كۇيرەۋ
رومان
ءبىرىنشى تاراۋ
رومەش زاڭ ساباقتارىنان ەمتيحان تاپسىرماقشى ەدى. ءبىراق قۇلاپ قالىپ جۇرمەس پە ەكەن دەپ بۇل جولى دا ەشكىم كۇدىكتەنبەدى. ويتكەنى عىلىم يەسى ساراسۆاتي ءتاڭىرىم وعان ايرىقشا مەيىرىمىن سالعان-دى: جولىنا تۇڭعيىق گۇلدەرىنىڭ التىن جاپىراقتارىن جايىپ، كەۋدەسىن مەدالدارمەن جارقىراتىپ قوياتىن. سويتە تۇرا مول ءبىلىم ۇلەسىنەن دە ونى ماقۇرىم قالدىرماعان بولاتىن.
ەمتيحانداردى تاپسىرا سالىسىمەن رومەش ۇيىنە قايتۋعا ءتيىستى ەدى، ءبىراق ول اسىققان دا، جول جۇرەم دەپ قامدانعان دا جوق. اكەسى بالاسىنان كىدىرمەۋىن، تەز ورالۋىن تالاپ ەتىپ حات جازعان بولاتىن. رومەش وعان ەمتيحان ناتيجەلەرىن ەستىسىمەن قايتاتىنىن ءبىلدىرىپ جاۋاپ بەرگەن.
رومەشكە كورشىلەس ءبىر ۇيدە جولداسى دجوگەندرو تۇراتىن. ونىڭ اكەسى وننودا-بابۋ "براحمو سامادج" توبىنا جاتاتىن ەدى. وننودا-بابۋدىڭ قىزى حەمنوليني ءدال وسى ءبىر شاقتا كوركەمونەر باكالاۆرى اتاعىنا ەمتيحان ۇستاپ جۇرگەن-دى.
رومەش كەيدە بىرەر كەسە شاي ءىشۋدى سىلتاۋراتىپ، كەيدە، ءتىپتى جالەل-بالەكسىز-اق بۇل ۇيگە ءجيى بارىپ تۇراتىن.
حەمنوليني سۋعا شومىلىپ شىققاننان كەيىن، الدە ءبىر كىتاپتى وقي ءجۇرىپ، ءۇي توبەسىندە شاشىن قۇرعاتار ەدى، مىنە سول ساعاتتاردا رومەشتىڭ دە كىتاپ الا شىعىپ، ءوز ءۇيىنىڭ توبەسىندە بالاباقشاعا اپاراتىن ساتى تۇبىندە وتىراتىن داعدىسى بولاتىن.
ارينە، ەكى جاس ءۇشىن بۇل ءبىر قولايلى ورىن، سوندا دا ويلانا ۇڭىلسەڭىز، وسى رەتتە كەدەرگىنىڭ دە جەتكىلىكتى ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەتىن بولادى.
بۇل كۇنگە دەيىن ەكى جاقتىڭ قايسىسى بولسا دا ەكى جاستى قوسۋ جايىن ءسوز ەتىپ كورگەن ەمەس. وننودا-بابۋدىڭ وعان وزىندىك سەبەبى دە بار: انگلياعا ادۆوكاتتىق وقۋعا كەتكەن ءبىر جىگىتكە ونىڭ ىقىلاسى قۇلاعان؛ سول ءبىر جاستى ىشتەي وزىنە كۇيەۋ بالا دەپ جورىماق.
ءبىر رەتتە شاي ۇستىندە قىزۋ تالاس تۋىپ كەتتى. داستارقان باسىندا دجوگەندرونىڭ جولداسى وكحوي دا وتىرعان ەدى، ول ءوزى ساباققا ونشا ىنتالى بولماسا دا، ءقايسىبىر شايشىل سورلىلاردان ءوزىن، استە، تومەن ۇستاعىسى كەلمەيتىن. سول سەبەپتى ول دا بۇل ۇيگە ءجيى-جيى كەلىپ تۇراتىن. مىنە، ءسويتىپ، وكحوي ەركەك اقىلىنىڭ قىلىشقا تەڭ ەكەنى جايىندا اڭگىمە قوزعاپ جىبەردى: ءجۇزى جەتىلمەگەن سالماقتى قىلىشتىڭ ءوزى دە سىلتەگەن جەرىن قيىپ تۇسە الادى؛ ال ايەل اقىلى باكى ەسەپتى. قانشا ۇستارتىپ، اۋرە-سارساڭ بولما، ءبارىبىر شىنتۋايتقا كەلگەندە الالاۋعا جاراماي قالادى. مىنە وسى ءبىر سارىندا ول سويلەي بەرەتىن.
وكحويدىڭ بۇل ارسىزدىعىن حەمنوليني تىڭداماي-اق قويۋعا بەل بايلاعاندى، الايدا ونىڭ اعاسى دجوگەندرو دا ايەلدىك اقىل ويدى كەمسىتە سويلەپ، دالەل كەلتىرە بەرگەن سوڭ رومەشتىڭ شىدامى تاۋسىلىپ قالدى. قىزا كەلە ول ايەلدەر قاۋىمىن ماداقتاي سويلەپ كەتتى.
ايەلگە تابىنۋدىڭ شابىتتى ءبىر سەزىمى ۇستىندە ول، ادەتتەگىسىنەن ەكى كەسە شايدى دا ارتىق ءىشتى، وسى ءبىر شاقتا قاعاز تاراتۋشى كىرىپ كەلدى دە وعان حات ۇسىندى. ول رومەش دەگەن سوزدەن ءوز اكەسىنىڭ قولىن بىردەن تانىدى. تالاس تىنىپ قالدى، رومەش حاتقا كوز جۇگىرتىپ شىقتى دا، ۇشىپ تۇردى. جۇرتتىڭ ءبارى ءىستىڭ ءمان-جايىن قۇمارتا سۇراپ قالىستى. ول اكەسىنىڭ كەلگەنىن ايتتى.
— دادا، — دەپ حەمنوليني دجوگەندروعا قارادى، — رومەش-بابۋدىڭ اكەسىن وسىندا، مىنا شايعا نەگە شاقىرمايمىز.
— جوق-جوق، باسقا ءبىر كۇنى شاقىرارسىزدار، — دەپ رومەش قارسىلىق ءبىلدىردى، — كىدىرمەي ۇيگە بارۋىم كەرەك.
رومەش تەزىرەك كەتسە ەكەن دەپ ىشتەي قۋانىپ وتىرعان وكحوي:
— مۇمكىن، ونىڭ بۇل ۇيدەن، ءتىپتى ءدام تاتقىسى دا كەلمەيتىن بولار... — دەپ قويدى.
بالاسىن كەزدەستىرگەن برودجموحان-بابۋ رومەشكە بىلاي دەدى:
— ەرتەڭ تاڭەرتەڭگى پويىزبەن سەن ۇيگە قايتاسىڭ.
— بىردەمە بولىپ قالعان جوق پا؟ — دەپ سۇرادى ابىرجىعان رومەش.
— جوق، ايتارلىقتاي ەشتەڭە دە بولعان جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى برودجموحان-بابۋ.
رومەش اكەسىنە تەسىلە، سۇرانا قارادى، ءىستىڭ ءمان-جايىن ۇققىسى كەلەدى، الايدا برودجموحان-بابۋ ەلەڭ قۇلاق بالاسىنىڭ بۇل تىلەگىن قاناعاتتاندىرعىسى كەلمەيتىن سياقتى.
كەشقۇرىم اكەسى كالكۋتتاداعى ءوز دوستارىن ارالاپ كەتكەندە رومەش وعان حات جازۋعا وتىردى. ءبىراق نە سەبەپتى ەكەنى بەلگىسىز "ءسىزدىڭ قۇرمەتتى دە جارقىن ىزىڭىزگە قۇلشىلىق ەتەمىن" دەگەن داعدىلى سوزدەردەن ءارى اسا الماي-اق قويدى.
"حەمنوليني ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا ايتىلماي انتتاسقان سەرت بارلىعىن جاسىرا المايمىن عوي مەن" — دەپ سەندىرمەك بولدى ول ءوزىن، ءسويتىپ قايتا-قايتا سىزىپ، قايتا-قايتا جازدى. اقىرى ەشتەڭە دە شىعارا المادى، جىرتىپ تاستادى.
كەشكى تاماقتان كەيىن برودجموحان-بابۋ تىنىشتىق الىپ ۇيقىعا كەتتى، ال رومەش بولسا، ءۇي توبەسىنە كوتەرىلدى، تۇنگى ارۋاقتاي كورشى ۇيدەن كوز الماي قاراپ قالدى. ساعات توعىزدا وكحوي ول ۇيدەن شىقتى؛ توعىز جارىمدا سىرتقى ەسىك جابىلدى؛ ساعات وندا وننودا-بابۋ بولمەسىندەگى جارىق ءسوندى؛ ال ون ءبىر جارىمنان كەيىن ءۇي تۇگەلىمەن تەرەڭ ۇيقىعا، قاراڭعىلىققا شومدى.
تاڭەرتەڭگى ءبىرىنشى پويىزبەن رومەشتىڭ كالكۋتتادان ءجۇرىپ كەتۋىنە تۋرا كەلەدى. برودجموحاننىڭ ساقتىعى ارقاسىندا ونىڭ پويىزدان كەشىگىپ قالۋىنا دا مۇمكىندىك بولماي قالدى.
ەكىنشى تاراۋ
رومەش ۇيىنە كەلگەن سوڭ وزىنە قىز ايتتىرىلعانىن، ۇيلەنەر كۇنىنە دەيىن بەلگىلەنىپ قويىلعانىن ءبىلدى.
ەرتەرەكتە، برودجموحاننىڭ ءالى دە جوق-جىتىگى كوپ، كەدەي كەزىندە تابىسقان يشان دەيتىن دوسى بولعان ەدى. ول ءوزى ءبىرشاما تاجىريبەلى، ءتاۋىر ادۆوكات بولاتىن. برودجموحان-بابۋ سول يشاننىڭ كومەگى ارقاسىندا عانا وسى ءبىر جاقسى تۇرمىسقا، مولشىلىققا جەتتى. يشان كەنەتتەن دۇنيە سالدى. كوپ كەشىكپەي-اق ءوز جۇبايىنا ونىڭ بەرەشەك قارىزدارىنان باسقا ەشتەڭە دە قالدىرىپ كەتە الماعانى ايان بولدى، جەسىر ايەل، كىشكەنە قىز بىردەن قايىرشىلىققا كەزىكتى. مىنە، ەندى سول يشاننىڭ قىزى قالىڭدىق بولىپ وتىر. ءوز بالاسىن برودجموحان سول قىزعا ۇيلەندىرمەك. رومەشتىڭ كەيبىر كوڭىلدەس دوس-جاراندارى "قىز ونشا سۇلۋ ەمەس" دەگەندى سىلتاۋراتىپ، اكە نيەتىنە قىڭىر قاراپ تا ءجۇردى.
— ءجا، مۇنىڭ ءبارى مەن ءۇشىن تۇك تە ەمەس، — دەپ جاۋاپ بەردى برودجموحان. — ادام دەگەن گۇل دە، ءپارۋانا دا ەمەس قوي، سىرت كەلبەت دەگەن وعان باستى ماسەلە بولىپ پا! ەگەر دە ول بالا شەشەسىنە تارتىپ جاقسى ايەل بولا السا، رومەش ءوزىن باقىتتىمىن دەپ ساناي بەرۋىنە بولادى.
ءوزىنىڭ سونشالىقتى قاۋىرت ۇيلەنۋى جايىندا تۋىپ كەتكەن قاڭقۋ سوزدەردەن رومەش قاتتى ساستى. كۇن ۇزاق ماقساتسىز دالا كەزدى، وسى ءبىر قولايسىز جايدان قۇتىلۋ امالدارىن ىزدەدى، ءبىراق سونىڭ ءبارى دە جۇزەگە اسپايتىنداي كورىندى. اقىر سوڭىندا باتىلدانىپ كەلىپ، اكەسىنە بىلاي دەدى:
— مەن ۇيلەنە المايمىن. مەنىڭ باسقا بىرەۋمەن ۋادەم بار.
— نە سويلەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ! — دەپ اقىردى برودجموحان. — ءتىپتى ۋادە بايلاسىپ تا قويدىڭ با؟
— جوق... دەگەنمەن دە...
— قالىڭدىعىڭنىڭ اكە-شەشەسىمەن كەلىسىپ پە ەدىڭ؟
— ازىرشە ونداي ءسوز بولا قويعان جوق. دەگەنمەن دە...
— ءا-ا... بولعان جوق پا. وندا ازىرشە ۇندەمەي قويا تۇرۋىڭا بولادى.
— جوق، — دەدى رومەش از-كەم كىدىرىستەن كەيىن، — باسقا قىزعا ۇيلەنۋىمە بولمايدى مەنىڭ. ول ادىلەت ەمەس.
— ال مۇلدە ايەل المايمىن دەۋىڭ دە ادىلەت ەمەس قوي.
ودان ءارى قارسىلاسۋعا بولماي قالدى. سوندا دا رومەشتىڭ ءۇمىتى ۇزىلمەدى، ويدا جوق جەردەن ءساتتى ءبىر جاعداي تۋا قالار دەگەندەي. سول جاعداي مۇنى وسى ءبىر قينالىس-مەحناتتان الىپ شىعاتىن سەكىلدەنەدى دە تۇرادى. ۇيلەنگەننەن كەيىنگى ءبىر جىلدىڭ جاس نەكەلىلەر ءۇشىن قايىرلى بولمايتىنىن عايىپتى بولجاۋشىلار دا حابارلاعان بولاتىن. وسى سەبەپتى رومەش سول ءبىر كۇندى وتكەرسەم، ءبىر جىل كەڭشىلىك الارمىن دەپ ويلادى.
قالىڭدىققا سۋ جولىمەن عانا بارۋعا تۋرا كەلدى. ونىڭ ءوزى ءۇش-تورت كۇندىك ساپار شەگىپ باراتىن قيان الىستا تۇراتىن ەدى.
بۇل ساپاردىڭ تۇتقيىلدان كەزدەسەر، قيلى-قيلى قيىندىقتارى دا بولۋى مۇمكىن ەدى. برودجموحان سونى ەسكەردى دە ءباتۋالى كۇنگە ءبىر جۇما قالعاندا ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىراق ساپار وڭ بولدى. قۇداعي مەن قالىڭدىق تۇراتىن شيمۋلىحاتقا جەتكەنشە جەل ۇنەمى ارتتان سوعىپ وتىردى. سول سەبەپتى ولار مۇندا ءۇش كۇننىڭ ىشىندە كەلىپ جەتتى. ءسويتىپ، تويعا ءالى دە ءتورت كۇن قالدى.
بۇل برودجموحان ءۇشىن ىزدەسە تابىلماس قولايلى ءبىر شاق بولدى: بولاشاق كەلىننىڭ شەشەسى اۋىر تۇرمىستا كۇن كەشىپ تۇرعان سەبەپتى، برودجموحان ونى ءوز قىستاعىنا، ءوز قولىنا كوشىرىپ الۋدى كوپتەن بەرى ويلاپ جۇرەتىن ەدى. قىز شەشەسىنىڭ قولىن جىلى سۋعا مالىپ، تۇرمىسىن باقىتتى ەتۋدى — دوستىق پارىزىن وتەۋ دەپ سانادى.
بۇرىن بۇلار ىلىك-شاتىس، نەمەسە اعايىنداس ادامدار بولماعاندىقتان، بۇل ويىن وعان اشىپ ايتا دا الماعان.
مىنە، ەندى اقىرى برودجموحان قۇدالىق جايدى بەتكە ۇستاپ، جەسىر ايەلدى قونىس اۋدارۋعا كوندىردى: ويتكەنى قۇداعي جان دەگەندە جالعىز قىزىنان ايىرىلىپ قالا الا ما، ءوز قىزىمەن بىرگە تۇرىپ، اپاسىنان ەرتە ايىرىلعان كۇيەۋ بالاسىنا شەشە بولۋ پارىزىنان باس تارتۋعا ونىڭ ءداتى شىدار ما؟
"جۇرت نە دەسە و دەسىن، ال مەن قىزىممەن، كۇيەۋ بالاممەن بىرگە بولامىن"، — دەدى جەسىر ايەل تاعى دا.
شيمۋلىحاتقا ۋادەلى كۇننەن ءتورت كۇن ەرتە كەلگەن برودجموحان قۇداعيىن كوشىرۋ ىسىمەنەن شۇعىلداندى. ول توي وتكەن سوڭ ءبارىمىز بىرگە وزەنمەن سەرۋەندەپ قايتارمىز دەپ ويلاپ، ءوزىنىڭ بىرنەشە اپا-قارىنداستارىن دا ەرتە كەلگەن-دى.
ۇيلەنۋ تويى ۇستىندە رومەش وسىندايدا ايتىلار سەرتىن دە بەرىپ جاتپادى؛ "ءساتتى كوزقاراس" شاعىندا كوزىن دە سالمادى، ءوزىن قورشاعان كوڭىلدى جاستاردىڭ ازىل-كۇلكىسىن ءۇنسىز تىڭدادى، شىدامدىلىق كورسەتتى؛ ءتۇن بويى توسەك شەتىندە عانا تەرىس قاراپ جاتتى دا، تاڭ قۇلان يەكتەنىپ كەلە جاتقاندا تۇرىپ كەتتى.
توي تارقادى، جۇرت وزەندە دايىن تۇرعان قايىقتارعا كەلدى. ءبىر قايىقتا ءوز نوكەرلەرىمەن قالىڭدىق، ەكىنشىدە كەكسە ادامدار، ال ءۇشىنشى قايىقتا دوستارىنىڭ اراسىندا كۇيەۋ وتىردى. ەندى ءبىر قايىققا انشى-كۇيشىلەر جايعاستى. ولار ءارقيلى مۋزىكالىق پەسالاردى ورىنداپ، ۇيلەنۋ جىرلارىن ايتىپ، قۇدالاردى كوڭىلدەندىرىپ وتىردى.
اۋە اينالىپ جەرگە تۇسەردەي. اسپاندا شوكىمدەي دە بۇلت جوق، تەك الىستا كوكجيەكتە كوتەرىلگەن الدە قانداي قوڭىر مۇنارادان وزەن جاعالاۋىنداعى قالىڭ توعاي كۇلگىن قوڭىر تۇسكە ەنگەن سەكىلدى. جەل ءىشىن تارتىپ، تىنىپ قالعانداي، جاپىراق باسى قىبىر ەتپەيدى. ەسكەكشىلەر قارا تەر بولدى. سولاردىڭ ءبىرى، ەرتەرەك، ىمىرت ۇيىرىلمەي تۇرىپ برودجموحانعا:
— مىرزا، وسى اراعا تۇنەپ شىعايىق، بۇدان كەيىن قايىق باسىن تىرەر قولايلى جەر تابىلمايدى، — دەگەن ەدى.
ءبىراق برودجموحان جولدا كەشەۋلەي بەرۋدى ۇناتپاعان-دى.
— بۇل جەرگە تۇنەۋدىڭ قاجەتى جوق، — دەدى ول، — كەشىكپەي اي تۋادى، ءتۇن جارىق بولماق، ەگەر ءبىز بۇگىن بالۋگحاتقا جەتەتىن بولساق، جاقسى سىيلىق الاتىن بولاسىزدار.
كەشىكپەي قىستاق تا كەيىندەپ قالدى. وزەننىڭ ءبىر بەتى تايازداپ قۇم قايراققا اينالدى دا، ەكىنشى بەتى جارلاۋىتتانىپ، ادىر بەلەستى بولىپ كەتتى. اي تۋدى. بوزعىل مۇنار اراسىنان اي ساۋلەسى ماس ادامنىڭ قويمالجىڭ نۇرسىز كوزى سياقتانادى. اسپان بۇرىنعىسىنشا اشىق، بۇلتسىز ەدى، كەنەت الدە ءبىر جاقتان كۇن سامارقاۋ كۇركىرەدى. جولاۋشىلار ارتتارىنا قاراستى، اسپاندا عالامات ءبىر باعانا مەن قويۋ شاڭنىڭ قارا بۇلتى وسىلاي قاراي قۇيىنداپ كەلە جاتقانىن كوردى. ءشوپ-شالام، شىبىق-شوپشەكتى الدە ءبىر كۇش اسپانعا كوتەرىپ، ويناتىپ اكەتكەندەي.
اششى ايقايلار شىعىپ قالدى.
— ساقتانىڭدار. باس ساۋعالاڭدار. اپات بولامىز.
ءبىر ساتتەن كەيىن بولعان وقيعانى باياندار ەشكىم دە قالعان جوق. الا قۇيىن لەزدە ءوز جولىنداعىنىڭ ءبارىن دە تاس-تالقان ەتىپ الەگىن شىعارىپ كەتتى. قىرسىق شالعان قايىق-كەرۋەننىڭ ءىزى دە قالمادى.
ءۇشىنشى تاراۋ
تۇمان اشىلا بەردى. اي بوزعىل ساۋلەسىن توكتى. الىسقا قاراي كەتە بەرەر ەلسىز قۇم جولاقتى اق كەبىن وراپ العانداي. وزەن بەتى قايماقشىماي قيمىلسىز قالعان، قايىقتاردىڭ جۇرناعى دا كورىنبەيدى. اسپان مەن جەر اۋىر سىرقات مەڭدەپ، قاسىرەت شەككەن، ءسويتىپ ءبىرجولا كوز جۇمىپ دۇنيە سالعان ناۋقاستاي توڭىرەكتى تەرەڭ وي باسقان.
ەسىن جيعان رومەش وزەن جاعاسىندا جاتقانىن كوردى. نە سويقان بولىپ وتكەنىن ەسىنە تۇسىرگەنشە دە كوپ ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. ءبارى دە ءبىر شىم-شىتىرىق ءتۇس سەكىلدى.
كەنەت اكەسى، دوستارى ەسىنە ءتۇستى دە ۇشىپ تۇردى، جان-جاعىنا قارادى،"ءبىراق ەشكىمدى دە كورە المادى. ول قۇمدى جاعانىڭ ءار پۇشپاعىنا ۇڭىلە قاراپ ىلگەرى ءجۇردى.
پادمانىڭ ەكى تارماعى اراسىندا انا قۇشاعىنداعى نارەستەگە ۇقساپ بوزعىل ارال جاتىر.
رومەش اۋەلى سول ارالدىڭ ءبىر بەتىن كەزىپ شىقتى، سودان كەيىن ەكىنشى جاعىنا ءوتتى. كەنەت الدە ءبىر قىزىل كويلەكتىڭ ەتەگىنە ۇقساس بىردەمەگە كوزى ءتۇستى. ول اسىعا باسىپ، جاقىنداي بەرىپ ەدى، ەسسىز جاتقان، قىزىل كيىمدى قالىڭدىعىن كوردى. سۋعا كەتكەن ادامنىڭ ەسىن كىرگىزۋ ءۇشىن قانداي امال جاساۋ كەرەكتىگىن رومەش بىلەتىن دە ەدى: ءجىتى قيمىلداپ، سونداي ءبىر شارالاردى ىستەپ باقتى. اقىرى قىز كوزىن اشتى، تىنىس الا باستادى.
رومەشتىڭ ءوزى دە ابدەن سىلەسى قۇرىپ، شالدىعىپ بولعان ەدى، قىزعا ءتىل قاتۋعا دا مۇرشاسى كەلمەدى. قىز دا ەسىن جيىپ بولماعان سەكىلدى، از-كەمنەن سوڭ كىرپىگى قايتا ايقاسىپ كەتتى. رومەش قىز كەۋدەسىنە قۇلاعىن سالدى، بولار-بولماس دەم الىپ جاتقانىن ءبىلدى. جانە سۋ مەن قۇرلىقتىڭ وسى ءبىر قۇلازىعان شەگىندە ءولىم مەن ءومىر اراسىندا وتىرىپ، ايدىڭ بوزعىل ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان قىز جۇزىنە ۇزاق قارادى.
سۋشيلانى قياپاتسىز دەپ كىم ايتتى وسى؟ كەڭ اسپان استىندا ايدىڭ جانسىز نۇرىنا بوگىپ جاتقان بايتاق دۇنيە وسى ءبىر ماڭعاز تىنىشتىققا بولەنگەن، ۇلبىرەگەن دە سۇلۋ ءجۇزدىڭ كەنەرەسى سياقتى بولىپ كورىندى.
رومەش بار دۇنيەنى ۇمىتىپ كەتتى. "سوندا، توپ اراسىندا توي-دۋمان ىشىندە وعان كوز سالماعانىم قانداي جاقسى بولعان. ونىڭ قازىرگى ءبىر كەلبەتىن مەن باسقا ۋاقىتتا قالاي دەسەڭ دە اڭعارا الماعان بولار ەدىم عوي. نەكەلەنگەن ايەلىم دەگەن ويدان تۋعان پارىز ەسەپتى جاقىندىعىمنان گورى وسى ءبىر شاقتا، وعان ءومىرىن قايتارىپ بەرىپ وتىرىپ تاپقان جاقىندىعىم الدەقايدا تەرەڭ دە، ءماندى ەمەس پە؛ وندا مەن سۋشيلانى بەلگىلى ءبىر شارت بويىنشا كەلگەن ۇلەسىم دەپ قارار ەدىم، مىنە ەندى ول مەن ءۇشىن مارحاباتتى قۇدىرەتتىڭ سىيى بولىپ تابىلادى".
ءبىرازدان كەيىن قىز ەسىن جيدى. كوتەرىلە بەرىپ، سۋ بولعان كيىمىن تۇزەپ قويدى، بەتىنە پەردەسىن ءتۇسىردى.
— وزىڭمەن بىرگە قايىقتا وتىرعانداردىڭ نە بولعانىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى رومەش.
ول ۇندەگەن جوق، باسىن عانا شايقادى.
— وندا سەن وسى جەردە وتىرا تۇر، مەن تاعى دا كوز سالىپ كەلەيىن، مۇمكىن بىرەۋ-مىرەۋدى كەزدەستىرەرمىن. كەشىكپەي ورالامىن.
قىز ەشتەڭە دە ايتقان جوق، ءبىراق — "مەنى بۇل جەردە جالعىز قالدىرىپ كەتپەشى"— دەگەندى كەسكىنىمەن ءبىلدىرىپ، ۇرەيلەنە قالتىراپ، جالىنا قاراعانداي. رومەش سونى اڭعاردى. سولاي تۇرىپ-اق توڭىرەككە كوز تىكتى، ءبىراق اينالا اق قۇمنىڭ اراسىنان تىرلىك بەلگىسىن تانىتار ەشتەڭە دە كورىنبەدى. ەندى ول ءوز تۋىستارىنىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى ءۇن قاتار دەگەن ۇمىتپەن داۋىستاي باستادى.
ءۇمىتى ۇزىلگەن رومەش قايتا وتىرىپ ەدى، ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، كوز جاسىنا بۋلىعىپ وتىرعان سۋشيلانى كوردى. بۇل شاقتا ونى سوزبەن جۇباتا المايتىنىن بىلگەن رومەش ءۇنسىز كەلىپ، جاقىن وتىردى دا قىزدىڭ باسىنان سيپادى. قىستىققان سۋشيلا الدەبىر ماعىناسىز سوزدەرمەن ءوز قايعىسىن تانىتىپ، جىلاپ جىبەردى. رومەش تە كوز جاسىن توقتاتا المادى.
ەندى ءبىر شاقتا كوز جاسى دا تاۋسىلىپ بولدى، ەت جۇرەكتى تۇيلىگە باسقان قالىڭ شەر دە ازداپ تارقايىن دەدى. اي باتتى. ءتۇن قاراڭعىلىعى وسى ءبىر قۇلازىعان توڭىرەككە عالامات رەڭ بەرگەن: كۇڭگىرت باراق تارتقان قۇم كەرەمەت ءبىر ەلەستەي. جىمىڭداعان جۇلدىزداردىڭ بولىمسىز ساۋلەسىمەن ءار تۇستا سۋ بەتى جالت ەتىپ، الدە ءبىر الىپ ايداھاردىڭ قابىرشاعىنداي جالتىرايدى. رومەش قورىققاندىقتان جۇرەگى مۇزداپ وتىرعان قىزدىڭ نازىك تە سالقىن ساۋساقتارىن ۇستادى دا، ونى اقىرىن وزىنە تارتتى. ۇرەيلى قىز قارسىلاسپادى؛ وسى ءبىر شاقتا ول وڭاشالىقتان، جالعىزدىقتان عانا قورقادى. رومەشتىڭ جاي عانا كوتەرىلىپ باسىلعان كەۋدەسىنەن جاڭا مەكەن تاۋىپ جۇبانا باستاعانداي. ۇيات جايىن ويلاستىرىپ جاتار ءسات بۇل ەمەس ەدى. — رومەش قۇشاعىنا جايلانىپ العان قىز قالعىپ تا كەتتى.
تاڭ جۇلدىزدارى بىرتىندەپ سونە باستادى، كوكشىل تارتقان وزەننىڭ ارعى شىعىس بەتى اۋەلى قۇلان يەكتەنىپ بوزاڭ تارتتى دا، بارا-بارا قىزىل رەڭككە بويالدى، سول شاقتا قۇم ۇستىندە تەرەڭ ۇيقىعا شومعان رومەش پەن ونىڭ كەۋدەسىنە باسىن سالىپ تىنىشتىققا بولەنىپ جاتقان قىز كورىندى.
از-كەمنەن سوڭ تاڭعى كۇن ءوزىنىڭ ەركە ساۋلەسىن ولاردىڭ جۇزىنە قادادى، ەكەۋى دە ويانىپ كەتتى. العاشقى ءبىر ساتتە رومەش پەن قىز توڭىرەككە تاڭىرقاپ قاراستى، سودان كەيىن كەنەت وزدەرىنىڭ ۇيدە ەمەس ەكەنىن، اپاتقا ۇشىراعاندارىن ءتۇسىندى.
ءتورتىنشى تاراۋ
ەرتەمەن وزەن ءۇستى اق جەلكەندى بالىقشىلار قايىعىنا تولىپ كەتتى. رومەش سولاردىڭ ءبىرىن وزىنە شاقىردى. سول بالىقشىنىڭ كومەگىمەن ءبىر ۇلكەن ەسپەلى بارقاستى جالداپ الدى، جوعالعان اعايىندارىن ىزدەۋدى پوليسياعا تاپسىردى دا، ءوزى ەلىنە ءجۇرىپ كەتتى.
رومەش قايىعى قىستاق ايلاعىنا توقتاي بەرگەندە-اق بۇلاردىڭ الدىنان اكەسى مەن قايىن ەنەسىنىڭ، بىرنەشە اعايىندارى مەن دوستارىنىڭ ولىگى تابىلعان حابارىن ەستىدى. بىر-ەكى ەسكەكشىلەر عانا بولماسا بۇلاردان باسقا پالەن امان قالدى دەرلىك ءۇمىت تە جوق ەدى.
رومەشتىڭ اجەسى ۇيدە قالعان. تەك نەمەرەسى مەن كەلىنىنىڭ عانا كەلگەنىن كورىپ جوقتاۋ ايتىپ جىلاي باستادى. ادامدارى وسى ءبىر كەسىرلى ساپارعا قاتىسقان كورشى ۇيلەردە دە جىلاۋ-سىقتاۋ كوبەيدى.
بىلەزىكتەر سىڭعىرلامادى، ايەلدەردىڭ داعدىلى شاتتىق كۇلكىلەرى دە ەستىلمەدى، جاس قىزعا ەشكىم دە قوشەمەت كورسەتپەدى، ءتىپتى وعان كوز قيىعىن سالعان دا جان بولعان جوق.
رومەش باتا وقىر تارقاسىمەن جۇبايىن ەرتىپ باسقا ءبىر جاققا كەتىپ قالارمىن دەگەن توقتامعا كەلىپ ەدى، ءبىراق اكەدەن قالعان مۇرانى ءبىرىڭعايلاۋعا تۋرا كەلدى. ونىڭ ۇستىنە قايعى-قاسىرەت مەڭدەگەپ شەرلى اپا-جەڭگەلەرى تاۋاپ ەتىپ بارۋعا رۇقسات سۇرادى — ولار جايىپ دا ويلاستىرۋ كەرەك بولدى.
رومەش وسىلاي شارۋا باستى بولىپ ءجۇرىپ، جۇبايىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىم دە ۇمىتقان جوق. قالىڭدىعى انا ايتقان تىم جاس تا ەمەس ەكەن. قىستاق قىزدارى ونى وتىرىپ قالعان قالىڭدىق دەپ اجۋا ەتىپ تە ءجۇردى. البەتتە كونە زاماننىڭ قايسى ءبىر قولجازباسى بولماسىن، مىنە بىلايشا ءسۇي دەپ جاس باكالاۆرعا ءجون سىلتەي الماقشى ەمەس قوي. رومەشتىڭ عاشىقتىق جايى مەن كىتاپتان العان ءبىلىم تاجىريبەسىنىڭ اراسىندا قانداي دانەكەر بولماقشى. كوپ مەزگىل رومەش مىنە وسىلاي ءتۇسىنىپ كەلگەن سوندا دا تاڭدانارلىق ءبىر جاي، ونىڭ بىلىمگە تولى اقىل-ويى الدە ءبىر تۇسىنىكسىز سەزىمنىڭ ىرقىنا ءتۇسىپ كەتتى. سول سەزىم قىزعا قاراي الىپ ۇشتى دا تۇردى. جاڭا تۇسكەن جاس جۇباي وت باسىنىڭ ۇيتقىسى، ءوز بولاشاعىنىڭ لاكشميى.
ءبىر اۋىق ول بۇعان كىشكەنە قىز-قالىڭدىق بولىپ تا ەلەستەيدى. ۋىزداي جاس جارى دا نەمەسە ءوز بالالارىنىڭ اناسى دا بولىپ ەلەستەيدى. رومەش ءوزىن ءقازىر بەينە ءبىر شابىتتى اقىنعا ۇقساتادى.
اقىن مەن سۋرەتكەر بولاشاق داستان، كارتيناسىن ۇزاق تولعار ەدى: اسا ءبىر سۇلۋ دا، جەتىلگەن ءمۇسىندى بەينەدە ەلەستەتەر ەدى. تەك سول ءبىر ويمەن، تەك سول ءبىر قۇشتارلىقپەن عانا ءومىر سۇرەر ەدى، ءوزىنىڭ بولاشاق جۇبايىن ويلاعان رومەش تە سونداي ءبىر حالدە. جاس جۇرەكتىڭ تۇنىق تۇكپىرىندە ءمۇسىندى دە قياپاتتى ءبىر جار بەينەسى مەكەن تاۋىپ ۇيالاپ العانداي.
بەسىنشى تاراۋ
وسىلاي ءجۇرىپ ءۇش اي ءوتتى. ءىس تە ءبىرىڭعايلانىپ قالدى، اپا-جەڭگەلەرى تاۋاپ ەتۋگە بارۋعا جينالدى، كورشى-قولاڭداردىڭ كەيبىرەۋلەرى رومەش قالىڭدىعىنا كوڭىل دە اۋدارا باستادى. جاس جۇبايلار اراسىندا تۋعان سۇيىسپەنشىلىك بەكىپ، تەرەڭدەي بەردى.
مىنە، ەندى ولار ءۇي توبەسىنە توسەنىش جايىپ، كوپ كەشتەردى اشىق اسپان استىندا وتكىزەتىن بولدى. كەيدە رومەش ونىڭ سىرتىنان اقىرىن عانا باسىپ كەلىپ، كوزىن الاقانىمەن قالقالاي قوياتىندى، نەمەسە، بەرى قاراتىپ الىپ كەۋدەسىنە قىساتىندى شىعاردى. كەيدە كەشكى تاماق ىشپەي ەرتە جاتىپ قالسا، رومەش ونى الدەنەمەن قورقىتىپ وياتىپ الاتىن، سونىسىنا وراي ءازىل رەتىندە سازايىن دا تارتاتىن ەدى.
سونداي كەشتەردىڭ بىرىندە رومەش اقىرىن عانا ونىڭ بۇرىمىنان تارتتى دا:
— سۋشيلا، سەن بۇگىن جاقسىلاپ تارانباپسىڭ، — دەدى. قىز كەنەتتەن:
— نە سەبەپتى وسى سەندەر مەنى سۋشيلا دەپ اتايسىڭدار؟ — دەپ سۇرادى.
رومەش وعان تاڭىرقاي قارادى. بۇل سۇراقتىڭ مانىنە تۇسىنبەي قالدى.
— ادامنىڭ اتىن وزگەرتۋمەن تاعدىرىن وزگەرتۋگە بولا ما ەكەن؟ — دەدى ول تاعى دا. — مەن بالا كۇنىمنەن باقىتسىزبىن عوي، ولە ولگەنىمشە دە سونداي باقىتسىز كۇيدە قالماقپىن.
بۇل سوزدەردەن رومەشتىڭ تىنىسى تارىلىپ كەتكەندەي، ولىكتەي بوزارىپ قالدى. ويىنا كەنەت ءبىر كۇدىك ءتۇستى، الدە ءبىر قاتەلىك تاپ بولعان شىعار.
— بالا كۇنىڭنەن باقىتسىز بولعانىڭ قالاي؟ — دەپ سۇرادى رومەش.
— اكەم مەن تۋماي تۇرىپ ءولىپتى، ال التى ايلىعىمدا شەشەم دۇنيە سالعان. اعاي قولىندا تۇردىم، تۇرمىسىم اۋىر بولدى. تۇتقيىلدان سەنىڭ تاپ بولعانىڭدى ەستىدىم. مەن ساعان ۇناپ تا قالدىم. ءدال ەكى كۇن وتكەن سوڭ توي جاسالدى. سودان ارعىسىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي.
رومەش جاستىققا شىنتاقتاپ جاتقان قالپىندا قوزعالماي قالدى.
اسپاندا اشىق ساۋلەسىن توگىپ اي قالقىپ بارادى، ءبىراق رومەشكە ول ءسونىپ قالعانداي بولدى. ودان ءارى سۇراي بەرۋگە ونىڭ شىدامى جەتپەدى، وسى ارادا ەستىگەنىنىڭ ءبارىن دە جاي ءبىر ءتۇس، يا ساندىراق سياقتى بىردەمە بولسا يگى ەدى دەپ تىلەدى.
تالىپ قالعان ادامنىڭ ەسىن جيعان ساتىندەگى تەرەڭ دەم الىسىنداي بولىپ جازعى جىلى جەل سوقتى؛ اي ساۋلەسى استىندا ءتۇن كوكەگىنىڭ داۋسى شىقتى؛ ايلاقتاعى بايلاۋلى قايىقتاردا بالىقشىلار سالعان ءان اسپاندا قالىقتاپ تۇنادى.
رومەشتىڭ نەگە ۇندەمەي قالعانىن تۇسىنبەگەن قىز ونى اقىرىن عانا قولىمەن قاقتى دا:
— سەن ۇيىقتاپ جاتىرسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى رومەش. سودان كەيىن تاعى دا ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز قالدى.
قىز ۇيىقتاپ كەتتى. رومەش ونىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى. جاببار يەم جولداعان تەرەڭ سىردىڭ بەلگى-نىشانى بۇل جولى دا سەزىلەر ەمەس. سونشالىقتى قاتال تاعدىردى وسى ءبىر تارتىمدى كەلبەت ءقايتىپ بۇركەپ تۇر.
التىنشى تاراۋ
ءسويتىپ رومەش مىنا قىزدىڭ ءوز قالىڭدىعى ەمەس ەكەنىن ءبىلدى. شىندىعىندا ونىڭ كىمنىڭ ايەلى ەكەنىن اشا قويۋ دا وڭايعا سوقپادى. ءبىر كۇنى رومەش ودان:
— انادا توي ۇستىندە مەنى قالاي كوردىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
Tءىپتى مەن سەنى كورگەنىم جوق-تى، — دەپ جاۋاپ بەردى قىز. — مەن وندا تومەنگى قاراي تۇرعانمىن.
مۇمكىن سەن مەنىڭ ەسىمىمدى دە ەستىمەگەن بولارسىڭ؟
بۇگىن سەنىڭ ءسوز سالعانىڭدى ايتىپ، ەرتەڭىنە توي جاساعان. اتىڭدى مەن قايدان بىلە قويماقپىن. جەڭەشەم مەنەن تەز قۇتىلۋدىڭ قارىزىن ىستەپ باققان جوق پا.
— سەن وقۋ وقىدىڭ عوي. ماسەلەن، ءوز اتىڭدى جازا الاسىڭ با، كەرەيىنشى، — دەپ رومەش وعان قارىنداش پەن قاعاز ۇسىندى.
— ەشتەڭە دە بىلمەيدى دەپ ويلايتىن شىعارسىز؟ — دەدى قىز، — مەنىڭ اتىم ءتىپتى وڭاي جازىلادى.
ول ءىرى جازۋلارمەن: "شريموتي كومولا دەبي" دەپ قويدى.
— جاقسى. ەندى اعاڭنىڭ اتىن جازشى، — دەپ ەتىندى رومەش.
كومولا: "شريدجۋكتو تارينيچورون چوتتوپادحاييا" دەپ جازدى دا: — قاتەلەسكەن جوقپىن با؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، — دەدى رومەش، — ەندى ءوز قىستاعىڭنىڭ اتىن جاز..
"دحوباتپۋكۋر" — دەپ قويدى كومولا.
ءسويتىپ رومەش اسا ءبىر ساقتىقپەن سۇراي وتىرىپ، قىز جايىن ءبىراز ءبىلىپ قالدى. ءبىراق مۇنىڭ ءىستى وڭايلاتۋعا قانداي سەبى تيمەك. نە ىستەۋ كەرەك؟ رومەش ەندى وسىنى ويلاي باستادى. كومولا كۇيەۋىنىڭ دە سۋعا كەتۋى ىقتيمال جاي. ونىڭ قايىن ەنەسى دە تابىلار، ءبىراق ول كەلىنىن قابىل الا قويار ما، جوق پا نەعايبىل نارسە. ال اعاسىنىڭ ۇيىنە قايتارسا شە؟ — جوق ول تىم قاتالدىق بولار ەدى. ونىڭ جات ەركەكتىڭ ۇيىندە زاڭسىز جار بولىپ تۇرعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى.
مىنە، ەندى بارلىق سىر اشىلا قالسا، نە ىستەمەكشى ول؟ جۇرت وعان نە دەمەك؟
ال ەگەر كومولانىڭ كۇيەۋى ءتىرى قالسا شە؟ مۇنى قابىلدار ما ەدى، كۇشى جەتەر مە ەدى وعان؟
قىز تۇڭعيىق ءبىر تەڭىز ۇستىندە تۇرعانداي، قاي جەردە قالدىرساڭ، سول جەردە باتىپ جوق بولاتىن سياقتى.
رومەش كومولانى تەك جارى، جۇبايى ەسەبىندە عانا ءوز ۇيىندە قالدىرا الادى، ال جارىم، جۇبايىم دەپ اتاۋعا قاقى بار ما؟ سويتە تۇرا ورنالاستىرارلىقتاي جەرى دە جوق.
