كۇكىرت جانە ونىڭ قوسىلىستارى
حيميا ءپانى ءمۇعالىمى ەرمۋحانبەتوۆا گۋلزيرا ۋلىكپانوۆنا
حيميا 9 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: كۇكىرت جانە ونىڭ قوسىلىستارى
ساباقتىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىگى: كۇكىرتتىڭ پەريودتىق كەستەدەگى ورنىن اتوم قۇرىلىسى تۇرعىسىنان قاراستىرىپ، ونىڭ فيزيكالىق، حيميالىق قاسيەتتەرىمەن جانە ونىڭ قوسىلىستارىمەن تانىستىرۋ
دامىتۋشىلىعى: كۇكىرت ەلەمەنتى تۇزە الاتىن بىرنەشە جاي زاتتارى مىسالىندا اللوتروپيا قۇبىلىسىمەن تانىستىرۋ. كۇكىرتسۋتەكتىڭ ەمدىك قاسيەتى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
تاربيەلىلىگى: كۇكىرت قوسىلىستارىنىڭ ءتىرى ورگانيزمگە تيگىزەتىن زياندى اسەرلەرىن انىقتاپ، ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشە بىلۋگە تاربيەلەۋ
وقۋ ناتيجەسى: 1. بارلىق وقۋشىلار كۇكىرت تۋرالى مالىمەت الادى.
2. كەيبىر وقۋشىلار ونىڭ حيميالىق، فيزيكالىق قاسيەتتەرىن جانە ونىڭ قولدانىلاتىن سالالارىن بىلەدى، تۇسىنەدى.
3. كوپتەگەن وقۋشىلار وسى مالىمەتتەردى ساباق بارىسىندا تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا پايدالانادى.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن ساباق
ساباقتى وتكىزۋ ءادىسى: جەكە، توپتىق جۇمىس، ءتۇسىندىرۋ، بايانداۋ، پروبلەمالىق وقىتۋ ادىستەرى
ساباقتا قولدانىلاتىن تەحنولوگيالار: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسى، بلۋم تاكسونومياسى
ءپان ارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، ادەپ، فيزيكا، بيولوگيا
ساباقتا قولدانىلاتىن كورنەكىلىكتەر: پەريودتىق سيستەما، تىرەك سىزبالار، ينتەراكتيۆتى تاقتا، قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق كارتاسى، سلايدتار
رەاكتيۆتەر: كۇكىرت، زات جاعاتىن قاسىق، سپيرت شامى، سۋ
ساباقتىڭ ءجۇرۋ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ.(2 مينۋت)
سىنىپ وقۋشىلارىمەن سالەمدەسۋ
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
توپقا ءبولۋ
1 توپ – سۋلفاتتار
2 توپ – سۋلفيتتەر
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ (3 مينۋت)
بليس - تۋرنير
1. بەيمەتالدار پەريودتىق كەستەنىڭ قاي توپتارىندا جانە قاي توپشالارىندا ورنالاسقان؟
2. بەيمەتالدىق قاسيەت پەريودتىق جۇيەدە پەريود بويىنشا جانە توپ بويىنشا قالاي وزگەرەدى؟
3. پەريودتىق جۇيەدەگى Vءىىى - توپتىڭ نەگىزگى توپشالارىندا ورنالاسقان بەيمەتالداردى اتا. نەلىكتەن سالعىرت گازدار نەمەسە ينەرتتى ەلەمەنتتەر دەپ اتالادى؟
4. بەيمەتالداردىڭ اتوم قۇرىلىسىندا مەتالدارمەن سالىستىرعاندا قانداي ايىرماشىلىق بولادى؟
5. ءى جانە ءىىى توپتا ورنالاسقان بەيمەتالداردى اتا؟
6. ەكى اتومدى جاي زاتقا جاتاتىن بەيمەتالداردى اتا؟
7. ءىV - توپتىڭ نەگىزگى توپشاسىنداعى بەيمەتالداردىڭ سۋتەكتى قوسىلىستارىنىڭ فورمۋلاسى قانداي؟
8. سىرتقى ەلەكتروندىق فورمۋلاسى ns2 np5 بولاتىن بەيمەتالدار:
ا) Si، H، As؛ ءا) ۆ، س، نە؛ ب) F، Cl، ۆr ۆ) He، Ar، N گ) S، Se، O
9. Vءىى - توپتىڭ نەگىزگى توپشاسىنداعى Cl - دىڭ جوعارعى وتتەكتى قوسىلىسىنىڭ فورمۋلاسى قانداي؟
10. بەيمەتالداردى ءبولىپ جازىپ، اتتارىن اتا؟ Li، Na، He، N، Pb، Si، Xe، As، Fe، Zn، At، I، C
جاڭا ساباقتى يگەرۋ.
