كونەدەن جەتكەن كۋالىكتەر
جەتىسۋعا جاتاتىن قازىرگى تەرريتوريانى ەرتەدە كۇندەر (گۇندەر) مەكەندەگەنى تاريحتان ءمالىم. جوعارىدا ايتقان اتاقتى عالىم بيچۋرين كۇندەر مودەنىڭ تۇسىندا وتە كۇشەيىپ، زور داڭققا بولەندى دەيدى. ول جۇڭگو تاريحشىلارى جازعان تۋماننىي (تۇمەننىڭ) بالاسى مودە مەن ازيالىق تاريحشىلار جازىپ جۇرگەن قاراحاننىڭ بالاسى وعىز حاندى ءبىر ادام دەپ ەسەپتەيدى. جانە وعىزحاندى ەرتەدەگى ۇلى جاۋگەرلەردىڭ ورتا ازياداعى ءبىرىنشىسى دەپ باعالايدى. مودە مەن وعىزدىڭ ەكى تاريحتا اتتارى ەكى ءتۇرلى اتالعانمەن، تاريحي ىستەرى بىردەي جانە ءومىر سۇرگەن ۋاقتىسى ءبىر كەزەڭگە تۋرا كەلەدى دەپ دالەلدەيدى. سول نەگىزدە مودە مەن وعىزدىڭ اكەلەرى تۇمان مەن قاراحاندى دا ءبىر كىسى دەپ تۇسىنەدى. ءوز پىكىرىن يلاندىرۋ ماقساتىندا پارسى تاريحشىسى حوندەمير (عياس اد-دين ب.حۋ- مام اد-دين) مەن تۇركى تاريحشىسى ابىلعازى سياقتى ايگىلى عالىمداردىڭ وعىزحان جايىندا جازعان دەرەكتەرىن مىسالعا كەلتىرەدى. ماسەلەن، تاريحشى ابىلعازىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، تۇمان قۇساپ قاراحان دا باسقا ءدىندى قابىلداعانى ءۇشىن، ءوز ۇلى وعىزدى ولتىرمەك بولادى. ءبىراق ۇلىمەن بولعان سوعىستا ءوزى ولەدى. سونان سوڭ وعىزحان ءوزىن حان جاريالاپ، جۇڭگو شەكاراسى ماڭىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تاتارحانمەن (دۋن-حۋ — تاتارحان ۇرپاعى) سوعىسىپ، ونى جەڭەدى. كەيىن جۇڭگو يمپەرياسىن، ءشۇرشىت قالاسىن، تاڭعۇت پاتشالىعىن باعىندىرادى، مونعوليادان باستالىپ، وڭتۇستىگى ۇندىگە دەيىنگى apالىقتى قامتيتىن، ال باتىسى كاسپيي تەڭىزىنە دەيىن جەتەتىن ارالىقتى تۇگەل وزىنە قاراتادى.
ال جۇڭگو تاريحشىلارى باياندايتىن مودە دە شىعىستاعى موڭعولداردى وزىنە قاراتقان سوڭ، جۇڭگو مەن تاڭعۇتتى، كاسپيي تەڭىزىنە دەيىنگى ارالىقتا جاتقان بۇكىل تۇركىستاندى باعىندىرادى.
قاراپ وتىرساق، راسىندا، ەكى ءومىرتاريح بىر-بىرىنە ۇقسايتىنى ۇقسايدى. ايتكەنمەن ول ءسوزدىڭ ۇشىعىنا جەتۋ بىزگە، ارينە، وڭاي ەمەس. كونە تاريحتىڭ ءوزى كوبىنەسە كوپ نۇسقالى اڭىزدارمەن، اسىرەلەگەن اڭگىمەلەرمەن قويىنداسىپ جاتادى، ونىڭ ىشىنەن جالعىز شىندىقتى قوسپاسىز ارشىپ الۋ كەيدە، ءتىپتى، مۇمكىن دە ەمەس.
جالپى العاندا، وعىزحاندى تەك مودەمەن ەمەس، ماكەدونسكييمەن دە، شىڭعىسحانمەن دە سالىستىرۋشىلار بار.
كۇندەرگە بايلانىستى تاعى ءبىراز تۇسىندىرمە ايتقاننىڭ ارتىقتىعى جوق شىعار دەپ ويلايمىن. قازاق تاريحشىلارىنىڭ ءبىرازى بۇل مەملەكەتتىڭ اتىن «عۇن» دەپ جازىپ ءجۇر. ورىسشاسى «حۋن»، «گۋن» بولعان سوڭ، «گ» ءارپىنىڭ ورنىنا قازاقشالاعاندا «ع» ءجۇرۋشى ەدى عوي دەگەن ۇعىممەن ولار سولاي جازىپ كەتكەن بولۋ كەرەك، ءسىرا. سەبەبى «گۇن» ءسوزىنىڭ توركىنىن «كۇن» دەپ جۇرگەمىز جوق پا؟ شىعىس ەلدەرىنىڭ تاريحشىلارى «حۋن»، ەۆرولالىقتار «گۋن»، ارابتار «ھۋن» دەپ جۇرگەن ءسوزدىڭ قازاقشا توركىنى «كۇن» ەكەنىن كەزىندە اكادەميك ءسابيت مۇقانوۆ الدەنەشە ايتقان. كونە تاريحقا قاراپ وتىرساق، ەرتەدەگى كوپ ەلدىڭ اتى العاشقى داڭقتى بيلەۋشىسىنىڭ، حاندارىنىڭ اتىمەن اتالىپ كەتە بارعان. مىسالى، وزبەك، نوعاي حالىقتارىنىڭ اتى سولاي اتالعان. تۇركىلەردىڭ تۇڭعىش حانى كۇن ەسىمدى كىسى بولىپتى دەگەن اڭىز دا وسى ويىمىزدى قۇپتاتۋعا قىزمەت ەتەدى دەپ ويلايمىن. ادامدارعا سولاي ات قويۋدىڭ تۇركى تايپالارىنا ءتان ەكەندىگىن وعىزدىڭ التى بالاسىنىڭ كۇن، اي، جۇلدىز، كوك، تاۋ، تەڭىز بولىپ اتالۋى دا دالەلدەسە كەرەك. ءتىپتى ادامزاتتىڭ ارعى اتا-اناسى حاۋا (ەۆا) مەن ادام دا تۇركىشە اي—انا (اي — ۆا)، اي — اتام اتالعان دەسەدى. سوندىقتان «ءحۇن»، «عۇن» نەمەسە «گۇن» دەمەي، بۇل ەلدى و باستاعى ءوز اتىمەن «كۇن» دەپ جازعانىمىز دۇرىس سەكىلدى.
ورحون مەملەكەتى دەگەنىمىز ور وزەنىنىڭ بويىنداعى كۇن حاندىعى دەپ تۇسىندىرەدى سابەڭ. سول ماڭايدا ارگۋن اتتى وزەننىڭ بولۋىنا بايلانىستى، ەرتەدە سول ارادا ارعىندار تۇرىپتى-مىس دەگەن دە جورامال اڭگىمە بار كورىنەدى. ونىسىن كىم بىلەدى، ءبىراق ورحون، ارعىن سوزدەرىنىڭ ارعى تەگى ءبىر جانە ەكەۋىنىڭ دە تۇبىرىندە «كۇن» ءسوزى بار سياقتانادى.
ەرتەدەگى تۇركى تايپالارى ءوز بيلەۋشىلەرىن دە، باسقالاردىڭ دا باستىعىن «ەل كۇنى»، «كۇن» دەپ اتاعان، سوعان قاراپ، سىرت مەملەكەتتەردىڭ بۇل ەلدى كۇندەردىڭ ەلى، كۇندەر دەپ اتاپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن دەپ ويلايمىز. كونە مۇرا «وعىزنامادا» بۇل ويىمىزدى دالەلدى ەتەتىن سويلەمدەر مەن سوزدەر بارشىلىق. مىسالى، وندا: «مۇندا ءجۇرجىت قاعانى ەل كۇنى وعىز قاعانعا قارشۋ كەلتىلەر. ۋرۋش توقۋش باشلاندى، وقلار بىرلە، قىلىچلار بىرلە ۋرۋشتىلار. وعۇز قاعان باشتى، ءجۇرجىت قاعاننى باستى، ءولتۇردى، باشىن كەستى. ءجۇرجىت ەل كۇنىن ءوز اعىزىعا باقۇندۋردى»،— دەپ جازىلعان. مۇنى اۋدارماساق تا ماعىناسى تۇسىنىكتى دەپ ويلايمىن. ودان باسقا جەرلەردە دە: «نۇكەرلەرنۇڭ، ەل كۇننىڭ قاماعى مۇنى كوردىلەر، شاشتىلار»، «تويدان سوڭ وعۇز قاعان بەگلەرگە، ەل كۇنلەرگە جارلىق بەردى: «ەل كۇنلەرنىڭ كوڭۇلدەرىنە كوب تەلىم بولدى قايعۋ»،— دەگەن تىركەستەر مەن سويلەمدەر كەزدەسەدى. «ەل كۇنى» ءسوزىنىڭ كەزدەيسوق قانا ءبىر رەت ايتىلىپ قويماي، قايتا-قايتا قولدانىلۋى ونىڭ سول كەز ءۇشىن زاڭدىلىققا اينالىپ كەتكەندىگىن دالەلدەسە كەرەك. وسى جاعدايلاردى ەسكەرسەك، ەرتەدەگى بۇل ەلدىڭ اتى، سابەڭ ايتپاقشى، كۇن ەلى، كۇن حاندىعى، كۇندەر بولعاندىعىنا ەش كۇمان جوق.
1970 جىلى ەسىك قورعانىنان تابىلعان «التىن ادامنىڭ» قاسىنان شىققان زاتتار ىشىندە كۇن بەينەلى ادام بەينەسىنىڭ دە بولۋى تەگىن ەمەس. ول تەك جەرلەنگەن جاۋىنگەردىڭ تۇركى حالقىنان ەكەندىگىن ەمەس، «ەل كۇنى» بولعاندىعىنان دا حابار بەرسە كەرەك.
قازىرگى جەتىسۋ جەرىنە قاتىسى بار ەل بولعاندىقتان، كۇندەردىڭ كەيىنگى تاريحىنان دا مالىمەت بەرە كەتكەننىڭ ەرسىلىگى بولماس. «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى؛ تورتەۋ تاتۋ بولسا توبەدەگى كەلەدى» دەگەندى قازاق، تەگى، تاريحتىڭ وتكەن-كەتكەنىنەن وي ءتۇيىپ بارىپ ايتقان سەكىلدى.
تاعى دا ءبيچۋريننىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، كۇندەردىڭ بيلەۋشىسى مودە تاس-تالقانىن شىعارعان دۋن-حۋلاردىڭ قالدىعى ۋحۋان تاۋلارىنا بارىپ تىعىلادى دا، وزدەرىن ۋحۋان دەپ اتايدى. دۋن-حۋ نەمەسە ۋحۋان، اينالىپ كەلگەندە، تاتارحاننىڭ تىكەلەي ءناسىلى بولىپ تابىلادى. كەيىن، ىشىندەگى اسقىنعان الاۋىزدىقتىڭ اسەرىنەن ابدەن السىرەگەن كەزىندە، ۋحۋاندىقتار شىعىستان، دينمين دەگەن جۇرت سولتۇستىكتەن، ال ۇيسىندەر باتىستان تيىسەدى دە، وسى ءۇش حالىقتىڭ سوققىسىنان كۇندەر مۇلدەم كۇيرەۋ حالىنە جەتەدى. كەزىندە اينالاسىن الماپ-جالماپ جەر الەمدى تىتىرەتكەن كۇشتى ەلدىڭ ءۇنى بىرتە-بىرتە باسەڭدەي بەرەدى. الاۋىزدىقتىڭ جەگى قۇرتى جەپ قۇرتپايتىن كۇش جەر بەتىندە جوق ەكەنىنە بۇل دا ءبىر مىسال.
كۇندەر — ساق (سكيف)، ءۇيسىن، قاڭلىمەن تەكتەس كەلەتىن كونە تايپالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اتاقتىسى. تاريحقا VIII عاسىردان بەلگىلى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءبىرىنشى عاسىرىندا كۇندەر باتىس، شىعىس كۇندەرى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. شىعىس كۇندەرىن جۇڭگو باعىندىرادى دا، باتىس كۇندەر ءوز تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالادى. باتىس كۇندەردى شوجە (چجيگجو) بيلەگەن كەزدە، ولاردىڭ جازعى ورداسى ورحون بويىنا، قىسقى ورداسى بەسبالىققا، تۋرفانعا ورنايدى. ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن تالاي-تالاي سوعىستار بولادى، اقىرى قىتايلار شوجەنى ولتىرەدى دە، كۇندەردى اياۋسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، بوسىتىپ جىبەرەدى. ىعىسقان كۇندەردىڭ قالدىعى التاي، جەتىسۋ، تالاس، سىرداريا بويىنداعى وزگە كۇن تايپالارىمەن، قاڭلى، قىپشاقتارمەن بىرىگىپ جاڭا مەملەكەت قۇرادى. ول مەملەكەت تە كۇشەيىپ، قاناتىن التايدان قارا تەڭىزگە دەيىن جايادى. ولاردىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى تاريحقا وعىز، قىپشاڭ، قارلۇق، قاڭلى دەگەن اتتارمەن بەلگىلى.
ءسوز كەستەسى كەلىپ تۇرعان سوڭ، كۇن مەن وعىزعا بايلانىستى تاعى بىرەر ءسوز ايتا كەتكەن ءجون سەكىلدى.
عالىم حالىق كوروعلىنىڭ («وعىزدىڭ باتىرلىق ەپوسى». «ناۋكا»، موسكۆا، 1976) ايتۋىنا قاراعاندا دا كۇندەردىڭ بيلەۋشىسى مودە مەن وعىزدىڭ ءوزارا كوپ ۇقساستىقتارى بار. قالىڭ وعىز ەلى «ىشكى وعىز»، «تىسقى وعىز» بولىپ بولىنگەننەن باسقا جالپى جيىرما ءتورت رۋعا تارماقتالادى ەكەن، سول سياقتى ەل بيلەۋ جۇيەسىن كۇندەر دە جيىرما ءتورت توپقا بولەدى.
X. كوروعلى قازىرگى تۇرىكمەندەردىڭ دە جيىرما ءتورت رۋعا بولىنەتىندىگىن، رۋ اتتارىنىڭ ۇقساستىعىن كولدەنەڭ تارتا كەلىپ، بۇرىنعى وعىزداردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى قازىرگى ءازىربايجان مەن تۇرىكمەن حالىقتارى بولىپ تابىلادى دەگەنگە مەڭزەيدى. دۇنيە جۇزىنە اتى ءماشھۇر بولعان فۋزۋلي اقىن مەن قورقىت بابا تۇرىكمەن مەن وعىزعا ورتاق بايات رۋىنان شىققان ادامدار دەپ ماقتانىش ەتەدى.
ال XVI عاسىردا جازىلدى دەپ جۇرگەن «قورقىت كىتابى» قازىرگى تۇرىكمەن، ءازىربايجان جانە تۇرىكتەردىڭ باباسى — وعىزدار جاساعان ادەبي-مادەني ەسكەرتكىشكە جاتادى دەگەن تۇجىرىم ايتادى. وسى تۇجىرىم كىسىنى تىكسىندىرەدى. بىرىنشىدەن، وعىزدار تەك تۇرىكمەن، ءازىربايجان جانە تۇرىك حالىقتارىنىڭ عانا ارعى اتا-باباسى بولىپ تابىلمايدى. ەكىنشىدەن، «قورقىت كىتابى» XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جازىلدى دەگەن دەرەك دالەلدەنسە، وندا ونى وعىزدار ەمەس، وعىزداردىڭ كەيىنگى ۇرپاعى جازعان بولىپ شىقپاي ما؟ ويتكەنى XVI عاسىردا وعىز ۇرپاقتارى جەكە-جەكە حالىق قۇرامىنا ەنىپ، سولارمەن ءبىرجولا بىرىگىپ كەتكەن عوي. ۇشىنشىدەن، «قورقىت كىتابىنىڭ» ءتىلى تۇرىكمەن، ءازىربايجان تىلدەرىنە ۇقساس دەپ تاپساق، وندا «قورقىت كىتابىنىڭ» قازىرگى تابىلعان ەكى نۇسقاسى بار ەكەندىگىن، ونىڭ ۆاتيكاندا ساقتاۋلى نۇسقاسىندا وعىز ءسوزى باسىم ەكەندىگىن، ال درەزدەندە ساقتاۋلى ەكىنشى نۇسقاسىندا قىپشاق ءسوزى باسىم ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك شىعار. بەسىنشىدەن، بۇل ەكى نۇسقانىڭ دا ءتۇپنۇسقا ەمەس، كوشىرمە اۋدارما ەكەندىگىن ۇمىتپاۋ دا ءجون بولار. التىنشىدان، «قورقىت كىتابىندا» ايتىلعان وعىزدار جايىنداعى اڭىز اڭگىمەلەردىڭ قاي-قايسىسى دا بۇكىل ەزىنىڭ بولمىسىمەن وتە ەرتەدەن كەلە جاتقاندىعىن كورسەتەدى. سوندىقتان، ول كىتاپتى بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق مادەني ەسكەرتكىشى دەپ قاراۋ ورىندى بولسا كەرەك. وداقتىق، رەسپۋبليكالىق بىلگىر عالىمداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ونداعى اڭىزدار (بارلىعى ون ەكى) VII—Vءىىى عاسىردا سىر بويىن جايلاعان وعىز-قىپشاق تايپالارى اراسىندا تۋعان، سودان ۇرپاقتان ۇرپاققا تاراعان. كوشىرمەلەرى عانا XVI عاسىردىكى.
بىزدەر قازاق تاريحىندا وعىز-قىپشاق داۋىرىنە ەرەكشە ءىلتيپات جاساپ، قازىرگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن تايپالار مەن رۋلاردىڭ گەنەتيكالىق نەگىزىندە وعىزداردىڭ دا وزىندىك ۇلەسى بار ەكەندىگىن دالەلدەپ ءجۇرمىز.
«وعىزناما»، «قورقىت كىتابى» سياقتى كونە شىعارمالارمەن وقيعاسى ۇندەس، كەيىپكەرلەرى ۇقساس كەلەتىن قازاق جىرلارى، قازاق اڭىزدارى قانشاما؟! ءتىپتى، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قورقىت بابانىڭ بەيىتى سىردىڭ بويىندا، «قورقىت كىتابىندا» ايتىلاتىن ايگىلى باتىر دومباۋىلدىڭ (دومرۋل) تاس كۇمبەزى جەزقازعان وبلىسىنداعى كەڭگىر وزەنىنىڭ بويىندا تۇرعان جوق پا؟ قازاق اتاۋلى قوبىزدى جاساعان دا، كۇي اتاسى دا قورقىت دەپ بىلەدى. ونىڭ «قورقىت»، «تارعىل تانا»، «ەلىم-اي»، «ءاۋىپپاي»، «جەلمايا»، «قوڭىر»، «ۇشاردىڭ ۇلۋى»، «باشپاي»، تاعى باسقا كۇيلەرىن قازاق قوبىزشىلارى ءالى كۇنگە دەيىن ورىندايدى. ول كۇيلەر كۇيتاباققا دا جازىلعان.
X. كوروعلى اتالمىش كىتابىندا بۇكىل وعىز ەپوسىنىڭ ورتالىق كەيىپكەرى قازاننىڭ اتىنا بايلانىستى وقيعانى «قورقىت كىتابىنان» باسقا بىردە-بىر ەسكەرتكىش ساقتاماعان (169-بەت) دەي كەلىپ، وعىزداردىڭ وتە ەرتەدەگى تۇرىك تايپالارىمەن قارىم-قاتىناسى ءجوندى زەرتتەلمەگەن، سوندىقتان تازا وعىزداردىڭ ەپيكالىق كەيىپكەرى بولىپ تابىلاتىن قورقىت اتىنىڭ قىرعىز-قازاق ورتاسىنا قالايشا كەڭ تاراعانىن ءتۇسىندىرۋ قيىن (187-بەت) دەگەندى ايتادى. سويتە تۇرىپ «قورقىت كىتابىندا» كەزدەسەتىن «تورە» ءسوزىنىڭ ءمانىن قىرعىزدار مەن قازاق ومىرىنەن تابۋعا بولاتىندىعىن تاڭدانا ەسكەرتەدى. كەزدەيسوق نارسەدەي كورەدى. مۇنىڭ ءبارى عالىمنىڭ قازاق اۋىز ادەبيەتىن جەتە زەرتتەمەگەندىگىنەن، بىلمەگەندىگىنەن دەپ تۇسىنۋگە بولار، ءسىرا. بۇل پىكىرىمىزدى دالەلدەي ءتۇسۋ ءۇشىن، «قورقىت كىتابىنداعى» ونىنشى وعىزنامانى — «ءۇيسىن قوجانىڭ ۇلى سەگرەك (بىزدە اكادەميك ءا. مارعۇلان «سەكرەك» دەپ جازىپ ءجۇر — ب. ن.) تۋرالى جىردى»— مازمۇنداپ شىققانىمىز ورىندى بولار.
ءۇيسىن (ۇسۇن) قوجانىڭ ۇلى ەگرەك (ەكرەك) تاكاپپار بولادى. بايىندىرحاننىڭ قابىلداۋىنا بارعاندا، وزگەلەردەن جوعارى شىعىپ، تورگە ەتىپ كەتىپ، حان الدىنا ارنايى رۇقساتسىز-اق كىرىپ كەتىپ جۇرەدى. بەكتەردىڭ بەگى بولعان قازانعا دا كەز كەلگەن ۋاقىتتا توقتاۋسىز كىرىپ-شىعا بەرەدى. بىردە وعان ىشتەي كوپتەن رەنجىپ جۇرگەن بەكتەردىڭ ءبىرى دۇرسە قويا بەرىپ: «ءۇيسىن قوجانىڭ ۇلى، ءسوزىمدى تىڭداشى! وسىندا وتىرعان بەكتىڭ ءبارى دە ءوزى وتىرعان ورىندارىن قىلىشىنىڭ كۇشىمەن، ەلدى ازىقتاندىرعان ىسىمەن العان. ال سەن جاۋدىڭ باسىن كەستىڭ بە، قانىن ءىشتىڭ بە، اشتى اسىرادىڭ با، جالاڭاشتى كيىندىردىڭ بە؟»— دەپ سۇرايدى. ءسويتىپ، كوپ الدىندا وركوكىرەك ەكرەكتىڭ ساعىن سىندىرادى.
وعان نامىستانعان ەكرەك جاۋعا قارسى شىعۋعا بەكتەردىڭ بەگى قازاننان رۇقسات سۇرايدى. رۇقسات العان سوڭ-اق ءا دەپ ءبىر اۋىلدى تونايدى. العاشقى جەڭىستەن كەيىن دانىگىپ تاعى ءبىر اۋىلعا بارعاندا، اڭ اۋلاۋدىڭ قىزىعىمەن جاۋدىڭ الداۋىنا ءتۇسىپ تۇتقىندالىپ قالادى. ال ونىڭ سەكرەك دەگەن ءىنىسى بولادى، ول كىشكەنتايىنان كۇشتى، تەنتەك وسەدى، ەلدىڭ بالالارىنا كۇن كورسەتپەيدى. سودان ءبىر كۇنى بىرەۋ وعان: «ءبىزدى رەنجىتە بەرگەنشە، كۇشتى بولساڭ، تۇتقىندا جاتقان اعاڭدى قۇتقارىپ ال»،— دەيدى. سەكرەك ونى ەستىگەن سوڭ، تاعى قازانمەن اقىلداسادى. بالانىڭ كوڭىلىن باسقاعا الاڭداتۋ ءۇشىن، قازان ونى دەرەۋ ۇيلەندىرەدى. ءبىراق سەكرەك: «باۋىرىمدى جاۋدان قۇتقارمايىنشا ايەلىمە جاقىندامايمىن»،— دەپ انت ىشەدى. كۇيەۋىنىڭ نيەتىن قۇپتاعان ايەلى ونى جەتى جىل كۇتەتىن بولىپ ۋادە ەتەدى.
سەكرەك جاۋدىڭ شەكاراسىنا كەلىپ تۇتقىنداعى اعاسىن بوساتۋدى تالاپ ەتەدى. ايتقانىنا كونبەگەن سوڭ، اۋەلى جاۋدىڭ التى كۇزەتشىسىن ولتىرەدى. سونان سوڭ وعان قارسى الپىس جاۋىنگەر كەلەدى. ولاردى دا جەڭەدى. ءاربىر سوعىستان كەيىن سەكرەك قاتتى ۇيقتاپ دەمالادى، جاۋ جاقىنداسا، اتى وياتادى.
ەندى جاۋ ايلاعا كوشەدى. سەكرەكتىڭ ءوز اعاسىن تانىمايتىنىن ءبىلىپ، كەلەسىدە كيىندىرىپ، قارۋ-جاراق اسىندىرىپ وعان قارسى اعاسى ەكرەكتىڭ ءوزىن جۇمسايدى. ەل شەتىنە كەلگەن جالعىز باتىردىڭ ءوز ءىنىسى ەكەندىگىن ەكرەككە دە ايتپايدى، ەكرەك ۇيقتاپ جاتقان باتىردىڭ قاسىنا كەلسە، جانىندا ءوز ەلىنىڭ مۋزىكالىق اسپابى — قوبىز جاتادى، ەلىن ساعىنعان ەر قوبىزدى قولىنا الادى دا تارتادى. سەكرەك سوندا ويانىپ كەتىپ، قوبىز تارتقانىنان ءوز ەلىنىڭ ادامىن تانيدى. ءسويتىپ، ەكى باۋىر سوعىسپاي-اق حالىق مۋزىكاسىنىڭ ارقاسىندا بىر-بىرىمەن تابىسادى.
قازاق حالقىنىڭ تاريحشىسى اكادەميك الىكەي مارعۇلان «قورقىت اتا تۋرالى» («ءبىلىم جانە ەڭبەك»، № 11، 1982 ج.) دەگەن ەڭبەگىندە: «ۋسۋن قوجا تۋرالى ايتىلعان جىرلار تۇگەلدەي كونە قازاقستان جەرىن سۋرەتتەيدى، سول كەزدەگى ەسكى تايپا ءۇيسىن (ۇسۇن) ەلىنىڭ ءومىرىن باياندايدى. ولار مەكەن ەتكەن جەرلەر — ارقانىڭ بەلى، الاتاۋ، كوكشە تەڭىز (بالقاش كولىنىڭ ەسكى اتى). بۇل حيكايا — قورقىت ءافساناسىنىڭ ءۇيسىن، قاڭلى زامانىندا (V—VI ع.) شىققان ەڭ ەسكى ءتۇرىنىڭ ءبىرى، حالىق اۋزىندا ادەمى اڭىزعا اينالعان عاجايىپ اڭگىمە»،— دەيدى. ال ەندى قازان باتىردىڭ (قازانبەكتىڭ) سىيىناتىن، اس-ساداقا بەرەتىن ورنى، ورداسىنىڭ كوپ جىل تۇرعان جەرى قازىعۇرت تاۋى بولعاندىعىن ايتادى. وسى ەڭبەگىندە ءا. مارعۇلان مىنانداي تۇجىرىم جاسايدى: «وزگە تايپالارمەن بىرگە سىر بويىن مونعول داۋىرىنە دەيىن قونىستانعان كەيبىر وعىز تايپالارى كەيىن قازاڭ قاۋىمىن قۇرىسۋعا قاتىناسىپ، سونىڭ بەلگىلى قۇرامىنىڭ ءبىرى بولادى. اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد تە وسى پىكىردى قولدايدى». ءادىل پىكىر وسى دەپ ويلايمىز.
عالىم X. كوروعلى ايتىپ وتىرعان «تورە» ءسوزىنىڭ توركىنى قازاقتىڭ «ءتور يە»، «ءتور يەسى» دەگەن سوزىمەن تۇسىندىرىلەتىن بولۋ كەرەك. جوعارىداعى ەكرەك اڭگىمەسىنە قاراعاندا، ەرتەدە بەكتەر ءتور يەسى بولۋ ءۇشىن اۋەلى حالىققا يگىلىكتى ءبىر قىزمەت كورسەتۋلەرى مىندەت بولعاندىعى بايقالادى. شىڭعىس تۇقىمىنان تاراعان ۇرپاقتى قازاق كەيىن دە تورە تۇقىمى دەپ تانىپ، «تورە» اتاعان عوي. ونىڭ ۇستىنە تەنتەك سەكرەكتىڭ تۇتقىندا اعاسى جاتقانىن بىلمەي ءجۇرىپ، ونى وزىنەن ءجابىر كورگەن بىرەۋدەن كەزدەيسوق ەستىپ قالۋى بايانمەن اتاستىرىلعانىن بىلمەي جۇرگەن قوزىنىڭ جاعدايىن ەرىكسىز ەسكە تۇسىرمەي مە؟ «بابام قورقىت» كىتابىنداعى التىنشى وعىزناما «قاڭلى قوجانىڭ ۇلى قان-تۇرالى جايىندا جىر» اتالادى. ءۇيسىن سياقتى قاڭلى دا قازاقتىڭ ۇلى ءجۇز تايپاسىن قۇرايتىن ءبىر ەل.
بۇكىل تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ قاتارىندا وعىزدىڭ قازاققا دا اتا-بابا بولىپ كەلەتىندىگىن وعىز تايپاسىنىڭ تىلىندە جازىلعان «بابام قورقىت» كىتابى، «وعىزناما» داستاندارى ايقىن دالەلدەيدى. ونداعى تۇرمىستىق، الەۋمەتتىك ۇقساستىقتار جايىندا عالىمدار جەتكىلىكتى-اق جازىپ كەلەدى. «قورقىت كىتابىندا» ايتىلاتىن وقيعالار جەلىسىنىڭ ءار ءتۇرلى نۇسقالارى قازاق جىرلارى مەن اڭىزدارىندا كەڭ تاراعاندىعىن، كىسى اتتارى مەن جەر اتتارىنا دەيىن ۇقساس كەلەتىندىگىن عالىم ءا. مارعۇلان دا، ءا. قوڭىراتبايەۆ تا، باسقالار دا ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. قورقىت جىرىنداعى قامبۋرانىڭ ۇلى الىپ بامسى — اتى وزگەرە-وزگەرە بىزگە جەتكەن كادىمگى الپامىس باتىر. «بامسى»، «بامىس»، «مامىش»، «الپامىش»، «الپامشا»، «الىپ ماناش»، «الپامىس» بولىپ ءار نۇسقادا ايتىلادى، سول اتتاس جىرلار تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ كەبىندە بار جانە ءبارىنىڭ دە وقيعا جەلىسى، كىسى اتتارى بىر-بىرىنە ۇقساس. «وعىزداردىڭ ۇلى ەپوسى «كىتابي قورقىتتا» ءبورلى سۇلۋ، بانۋشەشەك (بىزدە بارشىن قىز) وبرازدارى جاسالعان»،— دەيدى ءا. قوڭىراتبايەۆ («قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 2 وكتيابر 1973 ج.)
«قورقىت جىرىنىڭ ەندى ءبىر تاراۋى — قيات تايپاسىنان شىققان «دوڭا — قوجا ۇعلى ەر دومرۋل»، قازاق ءافسانالارىندا مۇنى «توقا ۇلى دومباۋىل» دەپ اتايدى»،— دەيدى اكادەميك ءا. مارعۇلان.
بۇل ۇقساستىقتاردىڭ ءبارى انشەيىن كەزدەيسوق نارسە ەمەس، ارعى تەگىمىزدى انىقتاي تۇسەتىن دەرەكتەر ەكەندىگىن «قورقىت» كىتابىنا ەنگەن «ءۇشىنشى وعىزناما — قامبۋرانىڭ ۇلى بامسى-بەيرەك جايىنداعى جىر» دا دالەلدەي تۇسەدى.
بايىندىرحاننىڭ تويىندا وتىرعان كەزدە، باسقا كىسىلەردىڭ ۇلدارىن كورىپ، قامبۋرا ءوزىنىڭ بالاسىزدىعىنا نالىپ، قاتتى قايعىرادى. تويدا وتىرعاندار قامبۋراعا ۇل بەر دەپ قۇدايعا قۇلشىلىق جاسايدى. سول ارادا بايبيگەن دەگەن تاعى ءبىر بەك ءوزىنىڭ قىزى جوقتىعىن ايتىپ قامىعادى. تويداعى بەكتەر قۇدايدان ەندى وعان دا قىز سۇرايدى. قۇدايدان بالا تىلەگەن ەكى بەك سول ارادا، ەگەر ءبىرى ۇلدى، ەكىنشىسى قىزدى بولسا، بولاشاق بالالارىن ۇيلەندىرىپ قۇدالاسۋعا ۋادە جاساسادى.
اڭىزدىڭ وسى باستالۋ تۇسى-اق قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ اكەلەرى سارىباي مەن قارابايدىڭ اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ كەزدەسكەنىن، بولاشاق قۇدا بولۋعا ۋادەلەسكەنىن ەسىمىزگە تۇسىرەدى. قۇرساق قۇدا بولۋ ادەتىنىڭ ەجەلدەن جانە قازاقتىڭ قازاق بولۋىنان بۇرىن كەلە جاتقاندىعىن دالەلدەيدى.
ەندى اڭىزدىڭ ارى قاراي دامۋىنا زەر سالايىق. قامبۋرا ۇلىنىڭ اتىن بامسى-بەيرەك، بايبيگەن قىزىنىڭ اتىن بانۋ-شەشەك قويادى. ەرجەتىپ اڭعا شىعىپ جۇرگەنىندە، ءبىر كۇنى بامسى-بەيرەك ايدالاداعى ءبىر شاتىرعا كەز كەلەدى، ول شاتىر بانۋ-شەشەكتىكى بولىپ شىعادى. قىزدى ۇناتقان جىگىت قۇدالىققا قورقىت اتانى جىبەرەدى. توي جاسالادى. توي ۇستىندە بامسى بانۋعا ساقيناسىن سىيلايدى. ءبىرىنشى نەكە ءتۇنى ءبايبورى قورعانىنىڭ بيلەۋشىسى شابۋىل جاساپ، بامسىنى قاپىدا تۇتقىنعا الادى. سول جاتقاننان تۇتقىندا ول ون جەتى جىل جاتادى. ەلگە بامسى ءولدى دەگەن ءسوز تارايدى. كۇتە-كۇتە ەكى كوزى ءتورت بولعان بانۋ-شەشەك ءالى دە ۇمىتپەن كۇيەۋىن ىزدەۋگە كوپەستەردى جۇمسايدى دا، باسقا بىرەۋگە تيۋگە امالسىز كەلىسىمىن بەرەدى. كوپەستەر بامسىنى تاۋىپ، بولعالى جاتقان جاعدايدان حابار بەرەدى. بامسى تۇتقىننان قاشىپ شىعادى، سۇيىكتى اتى دا سول ماڭايدان تابىلادى. جولاي بامسى استىنداعى اتىن تويعا كەلە جاتقان وزاننىڭ (اقىننىڭ) قولىنداعى مۋزىكا اسپابىنا ايىرباستاپ، كەمتار وزان كەيپىمەن بانۋ-شەشەكتى ۇزاتقالى جاتقان تويدىڭ ۇستىنە كەلەدى. ەلدى كۇلدىرىپ كوڭىلىن كوتەرەدى. ساداق اتۋعا قاتىسىپ، بايگەنى جەڭىپ الادى. سونىڭ ارقاسىندا توي باسقارۋشى — تويدىڭ بەگى سايلانادى. تويدىڭ بەگى — اسابا — بولىپ العان سوڭ، قىزمەتىن پايدالانىپ ايەلدەر جاعىنا ءوتىپ كەتەدى دە، قالىڭدىقتىڭ وزىمەن بيلەۋىن تالاپ ەتەدى. قالىڭدىقتىڭ قولىنداعى ءوز ساقيناسىن كورگەن سوڭ، بامسى بولعان شىندىقتىڭ بەتىن اشادى. توي بۇزىلادى.
اڭىزدىڭ سوڭعى جاعى اينىماعان «الپامىس باتىر» جىرىنىڭ ءبىر نۇسقاسى سەكىلدى. ءوزى جوقتا اكە-شەشەسى مەن جارى گۇلبارشىنعا ۇلتان قۇل ىستەگەن قورلىققا ديۋاناشا كيىنگەن الپامىس تا بامسى-بەيرەك قۇساپ ەلەۋسىز كەلىپ كۋا بولىپ، ءبارىن ءوز كوزىمەن كورمەۋشى مە ەدى؟! وسىنىڭ ءبارى وعىز جىرلارىنىڭ قازاققا ەجەلدەن ەتەنە ەكەندىگىن، تۇرمىس مادەنيەتىمىزدىڭ تۇپكى كوزى ورتاق ەكەندىگىن داۋسىز دالەلدەسە كەرەك.
ارينە، تۇرىكمەندەر مەن ءازىربايجان حالقىنىڭ تىكەلەي وعىز ۇرپاقتارى ەكەندىگىنە داۋ ايتۋدىڭ قاجەتى بولماس، ءبىراق تۇركى حالقىنا ورتاق مادەنيەتتە قازاق حالقىنىڭ ءوز ۇلەسى بارلىعىن ەستەن شىعارماعان ورىندى ەمەس پە؟
تاريحقا جۇگىنسەك، وعىزدار (ءعۇز، ءعۇزز، وعۇز) — ورتا عاسىردا ورتا ازيادا ءومىر سۇرگەن تۇرىك تىلدەس تايپالار وداعى. ولاردىڭ ارعى تەگىنىڭ ءوزارا توپتاسۋى باتىس جەتىسۋ جەرىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ولار جەتىسۋدان قاراتاۋ مەن سىر بويىنا شامامەن VIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە جىلجي باستاعان دەگەن دەرەك بار. ولاردى قىرعىزدار ىعىستىرعان. IX عاسىردا ولار قازىرگى شىڭجاڭ، گانسۋ پروۆينسيالارىن قونىستاپ، ارال، كاسپيي ماڭىندا دا وعىز وداعى ورنايدى. XI عاسىردىڭ ورتاسىندا وعىز مەملەكەتىن شىعىستان كەلگەن قىپشاقتار تالقاندايدى.
ەرلىكتى، بىرلىكتى جىرلايتىن كونە ەپيكالىق شىعارما «وعىزنامانىڭ» اۆتورىن اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد قازاق دالاسىنىڭ تۇرعىندارى دەپ بىلەدى. ءبىراز عالىمدار كونە ۇيعىر ەپوسى دەپ تۇسىنەدى. عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆ «وعىزناما» IX عاسىردا جەتىسۋ — سىر ارالىعىنداعى وعىز-قىپشاق تايپالارى تۋدىرعان جىر، ونى جازعان سول جىردىڭ وزىندە اتالاتىن ۇلىق تۇرك ەمەس پە ەكەن دەگەن جورامال ايتادى. م. جولداسبەكوۆتىڭ جورامالىن قۇپتاي قوياتىن دا، تەرىسكە شىعارا قوياتىن دا بىزدە دالەل جوق، الايدا «وعىزناما» ءبىر عانا ۇيعىر حالقىنا ءتان ەپوس ەمەس، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق مۇرا دەگەندى قۇپتاعىمىز كەلەدى. ال ەندى «وعىزناما» ۇيعىر حالقىنىڭ ادەبي مۇراسى دەگەن ءسوز سول شىعارمانىڭ ىشىندەگى اڭگىمەدەن وربىگەن بولۋ كەرەك. ەرتەدەگى كۇندەردىڭ بىرىندە اي قاعاننان ءبىر ۇل تۋادى ەمەس پە. اناسىنىڭ كوكىرەگىنەن ۋىز ىشكەن سوڭ، ول ەمبەيدى، اس ءىشىپ، تىلگە كەلە باستايدى. قىرىق كۇننەن كەيىن ءجۇرىپ، وينايتىن بولادى. اناسىنىڭ ۋىزىن ىشكەن سوڭ ەمبەي كەتكەنىنە قاراپ تا جۇرت ونى ۋىزحان دەپ اتاپ كەتۋى مۇمكىن. كەيدە وعىز دەپ جۇرگەنىمىز ۋىز ەمەس پە ەكەن دەپ تە ويعا كەتۋگە بولادى. شىعارمانىڭ سيۋجەتى بويىنشا، كۇن نۇرىنىڭ قىزىنان ءۇش ۇل، جەر قىزىنان ءۇش ۇل كورگەن سوڭ، وعىز قاعان توي جاساپ، ەلدىڭ تاڭباسى مەن ۇرانى نە بولاتىنىن جاريالايدى. سونان سوڭ جان-جاققا ەلشى شاپتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇيعىر قاعانى ەكەندىگىن، ەندى جەردىڭ ءتورت بولىگىندە دە قاعان بولعىسى كەلەتىندىگىن جاريا ەتەدى. كىم مۇنى قۇپ كورسە، دوس سانايمىن، قۇپ كورمەگەندى دۇشپان دەپ بىلەم دەيدى. سول جارلىققا وراي التىن قاعان وعان كوپ سىي جىبەرەدى، ال ۋرۋم دەگەن قاعان قارسى بولادى. ەكەۋى سوعىسىپ، ۋرۋم جەڭىلەدى. سيۋجەت سودان ارى ءوربي بەرەدى. شىعارمانىڭ وسى ۇزىگىنەن دە ونى نەگە ۇيعىر حالقىنىڭ مۇراسى دەپ جۇرگەنىمىز تۇسىنىكتى بولاتىن سياقتى. ءبىراق ءبىر نارسە ەسىمىزدە بولۋ كەرەك: وعىزدىڭ ءوزى ۇيعىرعا قاعان بولعانىمەن، ول تۋرالى شىعارما تەك ۇيعىر حالقىنىڭ عانا ەنشىسى بولا المايدى. ويتكەنى الپامىس باتىر دا قازاق ىشىندەگى قوڭىرات تايپاسىنان شىققانىمەن، ول تۋرالى ەپوس تالاي تۇرىك تىلدەس حالىقتارعا ورتاق مۇرا بولىپ جۇرگەن جوق پا؟ ارعى تەگى بىر-بىرىنە جاقىن، تۋىس حالىقتاردىڭ ادەبي، مادەني مۇرالارى دا ورتاق بولاتىندىعى بەلگىلى. بيچۋرين «وعىزنامانى» II عاسىردىڭ تاريحي وقيعالارىنا بايلانىستى جازىلعان دەگەن جورامال ايتادى. جالپى، شىعارما وعىز-قىپشاق تىلىندە كونە اڭىزعا نەگىزدەلىپ جازىلعان. كەيىنگى عاسىردا پارسى، اراب تىلدەرىنە اۋدارىلعان. قازىرگى ساقتالعان نۇسقاسى XV عاسىردان كەيىن قايتا حاتقا تۇسكەن.
1910 جىلى قازان قالاسىنداعى «ورنەك» باسپاحاناسىنان باسىلىپ شىققان «تاۋاريح حامسا شارقي» («شىعىستىڭ بەس تاريحى») دەگەن كىتابىندا اياكوزدىك قۇربانعالي حاليدوۆ «وعىز» ءسوزىنىڭ توركىنىن سارى ۇيسىندەرمەن بايلانىستىرادى. قىتايلىقتار سارى ۇيسىندەردى تۇستەرىنە قاراپ جيرەن ساقال نەمەسە قىزىل ساقال دەپ اتاعان كورىنەدى، ولاردىڭ تىلىندە «وعىز» دەگەن سول ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. كەزىندە بۇكىل ءبىر ۇلانعايىر ايماقتى الىپ جاتقان ۇلكەن ەلدىڭ اتاۋىن سارى ۇيسىندەرگە بايلانىستىرعاندى بۇگىنگى ۇرپاق قۇپتاي دا قويماس، ايتكەنمەن وعىز مەملەكەتى تۇركى حالىقتارىنىڭ وداعى بولعاندىعىن الگى دەرەك بەكىتە تۇسەدى.
قورقىت، وعىز جايىنداعى اڭىزداردى راشيداد-ديننەن كەيىن ءوزىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» اتتى كىتابىندا جازىپ قالدىرعان تاريحشى — ءابىلعازى. ەندى ول جايىندا دا بىرەر ءومىرباياندىق مالىمەت بەرە كەتكەن ءجون بولار. ول جايىندا حيۋانىڭ قيات قىستاعىنان شىققان تاريحشى ءارى اقىن ءمۋنيستىڭ «فيرداۋس اليكبال» («باحىتتىڭ ۇجماق باعى») اتتى كىتابىندا ايتىلادى. ءابىلعازى — حيۋا حانى ارابتىڭ جەتى ۇلىنىڭ ءبىرى. شەشەسى قازاق سۇلتانىنىڭ قىزى بولعان. ەل باسقارۋعا ون التى جاسىنان ارالاسادى. ۇرگەنىشتى بيلەۋشىلەردىڭ ءبىرى بولادى. ون جەتىسىندە قياتتى بيلەيدى. سول جىلعى ءبىر سوعىستا اكەسى جەڭىلىپ تۇتقىنعا تۇسەدى دە، ءابىلعازى ءبىر جىگىت ەكەۋى ۇرىس بولعان جەردەن قاشىپ شىعادى. جولدا اتى ءولىپ، قاسىنداعى جىگىت وعان ءوز اتىن بەرەدى. ءبىراز ۋاقىت قياتتا، سامارقاندا بولادى، ەكى جىلدان كەيىن اعاسى اسفانديار ونىڭ بيلىگىنە ۇرگەنىشتى بەرەدى. تۇرىكمەندەردى جاقتاعانى ءۇشىن اعاسىمەن كەلەسى جىلى بىرنەشە رەت سوعىسىپ، اقىرى قازاقتىڭ حانى ەسىمگە كەتىپ قالادى. ودان تۇركىستاننىڭ حانى تۇرسىنعا بارادى. ەسىم حان تۇرسىن حاندى ولتىرگەننەن سوڭ، بۇحارا حاندىعىنا كەتىپ قالادى. ول اراعا دا تۇراقتاماي حيۋاعا كەلىپ، سول ارادا اعاسى اسفانديار حانمەن ەكى دۇركىن سوعىسادى. اقىرى اعاسىمەن تاتۋلاسىپ، سونىڭ قاسىندا تۇرىپ قالادى. ءبىراق ىنىسىنەن كۇدىكتەنگەن اعاسى ونى اقىرى تۇتقىنداپ يراكقا جىبەرەدى. ون ءبىر جىلدان كەيىن ءابىلعازى يسفاحاننان قاشىپ تۇرىكمەندەرگە كەلەدى، ودان ەكى جىل بالقاندا بولادى، سوڭىنان ماڭعىشلاققا وتەدى. ول كەزدە ماڭعىشلاق قالماقتارعا قارايدى ەكەن، ولار ءابىلعازىعا ۇلكەن قۇرمەت كورسەتەدى. ءبىر جىلدان سوڭ وزبەكتەر قىرىق تەڭ سىي اكەلىپ ءابىلعازىنى قالماقتاردان الىپ قايتادى. ارادا التى اي وتكەندە اسفانديار حان ولەدى دە، ءابىلعازى قىرىق جاسىندا حان سايلانادى. كوپتەگەن اسكەري جورىقتاردى باسقارىپ، ءابىلعازى باتىر حان اتانادى. ول وزبەكتەردى ءتورت توپقا بولەدى: ءبىر توپ — ۇيعىر مەن نايماندار، تاعى ءبىرى — قوڭىراتتار مەن قياتتار، ءۇشىنشىسى — نوكەز بەن ماڭعىتتار، ءتورتىنشى توپ — قاڭلى مەن قىپشاقتار.
ءابىلعازى تۇرىكمەندەردى باعىندىرىپ، قالماقتاردى ويسىراتا جەڭەدى. ەلدى جيىرما جىل بيلەگەننەن كەيىن، كوزى تىرىسىندە ۇلى انۋشانى ءوز ورنىنا حان سايلايدى دا، ءومىرىنىڭ سوڭىن تىنىشتىقتا وتكىزەدى. ول وتە جان-جاقتى، بارىنەن حاباردار، تاريح پەن پوەزيانى كەپ بىلەتىن كىسى بولادى. 1659-61 جىلدارى تۇرىكمەن تاريحىن تاراتاتىن «تۇرىكمەن شەجىرەسى» اتتى كىتابىن جازادى. نەگىزىنەن ءوز اتا-باباسىن تاراتاتىن، ءبىراق ەرتەدەگى ەلدەردىڭ ءبىرازى جايىندا جان-جاقتى مالىمەت بەرەتىن «تۇرىك شەجىرەسى» اتتى كىتابىن 1663 جىلى جازا باستايدى. ءوزى سول جىلى قايتىس بولعان سوڭ، ونىڭ ول كىتابىن ۇلى انۋشا 1665 جىلى اياقتاپ شىعادى. وسى ەكى شىعارماسى ارقىلى ءابىلعازى تاريحشى رەتىندە ولمەس داڭققا يە بولدى. ول زاڭدى تۇردە شىعىس حالىقتارىنىڭ ىشىنەن شىققان اسا عۇلاما تاريحشى سانالادى.
ەرتەدە جەتىسۋ جەرىمەن «ۇلى جىبەك جولى» وتكەن. بۇل جولدىڭ نەلىكتەن «جىبەك جولى» اتانعانى قازىرگى وقىرمانعا ونشالىق قۇپيا بولماسا كەرەك. كەزىندە الەم حالقىنىڭ كوز جاۋىن العان جۇڭگو جىبەگى وسى جول ارقىلى ساۋدالانعاندىقتان، جول اتى سولاي اتالعان عوي. اتى اڭىزعا اينالعان جاھانگەر چجان سيان شامامەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 106 جىلداردا ەلشى بولىپ ەرتەدەگى باكتريا ەلىنە قاراي جۇرگەندە، ونىڭ سول ۇزاققا سوزىلعان جولىمەن سوڭىن الا جۇڭگو جىبەگىن تيەگەن كەرۋەن دە ءجۇرىپ وتىرادى. باتىس ەلدەرى قىتايدى «جىبەك ەلى» دەپ سول كەز تۇڭعىش تانيدى. شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى ساۋدا مەن مادەني بايلانىستىڭ وركەندەۋىنە ارابتار ايتارلىقتاي ۇلكەن ۇلەس قوسادى. ول كەزدە ەگيپەت ريم يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن. ەگيپەت استاناسى الەكساندريا قالاسى افريكا، ازيا جانە ەۆروپانى ءوزارا بايلانىستىرۋشى قىزمەتىن اتقاردى. ەگيپەتتىڭ ايگىلى ايەل پاتشاسى كلەوپاترا «جىبەك جولى» ارقىلى كەلگەن جۇڭگو جىبەگىنەن تىگىلگەن كيىم كيىپتى دەگەن اڭىز اڭگىمە بار.
اڭىزعا سۇيەنسەك تە، اقيقاتقا جۇگىنسەك تە، كەزىندە جىبەك ماتاسىنا دەگەن جۇرتتىڭ ىنتاسى كەرەمەت بولعانىن بايقايمىز. قولدا بار كەرەمەتتى كەرەمەت ءتيىمدى پايدالانۋ ەجەلدەن ءداستۇر. كونە جۇڭگو مەملەكەتى جىبەكتى سولاي پايدالانادى، ونى قالاي، نەدەن جاسايتىندارىن اسا شەبەرلىكپەن قۇپيا ۇستايدى. بۇكىل جەر بەتىندەگى جۇرتتىڭ قولى جەتكەنى ۇستىنە جىبەك كيىپ جۇرسە دە، ونىڭ قالاي جاسالاتىنىن كوپكە دەيىن ەشكىم بىلمەيدى. كوپ ەل قۇپيانىڭ بەتىن اشۋ ءۇشىن قىتايعا ارنايى جانسىزدار جىبەرىپ تە بايقاعان كورىنەدى، ءبىراق ول قۇپيانىڭ بەتىن بىردە-بىر ادام ەرلىگى مەن ەپتىلىگى جەتىپ اشا المايدى. جىبەك ءوندىرۋ ءىسىنىڭ كوپكە دەيىن قۇپيا ساقتالىپ كەلگەندىگىنە ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 70-جىلداردا تۋعان ريمدىك ۇلى اقىن ۆەرگيلييدىڭ جىبەكتى ماقتاعاندا، ونى اعاش ءتىنىنىڭ تالشىعىنان جاسالادى دەپ جىرلاۋى دا دالەل بولادى.
VI عاسىردا ۆيزانتيانىڭ جىبەك شىعاراتىن ءوز ونەركاسىبى بولدى. سول عاسىردا كونستانتينوپول، بەيرۋت، تير، انتيوحيا قالالارى دا ءوز الدىنا جىبەك وندىرە باستادى. جىبەك قۇرتىن كونستانتينوپولگە ەكى حريستيان موناعى تاياقتىڭ ىشىندەگى قۋىسقا تىعىپ الىپ كەلىپتى-مىس. ال ەندى كەيبىر عالىمدار جىبەك ءوندىرىسى اۋەلى ورتا ازياداعى سوعدا جەرىندە دامىپ، ەۆروپاعا سودان كەيىن بارعان دەگەن دە جورامال ايتادى.
جىبەك قۇپياسىنىڭ قالاي اشىلعاندىعىن ءدال ايتپاسا دا بەينەلەپ تۇسىندىرەتىن ءبىر اڭىز اڭگىمە بار.
