قازاق عالىمى شۆەسيادا سۋ تازارتۋدىڭ ەكولوگيالىق تازا ءادىسىن ويلاپ تاپتى
پروفەسسور گۇلايىم سەيسەنبايەۆا 35 جىل بۇرىن س.م. كيروۆ اتىنداعى قازمۋ (ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ) حيميا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن سوڭ تابىستى عىلىمي-زەرتتەۋ قىزمەتىن باستادى. 1990 جىلداردىڭ اياعىندا وتانداسىمىز شۆەسيا اۋىل شارۋاشىلىعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شاقىرۋىمەن شۆەسياعا كەتكەن بولاتىن. ءقازىر ول سۋدى دارىلىك پرەپاراتتاردان تابيعي ماتەريالدارمەن تازارتۋدىڭ ادىستەرىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى ءارى وسى بىلىمدەرىن قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا بەرۋگە اسىق. گ. سەيسەنبايەۆا ءوزىنىڭ جوباسى، يننوۆاسيالاردى ەلىمىزدە ءىس جۇزىنە ەنگىزۋ مۇمكىندىكتەرى جانە شۆەسياداعى ءومىرى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى.
سۋدى دارىلەردەن تازارتۋدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى
سوڭعى كەزدە بۇكىل الەمنىڭ عالىمدارى سۋدى فارموكولوگيالىق پرەپاراتتاردان تازارتۋ پروبلەماسىنىڭ ۇستىندە باس قاتىرىپ ءجۇر. اسىرەسە، دارىلەردىڭ حيميالىق جانە بيولوگيالىق ىدىراۋعا بەرىكتىگى تولعاندىرادى. ەۋروپادا جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ ەتىنەن بەلگىلى مولشەردە مەديكامەنتتەر تابىلىپ وتىر.
«ەگەر ءبىز سۋدى دارىلەردەن تازارتا الساق، تابيعاتتا ءتوزىمدى باكتەريالار ايتارلىقتاي ازايار ەدى. اۋىرمايتىن ادامداردىڭ اعزاسىنا دا سۋمەن بىرگە، سونداي-اق بالىق جانە جانۋارلار ەتى ارقىلى ءدارى تۇسپەيتىن ەدى»، - دەپ اڭگىمەسىن باستادى عالىم.
ددسۇ ەسەبى بويىنشا، انتيبيوتيكتەرگە توزىمدىلىك بۇگىندە ادام دەنساۋلىعىنا مەيلىنشە ءقاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. دارى-دارمەك ناتيجەلىلىگىنىڭ تومەندەۋى سالدارىنان جۇقپالى اۋرۋلاردى، ماسەلەن، وكپە قابىنۋى، تۋبەركۋلەز، گونورەيا جانە سالمونەللەزدى ەمدەۋ بارعان سايىن قيىنداي تۇسۋدە.
«ءبىز اۋىزسۋدى اۋىر مەتالداردان، دارىلەردەن، ەڭ الدىمەن، ديكلوفەناكتان، پاراسەتامول جانە تەتراسيكليننەن تازارتۋ يدەياسىن ۇسىنىپ وتىرمىز. اعىن سۋلاردا بۇلار كوپ مولشەردە كەزدەسەدى»، - دەيدى شۆەسيا اۋىل شارۋاشىلىعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.
سۋدى تازارتۋ ءۇشىن عالىمدار باكتەريالار مەن وسىمدىكتەردىڭ نەگىزىندە الىنعان تابيعي ماتەريالدار - ەنزيمدەردى قولدانادى. تاسىمالداۋشى ماتريساعا بەكىتىلگەن بۇل فەرمەنتتەر اۋىر مەتالداردى دا، دارىلەردى دە ءىلىپ اكەتە الادى. ولار ادام دەنساۋلىعىنا دا، قورشاعان ورتاعا دا ءقاۋىپسىز ءارى ەكونوميكالىق جاعىنان دا ءتيىمدى.
«ءبىزدىڭ يننوۆاسيا ەنزيمدەردى بىرىكتىرۋ ادىسىنە نەگىزدەلگەن، بۇل فەرمەنتتەردىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى توزىمدىلىگىن ساقتاپ، مەتالداردان اسەرلەنگىشتىگىنىڭ بارىنشا تومەن بولۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەيدى زەرتتەۋشى. ونىڭ ايتۋىنشا، جاڭا ازىرلەمەلەر ستوكگولم سۋدى تازارتۋ ستانسياسىندا سىناقتان ءوتىپ جاتىر.
