كۇبى – قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ءسۇت وڭدەۋ بۇيىمى
كىرىسپە
زەرتتەۋ وزەكتىلىگى: كوشپەلى ەلدىڭ بارلىق تىرشىلىك بولىمىسى تابيعاتتا جانە تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ وتىرادى. ۇلى دالادا كوشپەلى ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن قازاق حالقى ءوز مەكەن ەتكەن كەڭىستىكتىڭ بارشا ءقادىر قاسيەتىن تانىپ، ءبىلىپ جانە سول كەڭىستىكتەگى قۇبىلىستاردى ۋاقىتىمەن زەردەلەۋگە، تەڭەستىرۋگە، پايىمداۋعا ماشىقتاندى. وسىعان وراي حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءبىلىم مەن تاربيەلەر جيىنتىعى – عۇمىر بويى جيناقتالعان تاجىريبەلەردىڭ قورىتىندىسى. وندا تالاي عاسىرلار سۇزگىسىنەن وتكەن ۇعىمدار، تۇسىنىكتەر، پايىمدار جاتىر. مادەني مۇرالار ۋاقىت وزىپ، قوعام دامىعان سايىن ەكشەلەنىپ، جاڭارىپ جاڭا مازمۇنعا يە بولادى. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇرالارى ادامزات بالاسىنىڭ قول جەتكىزگەن دانا پىكىرلەرى مەن اسىل ويلارىنا، تاجىريبەلىك تۇجىرىمىنا وتە باي.
مادەني مۇرالاردىڭ تاربيەلىك ءمانى ءارقاشان دا ءنار بەرىپ بايىتىپ وتىراتىن قۋاتىمەن بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ التىن جەمىسى بولىپ وتىر. قازاقتار قورشاعان ورتادا دامۋ، وزگەرۋ، قوزعالۋ، باسقا زاتتارعا اينالۋ ، ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتقاندىعىن ، ولاردىڭ وزىنە ءتان زاڭدىلىقتارىنىڭ بار ەكەنىن ەرتەدەن – اق سەزگەنى انىق. مىسالى اعاش جانىپ كۇلگە اينالادى، ءسۇت اشىپ، ايرانعا اينالادى، قايناپ تۇرعان سۋ تاعام قۇرامىن وزگەرتىپ پىسىرەدى.
بۇنداي قۇبىلىستاردىڭ فيزيكالىق جانە حيميالىق عىلىمداردىڭ زەرتتەپ دالەلدەنگەندىگىنە دەيىن ەسكى تانىم قالىپتاسقان بولاتىن. سونداي ەسكى تانىمنىڭ دالەلى قازىرگى تاڭدا اۋىلدىق جەرلەردە كەڭ قولدانىسقا ەنگەن كۇبى ءپىسۋ ارقىلى قىمىز ، ايران ماي الۋ تەحنولوگياسى. كۇبى سان عاسىر وتسە دە قازاق حالقىنىڭ ءسۇت ونىمدەرىن الۋعا نەگىزدەلگەن قۇرالى بولىپ ساقتالىپ كەلە جاتقان مادەني مۇرالارىمىزدىڭ ءبىرى. قازاق حالقىنىڭ ەسكى تانىمىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى عىلىميلىعى رەتىندە كۇبى ءپىسۋ تەحنولوگياسىنىڭ جەتىلگەن ءتۇرى ءسۇت وڭدەۋ سەپاراتورىنىڭ تەحنولوگياسىمەن سالىستىرا وتىرىپ زەرتتەۋىمە وراي عىلىمي باياندامانىڭ تاقىرىبىن «كۇبى – قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ءسۇت وڭدەۋ بۇيىمى» دەپ تاڭداۋىما نەگىز بولادى.
زەرتتەۋ نىسانى: قازاق حالقىنىڭ ءسۇت ونىمدەرىن الۋ ىدىسى كۇبى جانە زاماناۋي سەپاراتور قۇرىلىسى.
زەرتتەۋ ماقساتى: ءسۇت ونىمدەرىن الۋعا ارنالعان، حالىقتىق ەسكى تانىمعا نەگىزدەلگەن كۇبى ءپىسۋ تەحنولوگياسىنا عىلىمي – تەوريالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ارقىلى قازىرگى تاڭداعى تەحنيكالىق اپپارات ءسۇت وڭدەۋ سەپاراتورىنىڭ جۇمىس ىستەۋ پرينسيپىمەن بايلانىستىلىعىن زەرتتەۋ جانە ۇسىنىستار بەرۋ.
-2-
زەرتتەۋ مىندەتتەرى:
ءسۇت جانە سۇتتەن الىنعان ونىمدەردىڭ قورەكتىك ساپاسى، شيكى ءسۇت قۇرامى، ءسۇت جانە سۇتتەن دايىندالعان تاعام تۇرلەرى ، قازاق حالقىنىڭ ءسۇت ونىمدەرىن ساقتاۋ جانە دايىنداۋ تاسىلدەرى، كۇبى ءپىسۋ تەحنولوگياسى، سەپاراتور قۇرلىسىن زەرتتەۋ جانە عىلىمي تەوريالىق سيپاتتاما بەرۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ نەگىزگى بولجامى: كۇبى مەن سەپاراتوردىڭ جۇمىس ىستەۋ ءپرينسيپى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ەسكى دۇنيەتانىمى مەن قازىرگى زامانعى عىلىمي تۇسىنىكتەردىڭ ۇقساستىعى، مادەني مۇرالاردىڭ عۇمىر بويعى جيناقتالعان باي تاجىريبەسىنە بولجامدار جاساۋ .
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ادىستەمەسى:
- عىلىمي - ادەبيەتتەرگە شولۋ جاساۋ؛
- تاجىريبەلەر جۇرگىزۋ؛
زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى مەن ناتيجەسى:
كۇبى ءپىسۋ تەحنولوگياسىنا سيپاتتاما بەرىلدى.