جىبەك ماتاسىنىڭ ادەمىلىگىنە، قۇنىنا قىتايمەن كورشى ەل تۇرىكتەردىڭ دە قاتتى قىزىققانى، سول ءۇشىن ۇلى جىبەك جولىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ تۇرماق بولىپ تالاي قىرعىن سوعىستارعا بارعاندىعى VI—VII عاسىر تاريحىنان ءمالىم. ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت جۇڭگو يمپەرياسىمەن باقتالاس ءومىر سۇرگەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ ادامدارى دا جىبەك ءوندىرۋدىڭ قۇپياسىن ۇزاق ۋاقىت بىلە المايدى. قۇپيانىڭ قاتتى ساقتالاتىندىعى سونداي — ونى بىلەم دەپ بەل بۋۋ كوپە-كەرنەۋ ولىمگە باس تىگۋمەن بارابار سانالىپتى. دەگەنمەن تۇرىكتەر ءوزى سىمباتتى، ايلالى، ەپتى دەگەن ءبىر جىگىتتى ارنايى تاپسىرمامەن جىبەك ەلىنە جاسىرىن اتتاندىرىپتى دەسەدى. جىگىت جۇڭگو ەلىنە ەلەۋسىز عانا كەلىپ، بىرتە-بىرتە ەل ىشىنە ءسىڭىپ العان سوڭ، ەبى مەن ءتىلىن قاتار جۇمساپ ءجۇرىپ جۇڭگو يمپەراتورىنىڭ سارايىنا جاقىندايدى. ءسويتىپ، بىرتە-بىرتە سەنىمگە ەنىپ، اقىرى يمپەراتور قىزىنىڭ جاقىن قۇربىسىنا ۇيلەنەدى. سول ارقىلى كوپ ۇزاماي جىبەك ماتاسىنىڭ جىبەك قۇرتى ارقىلى وندىرىلەتىنىن ءبىلىپ الادى. قۇپيانى ءبىلۋىن بىلگەنمەن، جىبەك قۇرتىن قالاي ءوز ەلىنە جەتكىزۋدىڭ امالىن تابا الماي كوپ قينالادى. اقىرى اقىلدى جىگىت ونىڭ دا قيسىنىن كەلىستىرەدى. ول كەلىنشەگىنە شاشىن ۇساق-ۇساق قىرىق ءورىم ەتىپ ورگىزەدى دە، يمپەراتور سارايىنداعى، ساراي ماڭىنداعى جۇرتتىڭ كوزىن سوعان ۇيرەتىپ ءبىراز ايالدايدى. «بۇلاي ءورۋ — ءبىزدىڭ تۇرىك ايەلدەرىنىڭ سالتى»،— دەپ سەندىرگەن دە بولۋ كەرەك. سونىمەن، كەلىنشەگىنىڭ قىرىق ءورىم شاشىنا قىتايلىقتاردىڭ كوزى ابدەن ۇيرەنگەن كەزدە، جىگىت ەندى ەلىنە قايتقىسى كەلەتىندىگىن مالىمدەيدى. كەتەردە ايەلىنىڭ ءار ءورىم شاشىنىڭ تۇبىنە ءبىر، ۇشىنا ءبىر جىبەك قۇرتىن تىعادى، ءسويتىپ، بارلىعى سەكسەن قۇرتتى ەلىنە امان-ەسەن جەتكىزىپتى. تۇرىكتەر سول سەكسەن قۇرت ارقىلى جىبەك ءوندىرىپ، جىبەك قۇپياسىن العاش اشىپتى-مىس. اڭىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كوپتەگەن تۇركى ەلى قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ شاشىن ۇساق-ۇساق ورەتىندىگى سودان بەرى ادەتكە سىڭسە كەرەك.
«كۋرەر يۋنەسكو» جۋرنالىنىڭ 1983 جىلعى يانۆار ايىنداعى سانىندا كونە «ۇلى جىبەك جولىنىڭ» سحەما-كارتاسى جاريالاندى. سوعان قاراعاندا، ول جول كەزىندە ەۆروپا مەن ازيانىڭ باستى-باستى قالالارى مەن ايماقتارىن باسا ءوتىپتى. قىتايدىڭ سيان (بۇل قالا حان ديناستياسىنىڭ استاناسى بولعان)، لانچجوۋ، ۋۆەي، دۋنحۋان سياقتى ءىرى قالالارىنان باستالعان جول ورتا ازياعا جەتكەندە، كوپ تارماقتانىپ ءبىرى تۋرفان، كۋچا ارقىلى، ەكىنشىسى جوسيان، مينفەن، حوتان، ياركەند ارقىلى قاشعارعا جەتسە؛ ودان ارى قاراي تاعى بىرنەشە تارماققا ءبولىنىپ ورتا ازيانى كەڭ ارالاپ كەتەدى. ءبىر جول قاشعاردان سامارقاند وتسە؛ ەكىنشى جول ياركەندتەن ۆازيرابادقا؛ ال ءۇشىنشىسى قاشعاردان پەشيەۆار دەگەن قالاعا شىعادى دا، ازيانىڭ وڭتۇستىگىن ارالاپ كەلىپ ۆازيرابادتان قايتا قوسىلادى. مەرۆ قالاسىندا تارماقتارى توعىسقان «ۇلى جىبەك جولى» ارى قاراي تەگەران، حامادان، باعدات، داماسك، بەيرۋت، ستامبۋل قالالارى ارقىلى ريمگە، ۆەنەسياعا جەتەدى. جالپى ۇزىندىعى 12 مىڭ شاقىرىم بولىپتى. «جىبەك جولى» كەزىندە ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ الەۋمەتتىك ومىرىندەگى قان تامىرى ىسپەتتى بولعاندىعى بارىمىزگە بەلگىلى. دەمەك، سول ءتيىمدى جولعا جاقىنداۋ، سول جولدىڭ بويىن مەكەندەۋ ەرتەدەگى حالىقتار ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلە بولعاندىعى شەكسىز. سول سەبەپتى سول جولدىڭ بويىندا تىرشىلىك ەتكەن جەتىسۋ حالىقتارىنا كوز الارتۋشىلار دا، جەرىن تارتىپ الۋعا نيەت قىلعان كورشىلەر دە كوپ بولعاندىعى ءسوزسىز. سونىڭ ناتيجەسىندە، تالاي قىرعىن، تالاي شاپقىنشىلىق بۇل جەردىڭ ءتوسىن قانعا بوياپ ءوتتى-اق قوي. قان كەشىپ ءجۇرىپ جەرىن قورعاعان ەلدەر «ۇلى جىبەك جولىنىڭ» اسەرىنەن مادەنيەتكە، پايدالى زاتتار وندىرۋگە بەيىمدەلىپ، ءوزىنىڭ وي ءورىسىن كەڭىتە دە باستاعانى اقيقات. بابالار تاريحىنا قوسقان بۇل جولدىڭ دا وزىندىك ۇلەسى بار.
بۇل «جىبەك جولىنىڭ» بويىمەن اۋەلگى كەزدە جىبەك ماتاسى عانا ساۋدالانعانمەن، بىرتە-بىرتە ساۋدا كولەمى ۇلعايا بەرەدى. ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ I-II عاسىرلارىندا «تەڭىز جىبەك جولى» پايدا بولا باستايدى، ول جولمەن ەندى جۇڭگو فارفورلارى وڭتۇستىك-شىعىس ازياعا شەرۋ تارتادى. ول، ءتىپتى، امەريكاعا جەتتى دەگەن دەرەك بار. كەيىنىرەكتە باتىسقا قاراي جۇڭگو شايى دا كوپتەپ جونەلتىلەدى. يتالياندىق ساياحاتشى ءارى ساۋداگەر ماركو پولو (1254-1324) وسى «جىبەك جولى» بويىنداعى ءبىراز ەلدى ارالاپ ءوتىپ قىتايعا جەتەدى، ءوزىنىڭ وسى ساپارى جايىندا 1298 جىلى جازعان ونىڭ مەمۋارى مونعوليا، جۇڭگو، يران، يراك ەلدەرى جايىندا مول دەرەك بەرەدى. ونىڭ ول كىتابىندا قازاقستاننىڭ كونە قالالارى جايىندا دا ءبىراز مالىمەتتەر بار.
تاريحشى ل. ن، گۋميليەۆ «ەجەلگى تۇرىكتەر» اتتى كىتابىندا VI-VII عاسىردا جۇڭگو جىبەگىن ەل-ەلگە تاراتقان كەرۋەن جولىنىڭ ازيادا ۇلكەن-ۇلكەن ەكى تارماعى بولعاندىعىن باياندايدى. باتىس پەن شىعىستى جالعاستىرعان ول كەرۋەن جولى تۇرىك قاعاناتىنىڭ تەرريتورياسىن قاق جارا ارالاپ وتكەن. الايدا، شىندىققا جۇگىنسەك، VI-VII عاسىر ۇلى جىبەك جولىنىڭ ءبىراز قۇلدىراۋ داۋىرىنە جاتادى. ول كەزدە اراب — پارسى — تۇرىك — جۇڭگو سوعىستارى كەرۋەن جولىن قيىنداتىپ جىبەرگەن. ونىڭ ۇستىنە تەڭىز جولى دا كەڭ ءورىس الا باستاعان. ءبىراق، قالاي دەگەنمەن دە، ازيا حالىقتارىنىڭ ءوزارا ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستارىن قالىپتاستىرۋدا كەرۋەن جولدارىنىڭ ۇلەسى زور.
كەرۋەن جولى قىتايدىڭ چانان قالاسىنان باستالىپ، تۋرفان ولكەسىنە كەلگەندە ەكى تارماققا بولىنگەن. ءبىرى تيان-شان تاۋىنىڭ وڭتۇستىك بەتكەيى ارقىلى قاراجار، كۋچا، اقسۋدى باسىپ ءوتىپ، ودان ارى ىستىقكولدىڭ جانىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ شۋ القابىنا كەلگەن، سودان تالاس القابى ارقىلى يسفاراعا وتكەن. بۇل جول وڭتۇستىك كەرۋەن جولى اتانعان. ەكىنشىسى جوڭعاريانىڭ وڭتۇستىگى ارقىلى ءۇرىمشى، ماناستى باسىپ ءوتىپ ىلە القابىنا تۇسكەن، سودان ارى وڭتۇستىككە ورتا ازياعا قاراي بەت العان، ال بۇل جول سولتۇستىك كەرۋەن جولى اتانعان.
ەندى وسى ەكى دەرەككە قاراپ وتىرساق، «كۋرەر يۋنەسكوداعى» كارتا مەن «ەجەلگى تۇرىكتەر» كىتابىنداعى مالىمەت باستان-اياق ۇيلەسە بەرمەيدى. ونىڭ ەكى ءتۇرلى باستى سەبەبى بار عوي دەپ ويلايمىز.
بىرىنشىدەن، «كۋرەر يۋنەسكوداعى» كارتا ۇلى جىبەك جولىنىڭ داۋىرلەۋ كەزىن — ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ باس كەزىندەگى (Iء-ىى ع.) — جاعدايدى كورسەتەدى. ال گۋميليەۆ ەل مەن ەلدىڭ اراسىنداعى بايلانىس، قاتىناس ءبىراز وركەندەگەن، كەرۋەن تارتۋ ءىسى ءبىرشاما جەتىلگەن ۋاقىتتى —VI-VII عاسىر كەزىن — ايتىپ وتىر.
ەكىنشىدەن، تاجىريبەدە وڭتۇستىك جىبەك جولى، سولتۇستىك جىبەك جولى دەپ جىبەك جولىن ەكىگە ءبولىپ ايتۋ بار. جوعارىداعى ەكى دەرەكتى بىر-بىرىمەن سالىستىرا قويساق، «كۋرەر يۋنەسكودا» كورسەتىلگەن جول وڭتۇستىك جىبەك جولىنا، «ەجەلگى تۇرىكتەردەگى» جول سولتۇستىك جىبەك جولىنا جاتاتىندىعىن ايىرۋ اسا قيىن ەمەس. جانە سولتۇستىك جىبەك جولىنىڭ وڭتۇستىك جىبەك جولىنا قاراعاندا الدەقايدا كەش دامىعاندىعىن دا ەسكەرۋ كەرەك. بۇل جاعدايدى انىعىراق ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ءبىز اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد شىعارمالارىنا قوسىمشا رەتىندە جاسالعان «ورتا عاسىرلارداعى شىعىس تۇركىستان جانە شىعىس ورتا ازيا» كارتاسىنا قارادىق. ول كارتادا ورتا عاسىرداعى كەرۋەن جولدارى ارنايى كورسەتىلىپتى. وعان قاراعانىمىزدا، تۋرفان ولكەسىندە ەكى تارماقتانعان جولدىڭ وڭتۇستىك تارماعى، «كۋرەر يۋنەسكوداعىداي»، كاراشار (چالىش) كۋچا، حوتان، ياركەند، قاشعار قالالارى ارقىلى ورتا ازياعا وتسە؛ سولتۇستىك تارماعى، «ەجەلگى تۇرىكتەردەگىدەي» ءۇرىمشى، قۇلجا، قورعاس، قازىرگى جاركەنت ارقىلى ءجۇرىپ التىنەمەل اسۋىنان ەتكەن سوڭ ىلەبالىق، الماتىنى (سول كەزدە دە سولاي اتالعان) باسىپ ءوتىپ، قورداي اسۋى ارقىلى مەركە، قۇلان، تارازعا، ودان ارى وتىرارعا جەتەدى. قايالىق (قويلىق) قالاسىنا دا ۇلكەن جولدان ءبىر تارماق كەتىپ جاتىر. كەرۋەن جولدارىنىڭ كارتاسى قاشعار ارقىلى وتكەن جولدىڭ وڭتۇستىك جىبەك جولى، ال ىلە بويىمەن وتكەن جولدىڭ سولتۇستىك جىبەك جولى ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسەتىن سەكىلدى.
ەرتەدەگى كەرۋەن جولدارى نەگىزىنەن ءىرى-ىرى قالالاردىڭ اراسىن جالعاستىرىپ وتىرعان، الايدا ءبىر ءىرى قالادان ەكىنشى ءىرى قالاعا دەيىنگى ارالىقتا جول تالاي كىشىگىرىم ساۋلەتتى قالالار مەن كەرۋەن سارايلارىن دا باسىپ وتكەن، كەيبىرىنە ايالداعان.
بۇل ەكى جولدان باسقا تاعى ءبىر كەرۋەن جولى جوڭعار قاقپاسى ارقىلى دا وتكەن. ءبىراق بۇل ارانى مەكەن ەتكەن دۋلۋ (دۋلات) تايپاسى كەرۋەندەردى توناپ الىپ، جول تىنىشتىعىن ءجيى-جيى بۇزىپ وتىرعان، سوندىقتان ساۋدا قاتىناسى مۇمكىندىگىنشە ءقاۋىپسىز جولعا قاراي ىعىسا بەرگەن.
سولتۇستىك جىبەك جولى وتكەن ايماقتا ءىرىلى-ۇساقتى قالالار مەن قالاشىقتار پايدا بولىپ، ءارقايسىسى ءار دارەجەدە دامىعان. ىلە القابىنىڭ بۇرىنعىسىنا ۇڭىلسە، ءبىراز كونە قالالاردىڭ ءىزى تابىلادى.
ىلە الابىندا قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ شىعىسىنداعى قورعاس ەلدى مەكەنى XIII عاسىردان باستاپ ىلە ولكەسى مەن جەتىسۋدى مەكەندەگەن شاعاتاي ۇلىسى اراسىنداعى ساۋدا قاتىناسىن جاسايتىن ماڭىزدى پۋنكت بولادى. ال الماتى وبلىسىنا قاراستى شەڭگەلدى پوسەلكەسى تۇرعان جەردە ەرتەدە ەكىوگىز اتتى قالا بولعان دەسەدى. ۆ. بارتولد شىعارماسىنا جاسالعان كارتاداعى ىلەبالىق قالاسى سول ەكىوگىز بولۋ كەرەك. جالپى، ول ارادا XI—XII عاسىرلاردا ۇلكەن كەرۋەن سارايى بولعاندىعىن كەيىنگى جىلدارداعى ارحەولوگيالىق قازبالار دالەلدەيدى. بۇل قالا ىلە الابىنداعى اسا ءىرى ەجەلگى قالانىڭ ءبىرى قويلىق (قويالىق) پەن ورتا عاسىردان الماتى اتانعان قازىرگى استانا قالامىزدىڭ جول ورتاسىنا ورنالاسقان. قويلىق قالاسى ەرتەدە قارلۇق قاعانى ارىسلان حاننىڭ ورداسى بولعان كورىنەدى. بۇرىن قاپالدىڭ ورنىندا بولعان دەپ كەلگەن (ۆ. بارتولد) ول قالانىڭ ورنى قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنا قاراستى انتونوۆكا سەلوسىنداعى قيراعان كونە قۇرىلىستار ەكەندىگى انىقتالىپ وتىر.
شۋ الابىندا بالاساعۇن، ورتاساعۇن، باسساعۇن دەگەن ءۇش قالا بولعان دەگەن دە اڭگىمە ايتىلادى. بالاساعۇن — ءار كەزدە باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ دا، قارلۇق قاعاناتىنىڭ دا، قاراحان جانە قاراقىتاي مەملەكەتتەرىنىڭ دە استاناسى بولعان ۇلكەن قالا. قالانىڭ ءدال ورنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز. بۇل قالادا كونە تۇرىك اقىنى ءجۇسىپ بالاساعۇني 1069-70 جىلدارى ءوزىنىڭ «قۇداتعۋ بىلىك» («باقىت تۋرالى ءىلىم») اتتى اتاقتى داستانىن جازعان. عالىمداردىڭ جوبالاۋىنشا، قالا XV عاسىردا قيراعان. ق. حاليدوۆ «تاۋاريح حامسا» اتتى كىتابىندا «بالاساعۇن» ءسوزىنىڭ توركىنى مونعولدىڭ «بالا» — كورىكتى تاس، «ساعۇن» — قالا دەگەن سوزدەرى ارقىلى تۇسىندىرەدى. سوعان قاراعاندا، بالاساعۇن دەگەن «كورىكتى تاس قالا» ۇعىمىن بەرەتىن سياقتى. «كورىكتى تاس قالا» دەگەننەن شىعادى، تاستان سالىنعاندىعىنا قاراپ، قازىرگى اقىرتاس دەپ جۇرگەنىمىز وسى بالاساعۇننىڭ ورنى ەمەس پە ەكەن دەپ تە ويلانامىز.
شۋ بويىندا قازىرگى لۋگوۆويدىڭ تۇبىندە قۇلان اتتى قالا بولعان. ول قالانىڭ ۇلى جىبەك جولى بويىندا جاتقانىن ەرتەدەگى عالىمداردىڭ ءبىرازى جازعان دا. وسى اتالعان قالالار ارقىلى وتكەن كەرۋەن جولى تارازعا (قازىرگى جامبىل قالاسى) بارىپ، سودان وتىرارعا وتكەن. وتىراردان حورەزم، حيۋاعا كەتكەن. ەرتەدەگى جۇرت ۇلى جىبەك جولىنىڭ قاشعار ارقىلى وتكەن تارماعىن وڭتۇستىك جىبەك جولى دەپ، ىلە بويى ارقىلى وتكەن تارماعىن سولتۇستىك جىبەك جولى دەپ اجىراتقانى، ءسىرا، راس بولۋ كەرەك. سولتۇستىك جىبەك جولىنىڭ ءوزى ءبىرى تيان-شان ارقىلى، ەكىنشىسى جوڭعار ەتەگى ارقىلى وتەتىن ەكى تارماقتان تۇرعان ءتارىزدى. ءبىز سولتۇستىك جىبەك جولى دەپ اتاپ وتىرعان جولدىڭ شىعىس جاق بولىگى كەيىن، XIX-XX عاسىرلاردا، ءوز الدىنا جەكە اتاۋمەن قۇلجا جولى اتانىپ كەتكەنى تاريحتان ءمالىم.
كۇندەرمەن ءبىر زاماندا ءومىر سۇرگەن ىرگەلەس ەلدىڭ ءبىرى ۇيسىندەر (ۇسۇن) ەرتەدە قازىرگى جەتىسۋ جەرىن جايلاعان. ولار ىستىقكولدەن باستاپ تيان-شان تاۋىنىڭ بۇكىل سولتۇستىك جاعىن تۇگەلدەي الىپ جاتقان. ءۇيسىن حاندىعىنىڭ استاناسى چيگۋ (شىعۋ) قالاسى بولعان. ۇيسىندەردىڭ جەرى شىعىسىندا كۇنمەن، سولتۇستىك باتىستا قاڭلىمەن (كانگيۋي)، باتىسىندا داۆانمەن (قوقاند)، ال وڭتۇستىگىندە ءار ءتۇرلى ۇساق، تۇرعىلىقتى ەلدەرمەن شەكتەسكەن. ۇيسىنگە بايلانىستى بيچۋرين جوعارىدا اتالعان كىتابىندا اڭىز تەكتەس ءبىر مالىمەت ايتادى. ول اڭىزعا قاراعاندا، ءبىر كەزدەردە ءۇيسىن بيلەۋشىسىنىڭ لاۋازىمى گۋنمو دەپ اتالعان. سول «گۋنمو» سوزىندە دە كۇندەرگە قاتىستى «كۇن» ءسوزىنىڭ ءمانى بار ما، كىم بىلەدى؟ ءۇيسىن گۋنموسىنىڭ اكەسى بۇرىن كۇندەردىڭ باتىس جاق شەكارالىعىنداعى كىشىگىرىم مەكەنگە يەلىك ەتىپتى. ءبىر سوعىستا كۇندەر گۋنمونىڭ اكەسىن ولتىرەدى دە، جاڭا تۋعان ونى دالاعا تاستاپ كەتەدى. نارەستەنىڭ دەنەسىنە ۇيمەلەگەن قۇرت-قۇمىرسقا، شىبىن-شىركەيدى قۇستار تەرىپ جەپ، ءبىر قانشىق قاسقىر كەلىپ ءسۇتىن ەمىزىپ اسىرايدى. ونى كورگەن كۇن بيلەۋشىسى مىناۋ تەگىن بولماس دەگەن ويمەن، بالانى ۇيىنە الىپ ءوزى اسىرايدى. كەيىن ەرجەتكەن سوڭ، ونى اسكەرباسى ەتىپ سايلايدى. گۋنمو اسكەري جورىقتاردا الدەنەشە رەت ەرلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. ريزا بولعان كۇن بيلەۋشىسى وعان ەندى اكەسىنىڭ يەلىگىندەگى باياعى جەردى قايتارىپ بەرەدى دە، كۇندەردىڭ باتىس قاناتىنداعى كۇزەتتى باقىلاپ ءجۇرۋ مىندەتىن جۇكتەيدى. گۋنمو ءوز حالقىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋدى ويلاپ، بىرتىندەپ توڭىرەگىندەگى شاعىن قالالاردى شەتىنەن باعىندىرىپ الا بەرەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، اقىرىندا سوعىس تاجىريبەسىن جاقسى مەڭگەرگەن الدەنەشە مىڭداعان اسكەرگە يە بولادى. كۇن بيلەۋشىسى قايتىس بولعان كەزدى پايدالانىپ، ءوز كۇشىن وزىنە جەتكىلىكتى ساناعان گۋنمو ەندى كۇن ورداسىنا بارماي، وعان باعىنۋدان باس تارتادى، ءسويتىپ، ءوز الدىنا جەكە ءبولىنىپ شىعادى.
ارينە، اڭىزدىڭ اتى اڭىز عوي، الايدا كۇن مەن ءۇيسىننىڭ ءبىر كەزدەردە اعايىن، ودان كورشى ەل بولعانى، بىردە تاتۋ، بىردە اراز جۇرگەنى — تاريحي اقيقات. «اڭىز ءتۇبى — اقيقات» دەگەندى حالىق بەكەر ايتپاسا كەرەك.
بيچۋرين ۇيسىندەردى ساق ياعني سكيفتەردىڭ ۇرپاعى دەي كەلىپ، موڭعولدارعا قارسى كۇرەستە قىتايعا كومەكتەسە-كومەكتەسە، اقىرىندا سودان السىرەپ، VI عاسىرلاردا ءوز مەكەنىنەن اۋىپ پامير تاۋى جاققا كەتتى دە، سول جاقتا ءىز-تۇزسىز جوعالدى دەگەندى ايتادى. ارينە، ونىسى اعاتتاۋ. ءۇيسىن تايپاسى كەيىن قازاق حال قىنىن قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان تايپالاردىڭ ءبىرى ەكەندىگى تاريحتان بەلگىلى. ۇيسىندەر قىرعىز، قاراقالپاق حالقىنىڭ قۇرامىنا دا ەنگەن.
«قازاقستان» باسپاسىنان 1974 جىلى جارىق كورگەن «حالىق مۇراسى» اتتى كىتابىندا اكادەميك-جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ «ساق» دەگەن ءسوزدى «سكيف» ماعىناسىندا قولدانۋدى قۇپتامايدى، ويتكەنى: «سكيفتەرگە سلاۆيان تۇقىمدارى، ولاردىڭ ىشىندە ورىس اتالارى قوسىلادى. ولار ساق سياقتى كوشپەلى بولعان ەمەس»،— دەيدى. بىزگە دە وسى پىكىر ورىندى كورىنەدى. سكيفتەر مەن ساقتار ءبىر ەمەس، تۋىس ەلدەر بولۋ كەرەك. ك. اقىشيەۆ: «جەتىسۋدى مەكەندەگەن ساق تايپالارى ەكونوميكاسىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ ءوسۋى جاعىنان ءبىزدىڭ سامانىمىزعا دەيىنگى VII—V عاسىرلاردا سكيفتەر قوعامىنان تومەن بولماعانىن دالەلدەيدى»،— دەپ جازادى. دەمەك، ساقتار مەن سكيفتەر ەكى باسقا حالىق دەگەندى عالىمدار دا قۇپتايدى.
عالىم ك. اقىشيەۆ ساق پەن ۇيسىندەردىڭ جەتىسۋ جەرىن ءبىر كەزدە مەكەندەگەنىن جانە ءبىر تايپالىق وداققا كىرگەنىن دالەلدەي كەلىپ، ۇيسىندەر ساقتاردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولىپ تابىلادى دەگەن تۇجىرىم ايتادى. («ترۋدى ينستيتۋتا يستوريي ي ارحەولوگيي ي ەتنوگرافيي»، الما-اتا، 1959، توم 7.، ستر. 208). بۇل پىكىردى باسقا دا بەلگىلى عالىمدار ءبىراۋىزدان قولدايدى.
كەزىندە نەمىس عالىمدارى ۇيسىندەر گەرماندىقتاردىڭ ارعى تەگى بولىپ تابىلادى دەگەن تەوريا ايتقان ەكەن. ال يۋ. كلاپروتە، كوزى مەن شاشىنىڭ ءتۇسى ۇقساس دەگەن نەگىزگە عانا سۇيەنىپ، ۇيسىندەردى فين تەگىنەن تاراعان حالىق دەيتىن پىكىر ايتىپتى. بيچۋرين ونداي نەگىزسىز ناسىلدىك تەوريالارعا دالەلدى تويتارىس بەرەدى.
ەرتە كەزدەردەگى ورتا ازيا مەملەكەتتەرىندە مۇراگەرلىك ءداستۇر مەن بولەكتەپ باسقارۋ جۇيەسى باسىم بولعان. مەملەكەت ءىشى بولەك-بولەك يەلىكتەردەن قۇرالىپ، ولار بىر-بىرىمەن بىرەسە قوسىلىپ، بىرەسە ىدىراپ، سول ارقىلى جاڭا مەملەكەتتەر جاسالىپ وتىرعان.
ءبيچۋريننىڭ اتالمىش كىتابىندا كوڭىل اۋدارارلىق تاعى ءبىر مالىمەت بار. ونىڭ ايتۋىنا سۇيەنسەك، ءۇيسىن بيلەۋشىسى گۋنمونىڭ ون ۇلى بولادى. ولاردىڭ ىشىندە دەنە ءبىتىمى، اسكەرگە باسشىلىق جاساۋ شەبەرلىگى جاعىنان دالۋ اتتى بالاسى ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. ءبىراق سول كەزدەگى جاسى ۇلكەنگە جول بەرىلەتىن زاڭ بويىنشا دالۋدىڭ اعاسى تاق مۇراگەرى بولىپ جاريالانادى. الايدا مۇراگەر اعاسى ەرتە ولەدى، ءبىراق ولەر الدىندا اكەسىنەن باسقا ەشكىمدى ەمەس، تەك ءوز ۇلى سەنسزۋدى مۇراگەر ەتىپ جاريالاۋىن قيىلىپ وتىنەدى. اكەسى ولگەلى جاتقان ۇلىنا دەگەن ايانىشتان سويتۋگە ۋادە بەرەدى. كەيىن، سەنسزۋدى اكەسى مۇراگەر دەپ جاريالاعان كەزدە، دالۋ ءوزىن مۇراگەر ەتپەگەنىنە رەنجىپ، جاقىن جۇراعاتتارىن جيناپ سەنسزۋ (بۇل دا كىسى اتى ەمەس) مەن گۋنمونى شاۋىپ الماق بولادى. ول كەزدە گۋنمو ابدەن قارتايسا كەرەك. ۇلكەن ۇلىنىڭ ءوز شەشىمىنە نارازى بولاتىنىن ءبىلىپ، اشۋ ءۇستى ءىنىسى سەنسزۋدى ءولتىرىپ قويماسىن دەگەن قاۋىپپەن، دالۋگە ون مىڭ اتتى اسكەر ەنشىسىن بەرىپ جەكە شىعارادى، ءوزىن قورعاۋعا تاعى ون مىڭ اتتى اسكەر قالدىرادى. ءسويتىپ، ءۇيسىن ۇلىسى ۇشكە بولىنەدى.
بيچۋرين بۇل مالىمەتتى جۇڭگو جازبالارىنان الىپ وتىرعاندىقتان، كىسى اتتارى تۇركى تىلدەگى اتاۋلاردان الشاق كورىنەدى. دەگەنمەن وسىنى وقىعاندا، ەل اۋزىنداعى ءبىر اڭگىمە ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. ءۇيسىن تايپاسىنىڭ قۇرامىندا البان، سۋان، دۋلات دەگەن رۋلار بار. سۋان مەن دۋلات ەنشىگە بولا بىر-بىرىمەن رەنجىسىپ، ىنىسىنە وكپەلەگەن سۋانعا اعاسى البان ىلەسىپ، ەكەۋى ءبولىنىپ باسقا جاققا كوشىپ كەتەدى. وعىز بەن مودەنىڭ اڭگىمەسىندەي، بۇل ەكى اڭگىمە دە بىر-بىرىمەن ۇندەس شىعىپ جاتىر. سوعان قاراعاندا، ەكەۋىنە ورتاق ءبىر نەگىز بار-اۋ دەگەن ويعا قالاسىڭ.
جەتىسۋدىڭ ادەمى جەرىنە جۇڭگو، موڭعول شونجارلارى ەجەلدەن كوپ كەز تىككەن عوي. كوز تىككەنمەن ونداي ادەمى جەردى تارتىپ الۋعا تاۋەكەلدەرى جەتپەگەن سوڭ، تىم قۇرسا ونداي ەلمەن ءتاتۋ-تاتتى تۇرۋدى دۇرىس دەپ بىلگەن. سوندىقتان وزدەرىمەن كۇشى تەڭ حالىققا ول كەزدەگى ەل بيلەۋشىلەرى دە جاۋلاپ الۋدان باسقا دا بەيبىت ساياسات قولدانعان. ماسەلەن، ءۇيسىننىڭ بيلەۋشىسى گۋنمو مىڭ جىلقى بەرىپ حان ۇيىنەن (جۇڭگو) وزىنە ايەل سۇرايدى. حان وعان ءوز ناسىلىنەن قىز بەرەدى، گۋنمو ونى توقالدىققا الادى. گۋنموعا حۋننۋ ءۇيى (مونعول) دە ايەلدىككە قىزىن بەرەدى، گۋنمو ونى بايبىشە ەتەدى. وسى فاكتىلەردىڭ ءوزى-اق كەزىندە ءۇيسىننىڭ ۇلكەن مەملەكەت بولعاندىعىن، ونىمەن كۇشتى ەلدەردىڭ دە ساناسقاندىعىن دالەلدەيدى.
ول كەزدەگى ادەت-عۇرىپ بويىنشا حان بالالارى امەڭگەرلىك جولمەن وگەي شەشەلەرىنە ۇيلەنە بەرەدى ەكەن. كەيىن، كوزى ءتىرى كەزىندە-اق، گۋنمو ءوز نەمەرەسى سەنسزۋعا: «مەن ەندى قارتايدىم، حانشاعا سەن ۇيلەن»،— دەگەن كورىنەدى.
بيچۋرين ايتقان ۇيسىندەردىڭ ارعى اتاسى ساقتاردا جەتىسۋ جەرىن مەكەندەگەن. قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىنا قاراستى شولاق تاۋىنىڭ وڭ جاق باۋرايىنداعى بەسشاتىر وبالارى ساق تايپالارىنىڭ زيراتى بولىپ تابىلادى. عالىم كەمال اقىشيەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ساقتار بۇل ارانى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى VII-IV عاسىرلاردا مەكەندەگەن. بەسشاتىر وبالارىنىڭ ىشىنەن سكيف-سارمات مادەنيەتىنە جاتاتىن وبا قۇرىلىستارى دا تابىلعان. ك. اقىشيەۆ بەسشاتىر ەسكەرتكىشى ىلە اڭعارىن مەكەندەگەن ساقتاردىڭ ءوز كوسەمدەرىن جەرلەگەن قاسيەتتى جەرى بولعان دەگەن تۇجىرىم ايتادى. وبالار، جالپى، ۇشكە بولىنەدى. ۇلكەن وبالارعا ساق تايپالارىنىڭ كوسەمدەرى، ورتاشا وبالارعا سوعىستا ەرلىك كورسەتكەن باتىرلار، ال كىشكەنە وبالارعا قاتارداعى جاۋىنگەرلەر جەرلەنگەن دەگەن جورامال بار. بۇل وبالاردىڭ كەيبىرىنىڭ قاسىنان جەر استى جولدارى تابىلعان. ماسەلەن، بەسشاتىردىڭ التىنشى وباسىنىڭ استىنان تابىلعان جەر استى جولدارىنىڭ جالپى ۇزىندىعى ەلۋ بەس مەترگە جەتكەن. ال مۇنداعى وبالاردىڭ جالپى سانى 31 دە، ولاردىڭ الىپ جاتقان جەر اۋدانى 26 شارشى كيلومەتر. تاعى كەمال اقىشيەۆتىڭ پىكىرىنە جۇگىنسەك، «جەتىسۋ كوشپەلىلەرىنىڭ ىشىندە پايدا بولعان ساقتار مادەنيەتىن دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت تاريحىنىڭ ايقىن ءبىر بەتى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى» («ەرتەدەگى ەسكەرتكىشتەر ەلەسى». الماتى. 1976 ج.)
جالپى، «جەتىسۋدى جايلاعان ەرتەدەگى تايپالار قازاق حالقىنىڭ ۇزاققا سوزىلعان ءارى كۇردەلى جاعدايدا وتكەن قالىپتاسۋ پروسەسىندە ۇلكەن رول اتقاردى» (قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسى. 4-توم). مۇندا العاش ەرتەدەگى فەودالدىق مەملەكەت پايدا بولدى. جەتىسۋ تۇرىك قاعاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولىپ (VI ع.)، ونى مەكەندەگەن تايپالار وتىرىقشى ەگىنشىلىكتىڭ دامۋىنا، قولونەر كاسىبىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوستى. تاريحشى گۋميليەۆتىڭ دالەلىنە سۇيەنسەك، تۇرىك قاعاناتى نەمەسە تۇرىك قاعاندىعى 545 جىلى قۇرىلدى، ونىڭ العاش قاعانى بۋمىن (تۋمىن) بولدى. تۇرىك قاعاندىعى اسا كۇشتى مەملەكەتكە اينالادى. ونىڭ جەرى باتىستا سىردارياعا (ول كەزدەگى اتى — ءيىنچۋ وزەنى) دەيىن، ال شىعىستا تيبەتكە دەيىن سوزىلادى. ورداسى ورحون وزەنىنىڭ جوعارعى ساعاسىندا بولادى. VI عاسىردىڭ اياعىنا تامان تۇرىك قاعاندىعىنا سولتۇستىك جۇڭگو مەملەكەتتەرى دە قارايدى. الايدا قىتايدىڭ سۋي يمپەرياسىنىڭ ارالاسۋىمەن VII عاسىردىڭ باس كەزىندە تۇرىك قاعاندىعى بىر-بىرىمەن جاۋلاسقان شىعىس (ورتالىق ازيا) جانە باتىس (ورتا ازيا) تۇرىك قاعاندىعى بولىپ ەكى بولىككە بولىنەدى. 660 جىلى باتىس قاعاندىعى، 630 جىلى شىعىس قاعاندىعى كۇيرەدى. ءبىراق ارادا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتكەندە، تۇرىك قاعاناتى قايتا قۇرالادى. ول كوكشىل (كوگىلدىر) تۇرىك قاعاناتى دەپ اتالادى. تۇرىك حالقىنىڭ VI-VIII عاسىرلارداعى تاريحي-ساياسي جاعدايىن، تۇرىكتىڭ قاسيەتتى جەر-سۋى بولعان ورحون وزەنى، وتۋكەن تاۋى، التاي مەن جوڭعاردى، الاتاۋ سىلەمدەرى مەن ىلە بويىن جىرلاعان، ەل بىرلىگىن اڭساپ ەڭىرەگەن يوللىعتەگىننىڭ «كۇلتەگىن» شىعارماسىنىڭ جازىلعانىنا دا 1250 جىل تولىپ كەتتى (732 جىلى جازىلعان). عالىمدار يوللىعتەگىندى تۇركى حالىقتارى جازبا ادەبيەتىنىڭ اتاسى دەپ ءجۇر. ونى ول اتاققا يە ەتكەن «كۇلتەگىن» اتتى ادەبي مۇراسى — مونعولياداعى قارابالاساعان قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ءبىر ءموناستىردىڭ جانىنا ورناتىلعان قۇلپىتاستاعى جازۋ. تاسقا قاشاپ جازعان ول جازۋدا شىعىس تۇركى قاعاندىعىنىڭ، ونىڭ قۇرامىنا كىرگەن تايپالاردىڭ تاريحى، مادەنيەتى جانە الەۋمەتتىك قۇرىلىسى جايىندا قۇندى دەرەكتەر ايتىلادى. «كۇلتەگىندى» قازاقشاعا عالىمدار عاينەتدين مۇسابايەۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ (جولما-جول)، اقىن قادىر مىرزالييەۆ (كوركەم) اۋداردى. «كۇلتەگىندى» تاريحي-ادەبي شىعارما دەپ قاراۋعا بولادى. وندا:
«ءىنىلى-اعالىنىڭ داۋلاسقاندىعىنان،
بەكتى-حالقىنىڭ جاۋلاسقاندىعىنان،
تۇركى حالقى ەلدىگىن جويدى،
قاعاندىعىنان ايرىلدى»،
نەمەسە
«اكەمىز، اعامىز قۇراعان حالىقتىڭ
اتى، داڭقى وشپەسىن دەپ،
تۇركى حالقى ءۇشىن
ءتۇن ۇيقتامادىم،
كۇندىز وتىرمادىم»،—
سياقتى كوركەم ورنەكتى جولدار كوپ-اق. بۇل ەكى مىسال دا م. جولداسبەكوۆتىڭ جولما-جول اۋدارماسىنان بەرىلدى.
جالپى، تۇركى حالىقتارىنىڭ جازبا ادەبيەتى دەگەندە، ءبىز تەك «كۇلتەگىن» شىعارماسىن عانا ءسوز ەتىپ، «تونىكوك» شىعارماسىن ەستەن شىعارۋىمىزعا ەش بولمايدى. «كۇلتەگىندە» ايتىلعان تاريحي جايتتەر «تونىكوكتە» دە ايتىلادى جانە سونىڭ ءبارىن تونىكوك ءوز اتىنان باياندايدى. «كۇلتەگىندى» يوللىعتەگىن 732 جىلى جازسا، «تونىكوك» شىعارماسى 716 جىل مەن 720 جىلداردىڭ اراسىندا جازىلعان دەگەن جورامال بار (ل. ن. گۋميليەۆ). ادەبي ءارى تاريحي ماڭىزدىلىعى جاعىنان بۇل ەكى شىعارما دا وتە قۇندى. «تونىكوك» جازۋىنداعى «جۇقانى توپتاۋ وڭاي، جىڭىشكەنى ءۇزۋ وڭاي. جۇقا قالىڭداسا، ونى تەك الىپ توپتايدى؛ جىڭىشكە جۋانداسا، ونى تەك الىپ ۇزەدى» سياقتى ءجيى كەزدەسەتىن شەشەندىك تىركەستەر تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
«كۇلتەگىندى» بىرەۋلەر پوەزيالىق، بىرەۋلەر پروزالىق شىعارما دەپ داۋلاسادى. ال ءسابيت مۇقانوۆ: «ول ورىستىڭ كونە زامانعى اتاقتى ەپوسى «يگور پولكى تۋرالى سوزگە» پارا-پار پوەما دەپ باعالاپ، ونداعى باتىردىڭ اتىن «كۇلتىكەن» بولۋعا ءتيىس دەپ جورامالدايدى، «كۇل» ءسوزىن «گۇل» سوزىمەن بايلانىستىرادى. «كۇل» مەن «گۇل» بايلانىسسا بايلانىسار، ءبىراق «تەگىن» ءسوزى «تىكەنمەن» بايلانىسپايدى، سابەڭ بۇل ارادا حالىقتىق ەتيمولوگيانى قۋالاپ كەتكەن بولار. ەرتەدە ەنشىلىك-مۇراگەرلىك جۇيە بويىنشا حاننان كەيىنگى ءبىرىنشى ادام تۇرىكتەردە «يابعۋ» اتالادى ەكەن. ول ادام تىكەلەي تاق مۇراگەرى بولىپ ەسەپتەلمەپتى. تاق مۇراگەرلەرى «تەگىن» اتانىپتى. ال حاننىڭ بالالارى «شاد» اتانعان، ولاردىڭ بارىنە باسقارۋعا جەر ءبولىپ ەنشى بەرىلگەن. كۇلتەگىن، يوللىعتەگىن سياقتى كىسى اتتارىنىڭ قۇرامىندا كەزدەسەتىن «تەگىن» ءسوزىنىڭ توركىنى وسى مۇراگەرلىك اتاۋىنا بايلانىستى. قازاقتىڭ «تەگى جاقسى»، «تەكتى تۇقىم» دەۋىندە وسى «تەگىننىڭ» اسەرى بولۋى مۇمكىن.
كۇلتەگىن 731 جىلى، ەسكەرتكىشتىڭ وزىندە جازىلعانداي 47 جاسىندا ولەدى.
تۇرىك قاعاندىعىنا كەزىندە قازىرگى جەتىسۋ جەرى دە قاراعان، ءبۇل ارانى مەكەندەگەن تايپالار سول قاعاندىققا باعىنعان. سوندىقتان تۇرىكتەر جايىندا كەڭىرەك ايتۋ كەرەك سياقتى. ولاردىڭ ەرتە كەزدەگى تۇرمىسى، ادەت-عۇرپى قانداي بولدى ەكەن دەگەندى وقىرمان دا ويلايتىن بولۋ كەرەك.
ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى مەرۆ قالاسىندا XII عاسىردىڭ 1046 جىلى تۋىپ، مالىك-شاح سۇلتاننىڭ سارايىندا دارىگەرلىك قىزمەت اتقارعان شاراف ال-زامان تاحير اك-مارۆازيدىڭ اراب تىلىندە جازىلعان «تابا، ي ال-حاياۆان» («حايۋانداردىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرى») اتتى كىتابىندا تۇرىكتەر جايىندا جالپى مالىمەتتەر ايتىلادى. بۇل كىتاپتىڭ «تۇرىكتەر تۋرالى» دەگەن تاراۋىن ورىسشاعا اۋدارىپ عالىم ۆ. حراكوۆسكيي 1959 جىلى «شىعىستانۋ سەكتورى ەڭبەكتەرىنىڭ» 1-تومىندا جاريالادى. مارۆازي ول كىتابىندا: «تۇرىكتەر — سان الۋان تايپالارى مەن تايپالىق بولىكتەرى بار كوپتەگەن توپتار مەن رۋلاردان تۇراتىن ۇلى حالىق،— دەي كەلىپ،— ولاردىڭ كەيبىرى قالالار مەن سەلولاردا تۇرسا، كەيبىرى شولەيت دالالاردى مەكەندەيدى»،— دەگەندى ايتادى. تۇرىك تايپالارىنان ءبىرىنشى عۇزداردى (وعىز) اتايدى، ولار ون ەكى تايپا ەل بولدى، جەرى حورەزممەن ىرگەلەسىپ، ماۋارەنناحرمەن شەكتەلدى دەيدى. «كۇن» اتتى ادامداردىڭ توبى جۇڭگو جەرىنەن ىعىسىپ كەلگەن كورىنەدى. قىرعىزدار مەن قارلىقتاردى (كارلۋكتاردى) ايتادى. قيماقتاردى ءۇيى دە، سەلوسى دا جوق حالىق دەپ تانىستىرادى. ولاردىڭ جازعى ازىعى قىمىز، قىسقى ازىعى ءسۇر ەت دەيدى. باسري (باسىر) دەگەن حالىقتى ايتادى. پەچەنەگتەردىڭ كوشپەلى حالىق ەكەندىگىنە ايرىقشا ءمان بەرەدى. ولاردىڭ سولتۇستىگىن قىپشاقتار، وڭتۇستىك باتىسىن حازارلار، شىعىسىن وعىزدار، ال باتىسىن سلاۆياندار جايلايدى دەيدى. حازار ەلىنىڭ ءبىر بولىگىن بۋرتاستار مەكەندەپتى. ماديارلار — تۇركى حالقى، رۋا جانە اتيل ياعني دۋناي مەن ەدىل وزەندەرىنىڭ ارالىعىن مەكەندەيدى دەپتى. ءمارۆازيدىڭ ءبىر قاتەلىگى سلاۆيانداردى، ونىڭ ىشىندە ورىستاردى دا تۇركى حالقىنا جاتقىزادى. ورىستاردىڭ دا يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن ايتادى. سارماتتاردىڭ كوزى كىشكەنە بولعانمەن، جىتكىر كەلەتىندىگىن ەسكەرتەدى. سونىمەن قاتار گالەن مەن گيپپوكراتتىڭ تۇرىكتەر جايىنداعى پىكىرلەرىن دە كەلتىرە كەتەدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، تۇرىكتەر ساۋىققوي، اۋىر ەڭبەكپەن اينالىسپايتىن جالقاۋ، ەتجەڭدى، دەنەلەرىنە ءجۇن شىقپايتىن، ايەلدەرى از بالا كوتەرەتىن حالىق بولعان كورىنەدى. ءبىراق گالەن تۇرىكتەردىڭ ايەلى ەركەكتەردەن كەم سوعىسپايدى دەپ تە باعا بەرىپتى.
ال ەندى 1956 جىلى «ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ەڭبەكتەرى» جيناعىنىڭ 1-تومىندا ا. م. ماندەلشتام «ءال-دجاحيزدىڭ» فاتح ب. حاكانعا جولداماسىنداعى» تۇرىكتەرگە مىنەزدەمە» دەگەن ماقالا جاريالادى. وندا وسى كۇنگە دەيىن كوڭىل بولىنبەي كەلگەن IX عاسىر شىعارماسى «تۇرىكتەر مەن حاليفاتتىڭ بارلىق اسكەرلەرىنىڭ دارەجەسى جايىندا فاتح ب. حاكانعا جولداما» دەگەن ال-دجاحيز ەڭبەگى تالدانادى. بۇل ەڭبەك ءماجىلىس ۇستىندە پىكىرلەسۋ سياقتى جازىلعان.
حاليف ال-مومۋننىڭ جۇمساعان ادامى جينالىپ وتىرعان وڭكەي اسكەرباسىلاردىڭ ۇستىنە كەلىپ: «ەگەر سەنىمدى ادامدارمەن كەلە جاتساڭىزدار، قارسى الدارىڭىزدان ءجۇز تۇرىك شىعا كەلگەنىن قالار ما ەدىڭىزدەر جوق الدە ءجۇز ءحاريدجيتتىڭ بە؟ سونىڭ سەبەبىن، دالەلىن ءارقايسىلارىڭىز جازىپ بەرىڭىزدەر»،— دەپ تالاپ ەتىپتى. سوندا، سول ارادا وتىرعانداردىڭ بارلىعى دا ءجۇز حاريدجيت كەزدەسىپ سوعىسقاننان گورى ءجۇز تۇرىكپەن جولىققاندى ارتىق سانايدى. تەك ءحاليفتىڭ ەڭ ۇلكەن اسكەرباسىلارىنىڭ ءبىرى حۋمەيد قانا ۇندەمەيدى. ءحاليفتىڭ كىسىسى حۋمەيدتىن، دە ءوز پىكىرىن ءبىلدىرۋىن وتىنەدى. حۋمەيد ءوزىنىڭ ءجۇز تۇرىكتەن گورى ءجۇز حاريدجيتپەن جولىققاندى جەڭىل سانايتىندىعىن ايتادى. ول حاريدجيتتەر باسقا اسكەرلەردەن قانشالىق ارتىق بولسا، تۇرىكتەر حاريدجيتتەردىڭ وزىنەن سونشالىق ارتىق دەپ باعالايدى.
حۋمەيدتەن باسقا اسكەرباسىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، حاريدجيتتەردىڭ باستى-باستى بەس ارتىقشىلىعى بار ەكەن. ولاردىڭ باسقا اسكەرلەردەن ءبىرىنشى ارتىقشىلىعى — ايقاستىڭ العاشقى كەزىن جاقسى ۇيىمداستىرا بىلەتىندىگى، ولار جاۋدى قالاي سوققىسى كەلسە، سولاي سوعا الادى. ەكىنشىدەن، ۇزاق جولعا اتپەن جۇرۋگە وتە ءتوزىمدى. سونىڭ ارقاسىندا الىستاعى جاۋدى قاپىدا باسىپ قالا بەرەدى. ۇشىنشىدەن، قۋسا — جەتەدى، قاشسا — قۇتىلادى دەگەن جۇرت اۋزىندا ولار جايىندا جاقسى داقپىرت بار. تورتىنشىدەن، ولار جولعا جەڭىل ازىق-تۇلىكپەن عانا شىعادى، جۇكتەرى بولمايدى. سوندىقتان، ەگەر قاجەت بولسا، ولار كەشكە ءبىر ەلدە بولسا، تاڭەرتەڭ تاعى باسقا ءبىر ەلدە بولا الادى. ەرتەڭگى كۇنىن ويلامايتىن، باسى ارتىق قور جينامايتىن ولار قۇددى قۇس سياقتى. بەسىنشىدەن، حاريدجيتتەردىڭ جۇزىنە حاليفاتتىڭ ءجۇز اسكەرى توتەپ بەرە المايدى، ال ودان كەپ اسكەر جىبەرسە، ارەكەتكە يكەمسىزدىگىنەن تاعى قيىن بولادى. مىنە، وسىنداي سەبەپتەرىنە بايلانىستى حاليفات اسكەرباسىلارى حاريدجيتتەرمەن قاقتىعىسقىلارى كەلمەيدى.
بۇعان قارسى حۋمەيد بىلاي دەيدى: العاشقى سوققى بەرۋدە حاريدجيتتەردەن گورى تۇرىكتەر شەبەر. ولار ءوز ءىسىن دالىرەك ءارى اقىلدىراق ىستەيدى. سوعىسقا كىرگەندە، ولاردا سەنىمدى ءبىر-اق ماقسات بولادى، سوندىقتان اتتارىن دا سولاي ۇيرەتكەن، ورتا جولدا ەشقايدا بۇرىلىپ كەتپەيدى. حاريدجيتتەر شابۋىلعا نايزامەن شىققاندى جاقسى كورەدى، تۇرىكتەر دە نايزالاسۋعا كەلگەندە حاريدجيتتەرمەن بىردەي، ال ولار شابۋىلعا شىققاندا مىڭ اسكەرى مىڭ جەبە اتسا، جاۋىنىڭ مىڭ اسكەرىن ءسوزسىز قۇلاتادى. حاريدجيتتەر مەن بەدۋيندەر ولار قۇساپ ات ۇستىندە شەبەر اتا المايدى. تۇرىكتەر ات ۇستىندە شاۋىپ كەلە جاتىپ الدى مەن ارتىنا دا، وڭى مەن سولىنا دا، جوعارى-تومەن دە اتا بەرەدى جانە حاريدجيت ساداقتىڭ ادىرناسىنا ءبىر جەبە سالعانشا، ول ون جەبە اتىپ ۇلگەرەدى. حاريدجيتتەر تەگىس جەردە اتپەن قالاي شاپسا، تۇرىكتەر تاۋدان تومەن قاراي دا سول جىلدامدىقپەن شابا بەرەدى. تۇرىكتە ءتورت كوز بولادى: ەكەۋى الدىندا، ەكەۋى جەلكەسىندە. حاريدجيتتەر سوعىستى اياقتار ساتتە كەمشىلىك جىبەرسە، حوراساندىقتار سوعىستى باستار كەزدە جىبەرەدى. حوراساندىقتار سوعىس باستالار كەزدە اينالشاقتاپ قالادى، سول ارادا جاۋ تۋ سىرتىنا شىعىپ كەتسە، شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى، كەيدە شەگىنۋدەن شابۋىلعا دا كوشىپ جاتادى، ءبىراق انىق ءقاۋىپ جوق بولسا عانا شابۋىلدايدى. ال حاريدجيتتەر ءبىر شەگىنسە، قايتا ورالمايدى، ءبىر قاشقان سوڭ ولاردىڭ قايتا بۇرىلىپ جاۋعا بەتتەۋى وتە سيرەك بولادى.
