تاۋ بەينەلى تۇلعالار
1. دۇيسەنباي ماقانوۆتىڭ ءومىر جولى بىزگە ۇلگى - ونەگە
قازاقستان توپىراعىنان مايدانعا اتتانعان اياۋلى اعالارىمىز بەن اپالارىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە مايداندا اپات بولعان ميلليونداعان قىرشىندارىمىزدىڭ، جەڭىس كۋاگەرى بولىپ ەلگە ورالعان سوڭ دۇنيەدەن وتكەن 75000 – عا جۋىق جەرلەستەرىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنى وبلىس بويىنشا كوزى ءتىرى 500 - دەن استام سوعىس ارداگەرلەرى قالدى. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر دە زۇلىم جاۋدان كەك الۋدا وت كەشىپ، وق شايناپ، قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسە ءبىلدى. ءسوز 1418 كۇن، 1418 ءتۇن سوعىس دالاسىندا بولىپ ەلگە جەڭىسپەن ورالعان دۇيسەنباي ماقانوۆ اتامىز تۋرالى بولماق. بۇل تاقىرىپتى تاڭداۋىما ۇلى جەڭىستىڭ 65 جىلدىعى قارساڭىندا سىنىپتا وتكەن «قادىرلەيىك، قارتتاردى، مايدانگەردى» اتتى تاربيە ساعاتىم بولدى. بۇل ساباقتا مەن سول كەزدەگى دۇيسەنباي اتا تۋرالى دەرەكتەر جيناستىرعان ەدىم. ەندى سول جۇمىستى ءارى قاراي جالعاستىرۋ ماقساتىندا وسى تاقىرىپتى تاڭدادىم. مەن ول كىسى تۋرالى مىناداي ماعلۇماتتار جينادىم.
دۇيسەنباي ماقانوۆ 1909 جىلى (تاۋىق جىلى) شىلدەنىڭ ءبىرىنشى جۇلدىزىندا قاراوتكەل قالاسىنىڭ (قازىرگى استانا) ماڭىنداعى ەگىندىبۇلاق اۋىلىندا شاعىن شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەكى جاسىندا جەتىم قالىپ، اركىمنىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ وسكەن. توعىز جاسىنان قوزى، قوي، سيىر، جىلقى باققان.
1927 جىلى قالاداعى كىرپىش زاۋىتىنا جۇمىسشى بولىپ ورنالاسادى. كەيىن 1930 - 1934 جىلداردا قاراعاندىداعى №3 شاحتادا كەن قازۋشى، كەنشىلەر بريگاديرى بولىپ جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، كەشكى ساۋاتسىزدار، شالاساۋاتتىلار مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىعادى. كومسومول كاسىپوداق ۇيىمدارىنىڭ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىسادى. كەلەشەگىنەن ءۇمىت كۇتكەن شاحتا باسشىلارى ونى 1934 جىلى الماتى قالاسىنا ەكى جىلدىق ولكەلىك كاسىپوداقتار مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرەدى. 1936 جىلى وقۋىن ويداعىداي ءبىتىرىپ، الماتى وبلىسى، وكتيابر اۋدانى، وكتيابر قوي سوۆحوزىنا جۇمىسشىلار كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ قىزمەت ىستەي باستايدى. كەيىن وسى سوۆحوزدا فەرما مەڭگەرۋشىسى، سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن 1942 جىلعا دەيىن اتقارادى. ءوز ەركىمەن 1942 جىلى سوعىسقا اتتانادى. ستالينگراد اسكەري ۋچيليششەسىن لەيتەنانت اتاعىمەن ءبىتىرىپ، سوعىستا روتا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، پۋلەمەتشىلەر روتاسىنىڭ كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، پۋلەمەتشىلەر روتاسىنىڭ كومانديرى بولادى. سوعىستى گۆارديا اعا لەيتەنانتى بولىپ اياقتايدى. 3 رەت قاتتى جارالانادى. كەيىن بەرليننىڭ تۇبىندە اۋىر جاراقات الىپ، 8 اي گيپستە جاتىپ، 12 رەت وپەراسيا جاسالىنادى. 1945 جىلدىڭ اياعىندا 2 بالداقپەن اۋىلعا ورالادى.
