قارا سۇر كەلىن
كۇن كوزى ەركەلەي كۇلىپ، قالىڭ كيىمدىلەردىڭ ماڭدايىنان تەر شىعاردى. اق كورپەسىن سەرپىپ تاستاعانداي بوپ، جەر دە تەرلەپ، بۋسانىپ جاتىر. كۇنگەي بەتتە كۇن شۋاققا ماۋجىراپ، ەسىنەپ وتىرعان كارى قۇرتاڭدى كورەسىڭ. زاۋىت ماڭىندا، جۇمىسشىلار پاسولكەسىندە كۇندەگىدەي قىبىرلاپ، اسىعىس جۇرگەن ادام جوق. كوشە اياق باسقىسىز باتپاق. تاس توسەلگەن اپتاما بەل جولى دۇڭكيىپ، جالتىراپ، تىسقا شىققان ادامدى وزىنە قاراپ ەلىكتىرەدى. جۇك اپتاما بەلى 20-30-دان ادام تيەپ، قالاعا قاراپ اسىپ جاتىر. قول بوس جۇمىسشىلار، اسىرەسە جاستار جاعى قالاعا بارىپ، قىدىرىپ قايتقانعا اسىعىپ تۇرعان سەكىلدى. اپتامابەلگە ايعاي-سۇرەن سالا جابىسادى. ويىن، ساۋىق. تاپال بويلى، شۇڭىرەك كوز قارا كىسى اپتاما بەلگە بارا جابىسىپ ەدى، جاستاۋ ورىس قىزى كۇلىمسىرەپ، ونى يىقتان ۇستاي الدى:
— دادە-اۋ، دادە، ورنىڭدى بەرسەيشى، مەن بارايىن.
— ءا، سولاي ما، مىنە قوي، ءمارۋسا... — قىزدى ارباعا مىنگىزىپ، كەيىن قاراپ بۇرىلعاندا مەنى كوردى. كۇلىمسىرەدى. بەتى قىزىل تارتتى.
— قۇدايدىڭ قۇدىرەتى... ايەلدىڭ ءسوزىن جىقپايتىنىم-اي.
تاعى كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ:
— جاقسى بالا. كامسامول. جاڭاعى قىزدى ايتام-اۋ... مەقانيچەسكي سەحتا ىستەيدى. جۇمىسىنا ۇقىپتى-اق. ەكپىندى. ءبارىمىز دە ەكپىندىمىز عوي. مەنى ىلعي "دادە" دەيدى. كەيدە سونىسىن ەرسى كورەم. بيىل وتىز ەكىدە تۇرمىن، جاس ەمەسپىن بە، ءا؟ — دەدى يەگىندەگى ساقالىن سيپاپ. از-كەم ويلانىپ تۇردى دا، تاعى كۇلىمسىرەدى. ماعان قاراي ءتۇسىپ:
— تۇنەۋ كۇنى قالاداعى شاش الاتىن جەرىنە بارىپ ەم، ءۇيى دە سويقان ەكەن. جىلميعان ءبىر ايەل ۇستەلدى ىڭعايلاپ، "پاجالىستىلاپ" بايەك بولعانى... مەن دە وسى ءبىر ارىلماي جۇرگەن ۇيالشاقتىق بار. الگى ايەلگە الدىرۋعا، قورىنىپ، وسى ساقالدىڭ سول جولى كۇزەلمەي كەتكەنى. نەگە ۇيالاتىنىمدى بىلمەيمىن. ءوزىمىزدىڭ زاۋىتتاعى جيىلىستارعا قاتىناسام عوي، سوندا " سويلەيىن-اق" دەپ ىڭعايلانىپ وتىرام دا. ناق سويلەۋگە كەلگەندە، شىعا الماي قالا بەرەم. سوندا "شىعىپ سويلەمەيمىن" دەگەن ءبىر ويىم بولمايدى. انە-مىنە دەپ وتىرعانىمدا جيىلىس تاراپ تا ۇلگىرەدى. ۇيا حاتشىسى ىلعي ايتادى: «ماناربەك، سويلەيمىسىڭ؟ سويلەسەيشى» دەپ.
ماناربەك كۇنىمەن اپتامابەل توستى دا، ماعان ونىمەن سويلەسۋ كەرەك بولىپ، ەكەۋمىز تۇرا بەردىك. ماڭىمىز — قاپتاعان جۇمىسشى. بىرەۋلەرى وتكەن تۇنگى ساياسي سىناسۋدا تالقىعا سالىنعان ماسەلەلەردى، ودان كىمنىڭ قالاي جاۋاپ بەرىلگەنىن ءسوز قىلىپ تۇر.
