، "مايا-تۆويا!" دەپ جۇرگەنىن كورمەيسىڭ بە؟— دەپ، بىلگىشسىپ ءجون ايتقاندار دا بولدى...
بۇعان جالعاستىرا اۋىل وسەكشىلەرىنە ەرمەك بولعان ءبىر وقيعا — وماردىڭ قىزى راقيلا بولدى. مىرزاعۇلدىڭ بالاسى ميليسياعا ارىز ايتىپ، قىزدى اكەتپەكشى بولسا، وماردىڭ قىزى راقيلا:
— بۇل مەنىڭ ومىرگە كورمەگەن-بىلمەگەن جىگىتىم، بۇعان تيەمىن دەپ ەش جەردە ايتقان ەمەسپىن،— دەپ قارىسىپ تۇرىپ الادى.
مىرزاعۇل ساسىپ ومار قۇداسىنا جولىقسا:
— مەن قايتەيىن، بالانىڭ ەركى وزىندە،— دەپ ومار جۇرە جاۋاپ بەرەدى.
ومار مەن مىرزاعۇلدىڭ اراسىنداعى "قۇدالىق" ساۋدا جۇرتقا جاسىرىن بولعاندىقتان، جۇرت مىرزاعۇلدىڭ بالاسىنىڭ مىنا جۇمىسىن مىقتى باسسىزدىققا سانايدى، "زاماننىڭ ازعاندىعىنا" اپارىپ تىرەيدى.
— مىرزاعۇلدىڭ بالاسى كوممۋنيست ەكەن، سوندىقتان ىستەپ جۇرگەن جۇمىسى ەكەن،— دەۋشىلەر دە تابىلادى.
* * *
رابيعا مەن جاقىپ ىستەيتىن جۇمىستارىنا بىردەن جوسپار جاسادى. جوسپار بويىنشا رابيعا جاقىپتىڭ اۋىلىنا "جاڭا كۇش" ارتەلىنىڭ جۇمىسىنا باسشىلىق ىستەۋگە ءجۇرىپ كەتتى. جاقىپ "ۇلگى" ارتەلىن قولعا الدى. "ۇلگىنىڭ" جۇمىسىن ناعىز ۇلگىلى جولعا سالۋعا كىرىستى: جۇمىس كولىكتەرىن، ماشينا-سايماندارىن تۇگەل ورتاقتاستىردى، ادام كۇشىن ءار جۇمىسقا ارناپ ءبولدى. ەگىن سالاتىنداردى بىرنەشە بريگادا عىپ ءبولىپ، ءار بريگاداعا باستىق سايلادى. ارتەل باسقارماسىنىڭ باستىعىنا قالاباي سايلاندى.
مايدىڭ 3ء-ى كۇنى "ۇلگى" ارتەلىنىڭ مۇشەلەرى بەس بريگادا بولىپ ءبولىنىپ، سوقالارىن جەگىپ، قىزىل تۋدى جەلبىرەتىپ، "كوكتەرەكتىڭ" باۋىرىنا كەلىپ تۇرەنىن تىرەدى. كوكتەرەكتىڭ باۋىرىنداعى قۇيقالى قارا توپىراق ءبىرىنشى رەت اۋدارىلىپ، قالىڭ كودەنىڭ تامىرى ءبىرىنشى رەت بىتىرلاپ ءۇزىلدى...
جاقىپ سول كۇنى رابيعاعا حات جازدى. حاتىنىڭ ورتا شەنىندە بىلاي دەدى:
"...ۇلگى" ءبىرىنشى جۇمىسىن ۇلگىلى تۇردە باستادى. كوكتەرەكتىڭ باۋىرى جەلبىرەگەن تۋ، اينالىپ جاتقان سوقا، قايناپ جاتقان ەڭبەك. ەڭبەك بولعاندا بىتىراندى، بەرەكەسىز ەڭبەك ەمەس، بىرىگىپ تۇتاسقان كۇشتى ەڭبەك! "ۇلگى" جۇمىسى ءبىرىنشى ادىمىندا ەل نازارىن وزىنە تارتىپ ۇلگىردى. از ۋاقىتتا قالىڭ كوپشىلىكتىڭ وسى جولعا باس قوساتىندىعىنا سەنەمىن!.."
You Might Also Like
-
ماڭعىستاۋ وبلىسى بەينەۋ اۋدانى "اباي اتىنداعى ورتا مەكتەبى" كمم-نىڭ 10-سىنىپ وقۋشىسى، دۇيسەنوۆا گۇلدانا اسىقباي قىزى اۋداندىق «دارىن»، «كىشى عىلىم» عىلىمي ...
