InfoHub Logo

XIX عاسىردىڭ باسىنداعى حالىقتىن كوعامي جانە رۋحاني ومىرىندە ءداستۇرلى كۇي جانرىنىڭ ودان ءارى جالعاسىن تاۋىپ، جان-جاقتى دامۋ پروسەستەرىنە ءتۇستى. بۇعان ىقپال بولعان قازاق دالاسىنداعى كۇردەلى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە تاريحي وزگەرىستەر ەدى — پاتريارحالدى-فەودالدىق قوعام العاشقى قاپيتاليستىك جولدارى مەن جاڭا قارىم-قاتىناستارعا اۋىسا باستادى. حالىقتىن مادەني بولمىسىندا ءان مەن كۇي جانرلارى كەڭىنەن قارقىنداۋىمەن قاتار، جەكە انشىلىك پەن جەكە اسپاپتى ورىنداۋشىلىق (كۇي شىلىك) كونسەرتتىك تۇردە، بيىك كوركەمدىك جانە شەبەرلىك دەنگەيىنە جوعارىلادى. ەستەتيكالىك جانە مۋزىكانى قابىلداۋ قابىلەتتەر مەن كوزكاراستار جاڭاشىل جولدارمەن قالىپتاسىپ، ونەر ساڭلاقتارىنىڭ ستاتۋسى كوتەرىلەدى: باقسى، جىراۋلاردىڭ رۋحاني مۇراسىن اقىن، ءانشى، ولەڭشى، كۇي ءشى، سال، سەرىلەر كاسىبي (اۆتورلىق) ينستيتۋت ساتىسىنا جەتكىزدى. سونىمەن، ونەر يەلەرى — ونى شىعارۋشىلار، ورىنداۋشىلار جانە ناسيحاتتاۋشىلار — كازاق ومىرىندە بيىك الەۋمەتتىك ماعىنادا تانىلىپ، ەرەكشە سىي-قۇرمەتكە، ۇلت سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. حالىق تۇرمىسىندا ءان مەن كۇيدىن العان ورنى، ءمان-ماڭىزى تۋرالى جوعارىدا كەلتىرىلگەن ۇلى اباي ولەڭىندە ءان مەن كۇيدىڭ ادامنىڭ رۋحاني دۇنيەسىندەگى ورنىن اسقان شەبەرلىكپەن كورسەتسە، الاشتىڭ ءبىرتۋار ازاماتى ءاليحان بوكەيحان ۇلى ءوزىنىڭ «ءان، ولەن ءھام ونىڭ قۇرالدارى» اتتى ماقالاسىندا ادام ومىرىندەگى ءان جانرى تۋرالى مىنانداي دانالى پىكىر ايتقان ەكەن: «جاڭا تۋعان بالا جىلاۋ ءانى، سولقىلداۋ انىمەن ءدۇنياعا امانداسادى. ادام جان شىعار الدىندا ارپالىسىپ «ا-ا-ا» دەپ ءان سالىپ دۇنيەمەن قوشتاسادى. وسى ەكى باس ءان، اقتىق ءاننىڭ اراسىندا ادام ءبىرىن كوتەرىپ، ءبىرىن سوزىپ ولەڭ قوسىپ، ءبىر ولەڭدى ءبىر ولەڭگە قوسارلاپ، ىشتەن شەرىن شىعارىپ كۇيىن تارقاتادى». ۇلت مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا ءحىح عاسىر رەنەسسانستىق ماعىناعا يە بولىپ، «التىن عاسىر» اتالعانى ءمالىم. بۇل داۋىردە قازاق جەرىندە مۋزىكا ءداستۇرلى اۋىزەكى تۇردە قالىپتاسىپ، دامىعان. مىسالى، ەپيكالىق ونەرمەن قاتار، قاجىرلى، جىگەرلى جانە وتتى باتىس ءان، كۇيلەرى، كەن تىنىستى، اسكاقتاعان، اۋەزدى — فيلوسوفيالىق ارقا ءان، كۇيلەرى، جۇرەككە جىلى، جانعا جايلى جەتىسۋ ءان، كۇيلەرى وسى ستيلدىك باعىتتاردا كەڭىنەن ورىن الدى. باتىس، ارقا، شىعىس، جەتىسۋ ءان مەن كۇي مەكتەپتەرى وزدەرىنىڭ ايماقتىق سيپاتتارىمەن قازاق مۋزىكاسىن ودان ءارى بايىتتى. اتالمىش تۆورچەستۆولىق جانە ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىكتەر ءبىرتۇتاس ۇلت مۋزىكاسىنىڭ وزەگىن قۇراپ، كورنەكتى وكىلدەرىمەن تانىتىلدى. ولار — ورال، ماڭعىستاۋ، اتىراۋدان اتاقتى مۇحيت، اۋحات، وسكەنباي، ارقادان — اباي، ءبىرجان سال، اقان سەرى، شاكارىم، ىبىراي، بالۋان شولاق، ءيمانجۇسىپ، جەتىسۋدان — داۋرەن سال قۇداباي ۇلى، يسا تەرگەۋسىز ۇلى، ءپىشان جالمەندە ۇلى جانە ت.ب. ال اسپاپتىق مۋزىكا جانرىندا — قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، ءابدي، الشەكەي، بايسەركە، بولتىرىك، ەسباي، ەسىر، قۇلشار، مامەن، وسكەنباي، تاتتىمبەت، توقا، ىقىلاس جانە ت.ب. «التىن عاسىر» كەزەڭىندە كاسىبي حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارماشىلىقتارى ەرەكشە كوركەيىپ، ەستەتيكالىق، كوركەمدىك اسەرلىك دارەجەگە (بيىكتىكتەرىنە) يە بولدى. بۇل — اقىن، سال، سەرى، كۇيشى داۋىرىندە قازاقتىڭ ءانى مەن كۇيى ءوزىنىڭ تاقىرىپتىق جاعىنان كەڭ اۋقىمدى، قۇرىلىمى جاعىنان كۇردەلى، جەتىلدىرىلگەن، قامتىعان وبرازدارى جاعىنان ءسانتۇرلى بولىپ كەلەدى. اۆتورلىق مۋزىكانىڭ ستيلدىك. وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ىشىندە ايتا كەتەتىنىمىز — ولاردىڭ مۋزىكالىق ءتىلى. مۇندا جاڭاشىل ينتوناسيالار (كەڭ ينتەرۆالدار). جاڭارعان سارىن، كۇردەلى لاد جۇيەسى، تىڭ ىرعاقتىق، اۋىسپالى ولشەمدىك وزگەرىستەر باسىڭقى جۇيەلەنەدى. رەچيتاتنۆتىك ماقامدار كەڭ كولەمدى (دياپازوندى) اۋەندەرمەن تابيعي تۇردە بولمىسىن تاۋىپ، قاتار كەلتىرىلىپ، نازىك ىزعارلى جانە اۋەزدى اندەر ءومىردىڭ كوپسىرلى، كوپقىرلى كورىنىستەرىن مانەرلى بەينەلەدى. سونىمەن قاتار، مۋزىكا سازى ءان ماتىندەرىمەن ءبىرتۇتاس بولىپ، ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىن، ەموسيالىق جاعدايىن تەرەڭىنەن سۋرەتتەدى.