— سلۋشاي، ماناربەك، — دەپ، ءبىر قارتاڭداۋ كىسى ماناربەكتىڭ يىعىنا قولىن سالدى. تازارتۋ كامەسيەسى ءبىزدىڭ بىرگادىنى قاراپ ءوتتى، سەن "شىن ەكپىندى" دەپ تانىلدىڭ.
— شىن ەكپىندى بولماي ماعان نە كورىنىپتى؟ — دەيدى ماناربەك كۇلىمسىرەپ. — "ەكپىندى بولعان كىسى سوسيالدىق مۇشە جارناسىن تولەۋ كەرەك" دەگەنگە، مەن "اقشا الادى ەكەن" دەپ جۇرسەم، جارنانى ەڭبەككە تولەۋ كەرەك ەكەن عوي، جارنامىز تولەندى، — دەپ ماناربەك قويىن قالتادان ەكپىندىلىك بيلەتتى سۋىردى. 32-جىلدىڭ ۇيەل ايىنان بەرى ەكپىندىلەر قاتارىندا ەكەن. سوسيالدىق جارناسى تولەنىپتى. ماناربەك قانداي جىمىڭداسا، جارناسى تولەنگەن قىزىل بيلەت تە كۇنگە شاعىلىسىپ، جىمىڭ قاققان تارىزدەنەدى.
قادا جاقتان جۇك اپتامابەلى كەلەدى زىرعىتىپ. تيەلگەن ادام.
اپتامابەل كۇتىپ تۇرعاندار قاق جارىلىپ جول بەردى. اققۇباشا ايەل باسىنداعى ءشالىسى يىعىنا ءتۇسىپ، كەلە ماناربەكتىڭ قولتىعىنا جابىستى: — ەكەۋمىز بىرگە قىدىرايىق، ءيا؟.. — اپتامابەلدەگىلەردىڭ تۇسۋىنە قاراماي، جەردەگىلەر جابىسىپ، ءمىنىپ جاتىر. ماناربەك تە ارباعا بارا جابىسىپ ەدى، قىزىل شاپاندى قارا سۇر ايەل، قايدان تاپ بولعانىن بىلمەي دە قالدىم، كوزى شاتىناپ، ماناربەكتىڭ توسىنەن تىرەپ تۇرا قالدى:
— مىنبەيسىڭ ارباعا! مەنى "نەگە كەلدى" دەيسىڭ؟ كورسەت، سالداقىڭدى؟ كورە كەلدىم سونىڭدى؟ — دەدى قالشىلداپ.
ماناربەك اڭىراپ، شوشىنىپ، سوزعان قولىن كەيىن الدى.
— اۋ، قۇتىرعان شىعار مىنا شىركىن، مەنى ەرىگىپ ءجۇر دەيمىسىڭ؟ تۇندە جيىلىس بولدى. ساعات ون ەكىدە تارادىق. سەگىز شاقىرىم قالاعا ءتۇن ورتاسىندا جاياۋ قالاي كايتپاقشىمىن؟
— ايتپا دەيمىن وتىرىگىڭدى؟ تىڭدامايمىن، ءبىلدىڭ بە؟
— اپىرماۋ، ەندى مىنا كىسىدەن سۇراشى: جيىلىس بولدى ما ەكەن، جوق پا ەكەن؟..
قارا سۇر ايەل كوزى قانتالاپ، ماناربەكتىڭ جاعاسىنان الا تۇسكەندەي بوپ تۇردى. "مۇنىڭ ءقايبىر ساۋ ادام دەيسىڭ!" دەگەندەي بوپ، وتتى كوزىن ماعان دا قادادى. اشۋلى ايەلدەن سەسكەنتىن ادەتىم بار ەدى، مەن قايمىعىپ تەرىس بۇرىلدىم.
— ىلعي ايتام: "جيىلىس كۇنى قايتا الماي قالامىن دەپ"، — دەدى ماناربەك.
— ايتپا دەيمىن، ويباي؟ — دەپ، قارا سۇر ايەل ىزالانىپ، جىلاپ جىبەردى.
اپتامابەلدىڭ دۇرىلدەگەن داۋىسى ايەلدىڭ "ويبايىن" كومدى. ايتكەنمەن ارباعا ءمىنىپ تۇرعانداردىڭ كەيبىرەۋلەرى سەزىپ، كۇلە قارادى:
— ويباي-اي، ماناربەك، سەنىكى ەندى ماقىلاش جەيدى، —دەدى بالا جىگىت كۇلىمسىرەپ.