تۇرىكتەر حوراساندىقتارشا اينالشاقتامايدى، ولار شەگىنسە دە، قۋعان جاۋدى قىرا بەرەدى، ويتكەنى ساداقتى ارتىنا قاراي دا الدىنا قاراپ اتقانداي ءدال اتادى. جانە ولاردىڭ لاقتىرعان شالماسىنان ات تا قۇلاپ جاتادى، ات ۇستىنەن ادام دا ۇشىپ كەتىپ جاتادى.
ۇزاق جولعا، تۇنگى جورىققا توزىمدىلىگى جاعىنان تۇرىكتەردىڭ ەشبىر تەڭدەسى جوق. حاريدجيتتەردىڭ اتتارى تۇرىك اتتارىنداي شىدامدى ەمەس. تۇرىكتەر ءوزى مىنەتىن اتتى قۇلىن كوزىنەن باعىپ-قاعادى، سوندىقتان ولاردىڭ اتتارى يەسىنىڭ نە ىستەمەك ويىن قيمىلىنان-اق ءبىلىپ يكەمدەلىپ تۇرادى. بۇكىل ءومىرىنىڭ كوپشىلىگىن تۇرىكتەر جەر ۇستىندە ەمەس، ات ۇستىندە وتكىزەدى. ولار اتىن كۇننەن قالقالاماي، سۋىقتان بۇركەمەلەمەي شىدامدىلىققا ۇيرەتەدى. تۇرىك دەگەنىڭ ءارى باقتاشى، ءارى اتتى كۇتۋشى، ءارى ات ساتۋشى، وعان قوسا ءارى دارىگەر، ءارى مىنىسكەر. ءبىر تۇرىكتىڭ ءوزى — ءبىر ادام بەينەسىندەگى بۇكىل حالىق. ولار ابدەن شارشاپ، ۇزاق جولدان قالجىراپ جاتقاننىڭ وزىندە اڭ مەن قۇس كوزىنە شالىنسا، تۇك جول جۇرمەگەندەي ۇشىپ تۇرىپ قۋا جونەلەدى.
حاريدجيتتەردىڭ نايزاسى ۇزىن، تۇرىكتەردىكى قىسقا، قىسقا نايزا الىپ جۇرۋگە جەڭىل جانە كۇشپەن سۇعۋعا قولايلى.
حۋمەيدتىڭ تۇرىكتەرگە بەرگەن مۇنداي مىنەزدەمەسىنە ءبارى دە توقتالادى. ال كەيبىرەۋلەر وعان قوسىمشا تاعى دا تالاي-تالاي تۇرىكتەردىڭ ارتىقشىلىقتارى جايىندا دالەلدەر كەلتىرەدى. ماسەلەن، تۇرىكتەر كەك دەگەندى بىلمەيدى، جاعىمپازدىقپەن جالعان ايتپايدى، ەكىجۇزدى ەمەس، وسەككە جوق، دوستارىنا تاكاپپارلىق جاسامايدى دەگەن سياقتى ماقتاۋلار ايتىلادى. ولاردىڭ دەنە كۇشىنەن گورى رۋحاني كۇشى مىقتى، گرەكتەر فيلوسوفياعا، قىتايلار قولونەر كاسىبىنە قالاي شەبەر بولسا، تۇرىكتەر دە سوعىس ىسىنە سونداي شەبەر دەگەن پىكىر ايتىلادى. ولار قىزبا، تەز، ءبىراق اقىلدى دەگەن باعا بەرىلەدى. ولار — كوشپەلىلەر، دالا مەن مالدىڭ يەلەرى؛ كاسىپپەن، ساۋدامەن، عىلىممەن، ەگىنشىلىكپەن، كۇرىلىسپەن اينالىسپايدى؛ بىرەۋدى شاۋىپ الۋ، توناۋ، اتقا مىنۋدەن باسقادا جۇمىستارى جوق، سوندىقتان سوعىسۋعا كەلگەندە الدارىنا جان سالمايدى دەپ دالەلدەيدى. سول كەزدە ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان «تۇرىكتەردىڭ ءوزى تيىسپەي تۇرعاندا، سەن دە ولارعا تيىسپە» دەگەن ماتەل بولىپتى. اراب اسكەرلەرىنە تۇرىكتەردەي ۇرەي تۋعىزاتىندار بولماسا كەرەك.
جالپى، بۇل شىعارمادا تۇرىكتەردىڭ كەمشىلىگى عانا ايتىلماي، جاقسى جاعى عانا ماداقتالادى. جانە مۇندا ناقتى قاي تۇرىك تايپالارى جايىندا اڭگىمە بولىپ وتىرعانىن دا ايقىنداۋ قيىن. دەگەنمەن ەرتەدەگى تۇرىكتەردىڭ ەل اۋزىندا ەلەۋلى حالىق بولعاندىعىن بۇل شىعارما داۋسىز دالەلدەيدى. الايدا دجاحيز ايتىپ وتىرعان بۇكىل ەرەكشەلىكتەر سول قالپى قازاق حالقىنىڭ دا بويىنان تابىلادى دەسەك، شىندىققا وبال بولار ەدى. ا. ي. ليەۆشيننىڭ جازبالارى وعان كۋا. (1832) ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقتاردىڭ ءوزى جاساعان ساداق پەن جەبەسى وتە ناشار بولعان، سوندىقتان ولار ونى باشقۇرتتاردان، مونعولدار مەن قىتايلاردان الىپ وتىرعان. قىلىش پەن سەمسەردى قازاقتار مۇلدەم جاساي الماي، حيۋادان، بۇقارادان، قاشقاردان الدىرعان. ءوزى جاساپ، ءوزى جاقسى قولدانعان قارۋى نايزا عانا بولسا كەرەك. سوعان قاراعاندا، ءدجاحيزدىڭ تۇرىكتەردى ماداقتاعان شىعارماسىنا سىن كوزبەن قاراۋ قاجەت. اتا-بابالارى جاقسى سوعىسقانمەن، كەيىنگى قازاقتار، ليەۆشيننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جوندەپ سوعىسا الماعان جانە بىر-بىرىنە باعىنۋ، ءوزارا كەلىسىمگە كەلۋ ءتارتىبى ناشار بولعاندىقتان، سوعىسۋعا مۇمكىندىكتەرى دە بولماعان. ولار العاشقى شابۋىلعا بارىن سالادى، سوندىقتان سول كەزدە ولاردىڭ ەكپىنىنە توتەپ بەرۋ قيىن، ءبىراق العاشقى ساتسىزدىكتەن كەيىن-اق بوجىراپ سالا بەرەدى. ءبىر عانا زەڭبىرەك ەسەپسىز قىرا الادى دەگەندى ايتادى ليەۆشين.
كونە تۇرىكتەردىڭ تاريحي بەينەسىن سۋرەتتەپ، بۇكىل تىرشىلىگىنە تالداۋ جاساعان ۇلكەن تاريحشى ليەۆ نيكولايەۆيچ گۋميليەۆ ەكەندىگى اركىمگە ايان. ونىڭ 1967 جىلى جارىق كورگەن «ەجەلگى تۇرىكتەر» اتتى كىتابى ەرتەدەگى تۇرىك دەرجاۆالارىنىڭ قالاي قۇرىلعانىن، قالاي جويىلعانىن ناقتى فاكتىرلەرمەن دالەلدەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، تۇرىكتەر العاش الەمدىك تاريحتىڭ ارەناسىنا تەمىر ءوندىرۋدىڭ ماماندارى رەتىندە شىققان. ولاردىڭ باس كيىمدەرى قازىرگى قازاقتار كيەتىن مالاقاي تەكتەس بولعان. ۇزاق ۋاقىتتار بويى دالالى ايماقتا تۇرىكتەردىڭ اتتى اسكەرىنە تەڭەسەتىن اسكەر بولماپتى. ەجەلگى تۇرىكتەر قازىرگى قازاق، قىرعىز حالىقتارى سياقتى كيىز ۇيلەردە تۇرىپتى. «تابيعاتپەن تىعىز بايلانىستا بولعان كوشپەلىلەر ءۇشىن كيىز ءۇي باپ ىزدەۋ ەمەس، قاجەتتىلىك ەدى» (ل. ن. گۋميليەۆ). كوپ جۇرت، شىنىندا، كيىز ءۇيدى جۇتاڭ ءۇي دەپ قانا ۇعادى. كيىز ءۇي كەزىندە حاندارعا ساراي دا بولعان، وردا دا بولعان؛ ونىڭ ءىشى-سىرتىن اركىم ءوز داۋلەتى مەن مۇمكىنشىلىگىنە قاراي ءار الۋان جاساۋلاپ، ءار قيلى اشەكەيلەگەن. ءبىراق، ءبىر وكىنىشتىسى، ونى سول تىگۋلى تۇرعان قالپىندا ۇرپاق ءۇشىن ساقتاپ قويۋ مۇمكىن ەمەس. قانشا ادەمى تىگىلسە دە، جازدا جىعىپ جايلاۋعا، قىستا جىعىپ قىستاۋعا اكەتۋ كەرەك. سوندىقتان ونى وزگە ەلدىڭ ءمارمار سارايىمەن دە، قىش عيماراتتارىمەن دە سالىستىرۋعا بولمايدى، سولارمەن سالىستىرىپ، كەمسىتە باعا بەرۋ دە ءبىرجاقتىلىق. ونداي ءۇي ءوز ولكەسى ءۇشىن بىردەن-بىر قاجەت ءۇي بولعان.
كەزىندە ۆيزانتيا يمپەراتورىنىڭ ساراي قىزمەتكەرى مەكاندر پروتەكتور ءبىر حان شاتىرىن كورىپ قاتتى تاڭ قالعان ەكەن. ونىڭ التىنداتقان جيھازى مەن اشەكەيىنە دە، ورنىنان ءبىر-اق ات جىلجىتىپ اكەتە الاتىن جەڭىلدىگىنە دە ءتانتى بولادى.
VIII عاسىردىڭ سوڭى مەن IX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن جۇڭگو اقىنى بو سزيۋي-ي تۇركىلەردىڭ ءۇيىن «كوگىلدىر كيىز ءۇي» دەپ اتاپ، وعان بىرنەشە ماداقتاۋ ولەڭ ارناپتى. اتالمىش كىتابىندا گۋميليەۆ ونىڭ ەكى ولەڭىن نەمىسشە جولما-جول اۋدارماسىنان ءتارجىمالاپتى. ونىڭ ءبىرى «كوگىلدىر كيىز ءۇي»، ەكىنشىسى «كيىز ءۇي جانە وشاقپەن قوشتاسۋ» دەپ اتالادى. قىتايدا 618 جىلدان (لي يۋان باسقارعان كەزدە) تان يمپەرياسى ورناعان عوي. سول تان يمپەرياسىن ۇلكەن قولباسشى، ۇيىمداستىرۋشى ءارى ساياساتشى لي شي-مين (لي يۋاننىڭ بالاسى) باسقارعان كەزدە (626-649 جج. تايسزۋن دەگەن اتپەن) تۇركىلەر مەن قىتايلار، باسقا دا كوشپەلى تايپالار مەن وداقتار جۇڭگو يمپەرياسى قۇرامىندا بەيبىت ءومىر سۇرگەن. قىتايدىڭ اۋقاتتى ادامدارى تۇرىكتەرشە كيىز ءۇي تىگىپ وتىرۋدى، تۇرىكتەرشە كيىم كيىپ ءجۇرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. بو ءسزيۋي-يدىڭ ولەڭدەرى دە وسى تۇستا جازىلعان. ولاردىڭ ايەلگە دەگەن قۇرمەتى دە ەرەكشە-تىن. كيىز ۇيگە كىرىپ كەلگەن بالاسى قولىن كەۋدەسىنە قويىپ اۋەلى اناسىمەن امانداسىپ، سونان سوڭ عانا اكەسىنە سالەم بەرەدى ەكەن. تۇرىكتەر ايەلدىڭ ءوزىن دە، ءسوزىن دە قاتتى سىيلاعان سەكىلدى. «ايەلى ارقىلى تۇرىكتىڭ تۇبىنە جەتۋگە بولادى» دەيدى ەكەن. ولار ەشقاشان جەسىر ايەلدى جالعىز تاستاماعان. ءجيى سوعىس، ءجيى قانتوگىس كەزىندە باس يەسىز قالعان ايەل مەن ونىڭ بالالارىن باعۋ امەڭگەرلىك جولمەن ەر ادامنىڭ تۋىستارىنا جۇكتەلگەن. ەجەلگى تۇرىكتەر تۋعاننان ولگەنگە دەيىن ءبىر ەسىممەن وتپەگەن. وعان بالا كەزىندە ات قويىلعان، ەرجەتكەندە شەن، دارەجە بەرىلگەن، ال ۇلكەيگەندە اتاققا يە بولعان. ماسەلەن، تۇرىك قاعاناتىنىڭ تۇڭعىش حانى بۋمىن اۋەلى يابعۋ اتانعان، كەيىن، 552 جىلى جۋجانداردى جەڭگەن سوڭ، ەلحان (يل-حان) اتالعان.
كوشپەلىلەر مادەنيەتىن جابايى، تولىق قاندى ەمەس، شەت ايماقتىڭ مادەنيەت دەپ مەنسىنبەي، كەمسىتە قاراۋ قاتە، كوشپەلى مادەنيەت تە ءوز بەتىنشە دامىپ قالىپتاسقان ءوز الدىنا دەربەس مادەنيەت دەگەندى ايتادى گۋميليەۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، ادامزات تاريحىنا قوسقان ۇلەسىنىڭ ۇلكەندىگىنە قاراماستان، تۇركى حالقىنىڭ سانى از بولعان. ونىڭ جويىلىپ كەتۋىنە دە سول ازدىڭ از سەبەپ بولماعان بولۋ كەرەك. الايدا «تۇرىك» ءسوزى تۇبەگەيلى جوعالىپ كەتكەن جوق. ءقازىر تۇركى تۇقىمىنا جاتاتىن تالاي حالىق سوۆەت وداعىندا دا تۇرادى، تۇركى توبىنا جاتاتىن تىلدە سويلەيدى.
XIءىى عاسىردىڭ باس كەزىندە مونعوليادا شىڭعىسحان بيلىگى داۋىرلەي باستادى، ونىڭ جاۋگەرشىلىك جورىقتارىنىڭ ناتيجەسىندە تالاي ىرگەلى ەلدەردىڭ شاڭىراعى شايقالدى. وسى كەزدەردە شىڭعىسحان اسكەرى تالقانداعان نايمان، كەرەي سياقتى تۇركى تايپالارى جەتىسۋ جەرىنە اۋىپ كەلدى. نايمان مەن كەرەي دە قازاق حالقىن قۇراعان ءىرى تايپالاردىڭ قاتارىنا جاتادى. نايماندار ەجەلدەن ەرتىس وزەنىنىڭ باس جاعىن مەكەندەگەن. تەرريتورياسىنىڭ باتىس جاعى نايمان تاۋىنان (شىڭعىس تاۋى) باستالىپ، شىعىسى ورحون وزەنىنىڭ القابىنا دەيىنگى ارالىقتى الىپ جاتقان. XII عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن نايمان بىرلەستىگىن ينانگ بىلگى بۇقا حان باسقارادى. ونىڭ تۇسىندا قۇباتەگىن دەگەن اتاقتى اقىنى بولادى. ينانگ بىلگى ولگەن سوڭ، نايماندى ونىڭ ەكى ۇلى ەكىگە ءبولىپ باسقارادى. ۇلكەنى — تايان حان (باي-بۇقا)، كىشىسى — بۇيرىق حان ەكەۋى بىر-بىرىمەن اراز بولادى. 1199 جىلى كەرەيىتتەردىڭ حانى ءۋان-حان توعرىل مەن شىڭعىس حاننىڭ اسكەرى بۇيرىق حاننىڭ ۇلىسىن بىت-شىت قىلادى، بۇيرىق حاننىڭ ءوزى ەنەسەي قىرعىزدارىنا قاشىپ قۇتىلادى. ودان كەيىنگى ءبىر جىلدارداعى سوعىستا بۇيرىق حان مەن اسكەري قولباسشىسى جەتى توعلۇق («جەتى تۋلى») ەكەۋى ءۋان-حاننىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسەدى.
ءىنىسىنىڭ جاعدايىن ءبىلىپ وتىرعان تايان حان وعان كومەككە وتە كەش كەلەدى. ءبىراق تايان ءۋان-حاندى كۇيرەتە جەڭەدى، حاننىڭ ءوزىن نايماندار كەزدەيسوق ولتىرەدى. ەندى شىڭعىسقا قارسى شىعاتىن جالعىز تايان حان بولىپ قالادى. شىڭعىس جالعىز قالعان ونى وڭاي جەڭەدى، تايان حاننىڭ ءوزى اۋىر جاراقاتتان ولەدى. ەندى نايماندار اتا مەكەنىن تاستاپ الاكول، بالقاش كولى، جەتىسۋ، ەسىل، سىر، ۇلىتاۋ بويىنا قاراي اۋادى. وسى جاعدايلاردىڭ ءبارى جازۋشى ي كالاشنيكوۆتىڭ «قاتىگەز عاسىر» اتتى رومانىندا كوركەم كورىنىس تاپقان.
نايماندار وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز، باشقۇرت حالىقتارىنىڭ دا قۇرامىنا ەنەدى.
تايان حاننىڭ ۇلى كۇشلىك باستاعان نايماندار جەتىسۋعا ىعىسادى. جەتىسۋدى ول كەزدە قاراقىتايلار بيلەپ تۇرعان. نايمانداردىڭ كوسەمى كۇشلىك حان قاراقىتايلارمەن سوعىسىپ، ونى ءبىرشاما السىرەتتى. سول السىرەپ تۇرعان كەزىندە سوعىس اشىپ، 1210 جىلى مۇحاممەد حورەزمشاح قاراقىتايلىقتاردى تالاس وزەنىنىڭ بويىندا ويسىراتا جەڭدى. سول جەڭىلىستى پايدالانىپ، ەندى جەتىسۋدى كۇشلىك حان بيلەدى.
وسى وقيعاعا بايلانىستى XIII عاسىرلىق اراب تاريحشىسى يبن ال-اسير «كيتاب ال-كاليل في-ت-تاريح» دەگەن كىتابىندا قۇندى مالىمەتتەر جازادى.
قاراقىتايلاردىڭ (حيتايلاردىڭ) پاتشاسى حورەزمشاحقا: «ءبىزدىڭ ەلىمىزدى باسىپ العانىڭدى، ادامدارىمىزدى ۇرعانىڭدى كەشىردىك. ءبىراق بىزگە ءوز ءالىمىز جەتپەيتىن ءبىر جاۋ شىقتى. ەگەر ولار كەپ ءبىزدى جەڭىپ، بيلەسە، وندا ەشكىم ولاردى سەندەردەن دە توقتاتا المايدى. ەگەر سەن اسكەرىڭمەن بىزگە كەلىپ، ولارمەن سوعىسۋىمىزعا كومەك بەرسەڭ، پايدالى بولار ەدى. ال ءبىز جەڭگەننەن كەيىن سەنىڭ ەلدەن نە العانىڭدى داۋلامايمىز، قولىمىزعا تۇسكەنىن عانا قاناعات ەتۋگە انت ەتەمىز،— دەپ سالەم جولدايدى.
حورەزمشاحقا ءدال سول كەزدە كۇشلىك حان دا ەلشى جىبەرەدى. «قاراقىتايلار — سەنىڭ جاۋىڭ، بابالارىڭنىڭ جاۋى جانە ءبىزدىڭ دە جاۋىمىز. سولارعا قارسى شىعۋعا بىزگە كومەكتەس، ال ءبىز ولاردى جەڭگەن سوڭ سەنىڭ ەلىڭە جاقىندامايمىز، سولاردىڭ تۇرعان جەرىن العاندى دا قاناعات قىلۋعا انت بەرەمىز»،— دەيدى.
ال حورەزمشاح ەكەۋىنىڭ دە ءارقايسىسىنا: «مەن سەنىمەن بىرگەمىن، جاۋىڭا قارسى كومەكتەسەم»،— دەپ ۋادە بەرەدى.
كۇشلىك حان قاراقىتايلارمەن سوعىسىپ، ولاردى ويسىراتا جەڭەدى. سول كەزدە حورەزمشاح تا ولاردى شابۋىلداپ شەتىنەن ءبارىن قىرىپ جويادى، تونايدى، از عانا وتريادپەن بىرگە پاتشاسى عانا امان قالادى. حورەزمشاح كۇشلىك حانعا ادام جىبەرىپ، وعان ءوزىنىڭ كومەككە كەلگەنىن، ويتپەسە ونىڭ ءوز جاۋىن جەڭە الماۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتادى. كۇشلىك حان وعان قاراقىتايلاردى ەكەۋلەپ جەڭدىك، ەندى جەرىن دە ەكەۋمىز ءبولىپ الايىق دەگەندى ايتادى. ال حورەزمشاح: «مەنىڭ ساعان سەمسەردەن وزگە بەرەرىم جوق، سەندەر قاراقىتايلاردان ارتىق باتىر دا ەمەسسىڭدەر، پاتشالىقتارىڭ دا ودان اسقان داڭقتى ەمەس، قاناعات قىلىپ ءۇنىڭدى شىعارما، ايتپەسە ساعان قارسى اتتانام دا، قاراقىتايلاردان بەتەر ەتەم»،— دەپ دوكىر جاۋاپ قايتارادى.
اشۋلانعان كۇشلىك حان اسكەرىن جيناپ حورەزمشاحقا قاراي قوزعالادى. ءوزىنىڭ وعان قارسى تۇرا المايتىنىن ءبىلىپ، حورەزمشاح ودان سىتىلىپ كەتەدى. ءبىراق كۇشلىك حان اسكەرىمەن باسقا جاققا بەت العاندا، ول ونىڭ ەلىن شاۋىپ، مال-مۇلكىن توناپ كەتەدى. ادەيى اڭدىپ ءجۇرىپ كوشىپ كەلە جاتقان رۋلارعا شابۋىلدايدى. ارنايى ادام جىبەرىپ، كۇشلىك حان وعان بىلاي دەپ سالەم ايتادى: «پاتشالار بۇلاي ىستەمەيدى، قاراقشىلار سويتەدى. ەگەر سەن ءوزىڭ ايتقانداي سۇلتان بولساڭ، وندا ەكەۋمىزدىڭ كەزدەسۋىمىز كەرەك: نە سەن مەنى جەڭىپ، مەن بيلەگەن ەلگە يە بولاسىڭ؛ نە ونى مەن ساعان ىستەيتىن بولام».
حورەزمشاح وعان جاۋاپ بەرمەيدى. ءبىراق كۇشلىك حان كەلىپ بار بايلىعىن الىپ كەتەدى دەگەن قىزعانىشپەن شاش، فەرعانا، يسفيدجاب، كاسان قالالارىن ءوزى توناپ، ءوزى قيراتادى.
الايدا، كۇشلىك حاننىڭ كۇشەيۋى دە، بيلىگى دە ۇزاققا بارمايدى، 1211 جىلى مونعول اسكەرلەرى جەتىسۋعا—قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىنا — باسا-كوكتەپ كىرىپ، 1218 جىلى بۇكىل جەتىسۋدى تۇگەلدەي جاۋلاپ الادى. شىڭعىس حان اسكەرىن 1211 جىلى جەتىسۋ جەرىنە جوڭعار قاقپاسى ارقىلى قۇبىلاي نويان باسقارىپ كىرىپتى. باستى قالاسى قايالىق (قويلىق) بولعان قارلىقتار مونعول اسكەرىنە سوعىسسىز بەرىلەدى. قارلىقتار ول كەزدە مۇسىلمان بولعان، ال كۇشلىك حريستيان دىنىندە ەكەن. جەتىسۋدىڭ شىعىسىنا 1218 جىلى جەبە نويان باسقارعان مونعول اسكەرى قۇلجا ولكەسى ارقىلى كىرەدى. كۇشلىك حاننىڭ اسكەرى كۇيرەي جەڭىلەدى، ءوزى ولەدى. 1219 جىلى جەتىسۋ مەن تۇركىستان ارقىلى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە باتىسقا قاراي قوزعالادى.
قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى سول جاۋگەرشىلىكتىڭ كەيبىر اڭىز دەرەكتەرىن ءالى دە ايتادى.
ماسەلەن، شىڭعىس حان جالاڭاشكولدىڭ جاعاسىنا توقتاپ شاتىرىن تىگىپتى، سۋىنا بەتىن جۋىپتى دەسەدى. سارىوزەك پەن تالدىقورعان اراسىنداعى جول بويىندا وقشاۋ دوڭگەلەنگەن جارتاستى شوڭى بار، سونىڭ ۇستىنە شاتىر قۇرىپ، شىڭعىس حان ءوز ورداسىن ۋاقىتشا سوندا ورناتىپتى دەگەن دە اڭگىمە ايتىلادى. ارينە، ول اڭىزداردى دالەلدەۋ دە، تەرىستەۋ دە مۇمكىن ەمەس. جانە دە شىڭعىس حاننىڭ قاي اراعا توقتاپ، قاي اراعا تۇنەگەنى بۇگىنگى ۇرپاققا بالەندەي قىزعىلىقتى دا ەمەس. ايتكەنمەن شىڭعىس حاننىڭ شاپقىنشىلىعىنا، بەيبىت ەلدىڭ بەرەكەسىن شايقالتقانىنا حالىق نارازىلىعىن بىلدىرەتىن دە ءبىر اڭىز بار، ونى كونەكوز قارتتاردان جۋرناليست-جازۋشى راشيد راحىمبەكوۆ جازىپ العان ەكەن.
مونعولدار شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراماس بۇرىن جەتىسۋ حالقى ەگىنشىلىكپەن دە ءونىمدى اينالىسىپتى. سۋى مول، توپىراعى قۇنارلى جەرگە ەگىن دە ەرەكشە جايقالىپ شىعاتىن بولسا كەرەك. شىلدە ايىنىڭ ءىشى دەسەدى. جولىنداعىنى جاپىرىپ، ءبارىن شاڭعا كومىپ كەلە جاتقان شىڭعىس حاننىڭ قالىڭ اسكەرى كەنەت الدىنان ۇشى-قيىرى جوق ساپ-سارى الا ايدىن شىعا كەلگەندە، كورىنىستىڭ سىرىن تۇسىنە الماي، ءبىر ءسات ىركىلە توقتاي قالىپتى.
— تەڭىزگە تاپ كەلدىك، شەگىنەلىك!— دەگەن ەكەن دەسەدى اسكەر شۋلاپ.
— شەگىنبەيمىز! تەڭىزدى شاپ، تاقىرلا!—دەپتى قاھارلى شىڭعىس.
اتويلاپ شاپقان قالىڭ قول الگى تەڭىزدىڭ ەگىنجاي ەكەندىگىن ابدەن جاقىنداعاندا عانا بىلەدى. ەلدىڭ ىرىسىن اياۋسىز تاپتاپ كەلە جاتقان اسكەر ءبىر كەزدە التىن وراعىن قولىنا الىپ، ەشتەمەدەن الاڭسىز اندەتىپ قانا ەگىن ورىپ جۇرگەن جىگىتكە تاپ بولادى. جاۋگەر ءنوپىر كىلت توقتاپ، نە دەر ەكەن دەگەندەي حاننىڭ بەتىنە قارايدى.
— ەي، مالعۇن!— دەيدى ىزالى حان.— مەن شىڭعىسپىن. حانعا نەگە تاعزىم قىلمايسىڭ؟
— شىڭعىس بولساڭ، وزىڭە شىڭعىسسىڭ. حان بولساڭ قايتەيىن، نان اتتاپ حانعا تاعزىم قىلمايدى ءبىزدىڭ حالىق، مەن حالقىمنىڭ نانىن ورىپ جاتىرمىن،— دەيدى جىگىت.
جىگىتتىڭ نىق، ءۋاجدى سوزىنەن حان توسىلىپ قالادى. ءبىراق نوكەرلەرىنىڭ كوزىنشە بەدەلىن ساقتاۋ ءۇشىن، جىگىتتى ايلامەن يدىرمەك ويمەن:
— ەندەشە، انداعى التىن وراعىڭمەن ءبىر باۋ ماساق ورىپ اتىما جەگىز!— دەيدى.
جاۋدىڭ اتىنا جۇرتتىڭ ىرىسىن جەگىزگىسى كەلمەگەن جىگىت دەرەۋ قولىنداعى التىن وراقتى اسپانعا شيىرا اتىپ جىبەرىپ، بەلىندەگى ساپىسىن جۇلىپ اپ حانعا ۇمتىلىپتى. كوز جازباي قاراپ تۇرعان قالىڭ جاۋىنگەرلەر قاپى جىبەرسىن بە، قايران ەر ۇمتىلعان بەتتە جەر قۇشىپتى. ءوزىنىڭ جەرىنە، ءوزىنىڭ ەگىنىنە قۇلاپتى. ال جىگىت قولىنان شىققان التىن وراق سول سامعاعاننان سامعاي ۇشىپ جەرگە تۇسپەي كوزدەن عايىپ بولادى. ەگىن وراعى باستالار شاقتا، التىن وراق ىسپەتتى جاڭا اي تۋعان كەزدە، قارت ديقانداردىڭ: «اي كوردىم — امان كوردىم، باياعىداي زامان كوردىم. ەسكى ايىم، ەسىركە؛ جاڭا ايىم، جارىلقا. اينالايىن، التىن وراق، كەلسەڭشى، نەسىبەمىزدى بەرسەڭشى»—دەپ سىيىناتىنى سودان قالىپتى دەسەدى.
مۇنداي اڭىزدار تاريحي دالەل ەسەبىنە جۇرمەيدى. الايدا حالىقتىڭ جۇرەك قالاۋىنان، نيەتىنەن مۇلتىكسىز حابار بەرەدى. ءتىلسىز تاسقىنداي جويقىن كۇشپەن ەلدى شاۋىپ، جەردى باسىپ العان شىڭعىس قۇدىرەتىنە حالىق ەگىنشى جىگىتتىڭ قىلىعى ارقىلى جاۋاپ بەرگەندەي. كۇشپەن كەلگەن جاۋعا حالىق ەشقاشان ەل ىرىسىن ەركىمەن بەرمەگەن. تۋعان جەردى قورعاپ، ەلدىڭ نامىسىن توكپەي ءولۋدى ابىروي ساناعان. ايدالاداعى جالعىز ەگىنشى جىگىت جەر قايىسقان قالىڭ قولدىڭ الدىندا تۇرعان قاھارلى حانعا ساپىسىن الا ۇمتىلعاندا، ونىڭ، ارينە، جەڭۋ تۇگىل ءولتىرۋ مۇمكىندىگى دە جوق ەدى، ءبىراق جاۋ جۇرەگىنە ۇرەي سالاتىن وجەتتىگى، ءۇنسىز باعىنا بەرەتىن ءوز حالىققا ەمەس، ءالى كەلگەنشە الىسىپ ولەتىن ەر حالىقتىڭ جەرىنە كىرگەنىن دالەلدەيتىن نامىسقويلىعى — ۇرپاققا ۇيالماي مۇرا ەتەتىن قىلىقتار. ونداي ەرلەر تۋمايتىن ەلدىڭ بۇرىن-سوڭدى باس ەركى بولعان ەمەس. سوندىقتان جەتىسۋ جەرىنىڭ اتى بەلگىسىز ەگىنشى جىگىتى ءوزىنىڭ ءىسى ارقىلى ءبىزدىڭ ريزاشىلىعىمىزعا بولەنۋگە قاقىلى. ونىڭ اتى بەلگىسىز بولۋعا دا ءتيىس، ويتكەنى جالعىز سول عانا ءويتىپ ەرلىك جاساعان جوق، قولىنا قارۋ ۇستاي الاتىن باعلانداردىڭ ءبارى دە ءسويتتى. ال بىزگە جەتكەن اڭىز ءبىر جىگىتكە عانا ەمەس، بۇكىل سونىڭ تۇستاستارىنا — ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزعا — ورتاق ەسكەرتكىش. ۇرپاقتارىنىڭ جۇرەگىندە ساقتالىپ، كوڭىلدەرىنەن شىقپاۋعا ءتيىس ەسكەرتكىش. ماڭگى بويتۇمار.
مونعول داۋىرىندە جەتىسۋ توپىراعىندا تۋىپ-وسكەن اتاقتى ادامنىڭ ءبىرى — جامال قارشي. شىن اتى ابۋلفازىل يبن مۇحاممەد. 1230 جىلى المالىق قالاسىندا تۋعان، 1315 جىلى ولگەن. اتاقتى عالىم، تاريحشى، جازۋشى. ونىڭ اكەسى بالاساعۇن قالاسىندا تۋعان. جامال قارشي كىتابىنداعى وقيعالاردىڭ كوبىن ءوز كوزىمەن كورىپ نەمەسە سول وقيعاعا قاتىناسقانداردىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ بارىپ حاتقا تۇسىرگەن. ول ءوزىنىڭ «لۇعاتقا قوسىمشا» دەپ اتالاتىن («مۇحاممەد اس-سۋراح») نەگىزگى ەڭبەگىن اراب تىلىندە جازعان. اتاقتى عالىم جاۋحاريدىڭ «ساحاحا ال-جاۋحاري» اتتى كىتابىن پارسى تىلىنە اۋدارىپ، وعان «قوسىمشا» جازادى.
جامال قارشي تاريحي وقيعالاردىڭ ىشىندە وعىز-قاراحان ءداۋىرىن، قاراقىتاي مەن نايماندار ءداۋىرىن جانە شىڭعىس ءداۋىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىن — وسى ءۇش ءداۋىردى ەرەكشە تەرەڭ تالداپ سۋرەتتەگەن. ونىڭ ايتۋىنشا، XII عاسىردىڭ باسىنان ءحىىى عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن جەتىسۋداعى ەڭ مىقتى تايپا قاڭلىلار بولعان، ولار المالىق قالاسىن ورتالىق ەتىپ، وسى ولكەنى بيلەگەن. قاڭلىلار شىڭعىس ۇستەمدىگى كەزىندە دە سىيلى بولعان. ورداسى جاركەنت (پانفيلوۆ) قالاسىنا تاياۋ جەردە بولعان شاعاتاي ۇلىسىندا قاڭلىلار بەكتەردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى ورىنعا وتىرعان كورىنەدى.
حالىقتىڭ اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان شەجىرە اڭگىمەلەرى مەن اڭىزدارىن، جىرلارىن جامال قارشي قاتتى قۇرمەتتەگەن. XIII عاسىردا سىر بويىندا حيسامەددين (قۇسام) بارشىنلىعى دەگەن اراب، پارسى جانە تۇرىك تىلدەرىندە بىردەي جازاتىن اتاقتى عۇلاما اقىن بولىپتى، سونى كورىپ تانىسىپ، ءوز اۋزىنان اڭگىمە ەستيمىن دەپ، 1273 جىلى جامال قارشي المالىق قالاسىنان سىر بويىنا ارنايى بارادى. سول ساپار وعىز-قىپشاق اۋىلدارىن ارالاپ، ەلمەن، جەرمەن ەتەنە تانىسادى.
1389-90 جىلى جەتىسۋ جەرىنىڭ توپىراعىن جارتى الەمدى تىتىرەتكەن اقساق تەمىردىڭ (تەمىرلان) دە باسقانىن جوعارىدا ايتقامىز. ءوزىنىڭ قاتىگەزدىگىمەن، جاۋگەرشىلىگىمەن اتى شىققان تەمىر جايىندا ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەيەۆ ءبىر اڭىز جازىپ العان ەكەن. ءبىر قاراعاندا ماداقتاۋ سياقتى، ال وي توقتاتىپ قاراساڭ، تەمىردىڭ جاسىنان-اق جاۋىز تۋعاندىعى الگى اڭىز اڭگىمەدە شەبەر استارمەن بەرىلگەندىگىن بايقايسىڭ.
بۇرىنعى پاتشا ولگەن سوڭ، ەلگە جاڭادان پاتشا سايلاۋ كەرەك بولادى. كىمدى پاتشا قويامىز دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە، قىرىق شىلتەن ءوزارا كەلىسە الماپتى. قىرىقتىڭ ون بەسى ولگەن پاتشانىڭ ۇلىن قويايىق دەيدى، ون ءتورتى قازىنىڭ بالاسى بولسىن دەپتى، ەڭ ازى ون ءبىرى عانا ءامىر تەمىردى جاقتاپتى. تەمىر ءوزى سامارقاندىق قىپشاق، ءامىرسىعاي دەگەن باتىردىڭ بالاسى ەكەن، ونىڭ ءالى وقۋ وقىپ جۇرگەن كەزى كورىنەدى.
كىمدى پاتشا قويۋعا وزدەرى ءبىر اۋىزدان كەلىسە الماعاننان كەيىن، قىرىق شىلتەن سونداعى ۇلكەن ءدىن ادامى ءقاتيپتى اۋليە ساناپ، ءبارى ەندى ول كىسىنىڭ ءۇش مۇراگەردى سىناپ بەرۋىن وتىنەدى. ال ءقاتيپتىڭ بالاسى سونىڭ الدىندا عانا ادام اۋزى بارىپ ايتۋعا بولمايتىن اۋىر قىلمىس جاساپ قويىپ، ەندى ءوز اكەسى وعان قانداي جازا بەرەرىن بىلمەي قينالىپ ءجۇر ەكەن.
ون بەس شىلتەن قاتيپكە اۋەلى پاتشانىڭ ۇلىن الىپ كەلەدى. ول كىسى ونى وڭاشا الىپ قاپ: «مىناۋ — مەنىڭ جالعىز ۇلىم. ءبىر اۋىر قىلمىس جاساپ، ونىسىن ءوزى موينىنا الىپ وتىر،— دەيدى جاعدايدىڭ ءبارىن جوندەپ ءتۇسىندىرىپ.— ال ەندى وسىعان قانداي جازا بۇيىراسىڭ؟» حاننىڭ بالاسى سوندا تۇرىپ: «ونى ءوزىڭىز بىلەسىز عوي»،— دەپ جاۋاپ بەرەدى. «ءوزىم بىلگەن نارسەنى مەن سەنەن سۇرايمىن با؟ كەت كوزىمە كورىنبەي!»— دەپ، پاتشانىڭ ۇلىن قاتيپ قۋىپ شىعادى.
ەندى ون ءتورت شىلتەن قاتيپكە قازىنىڭ بالاسىن اكەلەدى. ونى دا وڭاشا الىپ قالىپ، قاتيپ باياعى سۇراعىن قويادى. قازىنىڭ ۇلى: «تاقسىر، ونىڭ جازاسىن شاريعات بىلەدى عوي»،— دەپ جاۋاپ قايىرادى. «شاريعاتتى مەن سەنەن سۇرايمىن با، ونىڭ يەسى سەن بە ەدىڭ؟»— دەپ، ونى دا قۋىپ شىعادى.
ودان كەيىن ون ءبىر شىلتەن تەمىردى الىپ كەلەدى. الدىڭعىلارعا قويعان سۇراقتى وعان دا قويادى. سوندا تەمىر: «سىزدەي جاقسىنىڭ ۇلى مۇنداي قىلمىستى قىلعان بولسا، ونى موينىنا ءوزى العان بولسا، «اتادان ۇل تۋسا — يگى، اتا جولىن قۋسا — يگى، اتا جولىن قۋماسا، بارىنان دا جوعى يگى»، ونىڭ تورەلىگى — مىناۋ!» — دەپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ءقاتيپتىڭ ءىلۋلى تۇرعان قىلىشىن جۇلىپ الادى دا، بالاسىنىڭ باسىن ءبىر-اق شابادى.
قاتيپ سوندا: «بالام، ساعان راقمەت! اياعىڭ جەتكەنشە ءجۇر، قولىڭ جەتكەنشە قارىشتا!» — دەگەن ەكەن. سول قاتىگەز بالانى پاتشا بولسىن دەپ قاتيپ اقىرى جاقتاسا كەرەك. ونداي بالادان انانداي جاۋگەر پاتشا شىعاتىندىعىنا ءشۇبا كەلتىرۋ دە قيىن. قاتتىلىقتىڭ شەگىنە جەتكەن-اق جان بولار.
ارعى تاريحتا، انىقتاڭقىراپ ايتقاندا، XIV عاسىردا، قازىرگى جەتىسۋ، شىعىس تۇركىستان جەرىنە جاتاتىن تەرريتوريا موعولستان، ال وزبەكستانعا قارايتىن جەرلەر ماۋارەنناحر اتانعان. ا. ي. ليەۆشيننىڭ ايتقانىنا سەنسەك، ول ءسوزدىڭ ءمانى («ماۆەرالناگار» دەيدى ول) «وزەننىڭ ار جاعى» دەگەن بولىپ شىعادى. ال ايتىپ وتىرعان وزەنى — ءامۋ. دەمەك، ماۋارەنناحرعا و باستا امۋداريانىڭ ارعى بەتىندەگى جەرلەر جاتقان. ماۋارەنناحر مەن موعولستاندى شاعاتاي ۇرپاقتارى ءالى ءوز قولىندا ۇستاپ تۇرعان تۇستا، 1469 جىلى جوشىنىڭ ۇرپاعى كەرەي مەن جانىبەك (ءابۋ سايد دەپ تە اتايدى) باستاعان حالىقتىڭ ءبىر بولىگى وزبەك حانى ابىلقايىرمەن بيلىك ءۇشىن تالاسىپ، جەڭىلىس تاپقان سوڭ، موعولستانعا كوشىپ كەتەدى. (ال ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ايتۋىنشا، جانىبەك ەدىل بويىنا، كەرەي ەرتىس جاققا بارادى). قاشىپ بارىپ شۋ اڭعارىن مەكەندەگەن سول حالىق سودان بەرى قازاق اتانىپتى دەگەن ءسوز بار. «قازاق» دەگەن ات «قاشاق»، «ەركىندىكتى اڭساۋشى» دەگەننەن شىعىپتى دەگەن جورامال دا بار. سوعان قۇلاق قويساق، «كازاك» پەن «قازاق» ءسوزىنىڭ ءتۇپ اتاسى دا، شىعۋ سەبەبى دە ءبىر ەكەنىن بايقايمىز. بۇل پىكىردى كەزىندە اكادەميك-جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ تا ايتقان.
الايدا، «قازاق» دەگەن ات ەرتەدەن بار دەگەن دە پىكىر بولعاندىعىن ەسكەرۋ كەرەك شىعار. «قازاق» ءسوزى ءوز الدىنا مەملەكەتى بار دەربەس حالىقتىڭ اتى رەتىندە بولماعانمەن، جەكە توپتىڭ اتى ەسەبىندە ەجەلدەن ايتىلىپ كەلە جاتقان ءسوز بولۋى دا مۇمكىن. پ. پ. رۋميانسيەۆ «قازاق» اتى كونستانتين پورفيرورودنىيدا (X عاسىر)، فيردوۋسيدا (XI عاسىر) جانە كەيبىر پارسى، جۇڭگو جىلنامالارىندا كەزدەسەدى دەگەن پىكىر ايتادى. تاريح ءۇشىن ۇشقارى پىكىردىڭ دە ءوز سالماعى بار عوي، سوندىقتان ونىڭ دا ايتقانىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون شىعار. ويتكەنى اكادەميك م. ف. بروسسە (XIX ع.) كەزىندە: «تاريح ءۇشىن قاجەتى جوق كورسەتكىش دەگەن بولمايدى»،— دەگەن ەكەن. سول قاعيداعا سۇيەنسەك، «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ XIII عاسىر جازبالارىندا دا كەزدەسەتىندىگىن ەسكەرتە كەتكەن ارتىق بولمايتىن سەكىلدى. 1240 جىلدىڭ جەتىنشى ايىندا جازىلعان «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتتى كىتاپتا (ولگيي-1979)، 31-بەتتە مىنانداي ولەڭ بار:
«باسقانىڭ جەرىن جاۋلاماي،
قازدىرماي، ءسىرا، داۋ-داماي.
ديدار سۇلۋ قىزداردى،
قازاق كۇيمە مىنگىزىپ،
جەتەلەتىپ ءبىز ناردى »
وسى كىتاپتىڭ 141-بەتىندە دە: «يەسىنىڭ التىن تابىتىن قازاق كۇيمەسىنە تيەپ...»دەيتىن جانە «كەرمە دوڭگەلەكتى قازاق اربا وقپانىنا دەيىن باتىپ، بەس كولىكپەن تارتسا دا شىقپاي...» دەگەن سويلەمدەر بار. بۇعان قاراعاندا، پ. رۋميانسيەۆتىڭ پىكىرىندە دە تاريحشىلار ەسكەرەر ءدان بار سەكىلدى.
ءسويتىپ، وزبەكتەن قازاق حالقىنىڭ ءبولىنىسۋى دە، جەكە حاندىق قۇرۋ جانە ونى كۇشەيتۋ جولىنداعى كۇرەسى دە XV عاسىردان باستالادى. جانىبەك قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى سانالادى. قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى اڭىزدار مەن جىرلاردا ونىڭ اتى ەرەكشە قۇرمەتپەن «از-جانىبەك» اتالادى.
شۋ وزەنىنىڭ بويىن مەكەندەگەن قازاقتار بىرتە-بىرتە ىرگەسىن قازىرگى جەتىسۋ جەرىنە قاراي جايا باستايدى. قازاقتاردىڭ بيلەۋشىسى قاسىمحان XVI عاسىردىڭ باس كەزىندە ءوزىنىڭ قىسقى ورداسىن قاراتال وزەنىنىڭ بويىنا قۇرىپتى. جەكە حاندىق قۇرعان قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى سودان بەرى جەتىسۋ جەرىمەن تىعىز بايلانىستى.
قازاق حالقى تاريحىنىڭ نەگىزگى ءتۇپ قازىعى سانالاتىن «تاريحي راشيدي» كىتابىن جازعان، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان بۇرىنعى موعولستاننىڭ تاريحي جاعدايىنان بىردەن-بىر مول مالىمەت قالدىرعان عۇلاما ادام — مۇحاممەد حايدار دۋلاتي. ول ءوزىنىڭ اتالمىش كىتابىندا، جەتىسۋ مەن قاشعاردىڭ تاريحي توپوگرافياسى مەن گەوگرافياسىن جازىپ قويمايدى، قازاقتىڭ جەكە حاندىق قۇرىپ ءبولىنىپ شىعۋ تاريحىن؛ قازاق — وزبەك، قازاق — موعول قاقتىعىستارى مەن قاتىناستارى جايىن جان-جاقتى باياندايدى.
مۇحاممەد حايداردىڭ ارعى اتالارى موعولدىق دۋلات رۋىنان، ولار قاشعاريانىڭ ميراسقور يەلەرى ءارى بيلەۋشىلەرى بولعان. ال مىرزا مۇحاممەد حايدار دۋلاتي 1499—1500 جىلدارى تاشكەنتتە تۋادى. ونىڭ ناعاشىلارى دا بەدەلدى، مىقتى كىسىلەر بولادى. اكەسىن وزبەكتەر ءولتىرىپ، وزىنە دە ءقاۋىپ توندىرگەن سوڭ، تۋىستارى مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدى بۇقاراعا اپارىپ جاسىرادى. كەيىن كابۋلعا بارىپ، بابىرمەن بىرگە بىرنەشە جورىقتارعا قاتىناسادى. سودان اتا-باباسىنىڭ جەرى قاشعارياعا قايتا ورالادى. قاشعارداعى دۋلاتتار بيلىگى قۇلاعان سوڭ، ءۇندىستانعا كەتىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىندا كاشميردىڭ بيلەۋشىسى بولادى. 1551 جىلى سوعىس كەزىندە ءوز اسكەرىنىڭ وعىنان قاپىدا قازا تابادى. ول ءوزىنىڭ ايگىلى شىعارماسى «تاريحي ءراشيديدى» پارسى تىلىندە جازسا، ءقازىر بەرلين كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى «جاھان —ناما» پوەماسىن تۇرىك تىلىندە جازعان. دۋلاتي وزىنەن ءۇش عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن جەتىسۋلىق عالىم جامال قارشيدى ۇلى ۇستازى ساناعان.
جانىبەك حاننىڭ بالاسى قاسىم حان بولعاندا، ول ءوزىنىڭ بيلىگىن بۇكىل دەشتى قىپشاق دالاسىنا جۇرگىزدى، ونىڭ اسكەرى ميلليونعا (مىڭ مىڭعا) جەتتى دەيدى «تاريحي راشيدي» كىتابىندا مۇحاممەد حايدار. ول ايتىپ وتىرعان قاسىم حان — جوعارىدا ءبىز ايتقان قىسقى ورداسىن قاراتال وزەنىنىڭ بويىنا قۇرعان حان. «قاسىم سالعان قاسقا جول» دەگەن ءسوزدى قازاقتار وسى حانعا بايلانىستى ايتادى. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن — ەل باسقارۋ ىسىندە قولدانىلعان ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنىڭ ەرەجەلەرى. ونىڭ نەگىزى ورتا عاسىرلاردا قىپشاق، شاعاتاي ۇلىستارى قولدانعان «يارعۋ» («جارعى») زاڭىنان الىنعان. «جارعى» دەگەننىڭ ءمانى قازاقشا «اقيقات» دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. اكادەميك ءا. مارعۇلاننىڭ تۇسىندىرۋىنشە، بۇل ءسوزدىڭ ارعى ءتۇبى ءدال، قاق جارۋدان شىققان سياقتى. «قارا قىلدى قاق جارعان» دەگەن ماتەل «جارعى» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن انىقتايدى. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنا» مىناداي بەس ەرەجە كىرىپتى: 1. مۇلىك زاڭى. 2. قىلمىس زاڭى. 3. اسكەري زاڭ. 4. ەلشىلىك جورالارى. 5. جۇرتشىلىق زاڭى. بۇل بەس زاڭ وزگەرىسسىز XVIII عاسىرعا جەتىپ، ەسىم حاننىڭ تۇسىندا «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» اتالىپتى. تەك تاۋكە حان كەزىندە جەسىر داۋى مەن قۇن داۋى قوسىلىپ، «جەتى جارعى» اتانىپتى. بۇل «جەتى جارعىنى» قۇراستىرۋعا ۇلى جۇزدەن شىققان اتاقتى بي تولە الىمبەكوۆ، ورتا ءجۇز قازداۋىستى قازىبەك، كىشى ءجۇز ءالىمۇلىنان شىققان ايتىق (ايتەكە) بي قاتىسقان دەگەن دەرەكتەر بار.
جەتىسۋدىڭ ءار كەزدە شەكاراسى ءار ءتۇرلى بولعاندىعى ءتارىزدى، ەرتەدەگى موعولستان شەكاراسى دا بىرەسە تارىلىپ، بىرەسە كەڭەيىپ وتىرعان. موعولستاننىڭ وتە ەرتەدەگى شەكاراسىن قازىرگى كەزدە ەشكىم ءدال بىلمەيدى، مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول شەكارانى XVI عاسىردىڭ وزىندە دە ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن، ويتكەنى ونى انىقتايتىن ەشبىر جازبا دەرەك قالماعان. ال ەندى دۋلاتي زامانىندا، ياعني XVI عاسىردا، موعولستان ۇزىندىعى مەن ەنىن قوسا ەسەپتەگەندە جەتى-سەگىز ايلىق جول كورىنەدى. شىعىسى قالماق جەرىنە شەكتەسىپ، باركول، ەمىل جانە ەرتىس بويىن قامتىپتى. سولتۇستىگى بالقاش كولىمەن، بۋم (قىرعىزستانداعى بووم بولۋ كەرەك) جانە قاراتال وزەندەرىمەن شەكتەلىپتى. باتىسى تۇركىستان مەن تاشكەنتكە تىرەلسە، وڭتۇستىگى فەرعانا ۋالاياتىمەن، قاشعار، اقسۋ، شالىش جانە تۋرفانمەن شەكارالاسادى ەكەن. ال ونىڭ جەر اسەمدىگىن ايتۋعا ءدۋلاتيدىڭ ءتىلى جەتپەيدى. «جەرىنىڭ كوبى — تاۋى مەن دالاسى (ساحارا) — سونشالىقتى سانىنە جەتە سۇيكىمدى ءارى تازا، ونى سوزبەن سۋرەتتەپ جازۋعا مەنىڭ جاعدايىم جوق. تاۋى مەن دالاسىنداعى كولدىڭ كوپتىگى سونداي، ولاردىڭ اتىن ەشكىم ەسىندە تۇگەل ساقتاي المايدى. ونداي كولدەردى موعولستاننان باسقا جەردەن كەزدەستىرە دە المايسىڭ، سۋرەتتەي دە المايسىڭ»،— دەيدى تاڭدانىپ (ماتەريالى پو يستوريي كازاحسكيح حانوۆ XV-XVIII ۆەكوۆ، الما-اتا 1969 گ.)