سەپاراتوردىڭ قۇرلىسى مەن جۇمىس ىستەۋ ءپرينسيپىنىڭ كۇبىگە ۇقساستىعى انىقتالدى.
ءسۇت ونىمدەرىن ( ماي، قايماق، ايران ) الۋدىڭ عىلىمي تەوريالىق نەگىزدەمەلەرى انىقتالدى.
-3-
2.1 ەرتەدەگى قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى
حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءبىلىم مەن تاربيەلەر جيىنتىعى – عۇمىر بويى جيناقتالعان تاجىريبەلەردىڭ قورىتىندىسى. وندا تالاي عاسىرلار سۇزگىسىنەن وتكەن ۇعىمدار، تۇسىنىكتەر ، پايىمدار جاتىر. مادەني مۇرالار ۋاقىت وزىپ، قوعام دامىعان سايىن ەكشەلەنىپ، جاڭارىپ جاڭا مازمۇنعا يە بولادى. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇرالارى ادامزات بالاسىنىڭ قول جەتكىزگەن دانا پىكىرلەرى مەن اسىل ويلارىنا، تاجىريبەلىك تۇجىرىمىنا وتە باي. مادەني مۇرالاردىڭ تاربيەلىك ءمانى ءارقاشان دا ءنار بەرىپ بايىتىپ وتىراتىن قۋاتىمەن بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ التىن جەمىسى بولىپ وتىر.
كوشپەلى ەلدىڭ بارلىق تىرشىلىك بولىمىسى تابيعاتتا جانە تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ وتىرادى. ۇلى دالادا كوشپەلى ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن ولار ءوز مەكەن ەتكەن كەڭىستىكتىڭ بارشا ءقادىر قاسيەتىن تانىپ، ءبىلىپ جانە سول كەڭىستىكتەگى قۇبىلىستاردى ۋاقىتىمەن زەردەلەۋگە، تەڭەستىرۋگە، پايىمداۋعا ماشىقتاندى. ەرتەدەگى قازاق حالقى قورشاعان ورتانى ءبىر – بىرىنەن وقشاۋ تۇرعان زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ رەتسىز جيىنتىعى ەمەس، تۇتاستاي بايلانىستى بىرلىكتەگى دۇنيە دەپ تانىدى، تابيعاتتاعى زاتتار ونداعى جۇرەتىن قۇبىلىستاردان تۇراتىندىعىن پايىمدادى. تابيعات تۋرالى قازاق حالقىندا ونىڭ كەڭىستىكتەگى ۋاقىتتىق مولشەرى جاعىنان بىركەلكى جانە جالپى زاڭدىلىقتارى بار ەكەنىن، ونداعى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ماڭگى ءارى شەكسىز ەكەندىگى بويىنشا دۇنيەتانىم قالىپتاستى. تاريحي زەرتتەۋلەر تاس داۋىردەن بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ارعى ۇرپاقتارىنىڭ مالمەن، ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، جارتىلاي كوشپەلى ءومىر سۇرگەنىن دالەلدەيدى.
تىرشىلىك ەتۋ بارىسىندا اتالعان كاسىپتىڭ بارلىعىنا ەڭبەك قۇرالدارى قاجەت بولدى، ءارى ولاردىڭ ساپالى بولۋىنا وتە ۇلكەن دارەجەدە ءمان بەرىلدى. كوشپەلى ءومىر ءسۇرۋ سالتى ۇنەمى كوشىپ جۇرۋگە ىڭعايلى تۇرمىس بۇيىمدارىنىڭ فورماسىنا اسەر ەتتى، ياعني بۇيىمدار كوبىنە دوڭگەلەك شار تەكتەس نە ءتۇبى جالپاق بولۋى كەرەك بولدى. مۇنداي پىشىندەر دالا كوشپەندىلەرى ءۇشىن وتە قولايلى. ءوزىن قورشاعان تابيعاتتى زاتتار مەن ونداعى ءجۇرىپ جاتقان قۇبىلىستار تۋرالى اتا - بابالارىيىزدىڭ مىناداي رەتتەگى ءتۇيسىنۋى قالىپتاستى.
زاتقا ات بەردى- اتادى، ونى تانىدى، قۇرامىن ءبىلدى - قۇراستىردى، - سيپاتتادى – سەبەبىن ءتۇسىندىردى – ونى انىقتادى - قۇبىلىستى جۇرگىزدى جانە ومىردە قولدانا ءبىلدى. وسى باعىتتار بويىنشا عاسىردان - عاسىرعا وتە «زاتتار»، «قۇبىلىستار» تۋرالى ماعۇلماتتار كوبەيە ءتۇستى. زاتتار قۇبىلىستار تۋرالى وي – پىكىرلەر ەرتەدەگى تۇركى حالقىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. ولار پىكىرلەرىنشە توبەمىزدە «كوك» اسپان، تومەندە «قارا جەر» ، ورتامىزدا ادامزات تۇراق ەتەدى دەگەن. «جوعارىدا كوك اسپان»، «تومەندە قارا جەر» پايدا بولعان سوڭ ، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام بالاسى جارالعان» - دەپ كۇلتەگىن قۇلىپتاسىندا ( ءۇىى ع ) جازىلۋى وسىنىڭ ايعاعى. [ 1 ]
-4-
قازاقتار قورشاعان ورتادا دامۋ، وزگەرۋ، قوزعالۋ، باسقا زاتتارعا اينالۋ ، ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتقاندىعىن ، ولاردىڭ وزىنە ءتان زاڭدىلىقتارىنىڭ بار ەكەنىن ەرتەدەن – اق سەزگەنى انىق. مىسالى اعاش جانىپ كۇلگە اينالادى، ءسۇت اشىپ، ايرانعا اينالادى، قايناپ تۇرعان سۋ تاعام قۇرامىن وزگەرتىپ پىسىرەدى. بۇنداي قۇبىلىستاردىڭ فيزيكالىق جانە حيميالىق عىلىمداردىڭ زەرتتەپ دالەلدەنگەندىگىنە دەيىن ەسكى تانىم قالىپتاسقان بولاتىن.