ماناربەك ەكەۋمىز سويلەسىپ، جولدى بويلاپ كەتىپ بارامىز. سىنعان ماشينەنىڭ قابىرعاسىنا سۇيەنىپ ايەل تۇر. بەت الپەتى قۇپ-قۋ. كوزدەن اققان جاسى ومىراۋىن جۋىپ جاتىر.
— كەلىندى رەنجىتپە، بارىپ سويلەس، — دەپ ەم، ماناربەك از ءمۇدىردى دە، ماعان قايتادان ەردى:
— وي، ءوزى ءبىر وڭبايتىن نەمە. اقىلى بولسا، مەنىڭ ادام بولعانىمدى تىلەمەس پە ەدى؟ ەكى كۇننىڭ بىرىندە جيىلىس، ساياسي ساباق. "قاتىنىم ۇرسادى" ەكەن دەپ، بۇعان قاتىناسپاي نە قىپ تۇرارمىن؟ سىزگە مانا ايتىپ ەم عوي: "قالقوزدىڭ بەلسەندىسى بولدىم" دەپ. ءبىراق، بوياما بەلسەندىڭ ەمەسپىن. وسى انتۇرعاننىڭ ءوزى — بوي جەتىپ وتىرعان قىز بولعان سوڭ، الا سالىپ ەم. ول — قالقوز بولماي تۇرعان كەزىمىز. سۇلتانبەك دەيتىن ءبىر جىگىتىمىز بار ەدى، سول "بايدىڭ قىزىن الدى" دەپ مەنىڭ سوڭىما ءتۇسىپ... اۋىلدا جۇرگەن سوڭ قازاقشىلىققا دا ارالاسىپ كەتەمىز-اۋ. وسىنىڭ قىز كۇنىندە سول سۇلتانبەك تە "الام" دەپ قىلجاقتاپ جۇرەتىن. باياعى سوڭىما تۇسكەنىن "وشتىكپەن ىستەگەنى" دەپ ءبىلدىم مەن. ماسقارام دا بار-اۋ: قالقوزشىلار وسى قاتىننىڭ اكەسىن "جۇندەيمىز" دەگەندە، "بۇل — سۇلتانبەكتىڭ ىستەپ جۇرگەن جۇمىسى" دەپ مەن اراعا تۇسە جازداعام-اۋ. ۇيا حاتشىسى جاقسى جىگىت ەدى، سول ۇعىندىرىپ، قاتامدى موينىما سالىپ بەردى. نە ىستەپ جۇرگەنىمدى سوندا ۇعىنىپ، بەتىم قىزارعان عوي. ءبىراق، كەشىگىپ قالدىم. بالا-شاعا بار. ەندى مىناۋ — اياعىما ورالعى بولىپ جۇرگەنى. "جامان"— شىنىن ايتام دەپ، سىرىن ايتىپ الادى" دەگەندەي، مەن سىزگە ايتا بەرىپپىن-اۋ...
ماناربەك كۇرسىنىپ، ازىراق كۇلىمدەي ءتۇسىپ، ءبىرسىپىراعا شەيىن ۇندەمەدى. ءبىز ۇزاپ بارامىز. بەتىمىز — قالا. كەلىن دە ماناعى تۇرعان ورنىنان قوزعالىپ، بىزگە قاراپ ءجۇرىپ كەلەدى. باسى بۇگۋلى. كىم ءبىلسىن: ماناربەكتى اشۋمەن ءبۇرىپ العانىنا وكىنىپ، ەندى سوعان عاپۋ ءوتىنۋدىڭ ءجايىن ويلاپ كەلە مە؟ الدە، تاعى دا ءبىر جۇرتتىڭ باسى قۇرالعان جەر بولسا، بەتىنەن الا ءتۇسىپ، بۇدان دا جامان تەرلەتۋدىڭ جايىن قاراستىرىپ كەلە مە؟
جول ءۇستى جۇرگىنشى، ەكى اياق ارباسىمەن تار جولدى كەرتەلەپ بارا جاتقان وزبەكتەر. ارتتاعى كەلە جاتقان تاڭقى مۇرىن قارا جىگىت ات ۇستىندە وتىرعان كۇيى، ەكى اياعى جەتەككە تىرەپ، مىقشيىپ، ءبىر كەزدە الداعى كىسىگە موينىن سوزادى:
— اكە، ايداڭىز، ۇيىتىرەيىك... — ماناربەك كوپكە شەيىن ارتىنا قاراي ءتۇسىپ، الدەنەگە كۇرسىنىپ، باسىن شايقايدى. جول ەزۋىندەگى ۇيدەن ءبىر جاستاۋ ايەل كىلەم سۇيرەپ شىقتى دا، جولدىڭ جانىنا اكەپ، قاعۋعا كىرىستى. شاڭ بۇرقىراپ، تۇگىنشە بۋداقتاپ، ءبىز ەرىكسىز جولدان بۇرىلدىق. بۇل — ءبىر ءتاپ-تاۋىر قىزمەتكەردىڭ ايەلى. مىناسىنا جول بولسىن؟