ءبىلۋ. بۇگىنگى ساباعىمىزدا جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن 8 - سىنىپتا العان بىلىمدەرىمىزدى ەسكە تۇسىرەيىك.
ءى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ءبولىمى
وي قوزعاۋ
1. د. ي. مەندەلەيەۆ اشقان حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىندەگى رەتتىك ءنومىرى 16 - شى ەلەمەنتتى پەريودتىق جۇيە بويىنشا سيپاتتاڭدار.
2. كۇكىرتكە ءتان فيزيكالىق قاسيەتتەر.
ومىرمەن بايلانىسى:
3. ەرتە زاماننان باستاپ ءۇيدى الاستاۋعا، ءتۇرلى جارالاردى ەمدەۋگە قولدانىلاتىن ەلەمەنت؟
4. ەجەلگى ادامدار جەر استى جانارتاۋ «قۇدايىنىڭ ءوتى» دەپ، قاستەرلەگەن ەلەمەنت
5. سىرىڭكە نەلىكتەن تۇتانادى؟
ءتۇسىنۋ.
پەريودتىق جۇيەدە Vءى - توپتىڭ نەگىزگى توپشاسىندا ورنالاسقان ەلەمەنتتەر.
-“حالكوگەندەر” -“كەن تۇزۋشىلەر” دەپ اتالادى:
- و - وتتەك - گاز
- S - كۇكىرت - قاتتى، سارى ءتۇستى كريستالدى زات
- Se - سەلەن - قاتتى سۇر ءتۇستى بەيمەتالل
- Te - تەللۋر - قاتتى، اقشىل سۇر ءتۇستى بەيمەتالل. مەتالدىق جىلتىرى بار.
ەلەكتر توگىن وتكىزەدى.
- Po - پولونيي – راديواكتيۆتى مەتالل.
توپتاستىرۋ ءادىسى.
كۇكىرت (سەرا، Sulfur)
↓
كۇكىرتتىڭ ەرتەدەگى اتى «سيرا – اشىق سارى»
ءىىى پەريود، VIا توپتا ورنالاسقان، حيميالىق تاڭباسى – S
جەر قىرتىسىنداعى مولشەرى – 0، 1%
• كۇكىرت
↓
سارى ءتۇستى، قاتتى كريستالدى زات
اللوتروپيالىق ءتۇر وزگەرىستەرى: كريستالدى، ءيىلىمدى
سۋدا ەرىمەيدى
سپيرت پەن ەفيردە ناشار ەريدى
بەنزولدا، كۇكىرتتى كومىرتەكتە جاقسى ەريدى
جىلۋدى ناشار وتكىزەدى، ەلەكتر توگىن وتكىزبەيدى
+119، 8 ⁰س - تا بالقيدى
+444، 6 ⁰ س - تا ەريدى
كۇكىرت تۋرالى دەرەكتەر:
1. كۇكىرتتىڭ سانسكريپتشە اتى – «سيرا» اشىق سارى»، ول ەرتەدەگى ءۇندى تىلىنەن الىنعان.
2. كۇكىرتتىڭ قاراپايىم ەلەمەنت ەكەندىگىن 1777 جىلى انتۋان لاۆۋازە دالەلدەدى.
3. 19 عاسىردىڭ 80 - ءشى جىلدارىندا انگليادا انالار ءوز بالالارىنا كۇكىرت پەن سىرنەنىڭ شاي قاسىعىن سەرگىتۋشى زات رەتىندە بەرىپ وتىرعان.
4. قۇرامىندا كۇكىرت بار دارىلىك قۇرالدار مەنينگيت اۋرۋىن تۋدىراتىن باكتەرياعا قارسى كۇرەسەدى.
5. كۇكىرت وزىنە ءتان سارى تۇسپەن، جانعاندا پايدا بولاتىن الاۋىنىڭ كوك تۇسىمەن جانە وزگەشە يىسىمەن (كۇكىرتتى گازدىڭ (SO2) ءيىسى ) ەرەكشەلەنەدى.
6. كوپتەگەن حالىقتا ەجەلدەن كۇكىرتتى جاعۋ ارقىلى جىن - شايتاندى الاستاۋعا بولادى دەگەن سەنىم بار.
7. كۇكىرتتى جاعۋ دەزينفەكسيالاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىنىن گومەر اتاپ كورسەتكەن.