رومەش اسا ءبىر شابىتتى، سۇيىسپەنشىلىك سەزىممەن وتىرىپ، بۇل قىزدى بولاشاق ءومىرىنىڭ جاراستى ءبىر بەينەسى ەسەپتى ەلەستەتۋشى ەدى، وتباسىنىڭ ۇيتقىسى، لاكشميى دەپ تانىعان ەدى، ەندى سول بەينە ءىرىپ كەتكەندەي، ءوز قىستاعىندا بۇدان ءارى جۇرە بەرۋگە دە ءمان جوق سەكىلدى. ەندى كالكۋتتا ءومىرىنىڭ الاساپىرانىنا ارالاسسام عانا بۇل ءبىر جاعدايدان شىعۋدىڭ امالى تابىلار دەپ ويلاعان رومەش كومولانى ەرتىپ سوندا اتتاندى. قالاعا كەلگەن سوڭ، بۇرىنعى تۇرعان ۇيىنەن الىسىراق جەردەن پاتەر جالداپ الدى.
ۇلكەن قالانى كورۋگە كومولا اسىعىپ، شىدامسىزدانىپ كەلگەن ەدى. كەلگەن كۇننىڭ وزىندە-اق تەرەزە جاقتاۋىنا شىعىپ الىپ، قات-قابات اعىلىپ جاتقان جاندى تولقىنعا ۇڭىلە قاراپ قالعان-دى. كالكۋتتا ولاردىڭ قىزمەتشى ايەلىنە سونشالىقتى تانىس بولاتىن، سىرتتان كەلگەن مىنا قىزدىڭ تاڭىرقاپ قالعانىن ناداندىق دەپ ساناپ، قاتقىل سويلەيدى:
— ويپىر-اۋ، اۋزىڭدى اشىپ قالعانىڭ نە؟ ودان دا سۋعا شومىلىپ العانىمىز دۇرىس ەمەس پە، قاراساڭشى، كەش بولىپ قالعان.
ءۇي شارۋاسىن جايعاستىرعان سوڭ قىزمەتشى ايەل كەشكە ۇيگە قايتۋعا ءتيىس بولاتىن. كۇنى-تۇنى بىرگە بولاتىن قىزمەتشىنى رومەش تابا المادى.
"ەندى كومولامەن جار توسەگىن بولىسۋگە بولمايدى عوي ماعان. جات جەردە ول ءتۇندى جالعىز جاتىپ قالاي وتكەرە الماق؟" — دەپ ويلادى رومەش.
كەشكى تاماق ءىشىلىپ، قىزمەتشى ايەل كەتكەن سوڭ رومەش كومولاعا توسەكتى كورسەتتى.
— جاتىپ ۇيىقتا، ال مەن بىردەمەلەردى قاراپ وتىرا تۇرامىن.
سودان كەيىن قولىنا تۇسكەن ءبىر كىتاپتى الدى دا، وقىعان بولىپ ۇڭىلە بەردى. شارشاعان كومولا كەشىكپەي ۇيىقتاپ تا كەتتى.
بۇل ءتۇن وسىلاي ءوتتى. كەلەسى كۇنى رومەش تاعى ءبىر سەبەپتەر تاۋىپ، كومولانى وڭاشا جاتقىزدى. ءتۇن تىنشۋ، ىستىق بولعان سوڭ، ءوزى تۇپكى جاتىن ءۇيدىڭ الدىنداعى كىشىگىرىم دالىزگە جايعاستى. ءوز ءحالىن ويلاپ كوپ جاتتى. كوزى ۇيقىعا كەتكەندە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولىپ تا قالعان ەدى.
ساعات تۇنگى ءۇش كەزىندە شالا ۇيقىدا جاتقان مۇنىڭ قاسىنا الدە بىرەۋ كەلىپ وتىرعانداي، سودان كەيىن جەلپۋىشىن بەتىنە تاقاپ، سامال جەل ويناتا باستاعانداي بولىپ كەتتى. رومەش ۇيقىسىراعان ءبىر كۇيمەن قىزدى وزىنە تارتتى دا:
— ۇيىقتا، سۋشيلا، مەنى جەلپۋدىڭ كەرەگى جوق، — دەپ كۇبىرلەدى.
قاراڭعىدان قورىققان كومولا رومەشتىڭ باۋىرىنا ەنە ءتۇستى.
از-كەمنەن سوڭ راقات ءبىر ۇيقىعا كەتتى.
ەرتەمەن تۇرعان رومەش شوشىپ كەتتى. كومولانىڭ وڭ قولى مۇنىڭ موينىن وراپ العان، ال ءوزى بولسا، وزىندىك ءبىر سۇيكىمدىلىكپەن بولماشى جاقىندىعىن تانىتىپ مۇنى توسىنە باسىن سالىپ تىنىشتىق الىپتى. رومەش تەرەڭ ۇيقىدا قايعىدان ادا جاتقان قىز كەسكىنىنە قارادى، قىستىعىپ كوزىنە جاس تولىپ كەتتى. وسى ءبىر سەنگىش تە ەركە قۇشاقتى جات ەتۋگە ونىڭ شاماسى بار ما؟ رومەش ونىڭ تۇندە اقىرىن باسىن قالاي كەلگەنىن، جەلپۋىشپەن مۇنى قالاي جەلپىپ وتىرعانىن ەسىنە ءتۇسىردى. اقىر سوڭىندا تەرەڭ كۇرسىنىپ الدى. قىز قۇشاعىن ايالاي جازدى دا تۇرەگەلدى.
ويلانا-تولعانا كەلىپ، رومەش كومولانى قىزدار پانسيوناتىنا بەرمەك بولدى. از-كەم ۋاقىتقا بولسا دا ءبۇل شەشىم ونى ازاپتان قۇتقاراتىن سياقتاندى.
ول ءبىر كۇنى كومولادان: كومولا، سەنىڭ وقۋعا تۇسكىڭ كەلە مە؟ — دەپ سۇرادى.
كومولا وعان سۇرانا قارادى، "ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ؟"دەپ وتىرعانداي.
رومەش وقۋدىڭ پايداسى مەن راقاتى جايىندا سويلەي باستادى، ءبىراق ونىسى ورىنسىز بولىپ شىقتى. كومولا بىردەن كونىپ قالدى.
— وقىت مەنى.
— ول ءۇشىن سەنىڭ مەكتەپكە بارۋىڭ كەرەك.
— مەكتەپكە؟ — دەپ تاڭىرقادى كومولا، — مەن سياقتى ەرەسەك ادامنىڭ مەكتەپكە بارۋىنا بولۋشى ما ەدى؟
— مەكتەپتە كوپ قىزدار وقيدى، سەنەن ۇلكەندەرى دە بار، — دەپ رومەش كۇلە سويلەدى. كومولانىڭ جاس تۋرالى ۇعىمىن قىزىقتايدى.
كومولا قايتىپ قارسىلىق بىلدىرمەدى، ءسويتىپ ءبىر كۇنى رومەش ونى مەكتەپكە الىپ باردى. پانسيون ورنالاسقان ۇلكەن ۇيدەن كومولا ۇلكەندى-كىشىلى كوپ قىزداردى كوردى.
رومەش كومولانى پانسيون باستىعىنا تاپسىرىپ، شىعا بەرىپ ەدى، قىز ەرە شىعۋعا اينالدى.
— قايدا باراسىڭ؟ — دەپ توقتاتتى رومەش ونى، — سەن وسىندا قالۋعا ءتيىسسىڭ.
— ال سەن مەنىمەن بىرگە بولمايتىن با ەدىڭ؟ — دەپ كومولا ۇرەيلەنە سۇرادى.
— جوق، بىرگە بولا المايمىن.
— وندا مەن دە مۇندا قالمايمىن، — دەپ كومولا ونىڭ قولىنا جارماستى. — مەنى الا كەت.
— ۇيات مۇنىڭ، كومولا، — دەدى رومەش قولىن سىلكىپ قالىپ.
كومولا قۇپ-قۋ بولىپ اڭىرىپ قالدى. تولقىپ كەتكەن رومەش تەز باسىپ دالاعا شىقتى، دارمەنسىز دە ۇرەيلى قىزدىڭ جانسىز كەلبەتى كوز الدىنا كەلە بەردى.
جەتىنشى تاراۋ
رومەش ءوزىنىڭ ادۆوكاتتىق جۇمىسىن اليپۋر قالاسىنان باستايمىن دەپ ويلاعان ەدى، ەندى ول نيەتىنەن قايتىپ قالدى. ادەتتە جاس ادۆوكاتتىڭ جولىندا كەزدەسەر قيىندىقتاردى جەڭە وتىرىپ، بايىپپەن الداعى ىسكە جەبەيتىن ىنتا-جىگەر دە قالماعان. ەندى گانگ وزەنىندەگى كوپىر بويىندا نەمەسە گولاديگحي توڭىرەگىندە قاڭعىرىپ ءجۇرۋ ونىڭ داعدىسىنا اينالدى.
ءتىپتى الدە ءبىر جاققا كوڭىل كوتەرىپ قايتۋ كەرەك ەمەس پە دەپ تە ويلاي باستادى، وسى ءبىر شاقتا وننودا-بابۋدان حات كەلىپ قالدى.
"ەمتيحانىڭدى جاقسى وتكىزگەنىڭدى ءبىز گازەتتەن بىلدىك، — دەپتى ول حاتىندا، — ءبىراق ونى وزىڭنەن ەستىمەگەن سوڭ رەنجىپ قالدىق. حابارسىز كەتكەنىڭە كوپ بولدى. حال-جايىڭدى، كالكۋتتاعا قاشان كەلەتىنىڭدى ايتىپ حات جاز".
وننودا-بابۋ مالدانىپ جۇرگەن جاس جىگىت انگليادان ادۆوكات بولىپ ورالعانىن ايتا كەتكەن دە ارتىق بولمايدى. ەندى ول ءبىر باي ءۇيدىڭ قىزىنا ۇيلەنبەك بولىپ ءجۇر دەسەدى.
ال رومەش بولسا، وسى ءبىر جاعدايلاردان كەيىن حەمنولينيمەن كەزدەسۋگە بولار ما، جوق پا، سونى شەشە الماي ءجۇردى. اقىر سوڭىندا ول كومولا جايىن، ونىمەن اراداعى قارىم-قاتىناس جايىن باسقا بىرەۋگە جاريا ەتۋ — قاۋىم الدىندا كۇنادان پاك جاس قىزدى ماسقارالاۋ بولىپ تابىلادى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. سويتسە دە، بولعان جايدىڭ ءبارىن ايتىپ الماي حەمنولينيمەن ءقايتىپ تابىسپاق! بۇلاي ەتۋگە ونىڭ حاقى بار ما؟
وننودا-بابۋعا حات جازۋدىڭ ءوزىن كەشەۋلەتە بەرۋ — بەرى سالعاندا ادەپسىزدىك بولار ەدى، سول سەبەپتى رومەش وعان:
"الدە ءبىر ۇلكەن سەبەپتەرمەن سىزبەن كەزدەسە المادىم، كەشىرە كورىڭىز"، — دەپ جازدى.
سوندا دا ءوزىنىڭ قايدا ەكەنىن ايتپادى.
حات جازعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە رومەش ادۆوكاتتىق باس كيىمىن كيدى دە، اليپۋر سوتىنا بارىپ تانىسىپ قايتايىن دەگەن نيەتپەن ۇيدەن شىقتى.
ءبىر كۇنى ول سوت كەڭەسىنەن شىققان سوڭ ءبىراز جەر جاياۋ ءجۇرىپ كەلدى دە، ەندى ەكيپاج جالدايىن دەپ جاتىر ەدى، كەنەتتەن تانىس ءبىر داۋىستى ەستىدى:
— پاپا، ءبۇل رومەش-بابۋ عوي! توقتا، اتشى، توقتاي تۇر!
رومەش وزىمەن قاتارلاسا بەرگەن ەكيپاجدى كوردى.
بۇل وننودا-بابۋ مەن حەمنولينيدىڭ اليپۋرلىق اڭدار كورمەسىندە ۇيىمداستىرىلعان سايراننان ورالىپ كەلە جاتقان بەتى ەدى، بۇلاردىڭ ويدا جوقتا كەزدەسە قالۋلارىنىڭ سەبەبى دە وسىندا بولاتىن.
حەمنولينيدىڭ وسى ءبىر سالماقتى دا سۇيكىمدى جۇزىمەن وزىنە سونشا تانىس، ايرىقشا شاش قويىسىن، ەرەكشە قابات-قابات بولىپ كەلەتىن وسى ءبىر ءساريىن، جۇپ-جۇمىر بىلەگى مەن وسى ءبىر التىن بىلەزىگىن كورۋى-اق مۇڭ ەكەن، رومەش نە دەرىن بىلمەي قالدى، ىستىق سەزىمنىڭ قات-قابات تولقىندارى جۇرەگىن باسىپ كەتتى.
— سەنى كەزدەستىرگەنىمىز قانداي جاقسى بولدى، — دەدى وننودا-بابۋ، — سەن، ءتىپتى، حابارلاسۋدى مۇلدە قويىپ الدىڭ عوي، ال حات جازا قالساڭ، قايدا ەكەنىڭدى دە ايتپايسىڭ. ءقازىر قايدا كەتىپ باراسىڭ؟ قاۋىرت ءبىر شارۋاڭ بار ما؟
— جوق، جاي، مىنا سوتتاپ قايتىپ كەلە جاتىرمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى رومەش.
— وندا شاي ىشۋگە بىزگە بارامىز.
قۋانىشتاپ رومەشتىڭ جۇرەگى تۋلاپ كەتتى، بۇرىنعى الا كوڭىلدىلىكتىڭ، سولقىلداقتىقتىڭ ءىزى دە قالمادى. ول ەكيپاجعا كەلىپ وتىردى، قىسىلىپ، ۇيالىڭقىراپ وتىردى. سونىسىن جاسىرعىسى كەلىپ، حەمپولينيدىڭ حال-جايىن سۇراي باستادى.
— ەمتيحاندارىڭىزدى تاپسىرعان سوڭ، بىزگە حابارلاۋدى دا ارتىق سانادىڭىز عوي، — دەدى ول قويىلعان سۇراققا جاۋاپ بەرمەستەن.
— ءسىزدىڭ دە ەمتيحاندى ويداعىداي وتكىزگەنىڭىزدى ەستىگەنمىن، — دەدى ساسىپ قالعان رومەش.
ايتەۋىر ەسىڭىزدە ۇستاعان ەكەنسىز، سول دا شۇكىرشىلىك، — دەپ كۇلدى قىز.
— ءقازىر قايدا تۇرىپ جاتىرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى وننودا-بابۋ.
— دوردجيپاردا.
— كولۋتولاداعى بۇرىنعى تۇرعان ءۇيىڭ سونشالىقتى جامان با ەدى؟
جاۋاپ كۇتكەن حەمنوليني ايرىقشا ءبىر اۋەسقويلىقپەن رومەشكە قاراپ قالدى.
وسى ءبىر كوزقاراس ونى قاتتى ازاپتادى.
— سوندا قايتا كوشىپ بارۋدى ۇيعاردىم، — دەگەندى قالاي ايتقانىن دا بىلمەي قالدى.
مۇنىڭ باسقا ءبىر اۋدانعا ورنالاسقانىن حەمنوليني ءجابىر كورەتىندەي. رومەش سونى اڭعارادى. وسى ءبىر قىلمىستىڭ ءىزىن قالاي جاسىرارىن بىلمەگەن ول جۇدەۋ تارتىپ، كوڭىلسىزدەنىپ قالدى. بۇدان باسقا سۇراقتار قويىلعان جوق. حەمنوليني الدە ءبىر قىر كورسەتىپ، جولدان كوز ايىرماي وتىردى. وسى ءبىر حالگە ءشىدام-توزىمى جەتپەگەن رومەش كەنەت سويلەپ كەتتى:
— حەدۋيعا جاقىن جەردە مەنىڭ ءبىر تۋىسقانىم تۇرادى... سونىمەن كورىسىپ تۇرۋ ءۇشىن دوردجيپارعا ورنالاسقان ەدىم.
بۇل قىپ-قىزىل وتىرىك بولماعانمەن، دالەل دارمەنسىزدەۋ شىقتى: كولۋتولا مەن حەدۋيدىڭ اراسى سونشالىقتى قاشىق پا ەدى، بۇرىنعى مەكەنىندە تۇرىپ-اق اندا-ساندا تۋىسقانىنا بارىپ تۇرۋىنا بولمايتىن با ەدى ونىڭ؟ حەمنوليني ءالى دە جولعا تەسىلە قاراپ وتىر. بەيشارا رومەش ەندى نە ايتۋدىڭ ەشبىر رەت-قيسىنىن كەلتىرە الاتىن ەمەس. تەك:
— دجوگەننەن نە حابار بار؟ — دەگەن ءسوز عانا ونىڭ اۋزىنان زورعا شىقتى.
— زاڭ ەمتيحانىندا قۇلاپ قالعان، سودان سوڭ جەلپىنىپ قايتامىن دەپ باتىسقا اتتانىپ كەتتى، — دەپ جاۋاپ بەردى وننودا-بابۋ.
ەكيپاج ەسىك الدىنا كەلىپ توقتادى، بۇرىنعى تانىس بولمە، بۇرىنعى تانىس زات-دۇنيەلەر بۇعان سونشالىقتى ىستىق كورىندى. ول تەرەڭ كۇرسىنىپ الدى.
شاي ۇستىندە رومەش ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەمەدى. وننودا-بابۋ كەنەتتەن:
— بۇل جولى ۇيىڭدە كوبىرەك بولدىڭ عوي. الدە ءبىر شارۋالار قولىڭدى بايلاعان بولار؟ — دەدى.
— اكەم ءولدى، — دەدى رومەش.
— نە دەيسىڭ؟ ءقايتىپ ءولدى؟ قانداي باقىتسىزدىق!
— ول ۇيگە قايىقپەن ورالىپ كەلە جاتىر ەدى. كەنەت داۋىل كوتەرىلىپ كەتتى. قايىق اۋدارىلىپ قالدى، اكەم وپات بولدى.
كەنەت ءبىر جەل سوعىپ تۇنەرگەن بۇلتتى الدەقايدا ايداپ اكەتەدى دە، اسپان اشىلادى. سول سياقتى وسى ءبىر قايعىلى جايدى حابارلاعان ءبىر شاقتا رومەش پەن حەمنوليني اراسىندا كىربىڭنىڭ دە ءىزى قالمادى.
"مەن رومەش جايىندا جامان ويدا ەدىم؛ ول بولسا اكەسىنىڭ كۇيىگىن تارتىپ، ءارى شارۋا باستى بولىپ قالعان، — دەگەن قورىتىندىعا كەلدى حەمنوليني، — مۇمكىن ول ءقازىر دە قاسىرەت شەگىپ وتىرعان بولار، ال ءبىز بولساق ونىڭ وسى ءبىر ازاپ-كۇيىنىشىنەن، باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتان ەشتەڭە بىلمەي جاتىپ، كىنالاي باستادىق". جەتىمسىرەپ قالعان جىگىتكە حەمنوليني ايانىشپەن كوڭىل قويدى. رومەشتىڭ ەشتەڭە جەمەي وتىرعانىن كورىپ، ايرىقشا ءبىر ىنتا-ىقىلاسپەن كۇتە باستادى.
— ءسىز اۋىر قازا كەردىڭىز، ەندى ءوزىڭىزدى ساقتاي ءبىلىڭىز، — دەدى قىز، سودان سوڭ، — اكە، — دەپ اكەسىنە بۇرىلدى. — كەشكى تاماققا دەيىن ءبىز رومەشتى ەشقايدا دا بوساتپايمىز.
— تىم جاقسى، — دەدى وننودا-بابۋ.
وسى شاقتا وكحوي كەلىپ كىردى. ول ءبىرازدان بەرى وننودا-بابۋدىڭ باستى قوناعىنا اينالعان ەدى. سول سەبەپتى بۇل ۇيدەن رومەشتى كورىپ، تاڭىرقاپ قالدى. رەنجىگەندەي كەيپى بار. سوندا دا تەز قالىبىنا ءتۇستى دە كۇلە سويلەدى.
— ا، رومەش-بابۋ! ءبىزدى مۇلدە ۇمىتقان شىعارسىز دەپ ويلاعان ەدىم مەن.
رومەش ءسال عانا ەزۋ تارتتى، ەشتەڭە دەمەدى.
— اكەڭىز ءسىزدى ءتىپتى ويلاماعان جەردەن الىپ كەتتى عوي. ەندى ۇيلەندىرمەي بوساتپاس دەپ ويلاعان ەدىم، — دەدى وكحوي، — قاتەردەن وتكەن شىعارسىز دەپ جورامالداۋعا بولا ما؟
حەمنوليني وعان ۇناتپاعان قاباق كورسەتتى. ال وننودا-بابۋ:
— رومەش اكەسىنەن ايىرىلىپ قالىپتى، — دەپ قويدى. رومەش سىنىق ءجۇزىن تومەن سالىپ ۇندەمەي وتىردى. رومەشتى قايتا قايعىرتىپ قويعانى ءۇشىن حەمنوليني وكحويعا قاتتى اشۋلاندى دا ىلە سويلەدى:
— رومەش-بابۋ، ءسىز ءبىزدىڭ جاڭا البومىمىزدى كورگەن جوقسىز عوي.
ول البومدى الىپ كەلدى دە جىگىتتىڭ الدىنا جايدى. سۋرەتتەردىڭ جايىن ايتا باستادى. سودان كەيىن ءبىر ەلەۋسىزدە:
— جاڭا پاتەرىڭىزدە ءسىز، مۇمكىن، جالعىز تۇراتىن بولارسىز. رومەش-بابۋ، ايتىڭىزشى؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا.
— وندا ءبىزدىڭ كورشى ۇيگە تەزىرەك شىعىڭىز.
— ارينە. مەن وسى دۇيسەنبىدە-اق شىعاتىن بولامىن.
— مۇمكىن سىزدەن كەيدە كومەك سۇراۋعا تۋرا كەلەر. مەن ءقازىر فيلوسوفيا باكالاۆرلىعىنا ەمتيحان ۇستايمىن عوي، — دەپ قويدى حەمنوليني.
مۇنداي ءۇمىتتى كەلەشەك رومەشتى شەكسىز قۋانىشقا بولەدى.
سەگىزىنشى تاراۋ
رومەش كەشىكپەي بۇرىنعى پاتەرىنە دە كوشىپ الدى.
ەندى حەمنوليني ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كىربىڭ، تۇيتكىلدەن دە ەشتەڭە قالمادى. رومەش ول ءۇيدىڭ ءوز ادامى بولىپ كەتتى. كۇلكى مەن ازىلگە ەرىك بەرىلدى.
رومەش جوق بولعان كەزدە حەمنوليني بار ۋاقىتىن كىتاپ وقۋمەن وتكىزگەن ەدى، سول سەبەپتى بۇرىنعىدان دا تارالىپ قالعان. قاتتىراق ءبىر جەل سوقسا دا قۇلاپ قالارداي تىم نازىك. حەمنولينيدىڭ مىنەزىندە دە كوپ وزگەرىستەر بار. از سويلەيدى، وڭاشالانا بەرەدى. بولماشى ءبىر نارسەگە سابىنشا بۇزىلىپ، رەنجىپ قالاتىن كۇيگە تۇسكەن. ءتىپتى ونىمەن ءتىل قاتىسۋدىڭ ءوزى دە قاتەرلى حالگە جەتكەن ەدى.
مىنە، ەندى از كۇندەردىڭ ىشىندە ول كەنەت وزگەرىپ سالا بەردى. قۋقىل تارتقان وڭىنە ءبىر نازىك بايسالدى رەڭ پايدا بولدى، ءسات سايىن كۇلكى نىشانى جۇگىرەدى. ول كيىم كيۋگە سالعىرت قارايتىن، بوي تۇزەۋدى جەڭىلتەكتىك دەپ سانايتىن. ال ءقازىر... يە، ءقازىر بۇل قىزدىڭ نە سەبەپتى وزگەرىپ، تۇرلەنىپ كەتكەنىن ءبىر تاڭىردەن باسقا ەشكىم دە ايتا الماعان بولار ەدى، ويتكەنى ءبىر جاببار يەنىڭ وزىنەن باسقا حەمنوليني ەشكىممەن دە اقىلداسىپ كورگەن ەمەس.
ال رومەش بولسا، قىز قىبىن تابۋدىڭ اۋىرتپالىعىنان شىعا الماي سالماقتىلاۋ ءجۇردى، كوپ ءبىلىم اقىل-ويىن عانا ەمەس، ءوزىن دە باسىپ جىبەرمەي تۇرعانداي.
جۇلدىزدى اسپان الەمىندە ءارۋاقىت پلانەتالار قوزعالادى، ءبىراق وبسەرۆاتوريانىڭ، ونداعى قۇرال-اسپاپتاردىڭ ءبىر ورىندا قالا بەرۋىنە ەشبىر كەدەرگى جاسامايدى. رومەش تە سولاي، مىنا ءبىر باس اينالدىرار اۋمالى-توكپەلى زاماندا كىتاپتان العان كوپ ءبىلىم، جوسپارلارىمەن وزگەرىسسىز قالا بەردى، — يە، ونى وسىنداي ءبىر حال-جاعدايدان شىعارام دەپ كىم اۋرەلەنبەك دەيسىڭ؟
سونىڭ ەسەسىنە ول ءقازىر ءازىل-وسپاققا وراي جاۋاپتى ساتىمەن تابا الماسا دا، ىشەك-سىلەسى قاتقانشا قاتتى كۇلەتىندى شىعاردى.
شاشى بۇرىنعىداي تىكىرەيىپ تۇراتىن بولسا دا، كويلەگى ەندى كىرلەمەيتىن بولدى، جاس جىگىت جاڭا ءبىر وزگەرىسكە ءتۇسىپ بارا جاتقانداي، مىنەزىندە ءبىر ويناقىلىق، ءجۇرىس-تۇرىسىندا بەلگىلى ءبىر سەرگەكتىك بايقالا باستادى.
توعىزىنشى تاراۋ
ءبىر عاجابى ادەتتە سۇيىسكەن ادامداردىڭ مەكەن-جايى ەسەبىندە داستاندار بەتىن بەرمەيتىن ءبىر ەرەكشە بەلگىلەر كالكۋتتادان تابىلا دا بەرمەيتىن ەدى. ءتۇرلى ءتۇستى گۇلدەر جايناعان ساياجولدار قايدا؟ سايالى اعاشتاردىڭ جاپىراقتارىنان جاسالاتىن كوك شاتىرلار قايدا؟ ءان سالعىش الا ءتوس كوكەك قايدا؟ كالكۋتتادا بۇلاردىڭ ءبىرى دە جوق. سوندا دا سيقىرلى دا اسىل ماحاببات سۇيكىمدىلىگى، قىزىعى از وسى تارتىمسىز قالانى دا اتتاپ ەتىپ كەتە المايتىن. يە، بار قۇدايلاردىڭ ىشىندەگى ءارى بالعىن جاسى، ءارى سونشالىقتى ەركەسى — ماحاببات ءتاڭىرى قىزىل تاقيا كيگەن پوليسيا ادامدارىنىڭ قىراعى كەزىنەن ساداعىن جاسىرا ۇستاپ، ەكيپاجدار مەن تەمىر ساۋىتتى ترامۆايلار قۇجىناعان الاساپىران كەشەلەردى بويلاپ، قاي كۇنى، قايدا كەتىپ بارا جاتقانىن كىم ايتا الماق!
رومەش كالكۋتتادا ءدال ەتىكشى شەبەرحاناسىنا قارسى بەتتە، باقال دۇكەنىنىڭ قاسىنداعى ءبىر ءۇيدى جالعا الىپ تۇرسا دا، حەمنوليني مەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى عاشىقتىق جايلاردى شەشەكتى گۇل قورشاعان شاپاندى مەكەندەۋشىلەر ماحابباتىنان كەم ەدى دەۋگە ەشكىمنىڭ دە اۋزى بارا الماس ەدى. بۇلاردىڭ الدىندا تۇڭعيىق گۇلدەرى جايقالعان كول ورنىنا داستارقانىنا شاي داعى تيگەن كىشكەنە ءبىر كۇيكى ۇستەل تۇراتىن ەدى. وعان رومەش جابىرقاپ تا كورگەن ەمەس. حەمنوليني جاقسى كورەتىن مىسىق، قولعا ۇيرەتىلگەن قارا ەلىككە تىپتەن ۇقساماي-اق قويسىن، — سوندا دا جاس جىگىت سول مىسىقتى ەلىكتەن ءبىر دە كەم كورمەيتىن. ال ەگەر مىسىق ارقاسىن دوعاشا كۇدىرەيتە ەسىنەپ، ەپپەن بەتىن جۋا باستاسا، ەت جۇرەگى ەزىلىپ، ەلجىرەپ كەتكەن رومەشكە ءتورت اياقتى ايۋاننىڭ ىشىندە ءدال وسى مىسىقتان ءتاۋىرى جوق سياقتى بولىپ كورىنەتىن.
ەمتيحانعا دايىندالىپ جۇرگەن كەزىندە حەمنولينيدىڭ شىلتەر توقۋ ونەرىمەن اينالىسۋعا مۇرشاسى كەلمەپ ەدى، سونىڭ ەسەسىنە ول سوڭعى كەزدە ءوزىنىڭ دوس قىزدارىنىڭ بىرىنەن كەستە تىگۋدى ۇيرەنە باستادى. رومەش بولسا بۇل ونەردى مۇلدە كەرەكسىز، ءتىپتى ۇنامسىز شارۋا دەپ سانايتىن. ادەبيەت ماسەلەلەرىندە ەكەۋى دە تەڭ تۇسە بەرەتىن ەدى. ال اڭگىمە كەستە تۋرالى بولسا-اق رومەشتىڭ جەڭىلۋىنەن باسقا ەشتەڭە دە قالمايتىن. سول سەبەپتى ول ءار كەزدە-اق:
— كەستە دەگەنگە كەنەتتەن قۇمارتا قالعانىڭىزعا ءجون بولسىن؟ بۇل تەك ەرىككەن ادامداردىڭ عانا شارۋاسى عوي، — دەپ نارازىلىق بىلدىرە سويلەيتىن.
حەمنوليني جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا ءۇنسىز عانا كۇلىمدەپ ينەسىن ساباقتاي بەرەتىن.
ەندى بىردە وكحوي ءزارلى ءتىلىن شانشىپ العان:
— رومەش-بابۋدىڭ تەرەڭ پىكىرى بويىنشا ازداپ بولسا دا شارۋاشىلىق ءمانى باردىڭ ءبارى دە جەركەنىشتى بولماق. الايدا رەتى بولعان سوڭ ايتا كەتەيىن، ۇلى عالىم، نە ءبىر ۇلى اقىن دا، ەشكىم دە سول ءبىر جەركەنىشتى ۇساق-تۇيەكسىز ءبىر كۇن دە ءومىر ءسۇرىپ تۇرا الماعان بولار ەدى.
بۇل ءسوز رومەشتىڭ قىتىعىنا ءتيىپ كەتتى، ول بىلەگىن سىبانىپ تاستاپ، تالاسا كەتپەكشى ەدى، حەمنوليني باسىپ تاستادى.
— سوعان بىردەمە دەپ جاۋاپ قايتارۋ ءۇشىن وسىنشالىقتى تۋلاۋعا بولار ما ەكەن، رومەش-بابۋ؟ ومىردە تۇككە تۇرماس جەمىسسىز تالاستار كوپ ەمەس پە؟
وسى سوزدەردى ايتتى دا، ول ءوز شارۋاسىنا قايتا ءۇڭىلىپ، كەستەنىڭ توگىلگەن ءجىبىن ساناي باستادى، ەندىگى ساتتە قىز قولىنداعى جىبەك ءجىپ ويناپ جۇرە بەردى.
ءبىر كۇنى ەرتەڭگىلىكتە ءوز كابينەتىنە كىرگەن رومەش ۇستەل ۇستىنەن سافيان بىلعارىمەن قاپتالعان ءبىر بيۋۆاردى كوردى. بيۋۆار قاقپاشاسىنىڭ ءبىر بۇرىشىن "ر" ءارپى، ال ەكىنشى بۇرىشىن التىن جىپتەرمەن تىزىلگەن تۇڭعيىق گ ۇلى كوركەيتىپ تۇر.
كىم جاساعان، كىمگە ارنالعان نارسە ەكەنىن رومەش بىردەن اڭعاردى. قۋانىشتان جۇرەگى تۋلاپ كەتتى. ول ءدال سول ءبىر شاقتا كەستە تىگۋ سياقتى ونەردىڭ بار ماڭىزىن ارتىعىمەن تۇسىنگەندەي بولدى. اسىل زاتتى كەۋدەسىنە باستى. وسى ساتتە ول جەڭىلگەندىگىن وكحوي الدىندا دا مويىنداۋعا ءازىر ەدى. رومەش بيۋۆاردى اشىپ قاعاز الدى، سودان كەيىن بىلاي دەپ جازدى:
"اقىن بولسام سىزگە اسىل جىر ارناعان بولار ەدىم، امال نە، اقىن ەمەسپىن، دارىنىم جوق. الايدا بىرەۋگە ونداي سىيلىق ۇسىنۋ قابىلەتىن بەرمەسە دە، قابىل الا ءبىلۋ دارىنىن بەرىپتى ءتاڭىرىم: بۇل تارتۋدى قالاي قابىلدادىم دەسەڭىزشى. ونى تەك جۇرەك سىرىنا ۇڭىلە الاتىن ادام عانا تۇسىنەدى، ويتكەنى سىيلىق دەگەندى كورۋگە، سەزىنۋگە بولادى عوي، ال مەنىڭ سەزىمىم جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە جاسىرىنىپ جاتىر عوي. سىزگە ولشەۋى قايتپاس قارىزدار جان".
ارينە بۇل قاعاز حەمنولينيدىڭ ءوز قولىنا تيگەن بولاتىن. سوندا دا قىز دا، جىگىت تە ول جونىندە ءتىل قاتىسقان جوق.
جاڭبىرلى ماۋسىم جاقىنداپ قالدى. قالا تۇرعىندارى ءۇشىن بۇل لايساڭ كەزدىڭ ەشبىر راقاتى بولمايتىن ەدى. قالا ۇيلەرىنىڭ تەرەزەلەرى جابىلادى. كوشەگە شىققانداردىڭ قولىنان قولشاتىر تۇسپەيدى. ترامۆايلاردىڭ تەرەزە پەردەلەرى تۇسىرىلەدى. سوندا دا نوسەر جولىن بوگەرلىك كۇش جوق. سۋ وتپەيتىن، سىز بولمايتىن ەشتەڭە دە قالمايدى، ال ورمان-توعايلار مەن ادىر، بەلەستەر بولسا، جاسىل جەلەگىن جامىلىپ، كوركەيىپ قالادى.
جاڭبىر سارعايا كۇتكەن قوناعىنداي. جىلاۋىق بۇلتتى، بۋالدىرلى كۇندە جەر-كوكتىڭ ءبارى تەڭىز سياقتى. اسپان مەن جەر تۇتاسىپ كەتەدى. وسى ءبىر قۋانىشتى تابيعات مەيرامىندا، تابيعات اياسىندا ۇلەسپەس، سەلكەۋ شىعار ءۇندى كەزدەستىرە المايسىڭ.
عاشىق جاندار ورمان مەن تاۋعا ۇقسايدى. ەگەر تولاسسىز جاۋعان قارا نوسەر وننودا-بابۋدىڭ ىشكى سارايىن بۇزسا، رومەش پەن حەمنولينيگە قۋانىشتى اسەرىن تيگىزبەي دە قالماس ەدى.
تۇنەرگەن بۇلتتار مەن كۇن كۇركىرەۋى، نوسەر شۋىلى ءبارى دە ەكى جۇرەكتى بۇرىنعىسىنان دا جاقىنداستىرا تۇسكەن سياقتى.
جاڭبىر الەگىنەن رومەش سوتقا دا سيرەك باراتىن بولدى. تولاستار شاعى جوقتاي اسپاننان جاڭبىر قۇيدى دا تۇردى، وسى رەتتە قوبالجىعان حەمنوليني:
— رومەش-بابۋ، مىناداي قارا نوسەر قۇيىپ تۇرعاندا ۇيىڭىزگە قالاي باراسىز؟ — دەپ ۇرەيلەنە سۇراي بەرەتىن دە بولدى.
رومەش وعان بىردەمە ەتىپ جەتەرمىن دەپ، ۇيالا جاۋاپ بەرەتىن.
— سالقىن ءتيىپ، اۋىرىپ قالۋىڭىز مۇمكىن عوي، كەشكى تاماق ىشپەي، مەن ءسىزدى ەشقايدا دا جىبەرمەيمىن.
رومەش سالقىننان تىپتەن دە قورىقپايتىن، دوس-جاراندارى وعان ءتىپتى تىماۋ تيگەنىن دە كورگەن ەمەس ەدى، سوندا دا حەمنولينيدىڭ دەگەنىنەن رومەش شىعا المايتىن بولدى. ءۇي اراسىندا ءۇي جوق. سويتسە دە مىنا ءبىر جاڭبىرلى كۇندەردە كۇتىپ قالۋدى جەڭىلتەكتىك، كۇنا دەپ سانايدى.
بۇلت ءۇيىرىلىپ، ەرەكشە تۇنەرە تۇسكەن كۇندەردە رومەش حەمنوليني بولمەسىنە شاقىرىلاتىن. تاڭەرتەڭ بولسا، كوكونىستەن جاسالعان راگۋ جەلىنەتىن، ءتۇس كەزى بولسا، قۋىرىلعان ەت دايىن بولاتىن. بۇل ۇيدەگىلەر رومەشتىڭ وكپەسىن سۋىق شالار دەپ كۇدىكتەنسە دە، اسقازانى بۇزىلار دەپ ويلاعان دا جوق ەدى.
ۋاقىت وسىلاي ءوتىپ جاتتى. بار ەركىن الىپ بولعان وسى ءبىر قۇشتارلىق نەگە اپارىپ سوقتىرارىن ويلاپ جاتۋعا رومەشتىڭ ۋاقىتى دا بولمادى. ءبىراق وننودا-بابۋدىڭ، ءتىپتى باسقا دا تولىپ جاتقان تانىستاردىڭ تىلىنە بۇل سۇراق ءجيى ءۇيىرىلىپ، اڭگىمە تاقىرىبىنا اينالا بەرگەن ەدى.
رومەش كوپ وقىعان، كوپ توقىعان عالىم بولسا دا، كورگەن، بىلگەنى از، تاجىريبەسىز ادام بولاتىن، ال كەۋدەسىندە تۇتانعان مىنا ءبىر ماحاببات سەزىمى ونىڭ كۇن كورىس جايىنداعى كوز قاراسىن مۇلدە تۇمانداندىرىپ جىبەردى. وننودا-بابۋ كۇن سايىن رومەش جۇزىنە ۇمىتپەن قارايدى، ءبىراق ەشبىر بەلگى-نىشان تابا المايدى.
ونىنشى تاراۋ
وكحويدىڭ داۋسى ونشا زور ەمەس ەدى، سوندا دا قاتىگەز ءبىر سىنشى عانا بولماسا، ول سكريپكاعا قوسىلىپ ءان سالعاندا كوتەرمەلەمەيتىن جانە قايتالاۋىن وتىنبەيتىن جان قالمايتىن ەدى.
وننودا-بابۋ مۋزىكا دەگەنىڭدى ۇزىلە جاقسى كورمەيتىن. ءبىراق ءبۇۇل پىكىرىن اشىق تانىتۋعا باتىلى دا جەتە بەرمەيتىن. سول سەبەپتى ول باسقاشا كولدەنەڭ ءبىر امال-تاسىلگە جۇگىرۋشى ەدى.
الدە بىرەۋ وكحويدىڭ ءان سالۋىن قولقالاي قالسا، وننودا-بابۋ:
— ۇيالساڭدارشى، تەك ولەڭ ايتا بىلگەندىگى ءۇشىن ادامدى ازاپقا سالا بەرۋگە بولمايدى عوي، — دەيتىن.
الايدا مۇنداي كەزدە ءوز رەتىمەن وكحويدىڭ سىپايى عانا قارسىلىعىنا كەزىگەتىن ءسوز ايتىلاتىن.
— و نە دەگەنىڭىز، وننودا-بابۋ، مازاسىزدانباي-اق قويىڭىزشى، كىمدى كىم ازاپتايتىنىن ءتاڭىرىم ءبىلسىن.
وسىدان كەيىن مۋزىكانى شىن سۇيەتىندەردىڭ ءبىرى ءان ايتىلۋىن جاقتاي كەتەتىن، اقىرىندا تالاستى شەشۋ ءۇشىن بىردەمەنى باستاپ جىبەرۋ وتىنىلەتىن.
ءبىر كۇنى تۇستەن كەيىن اسپاندا قورعاسىن بۇلتتار قاپتاي باستادى، ىمىرت ءۇيىرىلدى، ءبىراق قارا جاڭبىر تولاسسىز جاۋىپ تۇردى.
وكحوي بۇل ۇيدە امالسىز كىدىرىڭكىرەپ قالعان ەدى، حەمنوليني ونىڭ ولەڭ ايتۋىن سۇرادى. ءوزى بارىپ فيسگارمونياعا وتىردى، ال وكحوي سكريپكانىڭ قۇلاعىن كۇيگە كەلتىردى دە، حيندۋ تىلىندە ءان ايتا باستادى:
سوقشى، كانە، سامال جەل،
بولشى مەنىڭ حابارشىم.
سارعايا كۇتتىم جارىمدى،
سولاي دەپ ايتا بارارسىڭ.
تىڭداۋشىلاردىڭ ءبارى بىردەي ولەڭ سوزىنە تۇسىنە العان جوق، يە، تۇگەل ءتۇسىنۋ شارت تا ەمەس ەدى: جۇرەك سەزىمگە تولىپ، كەزدەسكەنشە زارىعىپ تۇرعان شاقتا ءبىر قاس قاعىمنىڭ ءوزى كوپ جايدى اڭعارتۋعا كەتپەي مە!
ءاننىڭ جالپى سارىنى بەلگىلى دە بولدى: بۇلت كوزىنەن جاس تامدى، توتى قۇس سايرادى، عاشىقتاردىڭ قايعى-قاسىرەتىندە شەك بولمادى.
بۇل ولەڭ ارقىلى وكحوي ءوز سەزىمىن، ءوز سىرىن جەتكىزبەكشى بولىپ ەدى، ءبىراق ونى باسقا بىرەۋلەر پايدالانىپ كەتتى. تولقىندى ءان سازى تەربەتكەن جۇرەكتەر ءبىر وڭاشا بيىكتەن مەكەن تاۋىپ، قاۋىشا قالعانداي؛ ولار ءۇشىن دۇنيە جاڭا ءبىر ادەمى تۇرگە ەنگەن. ومىردە كارىپتىلىك تە، ماعىناسىزدىق تا جوقتاي. وتكەن، كەتكەن زاماندا ادام جۇرەگىن ورتەگەن ماحاببات جالىنى ەندى وسى ەكى ىنتىق جاننىڭ باسىندا عانا سەكىلدى، شەكسىز قۋانىشقا بولەيدى، ءتاتتى ءبىر قايعىعا دۋشار ەتەدى، جان دۇنيەسىنىڭ استان-كەستەنىن شىعارادى. جۇرەكتەرىن ۇمىتپەن مولىقتىرادى.
سول ءبىر كۇنى بۇلت تا ىدىرامادى، شىرقالعان ءاننىڭ دە تولاسى بولمادى.