— مەن ويلاپ كەلە جاتىرمىن، — دەدى ماناربەك كۇرسىنىپ. — وسى ءبىزدىڭ قاتىن جاۋلىقپەن ىستەمەي مە ەكەن؟ ءا... ءسىز قالاي ويلايسىز؟
— قالايشا؟
— "اكەسى الگىدەي بولىپ ەدى" دەپ ايتىپ ەم عوي. وسىنىڭ نيەتى ماعان كەدەرگى ىستەۋ بولىپ جۇرمەسە؟ نە عىپ بۇل مەنى قىزعانعىش بولىپ كەتتى؟ اتتاپ باسۋىما ريزا ەمەس، "ۇيدە وتىر دا، قوي" دەيدى، بۇل نە دەگەن جىندىلىق؟ ونە بويى شارىلداسىپ ۇرسىسا بەرۋگە ماڭىنداعى كورشىدەن ۇيالاسىڭ. "ۇرىسپايىن" دەسەڭ، جانىڭ توزبەيدى. ءوزى اجەپتاۋىر حات تانيدى، "جۇمىسقا كىر" دەسەڭ، وعان كىرمەيدى. مۇنداي دا سۇمدىعى بار: قولىما تۇسكەن كازەت، كىتاپ بولسا، ۇيگە الا بارىپ، ءشاي ءىشىپ وتىرىپ وقىعىم كەلەدى عوي.
"نەمەنە، اتامنىڭ كەرەسىن ىشكىر، باسقا ۋاقىت جەتپەدى مە؟ يت ىشكىرىڭدى دۇرىس وتىرىپ ىشسەيشى!" دەپ، قولىمداعى كىتابىمدى الادى دا لاقتىرادى. بۇعان نە دەپ توزەرسىڭ؟ جاقىن ارادا ساياسي ساباققا كەرەكتى ءبىر كىتاپتى ۇيگە اپارىپ، ەرتەڭىنە "وقيىن" دەسەم، كىتابىم جوق، "قايدا؟" دەپ سۇراسام "بالالار جىرتىپ تاستاعان بىلەم" دەيدى، بۇعان نە دەرسىڭ؟ ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، وسى سياقتى قىلىققا ادام توزەر مە؟ وسىنىڭ وسىنداي مىنەزىنەن مەن كوبىنە ۇيدەن بەزەم. جولداسىڭ جاقسى بولىپ، سەنىڭ ايتقانىڭا ءتۇسىنىپ، سەنىمەن بىرگە بىلىمگە ۇمتىلىپ وتىرسا، نە ارمان بار؟
ارتىمىزدا — تىرپىلداعان اياق داۋسى. "كەلىن بولماسا يگى ەدى" دەپ بۇرىلسام، تاپ ءوزى ەكەن، باياعىداي باسى بۇگۋلى ەمەس، قاباعى ءتۇيىلىپ، ەكى قولدى كەزەك سىلتەپ كەلە جاتىر ەكەن. ەكپىنىنە شىداماي، مەن جولدان شىعا بەردىم. «ۇيرەنىسكەن جاۋىمسىڭ!» دەگەندەي بوپ، ماناربەك قاسقايا قاراپ تۇردى. ءبىراق ونىڭ دا بەت-اجارى قۋقىلدانىپ، كوزىنىڭ الدى جىبىر تارتتى.
— ءجۇر ۇيگە! جالعىزسىراپ ءجۇر ەدىڭ، تاپقان ەكەنسىڭ سەرىكتى، — دەدى.
مەن شوشىنىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم. وز-وزىمنەن تۇرىپ قىسىلىپ ماڭدايىم تەرشيىن دەدى.
— وي، قاعىپ كەتكەن، كىم دەپ بىلەسىڭ بۇل كىسىنى؟ — دەدى ماناربەك ىشقىنىپ.
— قۇداي بولسا دا، ايتقانىم سول، ءبىلدىڭ بە؟ كوپ بولسا، قۇداي شىعار، — دەدى كەلىن كوپىرىنىپ.
* * *
ىستالاباي جاقتان ءبىر ايەل مەن ءبىر ەركەك شىعىپ، قۇرعاق جەرمەن قارعىپ باسىپ، اۋىزدارى سوزدەن بوساماي كەلەدى.