دۇيسەنباي اتا: «مەن ءى بەلورۋسسيا مايدانىندا 2 گۆارديا تانك ارمياسىندا كوماندير روتا بولدىم عوي. ياعني كوماندير س تانكوۆوي پۋلەمەتنىي روتادامىن، پۋلەمەتتى ءبىر جاعىنان ارقالاپ ءجۇرىپ كوتەرەمىز. پۋلەمەت اۋىر، سالماعى 78 كگ تارتادى. ونى ەكىگە ءبولىپ كوتەرەمىز. كەيبىر جاس جىگىتتەرتەر كوتەرە الماي قۇلاپ جاتادى، جىلايدى. قانداي قورلىقپەن كوتەرەسىڭ. بىلايشا ايتقاندا جان بەرىپ، جان الىپ ءجۇرىپ سوعىستىق. ءوزىمدى ايامادىم. قايتكەندە دە جەڭەمىز،- دەدىم. مەن ادامنىڭ كورمەيتىن نارسەلەرىن كوردىم.، ادامنىڭ ومىرىنە كەرەگى جوق قىرىلىپ جاتقان، اشتىقتان ولگەن ادامداردى كوردىم. كەيىنگى ۇرپاققا بۇنى كورسەتپەسىن»، - دەپ قينالا ەسكە الادى.
- سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرىنە، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ بارلىعى جاسالعان. مىنە، بۇل جاعداي تەك قانا ۆ. ي. لەنين پارتياسى باستاعان سوۆەت ەلىندە عانا بولادى. مەن ءوزىمدى ەڭ باقىتتى اداممىن دەپ سانايمىن. ويتكەنى مەن لەنين پارتياسىنىڭ باسشىلىعىمەن وندىرىستە، شارۋاشىلىقتى باسقارۋدا، نەمىس فاشيستەرىن تالقانداۋدا تانىمەن بىتكەن كۇش – جىگەرىمدى، اقىل - ويىمدى، ءبىلىمىمدى، شىبىن جانىمدى اياماي حالقىم ءۇشىن، قازاق حالقىنىڭ نامىسى ءۇشىن ەڭبەك ىستەدىم، سوعىستىم. الدىما قويعان ماقساتىمدى ورىندادىم،- دەپ ءسوزىن قورىتادى. [1]
دۇيسەنباي ماقانوۆ جۇبايى ساقىش ءجۇنىس قىزى ەكەۋى 1936 جىلى ۇيلەنىپ، باقىتتى ۇزاق ءومىر ءسۇردى. 63 جىل ءدام - تۇزدارى جاراسىپ، ءومىردىڭ اششىسىن دا، تۇششىسىن دا، جوعىن دا، بارىن دا بىرگە كورگەن. ونىڭ قارىنداسى ورىنباسار، قىزدارى كلارا، روزا، ۇلى تولەگەن، ءسۇت كەنجەسى ءمادينانى اسىلدىڭ سىنىعى رەتىندە بىلگەنىمىز دۇرىس شىعار.
2. مايدانگەر جۇرگەن جولدار
ماداقتامالارى: «وتەچەستۆەننايا ۆوينا»، «گۆارديا» بەلگىسى، «زا وتۆاگۋ» مەدالى، «كراسنىي زۆەزدى» وردەنى، «20 لەت ۆوورۋجەننىح سيل سسسر»، «زا پوبەدۋ ناد گەرمانيي»، «س ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينە»، «50 لەت ۆوورۋجەننىح سيل سسسر»، «جەڭىستىڭ 40 جىلدىعى»، «جەڭىستىڭ 50 جىلدىعى»، «كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى گ. ك. جۋكوۆ مەدالى»، «وتەچەستۆەننايا ۆوينا» وردەنىمەن ت. ب وردەن - مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.