بۇل كەزەڭدەگى مۋزىكا ونەرىنە ءتان قۇبىلىس — ول كاسىبي اۆتورلاردىڭ ءوزى شىعارعان تۋىندىلاردى ءوزى ەل اراسىندا اسقان شەبەرلىكپەن ورىنداپ، ول انىنە ۇلكەن تالعامدىلىقپەن ءوز ماتىندەرىن شىعارىپ، ونەردىڭ ەڭ ءبىر كەرەمەت تۋىندىلارىن تانىتقان. اتالمىش كەزەڭدەگى مۋزىكا ونەرىندە تاقىرىپتىق جاعى كەڭ راكۋرستاردى قامتيدى: ماحاببات، ساعىنىش پەن ارمان. مۇن مەن شەردىڭ تۇڭعيىعى، تابيعات قۇبىلىسى، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك اسقان شەبەرلىكپەن اشىلدى. سونىمەن قاتار، حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارماشىلىعىندا قوعامنىڭ كوكەيتەستى پروبلەماسى — ۇلت ماسەلەلەرى — ۇلكەن ساياسي-الەۋمەتتىك دەڭگەيدە ۇندەلدى (حالىق تاعدىرى، باس بوستاندىعى، ءومىر قايشىلىقتارى، تەڭسىزدىك، جالعىزدىق پەن جوقتىق جانە ت.ب. موتيۆتەر). اكادەميك ا.جۇبانوۆتىڭ ايتۋىنشا (1906-1968). «XIX عاسىردىڭ كومپوزيتورلارى ءوز زامانىنىڭ تۇبەگەيلى ماسەلەلەرىنە، ەڭ باستى قوعامدىق قۇبىلىستارعا كوبىرەك كوڭىل اۋدارادى».

ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ ەڭ ءبىر ىرگەلى جانە كۇردەلى سالاسى — اسپاپتى مۋزىكا. بۇل كوپعاسىرلى كوشپەندى مادەنيەتىمىزدىڭ ءوزى مەن كوزى، قاينار بۇلاعىنا اينالعان مادەني مۇرامىزدىڭ ءتۇرى قازاق دالاسىنىڭ قانتالانباس تابيعات كورىنىستەرىن، بوستاندىق سۇيگىش ءۇنىن، ازاتتىق اڭساعان ارمانىن، حالىق تاعدىرى مەن تاريحىن، اڭىز بەن شىندىعىن، جانۋارلار وبرازدارىن جانە باسقا دا كوپتەگەن تاقىرىپتار مەن سيۋجەتتەردە اسقان كوركەمدىلىكپەن، نازىك تە قاجىرلى مۋزىكا تىل-ادىستەرمەن پاش ەتەدى. قازاقتىڭ اسپاپتى مۋزىكاسى (بۇعان دومبىرا، قوبىز، سىرناي جانە ت.ب. كىرەدى) فورماسى مەنك كومپوزيسياسى جاعىنان وتە كولەمدى دامىعان. ماقامى ۇلتتىق كولوريتكە باي، ناقتىلى جانە تارتىمدى، سۋرەتتىلىگى جاعىنان ايقىن بولىپ كەلەدى، مۇندا كاسىبي سيمفونيا جانرىنىڭ وزەگى دە مول، قازاق كۇيىنىڭ ۇشان تەڭىز ىشكى دۇنيەسى ۇلت تاريحىنىڭ ءار كەزەڭىندە حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا تەرەڭىنەن جاۋاپ بەرىپ، ونىڭ وزىنشە نايزا-ۇرانىنا اينالعان (مىسالى، قۇرمانعازى، ماحامبەت شىعارمالارىن نەمەسە جەلتوقسان تراگەدياسىنا ارنالعان س.ءجۇنىسوۆتىڭ كۇيى جانە ت.ب.). جۇزدەگەن جىلدار بويى قازاق دالاسىندا ءارتۇرلى قوعامي-ساياسي وزگەرىستەر، دانا بابالار، ەر جۇرەك انالار، ابىز-نىساندار، اتاقتى حاندار، اقىلدى بيلەر وتسە دە، حالىقتىڭ جان سەرىگى — ءانى مەن كۇيى ونىڭ كۇش جىگەرى، نانىم-سەنىمى، رۋحتىق تىرەگى بولدى. كۇي مەن ءان تۋرالى كەرەمەت پوەتيكالىق تۋىندىلاردى جازعان اباي، جامبىل، ءىلياس، ساكەن جانە ت.ب. كەمەڭگەرلەردىڭ ەسىمدەرى كوپشىلىككە بەلگىلى. كۇي — ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ سىرى. قازاق ءبىر بىرىمەن كەزدەسە قالعاندا «كۇيىڭ قالاي؟» دەپ جۇزدەسەدى. كۇيدىڭ قۇدىرەتتى ءتىلى تۋرالى ۇلى اباي:

اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى كۇيدى.