ەرتەدەن كەلە جاتقان ءداستۇر بويىنشا قازاق وتە قوناقجاي حالىق. داستارحانى مال ونىمدەرى مەن ءسۇت ونىمدەرىمەن كومكەرىلگەن. ءتورت تۇلىك مالدىڭ سۇتىنەن ءار ءتۇرلى ءتاتتى، ءدامدى تاعامدار ازىرلەپ، داستارحان بايلىعىن ارتتىرا تۇسكەن. قازاق حالقى كوشپەلى ءومىر سۇرگەندىكتەن تۇتىناتىن ىدىستارى كوبىنەسە تەمىردەن، اعاشتان،تەرىدەن جاسالىپ، ويۋ- ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنگەن. اسىرەسە ءسۇت تاعامدارىن ساقتاۋ مەن دايىنداۋدا باسقا ۇلتقا قاراعاندا قازاق حالقى وتە شەبەرلىك تانىتقان. [ 5
-5-
2.2 قازاق حالقىنىڭ ءسۇت ونىمدەرىن دايىنداۋ تاسىلدەرى
اتا – بابامىز سوناۋ وتكەن عاسىردان – اق ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ءار تۇرلەرىن جاساپ، ونى ساقتاي بىلگەن جانە جول ازىعى رەتىندە كەڭىنەن پايدالانعان. ءسۇت ونىمدەرىنىڭ تابيعي تۇرلەرى جاساۋ تاسىلدەرىنىڭ ساقتالىپ ۇرپاقتان – ۇرپاققا بەرىلۋى ، كوشپەندى حالقىمىزدىڭ تاريحىمەن ۇشتاسقان عاسىرلار جەمىسى قازاق حالقىنىڭ ءسۇت ونىمدەرىنىڭ تۇرلەرىنىڭ كوپتىگى مەن ادام اعزاسىنا شيپالىعى ەرەكشە. اتاپ ايتار بولساق:
Iرiمشiك.
Iرiمشiكتi سيىردىڭ، ەشكiنiڭ ءسۇتiنەن جاسايدى. قوي ءسۇتiنەن جاسالعان iرiمشiك ەرەكشە ءدامدi بولادى. سارى iرiمشiكتi دايىنداۋ بارىسىندا مايەكتi - جاڭا تۋعان قوزىنىڭ فەرمەنتiن پايدالانادى. مايەكتi ازداپ تۇزدايدى جانە قاراڭعى جەرگە قويادى. سودان كەيiن عانا ونى سارى iرiمشiك قايناتۋعا پايدالانادى.
Iرiمشiك بۋماسى
قازاننىڭ iشكi ءبولiگiن مايمەن سىلايدى، بۋلى جىلى ءسۇت قۇيادى. مايەكتi جىلى سۋمەن جۋىپ، سۇتكە سالادى. قازاننىڭ قاقپاعىن جابادى، سىرتىنان سۇلگiمەن ورايدى دا 2-3 ساعات ۇستايدى. ودان ءارi مايەكتi شىعارىپ الادى دا، كەپتiرەدi. ءسۇتتi سۋى كەتكەنشە جانە قويۋ سارى ماسسا الىنعانشا قايناتادى. ودان سوڭ ماسسانى سالقىنداتادى، قاتتى ەمەس ماتاعا سالىپ، كەپتiرەدi. كەپتiرiلگەن سارى iرiمشiك كوپكە دەيiن بۇزىلمايدى. ءدامدi، ءنارلi، پايدالى.
قاتىق.
قاتىق دايىنداۋ ءۇشiن سيىردىڭ نە ەشكiنiڭ ءسۇتiن قايناتادى دا، +35، 40 س-قا دەيiن سالقىنداتادى. ونان سوڭ ايراندى (1 ستاقان ايراندى 5 ليتر سۇتكە) قۇيادى. ونان سوڭ ىدىستى قاقپاقپەن جاۋىپ، سۇلگiمەن وراپ، جىلى جەرگە قويادى. 4-6 ساعاتتان كەيiن قاتىق دايىن.
ايران.
قازاق اسپازدىعىندا ايران كەڭiنەن قولدانىلادى. وعان سالقىنداتىلعان سۋسىن، ءارi تاعام بولىپ تابىلاتىن ءتۇرلi سورپالارعا قوسادى. ايران ۇيىعان ءسۇت پەن جينالعان پىسكەن ءسۇت قايماعى جانە سۋ قوسا وتىرىپ كۇبى ىدىسىندا پىسپەكپەن پىسەدى. ءبىرشاما ۋاقىت شايقاتىلعان قوسپالاردان ايران مەن بەتىنە قالقىعان مايى شىعادى. مايدى قوسپادان ءبولىپ الىنعان سوڭ ايران پايدا بولادى.
سارىسۋ (ءسۇت ءونىمى) سارىسۋ – ىرىمشىكتىڭ سارى سۋىنا قانت قوسىپ قايناتادى. ونى «قازاقتىڭ شوكولادى» دەپ تە اتايدى. ادام اعزاسىنا وتە پايدالى. ءتۇسى سارعىشتاۋ. [ 1 ]
ساۋمال.
تۇيەنىڭ جاڭادان ساۋىلعان ءسۇتى، قازاق تار مۇنى سۋسىندىقتان گورى دارىلىك ورنىنا كوپ پايدالانادى، ۇيتكەنى ساۋمال شۇباتقا قاراعاندا ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋعا قولايسىز.