3. ەرلىگى داستان، ەسىمى ماقتان اعا
1945 جىلى سوعىستان كەلگەننەن كەيىن ءبىر ايدان كەيىن ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەكتىگىنە قاراماي، بۇرىنعى قىزمەتىنە ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇمىسقا كىرىسەدى. 1946 جىلى سول سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالادى. 1948 جىلى قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتى د. ماحانوۆتى ءبىر جىلدىق سوۆحوز ديرەكتورلارىنىڭ كۋرسىنا وقۋعا جىبەرەدى. وسى كۋرستى ويداعىداي بىتىرگەن ماقانوۆ دۇيسەنبايدى ورتالىق پارتيا كوميتەتى قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى، قازالى قوي سوۆحوزىنا ديرەكتور ەتىپ تاعايىندايدى. وسى سوۆحوزدا 13 جىل جەمىستى قىزمەت ىستەيدى. سوۆحوز وداقتا الدىڭعى قاتارلى «اسىل تۇقىمدى قوي» سوۆحوزى بولدى.
بۇل جىلدار قازالى سوۆحوزى ءۇشىن وتە اۋىر، سىن ۋاقىتى ەدى. جەم - ءشوپ قورى جوقتىڭ قاسى، ەڭبەكشىلەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ناشار، تەرەزەسى جوق، جارتىلاي جەردەن قازىلعان توشالا ۇيلەر، مالشىلاردىڭ جاعدايىن ءبىلۋ ءۇشىن ءاربىر وتارلاردى ارالاۋعا ءبىر ايدان اسا ۋاقىت كەتەتىن. سوۆحوزدىڭ جاڭا قونىسىن تەمىر جولدىڭ «بايقوجا» ستانسياسىنىڭ تۇستىك جاعىنداعى سىرداريا وزەنىنىڭ جاعاسىنان تاڭداپ، بۇرىن ەل مەكەندەمەگەن جەردەن قۇرىلىس باستادىق. ەكى - ءۇش جىلدا اسەم اقتالعان، تازا كورىكتى ەلدى مەكەن بوي كوتەردى. جان - جاقتان كەلۋشىلەر سانى وسە ءتۇستى،- دەپ دۇيسەنباي اتا ءومىر جولدارىنداعى كورگەنىن، باسىنان وتكەن وقيعالاردى ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرىپ [2]
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
قازاقستان توپىراعىنان مايدانعا اتتانعان اياۋلى اعالارىمىز بەن اپالارىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە مايداندا اپات بولعان ميلليونداعان قىرشىندارىمىزدىڭ، جەڭىس كۋاگەرى بولىپ ەلگە ورالعان سوڭ دۇنيەدەن وتكەن 75000 – عا جۋىق جەرلەستەرىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنى وبلىس بويىنشا كوزى ءتىرى 500 - دەن استام سوعىس ارداگەرلەرى قالدى. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر دە زۇلىم جاۋدان كەك الۋدا وت كەشىپ، وق شايناپ، قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسە ءبىلدى. ءسوز 1418 كۇن، 1418 ءتۇن سوعىس دالاسىندا بولىپ ەلگە جەڭىسپەن ورالعان دۇيسەنباي ماقانوۆ اتامىز تۋرالى بولماق. بۇل تاقىرىپتى تاڭداۋىما ۇلى جەڭىستىڭ 65 جىلدىعى قارساڭىندا سىنىپتا وتكەن «قادىرلەيىك، قارتتاردى، مايدانگەردى» اتتى تاربيە ساعاتىم بولدى. بۇل ساباقتا مەن سول كەزدەگى دۇيسەنباي اتا تۋرالى دەرەكتەر جيناستىرعان ەدىم. ەندى سول جۇمىستى ءارى قاراي جالعاستىرۋ ماقساتىندا وسى تاقىرىپتى تاڭدادىم. مەن ول كىسى تۋرالى مىناداي ماعلۇماتتار جينادىم.
دۇيسەنباي ماقانوۆ 1909 جىلى (تاۋىق جىلى) شىلدەنىڭ ءبىرىنشى جۇلدىزىندا قاراوتكەل قالاسىنىڭ (قازىرگى استانا) ماڭىنداعى ەگىندىبۇلاق اۋىلىندا شاعىن شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەكى جاسىندا جەتىم قالىپ، اركىمنىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ وسكەن. توعىز جاسىنان قوزى، قوي، سيىر، جىلقى باققان.