«ءبىزدىڭ ءاربىر ەنزيم قانداي دا ءبىر ناقتى دارىگە باعىتتالعان، ءبىراق ءبىز مۇنىمەن شەكتەلمەي، بىردەن بىرنەشە دارىگە اسەر ەتە الاتىنداي كوپفۋنكسيالى فەرمەنتتى تابۋدى كوزدەپ وتىرمىز. ازىرشە بۇل باعىتتا كەيبىر جەتىستىكتەردەن دە كەندە ەمەسپىز»، - دەيدى عالىم.
يننوۆاسيالاردى قازاقستاندا قولدانۋدىڭ پەرسپەكتيۆالارى
«بىزدىڭشە، بۇل تەحنولوگيا قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى. تۇرعىندار كوپتەگەن دارى-دارمەك تۇرلەرىن تۇتىنادى، كەيدە دارىگەردىڭ نۇسقاۋىنسىز دا ءىشىپ جاتادى. ال انتيبيوتيكتەردىڭ كەيبىرى وتە ءتوزىمدى كەلەدى، ولار ادام اعزاسىنان كەيىن قورشاعان ورتاعا شىعادى»، - دەيدى گ. سەيسەنبايەۆا.
عالىم يننوۆاسيالىق تەحنولوگيانى سۋدى ونەركاسىپتىك تازارتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، مەديسينالىق مەكەمەلەردىڭ اقپاسۋلارىن فيلترلەۋگە دە، ءتىپتى عارىش تەحنولوگيالارىنا دا پايدالانۋعا بولاتىنىن ايتادى.
زەرتتەۋشى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اراسىنداعى ليننەي-پالمە باعدارلاماسىنا قاتىسۋعا ءوتىنىش تاپسىرعان. ەگەر بۇل ناتيجە بەرىپ جاتسا، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-مەن بىرلەسكەن جوبانى ىسكە اسىرۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى. ول جوبانىڭ ماقساتى اۋىزسۋدى تازارتۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋلەر بولماق.
جۇمىستىڭ تاعى ءبىر باعىتى - سۋدى مۇناي ونىمدەرىنەن تازارتۋ ءۇشىن تابيعي ماتەريالدار نەگىزىندە ادسوربەنتتەر شىعارۋ. وسى تەحنولوگياعا قبتۋ قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر.
وتانداسىمىز، زەرتتەۋشى قىزمەتىمەن شەكتەلمەي، قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ارقىلى ستۋدەنت الماسۋدى قولعا الۋعا ىنتالى بولىپ وتىر. اسىرەسە، شۆەسيا اۋىل شارۋاشىلىعى ۋنيۆەرسيتەتىمەن قوسا تاعى ەكى شۆەد جوعارى وقۋ ورنى «بولاشاق» باعدارلاماسى ۇسىناتىن ۋنيۆەرسيتەتتەر تىزىمىنە ەنگەن سوڭ، وسى باستامانىڭ وزەكتىلىگى ارتا ءتۇستى.
«مەن كەلەر جىلى قبتۋ-دا لەكسيالار كۋرسىن وقيمىن. م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك-قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە دە بارۋىم مۇمكىن»، - دەيدى پروفەسسور.
قازاقستانداعى عىلىمنىڭ دامۋى تۋرالى
گ. سەيسەنبايەۆانىڭ پىكىرىنشە، قازىردە قازاقستاننىڭ عىلىمي الەۋەتى ارتىپ كەلەدى. ەل ىشىندە دە، شەتەلدەردە دە قازاقستاندىق عالىمدار تابىستى ەڭبەك ەتۋدە.
«بىرنەشە جىلدان بەرى قازاقستاندا حيميا سالاسىنداعى عىلىمي جوبالارعا ساراپشى بولىپ وتىرمىن. جىل سايىن عىلىمي جۇمىستاردىڭ ساپاسى ارتىپ كەلەدى. سوڭعى كەزدەرى تىڭ يدەيالاردى ۇسىناتىن جاس عالىمداردىڭ كوبەيە باستاعانى قۋانتادى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاق» باعدارلاماسى جەمىسىن بەرەدى دەپ سەنەمىن. ءبىلىم قۋعاندار الەمنىڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە بارىپ، زامانعا ساي ءبىلىم الىپ قايتۋدا، ءوز ەلىندە زاماناۋي تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋگە ۇمتىلۋدا»، - دەيدى عالىم.