8. كۇكىرت ەرتەدەن مەديسينادا قولدانىلعان – ونىڭ الاۋىمەن اۋرۋ ادامعا ىس سالعان، كۇكىرتتى تەرى اۋرۋلارىن ەمدەۋ ءۇشىن ءتۇرلى مايلاردىڭ قۇرامىنا قوسقان.
9. سونداي - اق كۇكىرت شيكى مۇناي مەن ىلەسپە گاز قۇرامىندا دا بار. تەڭىز كەن ورىنى مۇنايىنىڭ قۇرامىنداعى كۇكىرتتى سۋتەگىنىڭ ۇلەس مولشەرى - 14 % - دى قۇرايدى. تەڭىز گاز وڭدەۋ زاۋىتىندا شيكى مۇناي مەن ىلەسپە گازدى كۇكىرتتى سۋتەگىدەن تازارتۋ جۇزەگە اسىرىلادى دا، ناتيجەسىندە كادىمگى كۇكىرت الىنادى.
10. بولجامدار بويىنشا 2008 - 2016 جىلدارى الەمدىك نارىقتاعى كۇكىرتكە دەگەن سۇرانىس كولەمى جىل سايىن 4 پايىزعا وسپەك.
11. كۇكىرتتى ەڭ ءىرى ەكسپورتقا شىعارۋشى ەل - كانادا، ال ەڭ ءىرى يمپورتقا قابىلداۋشى - جۇڭگو بولىپ تابىلادى.
12. ۆيزانتيا جازۋشىسى ماكسيم گرەك 1250 ج كۇكىرتتىڭ «گرەك وتى» دەگەن اتپەن سوعىس ىسىندە قولدانىلاتىن قوسپانىڭ قۇرامىنا كرەتىنى تۋرالى جازعان. بۇل قوسپا ءبىر بولىك كۇكىرت، ەكى بولىك كومىر جانە التى بولىك سەليترادان تۇرادى. مۇنىڭ ءحىح عاسىردا پايدالانىلعان وق - دارىدەن ايىرماسى شامالى.
13. كاۋچۋكتى ۆۋلكانيزاسيالاپ، ياعني كۇكىرت قوسىپ قىزدىرىپ، رەزەڭكەگە اينالدىرادى.
14. سىناپتىڭ ۇساق تامشىلارى توگىلگەن جەرگە كۇكىرت ۇنتاعىن سەبەدى. مۇنداي پروسەستى دەمەركۋريزاسيا دەپ اتايدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
حيميا 9 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: كۇكىرت جانە ونىڭ قوسىلىستارى
ساباقتىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىگى: كۇكىرتتىڭ پەريودتىق كەستەدەگى ورنىن اتوم قۇرىلىسى تۇرعىسىنان قاراستىرىپ، ونىڭ فيزيكالىق، حيميالىق قاسيەتتەرىمەن جانە ونىڭ قوسىلىستارىمەن تانىستىرۋ
دامىتۋشىلىعى: كۇكىرت ەلەمەنتى تۇزە الاتىن بىرنەشە جاي زاتتارى مىسالىندا اللوتروپيا قۇبىلىسىمەن تانىستىرۋ. كۇكىرتسۋتەكتىڭ ەمدىك قاسيەتى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
تاربيەلىلىگى: كۇكىرت قوسىلىستارىنىڭ ءتىرى ورگانيزمگە تيگىزەتىن زياندى اسەرلەرىن انىقتاپ، ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشە بىلۋگە تاربيەلەۋ
وقۋ ناتيجەسى: 1. بارلىق وقۋشىلار كۇكىرت تۋرالى مالىمەت الادى.
2. كەيبىر وقۋشىلار ونىڭ حيميالىق، فيزيكالىق قاسيەتتەرىن جانە ونىڭ قولدانىلاتىن سالالارىن بىلەدى، تۇسىنەدى.