1927 جىلى قالاداعى كىرپىش زاۋىتىنا جۇمىسشى بولىپ ورنالاسادى. كەيىن 1930 - 1934 جىلداردا قاراعاندىداعى №3 شاحتادا كەن قازۋشى، كەنشىلەر بريگاديرى بولىپ جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، كەشكى ساۋاتسىزدار، شالاساۋاتتىلار مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىعادى. كومسومول كاسىپوداق ۇيىمدارىنىڭ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىسادى. كەلەشەگىنەن ءۇمىت كۇتكەن شاحتا باسشىلارى ونى 1934 جىلى الماتى قالاسىنا ەكى جىلدىق ولكەلىك كاسىپوداقتار مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرەدى. 1936 جىلى وقۋىن ويداعىداي ءبىتىرىپ، الماتى وبلىسى، وكتيابر اۋدانى، وكتيابر قوي سوۆحوزىنا جۇمىسشىلار كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ قىزمەت ىستەي باستايدى. كەيىن وسى سوۆحوزدا فەرما مەڭگەرۋشىسى، سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن 1942 جىلعا دەيىن اتقارادى. ءوز ەركىمەن 1942 جىلى سوعىسقا اتتانادى. ستالينگراد اسكەري ۋچيليششەسىن لەيتەنانت اتاعىمەن ءبىتىرىپ، سوعىستا روتا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، پۋلەمەتشىلەر روتاسىنىڭ كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، پۋلەمەتشىلەر روتاسىنىڭ كومانديرى بولادى. سوعىستى گۆارديا اعا لەيتەنانتى بولىپ اياقتايدى. 3 رەت قاتتى جارالانادى. كەيىن بەرليننىڭ تۇبىندە اۋىر جاراقات الىپ، 8 اي گيپستە جاتىپ، 12 رەت وپەراسيا جاسالىنادى. 1945 جىلدىڭ اياعىندا 2 بالداقپەن اۋىلعا ورالادى.
دۇيسەنباي اتا: «مەن ءى بەلورۋسسيا مايدانىندا 2 گۆارديا تانك ارمياسىندا كوماندير روتا بولدىم عوي. ياعني كوماندير س تانكوۆوي پۋلەمەتنىي روتادامىن، پۋلەمەتتى ءبىر جاعىنان ارقالاپ ءجۇرىپ كوتەرەمىز. پۋلەمەت اۋىر، سالماعى 78 كگ تارتادى. ونى ەكىگە ءبولىپ كوتەرەمىز. كەيبىر جاس جىگىتتەرتەر كوتەرە الماي قۇلاپ جاتادى، جىلايدى. قانداي قورلىقپەن كوتەرەسىڭ. بىلايشا ايتقاندا جان بەرىپ، جان الىپ ءجۇرىپ سوعىستىق. ءوزىمدى ايامادىم. قايتكەندە دە جەڭەمىز،- دەدىم. مەن ادامنىڭ كورمەيتىن نارسەلەرىن كوردىم.، ادامنىڭ ومىرىنە كەرەگى جوق قىرىلىپ جاتقان، اشتىقتان ولگەن ادامداردى كوردىم. كەيىنگى ۇرپاققا بۇنى كورسەتپەسىن»، - دەپ قينالا ەسكە الادى.
- سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرىنە، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ بارلىعى جاسالعان. مىنە، بۇل جاعداي تەك قانا ۆ. ي. لەنين پارتياسى باستاعان سوۆەت ەلىندە عانا بولادى. مەن ءوزىمدى ەڭ باقىتتى اداممىن دەپ سانايمىن. ويتكەنى مەن لەنين پارتياسىنىڭ باسشىلىعىمەن وندىرىستە، شارۋاشىلىقتى باسقارۋدا، نەمىس فاشيستەرىن تالقانداۋدا تانىمەن بىتكەن كۇش – جىگەرىمدى، اقىل - ويىمدى، ءبىلىمىمدى، شىبىن جانىمدى اياماي حالقىم ءۇشىن، قازاق حالقىنىڭ نامىسى ءۇشىن ەڭبەك ىستەدىم، سوعىستىم. الدىما قويعان ماقساتىمدى ورىندادىم،- دەپ ءسوزىن قورىتادى. [1]
دۇيسەنباي ماقانوۆ جۇبايى ساقىش ءجۇنىس قىزى ەكەۋى 1936 جىلى ۇيلەنىپ، باقىتتى ۇزاق ءومىر ءسۇردى. 63 جىل ءدام - تۇزدارى جاراسىپ، ءومىردىڭ اششىسىن دا، تۇششىسىن دا، جوعىن دا، بارىن دا بىرگە كورگەن. ونىڭ قارىنداسى ورىنباسار، قىزدارى كلارا، روزا، ۇلى تولەگەن، ءسۇت كەنجەسى ءمادينانى اسىلدىڭ سىنىعى رەتىندە بىلگەنىمىز دۇرىس شىعار.