"وكحوي-بابۋ، ءان سالىڭىزشى، تاعى دا ءبىر ءان شىرقاپ جىبەرىڭىزشى"، — دەپ حەمنوليني ەتىنە سويلەيدى. ال وكحوي-بابۋ بولسا، قىز مەسەلىن قايتارمايدى، ايتا بەرەدى، ايتا بەرەدى.
ءسات سايىن ءان سازى ۇلعايىپ، جان دۇنيەنى تەبىرەنتە بەردى، — بىرەسە نايزاعايداي جارقىلداپ، بىرەسە ساعىنعان، سارعايعان جۇرەكتىڭ شەرلى سازىنا اۋىستى.
وكحوي تىم كەش قايتتى. قوشتاسار ساتتە انگە ەلىگىپ، سونىڭ ىرقىندا تۇرعان رومەش ءۇنسىز عانا حەمنولينيگە قارادى، ول دا بۇعان ءان اكەلگەن سونداي ءبىر سەزىممەن جاۋاپ بەردى.
رومەش ۇيىنە ورالدى. ءبىر تىنا ساتكە تولاس العان جاڭبىر قايتادان ۇدەتە جاۋىپ كەتتى. ءسويتىپ بۇل ءتۇندى جىگىت كوز شىرىمىن الماستان وتكىزدى. حەمنوليني دا ۇيىقتاي العان جوق. تاس قاراڭعى تۇندە سابالاپ جاۋعان جاڭبىر ءۇنىن تىڭداپ ۇزاق جاتتى. قۇلاعىندا باياعى ءاننىڭ:
سوقشى، كانە، سامال جەل،
بولشى مەنىڭ حابارشىم.
سارعايا كۇتتىم جارىمدى،
سولاي دەپ ايتا بارارسىڭ، -
دەگەن جولدارى شىڭىلدادى دا تۇردى.
ەرتەڭىنە رومەش ،"ەگەر ءان ايتۋدى ۇيرەنە الاتىن بولسام وسى جولدا ويلانباي-اق، بار ونەرىمدى سارپ ەتكەن بولار ەدىم"، — دەپ ويلادى.
ءبىراق بۇل ونەردى مەڭگەرەرلىكتەي، وندا ىڭعاي دا، ەپ تە جوق ەدى. سوعان قاراماستان رومەش ەندى مۋزىكا ۇيرەنۋگە تالپىندى. ءبىر رەتتە وننودا-بابۋدىڭ بولمەسىندە وڭاشا قالىپ قويعانى ۇستىنەن ءتۇستى. سكريپكا شەكتەرىنە ىسقىشتى جەڭىل عانا جاناستىرىپ كورىپ ەدى، مۋزىكا ءتاڭىرىسىنىڭ سونشالىقتى كۇيزەلگەن، كۇرسىنگەن داۋسى شىعىپ كەتتى . سودان سوڭ بۇل اسپاپقا ەندى قايتىپ جاناسپاۋعا تۋرا كەلگەن، قايتالاپ تارتۋ ءتاڭىردى قورلاعاندىق بولىپ تابىلاتىنداي ەدى.
سكريپكادان بەتى قايتقان رومەش فيسگارمونيا ساتىپ الدى. ەسىكتى تاراتا جاۋىپ كلاۆيشتەرمەن ساۋساقتارىمەن اقىرىن عانا جۇگىرتىپ ءوتتى، بۇل اسپاپ سكريپكادان گوpi توزىمدىلەۋ ەكەن دەگەن توقتامعا كەلدى.
كەلەسى كۇنى رومەش وننودا بابۋدىڭ ۇيىنە كىرە بەرگەندە-اق حەمنوليني
كەشە ءسىزدىڭ ۇيدە فيسگارمونيادا ويناعان كىم؟ — دەپ ايتىپ قالدى.
جابىق تۇرعان ەسىكتەن مۋزىكا داۋسى ەستىلەر دەپ رومەش ويلاعان جوق ەدى، ءبىراق سەرگەك قۇلاق شالىپ قالىپتى.
ۇيالىپ قالعان رومەش ءوزىنىڭ فيسگارمونيا ساتىپ العانىن، ۇيرەنگىسى،مەڭگەرگىسى كەلەتىنىن مويىندادى.
ەسىكتى بەكىتىپ الىپ، وڭاشا ۇيرەنەم دەۋىڭىز بەكەرشىلىك بولعان. مەن ازداپ فيسگارمونيادا ويناي بىلەمىن. ءوز بىلگەنىمدى سىزگە دە ۇيرەتە الارمىن، — دەدى حەمنوليني.
مەن، ءبىراق يكەم-ەبى جوق دارىنسىز وقۋشى بولامىن عوي، دەپ جاۋاپ بەردى رومەش، — ۇيرەتەم دەپ ءجۇرىپ باسىڭىزعا ازاپ تىلەپ الىپ جۇرمەڭىز.
مەنىڭ ءبىلىمىم دە سول قابىلەتى جوقتاردى بىردەمە ەتىپ ۇيرەتىپ شىعۋعا عانا جەتەدى، دەپ كۇلدى حەمنوليني.
الايدا كوپ كەشىكپەي-اق رومەشتىڭ مۋزىكادان ءتىپتى ساڭىلاۋى بايقالدى. بۇل رەتتە ونىڭ مۋزىكاعا وراشولاقپەن دەگەننىڭ ءوزى سىپايىلىق بولماي شىقتى. حەمنوليني سياقتى تالاپ قويعىش ادامدى وقىتۋشىنىڭ الدىندا دا ونىڭ مۋزىكالىق ساڭىلاۋ سەزىمى اشىلماي-اق قويدى.
قيان-قيلى ءۇن تاسقىنى ىشىندە رومەش ءوزىن تۇنشىعىپ بارا جاتقاندا اياق-قولىن قۇر ەربەڭدەتە بەرەتىن سۋدا جۇزە بىلمەس ادامشا ۇستادى. ول كلاۆيشتەردى قالاي بولسا سولاي ۇرادى، ءۇن بىتكەن ەرسى، جالعان ەستىلەدى. ءوز قۇلاعى ءۇشىن مۇنىڭ بالەندەي سوكەتتىگى دە جوق سياقتى، ويتكەنى ول ۇندەستىك پەن ۇيلەسىمسىزدىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيتىن. حەمنولينيدىڭ "نە ىستەپ جاتىرسىز، دۇرىس ەمەس، جالعان دىبىستار!" دەپ ۇلگىرگەنىنشە ول ءبىر ەمەس، بىرنەشە قاتەلەردى جىبەرىپ الاتىن. الايدا جاراتىلىسىندا پايىمدى دا ىنتالى رومەش تاۋى شاعىلا قالاتىنداردىڭ ءبىرى ەمەستى. بۋ ماشيناسى باياۋ قوزعالىپ بارا جاتادى. ءبىراق ءوز سالماعىمەن نەنى ۇنتاپ بارا جاتقانىندا ونىڭ شارۋاسى دا بولمايدى. رومەش تە سونداي ءبىر ءىس ءوزسىز قىڭىرلىقپەن سورماڭداي نوتالارعا، ونى كورسەتەر بەلگىلەرگە تاعاتسىز شابۋىلداي بەردى.
حەمنوليني ونىڭ مۋزىكالىق قابىلەتى جوقتىعىن ءاجۋا ەتەدى. ونىمەن بىرگە رومەشتىڭ ءوزى دە كۇلەدى. بۇزىپ ويناۋعا، تەرىس ويناۋعا رومەش قابىلەتىنىڭ سونشالىقتى مولدىعىنا قىز ماز-مەيرام بولادى. وسىنداي قاتەلىكتەر مەن ديسسونانستار تەك ماحابباتقا عانا قۋانىش بەرە الادى ەكەن. ءسابي بالانىڭ قاز-قاز باسقانى اناسىنا زور قۋانىش اكەلەدى عوي. رومەشتىڭ مۋزىكا ونەرىندە عالامات تاجىريبەسىزدىگىن تالكەك ەتكەن حەمنولينيدە دە ءدال سونداي سەزىم بولعان ەدى.
— مەنى مازاق ەتۋ جاقسى عوي سىزگە، — دەيتىن ەدى ول كەيدە، — ال ءوزىڭىز شە، العاشقى ۇيرەنە باستاعان كەزدە قاتەلەسىپ كورگەن جوقسىز با؟
— ارينە قاتەلەسكەنمىن. رومەش-بابۋ، ەگەر شىندىقتى ايتسام، ءسىزدىڭ قاتەلىكتەرىڭىز ءتىپتى ايرىقشا.
سوندا دا رومەش قول قۋسىرىپ وتىرىپ قالعان جوق. كۇلە وتىرىپ، ول ءبارىن دە قايتادان باستاي بەردى.
وننودا-بابۋدىڭ مۋزىكاعا قۇمارپاز ادام ەمەس ەكەنى جوعارىدا ايتىلعان ەدى، سوندا دا ول كەيدە رومەشتىڭ فيسگارمونيادا ويناعانىنا قۇلاق سالا وتىرىپ:
— جامان شىقپايدى. جۇرە كەلە رومەشتىڭ ءتاپ-تاۋىر مۋزىكانت بولىپ كەتۋى مۇمكىن، — دەپ قوياتىن.
— يە، يە! ءۇن الالىعىن تۋعىزۋدىڭ شەبەرى بولىپ شىعادى، — دەپ كۇلەدى حەمنوليني.
— بۇرىنعىداي ەمەس، ەلەۋلى تابىسقا جەتىپ قالعان. مەنىڭ ويىمشا، ەگەر رومەش تالاپتانا بەرسە، جامان وينامايتىن دا بولادى. ءان سالعانداعىداي، مۇندا دا داعدى قاجەت. ەڭ جەڭىل گاممالاردى مەڭگەرسە-اق بولعانى، ار جاعى وزىنەن-وزى كەلىپ جاتادى.
مۇنداي دالەل كەرەك ەتپەيتىن شىندىققا قارسى تۇرۋدىڭ رەتى جوق ەدى. ءبارى دە وننودا-بابۋ بىلىمىنە قۇرمەتپەن باس ءيىپ، ءۇنسىز قالاتىن.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
كۇز سايىن پۋدجا مەيرامى كەزىندە وننودا-بابۋ ارزان بيلەتپەن پايدالانىپ، دجوببولپۋردا كۇيەۋگە شىققان قارىنداسىنا بارۋشى ەدى. حەمنولينيدى دە الا كەتەتىن. ءوزىنىڭ ىشكى سارايىن ساۋىقتىرام با دەگەن وشپەس ۇمىتپەن باراتىن.
تامىزدىڭ اياق كەزى ەدى. مەيرامعا ساناۋلى-اق كۇندەر قالعان. وننودا-بابۋ جول جۇرۋگە قامدانا باستادى.
از كۇنگە بولسا دا ايىرىلىسار شاقتى سەزىنگەن رومەش مۋزىكامەن ەندى ءتىپتى كوپ شۇعىلدانىپ كەتتى.
بىردە وزىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان كەزدە حەمنوليني:
— رومەش، ءسىزدىڭ دە از ۋاقىتقا جول ءجۇرىپ قايتقانىڭىز دەنساۋلىعىڭىزعا پايدالى بولاتىن سياقتى كورىنەدى ماعان. اكە، بۇعان سەن نە دەر ەدىڭ؟ — دەگەن ەدى.
ويلانا كەلىپ وننودا-بابۋ وزىنە-وزى بۇل ۇسىنىس تەرىس تە ەمەس ەكەن دەپ قويدى: رومەش اۋىر قازا كوردى، جول ءجۇرۋ ونىڭ بويىن سەرگىتەدى، وي ازابىنان قۇتقارماق.
— ارينە، بىرنەشە كۇنگە كليمات اۋىستىرۋ جاقسى نارسە. بىلەسىڭ بە، رومەش، مەيلى بۇل باتىس ايماقتار ما، نە باسقا وبلىستاردىڭ ءبىرى مە، ءبارىبىر، ايتەۋىر قاي جەردە بولسا دا العاشقى بىرنەشە كۇندەردىڭ اسەرى جاقسى بولاتىنىن بايقاعان ەدىم. العاشقى كۇندەردە اسقا دا زاۋقىڭ كوبىرەك شابادى، تاماقتى دا جاقسى جەيتىن بولاسىڭ، سودان كەيىن ءبارى دە باياعى قالپىنا بارادى؛ اسقازانىڭدا تاس جاتقانداي، جۇرەگىڭ قىجىلدايدى، نە ىشسەڭ دە، سونىڭ ءبارى...
— رومەش، ءسىز بۇرىن نورمود سۋ قۇلاماسىن كورىپ پە ەدىڭىز؟ — دەپ حەمنوليني اكەسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— جوق، مەن ول جەرلەردە مۇلدە بولعان ەمەسپىن.
— وندا، كورۋىڭىز كەرەك، سولاي ەمەس پە، اكە؟
— شىنىندا دا، رومەش بىزبەن بىرگە نەگە ءجۇرىپ قايتپايدى. ءسويتىپ، ول كليمات تا اۋىستىراتىن بولادى. ءمارمار شىڭداردى دا كورەدى.
بۇل ساپار رومەش ءۇشىن تىم قىزىق كورىنىپ كەتتى، سول سەبەپتى وعان بۇل ۇسىنىستى قۇپتاۋدان باسقا ەشتەڭە دە قالمادى.
رومەش كۇن ۇزاق بوس قيالعا بەرىلىپ، جەرگە تۇسە الماي-اق قويعان سياقتى. ۇيىنە كەلىپ، ەسىگىن بەكىتىپ وڭاشا قالدى، مول كەلگەن قۋانىشىن جەر-كوككە سىيعىزا الاتىن ەمەس، فيسگارمونياعا كەلىپ وتىردى. ونىڭ ەسەر ساۋساقتارى بار ۇندەستىك زاڭدارىن بىلاي لاقتىرىپ تاستادى دا، مىنا ءبىر باقىتسىز اسپاپتا ناعىز جىندار ءبيىن باستاپ كەتتى.
سوڭعى كەزدە بىرنەشە كۇنگە بولسا دا حەمنولينيدەن اجىراسىپ قالام-اۋ دەگەن وي رومەشتى سارى ۋايىمعا سالعان ەدى. مىنە ەندى شاتتىق كەرنەگەن ءبىر شاقتا كوپ ازاپتانىپ بارىپ قولى جەتكەن بار مۋزىكالىق ءبىلىمىن جەلگە لاقتىرىپ جاتتى.
ەسىك قاعىلدى.
— نە ىستەپ جاتىرسىز، رومەش-بابۋ! قويىڭىزشى، وتىنەمىن، — دەگەن الدە بىرەۋدىڭ داۋسى ەستىلدى.
ۇيالعاننان بەتى جانىپ كەتكەن رومەش ەسىكتى اشتى. ۇيگە وكحوي كىردى.
— مۇنىڭىز نە قازان بۇزارلىق؟ بايقاڭىز، بۇل ءۇشىن وزدەرىڭىزدىڭ قىلمىس زاڭىنىڭ ءبىر تارماعىنا دۋشار بولىپ قالىپ جۇرمەڭىز.
— كىنالىمىن، مويىندايمىن، — دەپ كۇلدى رومەش.
— رومەش-بابۋ، ءبىر نارسەلەر جايىندا سىزبەن سويلەسكىم كەلگەن ەدى، قارسى بولمايسىز با؟ — دەدى وكحوي.
مۇنداي كىرىسپە سوزگە رومەش مازاسىزدانىپ قالدى.
— حەمنوليني تاعدىرىنا مەنىڭ مۇلدە دەل-سال قارامايتىنىمدى ءسىز بىلەسىز عوي، — دەپ باستادى ءسوزىن وكحوي.
— مەن وننودا-بابۋدىڭ دوسىمىن، سول سەبەپتى حەمنوليني جايىنداعى ءسىزدىڭ نيەتىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.
وكحويدىڭ ءسوزى دە، ءوزى دە رومەشكە ۇناعان جوق، سويتسە دە ول دورەكى، تىك جاۋاپ بەرۋدى بىلمەيتىن ەدى، ونىڭ ۇستىنە رەنجىسىپ قالۋدى دا تىلەمەيدى. سول سەبەپتى بايسالدى تۇردە:
— مەنىڭ حەمنولينيگە دەگەن تەرىس نيەتىمنىڭ بارلىعىنا دالەلىڭىز بار ما ەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— بايقايسىز با، ءسىز ءيندۋيزمدى" جاقتايتىن وتباسىنان شىققان ادامسىز، اكەڭىز دە سول جولدى قۋعان. ول كىسىنىڭ ءسىزدى ۇيلەندىرۋ ءۇشىن قىستاققا الىپ كەتكەنى ماعان ءمالىم، مۇنىڭ ءوزى ءسىزدى وزدەرىڭىز مويىنسۇنبايتىن دىنگە جاتاتىن قىزعا ۇيلەنىپ قويا ما دەگەن قاۋىپتەن تۋعان جاي دەپ بىلەمىن.
وكحويدىڭ بىلەمىن دەۋىندە سەبەپ تە بار ەدى، ويتكەنى رومەشتىڭ اكەسى برودجموحان كوڭىلىنە وسى كۇدىكتى ونىڭ ءوزى سالعان بولاتىن.
بىرنەشە مينۋت بويىنا رومەش وكحويعا تۋرا قاراۋعا باتا المادى.
— الدە اكەڭىز ولگەن سوڭ كىمدى تاڭداسام سوعان ۇيلەنۋگە ەرىكتىمىن دەپ سانايسىز با؟ — دەپ جالعادى ءسوزىن وكحوي، — ال ول كىسى بولسا...
رومەش تىنىشسىزدانىپ قالدى.
— وكحوي-بابۋ، تىڭداڭىز، باسقا ءبىر ماسەلە جايىندا ماعان اقىل ايتۋدى ويلاساڭىز، راقاتتانا قۇلاق سالعان بولار ەدىم. ال اكەممەن ارا قاتىناسىمدى تەكسەرەر ادام ءسىز ەمەس.
— جاقسى، مۇنى قوزعاماي-اق قويايىق. سوندا دا ءسىز، حەمنولينيدە ويىڭىز بار ما، وعان ۇيلەنە الاسىز با، سونىڭىزدى ماعان ايتۋعا ءتيىستىسىز عوي، — دەپ وكحوي جارماسا بەردى.
سوققى ۇستىنە سوققى العان رومەش اقىر سوڭىندا كۇيگەلەكتەنىپ بە، وكحوي، مۇمكىن ءسىز وننودا-بابۋمەن دوس شىعارسىز،
بىلەسىز بە وكحوي مۇمكىن ءسىز وننودا-بابۋمەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا جاقىندىق بولعان ەمەس، سول سەبەپتى بۇل اڭگىمەنى توقتاتۋعا مارحابات ەتىڭىز.
ەگەر بۇل ماعان عانا قاتىستى جاي بولسا، اڭگىمە الدەقاشان تىنعان ەدى، ءسويتىپ، بۇل ءىسىڭىزدىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوعارىن كورمەي-اق، ۋاقىتىڭىزدى بۇرىنعىشا جايباراقات وتكىزە دە المايسىز. الايدا — ءسىز سياقتى بەيقام ادامدار ءۇشىن قاۋىمنان جايلى مەكەن تابۋ قيىنىراق بولادى. ارينە، ءسىز جەر ۇستىندە بولىپ جاتقاندارعا كوڭىل سالمايتىن، تەك جەل توكپە ماتەريا جايىن كوپ ويلايتىن ادامدار توبىنا جاتاسىز عوي، ايتپەسە، ءسىز جۇرتتىڭ ءبارى ءقادىر تۇتاتىن ادامنىڭ قىزىنا دەگەن وسىنداي قىلىعىڭىزدى بىلايعى جۇرتتىڭ ايىپتايتىنىن تۇسىنۋگە ءتيىستى ەدىڭىز. ەگەر ءوزىڭىز پىكىرىن باعالايتىن ادامداردىڭ ماسقاراسىن شىعارۋعا عانا ساياتىن بولسا — وندا جوباڭىز دۇرىس.
ساقتاندىرعانىڭىز ءۇشىن راقمەت، — دەپ جاۋاپ بەردى رومەش، — نە ىستەيتىنىمدى تەز-اق شەشەمىن جانە ونى جۇزەگە دە اسىرارمىن. — كۇدىكتەنبەۋىڭىزگە بولادى. بۇل جايىندا ەندى جەتتى.
قانداي قۋانىشقا بولەدىڭىز مەنى، رومەش-بابۋ! اقىرى ءسىزدىڭ توقتامعا كەلگەنىڭىزدى جانە ونى جۇزەگە اسىرۋدى ويلاعانىڭىزدى كورىپ، مەن ەندى تىنىشتىق الاتىن بولامىن. وسىمەن ءتامام ەتەمىن. شارۋاڭىزدان قالدىرعانىما ايىپتىمىن.
وقاسى بولماس، قايتا باستاپ وينارسىز. ال مەن جونەلدىم، — دەدى دە وكحوي اسىعا باسىپ شىعىپ كەتتى.
رومەششتىڭ مۋزىكامەن اينالىسۋعا زاۋقى بولماي قالدى. ول توسەككە كەلىپ، قولدارىن توبەسىنە قويىپ ۇزاق جاتتى. اقىر سوڭىندا بەس بولعانىن ناش ەتىپ ساعات قوڭىراۋ سوقتى، ول اتىپ تۇردى.
قىزمەتتە ىستەگىسى كەلگەنىن ءبىر ءتاڭىردىڭ ءوزى ءبىلسىن، الايدا رومەش تەك ءبىر ماسەلەگ تابانىن شىن تىرەگەن ەدى: ءقازىر كورشى ۇيگە بارىپ، شاي ءىشى قاجەت. رومەشتىڭ ءوڭىن كورگەندە حەمنوليني تىنىشسىزدانىپ قالدى:
رومەش ءسىز اۋىرىپ قالعان جوقسىز با؟
جوق مازاسىزدانارلىقتاي ەشتەڭە دە جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول.
قايتەر دەيسىڭ، دەپ قويدى وننودا-بابۋ، — بۇل دەنەدە ەتتىڭ كوبەيىپ كەتكەنى عانا. مىنە مەن مىناداي ءبىر ءدارىنى قابىلدايمىن. وسى ءبىرىن جۇتىپ جىبەرسەڭ، سودان ءارى...
رومەشكە وسى ءبىر دارىلەرىڭدى بەرمەي-اق قويشى، اكە، — دەپ كۇلدى حەمنوليني، سەنەن اسقان مىلجىڭدى كەزدەستىرگەن ەمەن. دارىلەرىڭنىڭ شيپاسى بولىپ كوردى مە وزىڭە؟
— امال قانشا، كومەگى جوق. سوندا دا بۇرىنعى ىشكەن دارىلەردەن كورى مۇنىڭ كوپ ءتاۋىر ەكەنىنە مەنىڭ كوزىم جەتتى.
— ءيا، جاڭا ءبىر ءدارىنى ىشە باستاساڭ، جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاي جونەلەتىن ادەتىڭ عوي.
— وعان سەنبە، رومەش، مەنىڭ ءدارىم شيپا بولا ما، جوق پا وكحويدان سۇرا، — دەپ وننودا-بابۋ قارسىلىق ءبىلدىردى.
اتى اتالعان ادام شاقىرىلىپ قالىپ جۇرەر دەگەن قاۋىپپەن حەمنوليني بىردەن ۇندەمەي قالدى. ءبىراق وسى شاقتا وكحويدىڭ ءوزى-اق كىرىپ كەلە جاتىر ەدى.
— تاعى ءبىر دومالاق ءدارى بەرسەڭىز، مەن سىزگە العىس ايتقان بولار ەدىم، — دەپ ول تابالدىرىقتان اتتاي بەرە وننودا-بابۋعا بۇرىلدى، — بۇل دارىلەردىڭ ماعان زور شيپاسى بولدى، سونشالىقتى سەرگىپ، ساۋىعىپ قالدىم.
وسى سوزدەردى ەستىگەن وننودا-بابۋ قىزىنا وكتەم قاراپ قويدى.
ون ەكىنشى تاراۋ
قوناقجاي وننودا-بابۋ وكحويدىڭ سۇراعان ءدارىسىن بەردى. ءبىراق ونىڭ كەتىپ قالۋىنا ءتىپتى دە رۇقسات بەرگىسى كەلمەدى، ءيا، وكحويدىڭ ءوزى دە اسىعاتىن الپەت بىلدىرمەيدى. جايلانا وتىرىپ رومەشكە قادالىپ قاراي بەردى.
رومەش ەش ۋاقىتتا دا بايقاعىشتىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ كورگەن ەمەس-تى، سوندا دا ول بۇگىن وكحويدىڭ مىنا سۇقتانا قاراۋىن اڭعارماي قالا المادى، مازاسىزدانا بەردى.
حەمنوليني ءوزىن تىم سەرگەك، كوڭىلدى ۇستادى. ساپارعا اتتانار كۇننىڭ جاقىنداپ قالعانى ەسىنەن كەتەر ەمەس. الگىندە ول رومەش كەلىسىمەن دەمالىستى قالاي وتكىزبەك، قول بوس ۋاقىتتاردا وقۋ ءۇشىن قانداي كىتاپتار الا شىقپاق جايىن اڭگىمە ەتۋدى ويلاپ ەدى. رومەشتىڭ تاڭەرتەڭ ەرتەرەك كەلۋى دە كەلىسىلگەن بولاتىن.
مىنە، سوندا ولاردىڭ اڭگىمەسىنە ەشكىم دە، ەڭ باستىسى، ەرتەڭگى شايعا ءدوپ كەلەتىن وكحوي دا كەدەرگى جاسامايتىن بولادى.
الايدا رومەش بۇگىن داعدى داعىسىنان دا كەش كەلدى، كوڭىلسىزدەۋ وتىردى، بۇل حەمنولينيدىڭ الىپ ۇشقان كوڭىلىن دە باسىپ تاستادى. ءساتتى ءبىر شاقتى پايدالانىپ قىز ودان:
— نەگە كەشىكتىڭىز؟ — دەپ اقىرىن عانا سۇرادى. رومەش كەشەۋلەپ بارىپ:
— ءيا، راسىندا دا مەن كەشىگىڭكىرەپ قالسام كەرەك، — دەي سالدى.
ال حەمنوليني بولسا، كەزدەسەر ساتكە سونشالىقتى دايىن تۇرعىسى كەلىپ ەدى. ءوزى تىم ەرتە تۇرعان، تارانىپ-سىلانعان، كيىمدەرىن اۋىستىرعان، ءسويتىپ، ءالسىن-الى ساعاتقا قاراي وتىرىپ رومەشتىڭ كەلۋىن كۇتكەن ادەپكىدە ساعات وعان دۇرىس جۇرمەيتىندەي بولىپ كورىنىپ ەدى، ۋاقىت ءالى: ەرتە دەپ جورىعان. رومەشتىڭ شىن كەشىككەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ عانا ول كەستەسىن قولىنا الىپ، تەرەزە الدىنا بارىپ وتىردى، بىردەمە ەتىپ ۋايىمدى ويلاردان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىستەپ باققان.
مىنە، رومەش تە كەلىپ كىردى. بىردەمەگە رەنىشتى ەكەنى اڭعارىلادى ءتىپتى ءوزىنىڭ كەشىگىپ كەلگەن جايىن دا ايتقىسى كەلمەيدى، بۇگىن ەرتەمەن كەزدەسەمىز دەپ ۋادەلەسپەگەن ادام سياقتى.
حەمنوليني شاي سوڭىنا زورعا شىدادى. بارلىق جۇرت ءوز كەسەلەرىن سىرعاندا ول رومەشتىڭ كوڭىلىن وزىنە اۋدارماق بولىپ اۋرەلەنبەي-اق باعىپ ەدى. بۇرىشتاعى ۇستەل ۇستىندە كىتاپتار جاتقان. حەمنوليني سولاردى الىپ كەتپەك كەيىپ ءبىلدىردى. وسى ءبىر قوزعالىس رومەشتى اۋىر ويدان كەنەت شىعاردى، ول شاپشاڭ باسىپ قىزعا كەلدى:
كىتاپتاردى ءسىز قايدا اپارماقسىز؟ ءبىز ولاردى سارالاپ، كەرەكتىسىن جولعا الماقشى بولعان جوق پا ەدىك؟
حەمنولينيدىڭ ەرىندەرى جىبىرلاپ كەتتى، كوزىنە كەلىپ قالعان «قاستى زورعا ۇستاپ قالدى.
قويىڭىزشى، سارالاۋدىڭ قاجەتى جوق... — دەپ قالدى ول، سودان سوڭ اسىعا تۇردى دا، جاتار بولمەگە كەتىپ قالدى. وندا بارىپ شاشتاردى تۋرا ەدەنگە تاستاي سالدى.
حەمنوليني كەتكەن سوڭ رومەشتى مۇلدە كوڭىلسىزدىك باستى. ىشتەي كۇلە وتىرعان وكحوي ءالسىن-الى:
رومەش-بابۋ، ءسىز: اۋىرىڭقىراپ وتىرسىز عوي دەيمىن؟ — دەپ سۇراۋمەن بولدى.
رومەش الدە بىردەمە دەپ تۇسىنىكسىز جاۋاپ قاتتى.
دەنساۋلىق جايىنىڭ تەك ەسكە الىنۋى-اق مۇڭ ەكەن، وننودا-بابۋ ءيىرىلىپ سالا بەردى.
مىنە، مىنە، كىرگەن بويدا مەن دە سونى ايتقانمىن.
رومەش سياقتى ادامدار دەنساۋلىق ساقتاۋ دەگەندى ۇناتپايدى، دەپ وكحوي كوزىن قۋلانا سىعىرايتتى. — ولار اقىل-ويمەن ءومىر سۇرەدى عوي، سول سەبەپتى ىشكەن تاماقتىڭ ءسىڭۋى سياقتى ۇساق-تۇيەككە كوڭىل اۋدارۋدى ناداندىق دەپ ەسەپتەيدى.
بۇل سوزدەردى شىنعا ساناعان وننودا-بابۋ اسقازان جايىن جۇرتتىڭ ءبارى دە، ءتىپتى فيلوسوف تا ويلاۋعا ءتيىستى ەكەنى تۋرالى تىم ۇزاق سويلەپ، شىن دالەلدەي باستادى.
رومەش ءوزىن جايىمەن جانعان وتقا سالىپ قۋىرىپ جاتقانداي سەزىندى.
مەنىڭ كەڭەسىمدى تىڭداڭىز، رومەش، — دەپ اياقتادى وكحوي ءسوزىن وننودا-بابۋدىڭ ءدارىسىن ءىشىڭىز دە ەرتەرەك جاتۋعا قامدانىڭىز.
وننودا-بابۋدا شارۋام بار ەدى، سونى تىندىرعان سوڭ كەتەمىن.
وسىلاي دەپ ەرتە-اق ايتپايسىز با! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى وكحوي تۇرا بەرىپ. — رومەشتىڭ ادەتى بۇل. بىردەمەنى جاسىرادى دا، كەزەڭى ءوتىپ كەتكەنىن كەنەت بايقاپ، ابىگەرلەنە باستايدى.
وسى سوزدەردى ايتىپ وكحوي شىعىپ كەتتى. رومەش جەرگە تەسىلە قاراپ وتىرىپ ءسوز باستادى.
— وننودا-بابۋ، ءسىز مەنى تۋعانىڭىزداي قابىلدادىڭىز، مەن ءتىپتى راحمەت-العىسىمدى قالاي جەتكىزەرىمدى دە بىلمەيمىن.
— مىنە، ءتىپتى جاقسى! سەن ءبىزدىڭ دجوگەننىڭ دوسى ەمەسپىسىڭ، ساعان مەنىڭ باسقاشا قاراۋىم مۇمكىن بە، تەگى.
ءسوز ءسويتىپ باستالىپ كەتتى، سوندا دا ءوز ويىن ورتاعا سالۋعا رومەشتىڭ باتىلى جەتپەدى. وعان كومەك رەتىندە وننودا-بابۋ:
— اسىلىندا، رومەش، سەندەي ءبىر ءقادىرلى جاستى ءوز ۇيىمىزدە بالامىزداي قارسى الاتىنىمىز ءۇشىن ءبىز دە زور باقىتتىمىز، — دەپ قويدى.
ءبىراق وسى سوزدەردەن كەيىن دە رومەش شەشىلىپ سويلەپ كەتە المادى.
— سەن جايىندا جۇرتتىڭ وسەك-اياڭى بار ەكەنىنە مۇمكىن زەر سالعان بولارسىڭ، — دەپ وننودا-بابۋ ءسوزىن جالعاستىرا بەردى. — ولار: حەمنولينيدىڭ تۇرمىسقا شىعار جايىن ويلايتىن مەزگىل جەتتى، ەندى ونى جۇرتپەن بايقاپ تانىستىرۋ كەرەك دەيدى. ال مەن ءارقاشان دا، رومەش سەنىمدى بالا عوي، ول ءبىزدى قاۋىم الدىندا ۇياتقا قالدىرمايدى دەپ جاۋاپ بەرەمىن.
— ءسىز مەنى جاقسى بىلەسىز عوي، — دەدى اقىرىندا رومەش، — ال ەگەر حەمنولينيگە لايىقتى دەپ ساناساڭىز، وندا...
— ايتپاي-اق قوي. ءوزىم دە سولاي ويلاعانمىن. ەگەر دە سەنىڭ ۇيىڭدە قايعىلى وقيعا بولماعاندا، الدەقاشان توي جاساعان بولار ەدىك. الايدا بۇل ماسەلەنى كەشەۋلەتۋگە بولمايتىنىن بايقا، اسىلىم؛ وسەك-اياڭ تۇتانىپ كەتتى، سونى ەرتەرەك وشىرسەك، سونشالىقتى جاقسى بولار ەدى. سەن قالاي ويلايسىڭ؟
— تەك سىزگە قولايلى كەزدى ويلايمىن. الايدا ەڭ الدىمەن، قىزىڭىزدىڭ پيعىلىن ءبىلۋ كەرەك ەمەس پە؟
— دۇرىس-اق، ءبىراق مەن ونىڭ كوڭىلىنىڭ سەندىك ەكەنىن جاقسى بىلەمىن عوي. ەرتەڭ ەرتەمەن ءبىز ءبارىن دە ءبىرجولا شەشىپ الامىز.
— مەنىڭ ەندى كەتۋىمە رۇقسات ەتىڭىز، ونسىز دا ءسىزدى ۇزاق ۇستاپ قالدىم.
— ءبىر ساتكە سابىر ەت. مەنىڭ ويىمشا، سەنىڭ تويىڭدى دجوببولپۋرعا جول جۇرگەنگە دەيىن جاساعان جاقسى بولار ەدى.
— ءيا... الايدا وعان دەيىن ءتىپتى از-اق كۇن قالعان جوق پا؟
— شامامەن ون كۇن بار. ەگەر سەنىڭ تويىڭ كەلەسى جەكسەنبىدە وتكىزىلەتىن بولسا، جول قامىن جاساۋعا ءۇش كۇن قالماق. رومەش، مەن سەنى بۇلاي اسىقتىرماعان دا بولار ەدىم، ءبىراق مەن ءوز دەنساۋلىعىم جايىن دا ويلاۋىم كەرەك قوي.
رومەش كەلىسىمگە كەلدى، وننودا-بابۋ تاعى ءبىر دومالاق ءدارىنى جۇتىپ جىبەردى دە ءوز بولمەسىنە جونەلدى.
ون ءۇشىنشى تاراۋ
وقۋشىلار دەمالىسى جاقىنداپ قالعان ەدى.
قاسىندا كومولانى مەيرام كەزىندە دە مەكتەپتە قالدىرۋ جايىندا رومەش پانسيون باستىعىمەن كەلىسكەن-دى.
ەرتەڭمەن تىنىش كوشەنى بويلاپ، قالانىڭ باس الاڭىنا قاراي كەلە جاتقان رومەش توي وتكەننەن سوڭ-اق كومولانىڭ بار جايىن چەممولينيگە ايتۋدى ويلادى، سودان كەيىن قولايلى ءبىر شاقتى تاۋىپ، كومولامەن سويلەسپەك.
ءسويتىپ، تولىق ۇعىنىستىق تۋادى، كومولا مەن حەمنوليني دوس بولىپ كەتەدى، ولار بىرگە، باقىتتى ءومىر سۇرەدى.
ول كومولا جايىندا تولىپ جاتقان لاقاپ-قاۋەسەتتەر تۋاتىنىن تۇسىنەتىن، سول سەبەپتى كالكۋتتادا تۇرا بەرۋدى كوزدەمەدى، توي وتكەن سوڭ-اق حادجاريباگقا كەتپەك، سوندا بارىپ ادۆوكاتتىق جۇمىسىمەن اينالىسپاق.
بوي جازىپ قايتقان سوڭ جىگىت وننودا-بابۋعا بەت الدى، كەنەت تابالدىرىق الدىندا حەمنولينيمەن ۇشىراسىپ قالدى. بۇرىن، ءدال وسىنداي كەزدەسۋدە ولار قايتسە دە الدە بىردەمەنى ءسوز ەتە باستار ەدى، ال بۇگىن حەمنوليني كەنەتتەن قىزارىپ كەتتى، جۇزىنە تاڭ شاپاعىنداي جۇمساق كۇلكى ويناپ، تومەن قارادى دا، جۇگىرە جونەلدى.
ۇيىنە ورالعان رومەش فيسگارمونياعا كەلىپ وتىردى، حەمنولينيدىڭ وزىنەن ۇيرەنگەن سول ءبىر ءان سازىن قايتالاۋعا تىرىسىپ باقتى. الايدا كۇن ۇزاق ءبىر نارسەنى قايتالاي بەرۋگە بولمايدى عوي، فيسگارمونيانى جاۋىپ قويىپ، ولەڭ وقۋعا دا كىرىستى، ءبىراق كەشىكپەي-اق ءوز ماحابباتىنىڭ كۇنى كۇلىپ تۇرعان بيىككە ەشبىر داستاننىڭ ورەسى جەتپەيتىنىنە كوزى جەتتى.
ال حەمنوليني شاتتانا ءجۇرىپ، ءۇي شارۋاشىلىعىمەن اينالىسا بەردى... اقىرى تۇستەن كەيىن عانا قولى بوسادى.
ەندى جاتىن ءۇيدىڭ ەسىگىن جاپتى دا، كەستە تىگۋگە وتىردى. بايسالدى جۇزىندە باقىت نۇرى جاينايدى؛ ماحاببات ونى تۇگەلىمەن باۋراپ العان.
داعدىلى شاي ىشىلەتىن مەرزىمنەن كوپ بۇرىن رومەش وننودا-بابۋدىڭ ۇيىنە كەلدى. بۇرىن حەمنوليني وعان قارسى ۇمتىلۋشى ەدى، بۇگىن اس ىشەتىن ءۇي دە، جوعارعى قابات تا قاڭىراپ تۇر. حەمنوليني ءوز بولمەسىنەن ءالى شىقپاعانى عوي بۇل.
مەزگىلىمەن وننودا-بابۋ كەلدى دە داستارقان باسىنا، ءوز ورنىنا وتىردى.
رومەش ءالسىن-السىن ەسىك جاققا جاسقانا قارايدى. مىنە، اياق دىبىسى ەستىلدى، جوق بۇل تەك وكحوي عانا بولىپ شىقتى.
رومەشپەن ايرىقشا جىلى شىراي بەرە امانداستى دا:
— ال مەن وسى رەتتە ساعان بارىپ كەلە جاتىرمىن، رومەش-بابۋ، دەدى.
رومەش مازاسىزدانىپ قالدى.
— نەسىنە ۇرەيلەنە قالدىڭ، رومەش، — دەپ كۇلدى وكحوي، — سىزگە شابۋىل جاسايىن دەپ جاتقان جوقپىن. ءوز ومىرىڭىزگە باقىتتى كەزەڭمەن قۇتتىقتاپ قويۋ — دوستىق بورىش ەمەس پە. سىزگە بارۋىمنىڭ بار ماقساتى وسى عانا بولاتىن.
اڭگىمە ۇستىندە وننودا-بابۋ كەنەت حەمنولينيدىڭ جوق ەكەنىن ءبىلدى. داۋىستاپ شاقىرىپ ەدى، جاۋاپ بولماعان سوڭ، ءوزى جوعارىعا كوتەرىلدى.
— وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز كەستەڭمەن بولىپ وتىرعانىڭ نە، حەم، دەدى ول، — شاي دايىن تۇر. — رومەش پەن وكحوي كەلىپ وتىر.
حەمنولينيدىڭ جۇزىنە قان ويناپ كەتتى.
— شايدى وسىندا اكەپ بەرسىن دەشى، اكە، — مىنا جۇمىستى ءبىتىرىپ تاستاۋىم كەرەك، — دەدى ول.
— مىنەزىن-اي، حەم! بىردەمەمەن شۇعىلدانساڭ بولعانى، باسقادا شارۋاڭ بولماي قالادى. ەمتيحان كەزىندە كىتاپتان باس الماپ ەدىڭ، ال ەندى، مىنە كەستەمەن اينالىسىپ كەتتىڭ، باسقا دۇنيە قاراڭ قالسا دا، قولىڭنان تاستاعىڭ كەلمەيدى. جوق، بۇل جارامايدى! بار، تومەنگە ءتۇس!
وسى ءبىر تويتارىستان كەيىن وننودا-بابۋ قىزىنىڭ قولىنان الدى دا، ەرىكسىز اس ىشەتىن ۇيگە الىپ كىردى. حەمنوليني ءتىپتى ەشكىمگە دە كوز سالمادى، بار كوڭىلى شاي قۇيۋعا عانا اۋىپ كەتكەندەي.
— سەن نەعىپ وتىرسىڭ، حەم؟ — دەپ داۋىستادى، اڭ-تاڭ بولعان وننودا-بابۋ. — مەنىڭ شايىما نەگە قانت سالىپ بەرىپ وتىرسىڭ؟ مەن شايدى ءارقاشان دا قانتسىز ىشەتىنىمدى بىلمەيتىن بە ەدىڭ.
ال وكحوي بولسا، كۇلە وتىرىپ:
— بۇگىن حەمنوليني مىرزالىعىندا شەك جوق. الا-قۇلا دەمەي جۇرتتىڭ ءبارىن دە تاتتىمەن سىيلاۋعا دايىن وتىر، — دەپ قويدى.
حەمنوليني جونىندە ايتىلعان وسى ءبىر وسپاق ازىلدەن رومەش توزگىسىز حالگە ءتۇسىپ قالدى. سول جەردە ول توي وتكەن سوڭ، وكحويمەن ات قۇيرىعىن ءبىرجولا كەسۋ كەرەك دەگەن توقتامعا كەلدى.
بىرنەشە كۇننەن كەيىن، وننودا-بابۋ ۇيىندە شايعا جينالىپ وتىرعان كەزدە وكحوي كەنەتتەن بىلاي دەدى:
— بىلەسىز بە، رومەش-بابۋ، ءسىزدىڭ نىسپىڭىزدى وزگەرتكەنىڭىز ءجون بولار ەدى.
— نەنىڭ اقىسىنا؟ — دەپ رومەش شامىرقانا، شامدانا سۇرادى.
وكحويدىڭ وسپاق-تۇسپالدارىنا ول ۇنەمى اشۋلانىپ، رەنجىپ قالاتىن.