-6-
شۇبات.
شۇبات - تۇيەدەن ءوندiرiلگەن بۇل سۋسىن قازاق اسپازدىعىندا كەڭiنەن قولدانىلادى. ءوزiنiڭ بيولوگيالىق قۇرامى بويىنشا تەك قانا ءنارلi جانە ءدامدi ازىق قانا ەمەس، سونداي-اق ا، ۆ1، ۆ2، س دارۋمەندەرiنiڭ كوزi. مىسالى، ۆ1، ۆ2 دارۋمەندەرi بويىنشا تۇيە ءسۇتi سيىر ءسۇتiنەن اسىپ تۇسەدi. شۇباتتىڭ بiر ليترi ادام اعساسىنىڭ س دارۋمەنiنە جانە ريبوفلاۆينiنە ءتاۋلiكتiك قاجەتتiلiگiن قاناعاتتاندىرا الادى. شۇبات ايرانعا قارعاندا ماي، اقۋىز، كەيبiر مينەرالدى زاتتارعا، دارۋمەندەرگە وتە باي. ءازiرلەۋ تەحنولوگياسى دا قىمىزدى ءازiرلەۋ تەحنولوگياسىنا ۇقساس. شۇباتتىڭ ساپاسى كوبiنەسە ۇيىتقىعا بايلانىستى. شۇباتتىڭ ەڭ جاقسىسى - كۇشتiسi بولىپ تابىلادى. شۇبات تا قىمىز سەكiلدi ءتاۋلiك iشiندە جەتiلە باستاعانىنا قاراي ، ورتاشا ەكi ءتاۋلiكتiك جانە ءۇش ءتاۋلiكتiك بولىپ ءبولiنەدi. قۋاتى مەن ءدارۋلىق قاسيەتى قىمىزدان كەم ەمەس.
قىمىزدا 499 – 528 ككال بولسا، شۇباتتا 789 – 991 ككال بولادى. شۇبات قۇرامىندا ماي، ءار ءتۇرلى ۆيتاميندەر مەن تۇزدار كوپ بولادى. شۇباتتى ماڭعىستاۋ وبلىسى تۇششىبەك بۇلاعىنداعى ەمدەۋ ورنىندا وكپە اۋرۋلارىن ەمدەۋگە پايدالانعان. بۇرىن قازاقتار قويۋ تۇيە ءسۇتiن ءشايعا قوسىپ iشكەن، ونىڭ ءۇستiنە تۇيە ءسۇتiن ولار سيىر ءسۇتi رەتiندە پايدالاندى. شۇباتتان باسقا، قازاقتار تۇيە ءسۇتiنە باسقا دا جانۋارلاردىڭ ءسۇتiن قوسا وتىرىپ ءتۇرلi ءسۇت تاعامدارىن ءوندiرiپ شىعارعان. مىسالى: سۇزبە (قاتىق)، قۇرت. [ 2 ]
سۇزبە .
سۇزبەگە كiشكەنە تۇز سالادى. قازاقتار سۇزبەدەن قۇرت جاسايدى. كەيبiرەۋلەر مۇنى قاتىق دەپ اتايدى. سۇزبەدەن قازاقتار قۇرت جاساپ، ونى ەت تاعامدارىنا اسقاتىق رەتiندە قوسىپ پايدالانادى، تىڭ ءتۇرiندە دە قولدانادى.
ءسۇت كوجە.
ءسۇت كوجە – سۇتكە سوك نەمەسە كۇرىش قوسىپ قايناتىپ جاسايدى. اشىعان كوجە – قۇرامىندا سۋ، ۇن، تۇز، ءسۇت بار سۋسىن. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە دە جاساپ ىشۋگە بولادى. اسىرەسە، كۇن ىستىقتا شولدەپ ۇيگە كەلگەندە، سالقىن اشىعان كوجە ىشسەڭ، ءشولىڭ باسىلىپ، راحاتتانىپ قالاسىڭ.
ۋىز.
ۋىز دەگەنiمiز - بۇل تۋىلعان جاتىردىڭ 4-8 ءتاۋلiكتەن كەيiنگi ءسۇتi. بۇل سۇتكە قاراعاندا قويۋ، سارى ءتۇستi، قىشقىل ءدامدi. ءنارلiلiك قاسيەتi بويىنشا ۋىز سۇتتەن اسىپ تۇسەدi. دايىن ۋىز - تەك بالالاردىڭ ءدامدi تاعامى عانا ەمەس، ونى ۇلكەندەر دە ءسۇيسiنە جەيدi. ۋىزدى پايدالانۋ دەنساۋلىققا وتە پايدالى. ۋىز. جاڭا تولدەگەن مالدىڭ ءتولى ەمگەننەن كەيىنگى العاشقى سۇتىنەن پىسىرىلەدى. وتە ءدامدى اقىرىمشىك بولادى. ءتول ەمگەننەن كەيىنگى سارى ۋىز بۇيەنگە، ىشەككە كۇيىلىپ، ەتپەن بىرگە پىسىرىلەدى. بۇل ۋىز قازاق حالقىنىڭ مال تولدەيتىن ايلارداعى ەڭ ءبىر ءسۇيسىنىپ جەيتىن تاماعى. [ 3 ]
ۋىزقاعاناق
ۋىزقاعاناق – قويدىڭ ۋىز ءسۇتىن بۇيەنگە قۇيىپ، اۋزىن بۋىپ، باقىراشتاعى سۋعا سالىپ پىسىرەدى. ول – قويلى اۋىلدىڭ سۇيىكتى اسى
قايماق. قايماقتى بiرنەشە تۇرلەرگە بولەدi. ەگەردە قويۋ ءسۇتتi سالقىن جەرگە
زەرتتەۋ وزەكتىلىگى: كوشپەلى ەلدىڭ بارلىق تىرشىلىك بولىمىسى تابيعاتتا جانە تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ وتىرادى. ۇلى دالادا كوشپەلى ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن قازاق حالقى ءوز مەكەن ەتكەن كەڭىستىكتىڭ بارشا ءقادىر قاسيەتىن تانىپ، ءبىلىپ جانە سول كەڭىستىكتەگى قۇبىلىستاردى ۋاقىتىمەن زەردەلەۋگە، تەڭەستىرۋگە، پايىمداۋعا ماشىقتاندى. وسىعان وراي حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءبىلىم مەن تاربيەلەر جيىنتىعى – عۇمىر بويى جيناقتالعان تاجىريبەلەردىڭ قورىتىندىسى. وندا تالاي عاسىرلار سۇزگىسىنەن وتكەن ۇعىمدار، تۇسىنىكتەر، پايىمدار جاتىر. مادەني مۇرالار ۋاقىت وزىپ، قوعام دامىعان سايىن ەكشەلەنىپ، جاڭارىپ جاڭا مازمۇنعا يە بولادى. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇرالارى ادامزات بالاسىنىڭ قول جەتكىزگەن دانا پىكىرلەرى مەن اسىل ويلارىنا، تاجىريبەلىك تۇجىرىمىنا وتە باي.