3. كوپتەگەن وقۋشىلار وسى مالىمەتتەردى ساباق بارىسىندا تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا پايدالانادى.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن ساباق
ساباقتى وتكىزۋ ءادىسى: جەكە، توپتىق جۇمىس، ءتۇسىندىرۋ، بايانداۋ، پروبلەمالىق وقىتۋ ادىستەرى
ساباقتا قولدانىلاتىن تەحنولوگيالار: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسى، بلۋم تاكسونومياسى
ءپان ارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، ادەپ، فيزيكا، بيولوگيا
ساباقتا قولدانىلاتىن كورنەكىلىكتەر: پەريودتىق سيستەما، تىرەك سىزبالار، ينتەراكتيۆتى تاقتا، قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق كارتاسى، سلايدتار
رەاكتيۆتەر: كۇكىرت، زات جاعاتىن قاسىق، سپيرت شامى، سۋ
ساباقتىڭ ءجۇرۋ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ.(2 مينۋت)
سىنىپ وقۋشىلارىمەن سالەمدەسۋ
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
توپقا ءبولۋ
1 توپ – سۋلفاتتار
2 توپ – سۋلفيتتەر
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ (3 مينۋت)
بليس - تۋرنير
1. بەيمەتالدار پەريودتىق كەستەنىڭ قاي توپتارىندا جانە قاي توپشالارىندا ورنالاسقان؟
2. بەيمەتالدىق قاسيەت پەريودتىق جۇيەدە پەريود بويىنشا جانە توپ بويىنشا قالاي وزگەرەدى؟
3. پەريودتىق جۇيەدەگى Vءىىى - توپتىڭ نەگىزگى توپشالارىندا ورنالاسقان بەيمەتالداردى اتا. نەلىكتەن سالعىرت گازدار نەمەسە ينەرتتى ەلەمەنتتەر دەپ اتالادى؟
4. بەيمەتالداردىڭ اتوم قۇرىلىسىندا مەتالدارمەن سالىستىرعاندا قانداي ايىرماشىلىق بولادى؟
5. ءى جانە ءىىى توپتا ورنالاسقان بەيمەتالداردى اتا؟
6. ەكى اتومدى جاي زاتقا جاتاتىن بەيمەتالداردى اتا؟
7. ءىV - توپتىڭ نەگىزگى توپشاسىنداعى بەيمەتالداردىڭ سۋتەكتى قوسىلىستارىنىڭ فورمۋلاسى قانداي؟
8. سىرتقى ەلەكتروندىق فورمۋلاسى ns2 np5 بولاتىن بەيمەتالدار:
ا) Si، H، As؛ ءا) ۆ، س، نە؛ ب) F، Cl، ۆr ۆ) He، Ar، N گ) S، Se، O
9. Vءىى - توپتىڭ نەگىزگى توپشاسىنداعى Cl - دىڭ جوعارعى وتتەكتى قوسىلىسىنىڭ فورمۋلاسى قانداي؟
10. بەيمەتالداردى ءبولىپ جازىپ، اتتارىن اتا؟ Li، Na، He، N، Pb، Si، Xe، As، Fe، Zn، At، I، C
جاڭا ساباقتى يگەرۋ.
ءبىلۋ. بۇگىنگى ساباعىمىزدا جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن 8 - سىنىپتا العان بىلىمدەرىمىزدى ەسكە تۇسىرەيىك.
ءى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ءبولىمى
وي قوزعاۋ
1. د. ي. مەندەلەيەۆ اشقان حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىندەگى رەتتىك ءنومىرى 16 - شى ەلەمەنتتى پەريودتىق جۇيە بويىنشا سيپاتتاڭدار.
2. كۇكىرتكە ءتان فيزيكالىق قاسيەتتەر.
ومىرمەن بايلانىسى:
3. ەرتە زاماننان باستاپ ءۇيدى الاستاۋعا، ءتۇرلى جارالاردى ەمدەۋگە قولدانىلاتىن ەلەمەنت؟
4. ەجەلگى ادامدار جەر استى جانارتاۋ «قۇدايىنىڭ ءوتى» دەپ، قاستەرلەگەن ەلەمەنت
5. سىرىڭكە نەلىكتەن تۇتانادى؟
ءتۇسىنۋ.
پەريودتىق جۇيەدە Vءى - توپتىڭ نەگىزگى توپشاسىندا ورنالاسقان ەلەمەنتتەر.
-“حالكوگەندەر” -“كەن تۇزۋشىلەر” دەپ اتالادى:
- و - وتتەك - گاز
- S - كۇكىرت - قاتتى، سارى ءتۇستى كريستالدى زات
- Se - سەلەن - قاتتى سۇر ءتۇستى بەيمەتالل
- Te - تەللۋر - قاتتى، اقشىل سۇر ءتۇستى بەيمەتالل. مەتالدىق جىلتىرى بار.
ەلەكتر توگىن وتكىزەدى.
- Po - پولونيي – راديواكتيۆتى مەتالل.
توپتاستىرۋ ءادىسى.