— مىناعان قاراڭىز، — دەدى وكحوي گازەتتى جازا بەرىپ، — رومەش دەگەن ءبىر ستۋدەنت ەمتيحان كەزىندە ءوز ورنىنا باسقا بىرەۋدى جىبەرىپتى. ءبىراق اشكەرە بولىپ قالعان.
وسىنداي ءازىل اڭگىمەگە رومەشتىڭ ەش ۋاقىتتا دا بىردەن جاۋاپ بەرە المايتىنىن بىلەتىن حەمنوليني وكحوي شابۋىلى باستالسا-اق، رومەشكە بولىسا كەتۋدى مىندەتىم دەپ سانايتىن، ول بۇل جولى دا سولاي ەتتى، ءارى زىعىردانى قايناپ وتىرعانىن بايقاتپاي، كۇلە سويلەپ وكحوي سوققىسىن دارىتپادى.
— ەگەر ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز كەلەتىن بولسا، وندا وسىنداي ىسپەن اباقتىعا تۇسكەن وكحويلار دا ءبىر قاۋىم بولىپ قالار.
جوق، سىزدەر مۇنىڭ جۇزىنە قاراڭىزدارشى! — دەدى وكحوي، — جولداسىنا دوستىق پەيىلمەن اقىل ايتقىڭ كەلەدى، ال حەمنوليني بولسا، اشۋلانا باستايدى. ولاي بولسا، مەن ءقازىر سىزدەرگە تۇتاس ءبىر وقيعانى بايانداپ بەرەيىن. مەنىڭ كىشى قارىنداسىم شوروتتىڭ جوعارى دارەجەلى قىزدار مەكتەبىنە باراتىنىن، ازىرشە، وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر. مىنە، ءسويتىپ، كەشە كەشكە ول ماعان كەلىپ: "بىلەسىڭ بە، دادا، رومەشتىڭ ايەلى ءبىزدىڭ مەكتەپتە وقيدى" دەمەسى بار ما. مەن وعان "اقىماقسىڭ، دۇنيەدە باسقا رومەشتەر جوق دەيسىڭ بە؟"— دەيمىن.
"كىم بولسا دا، ايەلىنە قاتىگەز ادام"، — دەيدى شوروت، — مەيرام اس ۇيىندە بارلىق قىزدار ۇيلەرىنە تارايدى، ال ول ءوز ايەلىن پانسيوندا قالدىرماق. بايعۇس، جىلاي-جىلاي ەۋ قاراڭعى بولىپ قالا جازدادى".
سوندا عانا ماعان بۇل ءبىر ماڭىزدى ءىس ەكەن دەگەن وي كەلدى: ويتكەنى شوروت سياقتى باسقالاردىڭ دا جاڭىلىسۋى مۇمكىن عوي.
وننودا-بابۋ كوڭىلدەنە كۇلدى: ىشىنەن اداسقانسىڭ، وكحوي، سەن! وسىنداي ساندىراقتاردى ايتۋعا بولادى. باسقا ءبىر رومەش ايەلىن جىلاتىپ مەكتەپكە تاستاپ كەتكەن ەكەن دەپ رومەش ءوز ەسىمىن ءقايتىپ وزگەرتپەك؟
رومەش كەنەت قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. ۇستەل باسىنان تۇرەگەلدى دە، بولمەدەن شىعا جونەلدى.
وننودا-بابۋ، سىزگە نە بولدى؟ رەنجىپ قالعان جوقسىز با؟ مەن الدە ءبىر كۇدىك جاسايدى ەكەن دەپ قالىپ جۇرمەڭىز، — دەپ داۋىستادى.
وكحوي ءسويتتى دە رومەشتىڭ سوڭىنان جۇگىردى.
شىنىندا مۇنىسى يەسى بۇلاردىڭ؟ — دەپ وننودا-بابۋ شىرىلداپ قالدى.
حەمنوليني كەنەت سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
ال ساعان قاتىستى نە با بۇل جەردە، حەم؟ نەگە جىلايسىڭ؟ دەپ وننودا-بابۋ ۇرەيلەنە سۇرادى.
— اكە، وكحوي بابۋ ءتىپتى ءادىل ەمەس، دەدى ول اقىر-سوڭىندا وكسىگىن باسا الماي ءبىزدىڭ ۇيدە قالايشا ول ءقادىرلى ادامعا ءتىل تيگىزەدى!
جوق، وكحوي جاي عانا ءازىل ەتتى، شىن كورىپ قالۋدىڭ كەرەگى جوق.
— مۇنداي ءازىلدى مەن كوتەرە المايمىن، — دەدى دە حەم جوعارعى قاباتقا شىعىپ كەتتى.
كالكۋتتاعا كەلگەن سوڭ كومولانىڭ كۇيەۋىن تابۋ ءۇشىن رومەش كوپ ازاپتانعان جوق. اقىر-سوڭىندا قىزدىڭ اعاسى تارينيچورون تۇراتىن دحوباپۋكۋر دەپ اتالاتىن كىشكەنە ءبىر قىستاقتى سۇراستىرىپ ءبىلدى. رومەش وعان حات جازدى.
جاڭادا باياندالعان وقيعانىڭ كەلەسى كۇنى ول ءوز حاتىنا جاۋاپ الدى. تارينيچورون سول ءبىر اپاتتان كەيىن قارىنداسىنىڭ كۇيەۋى نوليناكحا جايىندا ەشبىر حابارى جوق ەكەنىن جازىپتى. نوليناكحا رانگپۋردا دارىگەرلىك قىزمەت اتقارىپ تۇرعان ەكەن. تارينيچورون سول رانگپۋرعا دا حات جازىپ، وندا دا كۇيەۋ بالاسى جايىندا ەش حابار-وشار جوق ەكەنىنە كوزى جەتىپتى. ال نوليناكحانىڭ قاي جەردىكى ەكەنىن تارينيچورون بىلمەيتىن كورىنەدى.
ەندى كومولانىڭ كۇيەۋى ءتىرى بولار دەگەن رومەش ءۇمىتى ءۇزىلىپ قالدى.
سول كۇنگى پوشتامەن وعان باسقا دا كوپتەگەن حاتتار كەلدى: مۇنىڭ ۇيلەنۋىمەن قۇتتىقتاعان ءوز دوستارى ەكەن. بىرەۋلەرى مەيرام كۇنىنە قوناق شاقىر، توي جاسا دەپ تالاپ ەتەدى، ەكىنشىلەرىنىڭ قۋانىشىڭدى حابارلامادىڭ، بۇگىن كەلدىڭ دەپ ازىلگە سىيعىزعان وكپە-نازى دا بار.
وسى ءبىر شاقتا وننودا-بابۋدىڭ قىزمەتكەرى حات اكەپ بەردى. حەمنولينيدىڭ جازۋىن كورگەندە رومەشتىڭ جۇرەگى تۋلاپ كەتتى.
"وكحويدىڭ سوزدەرى وعان كۇدىك سالعان عوي، سونى سەيىلتۋ ءۇشىن ماعان وسى حاتتى جازىپ وتىر عوي"، — دەپ ويلادى رومەش.
حات قىسقا عانا قايىرىلعان:
"كەشكە وكحوي-بابۋ مۇلدە دۇرىس جاسامادى. مەن بۇگىن ازاندا ءسىزدى كەلەتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. نەلىكتەن كەلمەدىڭىز؟ وكحوي-بابۋدىڭ ايتقاندارىن كوڭىلگە سونشا اۋىر الۋدىڭ قاجەتى نە؟ ونىڭ ءبىر دە ءبىر سوزىنە مەنىڭ سەنبەيتىنىمدى بىلەسىز عوي. بۇگىن قايتسە دە ەرتەرەك كەلىڭىز، كەشەگىدەي كەستە تىگىپ ۇستىڭگى بولمەدە وتىرىپ قالمايتىن بولامىن".
رومەش وسى ءبىر ازعانا سوزدەردەن حەمنولينيدىڭ ءبارىن دە كەشىرگىش، راقىمشىل دا سەزىمگە تولى جۇرەگىن ازاپتاعان شەر بار ەكەنىن اڭعاردى، كوزىنە ىستىق جاس تولىپ كەتتى.
رومەش كەشەگى كەشتەن بەرى مۇنى حەمنولينيدىڭ اسىعا كۇتكەنىن، بار پەيىلىمەن قايعىسىن جەڭىلدەتكىسى كەلگەنىن ءتۇسىندى. ءتۇن ءوتتى، ساسكە ءتۇس تە بولىپ قالدى، ال رومەش بولسا، ءالى جوق، ودان ءارى حەمنولينيدىڭ ءداتى شىداماعان، مىنا حاتتى جازىپ جىبەرگەن.
حەمنولينيگە بارلىق سىردى كەشەۋلەمەي اشۋ كەرەكتىگىن رومەش ەرتەرەك ويلاعان ەدى. مىنە ەندى كەشەگى وقيعادان كەيىن سول سىردى ورتاعا سالۋ تىم اۋىر بولىپ كەتتى: ويتكەنى ەندى كىم بولسا دا: "رومەش ءوز ىسىنە جاۋاپ بەرگىسى كەلمەيدى، قۇتىلىپ كەتكىسى كەلەدى"، دەپ ويلاۋى مۇمكىن عوي. ونىڭ ۇستىنە مۇنىڭ ءبارى وكحويدىڭ جەڭىسى بولىپ شىعادى دەگەن وي رومەشتى جەگىدەي جەيدى. "وكحوي شىنىندا دا كومولانىڭ كۇيەۋىن باسقا ءبىر رومەش دەپ سانايدى"، دەپ ويلادى جىگىت، — ايتپەسە، ول جاي ءبىر ازىل-وسپاقپەن شەكتەلىپ قالماي، ايقاي-شۋ كوتەرىپ جىبەرگەن بولار ەدى. قايتكەن كۇندە دە كەشەۋلەمەي ءبىر امالىن تاپقان ءجون".
ءبىراق سول جەردە تاعى دا ءبىر حات كەلدى. كومولا وقيتىن مەكتەپتىڭ باستىعىنان كەلگەن ەكەن. ول، كومولانىڭ تىم جابىرقاڭقى جاعدايدا جۇرگەنىن، سول سەبەپتى مەيرام كەزىندە ونى پانسيوندا قالدىرۋعا ەشقانداي قاقىسى جوق ەكەنىن جازىپتى. دەمالىس كەلەسى سەنبىدەن باستالادى، سول كۇنى ول قىزدى ۇيىنە الۋعا ءتيىستى.
كەلەسى سەنبىدە كومولانى ۇيگە اكەلۋ كەرەك! ال جەكسەنبىدە ونىڭ ويى بولماق.
وقىستان ۇيگە وكحوي جۇگىرىپ كىردى.
— رومەش-بابۋ، ءسىز مەنى كەشىرۋگە ءتيىستىسىز، — دەدى ول، — ەگەر دە سونداي ءبىر ءزىلى جوق ازىلگە ءسىزدىڭ سونشالىقتى اشۋلانىپ قالاتىنىڭىزدى بىلسەم، ول اڭگىمە جايىن قوزعاماعان بولار ەدىم. البەتتە جۇرت قيتىمداي بولسا دا شىندىق بولسا عانا اشۋلانادى عوي، ال مەنىڭ سوزىمدە جۇرت الدىندا ءوز اشىنعانىڭدى كورسەتەتىندەي ەشبىر ءزىل دالەل جوق. كەشەدەن بەرى وننودا-بابۋ ماعان ۇرسۋمەن ءجۇر، ال حەمنوليني ءتىپتى سويلەسكىسى دە كەلمەيدى. بۇگىن ازاندا مەن كىرە بەرگەنىمدە ول تۇردى دا كەتىپ قالدى. ايتىڭىزشى، نە جامانشىلىق جاساپ تاستادىم؟
— مۇنىڭ ءبارىن ءبىز كەزىندە تالقىلارمىز. ال ءقازىر، كەشىرە كورىڭىز، قولىم تيمەيدى، — دەدى رومەش.
— ءا، تۇسىنەمىن، تويعا ازىرلىك قوي، — يە، يە! ۋاقىت تىم از قالدى! وندا مەن بۇل ءبىر جاقسى شارۋاعا كەدەرگى جاسامايىن. ساۋ تۇرىڭىز، دەدى دە وكحوي عايىپ بولدى.
ال رومەش وننودا-بابۋدىڭ ۇيىنە بەتتەدى. كىرە بەرىپ بىردەن حەمنولينيدى كوردى. ونىڭ ەرتەمەن كەلەتىنىنە تولىق سەنگەن حەمنوليني دايىندىق جاساعان: ءتورت بۇكتەلىپ ورامالعا ورالعان كوستە ۇستەلدە جاتىر. ۇستەل جانىنا فيسگارمونيا قويىلعان. قىز ادەتتەگىسىنشە رومەشكە كۇي ۇيرەتەرمىن دەپ جورامالداسا كەرەك. ىشتەي باسقا دا ءبىر كۇيدى — تەك ماحاببات وتىنا شالدىققان جانداردىڭ جۇرەك كۇيىن، تەك سولاردىڭ وزدەرىنە عانا تانىس كۇيدى ەستيمىن دەپ ۇمىتتەنگەندەي.
رومەشتى كورگەن بەتتە ونىڭ جۇزىنە نازىك ءبىر كۇلكى جۇگىرىپ ەدى، ءبىراق سول شاعىندا جوعالىپ كەتتى، ويتكەنى رومەش بىردەن وننودا-بابۋدىڭ قايدا ەكەنىن سۇراعان-دى.
اكەم ءوز كابينەتىندە، — دەدى قىز. — ول كىسى سىزگە سونشالىقتى قاجەت نە ەدى؟ الدە كۇتە تۇرارسىز. اكەم شاي ىشۋگە تومەنگە تۇسەدى.
— مەنىڭ قاۋىرت شارۋام بار ول كىسىدە. كۇتە المايمىن.
— وندا ءوزىڭىز بارىپ كىرىڭىز.
رومەش كەتىپ قالدى.
"قاۋىرت شارۋا!" بۇل دۇنيەدە شارۋا بىتكەندى كەشىكتىرۋگە بولمايدى، تەك ماحاببات قانا قاقپا الدىندا ءوز ساعاتىن سابىر شىداممەن كۇتىپ تۇرا بەرۋگە ءتيىستى.
ءدال وسى ءبىر مينۋتتا اشىق كۇز كۇنى تەرەڭ العان دەم-تىنىسىمەن وزىندىك قۋانىش-قازىنانىڭ التىن ەسىگىن اشا بەرگەندەي بولىپ ەدى.
حەمنوليني فيسگارمونيادان كەيىن شەگىندى دە، ۇستەلگە كەلىپ وتىردى، كەستەنى قولىنا الدى. ءبىراق ينە شۇبەرەك بەتىندە جورعالاماي، مۇنىڭ تۋرا جۇرەگىنە سۇعىلىپ جاتقانداي ءبىر سەزىم پايدا بولدى.
رومەشتىڭ تىعىز شارۋاسى كوپ ۋاقىتتى تالاپ ەتپەك! ول شارۋا رادجاعا ۇقساپ، قانشا ۋاقىتتى كەرەك ەتسە، سونشاسىن الادى دا قويادى، ال ماحاببات تەك قايىر-ساداقا كۇتۋگە امالسىز كونۋگە ءتيىستى.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
رومەش وننودا-بابۋعا كەلىپ كىردى.
قاريا بەتىن گازەتپەن بۇركەپ قالعىپ وتىر ەكەن. رومەش اقىرىن عانا جوتەلىپ قويدى. وننودا-بابۋ سول ساتتە ويانىپ كەتتى دە وعان گازەتتى ۇسىنا بەردى:
— سەن وقىدىڭ با، رومەش، بۇل جىلى وبا اۋرۋىنان قانشاما ادام ولگەن؟
ءبىراق رومەش ءوزىنىڭ كەلگەن جايىن بىردەن بايانداۋدى قولايلى دەپ تاپتى.
— تويدى كەيىنگە قالدىرۋعا تۋرا كەلەتىن سياقتى، — دەدى ول. — مەنىڭ تىعىز شارۋام بولىپ قالدى.
بۇل سوزدەر وعان وبا اۋرۋىنىڭ قۇرباندارى جايىن بىردەن ۇمىتتىردى. بىرنەشە مينۋت ول سول وتىرعان كۇيى رومەشكە تەسىلە قارادى. سودان كەيىن:
— نە بولىپ قالدى، رومەش؟ شاقىرۋ قاعازى تاراتىلىپ قويىلدى عوي، — دەدى وننودا-بابۋ.
— شاقىرىلعانداردىڭ بارىنە، توي كەلەسى جەكسەنبىگە قالدىرىلدى دەپ بۇگىننەن قالدىرماي حابارلاۋ كەرەك.
— سەن مەنى تاڭ-تاماشا ەتىپ وتىرسىڭ، رومەش. بۇل كەز كەلگەن مەرزىمگە كەيىنگە قالدىرا سالاتىن جانە ويلاعان كۇندى بەلگىلەي سالاتىن سوت ۇدەرىسى ەمەس قوي! تىعىز شارۋاڭ نە بۇل، بىلۋگە بولا ما؟
— ول شىنىندا دا قاۋىرت تا، ۇلكەن شارۋا.
— "قاۋىرت شارۋا!"— دەدى دە وننودا-بابۋ جەل قۇلاتقان بانان اعاشىنداي كرەسلوعا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. — وتە جاقسى، ءتىپتى تاماشا! — دەي بەردى ول، — دەگەنمەن نە ىستەسەڭ دە ءوزىڭ بىلەسىڭ. تويدى كەيىنگە كوشىرگىڭ كەلەدى ەكەن، كوشىر! ال ەگەر مەنەن سۇرايتىن بولسا، مەن ەشتەڭەنى دە بىلمەيمىن، بىلەتىن تەك كۇيەۋ بالا عانا. تويدىڭ يت سەبەپتى كەيىنگە قالدىرىلعانىن جانە قاي كۇنگە تاعايىندالعانىن تەك سوتتىڭ ءوزى عانا ايتا الادى دەيمىن.
رومەش باسىن تومەن سالىپ ءۇنسىز تۇردى.
ايتپاقشى، مۇنى حەمنولينيگە ايتتىڭ، با؟ — دەپ سۇرادى وننودا-بابۋ.
جوق، ول ءالى بىلە قويعان جوق.
ول ونىڭ بىلگەنى تەرىس بولا قويماس ەدى، ويتكەنى بۇل جالعىز سەنىڭ تويىڭ عانا ەمەس قوي.
سىزبەن سويلەسكەن سوڭ ايتايىن دەپ ەدىم وعان.
— حەم! — دەپ شاقىردى وننودا-بابۋ.
— نە كەرەك، اكە؟ — دەپ سۇرادى قىز بولمەگە كىرە بەرىپ.
رومەش الدە ءبىر ماڭىزدى شارۋامەن بايلانىستى ءقازىر توي جاساۋعا ۋاقىتىم جوق دەيدى.
حەمنولينيدىڭ ءوڭى وزگەرىپ كەتتى، رومەشكە تەسىلە قاراپ قالدى.
جىگىت كىنالى كەيىپپەن ءۇنسىز تۇر. بۇل حابار حەمنولينيگە ءدال وسىنداي تۇرپايى تۇردە باياندالادى دەپ ويلاماعان ەدى ول.
سونداي ءبىر تۇتقيىلدان، ءارى دورەكى تۇردە جەتكەن وسى ءبىر جايسىز حاباردىڭ حەمنوليني جۇرەگىنە قانداي اۋىر جاراقات تۇسىرەرىن رومەش قاسىرەت شەككەن بار جۇرەگىمەن جەتە تۇسىنەدى. الايدا بار ما! جانە ول وقتىڭ حەمنوليني جۇرەگىنە قادالعانىن دا رومەش كورىپ تۇر.
ايتىلعان ءسوزدى جۋىپ-شايار ەشتەڭە دە بولمادى. ءبارى دە ايقىن، تۇسىنىكتى تويدى قالدىرۋ كەرەك، رومەشتىڭ قاۋىرت شارۋاسى بار جانە ونىڭ نەندەي شارۋا ەكەنىن دە ايتقىسى كەلمەيدى. جاڭا ءبىر دالەل مانەكەردى ويلاپ تابا المايسىڭ بۇل جەردە.
وننودا-بانب قىزىنا قارادى:
ال بۇل ءوز شارۋالارىڭ. قالاي بولاتىنىن سەندەر سەندەر وزدەرىڭ شەشىڭدەر.
اكە مەن ەشتەڭەنى دە بىلگەنى جوق ەدىم، دەپ باسىن تومەن ۇستاپ تۇرىپ حەمنوليني. سونى ايتتى دا، نوسەر بۇلتى كوكتە ويناپ شىعا كەلگەندە سوڭعى ساۋلەسىندەي ەسىكتى اشىپ، جاپتى دا جوق بولىپ كەتەدى.
وننوندا-بابۋ وتىرعان بولىپ ويعا شومدى.
رومەش ءبىراز ۋاقىت قوزعالىسسىز وتىردى. سودان كەيىن وقىس تۇرەگەلدى دە، بولمەدە شىعا جونەلدى.
تورگى ۇلكەن بولمەگە كىرە بەرىپ تەرەزە الدىندا تىم-تىرىس تۇرعان حەمنولينيدى كوردى.
ونىڭ كوز الدىندا مەيرام الدىنداعى كالكۋتتا جاتتى. كوكتەمگى وزەندەي بولىپ بارلىق كوشەلەر مەن بۇرىلىستاردا الاساپىران، الا-قۇلا ادام تاسقىنى قايناپ، جوسىلادى.
رومەش حەمنولينيگە بەتتەي بەرىپ ىركىلىپ قالدى. بىرنەشە مينۋت وعان تەسىلە قارادى. كۇزگى جۇمساق كۇننىڭ ساۋلەسىمەن نۇرلانىپ، تەرەزە الدىندا تاستاي قاتىپ، قوزعالىسسىز قالعان مىنا سىمباتتى تۇلعا ونىڭ ويىندا ۇزاق ۋاقىت ساقتالىپ قالارداي. جۇقا دوڭگەلەك ءجۇزى دە، ادەمى بۇرىمى دا، جەلكە تۇسىنداعى كىشكەنە ءبىر بۇيرا شاشى دا، التىن القانىڭ جۇمساق رەڭكى دە، ءتىپتى ءساريىنىڭ سول يىعىنان ەركىن، مول اسىپ تۇسكەن شەتى دە، — ءبارى دە رومەشتىڭ ازاپ شەككەن جۇرەگىندە زەرگەردىڭ شاپقىشىمەن ويىپ تۇسىرگەندەي ايقىن ءىز قالدىردى.
رومەش اقىرىن ءجۇرىپ قىزعا جاقىندادى. ءبىراق حەمنولينيگە مىنا قاسىندا تۇرعان جىگىتتەن گورى كوشەدە ولاي-بۇلاي ءوتىپ جاتقاندارعا قاراۋ سۇيسىنەرلىكتەي ءىس سياقتى.
— مەنىڭ سىزگە ءوتىنىشىم بار، — دەدى ول قالتىراعان، جىلامسىراعان داۋىسپەن.
ونىڭ بۇل سوزىندە قانشالىقتى شەر، جالبارىنۋ بار ەكەنىن سەزىنگەن حەمنوليني بۇعان شاپشاڭ بۇرىلدى.
— سەنشى ماعان، — دەدى رومەش، العاش رەت وعان "سەن" دەپ سويلەپ. — سەنەمىن دەپ ۋادە ەتىڭىزشى. ەش ۋاقىتتا سەنى الداماسقا ءبىر ءتاڭىردى كۋا ەتەيىن.
سودان كەيىن رومەش ۇندەمەي قالدى، كوز اياسى جاسقا تولىپ كەتتى.
سول شاقتا حەمنوليني ونىڭ جۇزىنە تۋرا قارادى، بۇل قاراستان ول ازاپ پەن ماحابباتتى كوردى. الايدا قاس قاعىمنان كەيىن قىز ەزىلىپ كەتتى، كوزدەن اققان ىستىق جاس ومىراۋىن جاپتى.
ءدال وسى تەرەزە الدىندا ءۇنسىز دە وڭاشا تۇرىپ ولار تاماشا ۇعىنىستىق تاپقانداي ەدى. ەكەۋى دە كەرەمەت ءبىر جان تىنىشتىعىنا بولەندى.
رومەشتىڭ بويىن ەنجار قاپالىق باستى، بىرنەشە مينۋت ءۇنسىز ءوتتى. سودان كەيىن ول تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ، كەڭ تىنىس جەڭىلدىك العانداي بولدى دا:
— تويىمىزدى ءبىر جۇما كەيىنگە نە سەبەپتى قالدىرعانىمدى بىلگىڭ كەلە مە؟ — دەدى.
حەمنوليني ءۇنسىز عانا باسىن شايقادى.
جوق، بۇل جايدى ونىڭ بىلگىسى كەلمەگەن ەدى.
— وندا مەن ءبارىن دە تويدان كەيىن ايتايىن.
توي دەگەندە حەمنولينيدىڭ بەتىنە ءالسىز ءبىر قىزىل ويناپ شىعا كەلدى.
بۇگىن، ءتۇس قايتا رومەش كەلەدى دەپ قۋانا ءجۇرىپ تارانىپ-سىلانعان حەمنولينيدىڭ تولىقسىعان وي دۇنيەسىنە قيىن-قيلى ازىل-اڭگىمەلەر مەن سۇحباتتاستىق سىرلار، كەلەشەك باقىتتىڭ تاعى سونداي ەلەستەرى ورالعان ەدى. ءبىراق بىرنەشە مينۋتتان كەيىن بىر-بىرىمىزگە ادالدىقتىڭ الەكەيلى گۇل القاسىن كيگىزەمىز دەپ تۇرعاندا، كوپ جاسى توگىلەر دەپ، ارالارىندا تۇسىنىسپەس ءبىر جايلار بولادى دەپ ويلاپ پا ول؟
ولار ءبىر ءسات جاي عانا قاتار تۇرماقشى ەدى. سودان تۋار شەكسىز قۋانىش پەن جان تىنىشتىعى بىر-بىرىنە دەگەن مولشەرسىز سەنىم ولاردى بۇرىنعىدان دا جاقىنداتا تۇسەردەي ەدى عوي.
سەنىڭ اكەمە بارۋىڭ كەرەك، — دەدى ءبىر كەزدە حەمنوليني. — ول تىم قاپا بولىپ قالدى.
دۇنيە جىبەرگىسى كەلگەن الەمەتتىڭ ءبارىن قاسقايا تۇرىپ قارسى پلۋگا دايىن، قاسىرەتتەن ادا بولعان رومەش وننودا-بابۋعا تارتتى.
ون بەسىنشى تاراۋ
رومەش قايتا كەلىپ كىرگەندە وننودا-بابۋ وعان دەگبىرسىزدەنە قارادى.
شاقىرىلعانداردىڭ ءتىزىمىن بەرىڭىزشى ماعان، مەن ولارعا تويدىڭ كەيىنگە قالدىرىلعانىنا بۇگىننەن قالدىرماي حابارلايتىن بولايىن، — دەدى رومەش.
— ءسويتىپ، دەگەنمەن دە كەيىنگە قالدىراتىن بولدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى وننودا-بابۋ.
— ءيا، ويتپەسكە امالىم جوق.
— ولاي بولسا، ءبىر نارسەنى ۇمىتپا، دوستىم؛ مۇندا مەنىڭ شارۋام جوق، نە كەرەك بولسا، ءوزىڭ جاسا، جۇرتقا كۇلكى بولعىم كەلمەيدى. ەگەر سەن نەكە ماسەلەسىن الدە ءبىر بالانىڭ ويىنشىعىنا اينالدىرساڭ، ەڭ جاقسىسى تۇستاس ادامداردىڭ وعان ارالاسپاعانى ءجون بولادى. شاقىرىلعانداردىڭ ءتىزىمى مىنەكي. بۇل شاقىرىلۋعا جۇمسالعان قاراجاتتىڭ دەنى زايعى كەتەتىن بولدى، ال مەن اقشانى سۋشا شاشا المايمىن.
شىعىن، ماشاقاتتىڭ بار اۋىرتپالىعىن رومەش ءوز موينىمەن كوتەرۋگە ءازىر ەدى. شىعۋعا ىڭعايلانا بەرگەندە ونى وننودا-بابۋ توقتاتتى:
رومەش، تويدان كەيىن ادۆوكاتتىق پراكتيكاڭدى قايدا وتكىزبەكسىڭ، شەشتىڭ بە؟ كالكۋتتادا قالمايتىن شىعارسىڭ دەپ ويلايمىن؟
ارينە، سولاي. باتىس جاقتان ءبىر قولايلى ورىن ىزدەستىرەمىن.
مىنە، مۇنىڭ دۇرىس. ماسەلەن، ەتوييا جامان جەر ەمەس. ونىڭ سۋى اسقازانعا تىم پايدالى. مەنىڭ ەتوييادا ءبىر اي تۇرعانىم بار، مەن سوندا تاماققا زاۋقىم سوققىش بولىپ كەتكەنىن دە بايقاپ ەدىم. بىلەسىڭ بە، دوستىم، دۇنيەدەگى بار اسىلىم مەنىڭ حەم عوي. ول مەنسىز تولىق باقىتتى بولا المايدى. ونسىز مەندە دە تىنىشتىق جوق. سەنىڭ ەڭ قولايلى جەردى تاڭداپ الۋىڭدى ويلاپ جاتقانىم دا سول سەبەپتى.
رومەش ءوزىن ايىپتى ساناپ تۇر. وننودا-بابۋ سول ءساتتى پايدالانىپ، ءوز دەگەنىن ايتىپ جاتىر. ءقازىر ول ەتوييا تۇگىل، گارونى، نەمەسە چەراپۋندجيدى ۇسىنسا دا كەلىسىمىن بەرە سالاتىن جايى بار ەدى.
— جاقسى، مەن ەتويياداعى ادۆوكاتۋراعا جازىلىپ قويايىن، — دەدى رومەش شىعىپ بارا جاتىپ.
تويدىڭ كەيىنگە قالدىرىلعانىن دا ءوزى حابارلايتىن بولدى.
ءبىرازدان كەيىن وكحوي كەلدى. وننودا-بابۋ بىردەن وعان تويدىڭ كەيىنگە قالدىرىلعانىن ايتتى.
— ءسىز نە ايتىپ وتىرسىز! مۇمكىن ەمەس بۇلاي بولۋى! — دەپ وكحوي داۋىستاپ جىبەردى. — توي بۇرسىگۇنى بولۋعا ءتيىستى عوي.
— ارينە، جاعداي مىناداي بولماعاندا، ۋاقتىلى وتكەندە جاقسى بولاتىن ەدى، — دەدى وننودا-بابۋ. — ءبىراق سىزدەردەن — وسى كۇنگى جاستاردان نەنى بولسا دا كۇتۋگە بولادى عوي.
وكحوي كەرەمەت قام جەگەن، ۋايىم باسقان ءبىر كۇيگە ءتۇستى. قامقورسي سويلەپ جاتىر.
— كۇيەۋ بالا بولار دەپ قۇرىق سالعان ادامنان كوز جازىپ قالماي، باقىلاپ وتىرۋ كەرەك. قىزىڭنىڭ تاعدىرىن سەنىپ تاپسىرار ادامنىڭ بارلىق جايىنا قانعان ءجون. ول ءتىپتى قۇداي تاعالانىڭ ءوزى بولسا دا، مۇنداي ىستە بايقاۋلى بولعان دۇرىس.
— ەگەر دە رومەش سياقتى جاس جىگىتتەر كۇدىك تۋعىزاتىن بولسا، وندا دۇنيەدە ەشكىمگە دە سەنۋگە بولماس! — دەپ وننودا-بابۋ قارسىلىق ءبىلدىردى.
— ال رومەش، تويدى نە سەبەپتى كەيىنگە قالدىرعانىن ايتتى ما؟ — دەپ سۇرادى وكحوي.
— جوق، — دەپ مۇڭايا باسىن سيپادى وننودا-بابۋ. — ول مۇنىسىن ايتقان جوق. مەن وسى ءبىر ساۋالدى قويعانىمدا ول سولاي بولعالى تۇر دەپ جاۋاپ بەردى.
وكحوي كۇلكىسىن جاسىرماققا تەرىس اينالىپ كەتتى.
— الايدا، قىزىڭىزعا ءبارىن دە ايتقان بولار؟ — دەپ سۇرادى ول تاعى دا.
— مۇمكىن.
— قىزدىڭ ءوزىن شاقىرىپ الىپ، ءىستىڭ ءمانىن بىلسەك قايتەدى؟
— مىنە، بۇل دۇرىس-اق، — دەپ قوشتادى وننودا-بابۋ، سودان كەيىن قىزىنا داۋىستادى.
بولمەگە حەمنوليني كىردى، ءبىراق ول وكحويدى كوردى دە اكەسىنىڭ جانىنا كەلىپ ودان كەسكىنىن جاسىرا ءبىر قىرىن تۇردى.
— تويدى نە سەبەپتى كەنەتتەن كەيىنگە قالدىرۋعا تۋرا كەلگەنىن رومەش ايتتى ما ساعان؟ — دەپ سۇرادى وننودا-بابۋ.
حەمنوليني باسىن شايقادى.
— ال ءوزىڭ سۇراپ ءبىلدىڭ بە؟
— جوق.
— تاڭ قالارلىق ءىس! رومەشتىڭ ءوزى سياقتى سەن دە قىزىقسىن. رومەش ۇيلەنۋگە ۋاقىتىم جوق دەيدى، ال سەن، "جاقسى، كەيىن-اق قوسىلارمىز" دەپ كونە سالاسىڭ. بارى سول! ماسەلە ادا بولعان!
وكحوي حەمنوليني جاعىنا شىقتى.
— ەگەر ادام ءوزىنىڭ ءىس-قىلىعىن اشقىسى كەلمەسە، زورلاپ ايتقىزۋدىڭ قاجەتى نە. ەگەر رومەش-بابۋدىڭ ءوزى ءبارىن دە ورتاعا سالاتىن بولسا، اڭگىمە باسقا.
— بۇل جونىندە كولدەنەڭ ادامداردىڭ پىكىرىن تىڭداعىم كەلمەيدى. بۇل وقيعانىڭ ماعان ەشبىر اسەرى بولعان جوق، — دەپ حەمنوليني قىستىعا ايتتى دا، اسىعا باسىپ شىعا جونەلدى.
وكحويدىڭ ءوڭى كۇرەڭىتىپ كەتتى، ءبىراق ول زورلانا كۇلدى.
— دوستىق — جاقسى اتاققا جەتكىزبەيتىن كاسىپتىڭ ءبىرى، دۇنيە سولاي جارالعان. سول سەبەپتى مەن ونىڭ بار ءمان-ماڭىزىن تۇسىنەمىن. ازەر بولسا جەك كورەرسىز، نە ۇرسارسىز، سوندا دا رومەشكە سەنە المايتىنىمدى ايتپاقپىن. ءسىزدىڭ بەتىڭىزگە بولماشى بولسا دا شىركەۋ تۇسكەلى تۇرعانىن كورىپ تىنىش قالا المايمىن. بۇل مەنىڭ السىزدىگىم، مويىندايمىن ونى. نە بولسا دا، ەرتەڭ دجوگەن كەلمەك، ەگەر ول وسىنىڭ ءبارىن ەستىپ ءبىلىپ، قارىنداسىنىڭ تاعدىرىنا نەمكەتتى قارايتىن بولسا، مەن ودان ءارى اۋزىمدى اشپاي-اق قويايىن.
وكحويدان رومەشتىڭ مىنەز-قىلىعىن سۇرايتىن ەڭ ءبىر قولايلى شاقتىڭ كەلگەنىن وننودا-بابۋ سەزگەن بولاتىن ءبىراق ونىڭ ايقاي-شۋدى جەك كورەتىن ءبىر مىنەزى بار ەدى. ويتكەنى ايقاي-شۋ الدەبىر سىر اشكەرە بولا باستاعاندا كوتەرىلىپ كەتەدى عوي.
ومپودا-بابۋ اشۋمەن وكحويعا دۇرسە قويا بەردى.
سەن تىم ءشۇباشىل، كۇدىكشىل ادامسىڭ، وكحوي! ەشبىر دالەل-بالەكسىز سەن قالايشا...
وكحوي ءوزىن ۇستاي بىلەتىن ەدى، ءبىراق بۇل جەردە ونىڭ دا شىدامى جەتپەي قالدى، شاپشاڭ سويلەپ كەتتى.
وننودو-بابۋ تىڭداڭىز مەنى، مەنىڭ جەتىمسىز جاعىم تولىپ جاتىر مەن كۇيەۋدى "كۇندەيمىن،"، "كيەلىگە" كۇدىكتەنەمىن، قىزداردى فيلوسوفياعا ۇيرەتۋ ءۇشىن ءبىلىمىم دە جەتپەيدى جانە ولارمەن پوەزيا جونىندە اڭگىمەلەسە المايمىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قاتارداعى اداممىن. الايدا مەن ءسىزدىڭ ۇيگە ءبىرجولاتا بەرىلگەن ءسىزدى جان-تانىمەن سۇيەتىن جان ەدىم. كوپ جايلاردا مەنىڭ رومەشپەن تالاسا المايتىنىما دا كوزىم جەتەدى، ءبىراق مەن سىزدەن ەشتەڭە دە جاسىرىپ كورمەگەنىمدى ماقتانىش ەتە الامىن. مەن موماقان تۇرىپ سىزدەن ساداقا سۇراي الامىن، ءبىراق ۇيىڭىزگە باسىپ كىرىپ، ءسىزدى توناپ كەتۋگە ەبىم جوق. مۇنىمەن نە ايتقىم كەلىپ تۇرعانىن ەرتەڭ-اق بىلەتىن بولاسىز.
ون التىنشى تاراۋ
رومەش ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن حات جونەلتۋمەن بولدى. سودان كەيىن جاتىپ ەدى، كىرپىگى ىلىنبەي قويدى. توعىسار جەردەگى گانگ مەن دجامۋنا سۋىنداي بولىپ، ويى ەكى ارنادا تولقيدى. ءبىرى جارقىن، ءبىرى كۇڭگىرت ارنا. سول ەكى تاسقىن توعىسا كەلىپ، ۇيقىسىن شايداي اشادى. ول ەكى جاعىنا كەزەك اۋناپ ۇزاق جاتتى، سودان كەيىن تۇردى دا تەرەزە الدىنا كەلدى. قۇلازىعان شولاق كوشەنىڭ ءبىر بەتىنە قارسىداعى ۇيلەردىڭ كولەڭكەسى ءتۇسىپ، قاراڭعى تارتادى، ال ەكىنشى بەتىندە اق جولاق اي ساۋلەسى جالتىرايدى.
رومەش قيمىلسىز تۇر. ەندى ونىڭ ويى تىرشىلىك دۇنيەسىنەن تىس ءبىر سابىرلى تىنىشتىعى بار دا، جاۋلىق، ازازىلدىگى، قايعى-قاسىرەتى جوق شەكسىز الەمگە شارىقتادى. سول ءبىر ءتۇپسىز دە مەڭىرەۋ الەمنىڭ ارعى، بىزگە جۇمباق جاعىنان كەلگەن ءومىر مەن ءولىمنىڭ، ەڭبەك پەن تىنىشتىقتىڭ، باستاما مەن اقىرزاماننىڭ مىنا دۇنيەدە الدەبىر جۇرتقا ەستىلمەس جۇمباق كۇيدىڭ ىرعاعىنا ۇندەسىپ قالايشا ءبىر تارتىپپەن ۇزدىكسىز الماسىپ جاتقانى ونىڭ كوز الدىنا كەلەدى. ايەل مەن ەركەك ماحابباتىنىڭ مىنا جۇلدىزدار نۇر توككەن الەمگە كۇنى دە، ءتۇنى دە جوق ءبىر جاقتان قالاي كەلىپ جاتقانىن دا ول قيالىمەن كورىپ ءتۇر.
رومەش توبەگە شىقتى دا وننودا-بابۋدىڭ ۇيىنە كوز سالدى. اينالا تىپ-تىنىش. اي ساۋلەسى قارا كولەڭكە ءۇي قابىرعالارىنا، تەرەزەلەر مەن ەسىكتەردىڭ قاراۋىتقان قالتارىستارىنا، كارنيز استى مەن قىشتان جاسالعان دۋالدارعا ماشاقاتتى ءبىر كەستەلەر توگەدى.
سونشالىقتى ادەمى، جاراستى سۋرەت! مىنە وسىندا وسى ءبىر جان-جاقتى قالاداعى وسى ءبىر قاراپايىم ۇيدە جۇپىنى عانا ايەل كەلبەتىن جامىلىپ، تاڭعاجايىپ ءبىر تىرشىلىك يەسى تۇرادى.
استانادا كىمدەر جوق: ستۋدەنتتەر مەن ادۆوكاتتار، شەتەلدىكتەر مەن بايىرعى تۇرعىندار دا كوپ. سول جاي قارابايىر الا-قۇلا كوپ ادامداردىڭ ىشىندە تەك وعان رومەشكە عانا كۇز كۇنى التىن نۇرىن توككەن تەرەزە الدىندا سول قىزبەن قاتار تۇرۋعا جازعان. سول ءبىر ءسات ونىڭ ءومىرىن دە بۇكىل دۇنيەنى دە شەكسىز قۋانىش نۇرىنا بولەگەن. مىنە، ءبۇل شىن عالامات بولىپ ەدى! سول عاجايىپ سەزىم بار اينالانى دا، ونىڭ جان دۇنيەسىن دە جاساندىرىپ وزگەرتىپ جىبەردى.
رومەش ءتۇن ورتاسى اۋعانشا توبەدە ولاي-بۇلاي ءجۇردى دە قويدى. قيىق اي كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى ءۇيدىڭ ار جاعىنا بارىپ جاسىرىندى، جەر بەتىن ءتۇن قاراڭعىلىعى باسا ءتۇستى، تەك اسپان الەمى عانا اي ساۋلەسىمەن قاۋىشىپ، قوشتاسىپ جاتقانداي.
شارشاعان رومەش ءتۇن سالقىنىنان قالتىراپ كەتتى. الدەبىر ۇرەي كەنەت ونىڭ جۇرەگىن تىتىركەندىردى. ول ەرتەڭ تاعى دا تىرشىلىك كۇرەسىنىڭ مايدانىنا شىعاتىنىن ەسىنە الدى.
