InfoHub Logo

ءبىراز ۋاقىت بۇرىن دوسىمنىڭ مەكتەپتە وقيتىن ۇلىنا «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق داستارحانى» تاقىرىبىنا رەفەرات جازۋعا تاپسىرما بەرىلگەن ەكەن. ىزدەنىس بارىسىندا عالامتور پاراقتارىنا كوز جۇگىرتكەن وقۋشى نازارىنا قىزىقتى ماقالا ىلىگەدى. ماقالادا ەرتە كۇندەرى كوشپەندىلەردىڭ اعاشتان جاسالعان شەلەكتىڭ ىشىنە قىزىعان تاستاردى سالىپ، وسىلايشا ەت پىسىرگەندىگى باياندالعان. بۇل دەرەككە تاڭدانعان ىزدەنىمپاز ماسەلەنىڭ اقيقاتىنا كوز تاستاماققا بەل شەشىپ، تاريح بويىنشا عىلىمي باسىلىمدارعا دەن قويعان-دى. الايدا ونداعى مالىمەتتەر جوعارىداعى پىكىردى راستاماسا، تەرىسكە شىعارمايدى.

شىندىعىنا كەلەر بولساق، كوشپەندىلەر ەتتى قازاندا پىسىرگەن. ءتىپتى بولماعاندا، قىشتان جاسالعان ىدىس قولدانعان. ونى كونە قالالاردا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر دە راستايدى. كەي كەزدەرى قىزىپ تۇرعان تاستا ەت دايىنداعانى راس. دەگەنمەن بۇل ءادىس اڭشىلىق قۇرعاندا نە جورىقتا جۇرگەندە عانا كورىنىس تاپقان. ەتتى دايىنداۋ ءۇشىن، اشىق وتتا تاستاردى قىزدىرىپ، ۇستىنە جۇقالاپ تۋرالعان ەت تىلىمدەرىن قويادى. بۇل بۇگىنگىنىڭ «باربەكيۋى» دەسەك تە ارتىق ەمەس.

قازاق جاساعىندا استىڭ دايىندالۋىنا قازانشى جاۋاپتى بولسا، استى اسباسشى ۇلەستىرەدى. كوشپەلى حالىقتا جاساق جانىندا جۇرەتىن ازىق-تۇلىك كەرۋەنى بولماعان. ادەتتە ارنايى بولىنەگەن جاۋىنگەرلەر جاساق ماڭىندا كەلە-كەلە تۇيە مەن تابىن-تابىن جىلقىلاردى الىپ جۇرگەن. ءتورت تۇلىك ىشىنەن ءدال تۇيە مەن جىلقىنىڭ تاڭدالۋى، ولاردىڭ ۇزاق ساپارعا توزىمدىلىگى سەبەپتى. سونىمەن قاتار، ولاردان الىناتىن ءسۇت پەن ەتتىڭ مولشەرى دە اناعۇرلىم كوبىرەك.

جاساقتىڭ ءاربىر توبىندا جەزدەن، تەمىردەن نە قولادان جاسالعان ءوز قازانى بولعان. جورىق ۋاقىتىندا ەتتى كوبىنە ءپىسىرىپ جەسە، ەتتىڭ قالعانىن جاۋىنگەرلەر قورجىنعا سالىپ، وزدەرىمەن الىپ جۇرگەن. قورجىندارىنداعى ەت تاۋسىلعاندا، جىلقى نە تۇيەنىڭ ءسىڭىرىن تالعاجاۋ ەتەدى. وعان قوسا، ۇزاق ۋاقىت بويىنا الىپ جۇرۋگە ىڭعايلى بولعاندىقتان، كوشپەندىلەر جاساعى جورىق ءۇشىن سۇرلەنگەن، قاقتالعان ەت – ەڭ قولايلى تاعام.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «XVIIءى عاسىردىڭ باتىرلارى تۋرالى تاريحي اڭىزدار» ەڭبەگىندە جورىق جاعدايى ءۇشىن ارنايى ازىرلەنگەن اس تۋرالى مىناداي جولدار كەلتىرىلەدى: «رەسەيدەن قاشقان تورعاۋىتتاردىڭ ىزىنە تۇسكەن قازاق قولى دامىل جاساپ، جورىق قازاندارىندا سۇرلەنگەن جىلقى ەتىن ءپىسىرىپ، سۋ قۇيىلعان تورسىقتاردا قۇرت جىبىتكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وسىلايشا كۇندىك اسىن تالعاجاۋ ەتىپ، كۇش جينايدى».

تۇزدالىپ، قاقتالعان ەتتى كەلىگە سالىپ ابدەن جانىشتاپ، قويدىڭ اسقازانىندا ساقتايتىن، جورىق جاعدايى ءۇشىن ارنايى ازىرلەنگەن اس ءتۇرى – تۇيمەش. ونى قازانعا سالىپ پىسىرگەندە، ەت تەز پىسەدى ءارى جۇمساق بولادى. سونداي-اق، جورىقتا جۇرگەندە ەتتى كوبىنە اشىق وتتا نە ىستىق كۇلدە دايىنداعان. كوشپەلى تىرشىلىككە ساي بولماسا دا، قازاق جاۋىنگەرلەرى جىلقىنىڭ بۇيرەك-باۋىرىن، كوكباۋىرىن ىستىككە شانشىپ، وتقا قاقتاپ جەيتىن بولعان.