مادەني مۇرالاردىڭ تاربيەلىك ءمانى ءارقاشان دا ءنار بەرىپ بايىتىپ وتىراتىن قۋاتىمەن بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ التىن جەمىسى بولىپ وتىر. قازاقتار قورشاعان ورتادا دامۋ، وزگەرۋ، قوزعالۋ، باسقا زاتتارعا اينالۋ ، ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتقاندىعىن ، ولاردىڭ وزىنە ءتان زاڭدىلىقتارىنىڭ بار ەكەنىن ەرتەدەن – اق سەزگەنى انىق. مىسالى اعاش جانىپ كۇلگە اينالادى، ءسۇت اشىپ، ايرانعا اينالادى، قايناپ تۇرعان سۋ تاعام قۇرامىن وزگەرتىپ پىسىرەدى.
بۇنداي قۇبىلىستاردىڭ فيزيكالىق جانە حيميالىق عىلىمداردىڭ زەرتتەپ دالەلدەنگەندىگىنە دەيىن ەسكى تانىم قالىپتاسقان بولاتىن. سونداي ەسكى تانىمنىڭ دالەلى قازىرگى تاڭدا اۋىلدىق جەرلەردە كەڭ قولدانىسقا ەنگەن كۇبى ءپىسۋ ارقىلى قىمىز ، ايران ماي الۋ تەحنولوگياسى. كۇبى سان عاسىر وتسە دە قازاق حالقىنىڭ ءسۇت ونىمدەرىن الۋعا نەگىزدەلگەن قۇرالى بولىپ ساقتالىپ كەلە جاتقان مادەني مۇرالارىمىزدىڭ ءبىرى. قازاق حالقىنىڭ ەسكى تانىمىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى عىلىميلىعى رەتىندە كۇبى ءپىسۋ تەحنولوگياسىنىڭ جەتىلگەن ءتۇرى ءسۇت وڭدەۋ سەپاراتورىنىڭ تەحنولوگياسىمەن سالىستىرا وتىرىپ زەرتتەۋىمە وراي عىلىمي باياندامانىڭ تاقىرىبىن «كۇبى – قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ءسۇت وڭدەۋ بۇيىمى» دەپ تاڭداۋىما نەگىز بولادى.
زەرتتەۋ نىسانى: قازاق حالقىنىڭ ءسۇت ونىمدەرىن الۋ ىدىسى كۇبى جانە زاماناۋي سەپاراتور قۇرىلىسى.
زەرتتەۋ ماقساتى: ءسۇت ونىمدەرىن الۋعا ارنالعان، حالىقتىق ەسكى تانىمعا نەگىزدەلگەن كۇبى ءپىسۋ تەحنولوگياسىنا عىلىمي – تەوريالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ارقىلى قازىرگى تاڭداعى تەحنيكالىق اپپارات ءسۇت وڭدەۋ سەپاراتورىنىڭ جۇمىس ىستەۋ پرينسيپىمەن بايلانىستىلىعىن زەرتتەۋ جانە ۇسىنىستار بەرۋ.
-2-
زەرتتەۋ مىندەتتەرى:
ءسۇت جانە سۇتتەن الىنعان ونىمدەردىڭ قورەكتىك ساپاسى، شيكى ءسۇت قۇرامى، ءسۇت جانە سۇتتەن دايىندالعان تاعام تۇرلەرى ، قازاق حالقىنىڭ ءسۇت ونىمدەرىن ساقتاۋ جانە دايىنداۋ تاسىلدەرى، كۇبى ءپىسۋ تەحنولوگياسى، سەپاراتور قۇرلىسىن زەرتتەۋ جانە عىلىمي تەوريالىق سيپاتتاما بەرۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ نەگىزگى بولجامى: كۇبى مەن سەپاراتوردىڭ جۇمىس ىستەۋ ءپرينسيپى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ەسكى دۇنيەتانىمى مەن قازىرگى زامانعى عىلىمي تۇسىنىكتەردىڭ ۇقساستىعى، مادەني مۇرالاردىڭ عۇمىر بويعى جيناقتالعان باي تاجىريبەسىنە بولجامدار جاساۋ .
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ادىستەمەسى:
- عىلىمي - ادەبيەتتەرگە شولۋ جاساۋ؛
- تاجىريبەلەر جۇرگىزۋ؛
زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى مەن ناتيجەسى:
كۇبى ءپىسۋ تەحنولوگياسىنا سيپاتتاما بەرىلدى.