اسپان الەمىندە تىرشىلىك قامى تۇسىرگەن بىردە-بىر ءاجىم جوق. مازاسىز العا ۇمتىلىس اي ءجۇزىن كۇڭگىرتتەي الماعان، ءتۇن سونداي موماقان ءبىر تىنىشتىقتا، ال سانسىز جۇلدىزداردىڭ ماڭگى قوزعالىستارىنا تولى اسپان الەمى ۇزاق ۇيقىعا شومعان. تەك ادامدىق جاۋىزدىقتار مەن قاۋىپ-قاتەردىڭ عانا شەگى جوق. باقىت پەن قايعى، قيىندىقتار مەن اپات-الاپاتتار ادام قوعامىنىڭ عانا مازا تىنىشىن الىپ كەلەدى. ءبىر جاعىنان شەكسىز الەمنىڭ شەكسىز تىنىشتىعى بولسا، ەكىنشى جاعىنان جەردە شەكسىز تىرشىلىك تارتىسى بار! مەحنات بار، ازاپ بار، قايعى، شەر بار! ءوزىنىڭ ازاپتى ويلارىمەن بولعان رومەش وسىنداي قاراما-قارسى قايشىلىقتار قالايشا قاتار تىرشىلىك ەتە الادى دەپ تە وزىنە سۇراق قويادى. جاڭا عانا وعان كەڭ الەمنىڭ جۇمباق تۇڭعيىعىنان شىعىپ كەلگەن ماحاببات ونىڭ تىنىشتىعى، سابىرلىلىعىمەن كەسەك كورىنىپ ەدى، ەندى ول سول ماحابباتتى جەردە، تىرشىلىك ىشىندە ەلەستەتتى. مىنا ءبىر كۇرەسكە تولى دۇنيەدە ونىڭ جولى ازاپتى دا اۋىر ەكەن. ەكى بەينەنىڭ جالعانى مەن شىنى قايسى؟
ون جەتىنشى تاراۋ
كەلەسى كۇنگى تاڭعى پويىزبەن دجوگەندرو ورالدى. بۇل سەنبى كۇنى ەدى، ال جەكسەنبىگە حەمنولينيدىڭ تويى تاعايىندالعان-دى. سوندا دا دجوگەندرو ءوز ءۇيىنىڭ قاقپاسىنا كەلە بەرىپ، جاقىنداپ قالعان توي-دۋماننىڭ ەشبىر نىشان بەلگىسىن اڭعارا المادى. ول ءوز ءۇيىن سامىرسىن جاپىراقتارىمەن اشەكەيلەنگەن كۇيدە كورمەكشى ەدى، ءبىراق قوڭىر دا قوراش كورشى ۇيلەردەن جىرىلىپ كوزگە ءتۇسىپ تۇرعان ەشتەڭەسى دە جوق.
دجوگەندروعا ءۇي ىشىندە بىرەۋ-مىرەۋ اۋىرىپ قالمادى ما ەكەن دەگەن قورقىنىشتى وي ءتۇستى. الايدا ول ۇيگە كىرگەن سوڭ، داستارقان وزىنە ارنالىپ دايىن تۇرعانىن، ال شايىن جارتىلاي ىشكەن وننودا-بابۋدىڭ گازەت وقىپ وتىرعانىن كوردى.
— حەمنىڭ دەنى ساۋ ما؟ — دەپ دجوگەندرو اسىعا سۇرادى.
— ءيا، ساۋ، سونداي جاقسى.
— ال وندا توي نەمەنە بولعان؟
— كەلەسى جەكسەنبىگە قالدىرىلدى.
— نەگە؟
— ونى ءوزىڭنىڭ دوسىڭنان سۇرا. رومەش بىزگە ءبىر نارسەنى عانا حابارلاۋدى مارحابات ەتتى. ونىڭ ءقازىر قاۋىرت شارۋاسى بار، تويدى كەيىنگە قالدىرۋعا تۋرا كەلەدى!
اكەسىنىڭ قامسىزدىعى دجوگەندرونى قاتتى اشۋلاندىردى.
— مەن كەتە قالسام-اق بولعانى، ايتەۋىر ءبىر قولايسىزدىق تاپ بولا قالادى! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ول. — رومەشتە قانداي قاۋىرت شارۋا بولۋعا ءتيىستى ەدى؟ جان اشىر اعايىنى دا قالعان جوق، ەشكىمگە تاۋەلدى، جالىنىشتى ەمەس قوي ول. ەگەر اقشا جاعىنان شىرعالانىپ جۇرسە، ونى نەگە تۋرا ايتپايدى، بىلمەيمىن، نەنى ويلاپ سەندەر ونىڭ ايتقانىنا كونە قالدىڭدار؟
— مۇنىڭ ءبارى دە دۇرىس-اق. ءبىراق رومەش ەشقايدا قاشىپ كەتكەن جوق قوي، بار دا، سۇرا ءوزىڭ.
دجوگەندرو ءبىر كەسە شايدى اسىعا ۇرتتادى دا شىعىپ كەتتى.
— توقتاي تۇر، دجوگەن، اسىعۋدىڭ كەرەگى نە. ودان دا اۋەلى تاماعىڭدى ءىشىپ ال، — دەپ داۋىستادى وننودا-بابۋ.
دجوگەندرو ونى ەستىگەن دە جوق ەدى. رومەش تۇراتىن ۇيگە دۇرلىگە كىردى دە، ساتىمەن كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ-اق داۋىستاي بەردى:
— رومەش، رومەش!
ءبىراق رومەش جوق بولىپ شىقتى. دجوگەندرو ونى جاتىن ۇيدەن دە، كابينەتتەن دە، توبەدەن دە، تومەنگى قاباتتان دا — ەشقايدان دا تابا المادى. اقىرى ول ءۇي قىزمەتكەرىمەن كەزدەستى.
ءۇي يەسى قايدا دەگەن سۇراققا قىزمەتكەر، مىرزانىڭ ەرتەمەن ءبىراز نارسەلەردى الىپ كەتىپ قالعانىن ايتتى. تورت-بەس كۇندە ورالامىن دەپتى. قايدا كەتتى، ءۇي قىزمەتكەرى ونى بىلمەيدى.
دجوگەندرو ۇيگە جابىرقاڭقى ورالدى دا، قايتا تاماققا وتىردى.
— نە بولىپ قالدى؟ — دەپ سۇرادى وننودا-بابۋ.
— كەلەشەكتە نە بولارى ءمالىم ەمەس، — دەپ دجوگەندرو رەنىشتى جاۋاپ قاتتى. — بۇگىن بە، ەرتەڭ بە ءوز قىزىڭا كۇيەۋ بولماق ول، ال سەن كورشى ۇيدە تۇرساڭ دا، ونىڭ نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن، قايدا جول شەككەنىن قاداعالامايسىڭ.
— قالاي؟ كەشە كەشكە ول ۇيىندە ەدى عوي!
— مىنە، بايقايسىڭ با، — دەپ كۇيگەلەكتەندى دجوگەندرو، — ءتىپتى سەن ونىڭ ءبىر جاققا كەتكەلى جۇرگەنىن دە بىلمەيسىڭ. ونىڭ ءقازىر قايدا ەكەنى جايىندا قىزمەتكەرىنىڭ دە تۇسىنىگى جوق. وسى ءبىر جاسىرىنباق ويىنى ماعان مۇلدە ۇنامايدى. بارلىق نارسەگە قالايشا جايباراقات، دەل-سال قارايتىنىڭدى تۇسىنبەيمىن، اكە.
وسىنداي ءبىر تويتارىستان كەيىن وننودا-بابۋ قام جەگەن ادامنىڭ كەيپىنە تۇسۋگە جانە اسەرلى، ءوتىمدى سويلەسۋگە تىرىستى.
— شىنىندا دا، مۇنىڭ ءوزى نە بولىپ بارادى؟
شىنىندا دا وننودا-بابۋدان جىلىسىپ كەتۋ رومەشكە ونشا قيىندىققا دا تۇسە قويعان جوق ەدى، ءبىراق ول بۇعان ونشا ءمان دە بەرە قويماعان. ءوزىنىڭ جايباراقاتتىعىمەن "قاۋىرت شارۋا" دەگەن سياقتى سوزدەردىڭ اسەر-سىيقىرىنا قۇلاي سەنگەن بولاتىن. جانە ونى ءبىر جاققا ايتپاي-اق كەتىپ قالۋىنا دالەل بولا الادى دەپ تە دەگەن ەدى. سول سەبەپتى رومەش ءوزى "قاۋىرت شارۋا" دەپ ساناعان سابىرمەن ورىنداۋعا كىرىسكەن-دى.
حەمنوليني قايدا؟ — دەپ سۇرادى دجوگەندرو.
بۇگىن ول شايىن ەرتە ءىشىپ، جوعارىعا كەتكەن، — دەپ جاۋاپ بەردى وننودا-بابۋ.
رومەشتىڭ مىنا تاڭىرقارلىق قىلىعى ءۇشىن ول بەيشارا، ۇيالاتىن بولار، مەنىمەن كورىسۋگە قورقاتىن شىعار.
وسى سوزدەردى ايتىپ، دجوگەندرو جوعارىعا كوتەرىلدى، ازاپ شەككەن، ەسىنەن اداسقان قارىنداسىن جۇباتپاق بولدى.
حەمنوليني تورگى ۇيدە جالعىز وتىرعان ەدى. دجوگەندرونىڭ كەلە شىققانىن سەزدى دە قولىنا تۇسكەن ءبىر كىتاپتى اشتى، وقىپ وتىرعان ادامعا ۇقساماقشى. اعاسى كىرىپ كەلگەندە كىتاپتى بىلاي قويدى دا، قارسى ءجۇردى. كوڭىلدى جىميىپ:
قاشان كەلىپ قالدىڭ، دادا؟ بىلەسىڭ بە، سەنىڭ مىنا ءتۇرىڭ ۇنامايدى، — دەدى.
مۇمكىن مەنىڭ ءوڭىم قاشىڭقى بولار، ونىڭ تاڭقالارلىق كەڭەسى دە جوق، — دەدى دجوگەن كرەسلوعا وتىرىپ جاتىپ، — ءبارىن ەستىدىم، حەم. ال سەن قايعىرا بەرمە. بۇل مەنىڭ ۇيدە بولماعانىمنىڭ الەگى. ەندى مەن ءبارىن دە قالپىنا كەلتىرەمىن. ايتپاقشى، حەم، رومەش ساعان تويدى كەيىنگە نەگە قالدىرعانىن ايتتى ما؟
حەمنوليني قولايسىزدانىپ قالدى. رومەش جايىنداعى وسى ءبىر كۇدىكتەر ونىڭ اشۋىن كەلتىرەتىن ەدى. سول سەبەپتى، اعاسىنا رومەش راسىندا دا ەشتەڭە دەگەن جوق ەدى دەپ ايتقىسى كەلمەدى. ءبىراق ول وتىرىك ءسوزدى بىلمەۋشى ەدى.
رومەش ماعان بارلىعىن دا ايتپاقشى بولعان، ءبىراق مەن ونى ءوزىم ءۇشىن سونشا ماڭىزدى نارسە دەپ سانامادىم، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
"بۇل ونىڭ نامىسقويلىعى عوي، ءوز مىنەزىنە تىپتەن ساي كەلەدى" دەپ ويلادى دجوگەندرو. سودان كەيىن، بىلاي دەدى:
مازالاناتىن، الاڭ بولاتىن ەشتەڭە دە جوق، حەم. بۇلاي ىستەۋىنە ونى نە ءماجبۇر ەتكەنىن بۇگىن-اق انىقتايمىن.
— ءجا، جالپى العاندا سابىرسىزدانىپ وتىرعان مەن جوق، — دەدى حەمنوليني تىزەسىندە جاتقان كىتاپتى جايباراقات اۋدارىستىرىپ.
جانە انا-مىنانى سۇراپ ونىڭ سوڭىنان قالماۋىڭدى قالامايمىن دا.
"بۇل جەردە دە باياعى ءبىر نامىسقويلىعى" دەپ ويلادى دجوگەندرو.
— ول سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس، — دەدى دجوگەن. حەمنوليني كرەسلودان ۇشىپ تۇرا بەرگەندە ول دا كەتۋگە اينالدى.
ونىمەن ەشتەڭە دەپ تە سويلەسپەڭىز، دادا. سىزدەر رومەش جايىندا نە ويلاساڭىزدار دا مەن ەشبىر كۇدىكتەنە المايمىن.
قارىنداسىنىڭ نامىسقا تىرىسىپ وتىرماعانىن دجوگەندرو وسى ءبىر شاقتا عانا پايىمدادى. بىردەن وعان قامىعا دا اياي قاراعان دجوگەندرو وزىنەن-وزى مىرس ەتتى دە: "عۇلاما قىزدار سيقى مىنە وسى... ءومىر جايىندا حابارى بولسايشى. قانشاما وقىدى، قانشاما ءبىلىم الدى، ال مىنە مەكەرلىكپەن كەزدەسىپ ەدى، سونىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزۋگە ومىرلىك تاجىريبەسى جەتپەي جاتىر"، — دەپ ويلادى.
وسى ءبىر قالتقىسىز سەنىمپازدىقتى دجوگەندرو انانىڭ دا، مىنانىڭ دا ەكىجۇزدىلىگىمەن سالىستىرا كەلىپ، رومەشكە زىعىردانى قايناپ كەتتى. بۇل جايدىڭ سىرىن تۇپتەپ اشۋعا ءبىرجولا بەل بايلادى. ول تاعى دا كەتۋگە ىڭعايلاندى، حەمنوليني ونىڭ قولىنان كەلىپ ۇستاي الدى:
— دادا، بۇل جايىندا ونىمەن مۇلدە سويلەسپەيمىن دەپ ۋادە بەرشى.
— كەزىندە بەلگىلى بولادى.
— جوق، دادا، "بەلگىلى بولادى" ەمەس، ءسوزىڭدى بەر، بولماسا مەن بوساتپايمىن سەنى. بۇل ارادا مازا كەتىرەتىندەي ەشتەڭە دە جوق. ال مەن ءۇشىن، ءسويتشى!
حەمنولينيدىڭ مىنا ءبىر قايسارلىعىن كورىپ، دجوگەندرو "ارينە رومەش وعان ءبارىن دە ايتقان عوي" دەپ ويلادى. سوندا دا حەم سياقتىلاردى الدە ءبىر وتىرىكتى ايتىپ الداي سالۋدىڭ ەشبىر قيىندىعى دا جوق قوي.
— تىڭدا، حەم، — دەدى ول، — اڭگىمە بۇل جەردە كۇدىكتە ەمەس. قىز تۇرمىسقا شىعايىن دەپ جاتقاندا، ونى قامقورىنا العان ادامداردىڭ ناقتىلى مىندەتتەرى بولادى. مۇمكىن سەندەر ۇعىنىسقان، تۇسىنىسكەن دە شىعارسىڭدار، بىر-بىرىنە رازى دا بولارسىڭدار، — بۇل ءوز شارۋالارىڭ. سوندا دا كۇيەۋ مەن ءبىزدىڭ ارامىزدا تولىق ۇعىنىستىق بولۋ ءۇشىن ءبىز دە بىردەمە بىلۋگە ءتيىسپىز عوي. شىنىن ايتساق، حەم، بۇل جايدا سەنەن گورى ءبىزدىڭ ءبىلۋىمىز ماندىرەك بولادى.
سونى ايتتى دا دجوگەندرو اسىعا شىعىپ كەتتى.
ءبىر-اق ساتتە ماحاببات ءوزىن كولدەنەڭ كوزدەردەن تاسالاپ تۇرعان شىمىلدىعىنان ايىرىلىپ قالدى. ەكى عاشىقتى كۇن ساناپ جاقىنداستىرا بەرگەن قارىم-قاتىناستار كەشىكپەي ايرىقشا، ولاردىڭ تەك وزدەرىنە ءتان ايرىقشا دۇنيەسىن ورناتىپ بەرمەكشى ەدى. مىنە، ەندى كولدەنەڭ جانداردىڭ دورەكى كۇدىكتەرى سۇيىسپەنشىلىك تامىرىنا بالتا سىلتەپ جاتىر. بۇل جايسىزدىقتار حەمنولينيدىڭ جايىن جەگىدەي جەدى، ءتىپتى ول جاقىندارى مەن دوستارىن دا كورگىسى كەلمەدى. سول سەبەپتى دجوگەندرو كەتكەندە ءوز بولمەسىندە وڭاشا قالۋدى قولايلى دەپ تاپتى.
دجوگەندرو ۇيدەن شىعا بەرىپ وكحويمەن كەزدەسە كەتتى.
— و، دجوگەن، سەن كەلىپ قالعان ەكەنسىڭ عوي! — دەپ ايقايلادى ول، — ارينە، ءبارىن دە بىلەتىن بولارسىڭ؟ ال بۇل جونىندە نە ويلايسىڭ؟
قاي ىسكە بولسا دا جورامال جاساۋعا بولادى. ءبىراق بوس تالاسىپ بال اشقاننان پايدا نە؟ شاي ىشە وتىرىپ پسيحولوگيالىق تالداۋمەن شۇعىلداناتىن مەزگىل ەمەس ءقازىر.
مەنىڭ پسيحولوگيا، فيلوسوفيا دەپ پە، بولماسا، پوەزيا دەپ يە، ايتەۋىر قالاي اتالسا دا بوس مىلجىڭدىققا سالىناتىن ادام ەمەس ەكەنىمدى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي. مەن ءىستىڭ ادامىمىن. ساعان كەلگەندە ايتايىن دەگەنىم دە سول.
جاقسى، ولاي بولسا، ءىس جايىندا كەڭەسەيىك، — دەپ دجوگەندرو شىدامسىزدانا سويلەدى. — ماسەلەن، سەن رومەشتىڭ قايدا كەتكەنىن ايتا الاسىڭ با؟
ايتا الامىن.
وڭدا ايت تەزىرەك. قايدا ول؟
مەن مۇنى ساعان ءقازىر ايتپايمىن، الايدا ءدال بۇگىن ساعات ۇشتە سەن ونى كورەتىن بولاسىڭ.
ياپىر-اۋ، بۇل ءىستىڭ ءمانى نەدە؟ سەندەر ءبارىڭ دە جۇمباققا اينالىپ كەتكەنسىڭدەر مە؟ اينالامنىڭ ءبارى جازمىشتىڭ سىر-جۇمباقتارىنا تولى سياقتى! جوق، وكحوي، سىردى بۇگە بەرۋلەرىڭ ءجوتتى ەندى.
سەنەن مۇندايدى ەستۋىمە قۋانىشتىمىن. تەك ەش ۋاقىتتا ەشكىمنەن ەشتەڭەنى جاسىرا المايتىندىعىم سەبەپتى عوي وزىمە جۇرتتى جاۋىقتىرىپ الىپ جۇرگەنىم. قارىنداسىڭ مەنى كورگىسى كەلمەدى اكەڭ كۇدىكشىلسىڭ دەپ ۇرسادى. ءيا، رومەش-بابۋدىڭ ءوزى دە ماعان جولىعىسۋدان كەرەمەت ءبىر راقات تابادى دەي المايمىن. تەك سەن عانا قالدىڭ. ءبىراق سەنەن دە قورقامىن. ويتكەنى سەن قىسىر اڭگىمەنىڭ جاقتاسى ەمەسسىڭ عوي، تۋرا ءىستىڭ ادامىسىڭ. مەن ءالسىز جاممىم، وسى ءۇشىن سەن ازاپ شەگەسىڭ-اۋ دەگەن ويعا توزە دە المايمىن.
تىڭدا، وكحوي، سەنىڭ جىلدىرما جاۋابىڭ ماعان ۇنامايدى. الدەنەنى بىلەتىنىڭدى مەن كورىپ-اق تۇرمىن. قالتارىسقا نەلىكتەن تۇسە بەرەسىڭ؟ بالسىنۋمەن ءوز قارقىندى كوتەرمەكپىسىڭ، نەمەنە؟ بىلگەنىڭدى ايتاتىن بول، بۇلعاڭداۋىڭ جەتتى ەندى.
ال جاقسى، ءبارىن دە باسىنان باستاپ ايتايىن. زەيىن سالا تىڭدا، مۇندا ساعان كوپ جاڭالىقتار بولادى.
ون سەگىزىنشى تاراۋ
دجوردجيپارداعى جالعا العان پاتەردىڭ كۇنى ءالى وتپەگەن بولاتىن، ونى ۋاقىتشا بولسا دا بىرەۋ-مىرەۋگە جالعا بەرە ءتۇرۋ دەگەن رومەشتىڭ ويىنا دا كەلمەگەن ەدى. سوڭعى بىرنەشە ايلاردا ول الدە ءبىر قيال ىشىندە تىرشىلىك ەتتى دە، اقشا جايىن ويلاۋعا مۇرشاسى دا بولمادى...
رومەش وسى پاتەرگە ەرتەمەن كەلدى دە، بولمەنى تازالاپ، توسەك-ورىندى تارتىپتەۋدى، ەدەنگە جوكە توسەۋدى، ازىق-تۇلىك ساتىپ الۋدى بۇيىردى.
بۇگىن مەكتەپتەن كومولا قايتىپ ورالماق.
ءۇي ىشىندە مول كۇتىنگەندىك بار. قىز ءالى كەلە قويمادى. رومەش توسەككە كەلىپ جاتتى دا ءوز كەلەشەگى جايىندا قيالعا شومدى. ول ەش ۋاقىتتا ەتوييادا بولىپ كورگەن جوقتى. الايدا باتىس ولكەسىنىڭ تابيعاتىن كوزگە ەلەستەتۋ كيىن دا ەمەس. ول قالا شەتىن مەكەندەمەك. ەكى جاعىنا جارىسا اعاش وسكەن ۇلكەن جول رومەش باعىنىڭ تۇبىنەن وتەدى... جولدىڭ ارعى بەتى كوز جەتكىزگىسىز جازىق دالا بولىپ كەتەدى، شاشىراپ جاتقان قۇدىقتار، مال مەن ەگىن قوريتىن قاراۋىل مۇنارالارى كورىنەدى.
وگىزدەر اينالدىرعان قۇدىق شىعىرلارىنىڭ قۇلاق جارار اششى شيقىلى سول جاقتان كۇن ۇزاق ەستىلىپ تۇرادى. اندا-ساندا جول شاڭىن قۇيىنشا كوتەرىپ، جالعىز-جارىم پاۋەسكەلەر زىرلاپ وتەدى، سەلت ەتپەس تىمىرىقتا قايناعان اۋادا كۇمىس قوڭىراۋ داۋسى ءبىر ساتكە جاڭعىرىعا تۇنىپ قالادى.
ءوزى تۋىپ وسكەن مەكەننەن قاشىق جەردە، اپتاپ سوققان ىستىق كىرمەسىن دەپ ەسىك-تەرەزەسى ءتاس-تۇيىن بەكىتىلگەن بۋنگالودا حەمنولينيدىڭ جالعىز ءوزى ۇزاق كۇندى وڭاشا وتكىزەدى-اۋ دەگەن وي كەلگەندە رومەش نە بولعانىن بىلمەي كەتتى. ول تەك حەمنوليني قاسىندا اشىناجاي ءبىر قۇربىسى بولادى دەپ قانا ءوزىن-وزى جۇباتادى. بۇل قۇربى — ونىڭ ويىنشا، كومولا بولماق.
رومەش ءقازىر كومولاعا ەشتەڭە ايتپاسقا بەكىندى. توي وتكەن سوڭ زەيىن اۋدارعىش، سەزىمتال حەمنوليني بۇل قىزدى ىستىق باۋىرىنا باسادى دا، ەپپەن ەركەلەتە وتىرىپ بار شىندىقتى جەتكىزەدى. ءسويتىپ، ماپەلەي وتىرىپ بۇكىل ءومىرىن قورشاپ العان جۇمباق تورىنان كومولانى بوساتىپ الاتىن بولادى. ال سودان كەيىن جاڭا ءبىر جاعدايعا تۇسكەن كومولا ەشبىر كۇيزەلىسسىز-اق حەمنولينيمەن وڭاي تابىسىپ كەتەدى، ءسويتىپ ومىردەن ءوز ورنىن تاۋىپ الاتىن بولادى.
تالما ءتۇس، كوشەنىڭ قىبىرشۋى باسىلا بەردى: ەڭبەك ەتەتىندەر جۇمىستارىنا جونەلدى، ال قارەكەتسىز بوس ساندالعاندار تۇستەن كەيىنگى ۇيقىعا شومدى. كۇزگى سالقىن اۋادا كەلەر مەيرامنىڭ قۋانىشى سەزىلەتىندەي.
وسى ءبىر تىنىش تالما ءتۇس شاعىندا رومەش بولاشاق باقىتىنىڭ كارتيناسىن بار جارقىن بوياۋىمەن ەلەستەتتى.
ءوز پاتەرىنىڭ الدىنا كەلىپ تىنعان اربا داۋسى ونىڭ ويىن ءۇزىپ جىبەردى. رومەش كومولانىڭ كەلىپ قالعانىن بىردەن سەزدى. تىنىشسىزدانىپ قالدى. ءقايتىپ قارسى الۋ كەرەك، ءوزىن قالاي ۇستاماق، نەلەردى ايتۋ كەرەك، كومولانىڭ ءوزى بۇعان قالاي قارار ەكەن دەپ ويلادى كومولانىڭ كورىنۋىن كۇتكەن ول
ەكى قىزمەتشى تومەنگە ءتۇسىپ تە ۇلگەرگەن. اۋەلى ولار قىزدى تەرراستا قالدىرىپ، چەموداندارىن اكەپ كىرگىزدى دە، قايتا كەتتى.
سودان كەيىن كومولانىڭ ءوزى كورىندى. بولمە تابالدىرىعىنا كەلىپ جەتتى دە تۇرىپ قالدى.
— كىرسەڭشى، كومولا، — دەدى رومەش.
اقىرى ول جاسقانعانداي، قورعالاقتاعانداي زورعا باسىپ بولمەگە دە كىردى. دەمالىس كەزىندە ونى مەكتەپتە قالدىرماق بولعان رومەش قىلىعى ونى تالاي جىلاتقان-دى. ونىڭ ۇستىنە بىرنەشە اي بويى كورىسپەگەندىكتەن جاتسىراپ، جاتىرقاپ قالعان دا ءتۇرىن تانىتادى. سول سەبەپتى ول بولمەگە كەلىپ كىرگەن سوڭ رومەشكە كوز قيىعىن دا سالمادى، تەرىس اينالىپ، اشىق تەرەزەگە قاراپ تۇرىپ قالدى.
كومولانىڭ سىرت ءپىشىنى رومەشتى قايران قالدىردى. ول ءتىپتى مۇلدە بەيتانىس ءبىر قىزدى كەزدەستىرىپ تۇرعانداي. وسى ءبىر ايلار ىشىندە كومولا عالامات وزگەرىسكە تۇسكەن. جاس شىنارداي تارتىلىپ، سىمباتتانا قالعان. ەكى بەتىنەن قانى تامعان نارتتاي قىر قىزىنىڭ دوكىرلەۋ قاراپايىمدىلىعى قايدا كەتكەن؟ ونىڭ بۇرىنعى دوڭگەلەك ءىس كۇرەڭ ءجۇزى تارالىپ، نازىك تە اشاڭ تارتقان، بۇل وعان ايرىقشا تارتىمدىلىق بەرەدى، ءجۇرىس-تۇرىسىندا، ءوزىن-وزى ۇستاي بىلۋىندە بۇرىنعى تارتىنشاقتىقتىڭ، قورىنشاقتىقتىڭ ءىزى دە قالماپتى.
باسىن ءسال تومەن سالىپ، نازىك تە سۇڭعاق بويىن تىك ۇستاپ ول تەرەزە الدىندا تۇر، رومەش وعان ەرىكسىز سۇيسىنە كارادى.
قارۋى قايتقان كۇز كۇنىنىڭ ساۋلەسى قىز ءجۇزىن نۇرلاندىرادى. ول جالاڭ باس ەدى، قىزىل لەنتامەن ورىلگەن بۇرىمى ارتىنا توگىلەدى.
زاپىران تۇستەس قىمبات ءساريى قىز بەينەسىن اشا، ايقىنداي تۇسكەن.
سوڭعى كەزدەردە رومەش كومولا سىمباتىن كۇڭگىرت قانا ەلەستەتە الۋشى ەدى. مىنە، ەندى سول سىمبات بار سۇلۋلىعىمەن ايقىندالا اشىلا كورىندى دە، كەنەت ونى تۇتقىنداپ تاستادى. ول بۇعان مۇلدە دايىندالماعان دا ەدى.
— كومولا، وتىر، — دەدى ول
كومولا قارسىلىقسىز، كرەسلوعا بارىپ وتىردى.
— ال وقۋىڭ قالاي؟
— جاقسى، — دەپ قىز قىسقا عانا قايىردى. رومەش ەندى نە ساۋال قويماققا قاتتى تولعانىپ قالدى، اقىرى كەنەت ءبىر وي كەلدى دە:
— مۇمكىن، سەنىڭ قارنىڭ اشقان شىعار؟ مىنە، مۇندا ساعان ءبارى دە دايىندالىپ قويىلدى. بىردەمەلەر اكەلسىن دەپ بۇيىرسام قايتەدى، زاۋقىڭ سوعا ما؟ — دەدى.
جوق، جۇرەر الدىندا تاماقتانىپ العانمىن ءسويتىپ ەشتەڭە دە جەگىڭ كەلمەي مە؟ مۇمكىن تاتتىگە قۇلقىڭ سوعار؟ مۇندا جەمىستەر بار. الما، المۇرت، انار.
كومولا ءۇنسىز عانا باسىن شايقادى.
رومەش وعان تاعى دا قارادى. قىز باسىن ءبىر جاعىنا بۇرىپ، اعىلشىن وقۋلىعىنداعى كارتينالارعا ءۇڭىلىپ وتىر.
كوركەم كەسكىن ديۋانانىڭ بەينە ءبىر سيقىرلى اساسىنداي ءوزىن قورشاعان دۇنيە بويىندا جاسىرىن جاتقان بار كوركەمدىكتى بەرى الىپ شىعادى عوي، قىز كەلبەتى وسى ءبىر كۇز كۇنىندە كۇن ساۋلەسىنە دە جان بەرىپ قويعانداي. تەك مىنا ءوز وقۋلىعىنداعى كارتيناعا ءۇنسىز ءۇڭىلىپ، بەيحابار وتىرعان قىز ءوز توڭىرەگىندە توپتاسقانداردىڭ ءبارىن دە باۋراپ، باسقارىپ كەتەر كىندىك ۇيتقىعا ۇقساپ، اسپان مەن جەردى دە، جارىق ساۋلەنى دە، اينالاسىنداعىنىڭ ءبارىن دە ءوز ىرقىنا تابىندىرىپ العان سياقتى.
رومەش اسىعا باسىپ شىقتى دا، جايما تاباققا الما مەن انار، المۇرت سالىپ الىپ كەلدى.
— سەنىڭ تاماققا تابەتىڭ جوق كورىنەدى، ال مەن بولسام اشىعىپ قالىپپىن، ساعان قاراعانمەن شىداي الاتىن ءتۇرىم جوق، كومولا، — دەدى ول
كومولا جاۋاپ رەتىندە ءسال عانا ەزۋ تارتتى جانە سول ءبىر كەنەت كۇلكى نۇرى ولاردىڭ جاتىرقاپ قالعان جۇرەكتەرىن ۇيىتىپ جىبەردى.
رومەش قولىنا پىشاق الدى دا، الما تازالاي باستادى. ءبىراق ونىڭ ءۇي شارۋاشىلىعىنا ىڭعاي-ەبى جوق ەدى، سول سەبەپتى اسىعىس اشقاراقتىعىمەن، المانى ەبەدەيسىز ارشىپ جاتقانى كومولاعا سونشالىقتى كۇلكىلى بولىپ كورىندى، ءتىپتى، اقىرى ونىڭ شىدامى جەتپەدى، قوڭىراۋ داۋىسپەن كۇلىپ جىبەردى.
كەنەت تۋعان كوڭىلدىلىككە قۋانعان رومەش:
— مەنىڭ جەمىس ارشۋعا ەبىمنىڭ جوقتىعىن مازاقتاپ وتىرسىڭ عوي، تەگى. ولاي بولسا، ءوزىڭ ارشى، ال مەن بۇل ونەردە سەنىڭ قانشالىقتى وزىق ەكەنىڭدى باقىلاپ تۇرايىن، — دەپ قويدى.
— ەگەر جەمىسكە ارنالعان پىشاق بولسا، ارشىعان بولار ەدىم، ال مىنا پىشاقپەن تازالاي المايمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى قىز.
— سول سياقتى بىردەمە بۇل ۇيدەن تابىلمايدى دەپ ويلايمىسىڭ؟ — دەپ رومەش قىزمەتشىنى شاقىرىپ الىپ، جەمىس پىشاعىنىڭ بار-جوعىن سۇرادى.
— بار، — دەپ جاۋاپ بەردى اناۋ.
— جاقسىلاپ تازالا دا الىپ كەل
تالاپ ەتكەن زات تابىلعان شاقتا كومولا ءتۋفليىن شەشىپ تاستادى دا، ەدەنگە كەلىپ وتىردى. سودان سوڭ باكىنى اشتى، كوڭىلدى دە ەپتى ءبىر قيمىلمەن اۋەلى جەمىستىڭ قابىعىن ارشىدى، سودان سوڭ ءوز جۇيەلەرىمەن ءبولىپ-بولىپ تاستادى. كومولانىڭ الدىنا كەلىپ رومەش تە ەدەنگە وتىرا بەرىپ، جەمىستەردى جايما تاباققا سالا باستادى.
— ال سەن جەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ول قىزدان.
— جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى كومولا.
— وندا مەن دە جەمەيمىن.
كومولا وعان كوز قيىعىن سالدى.
— جاقسى، ەڭ الدىمەن سەن، سودان كەيىن مەن جەيتىن بولايىن.
— ال سەن الدامايسىڭ با؟
— شىن، ءسوزىم، الدامايمىن، — دەپ كومولا شىن جاۋاپ بەردى.
وسى ءبىر ادال ۋادەگە كوڭىلى جاي تاپقان رومەش جەمىستىڭ ءبىر كەسىگىن الدى دا اۋزىنا ۇسىنا بەرىپ، وقىس اڭىرىپ قالدى. تۋرا مۇنىڭ الدىندا، ەسىك كوزىندە وكحوي مەن دجوگەندرو كەلىپ تۇر ەدى.
— كەشىرۋىڭدى سۇرايمىز، — دەدى وكحوي. — ءبىز مۇندا ءوزىڭىزدى عانا كەزدەستىرەرمىز دەپ شامالاعان ەدىك. دجوگەن-اۋ، ەسكەرتىپ الماي ءبۇيتىپ بىردەن كىرىپ كەلمەۋىمىز كەرەك ەدى. ءجۇر، تومەنگە تۇسەيىك، سوندا كۇتەتىن بولايىق.
كومولا پىشاقتى تاستاي بەردى دە ۇشىپ تۇرا كەلىپ ەسىككە ۇمتىلدى. ءبىراق جولدا بەيتانىس ەكەۋ تۇرعان ەدى. دجوگەندرو ءسال عانا جول بەرىپ، قوزعالا بەردى. بۇرىلىپ كەتۋدى ويلاعان دا جوق، قايتا تەسىلە قاراپ قالدى.
زارە-قۇتى قالماعان كومولا ەكىنشى بولمەگە جۇگىرىپ كىردى.
ون توعىزىنشى تاراۋ
— بۇل قىزىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى دجوگەندرو رومەشتەن.
— مەنىڭ ءبىر جاقىنىم.
— سەن ءوز تۋمالارىڭنىڭ ءبارىن دە ماعان ايتقان ەدىڭ، ءبىراق بۇل قىز جايىن مۇلدە ەستىگەن ەمەسپىن. كورىنەۋ تۋىسىڭ بولماعاندىقتان، ارالارىڭدا باسقا ءبىر اشىنالىق جاي بار دەپ ويلاۋىما بولاتىن شىعار؟
سوزگە وكحوي ارالاستى.
— سەنىكى ءجون ەمەس، دجوگەن. ادامنىڭ ءتىپتى دوستارىنا دا ايتقىسى كەلمەيتىن سىرى بولماي ما ەكەن.
— سەنىڭ سونداي ءبىر سىرىڭ بار ما ەدى، رومەش؟ — دەپ سۇرادى دجوگەندرو.
— ءيا، بار، — دەپ رومەش بۋلىعا جاۋاپ بەردى. — بۇل قىز جايىندا سەندەرمەن سويلەسكىم دە كەلمەيدى.
— ال مەن بولسام، سورىما قاراي، ءدال وسى قىز جايىندا سويلەسۋگە قۇمارتىپ تۇرمىن. ەگەر حەمگە ءسوز ايتپاعانىڭدا، سەنىڭ كىممەن جاقىن بولىپ بايلانىس جاساپ جۇرگەنىڭدى ەشكىم دە تەكسەرمەگەن بولار ەدى، وندا نە ىستەسەڭ دە جاسىرا بەر، ءوز شارۋاڭ، — دەدى دجوگەن.
— ءبىر نارسەنى عانا ايتا الامىن، — دەدى رومەش. — كىممەن قانداي بايلانىسىم بولسا دا، حەمنولينيگە قوسىلاتىنىما بۇل دۇنيەدە ەشكىم كولدەنەڭ تۇرا المايدى.
— سەن ءۇشىن بۇل سولاي دا شىعار، — دەپ دجوگەندرو قارسى سويلەدى. — ال حەمنولينيدىڭ تۋىسقاندارى بۇل جەردە ۇلكەن ءبىر كەدەرگى بار دەپ ويلايدى. مەنىڭ سەنەن، جالپى العاندا، قانداي دا بولماسىن جاقىندىق بايلانىسىڭنىڭ بارىن نەسىنە جاسىراسىڭ دەپ قانا سۇراعىم كەلەدى؟
— بۇل جەردە سەبەبىن ايتۋ، سىردى اشۋ بولىپ تابىلادى، — دەپ جاۋاپ بەردى رومەش، — سەن مەنى بالا كۇنىمنەن بىلەسىڭ عوي، ءىس-قىلىعىمنىڭ دالەلىن ايت دەپ زورلاماشى مەنى، سۇرايمىن سەنەن: تەك سوزىمە سەنشى.
— بۇل قىزدىڭ اتى كومولا ما؟
— ءيا.
— ونى ءوز ايەلىم دەمەكسىڭ بە؟
— ءيا.
— سوعان قاراماستان ءبىزدىڭ ساعان يلانۋىمىزدى تالاپ ەتەسىڭ، ءا؟ باسقالارعا كەرىسىنشە ايتاسىڭ دا، بىزگە ايەلىم ەمەس دەپ دالەلدەگىڭ كەلە مە؟ قالاي دەسەڭ دە، مۇنىڭ ادالدىق ۇلگىسىنە تىپتەن ۇقسامايدى.
— بۇل سوزدەردىڭ لوگيكالىق وي-جۇيەسىنە كلاسسيكالىق ۇلگى بولۋى نەعايبىل نارسە دەگىڭ كەلە مە، دجوگەن؟ الايدا ومىردە بىرەۋگە بىلاي، ەكىنشى بىرەۋگە الاي دەگىزۋگە ءماجبۇر ەتەتىن جايلار بولا بەرەدى. رومەش-بابۋدىڭ ماعان ايتقاندارىن ءدال سول ءبىر شىندىق دەپ قاراۋعا نەگە بولمايدى؟ — دەپ قويدى وكحوي.
— باسقا ەشتەڭە دە ايتا المايمىن مەن سەندەرگە. تەك حەمنولينيگە ۇيلەنۋىم ءوز ارىمنىڭ تالاپتارىنا قايشى كەلمەيدى دەگەندى عانا قايتالايمىن. كومولا جايىن ايتۋىم يناباتسىزدىق بولار ەدى. ايتپاۋىما دالەلىم دە مول. ويلارىڭا العان كۇدىكتەرىڭنەن ارىلعىلارىڭ كەلمەگەن كۇندەرىڭدە دە جاريا ەتپەيتىن بولامىن. ءوز باسىمداعى قولايسىزدىقتار مەن وكىنىشتەر جايلى عانا بولسا، سەندەردەن جاسىرارىم دا بولماس ەدى. ءبىراق اڭگىمە بۇل جەردە باسقا ادامنىڭ اتاق-ابىرويى جونىندە.
— حەمنولينيگە ايتتىڭ با ونى؟ — دەپ سۇرادى دجوگەن.
— جوق. تويدان كەيىن ايتارمىن دەپ ويلاعان ەدىم، ءبىراق ەستۋگە قۇشتارلىعى بولسا، ءبارىن دە ءقازىر-اق ايتىپ بەرۋىمە بولادى.
— كومولاعا بىرنەشە سۇراق قويۋىمىزعا بولا ما؟
— جوق، مۇمكىن ەمەس! ەگەر مەنى كىنالى دەپ ساناساڭدار، اياماڭدار، ءبىراق كۇنادان پاك قىزدى جاۋاپقا اكەلىپ، ازاپتاۋلارىڭا جول بەرە المايمىن.
— كىمدى بولسا دا ەندى جاۋاپقا اكەلۋدىڭ قاجەتى جوق. بىلگىمىز كەلگەننىڭ ءبارىن دە بىلدىك. دالەل دە جەتكىلىكتى. ەندى مەن ساعان تۋرا ايتقىم كەلەدى. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ ۇيگە اياق باسىپ كور، جابىرلەنىپ قالاتىن بولاسىڭ.
رومەش سۇرلانىپ كەتتى، ءبىراق بايسالدىلىعىن جوعالتپادى.
— جانە تاعى دا، — دەپ سوزدى دجوگەندرو ءسوزىن، — حەمگە حات جازام دەپ تە اۋرەلەنبە. ەندى ارالارىندا اشىق تا، جاسىرىن دا، ەشقانداي دا قارىم-قاتىناس بولماۋعا ءتيىستى. ەگەر دە وعان حات جازا قالاتىن بولساڭ، ءبىلىپ قوي، وندا جۇرت الدىندا مۇقيات بۇركەمەلەپ كەلگەن سىرىڭدى اشكەرە ەتەتىن بولامىن، قولىمدا بار دالەلدەردى كەلتىرەمىن. ال ازىرشە توي نەگە بولماي قالدى دەگەن ساۋالدارعا بۇل نەكەگە ءوزىم رۇقسات بەرمەدىم دەپ جاۋاپ بەرەتىن بولامىن. ناق شىندىعىن ەشكىمگە دە ايتپايمىن، ءبىراق اياعىڭدى ءبىر رەت شالىس، جاڭىلىس باسساڭ، ءبارىنىڭ دە جاريا بولاتىنىن ەسىڭدە ۇستا. وڭاي قۇتىلدىڭ، رومەش، ءبىراق سەن سياقتى ەكى ءجۇزدى الاياققا مۇنىڭ راقىمى ءتۇسىپ تۇر ەكەن دەپ ويلاپ جۇرمە. بۇل تەك قارىنداسىم حەمگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمنەن تۋعان قىلىق. ەندى مەنىڭ سوڭعى ءسوزىمدى تىڭدا: ءبىر كەزدە حەم ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا وسىنداي ءبىر قاتىناس بولدى دەپ ەش ۋاقىتتا يشارا جاسامايتىن بولاسىڭ. ارينە، سەنىڭ ادال سەزىم دەگەنىڭە سەنىپ جاتقان مەن جوق، وتىرىكشىنىڭ شىنى دا زايى. الايدا ءبىر جاپىراق ۇياتىڭ قالسا، بولماسا اشكەرە بولامىن دەگەن ءقاۋىپ بيلەسە كەڭەسىمدى اياق استى!
— اپىراۋ، جەتتى عوي، دجوگەن، — دەپ قويدى وكحوي.
رومەش-بابۋدىڭ مۇنىڭ ءبارىن قالتقىسىز، وكپە-نازسىز قابىلداپ وتىرعانىنا كوزىڭ جەتكەن جوق پا! نەعىپ كەۋدەڭدە اياۋشىلىق ۇشقىنى قالماعان. كەتەيىك. ابىرجىماڭىز، رومەش-بابۋ، ءبىز مىنە كەتەمىز.