2. مايدانگەر جۇرگەن جولدار
ماداقتامالارى: «وتەچەستۆەننايا ۆوينا»، «گۆارديا» بەلگىسى، «زا وتۆاگۋ» مەدالى، «كراسنىي زۆەزدى» وردەنى، «20 لەت ۆوورۋجەننىح سيل سسسر»، «زا پوبەدۋ ناد گەرمانيي»، «س ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينە»، «50 لەت ۆوورۋجەننىح سيل سسسر»، «جەڭىستىڭ 40 جىلدىعى»، «جەڭىستىڭ 50 جىلدىعى»، «كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى گ. ك. جۋكوۆ مەدالى»، «وتەچەستۆەننايا ۆوينا» وردەنىمەن ت. ب وردەن - مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.
3. ەرلىگى داستان، ەسىمى ماقتان اعا
1945 جىلى سوعىستان كەلگەننەن كەيىن ءبىر ايدان كەيىن ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەكتىگىنە قاراماي، بۇرىنعى قىزمەتىنە ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇمىسقا كىرىسەدى. 1946 جىلى سول سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالادى. 1948 جىلى قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتى د. ماحانوۆتى ءبىر جىلدىق سوۆحوز ديرەكتورلارىنىڭ كۋرسىنا وقۋعا جىبەرەدى. وسى كۋرستى ويداعىداي بىتىرگەن ماقانوۆ دۇيسەنبايدى ورتالىق پارتيا كوميتەتى قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى، قازالى قوي سوۆحوزىنا ديرەكتور ەتىپ تاعايىندايدى. وسى سوۆحوزدا 13 جىل جەمىستى قىزمەت ىستەيدى. سوۆحوز وداقتا الدىڭعى قاتارلى «اسىل تۇقىمدى قوي» سوۆحوزى بولدى.
بۇل جىلدار قازالى سوۆحوزى ءۇشىن وتە اۋىر، سىن ۋاقىتى ەدى. جەم - ءشوپ قورى جوقتىڭ قاسى، ەڭبەكشىلەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ناشار، تەرەزەسى جوق، جارتىلاي جەردەن قازىلعان توشالا ۇيلەر، مالشىلاردىڭ جاعدايىن ءبىلۋ ءۇشىن ءاربىر وتارلاردى ارالاۋعا ءبىر ايدان اسا ۋاقىت كەتەتىن. سوۆحوزدىڭ جاڭا قونىسىن تەمىر جولدىڭ «بايقوجا» ستانسياسىنىڭ تۇستىك جاعىنداعى سىرداريا وزەنىنىڭ جاعاسىنان تاڭداپ، بۇرىن ەل مەكەندەمەگەن جەردەن قۇرىلىس باستادىق. ەكى - ءۇش جىلدا اسەم اقتالعان، تازا كورىكتى ەلدى مەكەن بوي كوتەردى. جان - جاقتان كەلۋشىلەر سانى وسە ءتۇستى،- دەپ دۇيسەنباي اتا ءومىر جولدارىنداعى كورگەنىن، باسىنان وتكەن وقيعالاردى ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرىپ [2]
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §20 – 21. XIX ع. 60-90 جج. اكىمشىلىك رەفورمالار. ورال، تورعاي، ماڭعىستاۋ كوتەرىلىستەرى.