سەپاراتوردىڭ قۇرلىسى مەن جۇمىس ىستەۋ ءپرينسيپىنىڭ كۇبىگە ۇقساستىعى انىقتالدى.
ءسۇت ونىمدەرىن ( ماي، قايماق، ايران ) الۋدىڭ عىلىمي تەوريالىق نەگىزدەمەلەرى انىقتالدى.
-3-
2.1 ەرتەدەگى قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى
حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءبىلىم مەن تاربيەلەر جيىنتىعى – عۇمىر بويى جيناقتالعان تاجىريبەلەردىڭ قورىتىندىسى. وندا تالاي عاسىرلار سۇزگىسىنەن وتكەن ۇعىمدار، تۇسىنىكتەر ، پايىمدار جاتىر. مادەني مۇرالار ۋاقىت وزىپ، قوعام دامىعان سايىن ەكشەلەنىپ، جاڭارىپ جاڭا مازمۇنعا يە بولادى. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇرالارى ادامزات بالاسىنىڭ قول جەتكىزگەن دانا پىكىرلەرى مەن اسىل ويلارىنا، تاجىريبەلىك تۇجىرىمىنا وتە باي. مادەني مۇرالاردىڭ تاربيەلىك ءمانى ءارقاشان دا ءنار بەرىپ بايىتىپ وتىراتىن قۋاتىمەن بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ التىن جەمىسى بولىپ وتىر.
كوشپەلى ەلدىڭ بارلىق تىرشىلىك بولىمىسى تابيعاتتا جانە تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ وتىرادى. ۇلى دالادا كوشپەلى ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن ولار ءوز مەكەن ەتكەن كەڭىستىكتىڭ بارشا ءقادىر قاسيەتىن تانىپ، ءبىلىپ جانە سول كەڭىستىكتەگى قۇبىلىستاردى ۋاقىتىمەن زەردەلەۋگە، تەڭەستىرۋگە، پايىمداۋعا ماشىقتاندى. ەرتەدەگى قازاق حالقى قورشاعان ورتانى ءبىر – بىرىنەن وقشاۋ تۇرعان زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ رەتسىز جيىنتىعى ەمەس، تۇتاستاي بايلانىستى بىرلىكتەگى دۇنيە دەپ تانىدى، تابيعاتتاعى زاتتار ونداعى جۇرەتىن قۇبىلىستاردان تۇراتىندىعىن پايىمدادى. تابيعات تۋرالى قازاق حالقىندا ونىڭ كەڭىستىكتەگى ۋاقىتتىق مولشەرى جاعىنان بىركەلكى جانە جالپى زاڭدىلىقتارى بار ەكەنىن، ونداعى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ماڭگى ءارى شەكسىز ەكەندىگى بويىنشا دۇنيەتانىم قالىپتاستى. تاريحي زەرتتەۋلەر تاس داۋىردەن بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ارعى ۇرپاقتارىنىڭ مالمەن، ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، جارتىلاي كوشپەلى ءومىر سۇرگەنىن دالەلدەيدى.
تىرشىلىك ەتۋ بارىسىندا اتالعان كاسىپتىڭ بارلىعىنا ەڭبەك قۇرالدارى قاجەت بولدى، ءارى ولاردىڭ ساپالى بولۋىنا وتە ۇلكەن دارەجەدە ءمان بەرىلدى. كوشپەلى ءومىر ءسۇرۋ سالتى ۇنەمى كوشىپ جۇرۋگە ىڭعايلى تۇرمىس بۇيىمدارىنىڭ فورماسىنا اسەر ەتتى، ياعني بۇيىمدار كوبىنە دوڭگەلەك شار تەكتەس نە ءتۇبى جالپاق بولۋى كەرەك بولدى. مۇنداي پىشىندەر دالا كوشپەندىلەرى ءۇشىن وتە قولايلى. ءوزىن قورشاعان تابيعاتتى زاتتار مەن ونداعى ءجۇرىپ جاتقان قۇبىلىستار تۋرالى اتا - بابالارىيىزدىڭ مىناداي رەتتەگى ءتۇيسىنۋى قالىپتاستى.
زاتقا ات بەردى- اتادى، ونى تانىدى، قۇرامىن ءبىلدى - قۇراستىردى، - سيپاتتادى – سەبەبىن ءتۇسىندىردى – ونى انىقتادى - قۇبىلىستى جۇرگىزدى جانە ومىردە قولدانا ءبىلدى. وسى باعىتتار بويىنشا عاسىردان - عاسىرعا وتە «زاتتار»، «قۇبىلىستار» تۋرالى ماعۇلماتتار كوبەيە ءتۇستى. زاتتار قۇبىلىستار تۋرالى وي – پىكىرلەر ەرتەدەگى تۇركى حالقىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. ولار پىكىرلەرىنشە توبەمىزدە «كوك» اسپان، تومەندە «قارا جەر» ، ورتامىزدا ادامزات تۇراق ەتەدى دەگەن. «جوعارىدا كوك اسپان»، «تومەندە قارا جەر» پايدا بولعان سوڭ ، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام بالاسى جارالعان» - دەپ كۇلتەگىن قۇلىپتاسىندا ( ءۇىى ع ) جازىلۋى وسىنىڭ ايعاعى. [ 1 ]
-4-
قازاقتار قورشاعان ورتادا دامۋ، وزگەرۋ، قوزعالۋ، باسقا زاتتارعا اينالۋ ، ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتقاندىعىن ، ولاردىڭ وزىنە ءتان زاڭدىلىقتارىنىڭ بار ەكەنىن ەرتەدەن – اق سەزگەنى انىق. مىسالى اعاش جانىپ كۇلگە اينالادى، ءسۇت اشىپ، ايرانعا اينالادى، قايناپ تۇرعان سۋ تاعام قۇرامىن وزگەرتىپ پىسىرەدى. بۇنداي قۇبىلىستاردىڭ فيزيكالىق جانە حيميالىق عىلىمداردىڭ زەرتتەپ دالەلدەنگەندىگىنە دەيىن ەسكى تانىم قالىپتاسقان بولاتىن.