اقىرى ەكەۋى دە شىعىپ كەتتى. رومەش ءوز ورنىندا تاستاي مەلشيىپ تۇرىپ قالدى. وزىنە-وزى كەلگەن ءبىر شاعىندا ۇيدەن شىعىپ كەتكىسى كەلدى، وڭاشادا وزىمەن-وزى بولىپ، جاڭاعىنىڭ ءبارىن ويلاستىرماق. ءبىراق وڭاشا كومولا تۇسە قالدى. مىناۋ ۇيدە ونى جالعىز قالدىرىپ كەتۋگە بولمايدى عوي.
رومەش كورشى بولمەگە كىرە بەرىپ، جول جاق بەتتەگى تەرەزەنى كوتەرىپ قويىپ، الىسقا قاراپ قالعان كومولانى كوردى.ول اياق دىبىسىن ەستىدى دە، ءشيدى ۇايىرا ءتۇسىپ، بەرى بۇرىلدى. رومەش ەدەنگە كەلىپ وتىردى.
— بۇل ەكەۋى كىم ەدى؟— دەپ سۇرادى قىز، — بۇگىن تاڭەرتەڭ ولار ءبىزدىڭ مەكتەپكە بارعان بولاتىن.
— مەكتەپكە؟ – دەپ رومەش تاڭىرقاي قايتالادى.
— ءيا، — دەپ قۇپتادى قىز، — ولار سەنىمەن نە جايىندا سويلەستى.
— سەنىڭ ماعان كىم بولاتىنىڭدى سۇرادى.
كومولا تۇسكەن جەرىندە ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگى جايىنداعى عىلىمدى وتكەن جوق ەدى، قاي جەردە ۇيالشاق بولۋ كەرەكتىگىن دە ەشكىم ۇيرەتپەگەن. ءبىراق ول جاسىنان ۇياڭ وسكەن ەدى، سول سەبەپتى رومەشتىڭ ءسوزىن ەستىگەندە قىزارىپ كەتتى.
— ال مەن ولارعا سەنى جات ادام دەپ تانىستىردىم، — دەدى رومەش.
اششى قالجىڭمەن ول مەنى اشۋلاندىرعىسى كەلىپ وتىر دەپ ويلادى كومولا.
— جەتتى! — دەپ ول تىكسىنە ءتىل قاتتى دا، تەرىس اينالىپ كەتتى.
ال رومەش بۇل جايلاردى وعان قالاي ايتۋ كەرەكتىگىن ويلاۋمەن بولدى.
كومولا كەنەت تىنىشسىزدانىپ قالدى:
— انە، قارا، جەمىستەرىڭدى قارعالار الىپ كەتىپ جاتىر.
قىز ەكىنشى بولمەگە جۇگىردى، قارعالاردى ۇركىتىپ، جايما تاباقتى الىپ قايتا ورالدى.
— ال جەي عوي، — دەدى ول جايما تاباقتى رومەشتىڭ الدىنا قويا بەرىپ.
ونىڭ ەندى تابەتى شاپپاي قالىپ ەدى. ءبىراق قىزدىڭ بۇل قامقورلىعى ەت جۇرەگىن ەلجىرەتىپ جىبەردى.
— ال سەن ءوزىڭ شە؟
— ەڭ الدىمەن سەن ال.
ارينە، بۇل كوڭىل قويعىسىز ۇساق نارسە، ءبىراق ونىڭ قازىرگى حالىندە كومولانىڭ وسى ءبىر بۇيىعى دا اقجارقىن قىلىعى رومەشتىڭ جۇرەگىن شىمشىلادى، كوزىنە كەلىپ قالعان جاستى زورعا توقتاتتى ول.
رومەش ءۇنسىز وتىرىپ تاماق جەي باستادى.
تاعام جەپ بولعاننان كەيىن ول بىلاي دەدى:
— ەرتەڭ ءبىز ۇيگە قايتامىز، كومولا.
— ول جەر ماعان ۇنامايدى، — دەدى قىز تومەن قاراپ رەنىشپەن.
— سەنىڭ مەكتەپكە قالعىڭ كەلە مە وندا؟
— جوق، جوق، مەنى وندا جىبەرە كورمەشى. قىزداردىڭ بار بىتىرەرى — ەرتەلى-كەش سەنىڭ جايىڭدى سۇراۋ عانا.
— ال سەن ولارعا نە دەپ جاۋاپ قايتاراسىڭ؟
— ەشتەڭە دەپ تە ەمەس. ولار، ماسەلەن، دەمالىس كەزىندە نەلىكتەن مەنى مەكتەپتە قالدىرعىڭ كەلگەنىن قازبالاي سۇراۋمەن بولدى. ال مەن...
كومولا ۇندەمەي قالدى. وسى ءبىر ءزابىر-جاپا ەسىنە كەلسە ونىڭ جۇرەگىنە تۇسكەن بىتەۋ جارا قايتا سىزداپ اۋىرا باستايتىن ەدى.
— سەن مەنى بوتەن ادام دەپ نەگە ايتپادىڭ؟
كومولا شىن اشۋلانىپ كەتتى. رومەشكە سۇزىلە قارادى دا:
— كەت! — دەپ قالدى.
نە امال تابۋ كەرەك دەگەن دەرتتى وي رومەشتى شىرعالاي بەردى. تورىققان سەزىمىن جەگىدەي جەيدى. دجوگەندرو حەمنولينيگە نە دەدى ەكەن؟ ول بۇل جايىندا نە ويلايدى؟ شىن جايدى قايتكەندە وعام جەتكىزىپ ايتا الماق؟ ودان بولەك تۇرىپ، سارعايعان ساعىنىش وتىن ءقايتىپ باسا الماق؟.. وسى ءبىر مەحناتتى سۇراقتار ونىڭ ابدەن سىلەسىن قاتىردى، قۇر سۇلدەرىن قالدىردى، ءتىپتى رومەش ءوز جاعدايىن قاڭسىلاپ ويلاي دا المادى. ءبىر عانا نارسە ايقىن ەدى. كالكۋتتادا دوس، دۇشپاندارىنىڭ بار ءسوزى وسىلار جايىندا. مۇمكىن كومولا مۇنىڭ جۇبايى ەكەن دەگەن قاۋەسەت بۇكىل قالاعا دا تاراپ بولعان بولار. ەندى ولاردىڭ مۇندا ءبىر كۇن دە ايالداپ قالۋىنا بولمايدى.
رومەشتىڭ قازىرگى ويلى دا بەي-جاي ءحالىن كومولا بايقاماي دا قالمادى.
نەگە ۋايىمداپ قالدىڭ؟ — دەپ سۇرادى كومولا. — ەگەردە قىستاقتا تۇرۋعا سونشا قۇمارتاتىن بولساڭ، كەتۋگە مەن دايىنمىن.
كومولانىڭ كونگىش بۇيىعىلىعى رومەشتىڭ كوڭىلىن تاعى دا ءىرىتىپ جىبەردى، مازانى الىپ بولعان سۇراق قايتا ورالدى: دەگەنمەن بۇدان ءارى نە ىستەۋ كەرەك؟
ءوزى ويى بولعان رومەش كومولا سۇراعىنا بۇل جولى دا جاۋاپ بەردى، تەك وعان تەسىلە قاراپ وتىرا بەردى. كومولا بىردەن سالماقتى قالىپقا ءتۇستى دە:
مەكتەپتە قالماعانىم ءۇشىن، مۇمكىن، سەن ماعان رەنجىگەن بولارسىڭ اشىق ايتشى؟ — دەدى.
— ەگەر شىنىمدى ايتسام، كومولا، مەن ساعان ەمەس، وزىمە رەنجۋلىمىن.
اقىرى ءوز ويىنىڭ شىرماۋىمەن ارەڭ قۇتىلعان رومەش اڭگىمە تاقىرىبىن وزگەرتۋگە تىرىستى.
— وسى مەرزىمنىڭ ىشىندە نەنى ۇيرەندىڭ، كومولا؟
قىز سونشالىقتى ىنتامەن ءوز بىلگەندەرىن ورتاعا سالا باستادى. ەڭ الدىمەن ول، جەر شار سياقتى جۇمىر دەپ قويدى. سونىسىمەن رومەشتى تاڭعالدىرىپ تاستاماق.راسىندا دا رومەش شىن ءبىر قالىپپەن وتىرىپ جەردىڭ شار سياقتى ەكەنىنە مول كۇدىگى بارىن ايتتى. بۇل مۇمكىن ەمەس شىعار دەپ سۇرادى.
كومولانىڭ كوزى ەجىرەيىپ كەتتى.
— ول جايىندا كىتاپتا جازىلعان عوي، ءبىز دە سولاي وقىدىق.
— شىن ايتاسىڭ با؟ – دەپ تاڭداندى رومەش. – ءتىپتى كىتاپتا جازىلعان با؟ ال ونىڭ ءوزى قانداي، ۇلكەن بە؟
بۇل سۇراققا كومولا ازداپ قينالىپ قالدى. سوندا دا ول از ويلايدى دا سەنىممەن نىق سويلەيدى.
كىتاپتىڭ ءوزى ۇلكەن ەمەس، ءبىراق تاسپەن باسىلعان. ءتىپتى وندا سۋرەتتەر دە بار.
— ءيا، سەن مەنى تىڭداپ وتىرعان جوقسىڭ عوي! — دەپ سالدى كومولا كەنەتتەن، قاتتى رەنىشپەن ورنىنان تۇرا باستادى.
— جارايدى، اشۋلانبا، كومولا، — دەپ رومەش ونى جۇباتا باستادى. — بۇگىن نە بولىپ وتىرعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن.
كومولا كەنەت بەرى بۇرىلدى.
— نە بولدى؟ سىرقاتتانىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟
— جوق اۋرۋ ەمەسپىن. جالپى كوڭىلگە الارلىقتاي ەشتەڭە دە جوق، كەيدە وسىنداي ءبىر جايعا ءتۇسىپ قالاتىنىم بار. ءبارى دە كەتەدى ءقازىر.
سول كەزدە كومولا ءوزىنىڭ بىلىمدىلىگىمەن رومەشتى مۇلدە تاڭداندىرىپ تاستاماق بولدى.
— گەوگرافيا وقۋلىعىنداعى سۋرەتتەردى كورگىڭ كەلە مە؟ – دەدى ول.
رومەش بىردەن كوندى. قىز بارىپ كىتاپتى الىپ كەلدى دە، رومەشتىڭ الدىنا اپارىپ اشتى.
— مىنا كوز الدىندا تۇرعان ەكى شار شىندىعىندا بىرەۋ-اق، — دەپ ول تۇسىندىرە باستادى. — ويتكەنى ءبىز جۇمىر زاتتىڭ ەكى جاعىن بىردەن كورە المايمىز عوي.
رومەش قاتتى ابدىراپ، سول سەبەپتى ازداپ ويلانعان ادامنىڭ كەيپىنە تۇسكەن بولدى. سودان سوڭ:
— ءبىر تەگىس زاتتىڭ دا ەكى جاعى بىردەن كورىنبەيدى عوي، — دەپ قويدى.
— بۇل سۋرەتتەر جەر شارىنىڭ ەكى جاعى، بولەك الىنعان سەبەبى دە وسىندا، — دەپ كومولا بار بەدەلىن سالا ايتتى. ولار بۇل كەشتى وسىلاي وتكەردى.
جيىرماسىنشى تاراۋ
وننودا-بابۋ دجوگەندرو جاقسى ءبىر حابارمەن ورالادى، رەتىمەن جانجال دا باسىلادى دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى. بالاسى مەن وكحوي ۇيگە كەلگەن شاقتا ول ۇرەيلەنە قارادى.
— رومەشتىڭ وسىلاي ناسىرعا شاۋىپ، توبەمىزگە سەكىرىپ كەتۋىنە سەن جول بەرەدى دەپ كىم ويلاپتى، — دەپ دجوگەندرو اكەسىنە بۇرىلدى. — ەگەر مۇنى بىلسەم ونىمەن سويلەستىرمەگەن بولار ەدىم سەنى.
— بۇل تويعا ءوزىڭ ىنتىق بولعان جوق پا ەدىڭ، دجوگەن، — دەپ قويدى وننودا-بابۋ، — ماعان ونى الدەنەشە رەت ءوزىڭ ايتقانسىڭ. ەگەر سەن بولماعاندا، مەن...
— ارينە، ماعان تىيىم سالۋ كەرەك دەگەن وي كەلمەگەنى ايان عوي. الايدا سونىمەن بىرگە...
— مىنە، بايقايسىڭ با، تاعى دا "سونىمەن بىرگە!"
— بۇلاي ەتۋگە بولا ما ەكەن؟ سەن نە كەلىسەسىڭ، نە قارسى بولاسىڭ، بۇل جەردە ەشبىر ارەدىكتىك، سولقىلداق بولماسقا كەرەك!
— سوندا دا بۇل ءىستىڭ ءبۇيتىپ ناسىرعا شاۋىپ كەتۋىنە جول بەرمەۋ كەرەك ەدى عوي.
— قوزعاي سالۋدى عانا كەرەك ەتەتىن دە ىستەر كوپ، — دەپ وكحوي كۇلە سويلەدى، — كەيىن ونداي ىستەر ەشكىمنىڭ دە قۇپتاۋ، جاقتاۋىن تىلەمەيدى. كوبىكتەن تۇرعان وتاۋلارعا ۇقساپ، جارىلىپ كەتكەنىنشە وسە بەرەدى، وسە بەرەدى. كەيىندە قالعان ءىس جايىندا تالاسا بەرۋدەن نە شىعادى؟ ەندى كەلەشەكتە نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن شەشۋ كەرەك.
بۇل ءسوزدى ۇرەيلەنە وتىرىپ تىڭداعان وننودا-بابۋ:
— سەندەر، رومەش-بابۋدى كوردىڭدەر مە؟ — دەپ سۇرادى.
— كوردىك، ءتىپتى جاقىن جەردەن كوردىك، — دەپ جاۋاپ بەردى دجوگەندرو، — ول ول ما، ايەلىمەن دە تانىستىق.
وننودا-بابۋ قالشيىپ قالدى. از تولعانىپ:
— سەندەر كىمنىڭ ايەلىمەن تانىستىڭدار؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى.
— رومەشتىڭ ايەلىمەن، — دەدى دجوگەندرو.
— نە ايتىپ تۇرعانىڭدى تۇسىنبەيمىن. قاي رومەشتىڭ ايەلى؟
— ءبىزدىڭ رومەشتىڭ! بۇدان بىرنەشە اي بۇرىن ول ەلىنە بارعاندى. سوندا ۇيلەنگەن.
— وندا اكەسى قايتىس بولعان جوق پا ەدى، توي جاسار جاعدايى قايدا؟!
— اكەسى ولەردىڭ ءدال الدىندا بولعان بۇل توي.
وننودا-بابۋ قالشيىپ قالدى. از تولعانىپ الدى دا، جەلكەسىن قاسىدى، سودان كەيىن بىلاي دەدى:
— ءۆيدى رومەش ءبىزدىڭ حەمنولينيگە ۇيلەنۋى جايىندا ەشبىر ءسوز بولماي قالعانى ما سوندا؟
ءبىز، مىنە، سول جونىندە ايتىپ تۇرمىز عوي، — دەپ قويدى دجوگەن.
ەگەر سوزدەرىڭنىڭ ءمانى سول بولسا، وندا توي جابدىعىن جاساپ قويعانىمىزدى قايتىپ ويلامادىڭدار؟ كەلەسى جەكسەنبىدە توي بولادى دەپ جۇرتتىڭ ءبارى حابارلانىپ قالعان جوق پا! توي ەندى اتىمەن بولمايدى دەپ حابار تاراتۋعا تۋرا كەلگەنى مە؟
اتىمەن دەۋدىڭ كەرەگى جوق، — دەپ باستادى دجوگەن ءسوزىن، — تەك ءبىر كىشكەنە وزگەرىس كىرگىزۋ كەرەك، سوندا ءبارى دە رەتىنە كەلەدى.
سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ؟
ال بۇل ءتىپتى وپ-وڭاي، اكە! ارينە وزگەرىس، ايىرباس قادارىنشا، كەرەك جەرىندە عانا جۇرگىزىلەدى. نەكە قيدىرۋ ماسەلەسىندە ءبىر عانا جول بار، ءبىز سونى تاڭداپ الۋىمىز كەرەك. قىسقارتا ايتقاندا، ءبىز ەگەر رومەشتىڭ ورنىنا باسقا ءبىر كۇيەۋدى وتىرعىزا سالساق، وسى جەكسەنبىدە — قايتسە دە توي تويلاناتىن بولادى. ايتپەسە، جۇرت كوزىنە كورىنۋ جوق.
ءسويتتى دە دجوگەندرو ايرىقشا مانمەن وكحويعا بۇرىلدى. ال وكحوي ۇيالا تومەن قاراپ قالدى.
— قىسىلتاياڭ كەزەڭدە كۇيەۋدى قايدان تاپپاقسىڭ؟ — دەپ سۇرادى وننودا-بابۋ.
— ول جونىندە ابىرجىماي-اق قوي.
— الايدا ەڭ الدىمەن حەممەن كەلىسىپ الۋ كەرەك.
— ءىستىڭ ءبىتىپ قالعانىن ەستىگەن سوڭ حەمنىڭ كونەتىنىنە كوزىم جەتەدى.
— ەگەر ولاي بولسا، ءوزىڭ ءبىل دەگەنمەن وكىنىشتى-اق. رومەش اجەپتاۋىر اۋقاتتى ادام ەدى، سونىسىنا اقىلى دا ساي ەدى. ويلاپ قاراشى! الدىڭعى كۇنى عانا ءبىز ەتويياعا اۋىسامىز دەپ كەلىستىك، ول وندا ادۆوكاتتىق جۇمىسپەن اينالىسپاق بولعان، ال مىنە كەنەتتەن... سونداي ءبىر باقىتسىزدىق كەلەتىن بولعانى دا!
— ول جونىندە نەسىنە قام جەيسىڭ! رومەشتىڭ ەتويياعا كەتۋىنە ءقازىر دە ەشكىم ارا تۇرا المايدى. بارىپ حەمدى شاقىرىپ كەلەيىن، ۋاقىت الۋدىڭ كەرەگى جوق.
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن دجوگەندرو حەمنولينيدى ەرتىپ كىردى. وكحوي كىتاپ شكافىنىڭ تاساسىندا، قاعا بەرىستە وتىر ەدى.
— حەم، وتىر، — دەدى دجوگەندرو، — ساعان ايتار ءبىر جايلار بار.
حەمنوليني ءۇنسىز كەلىپ كرەسلوعا وتىردى. ول اۋىر ءبىر سىندى باسىنان وتكەرەرىن سەزدى.
دجوگەندرو ءسوزدى بىلاي باستادى:
— رومەش قىلىعى ساعان كۇدىكتى كورىنبەي مە؟
حەمنوليني ءتىل قاتپادى، باسىن شايقادى.
— ونىڭ بىزگە جاريا ەتكىسى كەلمەيتىن سىرى نە؟
— الدە ءبىر سەبەبى بولعانى دا، — دەدى حەمنوليني تومەن قاراعان قالپىندا.
— ارينە سەبەبى بار. ءبىراق وسىنىڭ ءبىر ءوزى عانا سەنى ساقتاندىرۋعا ءتيىستى ەمەس پە؟
حەمنوليني تاعى دا ءۇنسىز عانا باسىن شايقادى. ونداي ەشتەڭە دە ويلامايتىنىن تانىتتى.
ونىڭ رومەشكە ءوز تۋىسقاندارىنان دا ارتىق سەنىم بىلدىرەتىندىگى اقىرى دجوگەندرونى اشۋلاندىرىپ جىبەردى. الىستان وراعىتىپ، تۇسپالداي سويلەسۋدىڭ بۇل جەردە ءمانى بولمادى. ول قاتاڭ سويلەدى:
— بۇدان بىرنەشە ايلار بۇرىن رومەشتىڭ ءوز اكەسىنە ەرىپ، ەلىنە بارعانىن سەن، ارينە، ۇمىتپاعان بولارسىڭ؟ ال ءبىز ونىڭ كوپكە دەيىن حابار-وشارسىز كەتكەنىنە قايران قالىپ جۇردىك قوي. ادەتتە سەندەرگە كۇنىنە ەكى رەت كەلەتىن رومەشتىڭ، ءارۋاقىتتا بىزگە كورشى ءۇيدى جالعا الىپ تۇرعان رومەشتىڭ كالكۋتتاگا قايتىپ ورالعان سوڭ مۇلدە كورىنبەي قويعانىن قالانىڭ باسقا جاعىنا جاسىرىنىپ جۇرگەنىن دە ۇمىتا قويماعان بولارسىڭ. وسىلاي بولا تۇرسا دا سەندەر وعان بۇرىنعى سەنگىشتىكپەن قارادىڭدار، ونىمەن قويماي تاعى دا شاقىردىڭدار. مەن وسىندا بولسام، وسى سياقتىلارعا جول بەرمەيتىن ەدىم.
حەمنوليني ءۇنسىز وتىرا بەردى.
رومەشتىڭ وسىنداي قىلىق-مىنەزىنە ءۇڭىلىپ كوردىڭدەر مە؟ بۇل نەعىپ سەندەرگە كۇدىك سالمادى؟ وعان دەگەن سەنىمدەرىڭىزدە شەكتى وق قوي دەيمىن، ءتىپتى!
حەمنوليني ءالى دە ءۇن-تۇنسىز وتىرا بەردى.
ال، جارايدى! وزدەرىڭ ادال بولعان سوڭ باسقا بىرەۋلەردى ارام دەۋگە اۋىزدارىڭ بارماعان شىعار. ولاي بولسا ماعان دا سەنۋگە تيىسسىڭدەر عوي. مىنە بىلاي: رومەشتىڭ ءوز ايەلى كومولانى وقۋعا ورنالاستىرعانىن ءبىلدىم دە، سول مەكتەپكە باردىم، ول ول ما، دەمالىس كەزىندە ول ايەلىن سوندا قالدىرماق تا بولىپتى. الايدا بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن مەكتەپ باستىعىنان حات الىپتى. وندا مەيرام كۇنىندە كومولانى ۇيگە الۋ جايى ايتىلىپتى. بۇگىن دەمالىستىڭ العاشقى كۇنى مەكتەپ ەكيپاجى كومولانى رومەشتىڭ دجوردجيپارداعى بۇرىنعى پاتەرىنە الىپ بارعان. سول پاتەردە مەن دە بولدىم. ءبىز كىرىپ بارعاندا كومولا الما تازالاپ وتىر ەكەن دە، رومەش ونى قۇتتى ورنىنا قوندىرىپ جاتىر ەكەن. بۇل نە قىلعانىڭ دەگەن سۇراعىما رومەش قازىرگى شاقتا ەشتەڭە دە ايتا المايتىنىن ءبىلدىردى. ميستەر كومولا مەنىڭ جۇبايىم ەمەس دەگەندى ەسكەرتسە-اق، ءبىز ونىڭ سوزىنە بىردەن سەنىپ تە قالعان بولار ەدىك، ءتىپتى تۋىپ قالعان كۇدىكتى ەستۋگە تىرىساتىن دا ەدىك. الايدا ول ناقتىلى جاۋاپ بەرگىسى كەلمەدى... ال ەندى نە دەمەكسىڭ؟ وسىنى ەستىگەننەن كەيىن دە وعان سەنە بەرمەكسىڭدەر مە؟
دجوگەندرو حەمنولينيگە تەسىلە قاراپ، جاۋاپ كۇتىپ قالدى.
قىز ءوڭى قۋارىپ كەتتى. سابىرلى قالپىن ساقتايىن دەپ، كرەسلو جاقتاۋلارىن قارمالاي بەردى دە، ەڭكەيىپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى، ەسىنەن شىعىپ قالدى.
زارەسى ۇشىپ كەتكەن وننودا-بابۋ قىزىن قۇشاعىنا الدى.
نە بولىپ قالدى، قارعام؟ نە بولىپ قالدى، قارعام؟ ولارعا سەنبە، ءبارى دە بەكەر، — دەپ شەكسىز قايتالاي بەردى.
دجوگەندرو، اكەسىن بىلاي جىبەردى دە، قارىنداسىن ديۆانعا اپارىپ جاتقىزدى، سودان سوڭ قاسىندا تۇرعان قۇمىرادان سۋ الىپ ەسىگىنە بۇركە باستادى. وكحوي ونى جەلپۋىشىمەن ىنتالانا جەلپي بەردى.
ءبىر ۋاقىتتا حەمنوليني كوزىن اشتى. شوشىپ كەتتى دە ىڭقىلداي باستادى.
اكە، وكحوي-بابۋ بۇل جەردەن تەز كەتەتىن بولسىنشى!
وكحوي جەلپۋىشتى قويدى دا، بولمەدەن شىعا بەرىپ، ەسىك سىرتىنا بارىپ توقتادى. وننودا-بابۋ قىزىنىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى دا، اۋىر ءبىر كۇيىنىشپەن ونىڭ ماڭدايىنان سيپادى.
نە بولدى، جانىم! تىنىشتالشى!
كەنەت حەمنولينيدىڭ كوزىنەن جاس پارلاپ كەتتى. وكسىگىن باسا الماي سولقىلداي بەردى. اكەسىنىڭ تىزەسىنە باسىن سالدى، ءىشتى الىپ بارا جاتقان قاسىرەت وتىن سونىمەن باسپاق سياقتى.
— تىنىشتالشى، جانىم، قوي ەندى، — دەيدى وننودا-بابۋ قارلىققان داۋسىمەن. — مەن رومەشتى سونشا جاقسى بىلەمىن. ول ەش ۋاقىتتا دا مۇنداي ارسىزدىققا بارمايدى. دجوگەن، ارينە، قاتەلەسىپ وتىر.
كۇيىنىپ كەتكەن دجوگەندرو شىدامادى.
— بەكەرگە ۇمىتتەندىرمە، اكە، قىزىڭدى جۇباندىرام دەپ وتىرىپ، كەلەر كۇننىڭ بۇدان زور ۋايىمىن ارقالاتپاقسىڭ با وعان. اقىلعا كەلسىن، مۇرسات بەرشى.
حەمنوليني بويىن جازدى دا، اعاسىنا قاراپ، كەسىپ سويلەدى:
— ءبارىن دە اقىلعا سالىپ بولعانمىن. ونىڭ ءوز اۋزىنان ەشتەمە ەستىمەي تۇرىپ دانەڭەگە دە سەنبەيتىنىمدى ەسىڭە ۇستا.
وسىلاي دەدى دە ول تۇرەگەلدى.
— تەك قۇلاپ قالماشى، — دەپ قىزىن دەمەپ، وننودا-بابۋ قۇراق ۇشىپ ءجۇر.
حەمنوليني اكەسىنىڭ قولىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءوز بولمەسىنە كەلدى دە، توسەگىنە جاتتى.
— مەنى وڭاشا قالدىرشى، اكە، — دەپ سۇراندى ول، — مۇمكىن ۇيىقتارمىن.
— مۇمكىن حوري جەلپۋىش جەلپىپ وتىرار، جىبەرسەم قايتەدى؟ — دەپ سۇرادى وننودا-بابۋ.
— جوق، جوق، اكە، ماعان ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس.
وننودا-بابۋ كورشى بولمەگە شىعىپ كەتتى. ول ءقازىر حەمنولينيدىڭ التى ايلىق كەزىندە قايتىس بولعان اناسى جايىندا ويلادى. قۇلاي بەرىلگەندىگى مەن ۇستامدىلىعى، اق كوڭىل جايدارىلىعى ەسىنە ءتۇستى. وننودا-بابۋ، مىنە، ەندى قىزىن، حەمنولينيدى ماپەلەپ ءوسىردى. حەمنوليني ءوز شەشەسىنە تارتىپ ەر جەتتى. سول حەمنىڭ قاسىرەت شەگىپ جاتقانىن ويلاعاندا قاريانىڭ جۇرەگى شەرلەنىپ كەتتى. قىزىمەن قاتارلاس بولمەدە وتىرىپ ول:
— قايعى دەگەندى بىلمە، مەنىڭ ءقادىرلى قىزىم، باقىتتى بول، — دەدى وعان ويشا، — شەشەڭمەن بارىپ تابىسقانشا سەنىڭ قۋانىشتى، باقىتتى بولعانىڭدى، ءوزىڭ سۇيگەن ادامنىڭ ۇيىنەن جايلى مەكەن تاپقانىڭدى كورۋگە سونشا ىنتىزارمىن.
ول جاستى كوزىن ەتەگىمەن ءسۇرتتى.
دجوگەندرو بۇرىن دا ايەل اقىلى جايىندا بيىك پىكىردە بولمايتىن ەدى. ەندى ونىسى ابدەن بەكي ءتۇستى. ايەل دەگەندەر بۇلتارتپاس دالەلدەرگە دە سەنبەيدى، نە ىستەرسىڭ ولارعا! ەكى جەردە ەكى ءتورت بولمايدى دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى ايتا سالۋدان تايىنبايدى دا، باسقالار قالاي قارايدى، وندا شارۋاسى جوق، ماحاببات دەگەنىڭ ءۇشىن دۇنيەنىڭ بارىنەن دە بەزىپ كەتۋگە بار. بۇلتارتپاس دالەلدەر قارانى قارا دەپ تۇسىندىرەدى عوي. سويتسە دە ماحاببات ءۇشىن قارانى اق سالساڭ جاڭاعى بەيشارا ايعاقتاردىڭ تالقانىن شىعارۋعا دا بارا الادى ولار. جەر بەتىندە ايەل باردا دۇنيەنىڭ قالاي تىرشىلىك قۇرىپ تۇرعانى مۇلدە تۇسىنىكسىز!
اقىرى دجوگەندرو ويدان سەرگىدى دە، وكحويدى شاقىردى. ول بولمەگە ءبىر قىرىنداپ كىردى.
ال، سەن ءبارىن دە ەستىگەن بولارسىڭ؟ ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ — دەپ سۇرادى دجوگەندرو.
بۇل ىسكە مەنىڭ باسىمدى بەكەرگە شىرمايسىڭ. بۇعان مەنىڭ دە قاتىسىم جوق ەدى، سەن كەلدىڭ دە وسى ءبىر قولايسىز وقيعاعا اپارمادىڭ دا تاستادىڭ.
جەتتى! كەيىن شاعىنارسىڭ. ەندى بىزگە ءبىر-اق جول قالدى. رومەشتى كوندىرۋ كەرەك. ول بۇل جايدى حەمنولينيگە ءوزى ايتاتىن بولسىن.
اقىلىڭنان اداسقانسىڭ. كىمنىڭ مويىنداعىسى كەلۋشى ەدى ءوز قاتەسىن.
ەگەر حات جازاتىن بولسا ءتىپتى جاقسى. قازىردەن باستاپ سەنىڭ ونىمەن اينالىسۋىڭا تۋرا كەلەدى. ءبىر مينۋتتى دا بوسقا وتكىزبەۋ ءى گرەك ەكەنىن ۇمىتپا، ءبىراق.
جاقسى. نە امال تابۋعا بولاتىنىن ويلاپ كورەيىن، — دەدى وكحوي.
جيىرما ءبىرىنشى تاراۋ
كەشكى ساعات توعىزدا رومەش پەن كومولا شنيالدوحو ۆوكزالىنا اتتاندى. ات ايداۋشىعا شولاق كوشەلەرمەن اينالىپ، وراعىتىپ تۇرۋدى بۇيىردى. ەكيپاج كولۋتولاداعى بىزگە تانىس ءبىر ءۇيدىڭ الدىنان وتە بەرگەندە، رومەش تەرەزەدەن باسىن قىلتيتتى دا سۇقتانا قارادى. ەشتەڭە دە وزگەرمەگەن، ءبارى دە باياعىسىنشا. ول اۋىر كۇرسىندى، ءتىپتى، قالعىپ وتىرعان كومولانى دا وياتىپ جىبەردى.
نە بولدى ساعان؟ — دەپ سۇرادى ول.
جايشا، — دەدى رومەش، سودان كەيىن ورنىعىپ الدى دا، ۇندەمەي بارا بەردى.
كومولا ەكيپاج قابىرعاسىنا قايتادان شالقالاپ وتىردى دا، ۇيىقتاپ كەتتى. وسى ءبىر شاقتا كومولامەن قاتار وتىرۋ وعان اۋىر ءتيدى.
ستانسياعا ولار ۋاقىتىندا كەلىپ، كۇنى بۇرىن الىپ قويعان ەكىنشى كلاسس كۋپەسىنە بارىپ جايعاستى. رومەش ديۆانداردىڭ بىرىنە توسەك سالدى، شام قالپاعىن باستى، سودان كەيىن قىزعا بۇرىلدى:
جات، كومولا، سەنىڭ دەم الار شاعىڭ الدەقاشان بولعان.
پويىز قوزعالىسىمەن جاتامىن. ال ازىرشە تەرەزە الدىندا وتىرا تۇرۋعا رۇقسات ەت، — دەپ ءوتىندى كومولا.
رومەش قارسىلىق بىلدىرگەن جوق. كومولا ءبىر بايلارىن باسىنا تارتتى دا، تەرەزە الدىنا، ديۆاننىڭ شەتىنە كەلىپ وتىردى، پلاتفورماداعى سانسىز حالىققا كوز سالدى. ال رومەش جان-جاعىنا جايباراقات قاراپ، ورتاداعى وتىرعىشقا بارىپ ورنالاسىپ ەدى. پويىز قوزعالىپ جۇرە بەرگەندە، ۇشىپ تۇردى، — پلاتفورمانى بويلاپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان بىرەۋ الدەبىر تانىس ادام سياقتى بولىپ كەتتى.
بۇل ادامدى كومولا دا اڭداپ قالىپ، راقاتتانا كۇلگەن ەدى. رومەش تەرەزەگە ۇڭىلە قاراپ كەلەدى. كەشىگىپ قالعان جولاۋشى تەمىر جول قىزمەتكەرىنىڭ قارسىلىق كورسەتكەنىنە قاراماستان ۆاگونعا ىرعىپ ءمىندى، انا ادامنىڭ قولىندا شارفىن دا قالدىرىپ قويدى، ەكىنشى ساتتە ۆاگون تەرەزەسىنەن باسىن سورايتىپ، شارفىنا قولىن سوزدى. وسى شاقتا ول ءتىپتى انىق كورىندى. رومەش ونىڭ وكحوي ەكەنىن تانىدى.
شارف جايىنداعى وقيعاعا كومولا ۇزاق كۇلگەن ەدى.
— ون جارىم بولىپ قالدى، — دەدى رومەش وعان، — ءجۇرىپ كەلە جاتقانىمىزعا دا ءبىراز بولدى، جاتساڭ دەيمىن.
قىز كوندى دە جاتا باستادى، كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە كۇتۋمەن بولدى.
ال رومەشتىڭ كۇلكى ءقازىر نە تەڭى. وكحويدىڭ نەگىزى كالكۋتتا تۇرعىنى ەكەنىن، اۋىلدىق جەردە ەشقانداي اعايىن-تۋعانى جوق ەكەنىن رومەش جاقسى بىلەدى. ولاي بولسا، ءتۇن جامىلىپ ول قايدا اسىعىپ بارادى؟ رومەشتىڭ ءىزىن اڭدىپ جۇرگەنى انىق قوي.
وكحوي رومەش تۋعان قىستاققا بارادى، وتكەن جايدى وسەك ەتىپ تاراتا باستايدى، رومەشتىڭ دوس-دۇشپاندارى بار. سولاردىڭ اراسىنا قيلى-قيلى ءسوز جورامالدار تۋعىزباق. وسىنداي ويلار كەلىپ، جاس جىگىت قاتتى تىنىشسىزدانىپ كەتتى. بار جاعداي سيىقسىز ءبىر تۇرگە تۇسەدى. ءوز قىستاعىندا تۋىپ كەتەر وسەك-اياڭ، كۇستانالاۋدى ەلەستەتكەندە جۇرەگى مۇزدايدى. كالكۋتتا سياقتى ۇلكەن قالادا ەلەنبەيسىڭ، بايقالمايسىڭ عوي، ال شاعىن عانا قىستاق تاياز سۋ سياقتى، — ءبىر كىشكەنە سىرعىما بولسا، ناعىز داۋىلدىڭ وزىنە اينالىپ كەتەدى. سونى ويلاعان سايىن رومەش ازاپ شەگە ءتۇستى.
باراكتۋرگە توقتاعاندا رومەش تەرەزەگە زەر سالا وتىردى. ءبىراق وكحوي كوزىنە تۇسپەدى. ناحوتيدا دا سان-ساپالاق ادام ءتۇسىپ، ءمىنىپ جاتتى، ولاردىڭ اراسىندا دا وكحوي جوق بولىپ شىقتى. بوگۋلا ستانساسىندا دا رومەش وكحويدى ىزدەپ جۇرتقا ءۇڭىلىپ باعىپ ەدى، ەڭبەگى زايا بولدى. وكحوي ءتىپتى كورىنبەي قويدى. كەلەسى كىدىرىستە تۇسەر دەپ ۇمىتتەنۋ دە بەكەر بولۋى مۇمكىن سياقتى.
جىگىت ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولعاندا عانا ۇيىقتادى. كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ پويىز گوييالوندو ۆوكزالىنا توقتاعاندا، موينىنا شارفىن وراپ، قولىنا چەمودان ۇستاعان كۇيى كەمە جاققا اسىعا اياڭداپ بارا جاتقان وكحويدى كوردى.
رومەش مىنەتىن كەمەنىڭ جۇرۋىنە ءالى دە ءبىراز ۋاقىت بار ەدى، ءبىراق ەكىنشى ايلاق تۇبىندە باسقا ءبىر كەمە جار سالىپ، جۇرەتىنىن پاش ەتىپ جاتتى.
كەمە قايدا بارادى؟ — دەپ سۇرادى رومەش.
باتىسقا.
قاي جەرگە دەيىن؟
ەگەر قايىرلاپ قالماسا، بەنارەسكە دەيىن.
رومەش پالۋباعا كوتەرىلدى، كايۋتالاردىڭ بىرىنە كومولانى وتىرعىزدى دا، جولعا ءسۇت پەن كۇرىش، بانان الام دەپ جاعاعا شىقتى.
بۇل كەزدە وكحوي باسقا جولاۋشىلاردى كيمەلەپ، العاشقى كەمەگە تۇسكەن ەدى. قيان-قيلى ساقتىق جاساپ، كىرگەن جۇرتتى باقىلاۋعا قولايلى، ەلەۋسىز ءبىر جەرگە ورنالاستى. ءبىراق جولاۋشىلار ونشا اسىعار ەمەس. كەمە جۇرەر مەرزىمىنەن كەشەۋلەپ قالدى. جۇرت سول ءبىر شاقتى پايدالانىپ، جۋىنىپ، شومىلىپ جاتىر، ءتىپتى جاعاعا شىعىپ، اس ءپىسىرىپ، تاماق جەپ جاتقاندار دا بار. رومەش كومولانى تاماقتاندىرام دەپ الدە ءبىر قوناق ۇيگە كەتكەن شىعار دەپ ويلادى وكحوي، گوييالوندومەن تانىس بولماعاندىقتان ولاردى ىزدەپ بارمادى.
كەمە جار سالدى، مىنە ەندى جۇرە باستاماق، ال رومەش بولسا ءالى كورىنبەيدى. جولاۋشىلار قالتىلداعان باسپالداقپەن اسىعا كوتەرىلىپ جاتىر. كەمەنىڭ ۇزدىكسىز ۇزاق ايقايى ولاردى اسىقتىرا ءتۇستى، جۇرت كوبەيە بەردى، ءبىراق رومەش ءالى جوق.
اقىرى جۇرت اياعى ساپ بولدى، باسپالداق جيىلىپ الىندى، كاپيتان جۇرۋگە كوماندا بەردى.
— تۇسۋىمە رۇقسات ەتىڭىزدەرشى! — دەپ ايقايلادى تىنىشى كەتكەن وكحوي، ءبىراق ماتروستار وعان ەشقانداي دا كوڭىل اۋدارمادى. جاعانىڭ ءالى دە جاقىن ەكەنىن پايدالانىپ وكحوي سۋعا سەكىردى.
الايدا ول رومەشتى جاعادان دا كەزدەستىرە المادى. بۇدان بىرنەشە مينۋت قانا بۇرىن كالكۋتتاعا پويىز جۇرگەن ەكەن، سونى بىلگەن وكحوي "كەشە تەمىرجولشىمەن جانجالداسىپ جاتقانىمدى رومەش بايقاپ قالعان عوي، مۇمكىن ول مۇنىڭ تەرىس نيەتىن دە اڭداپ قالعان بولار، سول سەبەپتى قىستاققا بارۋدىڭ ورنىنا تاڭەرتەڭگى پويىزبەن قايتا كالكۋتتاعا تارتىپ وتىرعان شىعار" دەپ ويلادى. ال كالكۋتتادا جاسىرىنعان ادامدى تابۋ وڭاي دا شارۋا ەمەس.
جيىرما ەكىنشى تاراۋ
گوييالوندادا وكحوي كۇن ۇزاق سەندەلدى، اقىرى كەشكە تامان كالكۋتتاعا باراتىن بايلانىس پويىزىنا ىلىكتى. ەرتەڭىنە تۋرا پويىزدان تۇسكەن قالپىندا رومەشتىڭ دورجيپارداعى پاتەرىنە باردى، ءبىراق ەسىك قۇلىپتاۋلى بولىپ شىقتى. ولاردىڭ مۇندا كەلمەگەنى ايقىندالدى.
ول رومەشتىڭ كولۋتولاداعى مەكەنىنە دە باس سۇقتى، وندا دا ەشكىم جوق. سودان وكحوي وننودا-بابۋدىڭ ۇيىنە باردى. دجوگەندروعا رومەشتىڭ جىلىسىپ كەتكەنىن، ءوزىنىڭ كوز جازىپ قالعانىن ايتتى.
— بۇل قالاي بولدى؟ — دەپ سۇرادى دجوگەندرو.
ول بارلىق جايدى ىقتياتتاپ ايتىپ بەردى. وكحويدى كورىسىمەن رومەشتىڭ كومولانى ەرتىپ قاشىپ وتىرعانى دجوگەندرو كۇدىگىن شىڭداي ءتۇستى.
— الايدا، ءبىز ءۇشىن بۇل دالەلدەردىڭ ءبارى دە جارامسىز، — دەدى دجوگەندرو. — حەمنوليني تۇگىل اكەمنىڭ ءوزى دە باياعى ءبىر اقىماقتىعىن قايتالاي بەرەتىن بولدى. ءوز اۋزىنان ەستىمەي تۇرىپ رومەشتەن ءۇمىتىن ۇزبەيدى ول ەگەر رومەش ءقازىر كەلىپ، بۇل شاقتا ەشتەڭە دە ايتا المايتىنىن بىلدىرە وتىرىپ، حەمنولينيگە ۇيلەنەتىنىن ايتسا، اكەم بار عوي، وعان ويلانباي-اق كونە كەتەر ەدى. ءىس وسىعان جەتتى عوي. مەن ءبىر قينالۋدامىن. اكەم حەمنولينيدىڭ ازاپ-جاپا شەگۋىنە جول بەرگىسى كەلمەيدى، ال حەم بولسا، "مەيلى ايەلى بولسا دا، رومەشكە شىعامىن" دەپ قىڭىر جاۋاپ قايتارۋعا دايىن. قىزىن كۇيىنىشكە سالماس ءۇشىن، اكەمنىڭ بۇعان دا كونىپ قالۋى مۇمكىن. ەندى بىزگە ءبىر عانا جول بار: قانداي ءبىر امالمەن بولسا دا، تەز ارادا رومەشتى قارماققا ىلىكتىرىپ، مويىنداتتىرۋ كەرەك. جاسىما، وكحوي، بۇل ىسكە ءوزىم-اق ارالاسار ەدىم. ءبىراق بىلەك سىبانىپ توبەلەسىپ كەتۋدەن باسقا ەشقانداي امال-ايلا ويىما ورالماي-اق قويدى. ال ءقازىر، بارىنەن بۇرىن، جۋىنىپ كەل، مىنا قالپىڭمەن شايعا وتىرۋعا بولمايدى.