تىڭداعاندا كوڭىلدىڭ اسەرى بار. —

دەسە، ال دارىندى اقىن يسا بايزاقوۆ:

كۇيلەردىڭ ءسوزىن ءىشىپ، سورعالاتقان،

بارماقتاپ بال تامىزىپ، جورعالاتقان.

ءتاتتى كۇي جاننىڭ ءتىلى، جىگەر، قايرات.

قازاعىم، ماقتانا بەر، سونى تاپقان، —

دەپ شاتتانعان ەكەن.

كۇي جانرىنا تۇڭعىش نازار اۋدارعان، وعان لينگۆيستىك جانە مۋزىكاتانۋشىلىق كوزقاراسپەن ناقتىلى جانە قۇندى پىكىر جازعان پروفەسسور قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ (1899-1937) مىنانداي دەرەكتەرىن كەلتىرەيىك: «كۇيلەر حالىق مۋزىكاسىندا سيرەك ۇشىرايتىن نارسە. بۇل — وسى كۇنگى ەۋروپانىڭ سيمفونياسى ءتارىزدى. مۇنداي دارەجەگە جەتىسۋ ءۇشىن حالىق مۋزىكاسى جاقسى دامىعان بولۋى كەرەك.  سوندىقتان كۇيلەردى قازاق مۋزىكاسىنىن ەڭ جوعارعى ءتۇرىنىڭ ۇلگىلەرى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك…».

بۇل عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، دامىعان ءداستۇرلى مۋزىكا ءوزىنىڭ سينكرەتتىك تۇرىمەن سارالانادى. ادەتتە كۇي شىعارمالارىندا پروزا پەن پوەزيا، وعان قوسا مۋزىكا تابيعي ءبىرتۇتاستىقتا كەلىستىرىلىپ، وتە كۇردەلى سيكلدىق كومپوزيسيانى قۇرايدى. كۇي پروگرامماسىندا بەلگىلەنگەن تاقىرىپ، سيۋجەت تەك مۋزىكا ارقىلى بەينەلەنىپ قويماي، اراسىندا اڭگىمە، ولەڭ قوسىلىپ، باي جانە جان-جاقتى تاسىلدەرمەن اشىلىپ وتىرادى. زامان وزگەرگەن سايىن اسپاپتى مۋزىكا بۇل ءداستۇرلى بولمىسىنان جىكتەلىنىپ، كونسەرتتىك (جەكە ورىنداۋشىلىق)، انسامبلدىك جانە وركەسترلىك مۋزىكاعا اۋىستى. ءبىزدىڭ كوشپەندى وركەنيەتىمىزدىڭ تاريحىندا دومبىرانىڭ ورنى مەن ماڭىزى ەرەكشە. دومبىرا قازاقتىڭ جانى مەن ءتانى، سىرىن شەرتەتىن ايىرىلماس دوسى. اكادەميك احمەت جۇبانوۆ ايتقانداي، «ات جالىندا، تۇيە قومىندا» دومبىرانىڭ ءۇنى ارقىلى سان-سيقىرلى ويلار مەن تولعانىستار كۇمبىرلەپ، سويلەگەندەي… حالقىمىزدىڭ رۋحاني تاريحىندا كوپتەگەن دارىندى دومبىراشى، اتاقتى كۇنشىلەردىڭ ەسىمدەرى ۇلكەن سىي-قۇرمەتپەن ايتىلىپ، زەرەكتىكپەن ساقتالعان. ولار — ءابدي، الشەكەي، بايسەركە، باپىش، تۇركەش، ەسباي، ەسىر، داۋلەتكەرەي، قۇلشار، توقا، تاتتىمبەت، قىزداربەك، مامەن، سالاۋاتكەرەي جانە ت.ب.