كۇكىرت (سەرا، Sulfur)
↓
كۇكىرتتىڭ ەرتەدەگى اتى «سيرا – اشىق سارى»
ءىىى پەريود، VIا توپتا ورنالاسقان، حيميالىق تاڭباسى – S
جەر قىرتىسىنداعى مولشەرى – 0، 1%
• كۇكىرت
↓
سارى ءتۇستى، قاتتى كريستالدى زات
اللوتروپيالىق ءتۇر وزگەرىستەرى: كريستالدى، ءيىلىمدى
سۋدا ەرىمەيدى
سپيرت پەن ەفيردە ناشار ەريدى
بەنزولدا، كۇكىرتتى كومىرتەكتە جاقسى ەريدى
جىلۋدى ناشار وتكىزەدى، ەلەكتر توگىن وتكىزبەيدى
+119، 8 ⁰س - تا بالقيدى
+444، 6 ⁰ س - تا ەريدى
كۇكىرت تۋرالى دەرەكتەر:
1. كۇكىرتتىڭ سانسكريپتشە اتى – «سيرا» اشىق سارى»، ول ەرتەدەگى ءۇندى تىلىنەن الىنعان.
2. كۇكىرتتىڭ قاراپايىم ەلەمەنت ەكەندىگىن 1777 جىلى انتۋان لاۆۋازە دالەلدەدى.
3. 19 عاسىردىڭ 80 - ءشى جىلدارىندا انگليادا انالار ءوز بالالارىنا كۇكىرت پەن سىرنەنىڭ شاي قاسىعىن سەرگىتۋشى زات رەتىندە بەرىپ وتىرعان.
4. قۇرامىندا كۇكىرت بار دارىلىك قۇرالدار مەنينگيت اۋرۋىن تۋدىراتىن باكتەرياعا قارسى كۇرەسەدى.
5. كۇكىرت وزىنە ءتان سارى تۇسپەن، جانعاندا پايدا بولاتىن الاۋىنىڭ كوك تۇسىمەن جانە وزگەشە يىسىمەن (كۇكىرتتى گازدىڭ (SO2) ءيىسى ) ەرەكشەلەنەدى.
6. كوپتەگەن حالىقتا ەجەلدەن كۇكىرتتى جاعۋ ارقىلى جىن - شايتاندى الاستاۋعا بولادى دەگەن سەنىم بار.
7. كۇكىرتتى جاعۋ دەزينفەكسيالاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىنىن گومەر اتاپ كورسەتكەن.
8. كۇكىرت ەرتەدەن مەديسينادا قولدانىلعان – ونىڭ الاۋىمەن اۋرۋ ادامعا ىس سالعان، كۇكىرتتى تەرى اۋرۋلارىن ەمدەۋ ءۇشىن ءتۇرلى مايلاردىڭ قۇرامىنا قوسقان.
9. سونداي - اق كۇكىرت شيكى مۇناي مەن ىلەسپە گاز قۇرامىندا دا بار. تەڭىز كەن ورىنى مۇنايىنىڭ قۇرامىنداعى كۇكىرتتى سۋتەگىنىڭ ۇلەس مولشەرى - 14 % - دى قۇرايدى. تەڭىز گاز وڭدەۋ زاۋىتىندا شيكى مۇناي مەن ىلەسپە گازدى كۇكىرتتى سۋتەگىدەن تازارتۋ جۇزەگە اسىرىلادى دا، ناتيجەسىندە كادىمگى كۇكىرت الىنادى.
10. بولجامدار بويىنشا 2008 - 2016 جىلدارى الەمدىك نارىقتاعى كۇكىرتكە دەگەن سۇرانىس كولەمى جىل سايىن 4 پايىزعا وسپەك.
11. كۇكىرتتى ەڭ ءىرى ەكسپورتقا شىعارۋشى ەل - كانادا، ال ەڭ ءىرى يمپورتقا قابىلداۋشى - جۇڭگو بولىپ تابىلادى.
12. ۆيزانتيا جازۋشىسى ماكسيم گرەك 1250 ج كۇكىرتتىڭ «گرەك وتى» دەگەن اتپەن سوعىس ىسىندە قولدانىلاتىن قوسپانىڭ قۇرامىنا كرەتىنى تۋرالى جازعان. بۇل قوسپا ءبىر بولىك كۇكىرت، ەكى بولىك كومىر جانە التى بولىك سەليترادان تۇرادى. مۇنىڭ ءحىح عاسىردا پايدالانىلعان وق - دارىدەن ايىرماسى شامالى.
13. كاۋچۋكتى ۆۋلكانيزاسيالاپ، ياعني كۇكىرت قوسىپ قىزدىرىپ، رەزەڭكەگە اينالدىرادى.
14. سىناپتىڭ ۇساق تامشىلارى توگىلگەن جەرگە كۇكىرت ۇنتاعىن سەبەدى. مۇنداي پروسەستى دەمەركۋريزاسيا دەپ اتايدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