وكحوي جۋىندى دا شايعا كەلىپ وتىردى. ويلانىپ قالدى. سول شاقتا قىزىن قولتىقتاپ بولمەگە وننودا-بابۋ كىردى. ءبىراق حەم وكحويدى كوردى دە تەرىس اينالىپ شىعىپ كەتتى.
— حەمنىڭ مۇنىسى دۇرىس ەمەس، — دەدى دجوگەندرو كەيىس بىلدىرە سويلەپ. — ونىڭ ەرسى قىلىقتارىن قولپاشتاي بەرمە، اكە. قايتارۋ كەرەك ونى. حەم، حەم!
بۇل كەزدە حەمنوليني جوعارعى ۇيگە بارىپ تا ۇلگىرگەن ەدى.
— دجوگەن! سەن مەنىڭ ءىسىمدى ءبۇلدىرىپ جاتىرسىڭ، — دەپ قويدى وكحوي. — مەن جايىندا وعان ەشتەڭە دە ايتپا. ۋاقىت ۇلى شيپا عوي. ال زورلىق جاساپ ءبارىن دە قۇرتىپ الۋعا بولادى.
ول وسىنى ايتتى دا، شايىن ءىشىپ، كەتىپ قالدى.
وكحويدى شىدامسىزسىڭ دەپ ايىپتاۋعا بولمايتىن دا ەدى. دۇنيە بۇعان قىرىن قاراپ تۇرسا دا ويىنا العانىنان ول قايتىپ كورگەن جوق-تى. ىستىق قاندىلىق تا ونىڭ بويىنا قاس قاسيەت ەمەس-تى. سونىمەن بىرگە اقىلدى قالىپپەن جوعارى ماتەريا جايىندا تولعانا ويلاپ كەتەتىن مەنمەن، اسقاق ادامداردىڭ توبىنا دا جاتپايتىن. ءيا، ول ەشقانداي ءجابىر-جاپا، قولايسىزدىقتارعا دا قىسىلىپ، ۇيالىپ، كىدىلىك جاساپ كورمەيتىن. جالپى العاندا، وكحوي كونتەرىلى، قالاي دەسە دە ءبارىن كوتەرە بەرەتىن كونبىس ادام عوي.
وكحوي كەتكەن سوڭ وننودا-بابۋ حەمنولينيدى قايتا الىپ كەلىپ، شايعا وتىرعىزدى. ءوزى قۋارىپ، جۇدەپ قالعان، كەيپىندە كىربىڭ بار.
قىز كوزىن تومەن سالىپ كىرگەن ەدى. رومەش پەن بۇعان اشۋلى ءىس-قىلىقتارىن قاتتى ايىپتاپ وتىر دەپ، دجوگەندروعا قاراي دا المايدى. قايمىعا بەرەدى.
حەمنولينيگە سەنىم بەرگەن سۇيىسپەنشىلىك اقىل الدىندا دارمەنسىز ەدى. الدىڭعى كۇنى دجوگەندرو الدىندا رومەشكە دەگەن اينىماس سەنىمىن تانىتقان قىز قاراڭعى تۇندە وڭاشا بولمەدە ءوز ويىمەن قالعاندا تىنىش جاتا الماعان-دى.
ادەپكىدە ول، ارينە رومەش مىنەزىنەن كۇدىك الار ەشتەڭە دە تاپپاعان، سول سەبەپتى وعان بەرگەن سەرتىندە قالىپ، ءوز جۇرەگىنىڭ بەرىك، بەكىنىسىنە ەشبىر جامانات ويدى جولاتپاپ ەدى. سويتسە دە، سول ءبىر كۇدىكتى ويلار سەنىم قاقپاسىن قاسارىسا قايتا كەلىپ قاعا بەرگەن-دى.
قاتەرلى ولىمنەن قورعاشتاماق بولىپ، ءوز بالاسىن كوكىرەگىنە باسقان اناعا ۇقساپ، حەمنوليني دە رومەشكە دەگەن بار سەنىمىن ساقتاپ قالۋعا، جامانات ويلاردان اراشالاپ الۋعا باعىپ ەدى. داريعا-اي، قايتەسىڭ! كەيدە قاجىر-قايراتىنان دا ايىرىلىپ قالار باسى جۇمىر پەندەمىز عوي.
وننودا-بابۋ بۇل ءتۇندى حەمنولينيگە كورشى بولمەدە وتكەرىپ شىققان ەدى. قىزىنىڭ مازاسى كەتىپ، دوڭبەكشىپ جاتقانىن دا ەستىدى، شىداي الماي قايتا-كايتا بارا دا بەردى. ءبىراق:
— ۇيىقتاي الماي جاتىرسىڭ با، جانىم؟ — دەگەن سۇراققا ۇنەمى:
— ال سەن نەگە ۇيىقتامايسىڭ، اكە؟ مەنىڭ مىنە كوزىم ءىلىنىپ بارادى... مىنە، ءقازىر ۇيىقتاپ قالامىن! — دەگەن جاۋاپ الۋمەن بولدى.
تاڭ سارىدە حەمنوليني توبەگە كوتەرىلدى. رومەش پاتەرىنىڭ ەسىك-تەرەزەلەرى جابىق تۇر.
شىعىستاعى اق باستى شىڭ قۇزداردان اسىپ، كۇن ارايلاپ كەلەدى. كەنەت وسى ءبىر جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان كۇن بار ۇمىت-تىلەكتەن ادا، سونشالىقتى كۇڭگىرت سياقتانىپ كەتتى. حەمنوليني قولىمەن بەتىن باسىپ وتىرا بەردى دە، سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. ەندى وعان ەشكىم دە كەلمەيدى، شايعا ەشكىم دە كۇتە المايدى. جاقىن ادامىڭ كورشى تۇرادى دەگەن قۋانىشتى ويدان دا ادا بولاسىڭ ەندى.
— حەم! حەم!
حەمنوليني اسىعا تۇردى دا، كوزىن ءسۇرتتى.
— نە نارسە، اكە؟ — دەدى ول
وننودا-بابۋ قىزىنا كەلدى، ەركەلەتە ارقاسىنان قاقتى دا بىلاي دەدى:
— بۇگىن مەن كەش وياندىم.
ءتۇن بويى ول حەمنولينيدى ويلاپ، كوز شىرىمىن الا الماي، تاڭ اتا عانا ۇيىقتاعان ەدى. كەشىكپەي كۇن دە ساۋلەسىن ونىڭ كىرپىگىنە قادادى. وننودا-بابۋ ەندى توبەگە كوتەرىلىپ ەدى. جالعىز جابىعىپ وتىرعان حەمنولينيدى كورگەندە جۇرەگى سىزداپ كەتتى.
— جانىم، ءجۇر شاي ىشەيىك! — دەدى ول
حەمنولينيدىڭ دجوگەندرومەن بىرگە شايعا وتىرعىسى كەلمەپ ەدى، ءبىراق ول داعدىلى قاعيدالاردان ءسال اۋىتقۋدىڭ ءوزى دە اكەسىن كەيىتىپ تاستايتىنىن جاقسى بىلەتىن. ونىڭ ۇستىنە كۇن سايىن شايدى اكەسىنە ءوزى قۇيىپ بەرىپ وتىراتىن ەدى، وعان دەگەن سول ءبىر كىشكەنە قىزمەتتەن باس تارتپادى.
سول سەبەپتى تاڭەرتەڭ وننودا-بابۋ شايعا شاقىرا كەلگەندە ول اكەسىنىڭ قولىنا سۇيەنىپ، اس ۇيگە بەتتەدى.
تومەنگە ءتۇسىپ ەسىك سىرتىنا كەلگەندە-اق ول دجوگەندرونىڭ الدە بىرەۋمەن سويلەسىپ جاتقانىن ەستىدى. جۇرەگى لۇپىلدەپ كەتتى. حەمنوليني ونى رومەش ەكەن دەپ قالدى، — وسىنداي ەرتەمەن ودان باسقا كىم كەلە قويۋشى ەدى مۇندا!
شالىس باسىپ ول بولمەگە كىردى، ءبىراق وكحويدى كوردى دە، ءوزىن-وزى ۇستاي الماي، سىرتقا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
وننودا-بابۋ ونى ەكىنشى رەت الىپ كىردى. سوندا عانا ول اكەسىنە جاقىنداي وتىرىپ باسىن تومەن سالعان قالپىندا شاي جاساي باستادى.
حەمنوليني قىلىعىنا كەيىگەن دجوگەندرو تەرىسىنە سىيماي بۋىرقانىپ وتىردى.
رومەشكە بولا قارىنداسىنىڭ سونشالىقتى جاپا شەگۋى دجوگەندرونى بەي جاي قالىس قالدىرا المادى. ءبىراق وننودا-بابۋ ونىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ وتىرعانىن، ال حەم بولسا، اكە مەيىرباندىعىنا ارقالانىپ، بۇكىل دۇنيەدەن وقشاۋلانىپ قالماق جايىن بايقاعاندا دجوگەندرونىڭ زىعىردانى قايناپ كەتتى.
"ءبارىمىز دە ءبىر قىلمىستى ادامدار سياقتىمىز، — دەپ ويلادى ول، — ءبىز وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىك قارىزىن وتەمەك بولامىز، باقىتىن ويلايمىز، تاعدىرىن شەشەمىز. ءسويتىپ ءوز پارىزىمىزدى وتەگىمىز كەلەدى! سوعان وراي جاۋاپ نە؟ راقمەت ايتۋ بىلاي تۇرسىن، ايىپتايدى. ال اكەم بولسا ەشتەڭە دە تۇسىنبەيدى. جۇباتا بەرەر ۋاقىت ءوتتى، باتىل سوققى بەرۋ مەرزىمى جەتتى، ال اكەم حەمدى اياپ، اششى شىندىقتى بۇكپەلەي بەرەدى".
— اكە، نە بولعانىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ دجوگەندرو وننودا-بابۋعا قارادى.
— جوق. نە نارسە ول؟ — دەپ ۇرەيلەنە سۇرادى ول
— كەشە رومەش ايەلىن الىپ، گوييالوندو پويىزىمەن ەلىنە اتتانعان ەكەن، ءبىراق سول پويىزدا وكحويدىڭ بارىن كورىپ قايتادان كالكۋتتاعا قاشىپ تىعىلىپتى.
شاي قۇيىپ وتىرعان حەمنولينيدىڭ قولى قالتىراپ كەتتى، شاي شايقالا توگىلىپ قالدى. قىز كرەسلوعا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
قارىنداسىنا كوزىنىڭ قيىعىن قاداي وتىرىپ، دجوگەندرو اڭگىمەسىن سوزا بەردى.
— وعان جاسىرىنباق ويناۋدىڭ نەمەنەگە كەرەك بولعانىن تۇسىنبەيمىن. ونىڭ ءبارى وكحويعا بۇرىننان دا تانىس نارسە عوي. رومەشتىڭ بۇرىنعى قىلىعىنىڭ ءوزىن دە سۇيكىمدى دەۋگە بولمايتىن ەدى، ال مىنا قورقاقتىعى، ۇرىداي اسىعا ۇرلانىپ ءجۇرۋى — ماعان تىم جيىركەنىشتى-اق كورىنەدى! بۇل جونىندە حەمنىڭ نە ويلايتىنىن مەن بىلمەيمىن. ءبىراق، مەنىڭشە ونىڭ قاشىپ جۇرگەنى، كۇنالىلىگىنىڭ تولىق ايعاعى بولىپ تابىلادى.
قالشىلداپ كەتكەن حەمنوليني كوتەرىلە بەردى.
— مەن ەشبىر ايعاق ىزدەمەيمىن، دادا! ونى ايىپتاعىلارىڭ كەلەدى ەكەن — ءوز ىستەرىڭ... مەن وعان سوت ەمەسپىن، — دەدى ول.
— سەن ومىرلىك جولداس ەتىپ تاڭدار ادامعا ءبىز بەي جاي قاراي الامىز با؟ — دەپ قويدى دجوگەندرو.
— توي جايىندا ءسوز قوزعاۋدىڭ كەرەگى نە ەندى! سىزدەر ونى بولدىرماۋعا تىرىسىپ جۇرگەن جوقسىزدار ما، مەيلى سولاي-اق بولسىن، ءبىراق مەنىڭ شەشىمىمدى وزگەرتەم دەپ اۋرە بولماي-اق قويىڭىزدار.
ودان ءارى قىز توزە المادى، سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. وننودا-بابۋ اسىعا تۇردى دا، ونىڭ كوز جاسى جۋعان ءجۇزىن كەۋدەسىنە باستى، سودان كەيىن:
— جوعارىعا بارايىق، حەم! — دەدى.
جيىرما ءۇشىنشى تاراۋ
كەمە جاعادان قوزعالىپ كەتتى ءبىرىنشى، ەكىنشى كلاستا بىردە-بىر جولاۋشى بولماعان ەدى. رومەش كايۋتالاردىڭ بىرىنە بارىپ وزىنە توسەك سالدى. ەرتەڭىنە كومولا ءسۇت ءىشتى، سودان كەيىن ءوز ەسىگىن شالقالاي اشىپ تاستادى دا، وزەندى، كەيىندەپ قالىپ جاتقان جاعانى تاماشالادى.
— قايدا كەتىپ بارا جاتقانىمىزدى بىلەسىڭ بە، كومولا؟ — دەپ سۇرادى رومەش.
— سەنىڭ ەلىڭە.
— ساعان قىستاق ۇنامايتىن ەدى عوي، ءبىز مىنە ەندى وندا بارمايتىن بولامىز.
— ەلىڭە بارۋدان مەن ءۇشىن اينىدىڭ با؟
— ارينە، ءبىر سەن ءۇشىن عانا.
— نەسىنە ولاي ەتتىڭ؟ — دەپ كومولا سالماقپەن سويلەدى. — مىلجىڭداپ وتىرىپ، مەنىڭ نە بولسا، سونى ايتۋىم مۇمكىن عوي، ال سونىڭ ءبارىن سەن شىن دەپ ويلاي بەرمەكپىسىڭ! سونداي ۇساق نارسەنى كوڭىلىڭە الىپ قالۋدىڭ قاي جاعىنداسىڭ؟
— وكپەلەۋ دەگەن ويىما دا كەلگەن ەمەس، — دەپ كۇلدى رومەش، — قىستاققا ءوزىمنىڭ بارعىم كەلگەن جوق.
— ولاي بولسا ءبىز قايدا كەتىپ بارامىز؟ — دەپ سۇرادى كومولا.
— باتىسقا.
"باتىس" دەگەندى ەستىپ، كومولا تاڭىرقاپ قالدى.
باتىس!.. بۇل ءسوزدى ايتقاندا وت باسىنان اتتاپ شىقپاعان ادامنىڭ كوز الدىنا نە كەلىپ ەلەستەمەيدى.
باتىستا اۋليە مەكەندەرى، جانعا شيپا اۋا، كورىكتى پەيزاجدار مەن قالالار بار. يمپەريا مەن پاتشالاردىڭ وتكەنگى داڭقى دا، عالامات عيباداتحانالار دا سوندا. ال جاۋىنگەرلىك جورىقتار جايلى اڭىز-اڭگىمەلەر، كونە ەرتەگىلەر قانشاما دەسەڭشى.
بارىنشا ماساتتانعان قىز سۇراي بەردى.
— اتاپ ايتقاندا قاي جەرگە بارامىز؟
— ازىرگە ناقتىلى شەشىم جوق، مۋنگەر مەن پاتنۋدى، داناپۋر مەن بوكساردى، گادجيپۋر مەن بەنارەستى ارالاپ وتۋىمىزگە تۋرا كەلەدى، سولاردىڭ بىرىنە توقتايتىن بولارمىز.
سونشالىق بەلگىلى دس بەيتانىس قالالاردىڭ اتىن ساناپ وتكەندە كومولا قيالى ءتىپتى شالقىپ كەتتى.
— تاماشا عوي بۇل! — دەپ قول سوعىپ جىبەردى.
— تاماشاسى كەيىن بولادى! ەڭ الدىمەن ءبىز قايدان تاماقتانامىز، سونى ويلاستىرۋ كەرەك. كەمە اسحاناسىندا ماتروستار دايىنداعان تاعامدى مۇمكىن سەن جەمەيتىن بولارسىڭ!
— ونداي سۇمدىقتى اتاي كورمە! — دەپ كومولا قاباعىنا كىربەڭ الىپ، داۋىستاپ جىبەردى. — ارينە، جەمەيمىن.
— سوندا تابار امالىڭ قايسى؟
— تاماقتى ءوزىم دايىندايتىن بولامىن.
— تاماق پىسىرە ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟
كومولا كۇلىپ جىبەردى.
— مەنى كىم دەپ قارايتىنىڭا تۇسىنبەيمىن! نەلىكتەن بىلمەۋگە ءتيىسپىن! بالا ەمەسپىن عوي، اعامنىڭ ۇيىندە اس-سۋ دايىنداۋمەن كوزىم شىققان جوق پا!
رومەش قاپى سوعىپ قالدى:
— سۇراعىم شىنىندا دا ورىنسىز ەكەن. ال كانە، وندا ناۋباتحانا جاساۋعا كىرىسەيىك. سەن بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
رومەش شىعىپ كەتتى دە، ءبىر كىشكەنە تەمىر پەش الىپ كەلدى. سونىمەن بىرگە وسى كەمەدە كەلە جاتقان كاياستحا كاستاسىنان شىققان ۋمەش اتتى بالامەن كەلىسىپتى. بولماشى اقى مەن بەنارەسكە دەيىنگى بيلەت ءۇشىن ول بۇلارعا سۋ اكەپ، ىدىس-اياق جۋىپ، تاعى باسقا جۇمىستاردى اتقارىپ بەرمەك بولعان.
— كومولا، بۇگىن ءبىز نە پىسىرەمىز؟ — دەپ سۇرادى رومەش.
— سەن ءبىر كوپ ازىق اكەلىپ بەرىپ پە ەدىڭ ماعان؟ — دەدى كومولا. — كۇرىش پەن بۇرشاق قانا بار! كۇرىش پەن بۇرشاق بۇقتىرامىز دا.
تاماققا كەرەكتى بۇرىش، دارشىن، قالامپىرلاردى رومەش ماتروستاردان الدى، ءبىراق ونىڭ شارۋاعا قىرسىز ەكەنىن كومولا ءاجۋا ەتتى.
— ال جاقسى! جالعىز باراھاتپەن نە ىستەمەكپىن؟ جانە شيلنورسىز ونى قالاي ۇنتاماقپىن؟
قىز ءسوزىن مويىنسۇنا تىڭداعان رومەش شيلنور ىزدەۋمەن بولدى. ونى تابۋ دا وڭاي ەمەس ەدى. اقىرى ماتروستار تەمىر كەلى تاۋىپ الدى دا كومولاعا اكەپ بەردى.
ءبىراق كومولا باراھاتتى كەلىگە سالىپ ءتۇيۋدى بىلمەيدى ەكەن، سول سەبەپتى ابىرجىڭقىراپ قالدى.
— وندا بىرەۋ-مىرەۋدى شاقىرايىق، كومەكتەسىپ جىبەرسىن، — دەپ ۇسىنىس جاسادى رومەش، ءبىراق قولداۋ تابا المادى. بۇل جۇمىسقا كومولانىڭ ءوزى-اق كىرىسىپ كەتتى. .
داعدىلانىپ كورمەگەن نارسە قايتا ونى راقاتتاندىرا تۇسەتىندەي. باراھات جان-جاققا شاشىراپ جاتىر، قىز كۇلكىسىن دە تىيا المادى. وعان قاراپ، رومەش تە ماز-مەيرام بولدى.
باراھات ءبىرىڭعايلانعان سوڭ، كومولا ءساريىنىڭ ەتەگىن بەلىنە ءتۇرىپ الدى دا، تاماق پىسىرۋگە كىرىستى. بۇل جەردە كالكۋتتادان ءتاتتى سالىپ الا شىققان قۇمىرا دا قاجەتكە جاراپ قالدى. سول قۇمىرانى وتقا قويدى دا كومولا رومەشكە قارادى:
— تەز بارىپ شومىلىپ كەل، مىنە ءقازىر ءبارى دە دايىن بولادى.
رومەش تاماققا ۋاقىتىمەن ورالدى.
بۇل جەردە ءبىر كيىندىق تا تۋىپ قالدى — بۇلاردا تاعام سالاتىن ىدىس-اياق تا جوق ەدى.
— ىدىس-اياقتى ماتروستاردان دا الۋعا بولار ەدى، — دەپ رومەش قايمىعا ۇسىنىس جاسادى.
ونىڭ ويلاماي ايتقان بۇل ءسوزى كومولانى تۇرشىكتىرىپ جىبەردى. رومەش بۇرىن دا وسىنداي ءبىر كۇنالار جاساعانىن مويىندادى.
— ونىڭ ءبارى دە ءوتىپ كەتكەن ءىس، — دەدى كومولا. — ءبىراق كەلەشەكتە وندايىڭا جول بەرە الماسپىن!
سودان كەيىن قۇمىرا قاقپاعىن الىپ، تازالاپ جۋدى دا رومەشكە ۇسىندى.
— بۇگىن وسى ىدىستان-اق جە، كەيىن باسقا ءبىر ءجونى بولار.
پالۋبانىڭ بۇلار وتىرعان جەرى تازالانىپ، تارتىپكە كەلگەن سوڭ، رومەش تاماق ىشۋگە كىرىستى. ءدامىن تاتىپ، ماقتاپ تا جاتىر.
— كەلەكە ەتپە، جەشى، — دەپ كومولا قىسىلا سويلەدى.
— ءجا، بۇل جەردە قانداي كەلەكە بار! ءقازىر ءوز كوزىڭ جەتەتىن بولادى.
وسىلاردى ايتا وتىرىپ، ول ىدىستى قالاي بوساتقانىن دا سەزبەدى، تاعى دا سۇرادى. بۇل جولى قىز مولىراق سالىپ بەردى.
— سەن نە ىستەپ وتىرسىڭ، وزىڭە ءتىپتى ەشتەڭە دە قالدىرمادىڭ عوي دەيمىن!
— ءالى دە بار مۇندا، ۋايىمداما، — دەدى كومولا. ونىڭ تاماق ءپىسىرۋ ونەرىنە رومەشتىڭ سونشالىقتى كوڭىل اۋدارۋى قىزدى قۋانتىپ تاستادى.
— ال ءوزىڭ قالاي تاماقتاناسىڭ؟ — دەپ سۇرادى رومەش.
— وسى ىدىسپەن.
— جوق، بۇل بولمايدى، — دەپ رومەش تىنىشسىزدانىپ قالدى.
— نەگە؟ — دەپ كومولا تاڭىرقاي سۇرادى.
— جوق، جوق بولمايدى!
— نەگە ىستەيتىنىمدى بىلەم عوي، — دەپ قىز قارسىلىق ءبىلدىردى.
— ۋمەش! تاماقتى سەن نەمەن جەمەكسىڭ؟ — دەپ داۋىستادى رومەش.
— اندا تومەندە ءتاتتى ساتىلىپ جاتىر. دۇكەنشىدەن بارىپ شالوۆو اعاشىنىڭ جاپىراعىن الامىن.
— تىڭدا، كومولا، — دەپ رومەش قىزعا قارادى، — ەگەر تاماقتى مىنا قاقپاققا سالىپ جەيتىن بولساڭ، اكەل مەن جاقسىلاپ تۇرىپ جۋىپ بەرەيىن.
— جىندانىپ كەتتىڭ بە؟ — دەپ كومولا اشۋلانا سويلەدى.
از-كەم ۋاقىتتان سوڭ، تاعى دا بىلاي دەدى:
— ەندى پان دايىندايدى ەكەن دەپ ويلاما، قۋىس ىدىس جوق.
— تومەندە بىرەۋ پان ساتىپ جاتىر، — دەپ جاۋاپ بەردى رومەش.
ولاردىڭ شارۋاشىلىق نەگىزى وسىلاي پالەندەي قيىندىقسىز-اق قۇرالا باستاعان ەدى. ءبىراق رومەشتىڭ كوڭىلى تىنشىمادى: ول ايەلدىڭ مىندەتى دەپ تانىپ، كومولا جاسار قامقورلىقتان قۇتىلۋدىڭ جولىن ويلاۋمەن بولدى.
ءۇي شارۋاشىلىعىن اتقارۋدا كومولا ەشقانداي اقىل، كومەك تىلەگەن ەمەس. ۇزاق جىلدار بويى ول اعاسىنىڭ بالالارىن قاراپ، تاماعىن دايىنداعان، ءۇي ىشىندەگى جۇمىستىڭ ءبارى دە مۇنىڭ موينىندا بولعان-دى، رومەش قىزدىڭ ەپتىلىگى مەن ىنتالىلىعىنا، ەڭبەكسۇيگىشتىگىنە قاتتى سۇيسىنگەن ەدى، سويتسە دە كەلەشەكتە ءوزارا قارىم-قاتىناستارىنىڭ قالاي قالىپتاسارىن دا ويلاۋمەن بولدى.
"مەن ونىمەن بىرگە تۇرا المايمىن، قالدىرىپ تا كەتە المايمىن"، — دەدى وزىنە-وزى. سوندا كومولاعا دەگەن قارىم-قاتىناستىڭ شەگى نەدە؟ ەگەر ونىڭ جانىندا حەمنوليني بولسا، ءبارىنىڭ دە رەتى تابىلار ەدى. ءبىراق قايتسە دە بۇل ۇمىتپەن قوشتاسۋعا تۋرا كەلدى ال كومولامەن وڭاشا وتىرىپ، ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋ وڭايعا سوقپايتىن دا سياقتى. اقىر سوڭىندا رومەش كومولاعا ءبارىن دە ايتپاق بولدى، جاسىرىنباق ويناۋدى قوياتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ءتۇيدى ءوز ويىن.
جيىرما ءتورتىنشى تاراۋ
كەشكە جاقىن كەمە قايىرلاپ قالدى. كوماندا بىتكەن شىعارىپ الامىز دەپ كوپ ازاپتاندى، ءبىراق، ۇزاق كۇن ناتيجەسىز، زايا كەتتى.
بيىك جاعادان وزەنگە قاراي كولبەي ءتۇسىپ، سۋ قۇستارىنىڭ ىزىمەن ايعىزدالعان قۇم جازىق جاتىر. مۇندا كۇن باتار الدىندا سوڭعى رەت سۋ الۋعا قىستاق ايەلدەرى كەلگەن. كەمە ولارعا تاڭسىق، اۋەس كورىنەدى، — بىرەۋلەرى بەت پەردەسىن الماي قايمىعا قاراسا، ەكىنشىلەرى اشىق جۇزىمەن باتىل كوز سالادى. جار شەتىندە ءبىر توپ قىستاق بالالارى اسىر سالادى، وسى ءبىر تۇمسىعىن كوتەرگەن وجەت كەمەنىڭ قيىندىققا كەزىگىپ قالعانىن قىزىقتاپ، ايقاي سالىپ شۋلاسادى.
ەكىنشى جاعاداعى قۇلازىعان قۇم قىرقالاردان اسىپ، كۇن ۇياسىنا قوندى. رومەش قاراڭعىلىق ءۇيىرىلىپ كەلە جاتقان بەيۋاقتا پالۋبا تۇتقاسىنان ۇستاپ، كۇننىڭ قىزىل ارايىمەن نۇرلانعان باتىس جاق كوكجيەككە قاراپ ۇزاق تۇردى. كومولا قولدان قالقايتقان ناۋباتحاناسىنان شىقتى دا، كايۋتا تابالدىرىعىنا كەلىپ توقتادى.
رومەشتىڭ كوڭىلىن وزىنە قالاي اۋدارارىن دا بىلمەدى، اقىرىن عانا جوتەلىپ تە قويدى، ءبىراق ناتيجەسى بولمادى. سول ساتتە ول قوساقتالعان ءبىر توپ كىلتپەن ەسىكتى ۇرا باستادى. كىلت داۋسى جەر كوكتى الىپ كەتكەن سوڭ رومەش بەرى قارادى. كومولانى كوردى دە جاقىن كەلدى.
— مەنى شاقىرۋدىڭ بۇل قانداي امالى؟ — دەپ سۇرادى.
— ەندى قايتپەكپىن؟
— اكە-شەشەم نە ءۇشىن ات قويعان ماعان؟ ەگەر كەرەك بولسام رومەش دەپ نەگە ايتپاسقا؟
تاعى دا ءبىر ارزانقول ءازىل. قىز قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتتى. وسى ساتتە باتىس اسپانداعى جالىندى رەڭك وسى كومولادان تاراپ تۇرعانداي بولىپ كورىندى. باسىن تومەن ءيدى دە ول بىلاي دەدى:
— ايتىپ تۇرعانىڭ ءىس ەمەس! تىڭدا، تاماق دايىن بولدى. ازاندا استى از ءىشتىڭ عوي، قارنىڭ اشقان شىعار، كەشكىلىكتە ەرتەرەك ءىش.
وزەننىڭ تازا اۋاسى رومەشتىڭ ارانىن اشقان ەدى، ءبىراق ول ازىق-تۇلىكتىڭ جەتىمسىزدىگىنە بولا، كومولانىڭ تىنىشى كەتەر دەپ ۇندەمەگەن. مىنە ەندى كۇتپەگەن ۇسىنىس رومەشتى قۋاندىرىپ تاستادى. جانە بۇل قۋانىش جالعىز تاماققا دا بايلانىستى ەمەس ەدى، ونىڭ ەسەن-ساۋلىعى جايىندا تاعدىردىڭ ءوزى قام جەپ جاتىر، سول سەبەپتى رومەشتىڭ تاعدىر ىرقىنا تابىنباۋعا قاقىسى جوق دەگەن وي كەلدى. دەگەنمەن مۇنىڭ ءبارى ءبىر قاتەلىكتەن بولار دەگەن ازاپتى ويدان دا قۇتىلا الماي-اق قويدى. رومەش اۋىر كۇرسىندى، يىعى سالبىراپ كايۋتاعا ەندى.
ونىڭ كوڭىلسىز ءتۇرىن كورىپ، كومولا تاڭىرقاي، سۇرانا قارادى.
— سەنىڭ تاماق ىشكىڭ كەلمەيتىن سياقتى عوي. نەعىپ قارنىڭ اشپادى؟ ءبىراق ىشپەسەڭ زورلامايمىن.
الايدا رومەش جاساندى ءبىر كوڭىلسىزدىكپەن اسىعا جاۋاپ بەردى:
— زورلاۋدىڭ كەرەگى نە، ول مەنىڭ اسقازانىمنىڭ شارۋاسى عوي. تاعى ءبىر رەتتە وسىلاي كىلتتى داڭعىرلاتىپ مەنى داستارقانعا شاقىرا باستاساڭ مادحۋسۋدوننىڭ ءوزى كەلىپ قالىپ جۇرمەسىن، بايقا! جەيتىندەي ەشتەڭە كورە الماي تۇرمىن-اۋ مەن! — دەپ ول سويلەي بەردى، قانشاما اشىعىپ كەلسەم دە، مىنا سياقتى زاتتار سىڭە قويار ما ەكەن! — رومەش كايۋتا ىشىندەگى زاتتار مەن توسەك-ورىندى نۇسقادى.
— كىشكەنتاي كەزىمنەن بەرى مەنى مۇلدە باسقا تاماققا ۇيرەتكەن-دى.
كومولا ىشەك-سىلەسى قاتا، ۇزاق كۇلدى.
— مىنە، ەندى شىدامىڭ جەتپەي جاتىر! پالۋباعا سۇيەنىپ تۇردىڭ، اسپانعا قارادىڭ، اشىققانىڭدى دا، شولىركەگەنىڭدى دە سەزگەن جوقسىڭ. ال شاقىرۋ عانا مۇڭ ەكەن، قارنىڭ اشقانى بىردەن ويىڭا كەلە قالدى! جاقسى، جاقسى! ءبىر ءسات كۇتە تۇر، ءقازىر اكەلەمىن.
— ءيا، شاپشاڭىراق قيمىلدا، ايتپەسە، قايتىپ كەلگەنىڭدە توسەك-ورنىڭدى دا كورە الماي قالارسىڭ! وندا وكپەلەمەۋىڭدى سۇرايمىن.
وسى بىر-ەكى قايىرا قايتالانعان ءازىل قىزعا كوپ راقات اكەلدى. شىن قۋانىپ، اسەم دە تولقىندى كۇلكىسىمەن بولمە ءىشىن تولتىرىپ، ول شىعىپ كەتتى. رومەشتىڭ بوياما كوڭىلدىلىگى سول ساتتە عايىپ بولدى.
كومولا كوپ كەشىكپەي بەتى شالوۆو اعاشىنىڭ جاپىراعىمەن جابىلعان شەتەن سەبەتتى الىپ كەلدى دە، كەرەۋەت ۇستىنە قويدى، ءساريىنىڭ ۇشىمەن ەدەندى سۇرتە باستادى.
— نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟ — دەپ رومەش مازاسىزدانا سۇرادى.
— ءبارىبىر، مەن ءقازىر كويلەك اۋىستىرىپ كيەمىن.
كومولا وسىنى ايتتى دا، شالوۆو جاپىراقتارىن ەدەنگە جايدى. ونىڭ ۇستىنە لۋچي مەن كوكونىستەردى اپارىپ جايعاستىردى.
— مىنە، كەرەمەت! ءلۋچيدى قايدان الدىڭ؟ — دەپ تاڭىرقادى رومەش. ءبىراق كومولا سونشالىقتى وڭاي سىر الدىرۋدى تىپتەن قالاماعان ەدى.
— ال سەن قالاي ويلايسىڭ؟ — دەدى ول تۇڭعيىق ءبىر كەيىپپەن. رومەش قاتتى قينالىسقا تۇسەتىندەي قالىپ ءبىلدىردى.
— ءسوز جوق، كوماندا قورىنان الدىڭ!
— ساعان نە بولعان! مۇمكىن ەمەس قوي! — دەپ كومولا اشۋلانا سويلەدى.
رومەش لۋچيدى قايدان، قالاي الۋدىڭ نە ءبىر ادىستەرىن جورامالداپ، كومولانى ىزالاندىرا وتىرىپ، سوعىپ جەي باستادى. اقىر سوڭىندا وسى ءبىر اراب حيكايالارىنىڭ قاھارمانى، سيقىرلى شامنىڭ يەسى الادين مۇنى ءوزىن قۇرمەتتەيتىن ادامىنا بەلۋدجيستاننان جىبەرگەن بولار دەدى. قىزدىڭ شىدامى تاۋسىلدى.
— جەتتى ەندى! مەن ساعان ەشتەڭە دە ايتپايمىن! — دەدى ول تەرىس اينالىپ.
— جوق، جوق! جەڭىلگەنىمدى مويىندايمىن. ارينە وزەن ۇستىندە ءجۇرىپ لۋچيدى قالاي دايىنداۋعا بولاتىنىن تابۋ قيىن-اق، ال ءوزى سونشالىقتى ءدامدى ەكەن، — دەدى رومەش.
جانە ءوزىنىڭ ءبىلىم قۇمارلىعىن، اسقا دەگەن تابەتى مۇلدە باسىپ كەتكەنىن ىقىلاستانا وتىرىپ دالەلدەدى.
كەمە قايىرلاپ قالعان سوڭ-اق كومولا ءوزىنىڭ قاڭىراپ تۇرعان قويماسىنا بەرەكە بولسىن دەگەن نيەتپەن ۋمەشتى قىستاققا جىبەرگەن. انادا مەكتەپكە اتتاناردا رومەش بەرگەن اقشادان ازداپ قالعان دا بولاتىن. سونىسىن ول مەن ۇنعا جۇمساپ ەدى.
— ال سەنىڭ نەگە كوڭىلىڭ سوعادى، ۋمەش؟ — دەپ سۇرادى كومولا بالادان.
— ءسۇت ساتۋشىدان مەن جاقسى ىرىمشىك كورگەن ەدىم، بانۋ، ال بىزدە بايان بار عوي. ەگەر تاعى بىر-ەكى پايەاعا اقتالعان كۇرىش ساتىپ الساق، مەن بۇگىن تاماشا تاعام جاساعان بولار ەدىم، — دەپ جاۋاپ بەردى بالا.
— از دا بولسا اقشا قالدى ما سەندە، ۋمەش؟ — دەدى كومولا.
— ەشتەڭە دە قالعان جوق شەشەي.
كومولا قينالىپ قالدى. اقشا كەرەك ەكەنىن رومەشكە ايتۋعا قالاي باتىلى جەتەتىنىن ول ويلاي دا المادى. از-كەمنەن سوڭ كومولا:
— تاتتىگە بۇگىن اقشا جەتپەيدى، ءبىراق سەن ۋايىم جەمە، بىزدە لۋچي بار. بارىپ نان يلەيمىز، — دەدى.
— شەشەتاي، مەن جاقسى ىرىمشىك كوردىم دەپ تۇرمىن عوي. ونى قايتەمىز؟
— ۋمەش، سەن بۇگىن مىرزا كەلىپ اسقا وتىرعاندا وعان ونداي-مۇنداي ساتىپ الۋعا اقشا سۇرا.
ۋمەش جەلكەسىن قاسىپ، ۇيالا جاقىنداپ كەلگەندە، رومەش تاماقتانىپ تا جاتقان ەدى. رومەش قاراعاندا، بالا بىلدىرلاپ، بايلانىسسىز سويلەدى:
— شەشەتاي... اقشا جايىندا... ساتىپ الۋ ءۇشىن...
سوندا عانا رومەشتىڭ ويىنا تاماق ازىرلەۋ ءۇشىن اقشا كەرەك ەكەنى، الاديننىڭ سيقىرلى شامى بۇل جەردە ەشبىر كومەكتەسە المايتىنى العاش رەت كەلىپ ءتۇستى.
— سەندە مۇلدە اقشا جوق قوي، كومولا، ونى مەنىڭ ەسىمە ءوزىڭ نەگە سالمايسىڭ؟ — دەپ رومەش مازاسىزدانا سۇرادى.
قىز ۇندەمەدى، بۇل قاتەنى ءوز موينىنا الدى.
كەشكى تاماقتان كەيىن رومەش وعان كىشكەنە ءبىر قوبديشانى ۇسىندى:
— بۇگىننەن باستاپ اسىل زاتتارىڭ مەن اقشاڭدى وسىعان سالاتىن بول
ءۇي شارۋاشىلىعىنىڭ بار ازاپ-اۋىرتپالىعى ەندى كومولانىڭ موينىنا جۇكتەلدى دەپ ويلاپ، جايباراقاتتانعان رومەش تاعى دا كەلىپ پالۋبا تۇتقاسىنان ۇستادى، كوكجيەگى قاراڭعىلىققا تۇنىپ بارا جاتقان باتىسقا كوز جىبەردى.
ۋمەش اقىرى بانان مەن كۇرىش، ىرىمشىك ارالاستىرىپ وزىنە تاماق ءپىسىرىپ جاتتى، ال كومولا ونىڭ الدىندا تۇرەگەلىپ تۇرىپ، وتكەن ءومىرىن سۇرادى.
ۋمەش ۇيىندە وگەي شەشە ءامىرشى بولعان، مۇنىڭ تۇرمىسى اۋىر ەكەن. ۋمەش قاشىپ شىققان، ەندى ءوز شەشەسىنىڭ بەنارەستەگى اپاسىنا بارماق.
— ەگەر، شەشەتاي، سەن قاسىڭدا قالدىراتىن بولساڭ، مەن ەشقايدا دا كەتپەس ەدىم، — دەپ ءتۇيدى ول ءسوزىن.
كومولا جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە جاتقان انالىق سەزىم جەتىم بالانىڭ مىنا كوڭىل تولقىتارلىق وتىنىشىنە تەبىرەنە ويانىپ كەتتى.
— وتە جاقسى، ۋمەش، سەن بىزبەن بىرگە بولاسىڭ، — دەپ مەيىرلەنە ايتتى ول.
جيىرما بەسىنشى تاراۋ
سىزىقتاي بولىپ تۇتاسا قاراۋىتىپ جاتقان جاعا شىلىكتەرى ءتۇن — قالىڭدىقتىڭ قامقا كيىمىنە كومكەرمە ءادىپ سياقتى. كەشكە دەيىن قىستاق توڭىرەگىندە جايىلىمدا بولعان ءبىر توپ جابايى ۇيرەك ءوشىپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسى استىمەن قارسى بەتتەگى تىنىش كولگە تۇنەۋگە تارتتى. ۇياسىنا قونعان شۋىلى دا باسىلدى. وزەن بەتىندە بىردە-بىر قايىق قالماعان، تەك ءبىر جۋان ارقانمەن تارتىلعان ۇلكەن جەلكەندى كەمەنىڭ قاراۋىتقان نوبايى التىن-جالقىن سۋ بەتىندە بولىنە، ايقىندالا كورىنەدى.
رومەش ءوزىنىڭ شەتەل كرەسلوسىن جاڭا اي ساۋلەسى تولىقسي ءتۇسىپ تۇرعان كەمە تۇمسىعىنا جىلجىتتى.
اسپاننىڭ باتىسىندا ويناعان كۇننىڭ سوڭعى نۇرى دا تۇگەل ءسوندى، مىنا اي ساۋلەسىنىڭ سيقىرلى شىمىلدىعىمەن قورشالعان بايتاق دۇنيە ەندى ەرىپ كەتكەندەي.
"حەم، حەم!" — دەپ رومەش وزىنە-وزى الدەنەشە قايتالاپ ايتتى. بۇل ەسىم ونىڭ سەزىمگە تولى جۇرەگىن ايمالاپ تۇرعانداي. وسى ءبىر ەسىمدى اتاعاندا الدەبىرەۋدىڭ شەكسىز ەلجىرەپ، بۇلدىراعان كىربىڭدى كوزى ونىڭ جۇزىنە قاسىرەتپەن ءۇڭىلىپ تۇرعانداي بولادى. رومەش سەلك ەتە ءتۇستى، كوز شاراسى ىستىق جاسقا تولىپ كەتتى.