ءار ونەر وكىلدەرى وزدەرىنىڭ جالعاسىن تالانتتى شاكىرتتەرىنەن تاپقان («ۇستاز — شاكىرت»)، ال جاس دومبىراشى كۇيشى ۇستازدان العان تالىم-تاربيەسىن وسيەت رەتىندە ۇقىپتىلىقپەن ودان ءارى دامىتقان. سونىڭ ناتيجەسىندە ۇزدىك كۇيشىلىك ونەر اتادان بالاعا ميراس بولىپ، حالىقتىڭ اسىل قازىناسىنا اينالعان. دومبىرا مۋزىكاسى ءوزىنىڭ تۇراقتى (ءستابيلدى) مۋزىكالىق وزەكتەرىن ساقتاپ، جاڭا تاسىلدەرمەن كوركەمدەلىپ، ورىنداۋشىلىق جانە ستيلدىك تۇرىنەن «توكپە» جانە «شەرتپە» دەپ جۇيەلەنەدى. ولاردا نەگىزگى مۋزىكالىق تاقىرىپ كانوندى (وزگەرتىلمەيتىن) ادىستەرمەن وزەكتەلىپ، كۇي ماقامى اندىك جانە رەچيتاتيۆتىك ننتوناسيالارمەن بەزەندىرىلەدى. توكپە كۇيدىڭ تۇراقتى ەلەمەنتتەرى نەگىزگى وي-وبرازداردى ەكپىندى، قاجىرلى، جىگەرلى، ديناميكالىق جەلىسكە تولى مۋزىكامەن سومدايتىن بولسا، شەرتپە كۇيلەر — جۇرەك تەربەتەتىن سارىندارمەن، سۇيكىمدى جانە مانەرلى اۋەن ىرعاقپەن، فيلوسوفيالىق تەرەڭ تولعانىسپەن اجارلانادى. قۇرىلىمدىق، جانرلىق، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن سيپاتتالاتىن دومبىرالىق كۇيلەر باتىس، مانعىستاۋ، شىعىس، ارقا جانە جەتىسۋ ايماقتىق اسپاپتى مۋزىكانىڭ مەكتەپتەرىن قۇرعان. كۇي مادەنيەتىنىڭ تاريحي تۇردە دامۋ جولدارىندا، مىسالعا، ايتىس كۇيلەرىن ايتا كەتۋگە بولادى. ماڭعىستاۋ وڭىرىندە كەڭ تاراعان ونەردىڭ بۇل ءتۇرى فولكلوريست-عالىم ق.سىديىق ۇلىنىڭ ويىنشا، قولما-قول تۇتقيىلدان كۇن شىعارىپ، ونەر سايىسىنا ءتۇسۋ، جارىسۋدان تۇرادى. ناقتىلى دەرەك رەتىندە ول كۇيشى وسكەنبايدىڭ تۇرىكمەن دۋتارشىسى قۇلبايمەن كۇي تارتىسىنا شىققانىن كەلتىرەدى. عالىم «كۇي ايتىسى، كۇيمەن ونەر جارىستىرۋ — حالىق كومپوزيتورلارىنىن ەرتە كەزدەن كەلە جاتقان يمپروۆيزاتورلىق ءداستۇرىنىڭ ءبىر ءۇردىسى». — دەپ تۇجىرىمدايدى. اتالعان ستيلدىك باعىتتاردا كوپتەگەن كلاسسيكالىق دەڭگەيدە شىعارىلعان كۇيلەردىڭ سانى ءبىرتالاي. سونىمەن، كۇيدە حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى، رۋحانياتتىق بايلىعى ساقتالىپ، ۇلت مەنتاليتەتىنىڭ ايناسى رەتىندە كۇي جاڭا زاماندا ءوزىنىڭ جالعاسىن تاپتى.

---