موعولستاندا ءوزىنىڭ ۇلكەندىگى جونىنەن امۋدارياعا (جەيحۋن) بارابار وزەندەردىڭ كوپتىگىن ايتىپ كەلىپ، دۋلاتي ىلە، ەمىل، ەرتىس، شۇيلىق (شۋ بولسا كەرەك)، نارىن وزەندەرىن اتايدى. بۇل وزەندەردىڭ كوپشىلىگى بالقاشقا (كوكشە تەڭىز) قۇيادى دەيدى. ول كولدىڭ اينالاسى سەگىز ايلىق جول بولىپتى. قىستا، مۇز قاتقاندا، كولدەنەڭىنەن ەكى كۇندە كەسىپ وتۋگە بولادى ەكەن، الايدا ولاي ءوتۋ ۇلكەن ءقاۋىپتى بولعان كورىنەدى، ورتا ەسەپپەن جىلىنا ءجۇز، ەكى ءجۇز ءتۇتىن مۇز استىنا كەتىپ قالادى ەكەن. بالقاش كولىنىڭ سۋى ءدامدى بولىپتى. قانشاما كوپ وزەن كەلىپ قۇيعانمەن، ول كەزدە دە بىردە-بىر وزەن بالقاشتان اعىپ شىقپاپتى.
موعولستانداعى تاعى ءبىر تاماشا كەل ىستىقكول ەكەنىن ايتادى. ونىڭ اينالا كولەمى جيىرما كۇندىك جول دەيدى. وعان قۇياتىن سۋ كولەمى دە بالقاشتىكىندەي، ودان دا ەش وزەن اعىپ شىقپايدى؛ وعان قۇيعان سۋدىڭ ءبارى تازا ءارى ءدامدى بولعانمەن، كولدىڭ ءوز سۋى تۇزدى، ءىشۋ تۇرماق جۋىنۋعا دا جارامايدى دەپ جازادى.
1523-1524 جىلداردا قازاقتاردىڭ سانى ءبىر ميلليونعا جەتتى دەپ جازادى دۋلاتي. سوعان قاراعاندا، قاسىم حاننىڭ اسكەرى ميلليونعا (مىڭ مىڭعا) جەتتى دەگەنى، شاماسى، ءجۇز مىڭعا جەتتى دەگەنى بولۋ كەرەك- اۋ. ويتكەنى ميلليون ادامنىڭ ميلليونى دا اسكەر بولىپ كەتپەيدى عوي. سول ميلليونعا جەتكەن قازاق قوعامىنان اينالاسى ون ءۇش، ون ءتورت جىل وتكەندە ەشبىر ءىز قالمادى دەگەن وكىنىشتى دە ايتادى. ونىڭ سەبەبى سول كەزدەگى قازاق حانى تاحير وتە قاتال، قاتىگەز بولعان كورىنەدى، سوندىقتان قازاق سۇلتاندارى مەن ەلدىڭ يگى جاقسىلارى ودان تەرىس قاراپ كەتەدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءتاحيردىڭ اسكەرى ون لەكتەن ەكى لەككە دەيىن ازايادى. حالىق سىيلاماعان حاننىڭ كۇنى ايانىشپەن بىتەدى. اقىر اياعىندا ءوزى مەن ۇلى ەكەۋى عانا قاڭىراعان جەردە قاڭعىرىپ قالعان سوڭ، قىرعىزدارعا بارىپ قوسىلادى.
1911 جىلى پەتەربۋرگتە شىققان «لەپسى ۋەزى» جايىنداعى كىتابىندا پ. پ. رۋميانسيەۆتىڭ كەلتىرگەن دەرەگىنە قاراعاندا، 1538 جىلى مونعول (دۇرىسى قاشعار حانى) مەن وزبەك حانى بىرىگىپ قازاققا اسا قاتتى سوققى بەرەدى. قازاق حانى ۇرىستا ولەدى جانە ونىڭ 37 سۇلتانى مەرت بولادى. قازاڭ حالقى تۇك قالماي قىرىلىپ ءبىتتى دەگەن داقپىرت الىس ەلدەرگە دەيىن جەتەدى. «جەتىسۋ تاريحىنىڭ وچەركتەرى» دەگەن ەڭبەگىندە اكادەميك ۆ. بارتولد تە وسى پىكىردى ايتادى. سوعان قاراعاندا، قازاق حالقى ول كەزدە دە ءبىر ءولىپ تىرىلگەن بولۋ كەرەك.
بۇل سوعىستىڭ قاي جەردە وتكەندىگىن اركىم ءارقالاي ايتادى. تاريحشى ماحمۋد بەن ءامىر ءۋالي «باحر ال-اسرار» («قۇپيالىق تەڭىزى» دەۋگە بولار) اتتى شىعارماسىندا بۇل سوعىس ىستىقكولدە ءوتتى دەسە، شاح ماحمۋد چوراس ءوز «تاريحىندا» ەمىل وزەنىندە، ال بەلگىسىز اۆتوردىڭ «قاشعار تاريحى» دەگەن شىعارماسىندا ەرتىستە بولدى دەلىنەدى. الايدا «قاشعار تاريحىندا» مۇنىڭ الدىندا تاعى ءبىر ۇرىستىڭ ەمىل بويىندا بولعاندىعى ايتىلادى. ءبىراق بۇل شىعارمالاردا 37 سۇلتان ءولدى دەلىنبەي، بىرىندە تۋ ۇستاعان 6 تورە جانە حان وپات بولدى، سودان كەيىن قازاقتا تۋ قالمادى دەسە، ەكىنشىسىندە قازاقتىڭ 9 تۋى قولعا ءتۇستى، ولار سودان كەيىن سوعىسقا تۋ ۇستاپ شىقپادى دەيدى. قالاي بولعاندا دا، سول سوعىستان كەيىن قازاق حالقىنىڭ جاعدايى قىل ۇستىندە قالعانى اڭعارىلادى.
قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىن ايتقاندا، ول جايىندا شەجىرە جازىپ كەتكەن تاعى ءبىر ادامدى ەسكە الامىز. ول — قىدىرعالي قوسىن ۇلى جالايري. ونىڭ ءاتى-جونىن كەيدە قادىرعالي، قادىرعاليبەك، ءقىدىر-الي يبن حوسۋمبەك دەپ تە جازادى. ول سىر بويىن مەكەندەگەن جالايىر تايپاسىنان شىققان. 1530 جىلدار شاماسىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1605 جىلى قايتىس بولعان. قىدىرعالي حان ورداسىندا جاس بەكزادالاردىڭ تاربيەشىسى، حاننىڭ قاراشاسى بولادى. تاۋەكەل حاننىڭ ءىنىسى وندان سۇلتان جاۋ قولىنان ولگەن سوڭ، ونىڭ ون ءۇش جاسار بالاسى وراز-مۇحاممەدتى تاربيەلەيدى، سونىمەن بىرگە كەشىمنىڭ قول استىنا سىبىرگە بارادى. سوندا اندا جۇرگەن كەزىندە وراز-مۇحاممەدپەن بىرگە ءسىبىر ۆويەۆوداسىنىڭ قولىنا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، موسكۆاعا جونەلتىلەدى. ون جىلعا جۋىق موسكۆادا پاتشا سارايىندا تۇرادى. شۆەدتەرگە، قىرىم حاندىعىنا قارسى سوعىستاردا ەرلىك كورسەتكەنى ءۇشىن، ورىس پاتشاسى 1592 جىلى وراز-مۇحاممەدكە وكا بويىنداعى قاسىموۆ حاندىعىنان جەر ءبولىپ بەرەدى، كەيىن سول قاسىموۆقا حان بولادى. ال قىدىرعالي ونىڭ ءتورت ءۋازىرىنىڭ ءبىرى بولادى، عىلىممەن شۇعىلدانىپ، 1600-1602 جىلدارى «جامي ات — تاۋاريح» («جىلنامالار جيناعى») اتتى اتاقتى شەجىرە كىتابىن جازادى، ول كىتابىن سول كەزدەگى ورىس پاتشاسى بوريس گودۋنوۆقا ارنايدى. قىدىرعالي شەجىرەسى — ەرتەدە قازاق تىلىندە جازىلعان تۇڭعىش تاريحي شىعارما. شوقان قىدىرعالي قولجازباسىنىڭ ءابىلعازى شەجىرەسىمەن جانە «شايبانيناما» كىتابىمەن سالىستىرعاندا اڭىزدان گورى اقيقاتى باسىم شىنشىل ەكەندىگىن، ءتىلىنىڭ قازاقشىلىعىن ەرەكشە جوعارى باعالاعان. وراز-مۇحاممەد پەن قىدىرعالي ءومىرىن كوركەم ادەبيەتتە «الاساپىران» اتتى رومانىندا العاش كورسەتكەن — جازۋشى مۇحتار ماعاۋين.
جەتىسۋدىڭ، ونىڭ ىشىندە قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنا قاراستى جەردىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن قوزعاعاندا، جوڭعار حاندىعى مەن قازاق حاندىقتارىنىڭ ارا قاتىناسى جايىندا ايتپاي كەتۋ تىپتەن مۇمكىن ەمەس. سەبەبى جەتىسۋ جەرى جوڭعار حاندىعىمەن تىكەلەي كورشى.
حالقىمىزدىڭ اتادان بالاعا ۇمىتىلماس ەڭ ۇلكەن تراگەدياسىنىڭ ءبىرى وسى جوڭعارلىقتارعا بايلانىستى بولعاندىقتان، قازاق ولاردى كەزىندە اتاجاۋ دەپ بىلگەن. ولاردى قازاق اراسىندا جوڭعار، قالماق، تورعاۋىت، ويرات، ماڭعۇل دەپ ءار ءتۇرلى ايتادى. جوڭعار حاندىعىن زەرتتەۋشى عالىم ي. يا. زلاتكين («يستوريا دجۋنگارسكوگو حانستۆا»، «ناۋكا»، موسكۆا، 1983 گ.) ويراتتار مەن مونعولدار تەك تىلدەرى عانا ۇقساس ەكەۋى ەكى باسقا حالىق دەگەن تۇجىرىمنىڭ ناقتى تاريحي فاكتىلەرمەن دالەلدەنبەيتىندىگىن ايتادى. نەگىزىندە ەكەۋى دە ءبىر حالىق.
جوڭعار حاندىعى رەسمي تۇردە 1635 جىلى قۇرىلدى، ونى قۇرۋشى ءارى تۇڭعىش بيلەۋشىسى — باتۋر قونتايشى. ال بۇل حاندىق 1758 جىلى ءبىرجولا جويىلدى. الايدا 123 جىل جاساعان ءوز تاريحىندا بۇل حاندىق ورتا، ورتالىق جانە شىعىس ازيا حالىقتارىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا ەلەۋلى اسەر ەتتى، وزىمەن كورشىلەس حالىقتاردىڭ تاريحىندا بەلگىلى دارەجەدە ءىز قالدىردى.
قازاق-جوڭعار قاقتىعىستارى جوڭعار حاندىعى قۇرىلماي تۇرىپ تا بولىپ جاتاتىن، ول حاندىق قۇرىلعان سوڭ بىردە باسەڭدەپ، بىردە ءورشىپ، ۇنەمى بۇيىردەن قادالعان تىكەندەي قازاق حالقىنىڭ تىنىشتىعىن الدى دا وتىردى. تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنە جۇگىنسەك، باتۋر قونتايشىنىڭ تۇسىندا قازاق پەن قالماق اراسىندا ءۇش رەت ءىرى سوعىس بولعان. ءبىرىنشى سوعىس 1635 جىلى ياعني جوڭعار حاندىعى قۇرىلعان جىلى بولىپتى. ءبىراق ول سوعىستىڭ قالاي، قاي جەردە بولعاندىعى، قانداي ناتيجەمەن بىتكەندىگى جايىندا ناقتى دەرەك ساقتالماعان. ايتكەنمەن، ول سوعىس قازاقتار ءۇشىن پايدالى بولماعانداي. ويتكەنى سول سوعىستا ەسىمحاننىڭ ۇلى جاڭگىر قالماقتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالدى دەگەن دەرەك بار. جالپى، اسا جاۋگەرشىلىك ۋاقىتتا حان بولعان ەسىمنىڭ قاي جىلى ولگەنى، بالاسى جاڭگىردىڭ قاي جىلى حاندىققا وتىرعانىن ناقتى ايعاقتايتىن دەرەكتەر جوق. ەسىم حان اسا ءىرى ادام بولسا كەرەك، ەل ىشىندە «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» اتانىپتى. «ەسىم سالعان ەسكى جول» دەگەندى دە حالىق وسى ەسىم حانعا بايلانىستى ايتقان.
ەل اراسىندا ەسىم حان تۇسىندا بولىپتى دەيتىن ءبىر اڭگىمە بار. حالقىمىزدىڭ اسىل قاسيەتىن ەسكە سالاتىن سول اڭگىمەنى ايتا كەتكەنىمىز ءجون سەكىلدى.
ءبىر جولى جوڭعارلىقتار قازاق اۋلىن قاپىدا شاۋىپ، مالىن ايداپ، ادامدارىن تۇتقىنداپ اكەتەدى. ەسىم سوندا قالماق حانىنا ارنايى ەلشى جۇمساپ، مال مەن جاندى قايتارۋىن وتىنەدى.
جوڭعار حانى: «ەسىم حاننىڭ الا ارعىماعى مەن اق ساۋىتىن، وعان قوسا التىن سەلتەگەن اتتى اتاقتى باتىرلارىڭدى الدىما اكەپ بەرسەڭدەر، سوندا مالدارىڭدى دا، بالا-شاعالارىڭدى دا امان-ەسەن قايتارايىن»،— دەپ جاۋاپ بەرەدى. ارينە، ولاي ەتۋلەرى مۇمكىن ەمەس دەپ ايتقان عوي.
ەلشىلەر ەلگە كەلگەن سوڭ، جوڭعار حانىنىڭ الگى تالابىن ەسىم حان مەن سەلتەگەن باتىرعا بۇلجىتپاي ايتىپ بەرىپتى. سوندا، الگى تالاپتى ەستىگەندە، حالىقتىڭ مال-جانى، بالا-شاعاسى امان قايتۋى ءۇشىن ويتپەي بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ: «سەندەر ءۇشىن ارعىماعىم مەن ساۋىتىمدى نەگە بەرەيىن»،— دەپ ەسىمحان دا ايتپاپتى. «كوپتىڭ ىشىندە قۇدايىعا اتاعان جەتىم توقتى مەن بولدىم با، كوپە-كورنەۋ ەلىمگە بارمايمىن»،— دەپ سەلتەگەن باتىر دا باس تارتپاعان ەكەن دەسەدى. «ەركەك توقتى قۇرباندىق» دەگەندى قازاق، ءسىرا، وسىنداي جاعدايدا ايتقان بولسا كەرەك.
قازاق پەن قالماق اراسىنداعى ەكىنشى ءىرى سوعىس 1643 جىلى وتەدى. قازاقتارعا قارسى جورىقتى قالماقتار قىس ىشىندە-اق باستايدى. وعان باتۋر قونتايشىنىڭ ءوزى باستاعان بۇكىل قالماقتىڭ بەدەلدى، بەلدى ادامدارىنىڭ ءبارى قاتىسادى، اسكەر سانى ەلۋ مىڭعا جەتەدى. سول وقيعانىڭ الدىندا ەسىم حاننىڭ جاۋ قولىنا تۇسكەن بالاسى جاڭگىر ەبىن تاۋىپ تۇتقىننان قاشىپ شىعادى. ال ونىڭ قالماقتاردىڭ قولىنان قاي كەزدە، قانداي جاعدايدا قاشىپ شىققاندىعىن تۇسىندىرەتىن جازبا دەرەكتەر تاعى جوق. وسى جىلدارداعى قازاق-جوڭعار سوعىسىنان بىردەن-بىر مالىمەت بەرەتىن ي. ە. فيشەر «ءسىبىر تاريحىندا» (پەتەربۋرگ، 1774 ج.) مۇنىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ ايتپايدى. الايدا باتۋر قونتايشى بۇل جولى قازاققا قارسى نەگە كوتەرىلدى دەگەنگە جاۋاپ ىزدەسەك، وعان تۇسىنىك بەرەتىندەي كولدەنەڭ ءبىر دەرەك بار. باتۋر قونتايشىنىڭ 1643 جىلى جورىققا اسكەر سايلاعانداعى ماقساتى قازاقتىڭ جاڭگىر حانى مەن سامارقاننىڭ ءامىرى ءجالاڭتوس باھادۋر سەيتقۇلۇلىنان كەك الۋ بولعان. سەبەبى 1640 جىلى باتۋر قازاق، وزبەك جەرىنە شابۋىل جاساعاندا، ونى ءجالاڭتوس باتىر ويسىراتا جەڭگەن بولاتىن. ءجالاڭتوس باتىر — كىشى جۇزدەن شىققان ايگىلى ايتەكە (ايتىق) ءبيدىڭ ارعى اتاسى. ۇلكەن قولباسى بولعان، سوعىس ونەرىن جەتىك بىلگەن ادام. اتاعى كورشى ەلدەرگە دە كەڭ جايىلىپتى. وعان كورشى ەلدەردەن كەلگەن سىي-سىياپاتتار مەن قىمبات تارتۋلاردىڭ كولەمى مەملەكەتتىڭ قازىنا بايلىعىنان دا اسىپ ءتۇسىپ وتىرعان دەگەن دەرەكتەر بار. جالپى، ءجالاڭتوس باتىر قازاق حانى جاڭگىرمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان، ەل ءۇشىن بولعان ۇرىستاردا ەكەۋى بىر-بىرىنە ۇنەمى كومەك كورسەتىپ اسكەر بەرىپ وتىرعان. ماسەلەن، 1649 جىلى يرانعا قارسى بۇقار حانى سوعىسقا شىققاندا، اسكەرگە ءجالاڭتوس باتىر قولباسىلىق جاساعان، ال جاڭگىر حان سول سوعىسقا ءجۇز مىڭ اسكەرمەن قاتىسقان. حالىق جاڭگىردى «سالقام جاڭگىر» دەپ اتاعان ەكەن. سوعان قاراعاندا، ەلدىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن حانعا كەزىندە ەلدىڭ دە ءىلتيپاتى جامان بولماعان ءتارىزدى.
1643 جىلعى سوعىسقا قالماقتار الدىن الا ازىرلەنىپ، قاتتى دايىندالعان. ولار اۋەلدە قىرعىزدارعا شابۋىل جاساپ، ءبىراز جەرىن باسىپ الادى، ون مىڭداي ادامىن تۇتقىنعا تۇسىرەدى. بۇل حابار جاڭگىرگە جەتكەن سوڭ (حان ورداسى تۇركىستاندا بولعان)، ول التى ءجۇز اسكەرمەن عانا اسىعىس باتۋر قونتايشىعا قارسى شىعادى، ءبىراق سامارقانداعى ءجالاڭتوس باتىرعا دا حابار جىبەرگەن بولۋ كەرەك. سوعىس جازدا، جايلاۋ ۇستىندە تاۋ ىشىندە بولادى. قازاق اسكەرلەرى از كۇشپەن وزىنەن كوپ ەسە ارتىق جاۋعا قارسى شىعادى. جاڭگىر تاۋ ىشىنەن قولايلى قىسپاق جەردى تاڭداپ الىپ، جاۋ جولىنا كەسە-كولدەنەڭ ور قازادى دا، وعان نەگىزىنەن ساداقپەن قارۋلانعان ءۇش ءجۇز جاۋىنگەردى ورنالاستىرادى، ال قالعان ءۇش ءجۇز جاۋىنگەردى ءوزى باستاپ ءبىر بۇيىردە تاسادا ۇستايدى. قالماقتار اۋەلى وردا جاتقان اسكەرلەردىڭ قولىنان قاتتى قىرعىنعا ۇشىرايدى، سونان سوڭ جاڭگىر باستاعان ءۇش ءجۇز قول تۋ سىرتتارىنان لاپ قويادى. سول سوعىستا قونتايشى ون مىڭ اسكەرىنەن ايرىلادى. ۇرىستىڭ سوڭىن الا جيىرما مىڭ قولمەن ءجالاڭتوس باتىر دا جاڭگىرگە كومەككە كەلىپ ۇلگەرەدى. قالماقتار بۇل جولى كۇيرەي جەڭىلەدى دە، كەيىن شەگىنەدى.
وسى 1643 جىلعى قازاق-قالماق سوعىسى وتكەن جايلاۋ قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ پانفيلوۆ اۋدانىنا قارايدى. جەرگىلىكتى جۇرت ول ارانى ءالى كۇنگە دەيىن «وردىڭ بۇلاعى» دەپ اتايدى، جاز ايلارىندا «گۆارديا»، «وكتيابر» سوۆحوزدارىنىڭ مالشىلارى جايلايدى. ەڭ جاقىن ەلدى مەكەن — لەنين اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ورتالىعى — جۋاناعاش سەلوسى، «وردىڭ بۇلاعىمەن» ەكى اراسى شامامەن 40-50 شاقىرىم. «جالاۋلى»، «قىزىلقيا»، دەگەن جوتالاردان وتكەن سوڭ، جول «وردىڭ بۇلاعى» جوتاسىن جەلكەسىنە تامان جەردەن كەسىپ وتەدى. وردىڭ ءوزى قازىرگى كەزدە سۇرلەۋ جول قۇساپ قانا جىڭىشكە بەلدەۋ بولىپ جاتىر. باسى يتشوقى تاۋىنىڭ تۇيەتايلى ەتەگىنەن باستالىپ، سول جاق قارسىداعى قوياندى تاۋىنا قاراي قۇلاي قازىلعان. ور وتەتىن جوتانىڭ ءۇستى ارىق اتتىڭ قىر جوتاسىنداي قىلدىرىقتاي. قارسى بەتتەن ياعني شىعىستان كەلگەن جاۋ اتپەن شاۋىپ كەلە جاتقان بويدا ەكپىنىمەن تىكە قىر ۇستىنە كوتەرىلە المايدى، كەرلەپ قانا شىعا الادى، ويتكەنى جوتانىڭ ەتەگى قۇلاما ساي. ال ەندى «وردىڭ بۇلاعى» اتالعان جوتانىڭ شىعىس جاق الدى جازىقتاۋ، كەلە جاتقان جاۋ تىعىلا قوياتىن قالتارىس جوق. باتىس جاق ەتەگى نەمەسە وردا جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ تۋ سىرتى دا تىك قۇلاما، ودان ارى جازىق كەڭ ساي، ءۇش ءجۇز ات تۇگىل جارتى مىڭ اتتى قاڭتارىپ قويساڭ دا سىيىپ كەتەدى جانە توبەدەن كەلىپ قاراماسا، قارسى جاقتان كەلە جاتقاندارعا كورىنبەيدى. ءسىرا، قازاق جاۋىنگەرلەرى اتتارىن سول اراعا قاڭتارعان بولۋ دا كەرەك. قازىلعان op جوتا ۇستىمەن قۇلديلاي-قۇلديلاي كەلىپ سول جاق قاناتتا يتشوقىعا پاراللەل جاتقان قوياندى تاۋىنىڭ تاپ تۇبىندە ارقىراپ اعىپ جاتقان تەرىساققاننىڭ سۋىنا تۇمسىق تىرەپ بارىپ توقتايدى. وردى بۇل جاقتان اينالىپ وتۋگە بولمايدى: بىرىنشىدەن، ور قازىلعان جاعى سۋ جاعاسىنا جەتە بەرە ءارى جارتاستى، ءارى تىك قۇلاما بولىپ كەتەدى؛ ەكىنشىدەن، سول جاق قاناتتاعى تاۋدىڭ تىك بەتكەيىنىڭ بيىكتىگى 100—200 مەتر شاماسىندا. ول تىكتەن اتتى كىسى تۇرماق جاياۋ ادام دا جۇرە المايدى، قىسقاسى، قازاق اسكەرلەرى وردى وتە قولايلى جەردەن قازعان. ءتىپتى، جاۋ الدەبىر سەبەپپەن تۋ سىرتقا ءوتىپ كەتكەن كۇندە دە، جوتا ۇستىندەگى جاۋىنگەرلەرگە تۇك قىلا المايدى، ويتكەنى جوتانىڭ بۇل جاعى دا قۇلاما تىك، ور ىشىندەگى اسكەرگە وق دارىتا المايدى.
ال ەندى جاڭگىر حان ءوز اسكەرىمەن قاي تۇستا تىعىلىپ تۇرۋى مۇمكىن؟ ونى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جەر جاعدايىن از دا بولسا شامالاپ كوزگە ەلەستەتىندەي مۇمكىندىك تۋدىرۋ كەرەك.
پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ بۇل ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جايلاۋىن جالپىلاي بەل جايلاۋى نەمەسە ۇيگەنتاستىڭ بەلى دەپ اتايدى. بۇل ءوزى — ەكى تاۋدىڭ اراسىندا جاتقان ۇزىن استاۋ سەكىلدى جازىق القاپ. سول جازىق القاپتىڭ قاق ورتاسىن جايپاق قانا جازىق بەل ەندىگىنەن ەكى ءبولىپ جاتىر، سول بەلدىڭ شىعىسىنداعى سۋ پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ جەرىنە قاراي اعادى، ونى بۋرا-قوجىردىڭ سۋى دەيدى؛ ال قوعالى اۋدانىنىڭ جەرىنە قاراي باتىسقا اققان سۋدى بەلدىڭ سۋى نەمەسە تەرىساققان دەيدى. سول ۇيگەنتاستىڭ بەلى ۇستىندە شىم ارالاس ۇيىلگەن تاس مولالار بار، جەردىڭ اتى دا سوعان وراي اتالعان. بۇل ارامەن 1856 جىلى قۇلجاعا بارا جاتقان ساپارىندا شوقان ءۋاليحانوۆ وتكەن. ول ءوزىنىڭ سول ساپاردا جازعان كۇندەلىگىندە ۇيگەنتاستىڭ بەلى ۇستىندە ۇيىلگەن مولا جوڭعار حانى باتۋردىكى بولۋ كەرەك دەگەن جورامال دا ايتادى. ول جورامالدى تەرىسكە شىعارۋ دا، قۇپتاي قويۋ دا، ارينە، قيىن. شوقان دا ءوز پىكىرىن ءدۇدامال كۇيىندە قالدىرعان.
ۇيگەنتاستىڭ شىعىس جاعى ەڭىستەۋ جازىق بولىپ كەلەدى، باتىسقا قاراي دا ءبىراز جەر جازىق بولىپ كەلگەنمەن، تورت-بەس شاقىرىمنان كەيىن كولدەنەڭ جوتالارعا ۇلاسىپ كەتەدى. العاشقى جوتادان اسىپ تۇسكەن جەردە اقسۋ دەگەن وزەنشە اعىپ كەلىپ بەلدىڭ سۋىنا سولتۇستىك تۇستان (وڭ جاعىنان) قوسىلسا، قارعالىنىڭ سۋى وڭتۇستىكتەن (سول جاعىنان) قوسىلادى. وسى ارانى جەرگىلىكتى حالىق ءۇشسۋدىڭ قۇيعانى دەيدى. اقسۋ وزەنشەسىنىڭ ارعى بەتىندەگى جوتانىڭ سۋ قۇيار تۇستاعى بيىگىن جالاۋلى دەپ اتايدى، سوعىسقا قاتىسى جوق جەرگە قازاق، جالپى، ونداي ات قويماۋعا ءتيىس. قارعالى وزەنشەسى اعىپ جاتقان ۇلكەن سايدى قارعالىنىڭ سايى دەيدى. جاڭگىر حان ءۇش ءجۇز قولدى وسىندا جاسىرسا، وندا جاۋ ولاردى بايقاپ قالعان بولار ەدى، ويتكەنى اقسۋدىڭ سايى مەن قارعالىنىڭ سايى تىپتەن ءبىر ءتۇزۋدىڭ بويى دەرلىكتەي جەردەن بىر-بىرىنە تۋرا كەلىپ توعىسادى. ال قارعالىنىڭ سايىنان ءسال تومەنىرەكتە، قىزىلقيا دەگەن جەردىڭ قارسىسىندا ەسەنعۇلدىڭ سايى اتالاتىن ءارى كەڭ، ءارى سۋى مول ساي بار. بۇل سايعا تىعىلعان ادامداردى جالاۋلى اسقان اتتى كىسىلەر كورە المايدى. ونىڭ ۇستىنە ەسەنعۇلدىڭ سايىنىڭ اۋزى ور بۇلاعىندا سوعىسىپ جاتقان جاۋدىڭ جاقىن تۋ سىرتى بولىپ كەلەدى. جانە دە ەسەنعۇلدىڭ سايىمەن شىعا كەلگەن اتتى كىسىلەرگە قارسىداعى قىزىلقيا جوتاسىمەن كەرلەپ شىعا قويۋ قولايلى. وسىنداي جاعدايلاردى ەسەپتەي وتىرىپ، جاڭگىرحان ءۇش ءجۇز اسكەرىمەن وسى ەسەنعۇل سايىنىڭ اۋزىندا تۇرعان دەپ جورامالداۋعا تولىق قاقىمىز بار.
كەزىندە قازاق اسكەرى تۇڭعىش ور قازىپ، جاڭاشا سوعىس تاكتيكاسىن پايدالانعان، سونىڭ ناتيجەسىندە ءىس جۇزىندە وزىنەن ەكى ەسە كوپ جاۋدى جەڭگەن تاريحي جەرگە ءوز بەتىنشە، ءوز قالاۋىمەن ەسكەرتكىش تاقتا ورناتپاق بولعان جىگىتتەر دە شىعىپ ەدى، ءسىرا، سولاردىڭ ەكپىنى ۇزاققا بارماعان سەكىلدى. الايدا ەڭ ۇلكەن ەسكەرتكىش بولىپ وردىڭ ءوز سۇلباسى جاتىر، اتا-باباسىنىڭ تاريحىن بىلەتىن ءاربىر ازامات سۇرلەۋ جول قۇساپ سوزىلىپ جاتقان وردىڭ ىزىنە ءۇنسىز قاراپ، وتكەن ۋاقىتپەن ءۇنسىز تىلدەسكەندەي بولادى.
جاڭگىردەن كۇيرەي جەڭىلگەن باتۋر قونتايشى ودان كەك الۋعا مىقتاپ كىرىسەدى. الدىڭعى سوعىسقا قاتىسپاي قالعان كۇندەلەن تايشا سياقتى قالماق ىشىندە ءالى دە بەلدى ادامدارعا بەلسەنە قارسى شىعادى. كۇندەلەن تايشانى كۇشپەن باعىندىرىپ كەك الۋ ءۇشىن كومەك سۇراپ باتۋر قونتايشى ەدىل بويىنداعى قالماقتاردىڭ بيلەۋشىسى ۇرلىك تايشاعا حات جازادى. ءبىراق ول حاتتى كۇندەلەن تايشا جولاي ءوز قولىنا ءتۇسىرىپ الادى. ال شىندىعىندا، ول كەزدە ۇرلىك تايشا دۇنيەدەن قايتىپ تا كەتكەن ەدى، جەر شالعاي، بايلانىس قيىن بولعاندىقتان، ونىڭ حابارىن باتۋر قونتايشى ءالى ەستي قويماعان بولۋ كەرەك. 1616 جىلى كۇندەلەن تايشا مەن باتۋر اراسىندا سوعىس بولىپ، كۇندەلەن 250 ادامىنان، ال باتۋر بار-جوعى 20-اق ادامىنان ايرىلادى. وسى فاكتىنىڭ ءوزى دە باتۋردىڭ كۇشى مەن بەدەلىن بايقاتسا كەرەك. ال، جالپى العاندا، جاڭگىر مەن جالاڭتوسكە قارسى سوعىسقا كۇندەلەننىڭ ءوزى دە قاتىسپاي، ادامدارىن دا جىبەرمەي قويعان ءبىر سەبەبى ول جاڭگىرگە ءوزىن وكىل اكە ەسەپتەيدى ەكەن. كۇندەلەننىڭ باتۋردان جەڭىلمەسكە جاعدايى دا قالمايدى. شىن مانىندە ول تەك باتۋر قونتايشىمەن عانا ەمەس، ونى جاقتايتىن وچيرتو-سەسەن حانمەن دە سوعىسۋعا ءتيىس ەدى. قالماقتاردى بىرىكتىرىپ، كۇشتى مەملەكەت جاساۋدى باتۋر قونتايشى قاتتى ارمانداعان، ول ەدىل بويىنداعى قالماقتاردى قايتارىپ اكەلۋ جولدارىن دا كەپ قاراستىرادى. باتۋر 1653 جىلى قىستا ءولدى دەگەن دەرەك بار (ي. يا. زلاتكين).
باتۋر قونتايشى جاڭگىر حاننان كەگىن تەك 1652 جىلى عانا الادى. قازاق-قالماق اراسىنداعى ءۇشىنشى ءىرى سوعىس وسى جىلى وتەدى. ءبىراق ونىڭ قاي ارادا، قاي مەزگىلدە وتكەنىن ءدال كورسەتەرلىكتەي دەرەك جوق. الايدا ول قانتوگىس تە جەتىسۋ جەرىندە ءوتتى دەپ شامالايمىز. قازاق قولى بۇل جولى جەڭىلەدى. جەكپە-جەككە شىققان قازاق حانى جاڭگىر وچيرتو-سەسەن حاننىڭ ون جەتى جاستاعى ۇلى قالداننىڭ (گالدانا) قولىنان قازا تابادى. وسى دەرەكتەرگە قاراعاندا، جوڭعارلىقتاردىڭ قازاق جەرىنە سۇعىنا باستاۋى باتۋر قونتايشىنىڭ تۇسىندا-اق جاقسى جۇزەگە اسقان سياقتى. ءبىراق باتۋردىڭ ءولىمى، ودان كەيىنگى مۇراگەرلەر اراسىنداعى الاۋىزدىق پەن ارازدىقتار بۇل تابىستى ءبىراز جىل تەرەڭدەتپەي توقتاتا تۇرعان ءتارىزدى. باتۋردان كەيىن تاققا سەنگە وتىرادى، ال ول باتۋردىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلى ەمەس، كوپ ۇلىنىڭ ءبىرى عانا. سونىڭ ءوزى دە باقتالاس ومىردە ءبىراز جاۋلىق تۋدىرار سەبەپ ەمەس پە؟
1657 جىلى ءوزارا جاۋلاسقان قالماق توپتارى ەمىل وزەنىنىڭ بويىندا سوعىسۋعا جينالادى. ءبىراق اعايىندىق تاتۋلاستىرۋ ارقاسىندا عانا قانتوگىس بولماي توقتايدى. اقىرى سەنگەنى 1670 جىلى ءوز باۋىرى باتۋر ولتىرەدى، ال باتۋردى تاعى باسقا باۋىرى ولتىرەدى. وسىنداي بىلىق كەزدە باتۋر قونتايشىنىڭ ونىنشى بالاسى عالدان قاستاندىڭ جاساۋشىلاردىڭ ءبارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ تاققا وتىرادى. ەل ىشىندەگى ىشكى الاۋىزدىقتى شەبەر پايدالانعان عالدان-بوشاقتى حان 1678 جىلى شىعىس تۇركىستاندى سوعىسسىز-اق وزىنە قاراتىپ الادى. ول سان جاعىنان الدەقايدا باسىم جۇڭگو اسكەرىمەن دە الدەنەشە رەت ناتيجەلى سوعىسىپ، سين يمپەرياسى ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپكە اينالادى. اقىرىندا عالداننىڭ ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىقتاردى شەبەر پايدالانعان سين يمپەرياسى ونى قاتتى السىرەتەدى. عالدان 1697 جىلى 52 جاسىندا ولەدى، ول ەزى ادەيى ۋ ءىشىپ ءولدى دەگەن ءسوز راس بولۋ كەرەك، ويتكەنى سول كەزدە سين ارمياسى ونى ابدەن تىقسىرىپ، ەندى تەك قولعا تىرىدەي ءتۇسىرۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان.
عالدان-بوشاقتى حاننان كەيىن سيەۆان-رابدان حان بولادى. ول كەزدە قازاق حانى تاۋكە بولاتىن. ەكى حاندىقتىڭ اراسى وسى تۇستا قاتتى شيەلەنىستى، جوڭعارلار قازاق جەرىن قايتا-قايتا شابۋىلداپ بەرەكەسىن الدى. ەندى جوڭعارلار قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، جەكە ەل رەتىندە ءومىر سۇرۋىنە باستى ءقاۋىپ توندىرگەن كۇشكە اينالدى. بۇل ارالىقتا ەكى حاندىق اراسىنداعى العاشقى سوعىس 1698 جىلى بولدى، ونى باستاعان — سيەۆان-رابدان. سىلتاۋى — تاۋكە حاننىڭ سىيعا سىي كورسەتپەۋى. تاۋكە حاننىڭ ۇلى عالدان تۇسىندا تۇتقىنعا تۇسەدى، ەندى تاۋكە سيەۆان-رابداننان سول ۇلىن بوساتىپ بەرۋدى سۇرايدى. سيەۆان-رابدان ۇلىن بوساتىپ، ونى قورعاۋشى رەتىندە قاسىنا 500 ادام قوسىپ تاۋكەگە جىبەرەدى. تاۋكە ۇلىنا ىلەسىپ كەلگەن قالماقتىڭ ءبارىن قىرادى جانە ەدىلدەن كەلە جاتقان سيەۆان-رابداننىڭ قالىڭدىعىنىڭ كوشىنە شابۋىل جاسايدى. وسىعان اشىنىپ قازاققا قارسى سوعىس اشقان سياقتانعانمەن، سيەۆان-رابدان سوعىسىنىڭ تۇپكى ماقساتى، ارينە، ودان ارىدا تەرەڭدە جاتىر. ونىڭ ەڭ باستىسى مال جايىلىمىنا كەرەكتى جەردى كەڭەيتۋ قاجەتتىگى ەدى. ەكى ەل اراسىندا قاقتىعىسۋلار بىردە سيرەك، بىردە ءجيى، بۇرىن دا بولىپ تۇرعانمەن، سيەۆان-رابدان باسقارعان كەزدە وتە جيىلەپ كەتتى. بىردە قازاقتاردى قالماقتار شاپسا، بىردە قالماقتاردى قازاقتار شاپتى. ايتكەنمەندە قالماقتار جاقتان جاسالعان شابۋىل تەگەۋرىندىرەك، جۇيەلى، ناتيجەلى بولىپ تۇردى. قازاقستاننىڭ شىعىسىن، ونىڭ ىشىندە جەتىسۋدى عالدان حاننىڭ تۇسىندا-اق قالماقتار باعىندىرىپ العان-دى. ەندى سول ۇستەمدىكتى سيەۆان-رابدان ودان ارى نىعايتتى. 1711-1725 جىلدار ارالىعىندا ۇستى-ۇستىنە جاساعان جوڭعارلىقتاردىڭ شابۋىلى قازاقتاردى مۇلدە السىرەتتى. اسىرەسە 1723 جىلعى شابۋىل قازاق حالقىن قاتتى كۇيزەلتتى. قويى قوزداپ، قىستىڭ اۋىرتپالىعىنان ەندى قۇتىلامىز با دەگەن ۇمىتپەن وتىرعان ەلگە قالماقتار ادەيى كوكتەم كەزىندە تۇتقيىل شابۋىل جاساپ، وراسان قىرعىنعا ۇشىراتتى. بوسىعان جۇرت باسپانا، تۇراق ىزدەپ سىر بويىنا قاراي شۇبىردى. حالىقتىڭ بۇل بوسقىنى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن تاريحتا قالدى. ەلدەن، جەردەن ايرىلعان حالىق «ەلىم-اي» دەپ ەڭىرەپ زار-مۇڭىن قايعىلى انگە پوستى. ول ءاننىڭ ولەڭى بار-جوعى بەس شۋماق. از عانا ولەڭدە حالىق مۇڭى، ونىڭ شاراسىزدىعى مەن ءۇمىتى وزەگىڭدى ورتەرلىكتەي اششى شىندىقپەن بەرىلگەن.
«قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى
مىنا زامان قاي زامان،— قىسقان زامان،
باسىمىزدان ب ا ق، داۋلەت ۇشقان زامان.
شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،
قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان...
مىنا زامان قاي زامان — قاي-قاي زامان،
ۇل ايرىلعان اتادان داي-داي زامان.
باۋىرىنان ايرىلعان جامان ەكەن،
قۇن بار ما ەكەن كورىسەر ەسەن-امان؟!»—
دەگەن جولداردى ءقازىر دە قابىرعاڭ قايىسپاي وقي المايسىڭ.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ءولىم مەن ءومىر بەلدەسكەن وسى كەزەڭدى جازعاندا، ورىس تاريحشىلارى، ونىڭ ىشىندە جوڭعار حاندىعىن ارنايى زەرتتەگەن تاريحشى ي. يا. زلاتكين دە «اق تابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن تاريحي سيپاتتاما اتقا سوقپاي، سيپاي ءوتىپ كەتەدى. ونىڭ سەبەبى، ءسىرا، ەكى حالىقتىڭ تاريحىن تەڭ زەرتتەمەۋدەن بولسا كەرەك.
1725 جىلدارى ول كەزدە قازاق حاندىقتارىنا قاراعان تاشكەنت، تۇركىستان، سايرام قالالارىنىڭ ءبارىن دە جوڭعارلىقتار باسىپ الادى. حالىق رەتىندە جويىلىپ كەتۋ ءقاۋىبى ۇشكە ءبولىنىپ ءوزدى-وزىنىڭ كۇن-كورىسىن كۇيتتەپ كەتكەن قازاق حالقىن باس بىرىكتىرۋگە ءماجبۇر ەتتى. حالىق بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسكە ءابىلقايىر، ابىلاي سياقتى باتىرلار باسشىلىق ەتتى، 1728 جىلدان باستاپ قازاق جاساقتارى قالماقتارعا ايتارلىقتاي قارسىلىق كورسەتە باستادى. سول جىلى تورعاي، سارىسۋ ماڭىندا بولعان سوعىستار قازاقتار ءۇشىن ۇلكەن تابىستى بولدى. قازاقتار جەڭىسكە جەتكەن جەر «قالماڭ قىرىلعان» اتالدى. 1729 جىلى بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا كەيىن «اڭىراقاي قىرعىنى» اتالعان جەردە جوڭعارلىقتار تاعى دا ويسىراي جەڭىلدى. وسى سوعىستا قازاقتىڭ بولەك دەگەن باتىرى جوڭعاردىڭ اڭىراقاي دەگەن حانى ما، باسقاسى ما، ايتەۋىر، اسا بەدەلدى باتىرىن جەكپە-جەكتە ولتىرەدى. بولەك ساتاي ۇلى شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىردىڭ مىڭباسى ەكەن. 1700 جىلى تۇرگەن وزەنىنىڭ بويىنداعى اقشي دەگەن جەردە تۋىپ، 1785 جىلى قايتىس بولعان كورىنەدى. اڭىراقاي ولگەن جەر كەيىن سونىڭ اتىمەن اتالىپ كەتسە كەرەك. اڭىراقاي تاۋى بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى يت ىشپەستىڭ الاكولى ماڭىندا. ول ىلە الاتاۋىنىڭ باتىس سىلەمى بولىپ تابىلادى. جەكەلەگەن توبەلەرى كادىمگىدەي بيىك بولعانمەن، نەگىزىنەن ورتاشا بيىكتىكتەگى تاۋ. سايلارى كوبىنەسە جازىق كەلەدى، تىنباي، قاراساي، قۇرمامبەك، المالىساي، قاشقارساي دەگەن كەڭ سايلارى بار. جالپى، تاۋ وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي ەڭىستەيدى.
كوپتەگەن جەردىڭ اتىنا، ونىڭ اتالۋ تاريحىنا كەيدە ءبىز ءاتۇستى قارايمىز. سىرتقى ۇقساستىعىنا قاراپ، ەكى باسقا نارسەنى ءبىر نارسە ەتىپ تە جىبەرەتىنىمىز بولادى. مىسالى، كوپ جۇرت قاستەك، قارا قاستەك دەپ ەكى اتتى ءبىر ات قىلىپ سويلەيدى، ال نەگىزىندە قاستەك ءبىر باسقا دا، قاراقىستاق ءبىر باسقا، جاي قاستەك بار جەردە قارا قاستەك تە بولۋ كەرەك دەگەن ويمەن ەكەۋىنە دە قاستەك دەگەندى نەگىزسىز قوسارلاپ ايتىپ ءجۇرمىز. ال قاستەك اسۋى (الماتى وبلىسىندا) — تاريحي جەر. مۇندا 1723 جىلى، ايگىلى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادا»، ناۋرىزباي باتىردىڭ تاعى ءبىر مىڭباسى قاستەك جارىلعاپ ۇلى دەگەن باتىر جوڭعارلاردى جەڭىپ كەيىن شەگىندىرگەن. سول سوعىستا وزىنە وق ءتيىپ، جارادان ولگەن. باتىر ولگەن جەر سودان بەرى عانا قاستەك اسۋى اتالعان.
جوڭعارلار قازاقتى قاتتى تىڭسىردى. مۇنداي قيىن كەزەڭ قايتالانا بەرسە، قازاق حالقىنىڭ ءحالى مۇشكىل ەدى.
قيلى كەزەڭدە ابدەن السىرەگەن، قانسىراعان حالىققا قول ۇشىن بەرەتىن دوس قاجەت بولدى. قۋاتتى ەلگە ارقا سۇيەمەسە بولمايتىنىن سەزگەن قازاقتىڭ كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر روسسياعا قوسىلۋعا نيەت قىلدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ اتىنان پەتەربۋرگكە قۇنداعۇلوۆ سەيتقۇل، كوشتايەۆ قۇتلىمبەت دەگەن كىسىلەر باستاعان ەلشىلىك جىبەردى. ويتكەنى سىرتقى جاۋدان كەلگەن ءقاۋىپ ءوز الدىنا، قازاق فەودالدارىنىڭ بيلىككە تالاسقان ىشكى كۇرەسى ابدەن اسقىنداپ كەتىپ ەدى. ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اعا ەلگە ارقا سۇيەۋ اسا قاجەت بولدى. جاعدايدى جان-جاقتى ويلاپ اقىلعا سالعان حان ورىس مەملەكەتىنىڭ قول استىنا كىرۋگە بەكىندى.
1731 جىلى فيەۆرالدا يمپەراتور اننا يۆانوۆنا «كىشى ءجۇزدى روسسيا قول استىنا الۋ تۋرالى» گراموتاعا قول قويسا، بۇل شارتقا ءابىلقايىر سول جىلدىڭ وكتيابرىندە قول قويدى. ءسويتىپ، ەكى ەل اراسىنداعى ۇلى دوستىقتىڭ ىرگەسى رەسمي تۇردە قالاندى.
ءابىلقايىر 1693 جىلى تۋعان، ارعى تەگى قازاق سۇلتاندارىنىڭ كىشى بۋىنىنان. ول اۋەلدە تاۋكە حاننىڭ ىقپالىندا بولادى. 1723 جىلعا دەيىن، جوڭعار باسقىنشىلارى باسىپ العانشا، تۇركىستان قالاسىندا تۇرادى. 1726 جىلى، ورداباسى تاۋىنىڭ بوكتەرىندە وتكەن حالىق جينالىسىندا، جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكەن قازاق جاساقتارىنىڭ قولباسشىسى بولىپ سايلانادى. باتىرلىعىمەن، ايلالى، شەبەر ۇيىمداستىرۋشى ەكەندىگىمەن اتاعى شىعادى. سونىڭ ارقاسىندا مۇراگەرلىك جولدان تىس حان سايلانادى.
1731 جىلى وكتيابردە روسسيا يمپەرياسىنىڭ قولاستىنا كىرەتىندىگىن كۋالەندىرىپ انت بەردى. حاننىڭ ول ىسىنە ءبىرسىپىرا قازاق سۇلتاندارى مەن بيلەرى قارسى بولدى. 1738 جىلى 3 اۆگۋستا ءابىلقايىر ورىنبور قالاسىندا ورىس مەملەكەتىنىڭ قول استىنا وتەتىندىگى جايىندا ەكىنشى رەت قۇران ۇستاپ انت بەرەدى. ورتا ءجۇزدىڭ ءبىرازىن ءوز بيلىگىندە ۇستاپ جۇرگەن باراق سۇلتان دا 1742 جىلى روسسياعا انت بەرەدى. ءابىلقايىر مەن باراق بىر-بىرىمەن اراز بولادى. باراق ءابىلقايىردىڭ ورىس مەملەكەتى الدىنداعى بەدەلىن قاتتى قىزعانادى، ونىڭ ۇستىنە ەجەلدەن كەلە جاتقان ۇساق-تۇيەك كەگى دە كوپ. 1748 جىلى باراق پەن ءابىلقايىر قابىرعا وزەنىنىڭ ماڭايىندا كەزدەسىپ قالادى. ەكەۋى دە قىزبا، كەكشىل كىسىلەر بولعان كورىنەدى. قاسىنا ەرگەن كىسىلەر ابىلقايىردىكىنەن كەپ بولعاندىقتان، باراق سۇلتان بىردەن حان قولىنا قارسى شابادى. حاننىڭ از قولى العاشقى تەگەۋرىنگە دە توتەپ بەرە الماي قاشۋعا ءماجبۇر بولادى. حان دا شەگىنەدى. سول كەزدە باراقتىڭ بالاسى شىعاي قۋىپ جەتىپ ءابىلقايىرعا نايزا سالادى. اتتان قۇلاپ تۇسكەن حاندى باراق كەلىپ ءوز قولىمەن ولتىرەدى. بۇل مالىمەتتى تاريحشى ا. ليەۆشين ەلشى م. تيەۆكەليەۆتىڭ جۋرنالىنان العان كورىنەدى. ال، ەندى ءبىر دەرەكتە، اتاپ ايتقاندا، تورعاي وبلىسىنىڭ سوعىس گۋبەرناتورى ل. ف. بالليۋزەكتىڭ «بۇل وقيعا انىق بەلگىلى» دەپ اتاپ تۇرىپ مالىمدەۋىنشە، ءابىلقايىردى سىرىمبەت باتىر ولتىرگەن دە، ال ونى قانعا-قان دەگەن زاڭ بويىنشا ءابىلقايىردىڭ بالاسى ەرالى ءوز قولىمەن ولتىرگەن جانە ونىڭ ۇستىنە، ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ ۇيعارىمى بويىنشا، ەكى قۇن العان. ل. ف. بالليۋزەك بۇل پىكىردى 1871 جىلى قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپتىق پراۆوسى جايىندا جيناعان ماتەريالىندا كەلتىرەدى. قالاي دەگەنمەن دە، بىزشە، ليەۆشيننىڭ مالىمەتى اقيقات سياقتانادى.
ىسىندە، مىنەزىندە قايشىلىقتارى كەپ بولعانمەن، قازاق حالقىن ۇلى ورىس حالقىنا جاقىنداستىرۋدا، ەلدىڭ ەرتەڭگى كۇنىن دۇرىس كورە بىلۋدە ءابىلقايىر، ءسوز جوق، وتە كورەگەندىك جاساعان ادام. سوندىقتان قازىرگى ۇرپاق وعان ءدايىم ريزا.
1727 جىلى سيەۆان-رابدان ءولدى. ونى ءوز ايەلى جانە سونى جاقتاۋشىلار ۋ بەرىپ ولتىرەدى. تاققا وتىرعان عالدان-سەرەن وگەي شەشەسىن دە، وعان كومەكتەسۋشىلەردى دە اياۋسىز جازالايدى. ول اكەسى سيەۆان-رابداننىڭ ەل باسقارۋداعى ىشكى-سىرتقى ساياساتىن بۇلجىتپاي جالعاستىردى. كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز جەرى قالماقتاردان قايتارىلعانمەن، ول كەزدە ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ جەرى ءالى دە بولسا سولاردىڭ قول استىندا قالدى. قازاقتار جەتىسۋ جەرىن تولىق ازات ەتۋ جولىنداعى كۇرەسىن توقتاتپادى. سين يمپەرياسى دا قايتا سوعىس ارەكەتىن قاراستىرا باستادى. جوڭعار باسقىنشىلارىنىڭ قول استىندا قالعان جەتىسۋدىڭ ىلە القابى بويىنداعى شىعىس بولىگىن ازات ەتۋگە ايگىلى باتىر حانگەلدى مەن ونىڭ نەمەرەسى تۇكە بالاسى رايىمبەك، ناۋرىزباي، بايسەيىت، قىستىق مالاي، سونداي-اق سۋاننىڭ بولەك، ساتاي باتىرلارى كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.