«بيىل عالىمدارىمىزدىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن قىزىعا وقىدىم. باسقا عىلىم سالالارىنداعى احۋال قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق حيميادا ءبىز دۇرىس باعىتتامىز»، - دەپ سەنەدى گ. سەيسەنبايەۆا.
سونىمەن قاتار ول ەلىمىزدە عىلىمي زەرتتەۋلەرگە قۇيىلاتىن قارجىنى ارتتىرۋ قاجەتتىگىن، ويتپەگەندە، ءبىلىم يەلەرىنىڭ شەتەلگە كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى.
ءوزى تۋرالى قىسقاشا
گ. سەيسەنبايەۆا ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىپ، 1989 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن ءساتتى قورعاپ شىقتى. ماسكەۋ تاڭدامالى حيميا تەحنولوگيالارى ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەپ، 90-جىلداردىڭ اياعىندا شۆەسيا اۋىل شارۋاشىلىعى ۋنيۆەرسيتەتىنە شاقىرتۋ الدى. عالىمعا دوكتورلىق دارەجە سوندا، 2004 جىلى بەرىلدى.
«90-جىلدار ەسىڭىزدە شىعار؟ كسرو ىدىراعاننان كەيىن اۋىر كەزەڭدەر باستالدى، جالاقى تومەن ەدى، كەيدە اقشا دا تولەمەيتىن. ءتىپتى عىلىم اكادەمياسىنداعى جالاقىعا كۇن كورۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، سوندىقتان دا كەتتىم»، - دەپ ءتۇسىندىردى عالىم ءوز تاڭداۋىن.
گ. سەيسەنبايەۆا سكانديناۆ ەلىنە جالعىز كەتكەن جوق. ممۋ اسپيرانتۋراسىندا وقىپ جۇرگەندە تانىسقان ومىرلىك جولداسى ءقازىر شۆەسياداعى ۋنيۆەرسيتەتتە ونىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيدى ءارى جوو ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرىنىڭ ديرەكتورى.
ارينە، جوعارى بىلىكتى ماماندى شۆەسيا قۇشاق جايا قارسى الدى. وتانداسىمىزدىڭ تۇرمىسى دا جاقسارىپ شىعا كەلدى. ونىڭ ايتۋىنشا، العاش كەلگەندەگى قيىندىقتارىنىڭ ءبىرى - جازدىگۇنى تۇندە ۇيىقتاۋ بولىپتى.
شۆەد اسحاناسى دا وتانداسىمىزعا و باستا ۇناي قويماپتى.
«تاماققا ۇيرەنىسۋ قيىن بولدى. باستاپقى دا ماعان بارلىعى، ءتىپتى نان مەن شۇجىق تا ءتاتتى سياقتانا بەردى. ءبىر كۇنى «strong» (اششى - اۆت.) دەپ جازىلعان قىشا ساتىپ الدىم دا، ەندى تاۋىرىرەك بىردەڭە جەيمىن دەپ ويلادىم. سويتسەم، قىشانىڭ وزىنە بال قوسىلعان ەكەن»، - دەيدى ول.
«ءقازىر شۆەسيادا كەز كەلگەن تاماقتى تابۋعا بولادى. ول كەزدە ونداي تاماقتار تەك ارناۋلى دۇكەندەردە عانا بولاتىن. بۇرىندارى جىلقى ەتى بولاتىن، ءقازىر تاپپاي قويدىم. قازىنى كورگەم جوق مۇندا، ونى ۇنەمى ءوزىم اكەلەتىنمىن»، - دەيدى گ. سەيسەنبايەۆا.
اۆتور: تيمۋر ديۋسەكەيەۆ، قازاقپارات
You Might Also Like
-
«امەريكا ارمانىن» بىلمەيتىن ادام از شىعار، ءسىرا. ءبىراق بۇل يدەيا كەزىندە «تۇرىك ارمانىنىڭ» كوشىرمەسى دەسەم سەنەسىز بە؟ مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاريحقا ءسال شەگىنىس جاسايىق.
-
جەتىسۋعا جاتاتىن قازىرگى تەرريتوريانى ەرتەدە كۇندەر (گۇندەر) مەكەندەگەنى تاريحتان ءمالىم. جوعارىدا ايتقان اتاقتى عالىم بيچۋرين كۇندەر مودەنىڭ تۇسىندا وتە كۇشەيىپ، زور داڭققا بولەندى دەيدى. ول جۇڭگو ...