باتىرلار جورىقتا قىمىز، شۇبات ىشەدى. بۇل سۋسىنداردىڭ ەرەكشەلىگى مەن قۇنىدىلىعى دا سول – قىمىزدىڭ نە شۇباتتىڭ ءبىر ليترىندە ادام اعزاسىنا كەرەك دارۋمەندەردىڭ تاۋلىكتىك مولشەرى بار. ەكى ليتر شۇباتتىڭ ءوزى ادامعا ءبىر كۇندىك سۋسىن مەن تاماق بولۋعا جارايدى.تەك بۇلار عانا ەمەس، جورىقتا ايران، شالاپ، قاتىق تا ىشىلەدى. اكادەميك-ەتنوگراف لەونيد پوتاپوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ءسۇت ونىمدەرىنىڭ وڭاي ءارى جىلدام دايىندالۋى كوشپەلى قازاق تىرشىلىگىنە وڭىنان كەلدى. ات ۇستىندە كۇن كەشىپ، ۇزاق ساپارعا اتتانعاندا، سۇتتەن جاسالعان سۋسىننىڭ ورنى بولەك. ءسۇت قۇيىلعان تورسىق توقىمعا بەكىتىلەدى. كۇنى بويى شايقالىپ، بابىنا جەتكەن ءسۇتتى ءىشۋ ءۇشىن اتتان ءتۇسۋدىڭ دە قاجەتى جوق. مۇنداي سۋسىن ءشولىڭدى باسىپ قانا قويماي، بويىڭا كۇش-قۋات بەرەدى».

كوشپەلى حالىق اعاشتان جاسالعان ىدىس-اياق تۇرلەرىن قولدانعان. ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى ءۇشىن اعاشتان جاسالعان ىدىس وتە ىڭعايلى: سىنبايدى، سالماعى جەڭىل جانە جۋعانعا دا تەز. قىمىز ىشۋگە ساپتىاياق پەن توستاعان، ەت جەۋگە استاۋ، تاباق، تەگەش پايدالانىلادى. اتالعان ىدىستاردىڭ بارلىعىنا ۇلتتىق ويۋ-ورنەك تۇرلەرى قاشالىپ، بەزەندىرىلگەن.

تاعامدى ساقتاپ، ساپارعا الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن قولايلى ىدىس – تورسىق. ونى جاساۋعا قولونەرشىلەر ەڭ جاقسى تەرىنى تاڭداپ العان. تەرىنى ويۋ تۇسىرىلگەن ەكى اعاشتىڭ اراسىنا سالىپ، قاتتى باستىرا وتىرىپ، ويۋ رەلەفىن تۇسىرەدى. ءالى دە كەپپەگەن تورسىقتىڭ ىشىنە دىمقىل قۇم سالىپ، وعان دوڭەس ءپىشىن بەرگەن.

تەرىدەن جاسالعان تاعى ءبىرى ىدىس ءتۇرى – سابا. ونىڭ اۋزىنا اعاشتان جاسالعان پىسپەك قويادى. پىسپەكتىڭ باسىن ويۋلاپ، كۇمىسپەن، سۇيەكپەن بەزەندىرگەن. ەڭ ۇلكەن ساباعا 100 ليتر قىمىز نە شۇبات سىيادى.

ال بايلار تۇرمىسىندا فارفوردان جاسالعان ىدىس-اياق تۇرلەرى دەورىن تاپقان. كوشۋ بارىسىندا قىمبات ىدىس سىنىپ قالماس ءۇشىن، ارنايى جاسالعان قاپقا سالىنادى. مىسالى، فارفور كەسەلەردى شىنىقاپقا (كەسەقاپ) سالىپ تاسىمالداعان.

دەسەك تە، كوشپەندىلەر ومىرىندە قازاننىڭ ورنى بولەك. ونسىز وتباسى جوق، وشاق تا جوق، ءۇي دە جوق. ءتىپتى، قازان قىز جاساۋىنىڭ مىندەتتى بۇيىمى بولعان. قازاق ءۇشىن قازان بىرلىك پەن قوناقجايلىقتىڭ نىشانى ىسپەتتى. تۇركىستانداعى احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندە ۇلكەن تايقازان ساقتاۋلى. ونىڭ ديامەترى 2،2 مەتر بولسا، سالماعى 2 توننانى قۇرايدى. اڭىز بويىنشا، قازان تەمىر، مىرىش، قورعاسىن، جەز، قالايى، كۇمىس پەن التىن سىندى جەتى مەتالل قورىتپاسىنان قۇيىلعان. ءابدىلازيز شارافۋتدين ۇلى تەبريزي قۇيعان تايقزاننىڭ جاسالۋى دا، كوركەمدىك شەبەرلىگى دە ەرەكشە. قازانعا ويۋ-ورنەك پەن اراب جازۋلارى بەدەرلەنگەن.

ەرىك اۋباكيروۆ

express-k.kz

---