— جوق، سەنىڭ جاۋابىڭدى "قاتا" دەمەيمىن. جاۋابىڭ نەگىزىندە دۇرىس. ءبىر-اق، قويىلعان سۇراق تۋرالى ەمەس. قويىلعان سۇراق — "ءبىرىنشى بەسجىلدىقتى جاريالاۋعا سەبەپ بولعان نارسە نە ەدى؟" دەگەن ەدى عوي، سەن بەسجىلدىقتىڭ تابىسىن ساناپ كەتتىڭ، —دەدى ەركەگى.
— جارايدى، سەنىڭشە-اق بولسىن، ايتەۋىر قاتالاسقان جوقپىن عوي، — دەيدى ايەلى كۇلىپ.
ەكەۋى تاقىر جولعا ءتۇسىپ الىپ، ساياسي ماسەلە جونىندەگى ايتىستى سوزۋمەن بارادى.
بۇل ەكەۋىنىڭ الدىندا ماناربەك پەن قارا سۇر كەلىن كەتىپ بارادى. ءبىراق بۇل ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى بولەگىرەك...
* * *
كەشە مەحانيچەسكيي سەحتى ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىر جىگىتكە تاپ بولدىم: ورتا بويلى، قارا تورى جىگىت. جاسى وتىزعا جەتپەگەن بولار. كيىمى ءبۇتىن عانا. قايىس بەلبەۋدى ناق قولتىقتان بۋىپتى. يلىگۋ، قوزعالۋ دەگەنىڭ ءبىر ماڭىز. مەن بارعان كەزدە ون شاقتى جۇمىسشى جاڭا قويىلعان ماشينەنىڭ ءتۇرلى زاپاستارىن ەكىنشى بولمەگە تاسىپ جاتىر ەكەن. وسىلاردىڭ ىشىندە الگى كەربەز جىگىت بار. ويپىرماي، قوزعالۋى-اي، يلىكپەيدى-اۋ، يلىكپەيدى! باسقالار جان ۇشىرعانداي قوزعالىپ، تەمىردى كوتەرىپ، ەكى رەت قاتىناعاندا، ول زورعا ءبىر قاتىنايدى. وسىنىڭ پاڭدىعىنا كەيىگەن سياقتىلاۋ بولىپ تۇر ەم، بىرەۋ كەلىپ، ارتىمنان قۇشاقتاي الدى — ماناربەك ەكەن:
— قىزىقتى ەسىتتىڭىز بە؟ — دەدى كۇلىپ.
— قانداي قىزىق؟
— كەلىنىڭىزدىڭ بەتىن بەردىم. شەت-جاعاسىن تۇنەۋكۇنى ايتىپ ەم عوي. تەگى ۇيلەسپەيتىن بولدىق. ول ەسكىلىككە تارتتى، مەنىڭ ادام بولعىم كەلدى. تاربيەلەپ، ادام قىلايىن دەۋگە شىن ىنتام شاپپادى. يت ەتىنەن جەك كوردىم ءوزىن. بۇرىن سونى قالاي ءسۇيىپ العانىمدى بىلمەيمىن.
كوتەرىلە كۇلىپ، مەنى ستانوگىنە ەرتىپ ءجۇردى ەسكى بەنتتى قىسقاش تەمىرگە قىسا سالىپ، ءتۇرپىلى تەمىردى اعاشتىڭ ىشىنە سالىپ، بۇرادى. بەنتتىڭ ءىشىنىڭ تەمىرى اعاشتىق ۇگىندىسىندەي بولىپ ءۇيىلىپ ءتۇسىپ جاتىر.
— بۇگىنگى جيىلىسقان كەلىڭىز، مەن ابەزاتىلنى سويلەيمىن، — دەدى جايراڭداپ.
كوتەرىلىپ، ءوسىپ، قاناتىن قومداپ ۇشقالى تۇرعان ادام سەكىلدى. وسىعان "كەدەرگى بولام" دەپ جۇرگەن قارا سۇر كەلىندە دە ەس جوق قوي.
You Might Also Like
-
العاشقى ەرىمەن ەكى جىل وتاسىپ، ەرى ءولىپ كۇلتاي جەسىر قالدى. ەرى ولگەندە كۇلتايدىڭ قولىندا ءبىر ات، ءبىر بۇزاۋلى سيىر، جازعى-قىسقى ءۇي، سالقامدانعان سايمان قالدى. كۇلتاي وسى ءۇيدىڭ بوساعاسىن اتتاپ كىرگە...