ەرتەدەن كەلە جاتقان ءداستۇر بويىنشا قازاق وتە قوناقجاي حالىق. داستارحانى مال ونىمدەرى مەن ءسۇت ونىمدەرىمەن كومكەرىلگەن. ءتورت تۇلىك مالدىڭ سۇتىنەن ءار ءتۇرلى ءتاتتى، ءدامدى تاعامدار ازىرلەپ، داستارحان بايلىعىن ارتتىرا تۇسكەن. قازاق حالقى كوشپەلى ءومىر سۇرگەندىكتەن تۇتىناتىن ىدىستارى كوبىنەسە تەمىردەن، اعاشتان،تەرىدەن جاسالىپ، ويۋ- ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنگەن. اسىرەسە ءسۇت تاعامدارىن ساقتاۋ مەن دايىنداۋدا باسقا ۇلتقا قاراعاندا قازاق حالقى وتە شەبەرلىك تانىتقان. [ 5
-5-
2.2 قازاق حالقىنىڭ ءسۇت ونىمدەرىن دايىنداۋ تاسىلدەرى
اتا – بابامىز سوناۋ وتكەن عاسىردان – اق ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ءار تۇرلەرىن جاساپ، ونى ساقتاي بىلگەن جانە جول ازىعى رەتىندە كەڭىنەن پايدالانعان. ءسۇت ونىمدەرىنىڭ تابيعي تۇرلەرى جاساۋ تاسىلدەرىنىڭ ساقتالىپ ۇرپاقتان – ۇرپاققا بەرىلۋى ، كوشپەندى حالقىمىزدىڭ تاريحىمەن ۇشتاسقان عاسىرلار جەمىسى قازاق حالقىنىڭ ءسۇت ونىمدەرىنىڭ تۇرلەرىنىڭ كوپتىگى مەن ادام اعزاسىنا شيپالىعى ەرەكشە. اتاپ ايتار بولساق:
Iرiمشiك.
Iرiمشiكتi سيىردىڭ، ەشكiنiڭ ءسۇتiنەن جاسايدى. قوي ءسۇتiنەن جاسالعان iرiمشiك ەرەكشە ءدامدi بولادى. سارى iرiمشiكتi دايىنداۋ بارىسىندا مايەكتi - جاڭا تۋعان قوزىنىڭ فەرمەنتiن پايدالانادى. مايەكتi ازداپ تۇزدايدى جانە قاراڭعى جەرگە قويادى. سودان كەيiن عانا ونى سارى iرiمشiك قايناتۋعا پايدالانادى.
Iرiمشiك بۋماسى
قازاننىڭ iشكi ءبولiگiن مايمەن سىلايدى، بۋلى جىلى ءسۇت قۇيادى. مايەكتi جىلى سۋمەن جۋىپ، سۇتكە سالادى. قازاننىڭ قاقپاعىن جابادى، سىرتىنان سۇلگiمەن ورايدى دا 2-3 ساعات ۇستايدى. ودان ءارi مايەكتi شىعارىپ الادى دا، كەپتiرەدi. ءسۇتتi سۋى كەتكەنشە جانە قويۋ سارى ماسسا الىنعانشا قايناتادى. ودان سوڭ ماسسانى سالقىنداتادى، قاتتى ەمەس ماتاعا سالىپ، كەپتiرەدi. كەپتiرiلگەن سارى iرiمشiك كوپكە دەيiن بۇزىلمايدى. ءدامدi، ءنارلi، پايدالى.
قاتىق.
قاتىق دايىنداۋ ءۇشiن سيىردىڭ نە ەشكiنiڭ ءسۇتiن قايناتادى دا، +35، 40 س-قا دەيiن سالقىنداتادى. ونان سوڭ ايراندى (1 ستاقان ايراندى 5 ليتر سۇتكە) قۇيادى. ونان سوڭ ىدىستى قاقپاقپەن جاۋىپ، سۇلگiمەن وراپ، جىلى جەرگە قويادى. 4-6 ساعاتتان كەيiن قاتىق دايىن.
ايران.
قازاق اسپازدىعىندا ايران كەڭiنەن قولدانىلادى. وعان سالقىنداتىلعان سۋسىن، ءارi تاعام بولىپ تابىلاتىن ءتۇرلi سورپالارعا قوسادى. ايران ۇيىعان ءسۇت پەن جينالعان پىسكەن ءسۇت قايماعى جانە سۋ قوسا وتىرىپ كۇبى ىدىسىندا پىسپەكپەن پىسەدى. ءبىرشاما ۋاقىت شايقاتىلعان قوسپالاردان ايران مەن بەتىنە قالقىعان مايى شىعادى. مايدى قوسپادان ءبولىپ الىنعان سوڭ ايران پايدا بولادى.
سارىسۋ (ءسۇت ءونىمى) سارىسۋ – ىرىمشىكتىڭ سارى سۋىنا قانت قوسىپ قايناتادى. ونى «قازاقتىڭ شوكولادى» دەپ تە اتايدى. ادام اعزاسىنا وتە پايدالى. ءتۇسى سارعىشتاۋ. [ 1 ]
ساۋمال.
تۇيەنىڭ جاڭادان ساۋىلعان ءسۇتى، قازاق تار مۇنى سۋسىندىقتان گورى دارىلىك ورنىنا كوپ پايدالانادى، ۇيتكەنى ساۋمال شۇباتقا قاراعاندا ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋعا قولايسىز.