رايىمبەك باتىردىڭ قالماق باتىرىن جەكپە-جەكتە جەڭىپ، اسكەرىن كۇل-تالقانىن شىعارا جەڭگەن جەرىنە قازاقتار «ويرانتوبە» دەپ ات قويعان. ول جەر — الماتى — نارىنقول تاس جولىنىڭ بويىنداعى كوكپەكتى سەلوسىنىڭ قارسى بەتىندەگى تاۋ بوكتەرى. سول ارادا رايىمبەك بۇلاعى دەگەن بۇلاق تا بار. رايىمبەك جوڭعارلارعا قارسى سوعىسقا 17 جاسىندا قاتىسىپ، باتىر اتى سوندا شىعادى. ول اتاسى حانگەلدىنىڭ جولىن قۋىپ، ءوز ءومىرىن ەلىنىڭ يگىلىگىنە ارنايدى. جوڭعار باسقىنشىلارى قازاق جەرىنە باسىپ كىرگەندە، 1723 جىلى، اتاسى حانگەلدى — ايگىلى تولە بيمەن جانە قودار بيمەن بىرىگىپ، سۋاننىڭ بولەك، ساتاي باتىرلارىمەن قوسىلا ورىس پاتشاسىنا حات جولداپ، جەتىسۋداعى ۇلى ءجۇز قازاقتارىن قول استىنا الۋىن وتىنگەن ەكەن. ال رايىمبەك سول اتاسى باستاعان يگى ءىستىڭ جۇزەگە اسۋى ءۇشىن جوڭعارلىقتارمەن سوعىسىپ، جەتىسۋدى ازات ەتۋ جولىنداعى كۇرەستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. رايىمبەك باتىردىڭ بەيىتى الماتى قالاسىندا. ونىڭ ەرلىگىن جىرعا قوسىپ، قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى مۇقاعالي مۇقاتايەۆ «رايىمبەك! رايىمبەك!» اتتى پوەما جازدى.
ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان قازاق-جوڭعار سوعىستارى ءبىر جاعىنان ەلدى كۇيزەلتسە، ەكىنشى جاعىنان «بىرلىك بولماي، تىرلىك بولمايتىندىعىنا» كوز جەتكىزدى. بۇل باسىنا كۇن تۋعان كەزدە، تۋعان جەرىن شىرىلداپ قورعاعان «ەڭىرەپ تۋعان ەرلەر» شىقتى. سول ەرلەردىڭ اتىن قازاق حالقى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇرمەت تۇتىپ ەستە ساقتاپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى — ابىلاي. شىن اتى — ءابىلمانسۇر. ءبىراز ۋاقىت «سابالاق» دەگەن دە اتپەن جۇرگەن كورىنەدى. ول دا ءابىلقايىر سياقتى سۇلتانداردىڭ كىشى بۋىنىنان شىققان. 1711 جىلى تۋىپ، 1781 جىلى ولگەن. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» وقيعاسى كەزىندە ول بار-جوعى ون ەكى جاستا عانا. ەل اۋزىنداعى اڭگىمەگە، اڭىزدارعا قاراعاندا، ابىلاي جوڭعارلارعا قارسى سوعىسقا ون بەس جاسىندا-اق قاتىسقان. دەگەنمەن ونىڭ العاش رەت ۇلكەن ەرلىك كورسەتكەنى ون بەس جاسىندا ەمەس، جيىرما جاسىندا سياقتى. ويتكەنى ابىلايدى ءسۇيىپ، ءسۇيسىنىپ جىرلاعان اقىن، جىراۋلاردىڭ ءبارى سونى ايتادى. مىسالى، ءتاتىقارا اقىن: «ءدال جيىرماعا كەلگەندە، اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدى، ازۋىن تاسقا بىلەدى، دۇشپانعا تابان تىرەدى»،— دەيدى. ۇمبەتەي جىراۋ: «جيىرما جاسىڭ تولعاندا، قالماقپەن سوعىس بولعاندا، العاشقى باقتى تاپقاندا»،— دەپ ودان ءارى انىقتاي تۇسەدى. ال بۇقار جىراۋ: «جيىرما بەسكە كەلگەندە، باقىت بەردى باسىڭا»،— دەيدى.
ابىلايدىڭ اتاسىنىڭ اتى ابىلاي بولعان. شوقاننىڭ ايتۋى بويىنشا، ول تۇركىستاندى بيلەگەن، اسكەري ەرلىكتەرىنە بولا جۇرت ونى قانىشەر اتاعان. ابىلايدىڭ ءوز اكەسى ءۋاليدى كورشى قالانىڭ بيلەۋشىسى ءولتىرىپ كەتەدى، ون ءۇش جاسار ابىلايدى الدەبىر قۇل امان الىپ قالادى. سودان ول كەيىن تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باعادى، ءار ءتۇرلى قىزمەتتە بولادى. ەل باسىنا كۇن تۋعان ەكىتالاي كەزەڭدە ونىڭ اتى ەرلىگىمەن شىعادى. «الماس پىشاق قاپ تۇبىندە جاتپايدى» دەگەن ءسوز ءدال ابىلايعا ايتىلعانداي. قالماقتارعا قارسى شاپقاندا، «ابىلايلاپ» ۇران تاستاعانىنا بولا ابىلاي اتانعان دەسەدى، ول اقىلدى، سوعىس ارەكەتتەرىن بەلگىلەۋدە ەتە شەبەر ستراتەگ، ۇيىمداستىرۋشى بولعان. ونىڭ ديپلوماتيالىق ىستەرى دە وتە شەبەر. جوڭعارلار باسىپ العان قازاق جەرىن ازات ەتۋ جولىندا ول كۇشىمەن دە، اقىلىمەن دە از قىزمەت جاساعان جوق. حالىق تا ونى سول ءۇشىن قۇرمەتتەدى.
ابىلاي — اسا قاتالدىعىمەن، كەسىمدى پىكىرىمەن، سونىمەن بىرگە قاجەت جەرىندەگى ايلالىعىمەن جانە اركىمنىڭ ءىسىن باعالاي بىلۋىمەن دە بەدەلگە يە بولعان ادام، جوڭعارلارمەن بولعان اتىس-شابىس جىلدارىندا ابىلاي جەتىسۋدا الدەنەشە بولعان دەسەدى، ول جايىنداعى اڭگىمەلەر ەل اراسىندا ءالى ساقتالعان.
بىردە ابىلاي اسكەرى جەتىسۋدا تۇراتىن قازاق رۋى جالايىر ىشىنە توقتاپتى. ابىلاي، ارينە، ەڭ سىيلى كىسىنىكىنە تۇسكەن. وتاعاسى قارت كىسى ەكەن، جانىندا ون بەس جاسار ۇلى بولىپتى. قازاق ادەتىمەن قارتتى ابىلاي سوزگە تارتىپ: «اقساقال، ايتىڭىزشى، جول اناسى نە، سۋ اناسى نە، ءسوز اناسى نە؟» — دەپتى. اقساقال ويلانىڭقىراپ بارىپ، باتىلسىزداۋ: «جول اناسى نە بولسىن، ۇلكەن داڭعىل جول شىعار. سۋ اناسى مۇحيت تا، ءسوز اناسى ءتىل ەمەس پە؟» — دەپ، جۇمباق سوزگە جۇمباق جاۋاپ قايتارسا كەرەك. سوندا قارتتىڭ قاسىندا وتىرعان ون بەس جاسار بالا جۇلىپ العانداي: «اتا، دۇرىس ايتپادىڭ»،— دەپتى. قارت تا، ابىلاي دا، ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى بالانىڭ بەتىنە قارايدى. ول اسپاي-ساسپاي: «جول اناسى تۇياق بولار، سۋ اناسى بۇلاق بولار، ءسوز اناسى قۇلاق بولار»،— دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سەز قيسىنىنا قاتتى ريزا بولعان ابىلاي: «اتىڭ كىم، شىراعىم؟» — دەگەندە، بالا: «ەسكەلدى»،— دەگەن ەكەن. «ە، جالايىردى اۋزىنا قاراتاتىن ادام جاڭا ءوسىپ كەلە جاتىر ەكەن»،— دەگەن كورىنەدى ابىلاي سوندا. الگى ءسوزدى سول اراداعى ەل ابىلاي بەرگەن باتاداي كورەدى، ءالى كۇنگە دەيىن اۋليەلىك پىكىر دەپ باعالايدى.
سول ابىلاي قالىڭ اسكەرمەن قاراتالدىڭ بويىنا تۇتقيىل قيىن-قىستاۋ كەزدە كەلىپ قالادى. اسكەردىڭ ازىق-تۇلىگى جوق، جورىقتان قالجىراعان قامسىز ءبىر كەزى بولسا كەرەك. تاڭداپ-تالعاماي، رەتى كەلە قالعان اۋىلعا توقتايدى. شارشاعان اسكەر كۇش جيناپ، الگى اۋىلعا جەتى كۇن ايالدايدى. جەتى كۇن بويى ابىلاي دا توق، اسكەرى دە توق، اناۋ جوق، مىناۋ جوق دەگەن كۇڭكىل اڭگىمە دە: بەرمەي جاتىر، جەتپەي جاتىر دەگەن شاعىم دا — ەشتەڭە ەستىلمەيدى، ءبارى ىڭ-شىڭسىز. ابىلاي ويلانىپ قالادى. جەتىنشى كۇن دەگەندە، جىگىتتەرىن شاقىرىپ الىپ: «ءاي، جىگىتتەر، ءبىزدى جەتى كۇن بويى تاماقتاندىرىپ، باعىپ-قاعىپ جاتقان كىم؟ ءاتى-جونىن بىلدىڭدەر مە، الىپ كەلىڭدەرشى، كورەيىن»،— دەيدى. «قۇپ بولادى»،— دەپ جىگىتتەرى شىعىپ كەتەدى. الدەن ۋاقىتتا ساقالى وسكەن، بەتىنىڭ ءبارى تۇك-تۇك، ومىراۋى اشىق، كوكىرەگىنىڭ ءبارىن ءجۇن باسقان ءداۋ قارا كىسى كەلىپ بوساعادان ءۇنسىز باسىن يەدى.
— وسى اۋىلدىڭ يەسى سەن بە؟— دەيدى ابىلاي.
تۇكتى ءداۋ تاعى ۇندەمەي باسىن يەدى.
— قانشا مالىڭدى جەدىك، اقىسىنا نە سۇرايسىڭ؟ — دەيدى.
ءداۋ قارا تاعى ەڭكەيە بەرىپ باسىن شايقايدى.
— وسىنىڭ ءبارىن ءوزىڭ ءبىلىپ ىستەدىڭ بە الدە بىرەۋ كۇشتەدى مە؟ — دەپ سۇرايدى.
وعان دا تاعزىم ەتىپ ءتىلسىز جاۋاپ قايىرادى.
ابىلاي الگىنىڭ قىلىعىنا قايران قالعانى سونداي، اتىن سۇراۋدى دا ۇمىتىپ كەتەدى. تەك ءداۋ قارا ءوز جونىنە كەتىپ بارا جاتقاندا، قاسىنداعىلارعا:
— مىناۋىڭ ادام ەمەس، قابان عوي،— دەپ كۇڭك ەتىپ قالسا كەرەك. سودان بىلاي الگى كىسىنىڭ اتى قابان اتالىپ كەتىپتى.
وتىرىك-شىنىن كۋالەندىرە الماساق تا، اڭگىمەنىڭ استارىنان ابىلايعا دەگەن ەل پەيىلى، ءتىپتى، ابىلايعا عانا ەمەس، ابىلاي سياقتى حالىققا قيىن كەزەڭدە قورعان بولا بىلگەن باتىرلارعا دەگەن قاراپايىم جۇرتتىڭ سىي-قۇرمەتى ايقىن اڭعارىلادى. حالىق، بالكىم، ءوزى ءۇشىن باسىن ولىمگە تىككەن ەرلەردىڭ كەمشىلىگى مەن قاتەلىكتەرىن دە كوشىرىپ جىبەرەتىن بولۋ كەرەك. ولاردىڭ ەرلىگىن عانا ۇرپاققا ۇلگى ەتىپ، كولەڭكە جاقتارىن كوپ ايتپاي، ءقادىرىن تۇسىرمەۋگە تىرىسقان عوي.
سۇيەگى سۇلتان بولعانمەن، ابىلايدىڭ قارا باسىنان تالاي قيىنشىلىقتار وتكەن. جاس كۇنىندە قۇلدىڭ ورنىنا دا جۇرگەندىگىن جوعارىدا ايتتىق. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» جىلدارىندا ەلگە ەس بولارلىقتاي ايتۋلى ارەكەت جاساي الماعاندىقتان، ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەتتىڭ بەدەلى كوزى تىرىسىندە-اق ابدەن تايعان بولاتىن. ءىس جۇزىندە ورتا ءجۇزدىڭ باستى بيلىگى ابىلايعا قاراپ، ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ دا ءبىراز بولىگى سونىڭ قول استىنا وتكەن-دى.
رەسمي جولمەن حان سايلانباسا دا، ابىلاي حاندىق دارەجەدە قىزمەت اتقارادى. ول ءبىر سوعىستا قالدان-سەرەننىڭ ۇلى شارىشتى (چارچ) ولتىرەدى. 1742 جىلى وشىككەن قالداننىڭ اسكەرلەرى ابىلايدى قاپىدا قولعا تۇسىرەدى، سودان ول تۇرمەدە ءبىر جىلعا جۋىق جاتادى. الايدا تۇرمەدەن قالاي قۇتىلىپ شىققانى جايىندا ناقتى دەرەكتەر جوق، ءبىراق 1743 جىلدىڭ كوكتەمىندە تۇرمەدەن بوساپ شىققانى اقيقات. ليەۆشيننىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ونى قۇتقارىپ الۋعا ورىس مەملەكەتىنىڭ ارەكەتى سەبەپ بولعان سياقتى. ورىنبور گۋبەرناتورى نەپليۋيەۆ مايور كارپ ميللەردى قالدانعا جۇمساپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ابىلايعا ازاتتىق بەرىلگەندەي. ءسىرا، تۋعان بالاسىن ولتىرگەن كىسىنى امان-ەسەن ەلىنە قايتارۋعا قالدان جايدان-جاي رۇقسات بەرە قويماسا كەرەك. ونداي قادامعا ونى اياق باستىرسا، تەك روسسيا سياقتى ۇلكەن مەملەكەتتەن قورقۋ عانا اياق باستىرا الادى. الايدا ت. مويسەيەۆ 1983 جىلى جارىق كورگەن «XVI—XVIII عاسىرلارداعى قازاقستان، ورتا جانە ورتالىق ازيا» اتتى كىتاپتاعى ماقالاسىندا قالدان-سەرەننىڭ مايور. كارل ميللەردى سول جولى قابىلداماي قويعاندىعىن دالەلدەيدى. جانە ابىلايدى بوساتا وتىرىپ، قالدان ءابىلقايىردىڭ ورىس قول استىنا بەكەر كىرگەندىگىن ايتىپ سالەم جولداپتى.
ءبىر قىزىعى، جاز ايلارىندا ابىلاي سۇلتاننىڭ بالالارى قالدان-سەرەننىڭ ورداسىنا بارىپ، بىر-ەكى اي جايلاۋدا بولىپ، قالداننىڭ بالالارىمەن بىرگە ويناپ-كۇلىپ قايتادى ەكەن.
ابىلايدىڭ قالماق تۇتقىنىنان قالاي قۇتىلعانىن ۇمبەتەي جىراۋ بىلاي ماداقتايدى:
— قالدان حاننىڭ اسكەرى
ىزدەپ سەنى ارى-بەرى،
قاپىدا ۇستاپ العاندا،
الىپ بارىپ تاشكەندە
كور زىندانعا سالعاندا،
ەلىڭ قاراڭ قالعاندا،
توقسان جاقسى ءۇش جۇزدەن
سەنى سۇراي بارعاندا،
ولتىرەم دەپ قالدان حان
ورايىنا شارىشتىڭ
سوزىنە قارسى ءسوز ايتىپ،
جاۋاپتاستىڭ، قارىستىڭ.
قاپيادا تۇتىلدىڭ،
قالماققا بىتەۋ جۇتىلدىڭ،
شەشەندىك جولىن تۇتىندىڭ،
ءۇش اۋىز سوزبەن قۇتىلدىڭ،
ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي؟
اسىرا ماقتاپ وتىرعان بولار-اۋ دەگەننىڭ وزىندە دە، جىردىڭ تۇبىندە ءبىراز شىندىق جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. وسىنداعى «شەشەندىك جولىن تۇتىندىڭ» دەگەن تىركەستە كوڭىل اۋدارارلىق ءبىر گاپ بار سياقتى، ويتكەنى ەل ىشىندە وسىعان وراي ءبىر اڭگىمە ايتىلادى.
تۇتقىنداعى ابىلايدى الدىنا الدىرىپ: «ابىلاي، باۋىر ەتىم بالامدى ءولتىرىپ، قايعىدان قان جۇتقىزدىڭ، ساعىنىشتان سارعايتتىڭ، قانعا-قان، باسىڭدى الام!»— دەپتى قالدان.
سوندا ابىلاي ساسپاستان: «ءاي، قالدان، سەن دە سان رەت سوعىسىپ كوردىڭ، سوعىستىڭ سىرىن بىلەسىڭ؛ كوزىڭە قان تولعاندا، قايسىسى قارانىڭ ۇلى، قايسىسى حاننىڭ ۇلى دەپ قاراپ جاتپايسىڭ؛ قارا قالماق تا، قۇبا قالماق تا ءبىر قالماق دەپ، قارسىڭا كەلگەندى شانشيسىڭ. بالاڭدى ولتىرسەم، سەنىڭ بالاڭ بولعان سوڭ ەمەس، بايقاماي سوعىسىپ جاتقانداردىڭ ءبىرى دەپ ءولتىردىم. اجالى شىعار، توپىراعى تورقا بولسىن! ءولى بالاڭدى سەن ساعىنعاندا، ءتىرى بالامدى مەن ساعىنبادى دەيمىسىڭ، بەس اي ازاپقا سالدىڭ، الار ءوشىڭدى الدىڭ، ەندى بالا-شاعاما جىبەر»،— دەگەن ەكەن.
بالاسىن ويلاپ سولق-سولق جىلاعان قالدان سول سوزدەن كەيىن ابىلايدى نوكەرلەرىمەن قوسا تۇرمەدەن بوساتسا كەرەك. اڭىز اڭگىمە وسىلاي دەيدى.
1740 جىلى ابىلمامبەتپەن بىرگە روسسياعا باعىنۋعا ۋادە ەتكەن ابىلاي 1750 جىلى سونداي ۋادەنى قىتايعا دا بەرەدى. جانە ولاردىڭ ەلشىسىن قابىلدايدى. ول ءسويتىپ ءوز تاۋەلسىزدىگىن ايلامەن دە ساقتاپ قالۋعا تىرىسادى. ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت قايتىس بولعان سوڭ، مۇراگەرلىك زاڭعا سايكەس بولماسا دا، 1771 جىلى حالىق ونى حان كوتەرەدى، 1772 جىلى ابىلاي روسسياعا باعىناتىندىعى جايىندا ەكىنشى رەت انت بەرەدى. ول تۇركىستان، سايرام، شىمكەنت، سوزاق قالالارىن وزىنە قاراتادى. بالاسى ادىلگە تالاس بويىنان قالا سالىپ بەرىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ بيلىگىن سوعان بەرەدى بالالارىنا ابىلاي «قازاق اراسىنداعى رۋ تالاسىن ەشقاشان اقي-تاقيىنا جەتكىزە شەشپەڭدەر، ويتكەنى ولاردىڭ اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك پەن ارازدىڭ قانا حان تاعىنىڭ مىزعىمايتىن تىرەگى بولا الادى»،— دەپ اقىل ايتاتىن كورىنەدى،
كەزىندە ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە تۇيگەنمەن، ابىلاي قاتارداعى حالىق جاعدايىن، ءتۇرمىس-حالىن جاقسارتۋدا ەشقانداي ۇلگى بولارلىق رەفورما جاساي العان جوق. ەلمەن، ەل ءسوزىن ۇستاعان جاقسىلارمەن ساناسپاي، ءوزىم بىلەمگە سالىپ اعات ىستەگەن ارەكەتتەرى دە كوپ. ونىڭ ءبىرازى قازاقتىڭ اقىن، جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارىنان دا ايقىن اڭعارىلادى. «سەن ەلدىڭ ارقاسىندا، ەرلەردىڭ ارقاسىندا عانا ابىلاي بولعاسىڭ، سونىڭدى ۇمىتپا!» — دەپ، ولار ىلعي ابىلايعا وتكەنىن ەسكە سالىپ تەجەپ وتىرادى. ءتاتىقارا اقىننىڭ: «ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى اقىلداسىپ، قولداسىپ حان كوتەرىپ ەدى، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن ءبىر بالاسىنداي كورمەدى. ات قۇيرىعىن سۇزىڭدەر، اللالاپ اتقا مىنىڭدەر، حانتالاۋ قىلىپ الىڭدار!» — دەۋى حالىقتىڭ قاھارىن دا، حاننىڭ مىنەزىن دە ءبىرشاما كوزگە ەلەستەتەتىندەي.
ايتسا ايتقانداي، ابىلايدى ابىلاي ەتكەن قازاق باتىرلارى عوي. ونىڭ زامانىندا ەلدىڭ ەلدىگىن قورعاعان قانشاما باتىرلار ءوتتى. ءبىز ونىڭ ءبىرىن بىلسەك، ءبىرىن بىلمەيمىز. كەيبىرىنىڭ اتىن ەستىسەك تە، ءىسىن ەستىمەدىك. ەستىگەنىمىزدىڭ كوبىن، امال نە، ەستەن شىعارىپ تا الدىڭ. جازۋسىز، سىزۋسىز جۇرتتىڭ تاريحى قۇمنان التىن ىزدەگەندەي، ءار جەر-ار جەردە جىلت ەتكەننىڭ ءوزىن قۇنتتاپ ءجۇرىپ قۇراماساڭ، «ەسەك-كەسەك كۇيىندە كەزىگە بەرمەيدى. وعان مىسالدى تاعى جىراۋلاردان ىزدەيىك.
— قالدانمەنەن ۇرىسىپ،
جەتى كۇندەي ءجۇرىسىپ،
سونداعى جولداس ادامدار:
قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەمباي،
شاقشاق ۇلى جانىبەك،
سىرگەلى قارا تىلەۋكە،
قاراقالپاق قۇلاشبەك،
تىگەدەن شىققان ەستەربەك،
شاپىراشتى ناۋرىزباي،
قۇدامەندى جىبەكباي قاسىندا،
ب ا ق، داۋلەتى باسىندا
سەنەرباي مەن شۇيبەكباي،
تاڭسىق قوجا، مامىت بار،
قاسقاراۋ ۇلى مولداباي،
قاتاردان جاقسى قالدىرماي،
ايناقۇل ءباتي ىشىندە،
وڭكەي باتىر جيىلىپ،
ابىلاي سالدى جارلىقتى،—
دەمەۋشى مە ەدى بۇقار بابامىز. تىزىمدەپ شىققاننىڭ وزىندە تۇلا بويىڭ شىمىرلاپ، كىلەڭ باتىرلاردىڭ كيەلى ەسىمىن قۇرمەتپەن اتايسىڭ. اتايمىز. كوپ جاعدايدا اتاۋدان ارى اسا المايمىز. ەسكە الۋعا بولار ەدى، ەسكە الاتىنداي ەشبىر تاريحىن ناقتى بىلمەيمىز. بۇقار جىراۋ بابالىق ماحابباتىمەن مەيىرلەنە اتاپ وتىرعان باتىرلاردى ءبىز دە مەيىرلەنە بالالىق ماحابباتپەن ەسكە العىمىز كەلەدى، ءبىراق قالاي ەسكە الارىمىزدى بىلمەيمىز. ناقتى ءىسىن، ناقتى بەينەسىن ەڭ قۇرىماسا ەلەستەتكىمىز كەلىپ ەنسيكياوپەديانى اشساق تا، تاريحتى اقتارساق تا، جالپىلىقتان ارى اسا الماي جىعىلامىز. تاريحقا ىلتيپاتپەن، ۇلكەن مەن كىشىنى بىردەي ەلەپ قاراۋدى بۇگىنگى ۇرپاق ورىس حالقىنان، ەۆروپا حالىقتارىنان قاتتى ۇيرەنۋلەرى كەرەك.
بۇقار جىرىندا اتى اتالعان ءۇش باتىر: قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەمباي جانە شاپىراشتى ناۋرىزبايلاردىڭ ءارقايسىسى — ابىلاي اسكەرىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى بولعان باتىرلار.
سالقام جاڭگىر مەن باتۋر قونتايشى 1643 جىلى سوعىسقان وردىڭ بۇلاعىنىڭ باتىس جاعىندا، جالاۋلى دەگەن جوتانىڭ جول وتەتىن مويناعىندا تاستان ۇيگەن جالعىز مولا بار، ەل سونى قاراكەرەي قابانباي باتىردىكى دەيدى. دالەلدەنۋى قيىن بولعانمەن، قۇلاق اسپاي قويۋعا تاعى بولمايتىن دەرەك. ول مولانىڭ قاسىنان بەتىن ءبىر سيپاماي ەستى قارتتار ەتپەيدى. «اپىرماي، بابامىز قابانباي باتىردىڭ بەيىتى دەگەنى راس پا ەكەن، ءا؟»— دەپ، بابا ەرلىگىن بىلەتىن جاستار ءبىر اڭگىمە ايتپاي، بۇرىلىپ قاراماي تاعى وتپەيدى. سونىڭ ءبارى — تاربيە، ءداستۇر ەستى حالىق ەسكىسىن سىيلاۋ ارقىلى بۇگىنگىسىن بيىكتەتەدى» ءبىزدىڭ ۇرپاق تا — بۇگىنگى كوممۋنيزم قۇرىلىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن ۇرپاق تا — اتا-باباسىنىڭ سۇيەگى جاتقان جەردى جاۋعا تاپتاتپاس ءۇشىن جانقيارلىق ءىستىڭ قاندايىنا بولسا دا بارادى ۇرپاقتان ۇرپاق ۇيرەنىپ، جيىن-تويلاردا جاتقا ايتىلىپ كەلە جاتقان «قابانباي باتىر» جىرىنىڭ ەل ىشىندە الدەنەشە نۇسقاسى بار. ونىڭ ەكى نۇسقاسىن كۇيتاباققا جازىلىپ، ءقازىر تالاي ءۇيدىڭ تورىندە تۇر.
قابانبايدىڭ تۋعان، ولگەن جىلدارى بەلگىسىز. نايمان تايپاسىنىڭ قاراكەرەي رۋىنان شىققان. كەيىن سول رۋدىڭ ءبيى بولادى 1745 جىلى روسسيانىڭ قول استىنا وتۋگە تىلەك بىلدىرگەن پروگرەسسيۆتىك باعىتتاعى باتىر. قارتايىپ بارىپ ولگەن دەگەن جورامال بار.
بوگەمباي اتتى باتىر قازاقتا ەكەۋ (بوگەنباي دەپ تە جازىلىپ ءجۇر). ەكەۋى دە ءبىر كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن، ءبىر كەزەڭدە اتتارى شىققان. بۇقار جىرىندا اتى اتالعان بوگەمباي باتىر 1690 جىلى سىر بويىندا تۋسا كەرەك. ارعىن تايپاسىنىڭ ىشىندەگى قانجىعالى رۋىنان شىققان. قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەڭ ۇلكەن اعاسى سانالىپ، «قانجىعالى كارت بوگەمباي» اتالىپ كەتكەن. ۇلكەن اسكەرباسى بولعان، قازاق-قالماق جانە قازاق-قىتاي سوعىستارىندا ەرلىگىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەن. تۇركىستان، ساۋران قالالارىن جوڭعارلاردان ازات ەتۋدە، ولاردى قازاق جەرىنەن اسىرا قۋۋدا ۇلكەن ۇلەسى بار باتىر 1756—58 جىلداردا تالقى سوعىسىندا (سايرام كولىنىڭ قاسى، قازىرگى شىڭجاڭ ولكەسى) جۇڭگو اسكەرىن كۇيرەتە جەڭىپ، ولاردى ۇرىمجىدەن اسىرا قۋعان 1761 جىلى ول قىتايعا ەلشىلىككە دە بارعان.
جالپى، ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەرگە اقىن-جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىنا قاراعاندا، بوگەمباي ەرلىگىنە وراي اقىلدى دا ادام بولعان 85 جاسىندا تورعاي وزەنىنىڭ بويىندا قايتىس بولىپ، سۇيەگى تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەت ياسساۋي كۇمبەزىنە جەرلەنەدى، تۇرانالى، تۇرىمبەت اتتى ەكى بالاسى بولعان كورىنەدى. ول جايىندا «بوگەمباي باتىر» اتالاتىن ەپيكالىق پوەما بار. ونىڭ ءبىر نۇسقاسىن پروفەسسور سارسەن امانجولوۆ 1935 جولى جەكە كىتاپ ەتىپ باستىرعان دا ەكەن. ءقازىر قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قورىندا تالدىقورعاندىق قارت اقىن مۇقاش بايباتىروۆتىڭ جازدىرۋىندا ەكى بولىمدىك «بوگەمباي باتىر» جىرى ساقتاۋلى. ءوز ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل جىردى ول كىسى شويبەك تاستەمىروۆ دەگەن كىسىدەن 1927 جىلى ۇيرەنىپتى. جىردىڭ ءبىر ءبولىمى باتىردىڭ اقىلدى ىستەرىنە. تاجىريبەلىلىگىنە ارنالسا، ەكىنشىسى باتىرعا دەگەن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ قۇرمەتىن كورسەتۋگە ارنالعان.
سول جىردىڭ ەكىنشى ءبولىمىن تالداي كەتۋدىڭ تاربيەلىك، تانىمدىق ۇلكەن ءمانى بار دەپ ويلايمىن.
بوگەمباي باتىردىڭ قارتايعان شاعى ەكەن. بەسىن كەزىندە بىرەۋ شاپقىلاپ كەلىپ حابار ايتادى. قالماقتىڭ قاراناي دەگەن باتىرى ون توعىز مىڭ اسكەرمەن ەل شەتىنە كىرىپ، سەمىز مالداردى ساناپ الىپ اكەتىپ جاتىر ەكەن. جات حاباردى ەستىگەن سوڭ، قارت بوگەمباي ءىنىسى سارىباي باتىردى جۇمساپ ەل-جۇرتتى جينايدى. ەركەك كىندىكتەن ەشكىم قالماي جينالادى، جاۋعا قارسى قارت بوگەمباي ءوزى دە شىقپاق بولادى، ءبىراق باتىر ىنىلەرى وعان كونبەيدى. بوگەمبايدىڭ باتىر ىنىلەرىنىڭ ءبىرى بەكسۇلتان جاۋعا مىنەرگە ات تاپپاي قاتتى قينالادى. اقىرى ءويتىپ-بۇيتىپ ءجۇرىپ سارىباي باتىر قالماققا قارسى جاساق جينايدى.
ەلدى قالماق شاپتى دەگەن حاباردى سارىباي ابىلمامبەت حانعا دا جەتكىزەدى. ءبىراق قورققان حان جاۋعا شاپپاي ۇيىندە بۇعىپ قالادى.
قالماقتىڭ قاراناي باتىرى قازاق ەلىنىڭ شەتىنە ىلىگە-اق: «قولىما بوگەمباي باتىردى بەرىڭدەر»،— دەپ جار سالادى.
— قالماققا قازاق قارسى جاقىندادى،
ازۋى قارانايدىڭ ساقىلدادى.
«قولىما بوگەمبايدى ءتىرى بەرسەڭ،
جاۋ بولماي قايتامىن»،— دەپ تاقىلدادى،—
دەيدى جىر. «مەنىڭ توعىز جاسىمدا بوگەمباي باتىر اكەم شىناردىڭ باسىن كەسكەن. اكەم وندا 49-دا بولاتىن. مەن جاس بولدىم، جەتىم بولدىم، ەندى اكەمنىڭ كەگىن الۋعا كەلدىم. بوگەمبايدى ۇستاپ بەرمەسەڭدەر، قازاقتىڭ ۇلىن قۇل، قىزىن كۇڭ ەتىپ قىرام»،— دەيدى قاراناي.
قازاق جاساعى بوگەمبايدى قازاق حالقىنىڭ بەدەلى ساناپ، ەر نامىسى — ەل نامىسى ءۇشىن جوڭعارلارعا قارسى شىعادى. ەكى اسكەر بەتپە-بەت كەلەدى. سەندە استىنا قارا تۇلپار مىنگەن، دەنەسى بۇكىل اسكەردىڭ ىشىندە ەرەكشە ءداۋ، باسىنداعى دۋلىعاسىنىڭ ءوزى مۇناراداي، جۋان كەۋدەلى قاراناي اسكەردىڭ الدىنا شىعىپ، قازاق باتىرلارىن جەكپە-جەككە شاقىرادى، سارىباي كوپكە قارايدى، سەن شىق دەپ ەشكىمگە ايتا المايدى. جيىرما ەكى جاستاعى تۇمانبەك دەگەن جىگىت دەرەۋ اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ جول سۇرايدى. سارىبايدان باتا الىپ، كوك اتتى جىگىت قالماققا قاراي بەتتەيدى.
قاراناي تۇمانبەكتى قوراش كورىپ: «بەيشارا، سەن كىمسىڭ؟ ولەسىڭ عوي، بوگەمبايدى اكەپ بەرسەڭ، ءتىرى قالاسىڭ»،— دەپ مازاقتايدى. جاس تۇمانبەك تايسالماي:
«تۇمانبەك — مەنىڭ اتىم، اكەم — مايان،
تۋىسى بوگەمبايدىڭ ەلىمە ايان»،—دەيدى.
قاراناي سوندا: «ەجەلدەن قازاق-قالماق سوعىسقاندا، اۋەلگى كەزەكتى قالماق الاتىن، كەزەگىمدى بەر، بالا»،— دەيدى. تۇمانبەك كونەدى. قاھارلانعان قاراناي بۋراداي شابىنىپ كەلىپ سەگىز قىرلى نايزاسىن شۇرقىلتايدان سۇعادى. سول ءسات تۇمانبەك تە نايزانىڭ ۇشىن ۇستاي الادى. ەكەۋى سىرەسىپ قاتىپ قالادى. يتەرىسىپ ىرعاسىپ تۇرعاندا، تۇمانبەكتىڭ استىنداعى كوك ات سالماققا شىداماي سىر بەرىپ قالادى: بەلى مايىسىپ، ءسۇرىنىپ كەتەدى. سول ۋاقىتتا تۇمانبەك قولىنداعى نايزادان ايرىلىپ قالادى، قاس قاعىم ءساتتى پايدالانىپ، قاراناي نايزاسىن سۇعىپ ۇلگەرەدى. قازاق باتىرى جەر قۇشىپ، قاراناي ات ويناتىپ بەتكە شىعا بەرەدى.
تۇمانبەكتىڭ سۇيەگىن جاۋعا تاپتاتپايمىز دەپ، قالىڭ قازاق لاپ قويادى، قىرعىن سوعىس باستالادى دا كەتەدى. كۇن باتقانشا سوعىسىپ، قازاقتان ءتورت ءجۇز ادام قىرىلادى، قالماقتىڭ سانى ودان از.
ەندى قولباسى سارىبايعا بەكسۇلتان باتىر كەلىپ مۇڭىن شاعادى. «جەكپە-جەككە شىعايىن، قالماقتان كەكتى الايىن، الا الماسام، ولەيىن، ءبىراق استىما مىنەر اتىم جوق، ات تاۋىپ بەر»،— دەيدى. «ءوزىڭ تاڭدا، لايىق دەگەن اتىڭدى الىپ بەرەيىن»،— دەگەن سوڭ، بەكسۇلتان. «اقانايدىڭ الا اتى مەن مىنۋگە جارايدى»،— دەيدى سارىباي اقانايدى شاقىرىپ الىپ اتىن بەكسۇلتانعا بەرە تۇرۋىن وتىنەدى. «ءبارىبىر ءبىز ولسەك، سەن دە امان قالمايسىڭ»،— دەگەندى ايتادى. ءوز باسىنىڭ اماندىعىن الدىمەن ويلاعان اقاناي سوندا: «ويباي، قاپتاعان قالىڭ سوعىس بولىپ كەتسە، جامان اتپەن جاۋ قولىنان ءوزىم ءولىپ قالارمىن»،— دەپ، اتىن بەرمەي قويادى. بەكسۇلتان اشۋلانىپ: «اقىر ءبارىبىر ءبىر ەلىم، قالماق ولتىرگەنشە، ودان دا مەنى سەن ءولتىر»،— دەپ اقانايعا اقىرادى. جۇرت جابىلا ءتۇسىندىرىپ، جاۋدىڭ باتىرى قاراناي ولمەي، قازاققا جاقسىلىق جوق دەپ، اقانايدى امالسىز كوندىرىپ، اتىن بەكسۇلتانعا زورعا الىپ بەرەدى.
الا اتقا مىنگەن بەكسۇلتان ۇرانداپ ورتاعا شىعادى. قاراناي تاعى دا ءبىرىنشى كەزەكتى سۇرايدى «قايتسەك تە ەكەۋمىزدىڭ بىرەۋىمىز جەڭۋىمىز كەرەك، الا بەر كەزەگىڭدى»،— دەيدى دە، بەكسۇلتان قاسقايىپ قارسى قاراپ تۇرادى. قۇتىرعان ارىستانداي كۇركىرەپ كەپ قاراناي نايزانى قوس قولداپ ۇرادى. بەكسۇلتان شاپ بەرىپ نايزاسىن ۇستاي الادى دەپ لاقتىرىپ جىبەرەدى.
«ال ەندى كەزەگىڭدى سەن ال. مەن دە سەنىڭ نايزاڭدى لاقتىرارمىن»،— دەيدى قاراناي.
بەكسۇلتان الا اتقا قامشى باسىپ، نايزاسىن سول قولىنا ۇستاپ، وڭ قولىنا كوك سەمسەرىن الادى، شاۋىپ كەلە جاتىپ امال ويلايدى. ەكپىندەپ كەلگەن بويدا ۇسىنعان نايزاعا ەربەڭ ەتىپ قارانايدىڭ قولى تيەدى، سول زامات بەكسۇلتان نايزانى وعان ۇستاتا سالىپ، سەمسەرمەن جەلكەدەن سالىپ ەتەدى. قاراناي ات ۇستىنەن وماقاسا قۇلايدى. ارۋاقتانعان قازاق جاساعى قالماقتارعا لاپ قويادى. اكەسىنىڭ ەسەسىن ىزدەپ كەلگەن قارانايدىڭ سۇيەگىن قالماقتار الىپ كەتە الماي دا قالادى. ءدال ءتۇس كەزىندە باستالعان سوعىس كەش باتا قالماقتاردىڭ قاشۋىمەن اياقتاتادى جەلدىوزەكتىڭ بويىندا قىرعىن تاپقان قالماقتى قازاق باتىرلارى بارقىتبەلدەن ارى اسىرا قۋىپ تاستايدى. ول كۇنگى سوعىستا ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز قالماق قىرىلادى.
ون سەگىز كۇن بويى حابارسىز كەتكەن ىنىلەرىن ىزدەپ شىققان بوگەمباي جەڭىسپەن قايتقان جاساقتىڭ الدىنان جولىعادى.
شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل جىردىڭ كوركەمدىك دارەجەسىنە بالەندەي تامسانۋعا بولمايدى ءبىراق جىر مەن جىردى، باتىر مەن باتىردى، وقيعا مەن وقيعانى سالىستىرۋ ءۇشىن مۇنداي جىرلاردىڭ، دا دەرەكتىك ءمانى ەرەكشە دەپ ويلايمىن.
وسى جىردى وقىعاندا، نەگە ەكەنىن، ەجەلگى تۇرىك باتىرى كۇلتەگىننىڭ ءبىر جىلدا جاۋمەن بەس رەت شايقاسقانى ەسىڭە تۇسەدى، ول سول جىلى جاۋعا قارسى شاپقاندا، بىرەسە استىنا ازمان اعىن، بىرەسە از قاراكەرىن الما كەزەك ءمىنىپ شىعۋشى ەدى. اۋەلگى ءبىر كەزدە، كۇلتەگىن ءبىر سوعىستىڭ وزىندە ءۇش رەت ات الماستىرىپ مىنەتىن: «ەڭ ىلكى تالدىقىن چۋردىڭ بوز اتىن ءمىنىپ شاپتى، ول ات سوندا ءولدى. ەكىنشىدە ىشبار يامتاردىڭ بوز اتىن ءمىنىپ شاپتى، ول ات سوندا ءولدى. ۇشىنشىدە يەگىن سىلىكبەكتىڭ ەرتتەۋلى تورى اتىن ءمىنىپ شاپتى. ول ات سوندا ءولدى»،— دەپ جازىلعان عوي «كۇلتەگىن» ەسكەرتكىشىندە. كۇلتەگىن باتىر كەرەك جەرىندە بايىرقىنىڭ اق ايعىرىنا دا، باشعى بوز اتقا دا، الىپ شالشى اق اتقا دا، وگسىز اعىنا دا مىنە بەرۋشى ەدى، ەندى ودان ون ءبىر عاسىر كەيىن تۋعان بەكسۇلتان باتىر ول قۇساپ ون ات مىنبەك تۇرماق ءبىر ات تاۋىپ مىنە الماي كىرىپتار بولادى. اپىرماي، اقاناي دەگەن الدەكىم استىنداعى اتىن باتىرعا ءتۇسىپ بەرگىسى كەلمەي ماسقارا قىلادى-اۋ! باتىردىڭ باعىن بايلاعان الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە قالاي قىنجىلماسسىڭ. ءتىپتى، تۇمانبەك باتىردىڭ ءوزى دە اتىنىڭ وسالدىعىنان ءولىم تاپقان جوق پا؟
«ەلگە جاۋ شاپتى!» دەپ حابارشى كەلىپ تۇرعاندا، ابىلمامبەت حان ۇيىنە تىعىلىپ، جاۋعا بارماي بۇعىپ قالادى. حانعا حالىقتىڭ دا كەرەگى جوق، جەردىڭ دە قاجەتى جوق سياقتى. ءوز اماندىعىنان باسقا ەشكىم دە، ەش نارسە دە وعان قىمبات ەمەس. ابىلمامبەتتىڭ ول قىلىعىن دا وزىنەن ون ءبىر عاسىر بۇرىن وتكەن تونىكوكپەن سالىستىرايىقشى. ول: «قاپاعان (كىسى اتى — ب. ن.) قاعان ءۇشىن تۇندە ۇيقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم. قىزىل قانىمدى توكتىم. قارا تەرىمدى اعىزدىم. كۇش-قۋاتىمدى بەردىم... بۇكىل تۇركى حالقىنا قارۋلى جاۋ كەلتىرمەدىم. اتتى اسكەر جولاتپادىم. ەلتەرىس قاعان جاۋلاماسا، وعان ەرىپ مەن دە جاۋلاماسام، ەلىم، حالقىم جويىلار ەدى»،— دەپ ىشقىنا سىرىن ايتادى.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، باتىرىنا دا جانى اشىمايتىن، ەلدىڭ ارىن نامىس قىلمايتىن ابىلمامبەت سەكىلدى حاندارعا ءقايتىپ العىس ايتارسىڭ؟!
ەندى XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن بوگەنباي اتتى ەكىنشى باتىرعا كەلسەك، ول ارعىن تايپاسىنىڭ شاق-شاق رۋىنان شىققان، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەس باستاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋىنا ىقپال ەتكەن، سول ماقساتپەن ورىنبورعا بىرنەشە رەت بارعان. كىشى ءجۇز جەرىندە، ءابىلقايىر حاننىڭ قاسىندا جۇرگەن. پ، ي. رىچكوۆتىڭ دەرەگى بويىنشا، ول 1756 جىلى قازاقتار مەن تۇرىكمەندەر اراسىندا بولعان قاقتىعىس كەزىندە قازا بولادى.
ابىلاي حاننىڭ تۋ ۇستاۋشى ءۇش باتىرىنىڭ ءبىرى ناۋرىزباي قۇتپانبەت ۇلى 1706 جىلى قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا تۋعان. شاپىراشتى تايپاسىنىڭ تولەمىس رۋىنان شىققان. ونىڭ بۇكىل ءومىرى جوڭعارلارمەن سوعىسۋمەن وتكەن كورىنەدى. قۇدايبەرگەن، شولپان، دۇيسەن دەگەن ءۇش باۋىرى دا جوڭعارلاردىڭ قولىنان قازا تاۋىپتى. 1729 جىلى، 23 جاسىندا، قالماقتىڭ اتاقتى باتىرلارى شامالحان مەن قاسكەلەڭدى جەكپە-جەكتە ءولتىرىپ ناۋرىزبايدىڭ اتاعى شىعادى. جەتىسۋدى جوڭعارلاردان ازات ەتۋگە بەلسەنە قاتىسقان باتىر 1751 جىلى ءوز اجالىنان ولگەن كورىنەدى. الماتى وبلىسىنىڭ باقاناس اۋدانىندا وسى باتىردىڭ اتىمەن اتالاتىن ناۋرىزباي كولى بار.
ابىلاي حان جايىندا اڭگىمە قوزعاعاندا، ونىڭ ىس-ارەكەتىن جوڭعار حاندىعىمەن بايلانىستىرماي ايتۋ قيانات بولاتىن سياقتى. ءبىر عاسىردان اسا ۋاقىت بويى داۋىرلەپ-داۋىرلەپ كەلىپ تىپ-تيپىل دەرلىك قۇسىپ كەتكەن ول حاندىقتىڭ اقىرعى الاشاپقىنىنا ازدى-كوپتى دارەجەدە ابىلاي دا ارالاستى. بۇيىردەگى جاۋدىڭ بۇلىنۋىندە ونىڭ دا وزىندىك ۇلەسى بار.
قازاق حالقى ءۇشىن اتىنىڭ ءوزى ازىرەيىلدەي بولعان قالدان-سەرەن 1746 جىلى ولەدى. ودان ءۇش ۇل قالادى: ۇلكەنى لاما دورجى 19-دا، ورتانشىسى سيەۆان- دورجى 13-تە، كەنجەسى سەزان-داشي 7-دە. عالدان-سەرەن ءوزى تاق مۇراگەرلىگىن ورتانشى ۇلىنا وسيەت ەتكەن ەكەن، سول ۇلى 1746 جىلى حان سايلانادى. ءبىراق استىرتىن ارەكەت جاساۋشىلار ونى 1749 جىلى تاقتان ءتۇسىرىپ ولتىرەدى. جوڭعار حانى لاما-دورجي بولادى، ول عالدان-سەرەننىڭ زاڭسىز ايەلىنەن تۋعان كورىنەدى. ال مۇراگەرلىك زاڭ بويىنشا، تاققا بۇل مولى عالدان-سەرەننىڭ جاقىن تۋىس نەمەرەسى داۆاسي (دەباچە) نويان وتىرۋعا ءتيىس ەكە». ەندى تاققا تالاسۋشى جاڭا باسەكەشى سول داۆاسي شىعادى. ونىڭ جەر يەلىگى تارباعاتايدا ەدى. داۆاسي ويراتتىڭ تارباعاتايداعى تاعى ءبىر نويانى امۋرسانامەن جاقىن دوس ءارى تىعىز بايلانىستا بولادى. لاما-دورجيدىڭ تاققا وتىرۋىنا ەكەۋى بىرىگىپ قارسى ارەكەت جاسايدى. ەكەۋىنىڭ ول ارەكەتى العاشقىدا قاتتى ساتسىزدىككە ۇشىرايدى دا، 1751 جىلى جان ساۋعالاپ ەكەۋى دە ابىلاي حاندى كەلىپ پانالايدى. جوڭعار حاندىعىندا تاق ءۇشىن ءوتىپ جاتقان باقتالاستىقتى ورتا ءجۇز حانى ابىلاي قاس قاقپاي باقىلاپ وتىرعان. سول باقتالاستىققا بىردە ماي قۇيسا، بىردە تەجەۋ سالىپ، ول ىلعي ءوز قاجەتىنە قاراي ىقپال ەتىپ وتىرۋعا تىرىسادى. لاما-دورجي ابىلايعا ارنايى ەلشى جىبەرىپ، قاشقىنداردى قايتارىپ بەرۋىن تالاپ ەتەدى. وعان ابىلاي: «قازاقتىڭ زاڭى بويىنشا، ادام تۇرماق يەسىنەن قاشىپ تىعىلعان ءيتتى دە ۇستاپ بەرۋگە بولمايدى»،— دەپ جاۋاپ بەرەدى. وعان اشۋلانعان لاما-دورجي ءاربىر نويان مەن ءاربىر زايسان قول باستاپ قازاقپەن سوعىسىڭدار دەگەن بۇيرىق بەرەدى. ءبىراق ودان بالەندەي ناتيجە شىقتى دەگەن دەرەك تاريحتا جوق.
ابىلاي جوڭعار نوياندارى داۆاسي مەن امۋرسانانى ءبىر جىل پانالاتادى. سودان كەيىن ەكەۋى ەلىنە قايتىپ، تاق ءۇشىن كۇرەستى تاعى ارى جالعاستىرادى. اقىرى ولار 1753 جىلى حان ورداسىنا تۇتقيىل شابۋىل جاساپ، لاما-دورجيدى ءولتىرىپ، تاققا داۆاسي وتىرادى. ونىڭ ول ارەكەتىنە قارسى بولعان كەيبىر زايساندار (جايساڭدار) مەن نوياندار نەمەحۋ-جيرگالا دەگەندى ءوز بەتتەرىنشە حان سايلايدى. ءسويتىپ، جوڭعاريانى ەكى حان بيلەيتىن بولىپ شىعادى. وسى تۇستا داۆاسيگە ەجەلگى دوسى امۋرسانا ايانباي قىزمەت جاسايدى، ول قازاق حانى ابىلايدىڭ كومەگىمەن نەمەحۋ-جيرگالا حاننىڭ توبىن تالقانداپ، ءوزىن ولتىرەدى. قىسقاسى، جوڭعارلىقتاردىڭ ءىشىن الاۋىزدىڭ جايلاپ، جىك-جىك كۇرەستەن حاندىق قاتتى السىرەيدى.
ول السىرەۋدى كورشى جۇڭگو يمپەرياسى ءوز پايداسىنا شەشۋدى كوزدەپ، سول باعىتتا ارەكەت ەتە باستايدى. نارازىلىقپەن قاشىپ وتكەندەردى پانالاتىپ، ولاردى قولداپ وتىرادى. جۇڭگو جەرىنە عالدان-سەرەننىڭ ەكى نەمەرەسى قاشىپ وتەدى. 1753 جىلدىڭ كۇزىنە سولاي قاشىپ وتكەن ويرات سەمياسىنىڭ سانى 3 مىڭعا جەتەدى.
جوڭعار ەلىندە بولىپ جاتقان بۇلىكتەردىڭ ءبارىن روسسيا دا ءجىتى قاداعالاپ وتىردى. جوڭعار ىشىندەگى الاۋىزدىقتى قازاق فەودالدارىنىڭ پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن نيەتىن روسسيا قولدامادى. ورىس يمپەرياسى كوشپەلى ەكى كورشى ەلدىڭ ءوزارا كۇش بىرىكتىرىپ كەتۋىنە دە قولىنان كەلگەنشە كەدەرگى جاساپ وتىردى. ايتكەنمەن داۆاسيدىڭ حان بولىپ ورنىعۋىنا ابىلاي دا از ەڭبەك سىڭىرمەيدى. داۆاسيگە باعىنعىسى كەلمەگەندەردى جۋاسىتۋ ءۇشىن، ول قالماق جەرىنە ءار كەزدە مىڭنان بەس مىڭعا دەيىن جاساق جىبەرىپ، كومەكتەسىپ وتىرعان. ونى سول كەزدەگى ورىس اسكەرلەرىنىڭ جازبالارى ناقتى دالەلدەيدى. (پراپورششيك ۆەريەۆكين).
جوڭعارعا جاڭا حان بولعان داۆاسي قالماقتاردىڭ العاشقى حانى باتۋر قونتايجىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەدى، سوندىقتان حاندىققا تالاسۋعا ونىڭ تولىق پراۆوسى بار. ال امۋرسانادا ونداي پراۆو جوق. ول — تەك عالدان-سەرەننىڭ قىزىنان تۋعان ادام، حان تۇقىمىنا جيەن عانا. 1722 جىلعى. ارينە، داۋلەتتى بولعان، تارباعاتايدا وعان بەس مىڭ ءتۇتىن باعىنعان. ءداۆاسيدىڭ حان بولۋىنا، تاققا وتىرۋىنا، ءوز جاۋلارىن جەڭۋىنە ونداي ەڭبەك سىڭىرگەن ادام جوق. سول قىزمەتتەرى ءۇشىن داۆاسي وعان كەيىن مول ۇلەس بەرەم، جەكە ۇلىستى (گۋربون-مودون) بيلەتەم دەپ ۋادە ەتەدى. ءسىرا، سول ۋادەدە كوپ سىر جاتقان بولۋ كەرەك. ويتكەنى كەيىن، داۆاسي ابدەن نىعايىپ، جوڭعاردىڭ جالعىز بيلەۋشىسىنە اينالعان كەزدە، ەكى ەسكى دوستىڭ اراسى كەنەت بۇزىلىپ، ونىڭ اياعى ۇلكەن جاۋلاسۋعا ۇشتاسادى.
كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، اۋەلگى كەزدەگى ۋادەگە سۇيەنىپ امۋرسانا ءوز ۇلەسىنە داۆاسيدەن جەر جانە ادام سۇراعان كورىنەدى، وعان داۆاسي: «ءبىر جەردىڭ ەكى باسشىسى بولماۋ كەرەك»،— دەپ جاۋاپ قايتارادى. اشۋلانعان امۋرسانا التى مىڭ اداممەن داۆاسيگە قارسى شىعادى. ول ءۇشىن ابىلايدان 4 مىڭ ات پەن تۇيە، 10 مىڭ قوي سۇرايدى. جانە ولار سوعىسقان كەزدە ءداۆاسيدىڭ ورداسىنا شابۋىل جاساۋىن وتىنەدى. ابىلاي ونىڭ بارلىق ءوتىنىشىن دە ورىندايدى. ءبىراق امۋرسانا جەڭىلىس تاۋىپ، نوكەرلەرىمەن، قولداۋشىلارىمەن بىرگە قىتايعا قاشىپ كەتەدى. امۋرسەنانى جەڭگەن سوڭ، داۆاسي قىتايعا دوستىق ارا قاتىناس ورناتايىق دەگەن تىلەكپەن ەلشى جىبەرەدى. ءبىراق سين يمپەرياسى ول تىلەكتى قۇپتامايدى. ەسەسىنە ولار امۋرسانانى ۇلكەن قۋانىشپەن قارسى الادى. جوڭعار مەملەكەتىن قايتسەك كۇرتامىز دەگەن ولاردىڭ ەجەلگى تىلەگىنە امۋرسانانىڭ قاشىپ كەلۋى ورايلاسا كەتەدى. وعان كومەكتەسۋشى رەتىندە ولار سوعىسقا قاۋىرت ازىرلەنە باستايدى.
1755 جىلدىڭ كوكتەمىنە قاراي ءبىر دەرەكتەر بويىنشا 90 مىڭ ادامدىق، ال كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا 200 مىڭ ادامدىق جۇڭگو ارمياسى ۇلكەن ەكى بولىمگە ءبولىنىپ جوڭعارلىقتارعا قاراي قوزعالادى. ونىڭ ءبىر الدىڭعى شەپتەگى وتريادىن امۋرسانا باسقارادى.
جۇڭگو اسكەرىنىڭ ەكى ءبولىمى اپرەلدىڭ اياعىندا بوراتولا وزەنىنىڭ بويىندا بىر-بىرىمەن قوسىلىپ ىلەدەن وتەدى. بىردە-بىر وڭ شىعارماستان جوڭعار حاندىعىنىڭ جەرىمەن ىلگەرى جىلجيدى.
جۇڭگو اسكەرىنىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن ەستىپ، داۆاسي 30 مىڭداي اسكەر جينايدى. الايدا جۇڭگو ارمياسىنىڭ قۇرامىندا امۋرسانانىڭ دا بار ەكەنىن ەستىگەن سوڭ، جوڭعارلىقتاردىڭ كوبى داۆاسيدى تاستاپ سولاي قاراي ءوتىپ كەتەدى. داۆاسي پەكينگە ءوز ۇلى باستاعان تاعى ەلشىلىك جىبەرەدى، بەيبىتشىلىك پەن دوستىق قاتىناستى ساقتاۋدى وتىنەدى. ءسوزىنىڭ شىنايىلىعىنا يلاندىرۋ ءۇشىن، جوڭعار حانىنىڭ جاۋىنگەرلىك تۋىن دا بەرىپ جىبەرەدى. ەگەر يمپەراتور قاجەت دەپ تاپسا، ءوزىنىڭ دە پەكينگە بارىپ قايتا الاتىندىعىن ايتادى. ءبىراق سين ۇكىمەتىنە بۇل حاندىقتىڭ بەيبىتشىلىگى ەمەس، ءبىرجولا قۇرىعانى كەرەك ەدى، سوندىقتان ءداۆاسيدىڭ تىلەگى جاۋاپسىز قالادى.
1755 جىلدىڭ 14 مايى كۇنى امۋرسانا باسقارعان سين يمپەرياسى اسكەرىنىڭ الدىڭعى شەبى تەكەس وزەنىنىڭ القابىندا ءداۆاسيدىڭ شاعىن وتريادىمەن كەزدەسەدى. داۆاسي قاتىن-بالاسىن تاستاپ، سوعىسپاستان قاشعارعا قاراي قاشادى. ءبىراق كۋچا قالاسىندا ۇستالىپ، امۋرسانانىڭ قولىنا تاپسىرىلادى، ال ول ونى سين ارمياسىنىڭ باسشىلارىنا وتكىزىپ بەرەدى. سودان پەكينگە جەتكىزىلىپ تۇرمەگە وتىرعىزىلادى.
1755 جىلدىڭ جازىنا سوعىس جەدەل اياقتالادى. جوڭعارلىقتاردىڭ قارسىلىق جاساۋعا دا شامالارى كەلمەيدى، ەندى بۇكىلويراتتىق حاندىق جويىلىپ، دەربەس مەملەكەتتىك يەلىك تە كۇيرەيدى، ونىڭ ورنىنا تىكەلەي پەكينگە باعىناتىن ءتورت كنيازدىك ورنايدى. جوڭعار مەملەكەتىن ءبىرجولا جويعان سوڭ، جۇڭگو ارمياسى ەلگە قايتارىلىپ تاراتىلادى. وسى تۇستا 1755 جىلدىڭ سەنتيابرىندە امۋرسانا قايتادان باس كوتەرەدى. ول جۇڭگو ارمياسىنىڭ كومەگىمەن جوڭعار حانى بولۋدى ەسەپتەگەن-دى، ەندى ونىڭ ەسەسىنە ەلىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلعانىن كورىپ، الدانعان ول از عانا قارۋلى وتريادپەن جۇڭگو يمپەرياسىنا قارسى شىعىپ، شەكارا اسكەرىن تالقانداپ، 500 قولمەن جوڭعارياعا قايتا قاشىپ كەلەدى. 1755 جىلدىڭ سوڭىن الا ونى ءوز جاقتاستارى حان ەتىپ سايلايدى. قىس بويى امۋرسانا كۇش جينايدى. ءبىراق وزىنە قارسىلاستاردان جەڭىلىس تاۋىپ، ول تاعى دا ابىلايدان كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولادى. ونىڭ ءوتىنىشىن قۇپ العان ابىلاي ون مىڭ اسكەرمەن جوڭعارياعا كىرەدى. ءبىراق ۇلكەن مانچجۋر ارمياسىنىڭ وزىنە قارسى شىققانىن ءبىلىپ، امۋرسانا 1756 جىلدىڭ جازىندا قازاق جەرىنە كەلىپ، تاعى دا ابىلاي سۇلتاندى پانالايدى.
ەندى سين يمپەرياسى تاعى اسكەر جاساقتاۋعا كىرىسەدى. بۇل جولى امۋرساناعا قارسى جينالادى. ولار جوڭعاريا جەرىندە ۇيىمداسقان قارسىلىق كورمەستەن باسا كوكتەي ءوتىپ وسكەمەن بەكىنىسىنە ءبىر-اق تىرەلەدى. امۋرسانانىڭ ابىلاي سۇلتان جەرىندە ەكەندىگىن بىلگەن سوڭ، ودان ارى ورتا جۇزگە قاراي بەت الادى. 1756 جىلدىڭ اۆگۋسىندا ابىلاي وتريادى جۇڭگو اسكەرىمەن سوعىسىپ، قازاقتار جەڭىلەدى. ءبىراق سين يمپەرياسىنىڭ ەكى مىڭ عانا اسكەرى تەرەڭدەپ قازاق ىشىنە ەنە المايدى.
وسى كەزدە ابىلايدان جاسىرىپ ورىس ۇكىمەتى امۋرسانانى ورىنبورعا شاقىرماق بولادى. الايدا ابىلاي امۋرسانانى مىقتى كۇزەتتە ۇستايدى. ءوزى جورىققا شىققان كەزدە، ونى دا جەكە كيىز ۇيمەن بىرگە الىپ جۇرەدى. ونىڭ ءۇيىن ۇنەمى وتىز جىگىت كۇزەتەتىن بولادى. ابىلايدىڭ قاسىندا بەس اي بولعان سوڭ، 1756 جىلدىڭ اياعىندا، امۋرسانا جوڭعارياعا قايتا كەلەدى. روسسيا ۇكىمەتىنەن كومەك سۇراپ، قول استىنا الۋدى ءوتىنىپ پەتەربۋرگكە ارنايى ەلشى اتتاندىرادى. ەرتىس پەن زايسان كولىنىڭ ارالىعىنا بەكىنىس سالۋعا رۇقسات سۇرايدى. ورىس مەملەكەتى، تىكەلەي كومەك جاساۋعا حالىقارالىق جاعدايدىڭ مۇمكىندىك بەرمەيتىنىن ەسكەرتىپ، ءبىراق روسسيا تاراپىنان جوڭعارلىقتاردىڭ تىنىشىن الاتىنداي ەش ارەكەت جاسالمايتىندىعىن ايتادى.
ون مىڭ اسكەر جيناعان امۋرسانا سين يمپەرياسىنا قارسى كەسكىلەسكەن ۇرىستار اشادى. ايتكەنمەن كۇشى وزىنەن الدەنەشە ەسە ارتىق ارمياعا تۇبەگەيلى تۇك تە ىستەي المايدى، جەڭىلىس تاۋىپ، جازالاۋشى وتريادتىڭ قولىنا تۇسپەۋ ءۇشىن، تاعى قاشۋىنا تۋرا كەلەدى.
1757 جىلى 22 يۋلدە جۇڭگو اسكەرىنىڭ وكىلدەرى سەمەيگە كەلىپ امۋرسانانىڭ قايدا تىعىلعانىن بىلۋگە ارەكەت جاسايدى ءدال وسى تۇستا ورىس ەلىنىڭ شەكاراسىنا قاراي قاشىپ كەلە جاتقان امۋرسانانىڭ وتريادىنا ابىلاي سۇلتان تۇتقيىل شابۋىل جاساپ، ونىڭ مال-مۇلكىن شاۋىپ الادى امۋرسانانىڭ ءوزى سەگىز عانا سەنىمدى جىگىتىمەن زورعا قاشىپ قۇتىلادى.سودان امۋرسانا سەمەيگە 28 يۋل كۇنى كەلىپ، ءوزىن پانالاتۋدى وتىنەدى. جەرگىلىكتى كوماندوۆانيە ونى قابىلداپ، ەكى كۇننەن كەيىن يامىشيەۆاعا جەتكىزەدى. ودان ارى توبىلعا جىبەرىلەدى. سول ارادا امۋرسانا شەشەكپەن اۋىرىپ. 35 جاسىندا 1757 جىلدىڭ سەنتيابرىندە قايتىس بولادى. ءسويتىپ، اۋەلگى كەزدە ءوز وتانىن ساتىپ سين يمپەرياسىنا ءوتىپ كەتكەنمەن، كەيىن ەكى جىل بويى ءوز ەلىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن بارىن سالا كۇرەسكەن امۋرسانا توتەنشە كەلگەن اۋرۋدان اجالىن تابادى. ال ونىڭ ايەلى ورىس يمپەراتريساسى ەليزاۆەتانىڭ سارايىندا ءجۇرىپ قازا بولادى.
امۋرسانانى باتىر دەپ، باسقا دەپ باعالاعانمەن دە، ونىڭ اعات ارەكەتى سين يمپەرياسىنىڭ قولىمەن جوڭعار حاندىعىن ءبىرجولا جويۋعا سەبەپ-سىلتاۋ بولدى. سين اۋلەتىنىڭ قاتال جازالاۋلارىنان كەيىن از جىل ىشىندە 600 مىڭعا جەتەرلىك جوڭعارلىقتاردان 30-40 مىڭداي عانا ادام جان ساقتادى، ولاردىڭ ءوزى دە روسسيانى پانالاپ قانا امان قالدى. پ. پ. رۋميانسيەۆ ايەل-ەركەگى، بالا-شاعاسىنا قاراماستان ءبىر ميلليونعا جۋىق جوڭعارلىق جويىلدى دەگەن دەرەك ايتادى. اينالىپ كەلگەندە، جەر بەتىنەن تاعى ءبىر كوشپەلى حالىق مەملەكەتى قۇرىدى. ال ول مەملەكەتتىڭ قۇرۋىنا تىكەلەي سەبەپ بولاتىنداي شەشۋشى ارەكەتتەر جاساماعانىمەن، ابىلاي ءار كەز ءار ءتۇرلى ساياسات ۇستەپ، جوڭعارلىقتاردىڭ تىرشىلىگىنە تۇرلىشە ارالاسىپ وتىردى. سول جىلداردا ول ءوزىنىڭ وتە ساياساتشىل، ايلالى ادام ەكەندىگىن تانىتتى.
ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا بيلىكتى بالالارىنا ءبولىپ بەرىپ، ابىلاي ءوزى تۇركىستاندا تىنىش ءومىر سۇرەدى. 1781 جىلى قايتىس بولىپ، قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ماۆزولەيى تۇبىنە جەرلەنەدى. قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى قايشىلىعى دەگەن قيىندىعى مول كەزەڭدە ارەناعا شىققان ابىلايدىڭ دا ومىرىندە قايشىلىق پەن قاتەلىك كەپ. ءبىراق حالىق سونىڭ بارىنەن دە ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن اتقا قونىپ قول باستاعانىن بيىككە قويادى، سول ەرلىگىنە ءسۇيىنىپ، سول ەرلىگىن جىر ەتەدى.
ءبىر ابىلاي ەمەس، ءومىر مەن ەلىم بەلدەسكەندە، ەلى ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ جاۋعا شىققان باتىر بايان، مالايسارى، سۇيىندىك ولجاباي باتىر، باسەنتيىن سىرىمبەت، ساعىنباي، سارى، رويىمبەك سياقتى حاس باتىرلاردىڭ ەرلىگى مەن ەرلىككە بەرگىسىز اقىلدى ىستەرى جايىندا اتاقتى اقىن-جىراۋلار الۋان-الۋان تولعاۋ مەن داستاندار تۋدىردى. سول تولعاۋلار مەن داستانداردىڭ بوي يىتكەن حالىقتىڭ لەبىن جۇتىپ سان بۋىن ۇرپاقتار تاربيەلەنۋدە. قالماق قىرىلعان، اڭىراقاي، وردىڭ بۇلاعى، ويرانتوبە سياقتى اتا-بابا ەرلىگىنە كۋا جەرلەر بۇگىنگى ۇرپاققا دا قاسيەتتى وتاندى، ەل مەن جەردى شەكسىز ءسۇيۋدىڭ سيمۆولىنداي، قاجەت بولسا سول ەل مەن جەر ءۇشىن قان توگۋدىڭ دە قاسيەتتى ەكەندىگىنە ءتىرى كۋالەر ءتارىزدى.
قازىرگى سەمەي وبلىسىنىڭ تاسكەسكەن اۋدانىنا قاراستى جەردە قازاق بالاسىنىڭ قۇلاعىنا تۋا تانىس ءاقشاۋلى تاۋى تۇر. قارت تارباعاتايدىڭ ءبىر سىلەمى. ءاقشاۋلى دەگەن اتى قانداي؟! ءشاۋلى دەپ بابالارىمىز بۇركىتتىڭ ۇياباسارىن ايتادى ەكەن. ول ات بۇل تاۋعا تەگىننەن-تەگىن بەرىلمەگەن بولۋ كەرەك. ءاقشاۋلىنىڭ ۇستىنە شىقساق، جوڭعار جاق بەت الاقانىڭداعىداي ايقىن كورىنەدى. قازاق-قالماق حالىقتارىنىڭ جاۋگەرشىلىك ارەكەتتەرىنىڭ تالايىنا كۋا بولعان ايگىلى تاۋ باسى جالاۋلى دا تاپ جانىڭدا تۇرعانداي. قاراۋىل قاراۋعا دا، جاۋعا ۇرىمتال تيۋگە دە جانە قاپىدا قالماۋعا دا — بارىنە ىڭعايلى جەر. قارت جىراۋ بابامىز بۇقار قالقامان ۇلى قانجىعالى قارت بوگەمبايدىڭ ولىمىنە بايلانىستى:
— اسۋ سالعان تاس بۇزىپ،
تارباعاتاي بەلىنەن.
قول قوندىرعان قوس تىگىپ
بورلى دەگەن كولىنەن.
قالماقتى شاپقان شۋلاتىپ،
ءاقشاۋلىنىڭ ورىنەن،—
دەسە، تاعى ءبىر تارلان جىراۋ ۇمبەتەي تىلەۋ ۇلىنىڭ «بولماشىداي انادان بولات تۋعان بوگەمباي» تۋرالى:
— اقشاۋلىگە قوس تىگىپ
اۋىر قول جيدىرىپ الدىردىڭ،
قالماققا ويران سالدىردىڭ،—
دەپ جىرلاعان ءاقشاۋلىسى وسى.
ءاربىر تاسى، ءار كولى مەن ءار جوتاسى جىر، اڭىزعا اينالعان بۋراباي، كوكشەتاۋ، باياناۋىل مەكەندەرى بابالاردىڭ ەرلىك شەجىرەسىنە ەسكەرتكىشتەي بولىپ جۇرەككە ۇيالاعان جوق پا؟! ونىڭ سىرتىندا اتالارىمىزدىڭ ەل قورعاعان، جەر قورعاعان تالاي سوعىسىنىڭ ناتيجەسىن بىلسەك تە. قاي جەردە، قاي مەكەندە بولعانىن بىلە الماي جۇرگەن جاعدايىمىز قانشاما؟! سونىڭ ءبارى بۇگىنگى ۇرپاققا ىزدە، ىزدەن دەپ تۇرعانداي ەمەس پە؟
قازاق-جوڭعار سوعىستارى تۇسىندا ءومىر سۇرگەن جىراۋ اقتامبەردى سارى ۇلىنىڭ: «باتىرلارشا جورىقتا، ولمەدىم وقتان، قايتەيىن!»— دەۋى ول كەزەڭنىڭ قازاقتار ءۇشىن قانشالىق تاريحي، جاۋگەرشىلىك كەزەڭ بولعاندىعىنان جانە ەل قورعاپ ءولۋدىڭ قانشالىق قۇرمەتتەلگەنىنەن ايقىن حابار بەرەدى.
ءۇش جىلعا سوزىلعان قانتوگىستەن كەيىن عانا جوڭعار باسقىنشىلارىنا زورعا بەرىلگەن كونە سايرامنىڭ ورنىن قالايشا قاسيەت تۇتپاسسىز؟!
«اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» ۇشىراعان ەل العاش ەڭسە كوتەرىپ، جاۋعا سوققى بەرگەن تورعاي دالاسىنداعى قاراسيىر اتتى جەردى ەستەن شىعارىپ، ۇمىت قالدىرۋعا قاقىمىز بار ما؟! ءبارى دە تاريح، ول تاريحقا تەك ءار كوڭىلدەن ورىن كەرەك، قۇرمەت كەرەك. تۋعان جەردى ءسۇيۋ سوندا عانا ناعىز سۇيۋگە اينالادى. جەردىڭ قاسيەتىن بىلمەي تۇرىپ قاسيەتتەي المايسىڭ، ال شىن قاسيەت تاريحي داستۇرمەن تىعىز بايلانىستى. كەشەگى مەن بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى قوسىلىپ قانا قاسيەت قۇرايدى. تاريحقا كەڭىرەك توقتالعانىمىز دا سوندىقتان.
حالىق ءومىرىنىڭ قيلى كەزەڭىن، قازاق-جوڭعار اراسىنداعى سوعىستىڭ تاريحي جانە ادەبي ەسكەرتكىشى ءوتىپ قازاق سوۆەت جازۋشىلارى دا تالاي شىعارمالار جازدى.
دج. نەرۋ اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ءانۋار ءالىمجانوۆ «جاۋشى» رومانىن، قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ءىلياس ەسەنبەرلين «كوشپەلىلەر» اتتى تريلوگياسىنىڭ «جانتالاس» اتتى ءبولىمىن، جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ «ۇركەر» رومانىن، سوفى سماتايەۆ «ەلىم-اي» رومانىن وسى تاريحي كەزەڭدى سۋرەتتەۋگە ارنادى.
جوڭعار حاندىعى جويىلعانمەن دە، قازاق حالقىنا ءقاۋىپ جويىلمادى، بۇرىنعى قالماقتاردان دا بەتەر ءقاۋىپتى جاۋ سين يمپەرياسى ەندى شىعىس تۇركىستاندى باعىندىرىپ، قازاقستانعا قويان-قولتىق جاقىندادى. جوڭعار تەپكىسىنەن قازاق جەرىنىڭ ەڭ سوڭى بولىپ قۇتىلعان جەتىسۋعا ءقاۋىپ باتىستان دا ءتوندى. قوقان حاندىعى جەتىسۋ قازاقتارىنا جوڭعارلاردان بەتەر جايسىز ءتيدى. ۇزاق جىلدار بويعى قالماقپەن سوعىستان ابدەن قالجىراپ تيتىقتاعان ەلگە ارقا سۇيەر ايبىن كەرەك بولدى. سوندىقتان جەتىسۋداعى جالايىر رۋىنىڭ سۇلتانى سۇيىك ابىلايحانوۆ ومبى باسقارماسى ارقىلى روسسيا يمپەراتورىنا 1819 جىلى ءوز بيلىگىندەگى تايپالاردى روسسيا قاراماعىنا الۋدى سۇراپ ءوتىنىش جازدى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، ونىڭ قاراماعىندا سول كەزدە 55 مىڭ ادام بولىپتى. بۇل سۇيىك — حان ابىلايدىڭ بالاسى، ءۋاليدىڭ ءىنىسى. يمپەراتور الەكساندر I سۇيىكتى روسسيانىڭ قول استىنا الىپ، 8 كلاستىق اعا سۇلتاندىق شەنگە جوعارىلاتۋعا جانە وعان جەتىسۋ جەرىندە بالقاش كولىنىڭ شىعىس جاعىنان ءۇي سالىپ، مەشىت تۇرعىزىپ بەرۋگە ۇكىم ەتەدى. 1825 جىلى ورىس وتريادى قۇرىلىس ىسىنە كىرىسىپ تە كەتەدى، ءبىراق شەكارا ماسەلەسى ءالى تۇبەگەيلى شەشىم تاپپاعان كەز بولعاندىقتان، كەلەسى جىلى جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ تالاپ ەتۋى بويىنشا ول قۇرىلىس قايتادان قيراتىلىپ تاستالادى. سۇيىك ابىلايحانوۆتىڭ ءوتىنىشى قاعاز جۇزىندە قابىلدانعانمەن، ءبىراق ءىس جۇزىندە قوسىلۋ پروسەسى ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن 25 جىل بويى كەشەۋىلدەي بەردى. 1846 جىلى عانا ويجايلاۋ دەگەن جەردە، قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ اندرەيەۆ اۋدانىنا قاراستى لەپسى سەلوسىندا، 23 يۋندە جەتىسۋ قازاقتارىن روسسيا يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا قابىلداۋ سالتاناتى بولدى. وعان اياكوز، كوكپەكتى جانە قارقارالى وكرۋگتەرىنە باعىناتىن سۇلتاندار؛ دۋلات، البان، سۋان، شاپىراشتى جانە جالايىر رۋلارىنىڭ سۇلتاندارى، بيلەرى مەن اقساقالدارى قاتىسادى. گەنەرال-مايور ۆيشنيەۆسكيي ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ روسسيا قول استىنا الىنعاندىعىن سالتاناتپەن جاريالاپ، ولارعا ادالدىقتارىن كۋالەندىرىپ ءارى سول كەزدە جەتىسۋ جەرىندە ويران ساپ جۇرگەن كەنەسارى قاسىموۆتى جاۋ دەپ ساناۋعا مىندەتتەپ قول قويدىرىپ الادى.
روسسياعا قوسىلعان سوڭ جەتىسۋ جەرىنە ورىس شارۋالارى ورتالىق روسسيادان، ۋكراينادان، سىبىردەن كەلىپ قونىستانا باستادى. 1347 جىلى قاپاپ بەكىنىسى سالىندى. 1843 جىلى ۇلى جۇزگە تۇڭعىش پريستاۆ تاعايىندالادى، پريستاۆتىڭ رەزيدەنسياسى قاپال بەكىنىسىندە بولادى. 1854 جىلى اياكوز بەن قاپال قالا بولىپ قايتا قۇرىلادى.
1867 جىلى 11 يۋلدە جەكە ءوز الدىنا جەتىسۋ وبلىسى قۇرىلدى، ونىڭ العاشقى گۋبەرناتورى گ. ا. كولپاكوۆسكيي بولدى. جەتىسۋ، سىرداريا، كاسپيي بويى، فەرعانا جانە سامارقان وبلىستارى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى، ال ونىڭ ورتالىعى تاشكەنت قالاسىندا بولدى. جانە روسسيانىڭ باسقا وبلىستارى قۇساپ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە ەمەس، سوعىس مينيسترلىگىنە باعىندى. جەتىسۋ وبلىسىنىڭ ول كەزدەگى وبلىس قۇرامىنا العاشىندا ۆەرنىي، قاپال، سەرگيوپول، ىستىقكول جانە توقماق — بارلىعى بەس ۋەزد قارادى. 1869 جىلى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى ۋەزد باسقارماسىن سەرگيوپول قالاسىنان لەپسى ستانسياسىنا كوشىرۋ جايىندا قاۋلى الدى. 1880 جىلى لەپسى ستانسياسى قالا بولىپ قايتا قۇرىلدى. 1882 جىلى جاڭادان جاركەنت ۋەزى قۇرىلدى، 1899 جىلدان قىرعىزداردىڭ پىشپەك (بۇرىن توقماق)، پرجيەۆالسكيي جانە نارىن ۋەزدەرى وبلىس قۇرامىنا ەندى. جەتىسۋ وبلىسى 1882 جىلدان باستاپ اقمولا، سەمەي وبلىستارىمەن بىرگە جاڭادان ۇيىمداسقان دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى دە، 1897 جىلى قايتادان تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قارادى. وبلىس ورتالىعى بۇرىنعى الماتى قالاسى — ۆەرنىي بولىپ بەلگىلەندى.
1846 جىلى لەپسىدە (شۇبار اعاش — ويجايلاۋدا) ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ بەس رۋى روسسيانىڭ قول استىنا ەتۋگە انت بەرگەن سوڭ دا، ولاردى رۋباسىلارى باسقارا بەردى. تەك 1847 جىلى سول رۋلاردى باسقارىپ جۇرگەن سۇلتاندار سۇيىك ابىلايحانوۆقا، ءالي ادىلوۆكە، حاكىم كوليەۆكە جانە رۇستەم ابىلپەيىزوۆكە پاتشا وكىمەتى ورتا ءجۇز سۇلتاندارىنا بەرىلىپ كەلگەن مولشەردە (343 سوم) جىلدىڭ جالاقى بەلگىلەدى. 1847 جىلى قاپالدا اسكەري پوست ورنادى دا، ول سول جىلى-اق اسكەري بەكىنىسكە اينالدىرىلدى. ال 1848 جىلى ۇلى ءجۇز قازاقتارىنا ەرەكشە پريستاۆ تاعايىندالىپ، ول قاپالدا ورنالاستى. ءبىرىنشى پريستاۆى بارون ۆرانگەل دەگەن بولدى. كەيىن، 1856 جىلى، ۇلى ءجۇز پريستاۆى الاتاۋ وكرۋگى مەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ باستىعى دەپ اتالىندى، ءىس جۇزىندە جەتىسۋدىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى سول ەدى، 1862 جىلى ول ۆەرنىي بەكىنىسىنە كوشىرىلدى. باتىس ءسىبىر گەنەرال گۋبەرناتورلىعىنا باعىندى. 1867 جىلى، جەتىسۋ وبلىسى قۇرىلعان سوڭ، الاتاۋ وكرۋگى جويىلدى دا ونىڭ باستىعى كولپاكوۆسكيي وبلىس گۋبەرناتورى بولىپ بەلگىلەندى.
وبلىس قۇرىلعان سوڭ، قازاقتار ءۇشىن جەتىسۋ جەرىندە ەرەكشە ارتىقشىلىق جاسالىندى، ولار شۇرايلى، قولايلى جەرگە قونىستاندىرىلدى. كازاكتار مەن ورىس شارۋالارىنىڭ كوپتەپ قونىس اۋدارىپ كەلۋىنە بايلانىستى، قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنا قاراستى جەرلەردە جاڭا ەلدى مەكەندەر سالىنا باستادى.
1868 جىلى قوعالى، اباكۋموۆقا سەلولارى سالىندى. پانفيلوۆ اۋدانىنداعى كوكتال سەلوسىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى ايرىقشا.
پاتشا ۇكىمەتى جەتىسۋ ولكەسىندەگى جاقسى جەرلەرگە ورىس-كازاكتاردى ادەيىلەپ ورنالاستىرعانى بەلگىلى. سونىمەن بىرگە ىشكى روسسيادان جايلى قونىس ىزدەپ شۇبىرعان ورىس شارۋالارى ءوز بەتتەرىمەن دە قونىس تاۋىپ ورنالاسىپ، ورنىعىپ قالىپ وتىرعان. كوكتال سەلوسى وسىنداي جوسپارسىز شۇبىرعان ورىس شارۋالارىنىڭ قونىستانۋىنان بارىپ پايدا بولىپتى.
بۇل جايىندا ن. م. يادرينسيەۆتىڭ 1882 جىلى پەتەربۋرگتەن شىققان «وتارلىق ءسىبىر» دەگەن كىتابىندا ايتىلادى. انىق قاي جىلى ەكەندىگىن دالدەپ ايتپاي، يادرينسيەۆ: «قۇلجاعا قاراي اسكەري جورىق جاساعان كەزىمىزدە»،— دەيدى. ولاردىڭ قۇلجاعا قاراي اسكەري جورىققا شىققان جىلى قاي جىل ەكەنىن تاريحقا سۇيەنىپ دالەلدەمەسەك، شامالاپ ايتا سالۋدىڭ رەتى كەلمەس. ونىڭ ۇستىنە كوكتالعا اسكەري وترياد 1865 جىلى ورناعان، ءبىراق ول كەزدە ورىس اسكەرى قۇلجاعا قاراي قوزعالماعان.
ن. يادرينسيەۆتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ورىس اسكەرى قۇلجاعا قاراي بەت الىپ بارا جاتقاندا، جولاي بۋراقوجىر (ورىسشا بوروحۋدزير اتالىپ كەتكەن) وزەنىنىڭ بويىنا اسكەري پوست قويىلىپ، ول اراعا كازاكتاردىڭ جۇزدىگى قالدىرىلادى دا، اسكەري لازارەت ورناتىلادى. كەنەت سول ماڭايدان شۇبىرعان اربالىلار وزەن بويىنا شىعا كەلەدى. سۇراستىرىپ كورسە، ولاردىڭ ءبارى ءوز بەتىمەن جاڭا قونىس ىزدەگەن ورىس شارۋالارى بولىپ شىعادى. بۇل ارانىڭ اسكەري لينيا ەكەنىن، سوندىقتان قونىس تەبۋگە رۇقسات ەتىلمەيتىنىن قانشا تۇسىندىرسە دە، الىس جول ءجۇرىپ ابدەن ارىپ-اشىپ جەتكەن شارۋالار باسقا جاققا كەتپەي قويادى. اقىرىندا جەتىسۋ گۋبەرناتورىنىڭ رۇقساتىمەن ولار كازاكتاردىڭ قول استىنا ءوتىپ، سول اراعا ورنالاستىرىلادى. «سول بۋراقوجىر ءقازىر گۇلدەنىپ كەلە جاتقان وتىرىقتى ورىس سەلوسىنا اينالدى»،— دەپ جازادى يادرينسيەۆ. سول بۋراقوجىرى — كەيىنىرەكتە گولۋبيەۆسكايا ستانيساسى اتانعان قازىرگى كوكتال سەلوسى. يادرينسيەۆتىڭ الگى سوزىنە قاراعاندا، كوكتال اينالاسى ون جىلدىڭ ىشىندە-اق كوركەيىپ ۇلگەرگەن كورىنەدى عوي.
يادرينسيەۆ بۋراقوجىر القابىنىڭ ەگىنگە وتە قولايلى ەكەندىگىنە باسا نازار اۋدارادى. قۋ جانە تاقىر (قازىرگى ءۇشارال سەلوسىنىڭ جەلكە تۇسى) دەگەن جەر ارالىقتارىنا ەككەن بيداي مەن تارىدان مول ءونىم الىناتىندىعىنا جانە بۇل وڭىرگە بەدەنىڭ جاقسى شىعاتىندىعىنا توقتالادى. بۋراقوجىر بويىنا ماقتا دا ەگىلە باستاعانىن، ءبىراق ونىڭ ءونىمى بۇقارداعىدان الدەقايدا تومەن ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. بۋراقوجىر بويىندا شىلىك پەن قامىستىڭ قالىڭ ەكەندىگىنە، تەرەك پەن توراڭعىنىڭ، سەكسەۋىلدىڭ مولدىعىنا نازار اۋدارادى. سەكسەۋىلدىڭ ايدارلىقۇمدا دا قالىڭ وسەتىندىگىن، ۇلكەن وسەك پەن كىشى وسەك قۇيىلىسىنداعى كوككەزەڭ دەگەن جەردىڭ تابيعي سۇلۋلىعىن ايرىقشا تاڭدانىسپەن جازادى. ءبارى ءوز كوزىمەن كورگەن، ارالاعان ادامنىڭ ءسوزى ەكەندىگى اپ-ايقىن اڭعارىلىپ تۇرادى.
ال ەندى تاريحقا جۇگىنەيىك.
XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا قىتايلىقتاردىڭ جوڭعار حاندىعىن جويعاندىعىن جوعارىدا ايتقامىز. جوڭعار حالقىن قىرعان سوڭ، سول بوس قالعان جەرلەرگە جۇڭگو وكىمەتى قاشعاردان، حوتاننان، ياركەندتەن، تۇرفان مەن اقسۋدان، تاعى باسقا دا شىعىس تۇركىستاننىڭ ەلدى مەكەندەرىنەن نەگىزىنەن ۇيعىرلاردى زورلاپ كوشىرىپ اكەلەدى. ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى قىتايلاردى نانمەن قامتاماسىز ەتۋ بولادى. ۇيعىرلارعا «تارانشى» دەگەن ات تا سول ماقساتقا بولا تاڭىلادى. «تارانشى» دەگەن ەگىنشى، جەر وڭدەۋشى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ال ءبىراق قۇلجا ولكەسىنە كوشىپ كەلگەن ۇيعىرلار ەگىنمەن عانا ايلانىسىپ قويماي، ءۇي دە سالدى، قورعاندار دا تۇرعىزدى؛ ەتىكشى، كيىم تىگۋشى، اعاش وڭدەۋشى، ۇستا دا بولدى، كەن قازىپ، كومىر دە ءوندىردى. قىسقاسى، تۇرمىس تاۋقىمەتىن تۇگەل تارتتى. ەگىننەن تاپقان ءونىمنىڭ ۇلكەن ۇلەسىن ولار، ارينە، جۇڭگو باسقىنشىلارىنا بەرۋگە مىندەتتى بولدى. الىم-سالىقتىڭ اۋىرتپالىعىنا شىداماعان دۇڭگەندەر مەن ۇيعىر حالقى 1862 جىلى بىرلەسىپ، «دۇڭگەن كوتەرىلىسى» اتالعان ايگىلى كوتەرىلىستى باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە شىعىس تۇركىستان قىتايدان ءبولىنىپ شىعىپ، 1864 جىلى جەكە دەربەس قاشعار بيلىگىن ورناتتى. ءبىراق ءبىر جىلداي عانا ۋاقىت ۇيعىرلار مەن دۇڭگەندەر تاتۋ تۇرعانمەن، ودان كەيىن ءوزارا قىرقىسىپ، اقىر اياعىندا ۇيعىرلار 1865 جىلى قۇلجادا دەربەس تارانشى سۇلتاندىعىن قۇرادى.
جەتىسۋ وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى كورشى ەلدەگى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، 1865 جىلى شەكارا بويىنا تەكەسكە، بۋراقوجىرعا، اياقسازعا، شونجىعا اسكەري وتريادتار قويادى. ويتكەنى قۇلجا مەن قاشعارداعى كوتەرىلىس، ونىڭ ناتيجەسى كورشى جەتىسۋ حالقىنا دا ءوز اسەرىن تيگىزۋى ابدەن مۇمكىن ەدى ونىڭ ۇستىنە شەكارالىق ايماقتىڭ تىنىشتىعى دا ءجيى-جيى بۇزىلا بەرگەن بولاتىن.
مىنە، وسىنداي قاۋىپ-قاتەرلى كەزدە، 1871 جىلى، گەنەرال كولپاكوۆسكيي شەكارانىڭ قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋ ءۇشىن شۇعىل اسكەري جورىق جاساپ، قۇلجا قالاسىن كوپ قيىندىقسىز باسىپ الدى. قۇلجا ەندى ورىس ۋەزىنە اينالدى. بۇل وقيعانىڭ راستىعىن پ. رۋميانسيەۆتىڭ جوعارىدا ايتىلعان كىتاپتارىنىڭ 5-تومىنداعى العىسوزدەن ايقىن كورەمىز. زەرتتەۋشى يۋ. بارانوۆانىڭ «شىعىستانۋ سەكتورىنىڭ ەڭبەكتەرى» دەگەن جيناقتا (الماتى، 1959 ج. ءى-توم ) باسىلعان ماقالاسىندا دا. «ىلە ولكەسىن ورىس اسكەرلەرى 1871 جىلى باسىپ الدى»،— دەپ ناقپا-ناق جازىلعان. دەمەك، قازىرگى كوكتال سەلوسىنىڭ نەگىزى 1871 جىلى قالانعان ال پ رۋميانسيەۆتىڭ «جاركەنت ۋەزى» كىتابىندا كوكتال سەلوسىنىڭ نەگىزى 1872 جىلى قالاندى دەۋى بۇل شىندىققا قايشىلاۋ كەلەدى. قالاي دەگەنمەن دە، ءبارىن ءوز كوزىمەن كورگەن ن يادرينسيەۆكە ارتىعىراق سەنگىمىز كەلەدى جانە دە، كەيىن شىققان كىتاپتان گورى بۇرىن شىققان كىتاپتار وتكەن كۇندەرگە، وقيعانىڭ بولعان ۋاقىتىنا ءبىر ادىم بولسا دا جاقىن عوي. الىستاعان سايىن شىندىققا كوز جەتكىزۋ قيىنداپ، جاقىنداعان سايىن سەنىمدىرەك بولماي ما؟
شىنىندا، 1871 جىلى كوشىپ كەلگەن ورىستار ءۇي سالۋدى تەك 1872 جىل باستاعان شىعار دەپ جورامالداۋعا بولا ما؟ ال قۇلجاعا قاراي جورىقتى گەنەرال كولپاكوۆسكيي 1871 جىلدىڭ 12 ءيۋنى كۇنى باستاعان ەكەن. ولاي بولسا، كوكتال سەلوسىنىڭ نەگىزى 1871 جىلى يۋندە قالاندى دەۋىمىز — دالەلدى شىندىق.
1869 جىلى قاراتال وزەنىنىڭ يىنىنەن گاۆريلوۆكا دەگەن جاڭا سەلونىڭ ىرگەسى قالاندى سول سەلو قازىرگى وبلىس ورتالىعى تالدىقورعان قالاسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.
ەندى تالدىقورعان وبلىسىنداعى ەڭ كونە قالالاردىڭ ءبىرى قازىرگى پانفيلوۆ، بۇرىنعى جاركەنتتىڭ تاريحىنان دا پىكىر ايتا كەتۋ قاجەت سياقتى
اۋدان ەڭبەكشىلەرى 1982 جىلى پانفيلوۆ قالاسىنىڭ ءجۇز جىلدىعىن اتاپ ءوتتى قالا نەگىزى 1882 جىلى قالانعان دەگەن پىكىر بار ونى العاش كىم ايتقانىن، كىم دالەلدەگەنىن ءقازىر كوپ ادام بىلە بەرمەيدى، قۇرى انشەيىن داقپىرتقا سەنىپ سولاي بولسا سولاي شىعار دەپ ءجۇر. ءبىراق قالا تاريحىن ءبىلۋ حالىقتىڭ تاريحىن بىلۋمەن ءبىرتۇتاس بولعاندىقتان، ونىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزۋ ءبىزدىڭ پەرزەنتتىك پارىزىمىز بولۋعا ءتيىس.
جاركەنت 1882 جىلى سالىندى دەگەنگە ءبىزدىڭ سەنگىمىز كەلمەيدى. سول جىلى سالىنسا، 1910 جىلى، ياعني اينالاسى 22 جىل ىشىندە ول قالايشا 25 مىڭ 231 ادام تۇراتىن ۇلكەن قالاعا اينالىپ ۇلگەردى؟ ول دەگەن بۇكىل ۋەزد حالقىنىڭ 16،1 %ء-ى عوي.
بۇل كۇدىكتى سەيىلتۋ ءۇشىن تاعى دا تاريحقا شەگىنىس جاساۋعا تۋرا كەلەدى.
جاركەنت ايماعى — ەجەلدەن قازاق پەن قالماق قويان-قولتىق ارالاسىپ كەلە جاتقان ايماق. جوڭعار باسقىنشىلارى قازاق جەرىنە 18-عاسىردىڭ باسىندا شابۋىل جاساعاندا، سولاردىڭ قول استىندا قالعان العاشقى ايماقتىڭ ءبىرى. جانە قازاق جەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سوڭىنان ازات ەتىلگەن ولكە. سوندىقتان بۇل ارادا جەر-سۋدىڭ، تاۋ-تاستىڭ جوڭعارلىقتارشا قويىلعان اتاۋلارى كوپ كەزدەسەدى. مىسالى، جامبىل باستاۋ، بۋرحان، شەجىن، باسقۇنشاق، تاعى تاعىلار.
بۇل ولكەنىڭ قازاق پەن قالماققا شەكارا بولعانىن «يسلاميزما» كىتابى دا كۋالەندىرە الادى. عالىمداردىڭ شامالاۋىنشا، بۇل ولەڭ-حرونيكا شاعاتاي تىلىندە 1756 جىلدارى جازىلعان. اۆتورى — موللا ابد ال-اليم. لاقاپ اتى — شايىر احۋن. سول شىعارماسىندا جازىپ وتىرعان وقيعالاردى ءوز كوزىمەن كورگەن ادام.
شىعارمادا جوڭعار حاندىعىنىڭ جويىلار الدىنداعى ىشكى الاۋىزدىعى جىرلانادى. قالدان-سەرەن ولگەن سوڭ ورنىنا ادجان (ادجا) وتىردى. ول تاققا وتىرعان كەزدە، ۇيىندە قىزى بارلار تۇنىمەن ۇيقتاماي ەسىگىن كۇزەتتى، اقىرىندا ونىڭ تۇبىنە ءوز قىلىعى جەتتى: ءوزارا كەلىسكەن جۇرت ۇستاپ الىپ ەكى كوزىن بىزبەن شۇقىپ شىعارىپ جىبەردى، زىندانعا سالىپ سوندا ءولتىردى دەيدى. لاما-دورجى تورە بولىپ، وعان داۆاسي مەن امۋرسانانىڭ قارسى بولعانىن، ەكەۋى قازاق ىشىنە قاشىپ بارىپ، ودان قايتا كەلگەنىن، ۇيىندە جاتقان لاما-دورجىنى امۋرسانانىڭ نايزامەن شانشىپ ولتىرگەنىن، ودان كەيىن داۆاسي مەن امۋر سەنانىڭ ءوزارا بىر-بىرىنە جاۋ بولعانىن — ءبارىن ولەڭمەن ايتادى. «اسپانىمىز جەر بولدى، جەرىمىز اسپانعا اينالدى. ول ءداۆاسيدى تاققا وتىرعىزدى، سول قىسقا قول جوڭعارلىقتارعا پالە بولدى»،— دەيدى. ءبىر قاراعاندا، «سول قىسقا قول» دەپ وتىرعانى داۆاسي سەكىلدى، ال ويلانىپ قاراساق، امۋرسانا ەكەندىگى اڭعارىلادى. ويتكەنى كەلەسى تاراۋدان اۆتوردىڭ ءداۆاسيدى جاقتايتىندىعى ايقىن كورىنەدى. تاريحشىلاردىڭ ءبىرازى جوڭعار حاندىعىنىڭ كۇيرەۋىنە امۋرسانانىڭ سەبەپ بولعاندىعىن اشىق جازادى. «عالدان-بوشوقتىنىڭ قارىنداسىنان تۋعان تاققۇمار امۋرسانا بيلىكتى ءوز قولىما الام دەپ ءجۇرىپ جوڭعاريانىڭ كۇيرەۋىنە سەبەپ بولدى»،— دەيدى شوقان دا «جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ باتىس ولكەسى تۋرالى» دەگەن ەڭبەگىندە.
«يسلامنامانىڭ» سوڭعى تاراۋىندا باتىستان كەلگەن قازاقتاردىڭ ءداۆاسيدى تورەلىكتەن تايدىرماق بولعاندىعى ايتىلادى. قازاقتاردىڭ قاسىندا داۆاسيگە جاۋ قالماقتار دا بولادى. جوڭعار تۇقىمىن قۇرتپاققا قازاقتار ون مىڭ قولمەن كەلىپتى. ولاردىڭ جولىن بوگەيتىن ەشكىم بولمايدى، قازاقتار ولاردى تۇتقىنعا الادى، ەجەلگى ەلدى مەكەندەردى قيراتادى، بايدى كەدەي ەتەدى. داۆاسي ەلدى قورعاۋعا كەلە المايدى، وعان جان-جاقتان حابارشىلار جىبەرىلەدى. ونىڭ ۇستىنە داۆاسي ىلە وزەنىنەن وتە المايدى، مۇز ءالى قاتپاعاندىقتان، ءبىر اي بويى امالسىز كۇتىپ قالادى.
ءبىر ايدان كەيىن ىلەدەن ءوتىپ داۆاسي وزىنە قاس قالماقتار مەن قازاققا قارسى سوعىسىپ، قاشقان ولاردى التىنەمەلگە جەتكىزبەي قۋىپ جەتەدى. تۇسىرگەن ولجا، بايلىقتارىنىڭ ءبارىن قايتارىپ الادى.
قالماق حانىنىڭ قىسقى ورداسى ىلەنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا بولعانىن، ال ىلەنىڭ سولتۇستىك بەتىن — جاركەنت جاعىن قازاقتار جايلاعانىن بۇل جىر التىنەمەلدى اتاۋ ارقىلى-اق دالەلدەپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا رايىمبەك باتىردىڭ ويرانتوبەدە قالماقتاردى جەڭىپ، جەتىسۋ جەرىن قالماقتاردان ازات ەتۋ كۇرەسىن ودان ارى ورىستەتكەنىن، قازىرگى شەلەك اۋدانىنا قاراستى بايسەيىت سەلوسى تۇرعان جەردى ازات ەتۋدە بايسەيىت باتىردىڭ اسقان ەرلىك كورسەتكەنىن، سول جەرلەردىڭ بارلىعى دا جاركەنت ايماعىنا جاتاتىندىعىن؛ ال ىلەنىڭ سولتۇستىك جاق بەتىن جوڭعارلىقتاردان تازارتۋعا حانگەلدى باتىردىڭ تۇستاستارى بولەك باتىر مەن ساتاي باتىردىڭ كوپ ۇلەس قوسقانىن، بولەك باتىردىڭ ۇرپاقتارى قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ قوڭىرولەڭ سەلوسىندا؛ ساتاي باتىردىڭ ۇرپاقتارى جاركەنتتىڭ جەلكە تۇسىنداعى سارىبەل سەلوسىندا («وكتيابردىڭ 40 جىلدىعى» كولحوزىنىڭ قۇرامىندا) تۇراتىندىعىن تاعى دا ەسكەرتە كەتسەك. بۇل ولكەنى ەجەلدەن، دالىرەك ايتساق، 18-عاسىردا قازاق مەكەندەگەنىنە ەشكىمنىڭ دە كۇمانى بولماس دەپ ويلايمىز.
ال كەيىنىرەك، «يسلامناما» جىرىندا ايتىلعان وقيعاعا ەكى-ۇش جىل وتكەن سوڭ، ياعني 1758 جىلى، جوڭعار حاندىعىن جۇڭگو يمپەراتورى كيان لۋن جەڭىپ قانا قويماي، ءبىرجولا جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرگەندىگىن جوعارىدا ايتقامىز. بوس قاڭىراپ قالعان جەرگە قىتايلىقتاردىڭ ۇيعىر، دۇڭگەندەردى قالاي كۇشتەپ اكەلگەندىگىن دە ەسكەرتكەمىز. وسى كەزدە جوڭعاريانىڭ جەرى بوس قالعانىن ەستىپ، 1771 جىلى ەدىل بويىنداعى قالماقتار قىس ىشىندە قازاق جەرىن و شەتىنەن بۇ شەتىنە دەيىن كەسىپ ءوتىپ، اينالاسى سەگىز اي دەگەندە بالقاش كولىنىڭ قاسىمەن ىلە بويىنا جەتەدى. جۇمىس قولى ەسەبىندە ولاردى جۇڭگو وكىمەتى جاقسى قارسى الادى. اۋىپ كەلگەن قالماقتار تەكەس اينالاسىنا — قازىرگى نارىنقول ماڭايىنا ورنالاسادى. 1856 جىلى قۇلجاعا بارعان ساپارىندا شوقاننىڭ سايرامكول مەن تەكەس ماڭايىندا قالماقتار تۇرادى دەگەنى سول قالماقتاردىڭ تۇقىمى بولۋ كەرەك. قۇلجا توڭىرەگىندەگى سىبە، سولاڭ اتالاتىن حالىقتىڭ دا ارعى تەگىن شوقان ءبىراز ايتىپ كەتەدى. سولاڭدار داۋرلار مەن مانچجۋرلاردىڭ اراسىنان شىققان داۋر قانداس حالىق كورىنەدى، جوڭعارلاردى جويعاننان كەيىن ولاردى قىتايلار مانچجۋريا جاقتاعى شەكارادان جەر اۋدارىپ اكەلىپتى. ىلەنىڭ سولتۇستىك جاعى مەن قورعاس ارالىعىندا تۇرادى ەكەن. ال سىبە مانچجۋر مەن سولاڭنىڭ اراسىنان شىققان حالىق كورىنەدى. ولار بۇل ولكەگە 1826 جىلعى قاشعار كوتەرىلىسىنەن كەيىن اكەلىنىپتى. قىتايدىڭ شەكارالىق قىزمەتتەرىن نەگىزىنەن وسى سىبە مەن سولاڭدار اتقارادى ەكەن، ولاردىڭ ءارقايسى اسكەري قىزمەت اتقارۋعا جانە ول قىزمەتىن جاي سولداتتىقتان باستاۋعا مىندەتى بولىپتى. ولار قازاقشا دا وتە جاقسى سويلەپتى، كەيبىرى، ءتىپتى، قازاقشا سۋىرىپ سالىپ ولەڭ دە شىعاراتىن دارەجەگە جەتىپتى.
ال ەندى تاريحتىڭ ءبارىن نەگىزىنەن جازبا دەرەككە سۇيەنىپ جازعانمەن، وعان قوسىمشا اۋىزشا دەرەكتەرگە دە apa-تۇpa ءمان بەرىپ قويعاننىڭ زيانى جوق دەپ ويلايمىز. بوزبالا كەزىمىزدە كازىرگى «كوكتال» سوۆحوزىنىڭ ءبىر فەرماسى بولىپ وتىرعان اقجازىق اۋلىنىڭ قارىمباي ۇلى نوعايباي، دۇڭگەنباي ۇلى يمادي، بۇعىبايەۆ اقتايلاق، تۇرعان ۇلى ەشمۇحامبەت، اۋعانباي ۇلى جاڭعازى، تولىبايەۆ مۇحامەتجان، قاسىمبەك، قۇلىمقانبەت سياقتى كونەكوز قارتتارىنىڭ سىبە، سولاڭدارمەن وزدەرىنىڭ قالاي ارالاسقاندىقتارى جايىنداعى تالاي اڭگىمەلەرىن ەستىپ وستىك ولاردىڭ ءىرى كەلەتىنىن، قۇلجاعا بارىپ قايتۋ ءۇشىن سولارعا ازىن-اۋلاق پارا بەرىپ ءوتىپ كەتەتىندىكتەرىن اقساقالدار ماقتانا ايتىپ ءبىرىن-بىرى جارىسا قۇپتاپ وتىرۋشى ەدى. ۇمىتپاسام، پارا رەتىندە كوبىنە ولارعا اپيىن (كوكنار) بەرەتىن كورىنەدى.
1852 جىلى قۇلجا قالاسىنداعى ءبىرىنشى ورىس كونسۋلى بولىپ زاحاروۆ دەگەن كىسى تاعايىندالادى.
1846 جىلى 23 يۋندە، قاپالدا ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سۇيىك ابىلايحانوۆ باستاعان سۇلتانى بار، ءبيى بار — بارلىعى 39 ادام قول قويىپ ءمور باسىپ روسسيا قول استىنا وتۋگە انت بەرگەندەرىمەن، ءىس جۇزىندە البان، سۋان رۋلارى روسسيا قول استىنا 1854 جىلى عانا تۇبەگەيلى وتەدى.
1862-64 جىلدارعى دۇڭگەن كوتەرىلىسى جەڭىسكە جەتىپ، 1865 جىلى دەربەس تارانشى سۇلتاندىعى قۇرىلعاننان كەيىن، ورىس پاتشالىعىنا قارايتىن البان، سۋان رۋلارىنىڭ ءبىرازى 1866 جىلى سولاي قاراي ءوتىپ كەتەدى دە، ولاردان بوساعان جەرگە قاپال ۋەزىنىڭ التىنەمەل بولىستىعىنا قارايتىن قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ بۇعى رۋىنىڭ ادامدارى ورنالاسىپ الادى.
مال الىپ كەتىپ، ەلدى كەشىرىپ اكەتىپ، قۇلجاعا ءوتىپ كەتكەن سوڭ دا الباندار شەكاراعا مازا بەرمەيدى. تازابەك دەگەن پراپورششيك قۇلجاعا وزىمەن بىرگە مىڭ ءۇي قازاقتى الىپ ءوتىپ كەتەدى. ول، ارينە، پاتشا ۇكىمەتى ءۇشىن ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولمايتىن ۇلكەن وقيعا ەدى.
جەتىسۋ وبلىسىنىڭ سوعىس گۋبەرناتورى گەنەرال كولپاكوۆسكيي قاشىپ وتكەن تازابەكتى قايتارۋ جونىندە قۇلجا سۇلتانىنا تالاپ قويادى. ءبىراق سۇلتان تازابەكتى قايتارمايدى، ءجوندى جاۋاپ ورنىنا مازارت دەگەن سەلونىڭ تۇبىندە ورىس وتريادىنا شابۋىل جاسايدى. وسى جاعداي ەكى ەل اراسىن شيەلەنىستىرىپ، 1871 جىلى 22 يۋندە ورىس اسكەرىنىڭ قۇلجانى باسىپ الۋىنا سەبەپ بولادى. تارانشى سۇلتانى ءابىل-وعلى حان 21 يۋندە پاتشا اسكەرىنە ءوز ەركىمەن بەرىلىپ، پراپورششيك تازابەك تە ولاردىڭ قولىنا تاپسىرىلادى.
ورىس اسكەرى كەك الا ما دەپ قورققان البان، سۋاندار ەندى قاشعارعا قاراي قاشپاق بولادى. ءبىراق ورىس اسكەرىنىڭ دەر كەزىندە ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋىنىڭ ارقاسىندا تىنىشتالىپ، قۇلجا ولكەسىندە قالىپ قويادى.
1872 جىلى قۇلجا مەن قاپال اراسىن التىنەمەل اسۋى ارقىلى جالعاستىراتىن قۇلجا پوچتا جولى اشىلادى.
1881 جىلى پەتەربۋرگتە قىتايمەن شارت جاسالىپ، سول بويىنشا قۇلجادا قالعىسى كەلمەيتىن حالىقتار ءوز قالاۋىمەن قايتادان روسسياعا وتۋىنە پراۆولى بولادى. ەندى قۇلجا ولكەسىندەگى حالىقتار، كوتەرىلىس جاساعانىمىز ءۇشىن جۇڭگو وكىمەتى ءوش الادى دەپ قورقىپ، ءبارى دە روسسيا قول استىنا ەتۋگە تىلەك بىلدىرەدى. تەك قالماقتاردىڭ عانا قوزعالعىسى كەلمەيدى.
سول كەلىسىم بويىنشا 1881-1883 جىلدار ارالىعىندا ىلە ولكەسىنەن قازاقتار عانا ەمەس، ۇيعىرلار مەن دۇڭگەندەر دە كەشىرىلە باستايدى. العاشقى كەزدە بەرى وتۋگە البان رۋىنان ءۇش بولىس، سۋاننان ءبىر بولىس، قىتايدان ەكى بولىس، بايجىگىتتەن ءبىر بولىس ەل تىلەك بىلدىرەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە البان، سۋان رۋلارىنان باسقالارى ورىس ەلىنىڭ ازاماتتىعىن قابىلداماعان بولاتىن.
پاتشا وكىمەتى قىرعىزدىڭ بۇعى رۋى جايلاپ وتىرعان ىلەنىڭ سول جاعىنداعى جەرلەردى بوساتتىرىپ، البان رۋىنىڭ قازاقتارىن بۇرىنعى ءوز مەكەنىنە ورنالاستىرادى. سول سياقتى ىلەنىڭ وڭ جاعىنداعى جەرلەردى بوساتىپ، سۋان رۋىنىڭ قازاقتارىن دا بۇرىنعى ورنىنا قايتارادى. زەرتتەۋشى يۋ. بارانوۆانىڭ جوعارىدا ايتقان ماقالاسىنداعى دالەلدەۋىنشە، قورعاس پەن التىنەمەلدىڭ اراسىنا ەكى مىڭ ءۇي سۋان كوشىپ كەلەدى، ال ىلەنىڭ — وڭتۇستىگىنە ءۇش مىڭ ءۇي البان وتەدى. ءار ۇيدە ورتا ەسەپپەن بەس-التى ادامنان بولادى دەسەك، سۋاننان ون-ون ەكى مىڭ، الباننان ون بەس — ون سەگىز مىڭ ادام وتكەن بولىپ ەسەپتەلەدى. مۇنىڭ ءوزى اۋەلدە وتپەك بولعانداردىڭ سانىنان ەكى ەسە از ەكەن. ال بەرى وتكەن ۇيعىرلاردىڭ سانى بۇدان الدەقايدا كوپ. ءبىراق 1882 جىلدان باستاپ ورىس پاتشالىعى ەلدىڭ كوپ وتۋىنە شەكتەۋ قويا باستايدى.
گەنەرال كولپاكوۆسكيي ىلە ولكەسىنىڭ تۇرعىندارىن بەرى قاراي كەپ وتكىزۋ ول جەرلەردى وتارلاپ، ورىستاندىرۋعا زيانىن تيگىزەدى، كەدەرگى كەلتىرەدى دەپ ەسەپتەيدى. سول ماقساتپەن اسىرەسە ۇيعىر مەن قازاقتىڭ وتۋىنە مۇمكىندىگىنشە تەجەۋ جاساۋعا تىرىسادى (يۋ. بارانوۆا).
1882 جىلى قونىس اۋدارۋدىڭ شارتىنا كەلىسپەي، قىتايلار مەن بايجىگىت رۋلارىنىڭ قازاقتارى ورىس پاتشالىعىنا باعىنۋدان باستارتادى، ءسويتىپ، وتپەي قالادى. سونىمەن، قونىس اۋدارتۋ ماسەلەسى 1883 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندە اياقتالادى. ىلە ولكەسىنەن جەتىسۋعا 9572 ۇيعىر ءتۇتىنى ياعني 45373 ادام، 1147 دۇڭگەن ءتۇتىنى ياعني 4682 ادام وتەدى.
ەلگە ەل قوسىلىپ، جەرگە جەر قوسىلىپ جاتقان سوڭ، 1882 جىلى جەتىسۋ وبلىسىندا جاڭادان جاركەنت ۋەزى قۇرىلادى. ونىڭ ورتالىعى جاركەنت قالاسى بولادى. ءيا، قالاسى.
جاركەنتتىڭ نەگىزى 1882 جىلى قالاندى دەيتىندەرگە ءدال وسى ءسوزدىڭ ءوزى-اق قارسى بولىپ تۇرعان جوق پا؟ و زامان دا بۇ زامان، اسىرەسە سوناۋ ءحىح عاسىردا ءبىر جىلدا قالا ورناتقان جىلدامدىقتى كىم ەستىپتى؟! ىرگەسىن سول جىلى عانا قالاپ، ونى ۋەزد ورتالىعى جاساپ اۋرە بولعانشا، ونىڭ بەر جاعىندا 18 شاقىرىم عانا جەردە تۇرعان، ىرگەسى 1871 جىلى قالانعان داپ-دايىن كوكتالدى نەگە ورتالىق ەتە سالماسقا؟!
ويتكەنى كوكتالعا قاراعاندا جاركەنت سول جىلدىڭ وزىندە-اق كولەمدى، ودان الدەقايدا ۇلكەن بولاتىن. ورتالىق ەتۋگە قولايلى، ءۇي-جايى مول مەكەن ەدى.
ال ەندى جاركەنت 1882 جىلى سالىندى دەگەن ءسوز قالاي شىعۋى مۇمكىن؟ ونىڭ دا ءار ءتۇرلى سەبەبى بولعان بولۋ كەرەك. الايدا، ءبىزدىڭ ءبىر بىلەتىنىمىز مۇنى داۋلى ماسەلە دەپ قاراپ، ارنايى دالەلدەپ جازعان عالىم دا، عىلىمي ەڭبەك تە جوق.
ءبىراق سول جاركەنتتە تۇراتىن ناگيموۆ دەگەن بىرەۋ وسى الپىسىنشى جىلداردا جاركەنت تاريحىنان ديپلوم قورعاعان ەكەن، قالا 1882 جىلى سالىندى دەگەندى سول «دالەلدەپتى». كەزىندە ونىڭ ديپلوم جۇمىسىمەن اۋدان باسشىلارى دا تانىسىپ، اۋدان ورتالىعىنىڭ تاريحىن جازعانىنا قۋانىش ءبىلدىرىپتى. ءبارى دە سودان باستالىپ كەتكەن سياقتى.
ەندى سول ديپلوم جۇمىسىمەن تانىسىپ شىعۋىمىزعا تۋرا كەلدى. ورىس تىلىندە جازىلىپتى. ءتورت تاراۋدان، كىرىسپە مەن قورىتىندىدان تۇرادى ەكەن. ءبىرىنشى تاراۋى پاتشالىق روسسيانىڭ 1871-1881 جىلدارى ىلە ولكەسىن ۋاقىتشا باسىپ الۋىنا ارنالىپتى. ەكىنشى تاراۋىن، «جاركەنت قالاسىنىڭ جاسالۋ تاريحى جانە وعان 1881-1883 جىلداردا قونىس اۋدارعانداردى ورنالاستىرۋ» دەپ اتاپ، ول تاراۋدىڭ ءوزىن بەس تارماققا ءبولىپتى.
وقىپ كورگەنىمىزدە، ديپلومشىنىڭ نە ارحيۆتىك، نە عىلىمي دالەلدەرگە سۇيەنبەي، ءوز تۇجىرىمىن زەرتتەۋسىز تىقپالاي بەرەتىنىن بىردەن بايقادىق. ديپلوم جۇمىسىنا رەسەنزيا جازىپ وتىرماساق تا، ماسەلە قازاقستاننىڭ ەڭ كونە قالالارىنىڭ ءبىرى جاركەنتتىڭ تاريحىنا بايلانىستى بولىپ وتىرعاندىقتان ءارى بۇل ديپلومدى اركىمنىڭ تاۋىپ وقۋعا مۇمكىندىگى بولا بەرمەيتىندىكتەن، ونىڭ «جاركەنت قالاسىنىڭ نەگىزى قالانۋى» دەگەن تارماعىن ءبىرىنشى سويلەمىنەن باستاپ اۋدارىپ بەرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز:
«ارحيۆ ماتەريالدارىنىڭ كۋالەندىرۋىنە قاراعاندا، سومال مەكەنىنىڭ نەگىزىن مانچجۋر قالماقتارى بۇدان بىرنەشە عاسىر بۇرىن قالاعان. ونى مىنا فاكتىلەر دالەلدەيدى:
1. قالانىڭ ورتاسىندا تۇرعىن ءۇي جاساۋ كەزىندە 1958 جىلى جاركەنت جانە براتسكايا كوشەلەرىنەن مانچجۋر بەيىتى تابىلدى. 40-50 ادام جەرلەنگەن مۇردەلەردەن مىجىلعان تابىتتىڭ، تاعى باسقا نارسەلەردىڭ تابىلۋى مۇندا مۇسىلماندار جەرلەنبەگەنىن كورسەتەدى.
2. جاركەنت قالاسىنىڭ تەرريتورياسىندا باسقا دا جەكەلەگەن مۇردەلەر كەزدەسەدى. مىسالى، كومسومول جانە موسكۆا كوشەلەرىندە قۇرمايەۆتاردىڭ ءۇيىنىڭ جانىنان 1918 جىلى جەكە مۇردە تابىلعان».
مىنە — دالەل دەگەنىڭىزدىڭ سيقى. جانە نەنى دالەلدەپ وتىر دەسەڭىزشى: بۇل قالانىڭ ورنى 1882 جىلدان بۇرىن دا بولعان ەكەنىن دالەلدەپ وتىر.
مۇنداي قايشىلىقتان ديپلوم جۇمىسى اياڭ الىپ جۇرگىسىز. ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر نارسە: اۆتوردىڭ مانچجۋر دەپ وتىرعانى — جوعارىدا ءبىز ايتقان سىبە، سولاڭدار.
ديپلومشى قانداي كىتاپتار وقىدى ەكەن، كىمدەردىڭ ەڭبەگىنە سۇيەندى ەكەن دەگەن ويمەن پايدالانعان كىتاپتارىنىڭ ءتىزىمىن قارادىق. ارحيۆ فوندىن اپ-اجەپتاۋىر قاراپتى. قالانىڭ ەجەلگى تۇرعىندارىنىڭ ەسكە الۋلارىن پايدالانىپتى. ولار: جاركەنت ميليسياسىنىڭ بۇرىنعى باستىعى سەرگەي الەكساندروۆيچ سوكولوۆ (تۋعان جىلىن كورسەتپەپتى). جاركەنتتىڭ توتەنشە تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ بۇرىنعى باستىعى ساۆۆا نيكيتيچ جمۋتسكيي (تۋعان جىلىن كورسەتپەپتى) جانە قالا تۇرعىنى بەسپالوۆا (سۆەتليچنايا) ەفيميا نيكيفوروۆنا، 1859 جىلى تۋعان؛ كوكتالدىق باكرييەۆ ۋسمان، 1887 جىلى تۋعان؛ قالالىق بلوحياسيەۆ پەتر تيموفەيەۆيچ، 1892 جىلى تۋعان؛ قۇرمايەۆ حاميت يلياسوۆيچ، 1890 جىلى تۋعان.
جوعارىداعى ەكى پۋنكت دالەلگە بۇل ادامدار نە قوسا الادى؟ بەسپالوۆادان باسقاسىنىڭ ءبارى دە بەرتىندە تۋعان ادامدار. انشەيىن ءوز ءسوزىن دالەلدى كورسەتۋ ءۇشىن، ديپلومشى نەعۇرلىم ادام اتىن كوبىرەك تىزۋگە تىرىسقان.
جاركەنت قالاسىنىڭ تاريحىنا از دا بولسا تىكەلەي توقتاعان تاريحشىلار شىعارمالارىنان پ. پ. رۋميانسيەۆ كىتابىنىڭ «تارانشىلار» اتالاتىن 5-تومىن عانا وقىپتى. مەيلى عوي. ءبىراق ءبىز كەزىندە جەتىسۋ وبلىسىنداعى قونىس اۋدارۋ باسقارماسىنىڭ ستاتيستيكالىق جۇمىستار مەڭگەرۋشىسى بولعان سول اۆتوردىڭ جاركەنت ۋەزىنە ارنالعان كىتابىنىڭ 3-تومىنان ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. وندا ول 9-بەتتە بىلاي دەيدى: «جاركەنت ۋەزى 1882 جىلى ۆەرنىي جانە قاپال ۋەزدەرىنىڭ بولىكتەرىنەن ۇيىمداستىرىلىپ، ورتالىعى بۇرىن دا سولاي اتالعان تارانشى قالاشىعىنىڭ ورنىنا قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن جاركەنت قالاسى بوپ قۇرىلدى».
ال ەندەشە، «تارانشى قالاشىعىنىڭ ورنى» دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ ول قالاشىق قاشان قيراۋى مۇمكىن؟
تاريحتىڭ جۇيەسىن قۋالاپ وتىرساق، وعان دا جاۋاپ تابۋعا ءتيىسپىز.
ول سەلو، ءسوز جوق، ول كەزدە زەڭبىرەكپەن قيراتىلعان جوق. جانىن ساۋعالاعان جۇرت ءۇي-جايىن تاستاپ بوسىپ كەتتى. ولاردى ۇركىتكەن، ارينە، 1871 جىلى تارانشى سۇلتاندىعىنا قارسى جورىققا شىققان ورىس اسكەرى. الايدا، قولدا بار دەرەكتەرگە مۇقيات ۇڭىلسەك، قالاشىقتىڭ ورنى تىپ-تيپىل بولىپ جەرمەن-جەكسەن قيراپ قالماعانىن اڭعارامىز. وعان دالەلدى تاعى رۋميانسيەۆتىڭ جاڭاعى ديپلومشى وقىعان 5-تومىنان تابامىز. وندا 3-بەتتە بىلاي دەلىنگەن: «قۇلجا ولكەسىنەن شىققاندار ساۋداگەر جانە كاسىپشى قالالىقتار مەن ەگىنشى اۋىلدىقتار بولدى. ولاردىڭ العاشقىلارى ىلە ولكەسىنىڭ ورىس بولىگىندەگى (1881 جىلعى شارت بويىنشا) ەڭ ءىرى تۇزەمدىك ەلدى مەكەن بولىپ تابىلاتىن 1882 جىلى ۋەزدىك قالاعا اينالدىرىلعان جاركەنتكە ورنالاستى».
بىزشە، وسى سويلەمدە كوپ سىر بار، «كوتوروە ۆ 1882 گودۋ بىلو پريەۆراششەنو ۆ ۋەزدنىي گورود» دەگەندى اركىمنىڭ ءار قالاي ءتۇسىنۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىز. رۋميانسيەۆتىڭ 1-تومداعى «قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن» دەگەن ءسوزىنىڭ سىرىن دا وسى تومداعى جاڭاعى ءسوز تۇپ-تۇگەل تۇزەتىپ، ءتۇسىندىرىپ تۇرعان جوق پا؟! جاڭا جۇرت قاپتاپ كەلىپ قوسىلىپ جاتقان سوڭ، حالقى كوبەيگەن جاركەنت 1882 جىلى قالا بولعان.
«ەڭ ءىرى تۇزەمدىك ەلدى مەكەن بولىپ تابىلاتىن» دەگەن ءسوز دە تالاي ماعىنا سىيدىرىپ تۇر. جاركەنتتىڭ سول كەزدە-اق كوكتالدان ۇلكەن بولعاندىعى الگى سوزدەن ايقىن اڭعارىلادى.
ديپلومشىنىڭ تاعى ءبىر قايشىلىعىن ايتا كەتكىمىز كەلەدى. 1871 جىلى ۋاقىتشا وكىمەتتىك باقىلاۋدىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، اسكەردەن قاشقاندار مەن قىلمىس جاساعاندار وسىندا تىعىلىپ ءجۇردى، بولاشاق قالانىڭ العاشقى تۇرعىندارى سولاي پايدا بولعان دەگەندى ايتا وتىرىپ، 1890 جىلى تۋعان قۇرمايەۆ يلياستىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ونىڭ اكەسى جاركەنتكە 1880—1881 جىلى كەلگەن دەگەندى دالەلگە تارتادى. سوندا 1882 جىلى سالىناتىن قالانىڭ تۇرعىندارى 1881 جىلى ءالى سالىنباعان قالاعا كەلىپ تۇرىپ جاتا ما؟ وكىنىشكە وراي، زەرتتەمەي، ىزدەنبەي اسىعىس ايتا سالعان الدەكىمنىڭ پىكىرى قالانىڭ ءجۇز جىلدىعىن 1982 جىلى نەگىزسىز تويلاۋعا اكەپ سوقتى. ول جىل، شىندىعىندا، جاركەنتتىڭ نەگىزى قالانعان جىل ەمەس، قالا بولعان، ۋەزدىڭ ورتالىعى بولعان جىل ەدى.
وكىنىشتىڭ ودان ۇلكەنى سول: قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا پانفيلوۆ (جاركەنت) قالاسىنىڭ: «ىرگەسى اسكەري بەكىنىس جانە ساۋدا تورابى رەتىندە 1880 جىلى قالانعان»،— دەپ جازىلىپتى (9-توم، 126-بەت). قانداي نەگىزبەن ولاي جازىلعانىن بىلە المادىق.
ال ەندى قالانىڭ ىرگەسى قاشان، ءدال قاي جىلى، قاي عاسىردا قالانعان. ونى ازىرشە ەشكىم دالەلدەپ بەرە المايدى. تەك دالەلدەي الاتىنىمىز— 1882 جىلدان بۇرىن دا جاركەنت قالاسىنىڭ وسى ورنىندا بولعاندىعى.
وعان نەگىزگى ءبىر دالەل رەتىندە قازاق حالقىنىڭ وقىمىستى ۇلى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ پىكىرىن تارتپاقپىز.
1856 جىلى شوقاننىڭ قۇلجاعا بارعانى تاريحتان بەلگىلى. ونىڭ سول ساپاردا جازعان كۇندەلىگى «شىعارمالار جيناعىنىڭ» 2-تومىندا جاريالانعان. ەندى عالىمنىڭ سول كۇندەلىگىنە كوز ساپ كورەلىك.
1856 جىلدىڭ 1 اۆگۋسىندا ۇيگەنتاستىڭ بەلىنەن ءوتىپتى. ول ارا — قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ ەڭ نەگىزگى جايلاۋى. جوعارىدا ايتىلعان «وردىڭ بۇلاعى» — جاڭگىر حان مەن باتۋر قونتايشىنىڭ قولدارى سوعىسقان تاۋ ءىشى دە سول ۇيگەنتاستىڭ ارعى جاعىندا. شوقان بۋراقوجىر وزەنىنىڭ ءار تۇستا ءار ءتۇرلى اتالاتىنىن دۇرىس بايقايدى، ءبىراق ىلەگە قۇيار تۇستا تۇرگەن اتالادى دەپ تەرىس كورسەتەدى. ۇيگەنتاستىڭ بەلىندە بۋراقوجىر اتالعان سۋ بەلبۇلاق پەن جاۋىرىنبايلاعان سۋى قوسىلعاننان كەيىن كيتىڭ، ودان قۋدىڭ تاۋىن ارالاي اققان تۇستا قۋدىڭ سۋى اتالىپ، ودان ارى قايتادان بۋراقوجىر اتالىپ كەتەدى.
2 اۆگۋستا بۋراقوجىر سۋىنان ءوتىپ وسەك وزەنىنە كەلەدى. سول ارادان ولار وڭتۇستىك جاقتا جالتىراپ جاتقان ىلەنى، ودان بەرىدە قاراۋىتقان قالانى، ونى قورشاعان قالىڭ اعاشتى كورەدى. ول قاراۋىتقان قالاشىق بۋراقوجىر ىلەگە قۇياتىن جەردەگى تۇرگەنكەنت ەكەن، ول تۇرگەنكەنت ءقازىر جوق، پانفيلوۆ پەن كوكتالدىڭ ورتاسىندا قيراعان قورعانى عانا جاتىر. قيراعان قورعانىنىڭ قالىڭدىعى 1-1،5 مەتردەي. جەرگىلىكتى جۇرت ول ارانى ءالى دە تۇرگەن دەپ اتايدى، ءبىراق تۇرگەنكەنت دەمەي، تۇرگەننىڭ توعايى دەيدى. ويتكەنى ول ارانىڭ ءبارى قالىڭ ورمان بولىپ كەتكەن، ورمان شارۋاشىلىعىنا قارايدى.
3 اۆگۋستا وڭ جاقتا قالعان سىبە زاڭگىسى تۋراتىن تىشقان قالاسى مەن جاركەنت قالاسىنا سوقپاي ءوتىپ، اقكەنت دەگەن جەرگە جەتەدى. اقكەنت ەرتەدە ەلدى مەكەن ەدى، ءقازىر پانفيلوۆ اۋدانىنداعى كيروۆ كولحوزىنىڭ ۋچاسكەسى. وندا «ۇشقىن» اتتى قوي بورداقىلايتىن كومسومول-جاستار كومپلەكسى ورنالاسقان. كورىپ وتىرسىزدار، جاركەنت پەن تىشقانعا سوقپاي كەتكەندەرىن جازادى شوقان. «جاركەنت» دەپ جازادى. دەمەك، 1856 جىلى 3 اۆگۋستا جاركەنتتىڭ بار بولعانى عوي؟ جانە ول قاشعارداعى جاركەنت ەمەس، تۇرگەننىڭ جوعارعى جاعىندا، ال اقكەنتتىڭ وڭ جاعىندا تۇرعان جاركەنت. ءقازىر ءبىز پانفيلوۆ اتاپ جۇرگەن جاركەنت.
بارىنە سەنبەۋگە بولار، كۇدىكتەنۋگە بولار، ءوز كوزىمەن كورگەن، ءوز قولىمەن جازعان شوقانعا قالاي سەنبەيمىز؟ سەنبەۋگە قانداي قاقىمىز، نەندەي دالەلىمىز بار؟ تەك ايتاتىن راقمەتىمىز عانا بولماسا.
شوقان ءوز قولىمەن قۇلجاعا وتكەن جولىنىڭ ەكى نۇسقا مارشرۋتىن سىزىپتى. ول مارشرۋتتار وسى 2-تومنىڭ 30-31 جانە 42-43-بەتتەرىندە باسىلىپتى دا. ەكەۋىندە دە جاركەنتتىڭ ورنى، ونىڭ وسەك پەن قورعاس وزەنىنىڭ اراسىنداعى القاپقا ورنالاسقان قالا ەكەندىگى ءدال بەينەلەنگەن. 31-بەتتە وتە-موتە ءدال، جار جيەگىندەگى قالا ەكەندىگى سىزىپ تۇرىپ كورسەتىلگەن. وقىرمان ءوز كوزىمەن قاراسىن دەپ، ءبىز بۇل كىتاپتا شوقان سىزعان ءبىر مارشرۋتتى ادەيى جاريالاپ وتىرمىز.
ەندىگى ءبىر كوڭىل اۋداراتىن ماسەلە: بۇرىن بۇل ايماقتا، جاركەنتتىڭ وزىندە كىمدەر تۇرعان؟
ءبىز جوعارىدا بۇل ماسەلەنى ءاتۇستى بولسا دا ايتا كەتكەنبىز، سول پىكىرلەرىمىزدى جيناقتايتىن بولساق، ن. يا. ءبيچۋريننىڭ، ۆ. ۆ. ءبارتولدتىڭ، پ. پ. رۋميانسيەۆتىڭ، ك. اقىشيەۆتىڭ، تاعى باسقالاردىڭ ءار كەزدەگى عىلىمي دالەلدەرى بويىنشا، قازىرگى جەتىسۋدى ونىڭ ىشىندە جاركەنت (پانفيلوۆ) ايماعىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى VII-III عاسىرلاردا ساق تايپالارى مەكەندەگەن. ودان بەرىرەكتە، اتاپ ايتقاندا، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى III عاسىردان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ VI عاسىرىنا دەيىن بۇل ولكەنى ۇيسىندەر (ۇسۇندەر) مەكەندەيدى. بيچۋرين ۇيسىندەر جايىنداعى مالىمەتتى باتىس ولكەلەرگە تۇڭعىش ساياحات جاساعان جۇڭگو ساياحاتشىسى چجان-كيان جازبالارىنان العان. بۇل چجان-كيان دەپ وتىرعانىمىز — ونىڭ ءجۇرىپ وتكەن ىزىمەن كەيىن ايگىلى ۇلى جىبەك جولى وتكەن ساياحاتشى. «كۋرەر يۋنەسكو» جۋرنالى (1983 ج.) ونىڭ ءاتى-جونىن چجان سيان دەپ جازعان، ال بيچۋرين چجاچ كيان دەيدى. ءبىراق ەكەۋىنىڭ دە ايتىپ وتىرعانى وسى ءبىر ادام، يمپەراتور ءۋديدىڭ تۇسىندا، شامامەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 2-عاسىردا، قىتايدىڭ باتىسىندا جاتقان ەلدەردى ارالاپ قايتقان ساياحاتشى. قىتايدان باتىس ولكە جاققا ەكى تارماق جول وتەتىنىن، ونىڭ شانشان ارقىلى قاشعارداعى جاركەنت قالاسىن باسىپ ءوتىپ، ودان پامير تاۋى ارقىلى، پەرسياعا كەتەتىن تارماعى وڭتۇستىك جول دەپ؛ ال تيان-شان تاۋىن اسىپ قوقانعا، قاڭلى ەلىنە وتەتىن تارماعى سولتۇستىك جول دەپ اتالاتىنىن العاش جازعان دا سول چجان سيان. ونىڭ ايتۋىنشا، ول كەزدە باتىس ولكەدەگى ەلدەردىڭ، حالىقتار مەن تايپالاردىڭ بارلىعى دەرلىك وتىرىقتى ءومىر سۇرگەن.
ۇيسىندەر تياك-شان تاۋىنىڭ بۇكىل سولتۇستىك جاعىن يەمدەنىپتى. وعان ءۇرىمشى مەن باركول عانا قاراماپتى. ولاردىڭ يەلىگى شىعىستا كۇندەرمەن، باتىستا قوقانمەن، سولتۇستىك باتىستا قاڭلىمەن (كانگيۋي) شەكتەلگەن. جەر وڭدەۋمەن، باقشا وسىرۋمەن اينالىسپاي، سۋ مەن ءشوپتىڭ مولدىعىنا قاراي ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە ۇنەمى كوشىپ ءجۇرىپتى. تۇرمىس تىرشىلىگى كۇندەرگە ۇقساعان. جەرى جازىق، شالعىندى، تاۋى قالىڭ شىرشالى بولىپتى. حالقىنىڭ سانى 120 مىڭ ءتۇتىن، 630 مىڭ ادام، ال اسكەرى 188 مىڭ 800 بولعان. جىلقىنى كوپ ۇستاعان. كەيبىر بايلارىندا 4-5 مىڭنان جىلقى بولىپتى. حالقى قاتىگەز، دۇنيەقور، ايتقان سوزىندە تۇرمايدى دەيدى. كۇشتى بيلىك يەلەرىنىڭ قاتارىنا جاتىپتى. اۋەلگىدە كۇندەردىڭ بيلىگىنە باعىنىپ، كەيىن كۇشەيىپ، كوپتەگەن يەلىكتەردى وزىنە قاراتىپتى. قازىرگى جوڭعارياداعى ىلە ولكەسى جەتى عaسىر بويى ۇيسىندەردىڭ بيلىگىنە باعىنىپتى. تەك VI عاسىردا عانا ۇيسىندەر ابدەن السىرەپ ەلدىگىن جويادى دا، ونىڭ يەلىگىنىڭ ءبىر بولىگىن يۋەباندار بيلەپتى، ودان كەيىن بۇكىل ءۇيسىننىڭ جەرىن تۋكيۋەلەر باسىپ الىپتى.
پروفەسسور ا. ن. بەرنشتام يۋەبان دەگەن قىتايشا اتاۋدى قازاقتىڭ رۋلىق اتاۋى «چۋبان» بولار دەپ شامالايدى. «چۋبان» دەپ وتىرعانى، ارينە، سۋان. جەتىسۋ ولكەسىندە سۋاننان وزگە مۇنداي اتتى نە وعان اتى ۇقساس رۋ بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس. يۋەبان — چۋبان رۋلارىنىڭ جالعاسى بۇگىنگى سۋاندار بولسا، وندا بۇل ارانى ەجەلدەن (VI-VII عاسىردان بەرى) سولار مەكەندەپ كەلە جاتقان بولىپ شىعادى. ءبىراق بۇل ءالى انىق-قانىق دالەلدەنبەگەن نارسە.
ال تۋكيۋەلەر دەپ وتىرعانىمىز — تۇركىلەر نەمەسە تۇركىتتەر. تۋكيۋەلەر ۇزىن شاش قويا بەرەدى ەكەن، كيىز ۇيدە تۇرىپتى، كوشپەلى ءومىر ءسۇرىپتى، ەت جەپ، قىمىز ءىشىپتى، جۇننەن جاسالعان كيىمدەر كيىپتى. ءبيچۋريننىڭ كىتابى بويىنشا، ادىلدىك، ۇيات دەگەندى ونشا بىلمەپتى، ەرتەدەگى كۇندەر سياقتى ادەپسىز بولىپتى. ەل بيلەۋشىلەرىن سايلاعاندا كيىزگە وتىرعىزىپ كوتەرىپ كۇنگە قاراي توعىز رەت اينالدىرىپ وتەدى ەكەن.
كورىپ وتىرسىزدار، بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا قالا سالماعان. ءبىراق ءبيچۋريننىڭ دە، ءبارتولدتىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، ۇيسىندەردىڭ سول كەزدە استانا قالاسى بولعان، ول قالا شىعۋ (چيگۋ) اتالعان. ول قالا شىعىس تۇركىستانداعى اقسۋدان سولتۇستىك باتىسقا قاراي 610 لي قاشىقتىقتا ىستىقكولدىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا جاتىپتى. ال قىتايدىڭ چان-ان (سيان) قالاسىنان 8900 لي قاشىقتىقتا ەكەن. بۇعان قاراعاندا، ۇيسىندەر ءبىرجولا كوشپەلى ەمەس، جارتىلاي وتىرىقتى حالىق بولعان. از بولسا دا قالا سالۋدى كاسىپ قىلعان. ءويتىپ قالا سالۋ، ءۇي تۇرعىزۋ ءادىسىن ولار ءوزىنىڭ بابالارى بولىپ تابىلاتىن ساقتاردان ۇيرەنگەن بولۋ كەرەك. ال ساقتار قۇرىلىس سالدى، ءۇي تۇرعىزدى دەگەندى انشەيىن تەك ايتا سالعان ارزان ءسوز دەپ قاراماي، عىلىمي دالەلدەنگەن تۇجىرىم دەپ ۇققان دۇرىس. ال ونىڭ عىلىمي جاعىن ءوزىنىڭ ارحەولوگيالىق جۇمىستارىمەن دالەلدەگەن عالىم — كەمال اقىشيەۆ. ول بەسشاتىر وبالارىن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە: «جەتىسۋدى مەكەندەگەن ساق تايپالارى جىلى ۋاقىتتا كوشىپ جۇرگەن، ال سۋىق تۇسە باستاعاندا قىستاۋلارداعى تۇرعىن ۇيلەردە تۇرعان. تۇرعىن ءۇي قۇرىلىستارىن سالعاندا اعاش، تاس، قامىس جانە تالشىلىك سياقتى جەرگىلىكتى ماتەريالداردى قولدانعان»،— دەيدى.
شىعۋ قالاشىعىنىڭ ورنىن عالىمدار ءالى تاپقان جوق. ونى ەشكىم ارنايى ىزدەگەن دە ەمەس. ايتكەنمەن ول قالاشىق ىستىقكولدىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا ەدى دەگەن دەرەك ءار ءتۇرلى ويعا يتەرمەلەيدى. ءبيچۋريننىڭ بەرگەن انىقتاماسى بويىنشا، «چيگۋ» دەگەن ءسوز «قىزىل اڭعار» دەگەن ماعىنا بەرەدى ەكەن. دەمەك، شىعۋ قالاسى تاۋ قويناۋىندا ەمەس، جازىق جەردە بولعانى عوي.
جەتىسۋدى ارنايى زەرتتەگەن، «جەتىسۋ تاريحىنىڭ وچەركتەرى» اتتى ارنايى ەڭبەك جازعان، جالپى، شىعىس تۇركىستان مەن باتىس تۇركىستاندى، بۇكىل ازيانى جاقسى ءبىلىپ، تەرەڭ زەرتتەگەن اكادەميك ۆ. ۆ. ءبارتولدتىڭ شىعارمالارىنا قوسىمشا رەتىندە جاسالعان ورتا عاسىردى بەينەلەيتىن كارتاعا ۇڭىلسەك، سول زامانداردا-اق قازىرگى جاركەنتتىڭ ورنىندا قالا بولعانىن كورەمىز. جانە ول قالا ۇلكەن كەرۋەن جولدىڭ بويىندا بولعان. قانشا رەت قيراسا دا، وزەننىڭ جاعاسىندا، ۇلكەن جولدىڭ بويىندا تۇرعان، تۇرمىس-تىرشىلىككە قولايلى قالالاردى حالىق قايتادان قالپىنا كەلتىرىپ وتىرعان عوي. جاركەنت تە، ءسوز جوق، سان رەت قيراپ، سان رەت قايتا قالپىنا كەلگەن شىعار دەپ ويلايمىز. سونىڭ ءبارىن ويلاستىرا كەلىپ، ەجەلگى شىعۋ قالاشىعى وسى جاركەنت ەمەس پە ەكەن دەگەن جورامالعا ەرىكسىز تىزگىن بەرەمىز. بۇل جايىندا قازاق سسر تاريحىنان دا ءبىر پىكىر كەلتىرسەك، ارتىق بولمايتىن سەكىلدى. «جاڭا زامان باستالار كەزدە جانە ونىڭ العاشقى عاسىرلارىندا چيگۋ-چەن ەلەۋلى ساياسي ورتالىق ءارى «ۇلى جىبەك جولىنداعى» ماڭىزدى ساۋدا پۋنكتى بولعان»،— دەيدى قازاق سسر تاريحى (ءى-توم، الماتى، 1980 ج.) ول عاسىردا دا، كەيىن دە شىعۋ دا، جاركەنت تە تەك كەرۋەن جولىنىڭ بويىندا بولعان عوي.
ال تاريحي جاعداي بۇل جورامالعا قايشى كەلمەيدى. VI عاسىردىڭ اياعىندا تۇركىت قاعاناتى شىعىس جانە باتىس بولىپ ەكىگە بولىنگەندە، بۇرىنعى ۇيسىندەر جەرى باتىس قاعاناتقا قاراپ قالادى. ال بۇل ارادا — جەتىسۋ مەن جوڭعاريانىڭ باتىسىندا — تاريح ارەناسىنا ەندى دۋلۋ جانە نۋشيب اتتى تايپالار وداعى شىعادى. دۋلۋدى كوپتەگەن تاريحشىلار دۋلات تايپاسى دەپ قازاقشالاپ ءجۇر. 604 جىلى باتىس تۇرىك قاعاناتى ىدىراپ، سونىڭ ناتيجەسىندە دۋلۋ تايپالار وداعى كۇشەيەدى، ولار بۇرىنعى ءۇيسىن جەرىن ياعني ىلە القابىن جايلايدى. كەيىن دۋلۋ مەن نۋشيبتەردىڭ اراسى ۋشىعىپ، دۋلۋعا ىلەنىڭ سولتۇستىك جاعى، نۋشيبتەرگە وڭتۇستىك جاعى قارايتىن بولادى ال 635 جىلى دۋلۋ مەن نۋشيب تايپالارى ءوزىن ءوزى دەربەس بيلەۋ دارەجەسىنە جەتىپ، بەس رۋ دۋلۋعا، بەس رۋ نۋشيبكە تۇرىك حانزادالارى (بالالارى) رەتىندە ءبىر-بىر وقتان (جەبەدەن) بەرىلەدى. وق — بيلىككە پراۆولى دەگەن بەلگى. «ون وق تۇرىك» دەگەن ءسوز سودان قالىپتى دەسەدى. دۋلۋ مەن نۋشيبتەردىڭ ول كەزدەگى شەكاراسى ەندى شۋ وزەنى بولادى: شىعىس جاعىن دۋلۋلار، باتىسىن نۋشيبتەر جايلاسا كەرەك.
بۇل جاعدايلاردىڭ ءبارى تۇركىت قاعاناتى جويىلعاننان كەيىن دە جەتىسۋ جەرىنىڭ تۇرىكتەر قولىندا قالعاندىعىن كورسەتەدى. دەمەك، قازىرگى پانفيلوۆتىڭ بۇرىنعى (1942 جىلعا دەيىن) جاركەنتتىڭ ورنىنداعى قالا ەجەلدەن تۇرىك تۇقىمداس حالىقتاردىڭ قالاسى بولىپ كەلگەن. ونىڭ نەگىزى شامامەن ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ باس كەزىندە-اق قالانعان دەپ جورامالداۋعا بولادى. ال ونى دالەلدەۋ تاريحشىلاردىڭ ءىسى دەپ تۇسىنەمىز.
ال ەندى قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، قازاقتىڭ دەربەس حالىق رەتىندە قالىپتاسۋى جەتىسۋ جەرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن جوعارىدا ايتقانبىز. ەندى جاركەنت جاققا شوقان كەلگەن كەزدە، 1856 جىلى، ول قالادا كىمدەر تۇردى ەكەن، سونى بايقاپ كورەلىك. ول ءۇشىن شوقاننىڭ كۇندەلىگىنە قايتا ۇڭىلەيىك.
1 اۆگۋست كۇنى شوقانداردى ءبىر ءمانجۋ (مانجۋ، مانچجۋ) قارسى الادى. «ءمانجۋ» دەپ جەرگىلىكتى قازاقتار مانچجۋرلىقتاردى ايتقان. شوقاننىڭ الدىنان شىققان الگى ءمانجۋ دۋلاي ياعني شابارمان قىزمەتىن اتقارعان ادامنىڭ باسىندا بۇلعىننىڭ قوس قۇيرىعىن قىستىرعان قارا شۇعا تىماعى بولادى. ولاي كيىنەتىنى كومانديروۆكادا جۇرگەندىگىنىڭ بەلگىسى ەكەن. بىلايشا ايتقاندا، ول بۇل اراعا ۋاقىتشا، قىزمەت بابىمەن عانا كەلگەن اسكەري ادام. دۋلاي تاتار تىلىندە سويلەپ، شوقاندارعا ءبىر قوي تارتۋ بەرەدى.
ونىڭ تاتارشا سويلەۋى، تارتۋ بەرگەندى ءبىلۋى تاتارلارمەن ءجيى ارالاساتىندىعىن كورسەتپەي مە؟ شوقاننىڭ كۇندەلىگىن ارى قاراي وقىپ وتىرساڭ، ودان وزگە اسكەريلەردىڭ ءبارى دە قىتايلىقتار، سىبە مەن سولاڭدار بولادى.
ءبىر كەزدە اۋدارماشى ياعني دۋنگي شوقاندارعا ولەڭ ايتىپ بەرەدى. ول قالماقشا، تارانشىشا، سوڭىندا قازاقشا ايتادى. «سولاڭدار قىرعىزدارمەن بىرگە تۇرادى جانە تاتار ءتىلىن جاقسى بىلەدى»،— دەپ جازادى شوقان، «قىرعىز» دەپ وتىرعانى — قازاقتار. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: جاركەنت ايماعىندا، ايماعى بولعاندا قالا توڭىرەگىندە، قازاقتار، تاتارلار مەن تارانشىلار، جەرگىلىكتى جۇرت قالماقتىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ بىلگەن سىبە مەن سولاڭدار تۇرعان. سول قالا توڭىرەگىندە تۇرعان حالىقتاردىڭ وكىلى داۋ جوق قالانىڭ وزىندە دە تۇرعان.
وتىرىقشىلىققا كەنجەلەپ ارالاسقان جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ ىشىنەن XIX عاسىردا جاتاقتار سانى اجەپتاۋىر مولايعان-تىن. ول توڭىرەكتە جاتاقتار العاش جاركەنتتە، ايدارلىدا پايدا بولعان، ال وعان جاڭاعى قالماقتار مەن ۇيعىر، تاتار حالىقتارىنىڭ اسەر ەتكەندىگى ەشكىمدى دە كۇمانداندىرمايدى.
ەلدى مەكەندەردىڭ جاركەنت، اقكەنت، الماتى اتانۋى دا ول ماڭايدا قازاقتاردىڭ ەجەلدەن تۇرىپ كەلە جاتقاندىعىن دالەلدەيدى.
شوقاننىڭ كۇندەلىگىندە ەسكەرۋگە تۇراتىن تاعى ءبىر ءتۇيىر بار. ول اقكەنتتىڭ كوشەسىنەن سولاڭنىڭ ەكى بالاسىن كورەدى. ءبىرىنىڭ ءدال توبەسىندە ءبىر ۋىس شاشى بولادى. سول توبەگە قويعان شاشتى جاركەنت قازاقتارى ايدار دەپ اتاۋشى ەدى. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە بالالارىنا ايدار قويۋ قازاقتاردا ءالى بار-تىن. سويتسەك، ول دا سولاڭداردان سىڭگەن ادەت ەكەن عوي. سوعان قاراعاندا، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقتار سىبە-سولاڭدارمەن ارالاس-قۇرالاس تۇرعان، سولاردىڭ اسەرىنەن وتىرىقشىلىققا دا بەيىمدەلە باستاعان.
جاركەنتكە بايلانىستى ءوز پىكىرىمىزدى ايتا وتىرىپ، وسىنداي جاعدايدىڭ الماتى قالاسى جايىندا دا ورىن الىپ كەلە جاتقاندىعىن ەسكەرتە كەتكىمىز كەلەدى. 1854 جىلى ۆەرنىي بەكىنىسى ايدالاعا ورناعان جوق، ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ەجەلگى قىستاۋى بولىپ كەلە جاتقان، ورتا عاسىردا-اق الماتى اتانعان كونە قالانىڭ ورنىنا سالىندى. مادەنيەتى جوعارى ەلدەردە قالا تاريحى قالاي زەرتتەلسە، بىزدە دە سولاي زەرتتەلەتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. قالا ىرگەسى، بىزشە، العاشقى قاعىلعان قۇرىلىس قازىعىنان باستالادى.
قازاق سسر تاريحى ىلە القابىندا العاشقى قونىستار IX-X عاسىرلاردا پايدا بولا باستاعانىن ايتا كەلىپ: «ولار فەودال شونجارلاردىڭ وردالارى نەگىزىندە جانە تۇراقتى قىستاۋ ورىندارىندا قالىپتاستى»،— دەيدى (1-توم، 399-بەت.) بۇل تۇجىرىم الماتى مەن جاركەنت تاريحىنا دا قاتىستى دەپ ويلايمىز.
ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن جەتىسۋ جەرىندە پ. پ. سەمەنوۆ — تيان-شانسكيي، ۆ. ۆ. رادلوۆ، ن. ا. سيەۆەرسيەۆ سياقتى ورىستىڭ عالىم-زەرتتەۋشىلەرى جانە پولياك ريەۆوليۋسيونەرى ا. يانۋشكيەۆيچ، قازاقتىڭ اعارتۋشى-دەموكرات ۇلى ش. ءۋاليحانوۆ بولىپ، حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىن، ولكەنىڭ تابيعاتىن زەرتتەۋگە ۇلكەن ۇلەس قوستى. ولار جازعان شىعارمالار ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى دوستىقتى نىعايتۋعا، ەكى حالىقتىڭ ءبىر-بىرىن جەتە بىلۋىنە، سول ءبىلۋ نەگىزىندە سىيلاسۋلارىنا باعا جەتپەستەي قىزمەت كورسەتتى. جوعارىدا ايتقان يادرينسيەۆ ءوز كىتابىندا قازاق حالقىنا ءبىلىم بەرۋگە، مادەني وسۋىنە جاعداي جاساۋعا ايرىقشا نازار اۋدارادى. ول بۋريات ىشىنەن شىققان بانزاروۆ، پيروجكوۆ، بولدونوۆ، دوروجەيەۆ سياقتى ءبىلىمدى ادامداردى ايتا كەلىپ، ولاردىڭ قاتارىندا قازاق شوقان ءۋاليحانوۆتى دا اتايدى. ارتىنان ول ادامداردىڭ ىشىنەن بانزاروۆ پەن ءۋاليحانوۆتى بولە قاراپ، ەكەۋى ەۆروپالىق ورتا ءۇشىن دە دارىندى جانە عالىم ادامدار دەپ باعالايدى. ودان ارى «عالىم بانزاروۆ»، «تاماشا ءۋاليحانوۆ» دەي كەلىپ، شوقاننىڭ بەلگىلى ساياحاتشىلارعا، عالىمدار مەن اقىندارعا دوس ادام ەكەندىگىن ەرەكشە ەسكەرتەدى. ولار بىرگە وتىرا قالسا، كەز كەلگەن ەۆروپالىق ورتاعا ابىروي اپەرەتىن ادامدار دەگەن ءتۇيىن جاسايدى.
ودان كەيىن قازاقتان دارىندى ادامداردىڭ كوپ شىققاندىعىن، ولاردىڭ وتكىر سوزدىلىگىمەن، وي-قيالىنىڭ ۇشقىرلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىنىنە توقتالا كەتەدى.
پ. گولوۆاچيەۆتىڭ 1902 جىلى موسكۆادا باسىلعان «ءسىبىر» اتتى كىتابىندا دا قازاقتار جايىندا قىزعىلىقتى دەرەكتەر بار. ول قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردى ايتادى) اق كوڭىل، شىدامدى، ءبىراق اڭقاۋ كەلەتىندىگىن ايتا كەلىپ، ولاردىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى اسا قوناقجايلىعى دەپ باعالايدى. قازاق مىنەزىندەگى جاڭالىق اتاۋلىعا جانە قولى بوستىققا قۇمارلىقتى تاپ باسىپ بايقايدى. اتاققۇمارلىعىنىڭ اياعى داۋ-جانجالدى قوزدىرىپ كەتەتىندىگىن دە كورە بىلەدى. سۋرەت سالۋعا، ەسەپكە جۇيرىك، ۇعىمتال دەگەندى ايتادى. باستى تاماعى ءسۇت تاعامدارى ەكەنىن ايتا وتىرىپ، قىمىزدى ولاردان جاقسى ەشكىم دە جاساي المايدى، ال ەڭ جاقسى قىمىز كوكشەتاۋدا جاسالادى دەيدى.
قوناقجايلىق دەمەكشى، ءوزىن، جالپى، قوناقجاي ەمەسپىز دەپ ايتاتىن حالىق جەر بەتىندە جوق بولۋ دا كەرەك. دەگەنمەن قوناقجاي حالىقتاردىڭ ىشىندە دە قازاقتىڭ قوناقجايلىلىعى وقشاۋ تۇراتىن سياقتى. ونى پ. رۋميانسيەۆتىڭ مىنا ەسەبى دالەلدەسە كەرەك.
ورتاشا قازاق شارۋاشىلىعىنىڭ جىلدىق تابىسى 20-عاسىردىڭ باسىندا 369،37 سومعا تەڭەلەدى ەكەن. ال جىلدىق شىعىنى 363،25 سوم بولادى. سوندا ايىرما 6،12 سوم عانا. باسقا شىعىندارىن بىلاي قويعاندا، تەك قوناققا شىعاراتىن شىعىنى بۇكىل اقشالاي شىعىنىنىڭ 79،8 پروسەنتى، ال بۇكىل ناتۋرالدىق شىعىنىنىڭ 80،8 پروسەنتى بولادى ەكەن. ءاي، مۇنداي قوناقجايلىققا كەز كەلگەن حالىقتىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن-اق شىعار.
ي. ستەپنوي دەگەن زەرتتەۋشى دە 1912 جىلى موسكۆادا باسىلعان «ءسىبىر» اتتى كىتابىندا قازاقتارعا وزىنشە باعا بەرەدى. ول ولاردىڭ اتقا مىقتى وتىراتىندىعىن، ات ۇستىندە ءارى جىلدام، ءارى ءتوزىمدى كەلەتىندىگىن، اتقا كوپ وتىراتىندىقتان، اياقتارىنىڭ قاتانداۋ كەلەتىندىگىن، الايدا ولاردى ات ۇستىنەن اۋدارىپ الۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن جازادى. سىبىردەگى بۇكىل بۇراتانا حالىقتىڭ ىشىندەگى ەڭ كوبى قازاقتار ەكەندىگىن، ولاردىڭ سانى بىرنەشە ميلليونعا جەتەتىنىن ايتا كەلىپ، ولاردىڭ بۇكىل ءۇي جۇمىسىن ايەلدەرى اتقاراتىنىن، ال ەرلەرىنىڭ كۇنى قىدىرۋمەن عانا وتەتىنىن ەسكەرتەدى.
اتاقتىسى، مەيلى قاتارداعى زەرتتەۋشىلەرى بولسىن، ورىس وكىلدەرى از ۇلتقا ىلتيپاتپەن، بىلگىرلىكپەن قاراعانى جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردان ايقىن اڭعارىلادى. ەل مەن ەلدى، جەر مەن جەردى جاقىنداستىرۋعا تۋىستاستىرۋعا سونداي ىزگى نيەتتىڭ عانا سەپتىگى تيەتىندىگى ءسوزسىز. وعان ءبىزدىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى دوستىقپەن ءوتىپ كەلە جاتقان ءومىرىمىز كۋا.
1848 جىلى جازدا جەتىسۋ جەرىن ارالاپ قايتقان پولياك ريەۆوليۋسيونەرى ادولف يانۋشكيەۆيچتىڭ «كۇندەلىكتەر مەن حاتتار نەمەسە قازاق دالاسىنا ساياحات تۋرالى جازبالار» اتتى كىتابىندا دا ءبىزدىڭ حالىق جايىندا جاقسى پىكىرلەر مول. يانۋشكيەۆيچ وسى ساپارىندا روسسيا قۇرامىنا الۋىن ءوتىنىپ حات جازعان سۇلتان 76 جاستاعى سۇيىك ابىلايحانوۆتى كورەدى. 1846 جىلى 23 يۋندە، كەيبىرەۋلەر جازىپ جۇرگەندەي 4 يۋلدە ەمەس، ۇلى جۇزگە قاراستى بەس رۋدىڭ روسسياعa قوسىلۋ سالتاناتى وتكەن لەپسى سەلوسىندا بولادى. ول ارانى قازاقتار شۇباراعاش، ويجايلاۋ دەپ تە ايتا بەرەدى. بۇل كىتاپتا قۇنانباي، بەيبىت بي، ورىنباي اقىن، بەكسۇلتان، باراق سياقتى بەلگىلى ادامدار جايىندا دا، ەلدى مەكەندەر مەن جەر-سۋ كورىنىسى تۋرالى دا تالاي ماڭىزدى پىكىرلەر بار.