-6-
شۇبات.
شۇبات - تۇيەدەن ءوندiرiلگەن بۇل سۋسىن قازاق اسپازدىعىندا كەڭiنەن قولدانىلادى. ءوزiنiڭ بيولوگيالىق قۇرامى بويىنشا تەك قانا ءنارلi جانە ءدامدi ازىق قانا ەمەس، سونداي-اق ا، ۆ1، ۆ2، س دارۋمەندەرiنiڭ كوزi. مىسالى، ۆ1، ۆ2 دارۋمەندەرi بويىنشا تۇيە ءسۇتi سيىر ءسۇتiنەن اسىپ تۇسەدi. شۇباتتىڭ بiر ليترi ادام اعساسىنىڭ س دارۋمەنiنە جانە ريبوفلاۆينiنە ءتاۋلiكتiك قاجەتتiلiگiن قاناعاتتاندىرا الادى. شۇبات ايرانعا قارعاندا ماي، اقۋىز، كەيبiر مينەرالدى زاتتارعا، دارۋمەندەرگە وتە باي. ءازiرلەۋ تەحنولوگياسى دا قىمىزدى ءازiرلەۋ تەحنولوگياسىنا ۇقساس. شۇباتتىڭ ساپاسى كوبiنەسە ۇيىتقىعا بايلانىستى. شۇباتتىڭ ەڭ جاقسىسى - كۇشتiسi بولىپ تابىلادى. شۇبات تا قىمىز سەكiلدi ءتاۋلiك iشiندە جەتiلە باستاعانىنا قاراي ، ورتاشا ەكi ءتاۋلiكتiك جانە ءۇش ءتاۋلiكتiك بولىپ ءبولiنەدi. قۋاتى مەن ءدارۋلىق قاسيەتى قىمىزدان كەم ەمەس.
قىمىزدا 499 – 528 ككال بولسا، شۇباتتا 789 – 991 ككال بولادى. شۇبات قۇرامىندا ماي، ءار ءتۇرلى ۆيتاميندەر مەن تۇزدار كوپ بولادى. شۇباتتى ماڭعىستاۋ وبلىسى تۇششىبەك بۇلاعىنداعى ەمدەۋ ورنىندا وكپە اۋرۋلارىن ەمدەۋگە پايدالانعان. بۇرىن قازاقتار قويۋ تۇيە ءسۇتiن ءشايعا قوسىپ iشكەن، ونىڭ ءۇستiنە تۇيە ءسۇتiن ولار سيىر ءسۇتi رەتiندە پايدالاندى. شۇباتتان باسقا، قازاقتار تۇيە ءسۇتiنە باسقا دا جانۋارلاردىڭ ءسۇتiن قوسا وتىرىپ ءتۇرلi ءسۇت تاعامدارىن ءوندiرiپ شىعارعان. مىسالى: سۇزبە (قاتىق)، قۇرت. [ 2 ]
سۇزبە .
سۇزبەگە كiشكەنە تۇز سالادى. قازاقتار سۇزبەدەن قۇرت جاسايدى. كەيبiرەۋلەر مۇنى قاتىق دەپ اتايدى. سۇزبەدەن قازاقتار قۇرت جاساپ، ونى ەت تاعامدارىنا اسقاتىق رەتiندە قوسىپ پايدالانادى، تىڭ ءتۇرiندە دە قولدانادى.
ءسۇت كوجە.
ءسۇت كوجە – سۇتكە سوك نەمەسە كۇرىش قوسىپ قايناتىپ جاسايدى. اشىعان كوجە – قۇرامىندا سۋ، ۇن، تۇز، ءسۇت بار سۋسىن. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە دە جاساپ ىشۋگە بولادى. اسىرەسە، كۇن ىستىقتا شولدەپ ۇيگە كەلگەندە، سالقىن اشىعان كوجە ىشسەڭ، ءشولىڭ باسىلىپ، راحاتتانىپ قالاسىڭ.
ۋىز.
ۋىز دەگەنiمiز - بۇل تۋىلعان جاتىردىڭ 4-8 ءتاۋلiكتەن كەيiنگi ءسۇتi. بۇل سۇتكە قاراعاندا قويۋ، سارى ءتۇستi، قىشقىل ءدامدi. ءنارلiلiك قاسيەتi بويىنشا ۋىز سۇتتەن اسىپ تۇسەدi. دايىن ۋىز - تەك بالالاردىڭ ءدامدi تاعامى عانا ەمەس، ونى ۇلكەندەر دە ءسۇيسiنە جەيدi. ۋىزدى پايدالانۋ دەنساۋلىققا وتە پايدالى. ۋىز. جاڭا تولدەگەن مالدىڭ ءتولى ەمگەننەن كەيىنگى العاشقى سۇتىنەن پىسىرىلەدى. وتە ءدامدى اقىرىمشىك بولادى. ءتول ەمگەننەن كەيىنگى سارى ۋىز بۇيەنگە، ىشەككە كۇيىلىپ، ەتپەن بىرگە پىسىرىلەدى. بۇل ۋىز قازاق حالقىنىڭ مال تولدەيتىن ايلارداعى ەڭ ءبىر ءسۇيسىنىپ جەيتىن تاماعى. [ 3 ]
ۋىزقاعاناق
ۋىزقاعاناق – قويدىڭ ۋىز ءسۇتىن بۇيەنگە قۇيىپ، اۋزىن بۋىپ، باقىراشتاعى سۋعا سالىپ پىسىرەدى. ول – قويلى اۋىلدىڭ سۇيىكتى اسى
قايماق. قايماقتى بiرنەشە تۇرلەرگە بولەدi. ەگەردە قويۋ ءسۇتتi سالقىن جەرگە
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ءپانى: قازاقستان تاريحى