ەندى حالىق سانىنا بايلانىستى دا بىرەر پىكىر ايتا كەتكەننىڭ ارتىقتىعى بولماس دەپ ويلايمىز.
ليەۆشيننىڭ دالەلدەۋىنشە، XIX عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا قازاق حالقىنىڭ سانى جايىندا سان ءتۇرلى پىكىرلەر بولعانعا ۇقسايدى. پىكىر بىلدىرۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى حالىق سانىن كوتەرىپ كورسەتۋگە بەيىم بولىپتى. ال ليەۆشيننىڭ ءوز پىكىرىنشە، ءۇش جۇزگە جاتاتىن بارلىق قازاق 500 مىڭ ءتۇتىن بولۋعا ءتيىس. ونىڭ ۇلى جۇزدە 100 مىڭى، ورتا جۇزدە 210 مىڭى، ال كىشى جۇزدە 190 مىڭدايى بولۋعا ءتيىس. گ. برونيەۆسكيي ءبىر عانا ورتا ءجۇزدىڭ وزىندە 500 مىڭ ءتۇتىن بار دەسە، قازاق بيلەۋشىلەرى ول ساندى 537 مىڭعا جەتكىزىپتى، ال كاپيتان اندرەيەۆ 176 مىڭ 400 ءتۇتىن دەپ تومەندەتىپتى. سولاردىڭ ءبارىن تالداي كەلىپ، ليەۆشين، ەگەر ءار ۇيدە ورتا ەسەپپەن بەس-التىدان ادام بولادى دەپ ەسەپتەسەك، ۇلى جۇزدە 500—600 مىڭ جان، ورتا جۇزدە 1 ميلليون 360 مىڭداي جان، ال كىشى جۇزدە 1 ميلليون 1 ءجۇز مىڭداي جان بار، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ سانى شامامەن 2 ميلليون 500 مىڭ ادام مەن 3 ميلليون ادامنىڭ اراسىندا دەگەن دالەلدى پىكىر ايتادى.
ال ن. ۆ. الەكسەەنكونىڭ 1981 جىلى الماتىدان شىققان «قازاقستاننىڭ ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى تۇرعىندارى» دەگەن كىتابىنا جۇگىنسەك، 1897 جىلى جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا جەتىسۋدا 987863 ادام بولعان كورىنەدى. ءبىر عانا جەتىسۋدىڭ وزىنە 1870—1896 جىلدار ارالىعىندا ەۆروپانىڭ روسسيادان، سىبىردەن، تاعى بوسقا جەرلەردەن 92 مىڭ 846 ادام جاڭادان قونىس اۋدارىپ كەلىپتى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1897 جىلى قازاقتار بارلىق حالىقتىڭ 80،4 پروسەنتى بولسا، 1914 جىلى 60،5 پروسەنتى بولادى. ال جالپى قازاقستان بويىنشا بۇل جىلدار ارالىعىندا حالىقتىڭ ارا سالماعى 74 پروسەنتتەن 58،5 پروسەنتكە تومەندەيدى. ونىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، 1897 جىلى بۇكىل قازاقستاندا ياعني دالالىق قازاقستان مەن وڭتۇستىك قازاقستاندى قوسا العاندا 3 ميلليون 964 مىڭ 936 ادام بار ەكەن. بىزشە، بۇل سان، جالپىلاي العاندا، جوعارىدا كەلتىرگەن ليەۆشيننىڭ ەسەبىنە ءدال كەلىپ تە قالاتىن ءتارىزدى. ويتكەنى بۇل ساننان قازاق حالقىنىڭ عانا ەسەبىن شىعارعان كەزدە، كوپ ايىرماشىلىق بايقالمايدى: الەكسەەنكونىڭ ەسەبى بويىنشا، قازاق حالقىنىڭ جالپى سانى 3 ميلليون 101 مىڭ 142 ادام.
سوندا، ليەۆشين ەسەپتەپ وتىرعان كەز بەن الەكسەەنكو ەسەپتەپ وتىرعان ارالىقتا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە، قازاق حالقى بالەندەي وسە قويماعان ءتارىزدى. ارادا وتكەن 65 جىل قازاق حالقىنىڭ كوبەيۋىنە كوپ ۇلەس قوسپاعانداي. ءبىراق، كىم بىلەدى، بۇل الشاقتىق قازاق — جوڭعار-قوقان اراسىندا ءالسىن-الى بولىپ تۇرعان قىرعىن سوعىس پەن قازاقتىڭ ەز ىشىندەگى قۋعىن-سۇرگىندەرگە دە بايلانىستى بولار.
ەجەلدەن قازاق جەرىنىڭ شۇرايلى ءبىر بولىگى بولىپ كەلە جاتقان جەتىسۋدا تۇراتىن حالىقتىڭ دا ەسەبى XX عاسىردىڭ باسىندا (1910-1912 جج.) الىنعان ەكەن. ونىڭ ەسەبى ءبىز جوعارىدا ايتقان پ. رۋميانسيەۆتىڭ كىتاپتارىندا كەلتىرىلگەن: ءبىرىنشى كىتاپ (توم) لەپسى ۋەزىنە (پەتەربۋرگتەن 1911 جىلى شىققان)، ەكىنشى كىتاپ قاپال ۋەزىنە (1913 ج.)، ءۇشىنشى كىتاپ جاركەنت ۋەزىنە (1912 ج.) ءتورتىنشىسى (1913 ج.) ۆەرنىي ۋەزىنە ارنالعان. بەسىنشى كىتاپ ەكى بولىمنەن (جەكە-جەكە ەكى كىتاپتان) تۇرادى. جالپى اتى — «تارانشىلار». تارانشى دەپ ول كەزدە ۇيعىرلاردى اتاعان. ءبىرىنشى بولىمىندە جاركەنت، ۆەرنىي ۋەزدەرىندەگى ۇيعىرلاردىڭ شارۋاشىلىق، مادەني جاعدايلارى تالدانادى. ال ەكىنشى بولىمىندە ءار ءتۇرلى تابليسالار بەرىلگەن. التىنشى كىتاپتا لەپسى، قاپال، ۆەرنىي، پىشپەك، پرجيەۆالسك ۋەزدەرىندەگى ورىس تۇرعىندارىنىڭ ورنالاسۋ جاعدايلارى تابليسالار ارقىلى كورسەتىلەدى. جەتىنشى جانە سەگىزىنشى كىتاپ تومدارى پىشپەك، پرجيەۆالسك ۋەزدەرىنە، ياعني قىرعىز شارۋاشىلىعىنا ارنالعان. تولىقتاي العاندا، كىتاپ «جەتىسۋ وبلىسىنداعى تۇزەمدىك جانە بۇرىننان بار ورىس شارۋاشىلىقتارى مەن جەر پايدالانۋ جاعدايىن زەرتتەۋ ماتەريالدارى» دەپ اتالادى. اۆتوردىڭ ءوز ايتۋىنشا، مۇنداعى ادام سانى دۇرىس ەسەپتەلمەگەن، ازايتىپ الىنعان. سول كىتاپتارداعى ەسەپ بويىنشا لەپسى ۋەزىندە بويىنشا لەپسى ۋەزىندە 118 974 قازاق (72،0%)، 43 447 ورىس (26،3%)، 2757 باسقا ۇساق ۇلت وكىلدەرى (1،7%)، بارلىعى 165 178 ادام؛ قاپال ۋەزىندە 157 999 قازاق (85،7%)، 21 946 ورىس (11،9%)، 4453 باسقا ۇساق ۇلت وكىلدەرى (2،4%)، بارلىعى 184 398 ادام؛ ال جاركەنت ۋەزىندە 89 985 قازاڭ (57،3%)، 13 749 ورىس (8،5%)، 41 131 ۇيعىر (26،3%)، 12 345 باسقا ۇساق ۇلتتار (7،9%)، بارلىعى 157 210 ادام؛ ۆەرنىي ۋەزىندە 157 357 قازاق (60،8%)، 67449 ورىس (26،0%)، 25575 ۇيعىر (9،8%)، بارلىعى 250 381 ادام تۇرىپتى. سوندا، بۇكىل جەتىسۋ وبلىسىنداعى قازاقتار تۇراتىن ءتورت ۋەزدە بارلىعى 524 315 قازاق. 146 591 ورىس بولعان، بارلىعى 757 167 ادام.
جەتىسۋ وبلىسىنداعى ادامدار سانىنىڭ قاۋىرت وسۋىندە شىڭجاڭ (قۇلجا) ولكەسىنەن قونىس اۋدارعان حالىقتارمەن قاتار قازاقتاردىڭ دا ۇلەسى مول، پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتى نەگىزىندە وبلىسقا ءوز ەركىمەن دە، زورلاپ تا كازاكتار كوشىرىلىپ اكەلىنە باستادى. ولار كەيىن جەتىسۋ كازاكتارى دەگەن اتقا يە بولدى. جەتىسۋ كازاكتارىنىڭ سانى 1870 جىلى، ەركەگى مەن ايەلىن قوسا ەسەپتەگەندە، 17111 ادام بولسا، 1897 جىلى 33757-گە، ال 1914 جىلى 54350 ادامعا جەتتى. قونىس اۋدارىپ كەلگەن كازاكتار نەگىزىنەن اسكەري قىزمەت اتقاردى، ولارعا كوپ جەڭىلدىك جاسالدى. كەيدە جاي سولداتتار مەن قالماقتاردى دا كازاكتىققا جازا بەرەتىن بولدى. شارۋالاردى شەت ايماققا قونىس اۋدارۋ ءستولىپيننىڭ اگرارلىق رەفورماسىنىڭ قۇرامدى ءبىر بولىگى جانە پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى ەدى.
XX عاسىردىڭ باسىندا ورىستارمەن ەتەنە ارالاسا باستاعان جەتىسۋ حالقى وقۋ-بىلىمگە دە ءبىراز ىنتا قويا باستاعانداي. سول جىلدارعى مالىمەتكە قاراعاندا (پ. رۋميانسيەۆ)، ءبىر عانا جاركەنت ۋەزى بويىنشا قازاقتاردىڭ جالپى سانى بويىنشا 2106 ادام قازاقشا ساۋاتتى بولسا، 630 بالا قازاقشا وقىپتى، ونىڭ سىرتىندا 20 ادام ورىسشا ساۋاتتى بولىپ، 6 بالا ورىسشا وقىپتى. جالپىلاي العاندا، بۇل ەسەپكە قاراعاندا، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ 3 پروسەنتىنەن استامى ساۋاتتى بولعان كورىنەدى. پ. رۋميانسيەۆ ءاربىر مىڭ ادامنىڭ 23،40-ى ساۋاتتى دەيدى. ءار مىڭ ەركەكتىڭ 44،59-ى مۇسىلمانشا (قاپالدا 67،68، لەپسىدە 61)، 0،34ء-ى ورىسشا، (قاپالدا 1،18، لەپسىدە 2) ساۋاتتى بولىپتى. ءار مىڭ ەركەكتىڭ ىشىنەن 1،48ء-ى، ال مىڭ ايەلدىڭ 0،09-ى ورىسشا سويلەي الىپتى، بۇكىل جاركەنت ۋەزى بويىنشا 69 ەر ادام، 4 ايەل ورىسشا سويلەي العان ەكەن. ال جالپى ۋەزد بويىنشا 100 ەر ادامعا 92،4 ايەل سايكەس كەلىپتى. (قاپالدا 81،6 ايەل، لەپسىدە 85،5 ايەل). قاپالدا 100 شالعا 116 كەمپىر، لەپسىدە 101،5 كەمپىر بولىپتى.
حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى، تۇرمىس دارەجەسى دە كوڭىل اۋدارارلىق. ۇيعىر، دۇڭگەن حالىقتارىنىڭ ىقپالىمەن قازاقتار ەگىنشىلىكتى عانا ۇيرەنىپ قويماي، مال ءۇشىن پىشەن شابۋدى دا اتاكاسىپكە اينالدىرا باستايدى. بۇكىل ەلدىڭ 48،6 پروسەنتى بەدە، ال 16،5 پروسەنتى قوناق ەگىپتى.
جەتىسۋ وبلىسىنىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدە جاركەنت ۋەزى ءبىرىنشى ورىندا بولىپتى، ال بۇكىل مالدىڭ تورتتەن ءۇشى قوي ەكەن. ەكىنشى ورىندا جىلقى، ءۇشىنشى ورىندا سيىر، ونان كەيىن ەشكى جانە تۇيە كورىنەدى. بارلىق شارۋاشىلىقتىڭ 3،6%ء-ى عانا وتىرىقتى ەكەن. ال لەپسى ۋەزىندە 28%، قاپالدا 28،19% وتىرىقتى بولىپتى. 45،16% ءتۇتىن جىل بويى كيىز ۇيدە تۇرمىسىن وتكىزسە، 52،86% ءتۇتىننىڭ ءارى كيىز ءۇيى، ءارى ءار ءتۇرلى قۇرىلىستارى بولىپتى. قىستاۋعا ءۇي سالۋ، قورا سالۋ ادەتكە اينالىپتى. ورتا ەسەپپەن جاركەنت ۋەزىندەگى جەكە شارۋاشىلىعى بار ءاربىر تۇتىندە 21 باس مال بولعان ەكەن (لەپسىدە — 12، قاپالدا— 15). ال ۋەزد بويىنشا 17 مىڭ 225 جەكە شارۋاشىلىق ەسەپكە الىنىپتى، ال وعان ءالى وزدەرى جەكە دەربەس ءبولىنىپ شىقپاعان وتاۋ ۇيلەر كىرگىزىلمەپتى، ولاردى ەسەپتەسە، 19463 ءۇي بولادى ەكەن.
بۇل ەسەپتەردىڭ ءبارىن كەزىندە جەرگە ورنالاستىرۋ جانە جەر وڭدەۋ باس باسقارماسىنىڭ قونىس اۋدارۋ باسقارماسى جۇرگىزگەن. ال ەسەپكە 1910—1913 جىلدار ارالىعىنداعى جاعداي الىنعان. شىندىعىن ايتۋ كەرەك، ەسەپتەۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارى مۇمكىندىگىنشە مۇقيات جۇرگىزىلگەن. ول ەسەپتە ءاربىر بولىسقا قاراستى قوعامداسقان اۋىل سانى، ءار اۋىلعا ۇيىمداسقان رۋلار، اۋىل اقساقالىنىڭ ءاتى-جونى، قىستاۋى، كوكتەۋى، جايلاۋى؛ ادام سانى، ونىڭ ەركەگى، ايەلى، وتاۋ ءۇيى؛ مال سانى، مالدىڭ ىشىندە جىلقىسى، ونىڭ قۇلىنى مەن باسقاسى، قويى مەن ەشكىسى، تۇيەسى مەن سيىرى، ولاردىڭ تەلى مەن ەرەسەگى، شارۋاشىلىققا قاجەتتى قۇرال-سايماندارى، ونىڭ ىشىندە سوقاسى، موسىاعاشى، تىرماسى، ارباسى مەن شاناسى؛ پىشەن شاباتىن جەرىنىڭ اتى، كولەمى؛ ەگىنى ىشىندە بيدايى، ارپاسى مەن تارىسى، سۇلىسى مەن قوناعى؛ مالشىلارىنىڭ سانى، ونىڭ جالدامالىسى؛ قۇرىلىس تۇرلەرى، تاعى باسقا دا جاعدايلارى تاپتىشتەلىپ تۇرىپ تەكسەرىلگەن. وسىنداي تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسىندە عانا ولار قاي جەردىڭ شۇرايلى، قۇنارلى ەكەندىگىن انىقتاپ، قاي جەرگە كازاك ورىستاردى، ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرۋ كەرەكتىگىن ءبىلىپ وتىرعان. 1898 جىلعى مالىمەت بويىنشا، جەتىسۋ وبلىسىندا بارلىعى 990107 ادام تۇرعان، ال ولاردىڭ بالالارى وڭۋ ءۇشىن التى ۋەزدە 43 مەكتەپ اشىلعان. 1903 جىلى جاركەنت ۋەزىندە 28 مۇسىلمان مەكتەبى ىستەيدى، ونىڭ 12ء-سى جاركەنت قالاسىندا بولادى، بارلىعى 1175 ۇل-قىزدى قامتيدى. لەپسى ۋەزىندە 7 مەكتەپ بولادى. 380 بالانى قامتيدى. قاپال ۋەزى بويىنشا ول جىلعى مالىمەت جوق، ءبىراق 1886 جىلى بۇل ۋەزدە بارلىعى 450 بالا وقىپتى، الايدا وسى مالىمەت ونشا سەندىرمەيدى، ويتكەنى 1886 جىلعى مالىمەتتە مۇسىلمان مەكتەبىندە جاركەنت ۋەزى بويىنشا بارلىعى 3069 وقۋشى وقىعان ەكەن، ال 1903 جىلى ول 1175-كە ازايىپ كەتەدى. دەرەكتەرگە قاراساڭ، بۇل جىلدار ارالىعىندا مۇسىلمان مەكتەبى جابىلماعان، سوعان قاراعاندا، جاڭاعىنداي الشاقتىق ول كەزدەگى اقپار جيناۋ مەن ەسەپ الۋدىڭ تارتىپكە قويىلماعاندىعىنان بولۋ كەرەك.
وبلىس قۇرىلعان كەزدە جەتىسۋدا بار-جوعى 2 كلاستىڭ 2 پريحود مەكتەبى (ءبىرى ۆەرنىيدا، ءبىرى قاپالدا)، 12 ستانيسالىق جانە پوسەلكەلىك مەكتەپ بولىپتى. 1868 جىلى قاپالدا كازاكتار مەكتەبىنىڭ ورنىنا ءبىرى ۇلدارعا، ءبىرى قىزدارعا ارناپ ەكى پريحودتىق (ءدىني) ۋچيليششە جانە سارقان مەن كوكسۋدا ورىس بالالارىنا ارنالعان مەكتەپ اشىلادى. 1869 جىلى قارابۇلاقتا قىزدار مەكتەبى جۇمىس ىستەي باستايدى.
قاپال ۋەزىنىڭ قازاقتارى قاپال قالالىق ۋچيليششەسىندە وڭىپ جۇرگەن قازاق بالالارىنا جاتاقحانا ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن اقشا جينايدى. ولار ءۇي ساتىپ الادى، ءمۇعالىم جالدايدى. جاتاقحانا نەمەسە وقۋشىلار پاتەرى 1874 جىلى 8 نويابردە اشىلادى. 1876 جىلى وندا 1 5 قازاق بالاسى جاتادى.
1886 جىلى جەتىسۋ وبلىسىندا مۇسىلمان مەكتەپتەرىن قوسپاعاندا بارلىعى 62 مەكتەپ بولادى، وندا 9865 بالا وقيدى، ونىڭ ىشىندە جاركەنت ۋەزىندە 5 مەكتەپتە 135 وقۋشى، قاپال ۋەزىندە 10 مەكتەپتە 301 وقۋشى، لەپسى ۋەزىندە 16 مەكتەپتە 541 وقۋشى وقىپتى.
1876 جىلى تۇركىستان ولكەسى ۋچيليششەلەرىنىڭ باس ينسپەكتورى كۋن دەگەن بىرەۋ ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە قازاقشا ساباق بەرۋدى توقتاتىپ، مۇمكىندىگىنشە قازاق ءتىلىن ورىس ارىبىمەن جازۋدى ەنگىزۋ قاجەتتىگى جايىندا پىكىر ءبىلدىرىپتى. جانە ول پىكىرىن گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ دا پىكىرى دەپ ەسكەرتىپتى. ول جىلدارى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى فون كاۋفمان ەكەنى بەلگىلى، ورتالىعى تاشكەنت قالاسىندا بولدى ال جەتىسۋ وبلىسى سوعان باعىناتىن. ءبىراق جەتىسۋ گەنەرال گۋبەرناتورى ۋچيليششەلەر باس ينسپەكتورىنىڭ الگى پىكىرىمەن كەلىسپەيدى.
1903 جىلى وبلىستا 76 وقۋ ورنى جۇمىس ىستەيدى. پروفەسسور تولەگەن تاجىبايەۆ «XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاقستان مەكتەپتەرى جانە وقۋ-اعارتۋ ءىسى» دەگەن كىتابىندا (الماتى، 1962 ج) وسى جايلاردى ايتا كەلىپ، جەتىسۋ وبلىسىنىڭ ءار ۋەزىندەگى مەكتەپتەرگە دە ارنايى توقتالا كەتەدى.
ول كەزدەگى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ ءۇش ۋەزى نەگىزىنەن قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنا قارايدى، ءبىراق ول كەزدەگى ۋەزدىڭ تەرريتورياسى قازىرگى اۋدان كولەمىنەن اجەپتاۋىر ۇلكەن. سول جاعىن ەسكەرە وتىرىپ، ءار ۋەزگە قاراعان بولىستاردى دا ايتا كەتكەننىڭ ارتىقتىعى جوق پا دەيمىز،
بۇرىن جاركەنت ۋەزىنىڭ وڭتۇستىگىنە ىلە وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنداعى اڭعار دا قاراعان، ول وڭتۇستىك شىعىسىندا ۋەزد 7300 مەترلىك ءحانتاڭىرى اتتى شىڭى بار تيان-شان تاۋىمەن شەكتەلگەن. وڭتۇستىگى تۇگەلدەي پرجيەۆالسك ۋەزىمەن، وڭتۇستىك باتىسىندا ۆەرنىي ۋەزىمەن، سولتۇستىگى مەن شىعىسىندا قىتايمەن، سولتۇستىك باتىسىندا قاپال ۋەزىمەن شەكتەسكەن؛ بۋراقوجىر، توگىرەك، تۇردىمبەت، توقارىستان، بايتۇگەي، سارىتوعەي، قوڭىربورىك، قوجمامبەت، بوگەتى، ايت، كەگەن، ءالجان، مەركى، تورايعىر، شەلەك، قۇرمان، يۆانوۆ بولىستارى قاراعان، كەيىنىرەك جاركەنت-تارانشى، جاركەنت-دۇنگەن جانە ساتاي بولىستارى قوسىلعان، سوندا قۇرامىندا 20 بولىس بولعان. 1886 جىلى وسىنشا بولىس ەلدە بار-جوعى بەس-وقۋ ورنى جۇمىس ىستەيدى، وندا 290 بالا وقىپتى، ال بۇكىل ۋەزد بويىنشا مەكتەپ سانى 49-عا جەتىپتى. 1896 جىلى جاركەنتتە ەر بالالارعا جانە قىز بالالارعا ارنالعان ەكى كلاستىق جەكە-جەكە پريحودتىق (ءدىني) ۋچيليششە اشىلادى.
قاپال ۋەزى سولتۇستىك شىعىسىندا جانە شىعىستا لەپسى ۋەزىمەن، شىعىستا قىتايمەن، جاركەنت جانە ۆەرنىي ۋەزدەرىمەن شەكارالاسقان. وڭتۇستىك باتىسى مەن باتىسىندا ىلە وزەنى ونى ۆەرنىي ۋەزىنەن ءبولىپ تۇرسا، سولتۇستىگى مەن سولتۇستىك باتىسىندا سەمەي وبلىسىنان بالقاش كولى ءبولىپ تۇرعان. لەپسى ۋەزىنە باسقان-سارقان، تاۋلى اقسۋ، تومەنگى اقسۋ، بۇيەن اقسۋ، سارىتاۋ، اراسان، كولدەي-جۇماي، بۇيەن-قوياندى، اكەشكى، مىرزا، جوعارعى قاراتال، تومەنگى قاراتال، سۇپەتاي، تاۋ جالايىر، شي، وڭتۇستىك بالقاش، ىلە-بالقاش، كۇشىك، تاز، التىنەمەل، انداس، شولاق جانە بالعالى، بارلىعى 23 بولىس قاراعان. وسىنشاما ەلدە 1879 جىلى 8-اق وقۋ ورنى بولىپتى، وندا بار-جوعى 767 بالا وقىپتى، ونىڭ 50ء-ى عانا قازاق بالاسى ەكەن. ال 1886 جىلى ۋەزدە ون وقۋ ورنى، ونىڭ التاۋى قاپالدىڭ وزىندە بولادى، سول التى مەكتەپتە ۇل-قىزى بار، بارلىعى 245 وقۋشى وقىپتى.
بۇرىنعى لەپسى ۋەزى سولتۇستىك باتىسىندا سەمەي وبلىسىنىڭ، قارقارالى، سولتۇستىگىندە سەمەي، سولتۇستىك شىعىسىندا زايسان ۋەزدەرىمەن؛ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك شىعىسىندا جۇڭگو يمپەرياسىمەن، ال باتىسىندا قاپال ۋەزىمەن شەكتەسەتىپ، وعان ول كەزدە ءاقشاۋلى، اياكوز، ارعاناتى، تاۋقۇم بالقاش، قاراكول، مىرزاتاي-قاراسۋ، ۇرىجار، بارلىق، ەمىل، الاكول، شارباقتى، شىنجالى، باتىس شىنجالى، ماقانشى-سادىر، قىسقاش-سادىر، مامبەتباي-قىسقاش جانە بالقاش-لەپسى، بارلىعى ون جەتى بولىس قاراپتى. 1882 جىلى بۇل ۋەزدە ون ءبىر پريحودتىڭ (ءدىني) ۋچيليششە، ونىڭ جەتەۋى ەر بالالاردى، ەكەۋى قىز بالالاردى، ال قالعان ەكەۋى ۇل مەن قىزدى قوسىپ وقىتاتىن ۋچيليششە بولادى. ولاردا بارلىعى 525 بالا وقىپتى. ال 1886 جىلى ۋەزدەگى وقۋ ورنى 16-عا جەتەدى، بالا سانى دا 541-گە وسەدى. ءار مەكتەپتە وقيتىن بالا سانىنىڭ وتە از بولاتىندىعىن وسى ساندار دا ايقىن دالەلدەسە كەرەك.
1881-1883 جىلدار ارالىعىندا قۇلجادان ۇيعىر، دۇڭگەن حالىقتارىنىڭ وتكەندىگى بەلگىلى. تەك قانا ءبىر جاركەنت ۋچاسكەسىنە ياعني قورعاس، وسەك، شارىنعا دەيىنگى ارالىققا 4،5 مىڭ ءتۇتىن، شامالاپ ايتقاندا، 20 مىڭ ادام جاڭادان قونىستاندى. پاتشا وكىمەتى ەندى ولاردىڭ بالالارىن وقىتۋ ءىسىن جەدەل قولعا الىپ، جاڭا اشىلعان مەكتەپتەردە الدىمەن ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋگە ايرىقشا كوڭىل ءبولدى. پسيحولوگيالىق، ەكونوميكالىق جاعدايلاردى ەسەپكە الا وتىرىپ، 1893 جىلى ۇيعىر، دۇڭگەن بولىستارىنان ەڭ قۇرىماسا ەكى جىلعا دەيىن بالالارىمىزعا ورىس ءتىلىن وقىتۋدى توقتاتا تۇرسا دەگەن تىلەكتەر تۇسسە دە، پاتشالىق روسسيانىڭ اكىمدەرى وعان قۇلاق اسپادى، ورىس ءتىلىن مىندەتتى تۇردە وقىتۋ ءۇشىن ەشقانداي جەرگىلىكتى جاعدايمەن ساناسقىلارى كەلمەدى. ارينە، پاتشالىق روسسيانىڭ وتارلاۋ ساياساتى ءوز ماقساتى مەن پرينسيبىنە وراي جۇزەگە اسىپ جاتتى. پ. پ. رۋميانسيەۆ «لەپسى ۋەزى» كىتابىندا: «قىرعىزداردىڭ پراۆولىق سەزىمىنە ۇلت دەگەن ۇعىم قانشالىق بەيتانىس بولسا، مەملەكەت دەگەن ۇعىم دا سونشالىق بەيتانىس»،— دەي وتىرىپ، بۇل جاعداي ولاردىڭ بىرىگۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيتىندىكتەن، ورىستاردىڭ قىرعىزدارمەن كۇرەسىن جەڭىلدەتتى دەگەندى ايتادى.
ءبىز وتارلاۋ ساياساتىن ايىپتاعانمەن دە، ورىس حالقىنىڭ قازاق حالقىنا جان-جاقتى يگى اسەر ەتۋىن جوققا شىعارا المايمىز. ول ىقپال ەڭ الدىمەن قازاق اۋىلدارىنداعى وقۋ-بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقتان بايقالادى. 1912 جىلى ساقىپجامال تىلەۋباي قىزى دەگەن اۆتور «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 7-سانىندا: «بىلە بىلسەڭىز، قىز بالانى كوبىرەك وقىتۋ كەرەك... انا نادان بولسا، بالاعا جاقسى ونەگە بەرە المايدى»،— دەپ جازدى. سوعان قاراعاندا، قازاق قىزدارى دا ءوقۋ-بىلىمنىڭ ەلدىك ماڭىزىن تۇسىنە باستاعان سەكىلدى. «ايقاپتىڭ» 1911 جىلعى 12-سانىندا مۇعالى جولدىباي ۇلى دەگەن اۆتور: «عىلىم، ءبىلىمىمىز بولماسا، ءجۇز جىلدان سوڭ تۇقىمىمىز قالمايدى. تەك مۋزەيلەردە دويىر قامشىلارىمىز ءھام ءمۇيىز شاقشالارىمىز قالار. بۇرىنعى باتىرلارىمىز جوق، ولاردىڭ ساۋىتتارى مۋزەيدە بار»،— دەيدى اشىنىپ. ال جۋرنالدىڭ سول جىلعى بەسىنشى سانىندا عالالدين ماميكوۆ: «ءبىزدىڭ جۇرتتا ءبىر ۇناماعان مىنەز بار: ورىسشا وقىسا، بۇزىلادى دەيدى؛ جاماندىققا ورىسشا وقۋ شارت ەمەس. وقىماي-اق بۇزىلعان كىسى وقىپ بۇزىلعاننان كوبىرەك»،— دەپ ول كەز ءۇشىن وتە قۇندى پروگرەسسيۆپەن پىكىر بىلدىرەدى. جۋرنالدىڭ 1912 جىلعى 10-سانىندا «ع. م.» دەگەن اۆتورعا «قاپال» دەپ تۇسىنىك بەرىلگەن. ءسىرا، سول وسى عالالدين ماميكوۆ بولۋ كەرەك.
«ايقاپ» جۋرنالىندا جەتىسۋ جەرىندە بولىپ جاتقان مادەني جاڭالىقتار جايىندا حابار ءجيى جاريالانىپ تۇرىپتى. ماسەلەن، 1915 جىلعى 7-8 ساندارىندا (بىرگە شىققان): «جەتىسۋدا تۇراتىن مامانوۆ جاقسى رومان جازعان ادامعا 200 سوم بايگە بەرمەك»،— دەگەن حابار باسىلعان. ال 1913 جىلعى 7-سانىندا قاپالدا «مامانيا» اتتى مەكتەپ بارلىعىن، ونىڭ التى ءمۇعالىم ۇستايتىندىعىن جازادى. Coل جىلعى ءىى-سانىندا مۇحامەدسالىم كەشىموۆ دەگەن كىسى لەپسى (شۇباراعاش) قازاقتارىنىڭ جايىنان ءسوز قوزعاي كەلىپ، وتارلىق ساياساتتىڭ وزبىر ءبىر ءىسىن اشكەرەلەيدى: ەل ارالاپ جۇرگەن ۋەزد باستىعى كەلگەندە، ءبىر قارت كىسى سالەم بەرەيىن دەسە، كارىلىكتەن ورنىنان تۇرا الماي قالادى، سول ءۇشىن الگىنى ۋەزد باستىعى 7 كۇن تۇرمەگە وتىرعىزىپ قويادى.
ايەل تەڭدىگىن قورعاۋ، ەلدى وقۋ-بىلىمگە ۇندەۋ، حالىقتى بىرلىككە شاقىرۋ سياقتى كوكەيكەستى ماسەلەلەرگە قازاق جاستارى ۇلكەن ىقىلاس قويىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان بەلسەندىلىك كورسەتە باستايدى.
قازاق حالقىنىڭ مادەني-تۇرمىستىق دارەجەسىنىڭ وسۋىنە، ساياسي ساناسىنىڭ ويانۋىنا، قاناۋشى تاپ پەن قانالۋشى تاپتىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ اشىنۋىنا ىرگەلەس ءومىر سۇرە باستاعان ورىس-كازاكتار مەن ورىس شارۋالارىنىڭ اسەر ەتكەندىگى — تاريحي شىندىق. 1916 جىلى قازاق حالقىنىڭ قولىنا قارۋ الىپ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە شىعۋى وسى ىقپالدىڭ العاشقى ساياسي ناتيجەسى ەدى.
پاتشانىڭ ايگىلى «يۋن جارلىعى» 1916 جىلى 25 يۋندە شىقتى. ول جارلىق (ۋكاز) بويىنشا استراحان، ءسىبىر جانە ورتا ازياداعى «بۇراتانا حالىقتاردان» ارميانىڭ تىلدىق جۇمىستارىنا ادام الىناتىن بولدى. ول جارلىق شىن مانىندە كوتەرىلىسكە سىلتاۋ عانا بولدى، ايتپەسە پاتشالىق روسسيانىڭ وتارلىق ەزگىسى مەن ءوز ۇستەم تاپتارىنىڭ قاناۋىنان قورلىق كورىپ تيتىقتاعان حالىق ونسىز دا زورعا شىداپ تۇرعانداي ەدى. حالىق نارازىلىعىنىڭ انىق سەبەبىن جەتىسۋ وبلىسىنداعى جاعدايدان جاقسى بايقاۋعا بولادى.
ەل ىشىندەگى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، «بولىس ايتتى — ءبىتتى، بي شەشتى — كەسىلدى» ءتارىزدى جەكە ادامنىڭ جاي-كۇيىن، جاعدايى مەن مۇمكىندىگىن ەسەپكە المايتىن وزبىر ادەت حالىقتىڭ رۋحاني ەڭسەسىن ابدەن-اق باسقان بولاتىن. قولىندا بيلىگى بار اكىم جاقسى جايلاۋ مەن شۇرايلى قىستاۋعا يە بولىپ، قالعان جۇرت سولاردان ارتىلعانعا قاراپ قالدى. ول ازداي، ولاردىڭ سىرتىندا وتارلاۋ ساياساتى كۇننەن كۇنگە قابىرعاعا باتىپ، ەلدىڭ ارىن دا اياققا باسا باستادى. اتاقونىس، تۋعان جەر تارتىپ الىنىپ تاراتىلىپ بەرىلىپ جاتتى. قورلانعان، اشىنعان ازاماتتار مىنانداي كوپە-كورنەۋ قياناتقا توزە المادى. ەڭ ءبىر قىزىعى: قازاق ىشىنەن العاش ساياسي ساناسى ويانعان ازاماتتارعا العاش ىقپال ەتۋشى دە ەزۋشى حالىقتىڭ وزىنەن شىققان وزىق ويلى ازاماتتار ەدى.
جەتىسۋ حالقىن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە اكەلگەن قياناتقا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، مىنانداي فاكتىلەرگە زەر سالساق تا جەتكىلىكتى. قىرعىز تاريحشىسى پروفەسسور سۇلتان جانتۋاروۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا («وتتى قۇرساۋدا»، فرۋنزە، 1968 ج.) 1905 جىلى جەتىسۋداعى كازاكتاردىڭ سانى 4748 ادامعا جەتەدى، ولاردىڭ يەلىگىندە قازاق پەن قىرعىزدان الىنعان 510،5 مىڭ دەسياتينا قۇنارلى جەر بولادى؛ ال قازاق تاريحشىسى پروفەسسور ءابدى تۇرسىنبايەۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا («قازاق اۋلى ءۇش ريەۆوليۋسيا كەزەڭىندە»، الماتى، 1967 ج)، 1906-1914 جىلدار ارالىعىندا قازاقتار پايدالانۋىنداعى جەرلەردى قازىناعا الۋ جونىندە قىرۋار جۇمىستار جۇرگىزىلەدى، الىنعان جەردىڭ كولەمى 2 ميلليون 703 مىڭ دەسياتيناعا جەتەدى. سالىستىرىپ كورىڭىزشى: 1905 جىلى 510،5 مىڭ دەسياتينا عانا ەدى، 1914 جىلى 2 ميلليون 703 مىڭ دەسياتينا بولىپتى. 53 ەسەگە جۋىق ءوسىپتى، 53 ەسە. نە دەگەن تەمپ، نە دەگەن جىلدامدىق، قانداي ساناسپاۋشىلىق! بۇعان رەنجىمەگەن، وعان قىنجىلماعان حالىق حالىق بولۋشى ما ەدى؟
«لەپسى ۋەزى» دەگەن كىتابىندا پ. رۋميانسيەۆ ورىس شارۋالارىنا الىپ بەرگەن جەرلەردىڭ ەسەبىن كورسەتە كەلىپ بىلاي دەيدى: «جوعارىدا كەلتىرىلگەن سيفرلارعا باعا بەرگەندە، ورىستاردىڭ پايدالانۋىنداعى جەرلەر تۇگەلدەي ەگىنشىلىككە وتە قولايلى جەرلەر ەكەندىگىن، ال قىرعىزداردىڭ پايدالانۋىنداعى جەرلەردىڭ كولەمى وتە ۇلكەن بولعانىمەن، تەك مال جايۋعا عانا جارايتىندىعىن ەسكەرۋ قاجەت». (56-بەت.) ول ساياساتتىڭ قياناتىن كەلە-كەلە حالىق تا سەزە باستاعان-دى.
حالىق نارازىلىعى اۋەلدە ستيحيالىق باس كوتەرۋ دارەجەسىندە بولدى. قازاق ءۇشىن 18 بەن 43 جاستاعى ەر ادامدار ەلدىڭ اجارى بوپ ەسەپتەلەدى. ءاربىر ءۇي، ءاربىر ءتۇتىن ءوزىنىڭ اجارى بولعان اسىراۋشىسىنان، تىرەگىنەن ءوز ەركىمەن قالاي ايرىلسىن. جالپى، جەتىسۋ وبلىسىنان 87 مىڭ ادام الىنۋعا ءتيىس بولعان ەكەن، ستيحيالى باس كوتەرۋدىڭ اياعى جەتىسۋ ايماعى بويىنشا العاش رەت جاركەنتتە كوتەرىلىسكە اينالعانى بەكەردەن-بەكەر بولماسا كەرەك. مۇندا «بۇراتانا» حالىقتاردىڭ تىعىزدىعى وزگە جەرلەرگە قاراعاندا جوعارى ەدى ءارى ولاردىڭ كوبى 1881-1883 جىلدار ارالىعىندا قۇلجادان قونىس اۋدارىپ كەلگەندەر بولاتىن. ونىڭ ءبارىن پسيحولوگيالىق فاكتور رەتىندە ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
اسكەر جۇمىسىنا الىنۋعا ءتيىس ادامداردىڭ جاس مولشەرى كەيبىر دەرەكتەردە 18 بەن 43ء-تىڭ اراسى ەمەس، 19 بەن 31 جاستىڭ اراسى دەپ تە ايتىلادى. ءبىراق ءبىز قازاق سسر تاريحىندا كورسەتىلگەن مولشەردى الدىق.
1916 جىلعى ءيۋلدىڭ العاشقى كۇندەرىندە-اق، جاركەنت تارانشى بولىسىنىڭ گورودسكوە سەلوسىنداعى قازاقتار باس كوتەرەدى. وعان يۆانوۆ بولىسىنىڭ تۇرعىندارى قوسىلادى. نارىنقول ۋچاسكەلىك باستىعىنىڭ ءۇيى الدىنا سول كۇنى مىڭعا تارتا حالىق جينالىپ ۇيىمداسقان تۇردە قارسىلىق بىلدىرەدى. جەتىسۋداعى كوتەرىلىسكە ۇيعىر، دۇنگەن سياقتى از ۇلت وكىلدەرى دە بەلسەنە قاتىستى.
1916 جىلعى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلار اسكەر جۇمىسىنا الىناتىنداردىڭ ءتىزىمىن جىرتتى، ەل باسقارۋشىلاردىڭ قاناۋ، الداۋعا قۇرىلعان ىستەرىن اشكەرەلەدى، قولدارىنا قارۋ الىپ وزدەرىنىڭ ادامدىق، پراۆولىق تەڭدىكتەرىن قورعادى. لەپسى، قاپال ۋەزدەرىنىڭ بولىستارىندا 30 مىڭعا تارتا جىگىت باس كوتەردى. بۇل كوتەرىلىستەر شىن مانىندە حالىقتىق سيپات الدى. كوتەرىلىس بارىسىندا ادامداردىڭ تاپتىق جىكتى ءتۇسىنۋى ءوستى، ساياسي ساناسى جەتىلدى.
پاتشا وكىمەتى كوتەرىلىسشىلەردى اياۋسىز جازالادى. تۇركىستان ولكەسى سوعىس جاعدايىندا دەپ جاريالاندى. جەتىسۋداعى كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ قاتارىندا توقاش بوكين سياقتى ينتەلليگەنسيا وكىلىمەن بىرگە بەكبولات اشكەيەۆ، نۇكە ساتىبەكوۆ، جامەڭكە مامبەتوۆ، ۇزاق ساۋرىقوۆ سياقتى قاراپايىم حالىق وكىلدەرى دە بولدى. 1916 جىلعى اۆگۋست ايىنىڭ باس كەزىندە-اق توقاش بوكين تۇرمەگە الىندى، بەكبولات باتىر دارعا اسىلدى، قارت جامەڭكەگە تۇرمەدە ۋ بەpiپ ءولتىردى، ۇزاق باتىر تۇرمەدە اتىلدى. قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا كەرسىنشە ۇزاققا ۋ بەرگەن دەپ كورسەتىلىپتى (ءىى-توم، 340-بەت). ال ونىڭ انىعى م. اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» پوۆەسىندە جازىلعان جانە ەل قارتتارىنىڭ جادىندا جاقسى ساقتالعان. پاتشانىڭ قارۋلى اسكەرىمەن قارسىلاسۋعا جابايى عانا قارۋلانعان حالىق كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ مۇمكىندىگى بولمادى، سوندىقتان جەتىسۋداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى وكتيابر ايىندا-اق اياۋسىز تۇنشىقتىرىلدى. ەڭ سوڭعى حالىق كوتەرىلىسشىلەرى مەن جازالاۋشىلار اراسىنداعى قارۋلى ۇرىس سەنتيابر ايىنىڭ سوڭىندا بىجى وزەنىنىڭ بويىندا بولدى. حالىق باسىنا قايعىلى كۇن تۋدى. قۋدالاۋ مەن جازالاۋدىڭ سالدارىنان 300 مىڭنان استام قازاقتار مەن قىرعىزدار تۋعان جەرىن تاستاپ قاشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. س. جانتۋاروۆ ونىڭ 150 مىڭى قىرعىزدار ەدى دەيدى، وندا قازاقتاردىڭ دا 150 مىڭ بولعانى.
حالىق قاتتى قىرعىنعا ۇشىرادى. جازالاۋ وتريادتارىمەن بولعان ۇرىستاردا وققا ۇشقانى، سوتسىز-تەرگەۋسىز اتىلعانى قانشاما. ونىڭ سىرتىندا ءبىر عانا تۇركىستان ولكەسى بويىنشا «1917 جىلعى I فيەۆرالعا دەيىن 347 ادام ءولىم جازاسىنا، 168 ادام كاتورگالىق جۇمىستارعا، 129 ادام تۇرمەدە وتىرۋعا كەسىلدى». (قازاق سسر تاريحى، ءى-توم.)
جەتىسۋداعى حالىق باسىنا تۋعان بۇل قايعىلى كۇندى لەنيندىك جانە سسسر مەملەكەتتىك سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى، قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى مۇحتار اۋەزوۆ «قيلى زامان» پوۆەسىندە كوركەم شىندىقپەن بەينەلەيدى. پوۆەستىڭ سيۋجەتتىك نەگىزىنە جاركەنت ۋەزىنە قاراستى قارقارا جارمەڭكەسىندە بولعان وقيعا الىنعان. كىتاپ كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبارى دە ومىردە بولعان ادامدار. «ەركەك توقتى قۇرباندىق» دەپ ەل ءۇشىن باسىن ولىمگە تىككەن ەرلەر جايىنداعى بۇل پوۆەست جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە باۋلۋدا بۇگىن دە باعا جەتپەس قىزمەت ەتىپ كەلەدى.
جاركەنت ايماعىندا پاتشا وكىمەتىنىڭ جازالاۋشى وتريادتارىمەن كۇرەسىپ، ولاردىڭ قاراماعىنان تالاي قازاق اۋىلدارىن امان-ەسەن كوشىرىپ اكەتكەن قازاقباي ۇلى اتىكە، نۇرجەكە سىندى باتىرلاردىڭ ەسىمىن، ەرلىگىن كونەكوز قارتتار كوپ ايتادى، ەل اراسىندا «اتىكە باتىر» دەگەن جىر دا بار. تانىمدىق جاعىنان باعالى بولعانمەن، جىر، جالپى، كوركەمدىك دارەجەسى تۇرعىدان ادەبيەتكە جاڭا لەپ اكەلە قويمايتىن دۇنيە سياقتى. ولەڭدىك ساپاسى دا، سيۋجەتى دە قارابايىرلاۋ. وتىز ءۇش جاسىندا قاپىدا اتقان وقتان ءولىپ بارا جاتقانىن ايتىپ اتىكە ءوز ءومىرىن ولەڭگە قوسادى. نۇرجەكەدەي دوسىنان ءتىرى ايرىلىپ، ەندى جاقىن ساناعان ادامداردىڭ ساتقىندىعىنان پاتشا اسكەرىنىڭ وعىنا ۇشقانىن وكىنىش ەتەدى. كىم بىلەدى، ەل ىشىندە «اتىكە باتىردىڭ» بۇدان گورى كوركەم نۇسقاسى بولۋى دا مۇمكىن.
1916 جىلعى جەتىسۋداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى قانشالىق قانعا بوگىپ باسىلعانىن مۇقتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» پوۆەسىنەن الىنعان مىنا ءبىر ۇزىكتەر دە ايقىن ەلەستەتەدى:
«سونىمەن، ەل ابدەن جاتاتىن كەز بولعاندا، بارلىق جارمەڭكە جاركەنتكە قاراي كەتەتىن قارا جولمەن شۇباپ-شۋلاپ تارتىپ بەردى. اباقتىداعى سەرىكباي، تۇرلىقوجالاردى الا كەتتى.
...سول بەتپەن قارا جولمەن كەلە جاتىپ، جارمەڭكەدەن بەس-التى شاقىرىمداي جەر شىققاندا، جول جانىندا سۇلاپ-سۇلاپ جاتقان كوپ كىسىنىڭ ولىگىن كوردى... ءبىر ارادا ەكەۋ-ۇشەۋدەن جاتقانى دا بار. ون، ون بەس قادامداي جەردە جاتقاندار دا كورىنەدى... وسىلاردىڭ ىشىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ، بەتىن بۇرىپ قۇبىلاعا بەرىپ ءولىپ جاتقان سەرىكباي كورىندى... تەڭگەدەي جەردە قارا كۇرەڭ قان ۇيىسىپ، تەگىستەلىپ تۇرعان جارا بار — وقتىڭ ورنى.
...سەرىكبايدان بىر-ەكى ادىمداي جەردە تۇرلىعوجا جاتىر ەكەن.
وسىنداي-وسىنداي ءار جەردە جاتقان ولىكتىڭ بارلىعى دا وسپاننىڭ تانيتىن ادامدارىنىڭ ولىگى بولىپ شىقتى... بارلىعى دا — ۇلى نيەتتىڭ، ەلدىڭ ۇرانىنىڭ قۇربانى... وي، جۇرەك باتىرلارى، تەگىس نامىس ق ۇلى ەدى».
بۇل كەزەڭگە، ول كەزەڭنىڭ ەرلەرىنە مۇقاڭنان اسىرىپ باعا بەرۋ مۇمكىن ەمەس.
ەل ءۇشىن قۇربان بولعان ەرلەردى ەل دە ۇمىتپايدى. 1926 جىلى، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ ون جىلدىعىندا، وسى قارقارا جارمەڭكەسىنىڭ ورتاسىنا قازاقتىڭ ارداگەر ۇلدارىنىڭ ءبىرى وراز جاندوسوۆتىڭ باسشىلىعىمەن قۇربان بولعان حالىق باتىرلارىنا بەلگى-ەسكەرتكىش ورناتىلدى. جيىنعا جينالعان حالىق ءوز قولدارىمەن تاس تاسىپ، توپىراق ءۇيىپ توبە ورناتىپ، وعان «ەرەۋىلتوبە» دەپ ات قويدى. ق. قۋانىشبايەۆ، س. قوجامقۇلوۆ، ي. بايزاقوۆ سىندى قازاق تەاترىنىڭ ساڭلاقتارى سول توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنەن تەاترالدى ەپيزودتار كورسەتتى. سول «ەرەۋىلتوبە» دەگەن پوسەلكەسىنىڭ جەلكەسىندەگى جازىقتا ءالى تۇر.
1916 جىلدىڭ وقيعالارىن ەسكە اياعاندا، سول كەزگە ءتان ەرلىكتىڭ ءبىر ۇلگىسى ەرىكسىز سۇيسىندىرەدى. قولعا قارۋ الىپ جاۋدى ءولتىرۋ، ارينە، ەرلىك. جاۋدى كوبىرەك قىرۋ ەردىڭ ەرىنىڭ عانا قولىنان كەلسە كەرەك. ونداي ەرلىككە كوبىنەسە جاستار بەيىم، ال ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى كەزىندەگى ەرلىكتىڭ ۇلكەنىن جەتىسۋدا نەگىزىنەن قارتتار جاساعان: ولار وزگەلەر ءۇشىن وزدەرىن ولىمگە قيدى. حالىقتىڭ كەلەشەگىن، بولاشاعىن — جاس ۇرپاعىن قورعاپ، وزدەرى ولسە دە جاستاردى امان الىپ قالۋدى ويلادى. قازاقى ەرلىك جاساپ، وزدەرىن وزدەpi قۇرباندىققا شالدى. ونداي ەرلىك ەڭ ۇلكەن ەرلىك سانالسا كەرەك. قارت بەكبولات، جامەڭكە شال، ۇزاق باتىر — ءبارى دە ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن باستارىن تىككەن حاس باتىرلار. ءوزىن وزگە ءۇشىن ولىمگە قيعان قاھارماندار!
جەتىسۋ جەرى ەرتە ۋاقىتتاردان بەرى تالاي تاريحي وقيعالاردى وتكەرىپ، كونەنىڭ كۋالىكتەرىن كوپ ساقتاعان. ونىڭ بۇرىنعىسىنان ءسوز قوزعاساڭ، مۇڭعا باتاسىڭ؛ بۇگىنگىسىنە كوڭىل اۋدارساڭ، ءارى قىزىعاسىڭ، ءارى قۋاناسىڭ. بۇگىنگى بيىكتەن قاراساق، كەشەگى بيىكتەردىڭ كوبى بۇلدىراپ قانا كورىنەدى. ءبىراق ءبىز بۇلدىراپ كورىنگەننىڭ ءوزىن انىعىراق كورۋگە ۇمتىلۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى وتكەن تاريحتى ءبىلۋ بۇگىنگى جەتىستىكتى باعالاۋمەن تىكەلەي بايلانىستى. وتكەننىڭ قايعى-قاسىرەتىن تۇسىنبەسەڭ، بۇگىنگى قىزىق-قۋانىشتىڭ باعاسىن دا بىلمەۋىڭ مۇمكىن. وتارلاۋشى روسسيانىڭ ساياساتى از جىل ىشىندە-اق حالىقتاردىڭ ساندىق قاتىناسىن قالاي زورلاپ بۇزعانىن، ەگەر لەنيندىك ۇلت ساياساتى اراشا بولماسا، ونىڭ اياعى قانداي قايعىلى جاعدايعا اپارىپ سوعۋى مۇمكىن ەكەنىن جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ ءوزى-اق اپ-ايقىن، ناقپا-ناق ايتىپ تۇر.
سوۆەتتىك زامان بۇراتانا سانالعان حالىقتىڭ باقىتىنا تۋدى. باقىتتى زامان ءۇشىن قازاق حالقى دا بارىن ساپ كۇرەستى. قازاق سسر مەملەكەتتىك گيمنىندەگى:
«تورلاعان تۇماننان جول تاپپاي تۇرعاندا،
جارقىراپ لەنيندەي كۇن شىعىپ اتتى تاڭ»،—
دەگەن ءسوز ۇلى كوسەمگە بۇكىل قازاق حالقىنىڭ جۇرەكتەن شىققان شىنايى راقمەتىن بىلدىرەدى.
You Might Also Like
-
پروفەسسور گۇلايىم سەيسەنبايەۆا 35 جىل بۇرىن س.م. كيروۆ اتىنداعى قازمۋ (ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ) حيميا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن سوڭ تابىستى عىلىمي-زەرتتەۋ قىزمەتىن باستادى. 1990 جىلداردىڭ اياعىندا و...
-
سوۆحوز مەحانيگى رومان زۆياگين جۇمىستان سوڭ، ءوزى جاساعان ديۆاننىڭ ۇستىندە جاتىپ، بالاسى ۆالەركانىڭ ساباق وقىعانىن تىڭداۋعا اۋەس. رومان بالاسىنا ساباقتى داۋىستاپ وقى دەپ ۇيرەتەتىن، سول سەبەپتى ۆالەركا...