ونىڭ كوز الدىندا سوڭعى ەكى جىلداعى ءومىرى ەلەستەدى. حەمنولينيمەن العاشقى تانىسقان كۇنىن ەسىنە الدى. ءوز تاعدىرىندا سول كۇننىڭ وسىنشالىق ايرىقشا ورىن الاتىنىن رومەش وندا بىلمەگەن ەدى. دجوگەندرو العاش رەت ۇيىنە الىپ كەلگەندە جىگىت قىسىلا، قىمسىنا وتىرعان. ال حەمنولينيدى كورگەندە ءتىپتى ۇرەيى ۇشىپ كەتىپ ەدى. سودان سوڭ كەم-كەمدەپ ۇياڭدىعى تاراي بەرگەندە، بىر-بىرىنە ۇيرەنىسىپ تە كەتتى. وسى ۇيرەنىسۋ كەيىن رومەشتى تۇتقىنعا اينالدىردى. ماحاببات جايىندا ءوزى وقىعان ولەڭدەردىڭ ءبارى تەك حەمنولينيگە ارناپ جازىلعان سياقتى كورىندى دە تۇردى. "مەن سۇيەمىن" دەيدى ول وزىنە-وزى، ماقتانا ايتادى. ەمتيحان الدىندا جولداستارىنىڭ سۇيىسپەنشىلىك جايىنداعى پوەمالاردىڭ سيۋجەتىن امالسىز جاتتاۋلارىنا تۋرا كەلەدى، ال رومەش بۇل جۇمىسقا بار ىقىلاسىن سالاتىن، سول سەبەپتى ول قالعاندارىنان بيىك تۇراتىن. رومەش ءقازىر سونىڭ ءبارىن ويلاي وتىرىپ، ول كەزدە ماحاببات بوساعاسىندا عانا تۇرعانىنا كوزى جەتتى. تەك ويدا جوقتا پايدا بولعان كومولا ونى تۇزەلمەس ءبىر شىرعالاڭعا ءتۇسىرىپ جىبەرگەندە عانا، ونىڭ ماحابباتى قيىن-قىستالاڭ سىنداردان ءوتىپ بارىپ قانا قالىپتاسقان، بوي كورسەتكەن ەكەن.
رومەش قولىمەن باسىن ۇستادى دا، ءوز الدىندا ءولى دە بىتپەس شىرعالاڭ تورعا تۇسكەن ادامنىڭ تۇتاس ءبىر سۇرقاي ومىر-تىرشىلىگى مەن بولمىسى تۇرعانىن ويلادى. سول شىرعالاڭ تورىن ۇزۋگە ونىڭ كۇشى نەعىپ جەتپەيدى؟
جاس جىگىت كەنەت ءبىر كەسىمگە كەلىپ شيىرشىق اتىپ، باسىن جوعارى كوتەرىپ ەدى، كومولانى كوردى. ول قاسىنداعى كرەسلو ارقاسىنا سۇيەنىپ تۇر ەدى.
— ۇيىقتاپ كەتىپ پە ەدىڭ؟ وياتىپ جىبەردىم بە؟ — دەپ قىز ۇرەيلەنە سۇرادى.
وكىنىپ قالعان قىزدىڭ كەتەر جايىن بايقاعان رومەش اسىعا سويلەدى.
— جوق، جوق، كومولا، ۇيىقتاعان جوقپىن. وتىر، ساعان مەن ءبىر ەرتەك ايتىپ بەرەيىن.
ەرتەگى دەگەندى ەستىپ قىز قۋانىپ كەتتى. جالت ەتىپ كرەسلونى وعان تاياڭقىراپ قويدى. رومەش وزىنە-وزى "ءبارىن دە ەندى ايتار ۋاقىت جەتتى" دەپ شەشكەن. الايدا وقىستان، مىناداي كۇرت سوققى بەرۋگە ءداتى شىدامادى، ەرتەگى ايتپاعى دا سول ەدى.
— ءبىر زاماندا جاۋىنگەر ءبىر رۋ بولعان ەكەن، — دەپ باستادى ول. — ول رۋ...
— اتاپ ايتقاندا قايدا؟ ءتىپتى ەرتە زاماندا ما؟
— ءيا، ەستە جوق، تىم ەسكى زاماندا. سەن وندا بۇل دۇنيەدە جوق تا بولاتىنسىڭ.
— ال سەن شە، تۋىپ ۇلگىرىپ پە ەدىڭ؟ ءبىر قاريانىڭ تابىلا قالعانىن قاراي كور! ال، سوسىن؟
— بۇل رۋدىڭ ادامدارىندا مىناداي عۇرىپ بولعان: قىز ايتتىرۋ، قۇدا ءتۇسۋ دەگەنگە ولاردىڭ وزدەرى ەش ۋاقىتتا دا قاتىسپايدى ەكەن، تەك قالىڭدىعىنا سەمسەرىن جولدايدى ەكەن. قىزدى قىلىشپەن اتاستىرادى دا، كۇيەۋ ۇيىنە الىپ بارادى، سوندا عانا ناعىز ۇلكەن توي باستالادى.
— وي، قانداي جامان! نەكە قيۋدىڭ بۇل قانداي وعاش ءتۇرى؟
— بۇل عۇرىپ ماعان دا ۇنامايدى، ءبىراق مەن بۇل جەردە نە شارا جاساي الماقپىن. مەن ايتقان جاڭاعى جاۋىنگەر ادامدار قىز ۇيىنە كەلىپ، نەكە قيۋدى قورلىق ساناعان. مەن اڭگىمە ەتەيىن دەپ وتىرعان رادجا سول رۋدان شىققان ادام ەكەن. ءبىر كۇنى ول...
— سەن ءالى ونىڭ قايدا ۇستەمدىك جۇرگىزگەنىن ايتقان جوقسىڭ.
— ول مادۋرا جۇرتىنىڭ رادجاسى. مىنە ءسويتىپ ءبىر كۇنى سول رادجا...
— ەڭ الدىمەن ونىڭ اتىن ايت.
كومولا ءبارىن دە بىلگىسى كەلەدى، ەشتەڭەسىن دە قالدىرماي قازبالاي سۇرايدى. رومەش ونىڭ مۇنداي ەكەنىن بىلسە، اڭگىمەگە كۇنى بۇرىن ۇقىپتى دايىندالعان بولار ەدى. ول اڭگىمە قانشاما قىزىقتى بولسا دا، جاڭساقتىققا، نە الداۋ سوزگە كومولانىڭ توزە المايتىنىن بايقادى.
كۇرت قويىلعان سۇراققا رومەش كەشىگە ويلانا جاۋاپ بەردى:
— ول ءامىرشىنى راندجيت سينگح دەپ اتاعان.
— مادۋرا جۇرتىنىڭ اكىمى راندجيت سينگح، — دەپ قىز تاعى دا قايتالاپ ايتىپ قويدى. — ءيا، سونان سوڭ نە بولعان؟
— ال سودان كەيىن اڭگىمە بىلاي بولىپتى: جاڭاعى رادجا ەل كەزىپ جۇرگەن ءبىر جىرشىدان سول ءوز رۋىنان شىققان باسقا ءبىر رادجانىڭ تاماشا سۇلۋ قىزى بارىن ءبىلىپتى.
— ال ول ەكىنشى رادجا كىم؟
— ءيا، ونى، ماسەلەن، كانچا اكىمى دەپ جوريىق.
— جورۋدىڭ كەرەگى نە ماعان؟ شىنىندا ول سول جۇرتتىڭ اكىمى بولماعان با؟
— جوق، ءبارى دە ءدال سولاي بولعان. سەن ونىڭ اتىن بىلگىڭ كەلەتىن شىعار؟ ونى امار سينگح دەپ اتاعان.
— ءبىراق قىزدى... الگى سۇلۋ قىزدىڭ اتىن ايتپادىڭ عوي.
— ايتپاقشى، ءيا، تارس ۇمىتىپ كەتىپپىن. قىزدىڭ اتى... ونىڭ اتى... ءيا، ءيا، تاپتىم! ونى چاندرا دەپ اتاعان.
— قىزىق-اق! وسىنداي نارسەلەردى ۇنەمى ۇمىتاسىڭ دا جۇرەسىڭ! ءتىپتى ءبىر رەتتە مەنىڭ اتىمدى دا ۇمىتىپ قالعانسىڭ!
— اۋتح رادجاسى، جىرشىدان ەستي سالىسىمەن...
— اۋتح رادجاسى تاعى قايدان پايدا بولا قالدى؟ سەن مادۋرا جۇرتىنىڭ اكىمى تۋرالى ايتپاپ پا ەدىڭ؟
— سەن رادجاعا ءبىر-اق ولكە قارايدى دەپ ويلاپ پا ەدىڭ؟ ول مادۋرا جۇرتىن دا، اۋتح جۇرتىن دا بيلەپ تۇرعان.
— بۇل ەلدەر بىر-بىرىنە كورشىلەس بولعان شىعار؟
— ءيا، تۇپ-تۋرا، وڭىرلەس، بىر-بىرىنە جاقىن بولعان.
ءار ادىم سايىن وسىنداي قاتەلىكتەر جىبەرىپ، ءوز سوزىنە ءوزى قايشى كەلە وتىرىپ، ونىسىن كومولا سۇراقتارىنىڭ ارقاسىندا ايتەۋىر ءبىر تۇزەپ وتىرىپ، اقىرى رومەش وعان مىنانى اڭداتتى:
مادۋرا جۇرتىنىڭ اكىمى راندجيت سينگح كانچا اكىمىنە ماعان قىزىن بەرسىن دەپ كىسى سالىپتى. بۇل جايعا كانچا رادجاسى امار سينگح قاتتى قۋانىپتى جانە نەكە قيۋعا رۇقساتىن بەرىپتى.
سوندا كۇيەۋىنىڭ ءىنىسى يندرادجيت سينگح قاراۋىنا قالىڭ قول جيناپ، تۋ كوتەرىپ، داعارا ۇرىپ، جار سالىپ، كانچا ەلىنە كەلىپتى، ساراي باقشاسىندا مەكەن تەۋىپ جاتىپتى. كانچا قالاسىندا توي-دۋمان باستالعان. پاتشانىڭ عايىپتى بول جاۋشىلارى نەكە قيۋعا ءساتتى ءبىر كۇندى تاڭداپ العان. دۋمان ايدىڭ ەكىنشى جارتىسىنىڭ ون ەكىسىنە قاراعان تۇنگى ساعات ەكىدە باستالۋعا ءتيىستى بولىپتى.
سول كۇنى پاتشا قىزى چاندرا قۇرمەتىنە ارنالىپ ءۇي ءىشىنىڭ ءبارى دە گۇل القالارىنا بولەندى، بارلىق جەردە شىراقتار جاندى.
الايدا حانىم ءوزىنىڭ كىمگە شىعاتىنىن بىلگەن جوق ەدى. قىز دۇنيەگە كەلگەندە كەمەڭگەر پاراماناندا سۆامي ونىڭ اكەسىنە بىلاي دەپتى: "سەنىڭ قىزىڭ جۇلدىزداردىڭ ءساتسىز توعىسقان كەزىندە دۇنيەگە كەلدى، ۇزاتۋ تويى ۇستىندە ول كۇيەۋىنىڭ اتىن ەستىمەۋگە ءتيىستى ەكەنىن جادىڭدا ۇستا!"
تاعايىندالعان مەرزىمدە قىز سەمسەر ۇستاپ بارىپ، نەكەسىن قيدىرادى.
يندرادجيت سينگح ءوز اعاسىنىڭ ايەلىن قۇتتىقتايدى، كوپ سىيلىقتار ۇسىنادى. راماعا قۇلاي بەرىلگەن لاكشمانداي بۇل دا ءوز اعاسى راندجيتقا ادال بەرىلگەن ەدى. پەردە استىندا گۇل جايناپ تۇرعان ەزگى چاندرانىڭ جۇزىنە كوز دە سالمايدى، تەك ونىڭ اينالا قىزىل لاك جۇرگىزىپ، كىشكەنە قوڭىراۋلار ءىلىپ قويعان اياعىنا عانا قارادى.
توي وتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە يندرادجيت قالىڭدىقتى اسىل تاستارمەن الەمىشتەلگەن جابىق پالانكينگە وتىرعىزىپ، ەلىنە ساپار شەكتى.
ءساتسىز جۇلدىزدى ەسىنە العان كانچا رادجاسى قىزىنىڭ يىعىنا وڭ قولىن سالىپ، قينالا تۇرىپ، وڭ باتاسىن بەردى، ال شەشەسى چاندرانى قۇشاقتاپ ءسۇيدى، كوز جاسىپ تىيا المادى. بارلىق اۋليە مەكەندەردە مىڭداعان ابىزدار وتىرىپ، قىزدىڭ امان-ەسەن جەتۋىن، عايىپتى بولجاۋشى ايتقان باقىتسىزدىققا كەزىكپەۋىن تىلەپ جاتتى.
كانچا مەن مادۋرا اراسى قيان-شالعاي ءبىر ايلىق جول ەكەن. ساپارعا اتتانعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە كەرۋەن كەشقۇرىم كەلىپ، ۆەتاسا وزەنىنىڭ جاعاسىنا توقتايدى، شاتىر تىگەدى. اسكەرلەر دەم الۋعا ويىسا بەرگەن شاقتا ورماندا جىلتىلداپ وت كورىنەدى. يندرادجيت ءىستىڭ جايىن بىلمەككە ءبىر توپ ادام جىبەرەدى.
سولاردىڭ ءبىرى پاتشازاداعا قايتىپ كەلىپ، ونىڭ دا نوكەرلەرى بار سونداي ءبىر رۋلاس كەرۋەن ەكەنىن حابارلايدى. ولار دا كۇيەۋ ۇيىنە قالىڭدىق اپارا جاتىر ەكەن. جول بۇل تۇستا كاتەرلى ەكەن، سول سەبەپتى وزدەرىن پاتشازادانىڭ قانات استىنا الۋىن سۇراپتى. كەلىسىم بولسا ءبىراز جەرگە دەيىن بىرگە جۇرمەك.
— پاناسى جوق جانداردى قورعاشتاۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى يندرادجيت، — ولاردى دا جاقسىلاپ كۇزەتە بىلىڭدەر!
ءسويتىپ ەكى كەرۋەن قوسىلىپ كەتەدى.
ءۇشىنشى ءتۇن اي ورتاسىنىڭ ەڭ اقىرعى قاراڭعى ءتۇنى ەدى. ارتتا ورمان، الدا ادىر-بەلەستەر تىزبەگى كورىنەدى. قالجىراعان جاۋىنگەرلەر شىبىن-شىركەيلەردىڭ ىزىڭى مەن جاقىن جەردەگى قۇلاما سۋدىڭ بىركەلكى شۋىلىن تىڭداپ جاتىپ قالىڭ ۇيقىعا كەتەدى.
كەنەت ءبىر ايقاي-شۋ باستالىپتى. جاۋىنگەرلەر مادۋر لاگەرىندە ۇرىككەن اتتاردىڭ ويران-اسىر جاساپ جۇرگەنىن كورەدى، الدە بىرەۋلەر شىدەرلەرىن قيىپ جىبەرگەن بولسا كەرەك: شاتىرلاردىڭ ءبارى دە قىزىل جالىنعا ورانعان، ايسىز ءتۇن سامالاداي بولىپ كەتكەن.
لاگەرگە قاراقشىلار كەلىپ تيگەنى ايقىن بولادى. قولما-قول سوعىس باستالىپ كەتەدى، جاۋ قايسى، جاقىن قايسى ايىرىپ بولمايتىن توپالاڭ بولادى دا قالادى. بەيبىت ۇيقىدا جاتقان جولاۋشىلاردىڭ ابدىراپ، ساسىپ قالعاندىعىن پايدالانعان قاراقشىلار ولجاسىن الىپ، ورماندى شىڭ-شاتقالعا ءسىڭىپ تە ۇلگىرىپتى.
ۇرىس تىنعاندا، قالىڭدىق جوق بولىپ شىعادى. ۇرەي ۇشىرعان ول لاگەردەن قاشىپ شىعىپتى دا، بوسىپ بارا جاتقانداردىڭ سوڭىنان ەرە بەرىپتى. تەگى، ءوز ادامدارىنا جورىعان بولسا كەرەك.
ءبىراق ول بوسقىندار ەكىنشى كەرۋەننىڭ ادامدارى ەدى. ال وسى توپتا كوتەرىلگەن الەك-شالەكتى قاراقشىلار پايدالانىپ كەتىپتى. قالىڭدىقتى الىپ قاشقان. وسىعان وراي بۇل كەرۋەن جاۋىنگەرلەرى چاندرانى وزدەرى اكەلە جاتقان قالىندىق دەپ ءتۇسىنىپ، ونىمەن بىرگە ءوز ەلىنە ءجۇرىپ كەتەدى.
ولار كەدەيلەنگەن ءبىر ەلدەن شىققان ەكەن، وزدەرى تەڭىز جاعاسىنداعى كۆالينگانى تۇگەل جايلايدى ەكەن. جوعالعان قالىڭدىق چاندرا كۇيەۋىمەن ءدال سوندا كەزدەستى. كۇيەۋ اتى — چەت سينگح ەكەن.
چەت سينگحتىڭ اناسى بۇلارعا قارسى شىعىپ، كەلىنىن ۇيگە الىپ كىرەدى. اعايىن-تۋعاندار تاڭىرقاسا كۇبىرلەسىپ قالادى: ولار مۇنداي سۇلۋدى دۇنيەدە كورمەگەن ەدى.
باقىتتى چەت سينگح چاندرادان ءوز وتباسىنىڭ لاكشميىن كوردى، وعان قۇرمەتپەن قارادى.
مەيىرباندى ايەل ۇلگىسى ەسەپتى بولعان حانىم چەت سينگحتى ءوز كۇيەۋىم دەپ ەسەپتەدى، ءوزىنىڭ بار ءومىرىن سوعان باعىشتاماق تا بولدى.
جاڭا قوسىلعان جاس جۇبايلاردىڭ بىر-بىرىنە بەتى اشىلىپ، ۇيرەنىسكەنشە بىرنەشە كۇندەر ءوتتى. سودان كەيىن ءبىر كۇنى چەت سينگح چامدرامەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، كەنەتتەن ونىڭ ءوز ايەلى ەمەس، باسقانىڭ قالىڭدىعى ەكەنىن ءبىلدى.
جيىرما التىنشى تاراۋ
— سودان كەيىن نە بولىپتى؟ — دەپ كومولا توزىمسىزدەنە سۇرادى. ول رومەشتىڭ ايتقاندارىن ىنتىزارلىقپەن تىڭداعان ەدى.
— مەنىڭ بىلەتىنىم سول عانا، — دەدى رومەش، — قالعانى ماعان انىق ەمەس. سودان كەيىن نە بولعانىن سەن ايتشى!
— جوق، جوق، بۇلاي ەتۋ جارامايدى. سودان كەيىن نە بولعانىن سەن ءوزىڭ؛ ايتىپ بەرۋگە ءتيىسسىڭ!
— مەن شىنىمدى ايتىپ وتىرمىن. ەرتەگى ءالى تۇگەلدەي جاريالانىپ بولعان جوق جانە سوڭعى تاراۋلارىنىڭ قاشان شىعاتىنىن ەشكىم دە بىلمەيدى.
— قويشى! — دەپ كومولا اشۋلانىپ قالدى، — قانداي جامان ادامسىڭ! ءتىپتى سەنىڭ مۇنىڭ ادالدىق ەمەس!
— ودان دا وسى كىتاپتى جازعان ادامدى تىلدە. دەگەنمەن دە سەنىڭشە، چاندرانى نە ىستەۋگە ءتيىستى؟ سەن قالاي ويلايسىڭ؟
كومولا وزەنگە قاراپ ءۇنسىز ۇزاق وتىرىپ قالدى. اقىرىندا كوپ ۋاقىت وتكەن سوڭ عانا:
— ونىڭ چاندرا جايىندا نە ىستەۋگە ءتيىستى ەكەنىن بىلمەيمىن. ەشتەڭە دە ويلاپ تابا الماي وتىرمىن، — دەدى.
— مۇمكىن، مۇنىڭ ءبارىن ول چاندراعا ايتۋى كەرەك شىعار؟ — دەپ رومەش از كىدىرە سويلەدى.
— مىنە، مىنە! سەن تاۋىپ كەتتىڭ. ەگەر ول ۇندەمەيتىن بولسا قىپ-قىزىل جانجال شىعىپ كەتەدى عوي. و بۇل وندا سۇمدىق بولماق! بارىنەن دە شىندىقتى ايتقان جاقسى.
— ءيا، شىندىق بارىنەن دە جاقسى، — دەپ رومەش شاپشاڭ قايتالادى. — كومولا، تىڭداشى، — دەدى ول از-كەم ۋاقىتتان كەيىن. — ەگەر دە...
— ەگەر دە دەگەن نە؟
— ەگەر دە مەن چەت سينگح، ال سەن چاندرا بولساڭ...
— ونداي نارسەنى ايتپا! — دەپ داۋىستادى كومولا. — بۇل ماعان مۇلدە ۇنامايدى.
— جوق، سەن دەگەنمەن دە جاۋاپ بەر! ءيا، ويلاماعان جەردەن وقيعا ءدال وسىلاي بولىپ شىقسا، سوندا ءبىزدىڭ نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
قىز ۇشىپ تۇردى دا، ەشتەڭە ايتپاستان جۇگىرە جونەلدى.
كايۋتا بوساعاسىندا وزەنگە تەسىلە قاراپ ۋمەش وتىر ەدى.
— ەلەس دەگەندى بىلەسىڭ بە، ۋمەش؟ ءوز ومىرىڭدە كورگەنىڭ بار ما ونى؟ — دەپ سۇرادى كومولا.
— كوردىم، شەشەتاي.
كومولا جاقىن جەردە تۇرعان شەتەن ورىندىقتى اكەپ وتىردى دا وتىنە سۇرادى:
— ال قانداي ەكەن، ايتشى؟
رومەش كوڭىلسىز كەتكەن كومولانى قايتا شاقىرمادى. وراق سياقتى جاڭا اي ارتتا بامبۋك بورىعىنىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ، كوزدەن عايىپ بولدى. پالۋباداعى شامدار دا ءسوندىرىلدى، — ماتروستار مەن كاپيتان تاماق ىشۋگە، جاتىپ دەمالۋعا تومەنگە ءتۇستى. ءبىرىنشى كلاستا دا، ەكىنشى كلاستا دا باسقا جولاۋشىلار بولعان جوق ەدى، ال ءۇشىنشى كلاستا كەلە جاتقانداردىڭ ءبارى دە تاماق دايىنداۋعا جاعاعا شىققان-دى. قاراۋىتىپ كورىنگەن جاعا قامىستارىنىڭ اراسىنان جاقىنداعى لاۆكالاردىڭ وتتارى جىلتىرايدى. مول سۋلى داريانىڭ لىقا سوققان قۋاتتى تولقىنى زاكىر شىنجىرىنشا گۇر-گۇر ەتەدى. ۇلى دا كيەلى گانگتىڭ ايبارلى تىنىسى ءالسىن-الى كەمەنى شايقالتىپ قويادى.
رومەش ارعى جاعى تۇڭعيىق تۇنگە باتىپ وزگەشە كولبەپ جاتقان تاڭعاجايىپ، بەيتانىس، شەكسىز دالانىڭ كورىنىسىنە سۇيسىنە قاراي وتىرىپ، جانىن ازاپتاعان سۇراققا قايتا-قايتا ورالىپ سوعا بەرەدى، ءبىر ءامال-تاسىلىن تاپپاق بولادى. ول قايتكەن كۇندە دە، نە حەمنولينيدان، نە كومولادان ايىرىلىسۋعا تۋرا كەلەتىنىن جاقسى بىلەتىن. ەكەۋىن دە بىرگە ۇستاۋ سياقتى — وڭاي كەلىسىمپازدىق جايىندا ءسوز بولماسقا كەرەك. ونىڭ رومەشتى ۇمىتۋىنا، باسقا بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعۋىنا بولادى. ال كومولا... بۇل دۇنيەدە باسقا باسپانا مەكەنى جوق كومولانى ول قالاي تاستاپ كەتە الماق؟
الايدا ەركەك وزىمشىلدىگىندە شەك جوق قوي. شىندىعىندا حەمنوليني مۇنى ۇمىتا الادى، بۇل دۇنيەدە ول قىز قامىن ويلايتىن ادامدار دا بار، رومەش ونىڭ قۇدايدان تىلەپ العان جالعىزى عانا ەمەس دەگەن وي ونى جۇباتا المادى. قايتا وسىلاردىڭ ءبارى جىگىتتىڭ جانىن اۋىرتىپ، ۇرەيلەندىرە بەردى. كەيدە ءوز جانىندا حەمنوليني وتىرعانداي كۇڭگىرت ءبىر ەلەس پايدا بولا كەتەدى. ءبىراق رومەش وعان جاقىنداي المايدى، ەلەس بۇعان قولىن ءۇنسىز دە جالبارىنا سوزا بەرىپ، ءبىرجولا عايىپ بولادى.
اۋىر وي باسقان رومەشتىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتتى.
الدەبىر الىستان قورقاۋلار ۇلىدى. قىستاقتىڭ بەيمازا يتتەرىنىڭ شاۋىلدەپ ۇرگەنى دە ۇزدىكسىز كەلىپ جاتىر.
ءبىر ۋاقىتتا رومەش شوشىپ ويانعانداي سەلك ەتە ءتۇستى. قاڭىراعان قاراڭعى پالۋبا تۇتقاسىنان ۇستاپ تۇرعان كومولانى كوردى.
جىگىت تۇرەگەلدى دە قىزدىڭ جانىنا كەلدى.
— وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە ۇيىقتاماي تۇرسىن، كومال. تىم كەش قوي...
— ال سەن ءوزىڭ ۇيىقتاۋعا ىقىلاستىسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى قىز.
— مەن ءقازىر كەلەمىن. ساعان توسەك وڭ قولداعى كايۋتاعا سالىنعان. مەنى كۇتپە، بار تەزىرەك.
كومولا ءتىس جارمادى، جاي باسىپ ءوز كايۋتاسىنا جونەلدى. جاڭا ەلەس جايىندا اڭگىمە تىڭداعانىن، ال كايۋتا ءىشىنىڭ قاراڭعى دا قۇلازىپ تۇرعانىن رومەشكە ول ءقايتىپ ايتا السىن.
ول سەنىمسىز دە ءىلبي باسىپ بارادى. رومەش بۇدان كومولانىڭ ىشكى دۇنيەسى الاۋ-جالاۋ ەكەنىن اڭعاردى، جۇرەگى تۋلاپ كەتتى.
— قورىقپا، قومولا، مەن ساعان كورشى كايۋتادامىن عوي. ارالىق ەسىكتى اشىق قالدىرارمىن، — دەدى ول.
— قورقاتىن ەشتەڭە جوق! — دەپ كومولا باسىن سىلكي كوتەرىپ الدى.
رومەش ءوز كايۋتاسىنا كىردى دە جارىقتى ءوشىرىپ جاتىپ قالدى.
"كومولانى تاستاپ كەتۋگە بولمايدى، — دەپ ول ويىن جالعاي بەردى، — ال بۇل" حەمنولينيگە قوش-ەسەن بول دەگەن ءسوز! ءيا، كەسىم وسى. كەيىنگە جول قالعان جوق جانە... تولقىمالى كوڭىل كەت ماڭىمنان!".
سوندا دا حەمنولينيدەن ايىرىلىسۋ ولىممەن تەڭ. ونى دا جىگىت جاقسى سەزەدى. رومەش جاتا المادى. توسەكتەن تۇردى دا، پالۋباعا شىقتى. تاستاي قاراڭعى ءتۇن قۇشاعىندا تۇرىپ، كەنەتتەن ول ءوز باسىنداعى جەكە قايعى مەن جان الاساپىرانىنىڭ شەكسىز كەڭىستىككە، بار زامانعا تۇلعا بولا المايتىنىن ءتۇسىندى. اسپان الەمىندە جۇلدىزدار جىمىڭدايدى. — مىنا، جەردەگى رومەش پەن حەمنوليني دەگەننىڭ وقيعالارى ولار ءۇشىن ەشتەڭە دە ەمەس. تارتپايدى، تولقىتپايدى. كەلەشەكتە، وسىنداي ءبىر اشىق كۇزدە قانشاما جۇلدىزدى تۇندەر بولماق. جىم-جىرت ۇيقى باسقان قىستاق اعاشتارىنىڭ كولەڭكەسىندە، سىبىرلاعان قامىستار مەن قۇلازىعان قۇم جازىقتى بويلاپ مىنا وزەن دە كۇمىسشە سىلدىرلاپ اعا بەرەتىن بولادى! رومەشتىڭ دۇنيەلىك بار اۋىرتپالىعى مەن قايعى-قاسىرەتى ءبىر ۋىس كۇلگە اينالادى دا ماڭگى وشەدى، ال مىنا وزەن بولسا، اق كوبىگىن جاعاعا ۇرىپ، تولقىن اتىپ جاتا بەرەتىن بولادى!
جيىرما جەتىنشى تاراۋ
كومولا ويانعاندا ءالى قاراڭعى ەدى. قاسىندا ەشكىمنىڭ جوق ەكەنىن اڭعاردى، سول ساتتە بۇل ءتۇندى كەمە ۇستىندە وتكەرگەنى ەسىنە ءتۇستى. قىز ەسىكتى جايلاپ اشتى دا، سىرتقا كوز سالدى. جىم-جىرت سۋ بەتىندە كوگىلدىر جۇقا تۇمان شىمىلدىعى قوناقتاعان، قاراڭعىلىق بىرتە-بىرتە مۇنارعا اينالىپ بارادى؛ ورماننان ارعى شىعىس جاق كوكجيەكتە تاڭ شاپاعى وينايدى، كوپ كەشىكپەي-اق قورعاسىن تۇستەس تۇنىق سۋ بەتىن الا-قۇلا بالىقشىلار قايىعىنىڭ جەلكەنى الىپ كەتتى.
كومولانى الدەبىر پارىقسىز ساعىنىش وتى بيلەپ الدى، جۇرەگى سىزدادى. بۇگىنگى كۇز تاڭى نەگە جارقىراپ، كۇلىپ اتپايدى؟ نەلىكتەن كوز جاسىنداي بۋالدىر تارتادى؟ نەلىكتەن كومەكەيگە ءبىر ىستىق تاس كەپتەلەدى؟ كوز شاراسىنىڭ جاسقا تولا بەرەتىنى نەسى؟ كەشە عانا ول قايىن اتاسى مەن قايىن ەنەسىنىڭ دە، جاقىن، جاناشىر، سىرلاس، مۇڭداس ادامدارىنىڭ دا جوق ەكەنىن ويلاماعان ەدى. ال ەندى بۇگىن نە بولدى وعان؟ ءتىپتى رومەشتەن دە ءبىر تايانىش-مەدەۋ تاپپاي، جالعىزدىعىن ەسىنە الىپ، وسىنشاما تورىققانى نەسى؟ ءوزىنىڭ بەيشارا السىزدىگى جايىندا، مىنا كوز الدىندا كەرىلىپ جاتقان كەڭ الەمنىڭ ايبىندىلىعى جايىندا نەگە ويلادى ول؟
كومولا بوساعاعا سۇيەنىپ ۇزاق تا، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. سۋ بەتى بەينە ءبىر ەرىتىلگەن التىنداي بولىپ، ويناپ، جالتىلداپ كەتتى.
ماتروستار جۇمىسقا كىرىستى، ماشينالار زىرقىلداي باستادى.
تاڭ سارىدە زاكىر شىنجىرلارىنىڭ گۇرسىلى مەن ماشينالاردىڭ دۇرسىلىنەن ويانعان ءبىر توپ قىستاق بالالارى جاعاعا كەلىپ قالدى.
وسى شۋ رومەشتى دە وياتتى، ول توسەكتەن تۇرعان بويدا كومولا جاتقان كايۋتاعا بەتتەدى. قىز سەلك ەتە قالدى. رومەشتەن تاسالانعانداي، جاسىرىنعانداي بولىپ كورپەگە ورانا، قىمتانا ءتۇستى.
— سەن ءالى جۋىنعان جوقسىڭ با، كومولا؟ — دەپ سۇرادى ول.
قىز اشۋلانىپ قالدى. وسىنداي وقىستان نەگە رەنجىپ قالعان سەبەبىن ايتىپ جەتكىزە الار دا ەمەس، تەك تەرىس قاراي بەرىپ، باسىن شايقادى.
— كەشىكپەي جۇرتتىڭ ءبارى دە تۇراتىن بولادى، ال سەن ءالى ۇيقىڭدى اشپاپسىڭ، — دەدى رومەش.
كومولا جاۋاپ قاتپادى، كرەسلودان تازا ءساريى مەن ورامالىن الدى دا، رومەشتىڭ جانىنان ۆانناعا ءوتتى. كومولا ونىڭ وسىلاي ەرتەڭگىلىكتە كەلىپ تۇرۋىن قالامايدى، كورسەتەر قامقورلىقتارىن تالاق ەتتى دەۋگە بولمايدى، ءبىراق رومەش قىلىقتارىنىڭ وزىندە ءجابىر بولاتىنداي بىردەمە بار سەكىلدى. رومەشتىڭ بۇعان دەگەن ءجۇرىس-تۇرىسىندا، كوز قاراسىندا ءبىر شەك بار، ونىڭ سودان اتتاعىسى كەلمەيتىنىن كومولا ايقىن سەزىنەدى. بۇرىن دا ايتىلعانداي، ول قايىن اتا ۇيىندە تۇرىپ كورگەن جوق، قادىرمەن ابىسىن-اجىندار وعان سىپايىلىق عۇرپىن ۇيرەتكەن ەمەس، سول سەبەپتى كومولا قاي كەزدە ءجۇزىن پەردەمەن كولەگەيلەۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەيتىن-دى. سوندا دا ول رومەش الدىندا قاتتى ۇيالىس تاۋىپ، بار دەنەسى ۇيىپ قالعانداي بولدى، كومولا سۋعا شومىلدى دا، بولمەگە ورالدى، ءوزىنىڭ داعدىلى شارۋالارىمەن شۇعىلدانادى. يىعىنا ءوزىن توگىلە تۇسكەن ساريىنە ءتۇيىپ قويعان كىلتىن الدى دا، ءوز كيىمدەرى بار چەمودانىن اشتى، سول جەردە ونىڭ كوزى اقشا سالار كىشكەنە قوبديشاعا ءتۇستى. كەشە عانا بۇل قوبديشا كومولا ءۇشىن قۋانىشتىڭ كوزىندەي بولىپ كورىنىپ ەدى، سەنىم بەرگەن، دەربەستىك پەن تاۋەلسىزدىك سەزىمىن اكەلگەندەي بولعان. قىز ونى ىقتياتتاپ جاۋىپ، ءوز كيىمدەرىنىڭ اراسىنا قويعان. ال بۇگىن كومولا ونى قولىنا الىپ، ەشبىر راقات تاپپادى. بۇل زات ەندى تۇگەلدەي ونىكى ەمەس سياقتى — بۇل رومەشتىڭ قوبديشاسى. سول سەبەپتى ول كەشەگى ءبىر دەربەستىك، تاۋەلسىزدىك سەزىمىنەن دە بۇگىن اجىراپ قالدى. قايتا بۇل سىيلىق ونى رومەشكە بۇرىنعىدان دا جالىنىشتى، باعىنىشتى ەتە تۇسكەندەي بولدى.
— سەن، نەمەنە، ۇندەمەي قالعانىڭ، بوس قوبديشا ىشىنەن الدەبىر ەلەس كوردىڭ بە؟ — دەدى رومەش كايۋتاعا كىرە بەرىپ.
— قايتىپ ال، بۇل سەنىكى عوي، — دەدى قىز قوبديشانى وعان ۇسىنا بەرىپ.
— مەن ونى قايتپەكپىن.
— وزىڭە بىردەمەلەر قاجەت بولعاندا اقشا بەرەرسىڭ ماعان، مەن بارىپ ساتىپ اكەپ تۇرارمىن.
— ال سەنىڭ وزىڭە ەشتەڭە دە كەرەك بولماعانى ما؟
كومولا يىعىن كوتەردى دە، جالتارا جاۋاپ بەردى:
— اقشا مەنىڭ نەمە كەرەك؟
— سەنىڭ بۇل ءسوزىڭدى ادالدىقپەن قايتالاپ ايتار ادامدار تىم از بولار، — دەپ كۇلدى رومەش. — سوندا دا، ەگەر قوبديشاڭ وزىڭە ۇنامايتىن بولسا، بىرەۋ-مىرەۋگە سىيلاي سال، ماعان ونىڭ كەرەگى جوق.
كومولا قوبديشانى ءۇنسىز ەدەنگە قويدى.
— تىڭدا، كومولا، — دەدى رومەش، — سەن ماعان شىندىقتى ايتشى: ەرتەگىنى اياقتاماعانىم ءۇشىن رەنجۋلىسىڭ ماعان، ءا؟
— رەنجۋلى دەپ ساعان كىم ايتتى؟ — دەپ كومولا تومەن قارادى.
— ەگەر رەنجىمەسەڭ، قوبديشانى قايتىپ ال شىن ايتقانىڭا سوندا عانا سەنە الامىن.
— رەنجىمەگەن كۇننىڭ وزىندە دە قايتىپ الىپ قايتەم؟ بۇل سەنىڭ نارسەڭ عوي. ءوزىڭ-اق ساقتايتىن بول.
— ءجا، بۇل مەنىڭ نارسەم ەمەس! ءوزى بەرگەن سىيلىعىن قايتىپ العان ادام ولگەن سوڭ ەلەسكە اينالىپ كەتەتىنىن بىلەسىڭ عوي.
ەلەس بولىپ كەتەرمىن دەگەن رومەش كۇدىگىنە كومولا قاتتى كۇلىپ جىبەردى.
— سىيلىعىن قايتا العانداردىڭ ەلەسكە اينالۋى مۇمكىن ەمەس، — دەدى ول ءالى دە كۇلە وتىرىپ. — مەن مۇنى ومىرىمدە ەستىگەن ەمەسپىن.
كومولا كۇلكىسى ولاردى قايتا تابىستىردى.
— بۇل سياقتى نارسەلەر جايىن كىمنەن ەستيىن دەپ ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى رومەش. — ەلەستە كورسەڭ-اق سۇرايتىن بول، مىنا ءسوزىمنىڭ راس وتىرىگىنە سوندا كوزىڭ جەتەتىن بولادى.
اۋەستەنگەن كومولا، ءتىپتى، ورنىنان كوتەرىلىپ كەتتى.
— جوق، ومىرىڭدە شىن ەلەستى كورگەنىڭ بار ما؟
— ناعىز ەلەستىڭ ءوزىن كورگەن ەمەن، ال جالعاندارىن كوپ كوردىم. دۇنيەدە الدەبىر ناعىز نارسەنى كەزدەستىرە بەرۋ دە وڭاي ەمەس.
— قالايشا؟ ال مىنا ۋمەش ايتادى عوي...
— ۋمەش، ونىڭ كىم تاعى دا؟
— اناۋ، الگى، بىزبەن بىرگە كەلە جاتقان بالا. ول ەلەستى ءوز كوزىمەن كورگەن.
— ارينە، مۇنداي ماسەلەدە مەن ۋمەشپەن تايتالاسا، باسەكەلەسە المايمىن. ونىمەن كەلىسۋگە تۋرا كەلەدى.
سول ءبىر ۋاقىتتا كوماندانىڭ كوپ كۇش-قۋات جۇمساۋىمەن كەمەدە قايىردان شىعارىلعان ەدى. جاعادان ءسال قوزعالىپ، الىستاي بەرگەندە سول جاقتان توبەسىنە سەبەت قويعان بىرەۋ كورىندى. جاعانى ورلەي جان ۇشىرىپ جۇگىرىپ كەلەدى، قولىن بۇلعايدى، كەمەنى توقتاتۋدى وتىنەدى. ءبىراق كاپيتان كەشىگىپ قالىپ قويعان بۇل ادامنىڭ جىك-جاپار وتىنىشىنە قۇلاق اسار ەمەس. سول شاقتا الگى ادام رومەشكە جالىنا داۋىستادى،
— بابۋ، بابۋ!
"ول مەنى بيلەت تەكسەرۋشى دەپ ءتۇسىنىپ ايقايلاعان بولسا كەرەك" دەپ ويلادى رومەش. كەمەنى توقتاتۋ ونىڭ ىرقىڭدا ەمەس ەكەنىن يشارامەن اڭعارتىپ جاتىر.
— ال، بۇل ۋمەش قوي! — دەپ كومولا كەنەت داۋىستاپ جىبەردى. — جوق، جوق ونى قالدىرا كورمەڭىزدەر، راحمەت جاۋسىن، ءسال ايالداڭىزدارشى!
— مەن وتىنگەنمەن دە كەمە توقتامايدى عوي، — دەدى رومەش.
كومولا قاتتى رەنجىدى.
— توقتاڭدار دەپ ايتشى، ءوتىنشى، ءبىز جاعادان الىستا ەمەسپىز عوي.
رومەش سوندا عانا كەمە كاپيتانىنا بارىپ، سول ايالداۋدى ءوتىندى.
— بۇل ەرەجەگە جاتپايدى، مىرزا، — دەپ جاۋاپ بەردى اناۋ.
سول ساتتە كومولا دا كەلىپ ەدى.
— قالدىرىپ كەتۋگە بولمايدى ونى. ءتىپتى جالعىز ساتكە ايالداڭىزدارشى. اھ، بەيشارا ۋمەش! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ول
— رومەشتىڭ كەدەرگىنى قۇرتىپ، زاڭدى بىلاي قالدىرا تۇراتىن كادىمگى ءبىر اسەرلى امالعا كوشۋىنە تۋرا كەلدى. سىيلىققا بوگىپ، تاتۋلىققا كەلگەن كاپيتان كەمەنى توقتاتتى. ءبىراق ۋمەش پالۋباعا كوتەرىلگەندە ۇرسا سويلەپ كەتتى. بالا شىمىرىككەن جوق؛ ەشتەڭە دە بولماعانداي ءبىر قالىپپەن كەلىپ كومولانىڭ الدىنا سەبەتتى قويدى دا كوڭىلدەنە كۇلدى.
— نەڭە جەتىسىپ كۇلەسىڭ؟ — دەپ كومولا ونى سوگىپ تاستادى. — كەمە توقتاماعاندا نە بولاتىن ەدىڭ؟
ۋمەش جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، سەبەتتى اۋداردى. ءبىر شوق شالا پىسكەن بانان، ءتۇرلى سورتتى سالات، بىرنەشە اسقاباق پەن باكلاجان ەدەنگە دومالاپ ءتۇستى.
— مۇنىڭ ءبارىن قايدان الدىڭ؟ — دەپ كومولا قولىن سوعىپ جىبەردى.
بۇل ازىقتى تابۋ امالى جايىنداعى ۋمەش جاۋابىنا ۇكىمەت ورىندارى قاناعاتتانباس تا ەدى. كەشە ول ىرىمشىك، تاعى باسقا ازىق-تۇلىك اكەلەم دەپ قىستاققا بارعاندا جاراتىلىستىڭ وسى ءبىر كيەلى سىيلىقتارى قاي ءۇيدىڭ باقشاسىندا، قاي ءۇيدىڭ توبەسىندە وسەتىنىن بايقاپ العاندى.
بۇگىن ەرتەمەن كەمە جۇرەر الدىندا ول جاعاعا شىعىپ، ءۇي يەلەرىنىڭ رۇقساتىن الىپ جاتپاي-اق وزىنە ۇناعان وسى جەمىستەردى جيناپ العان-دى.
رومەشتىڭ زىعىردانى قايناپ كەتتى.
— ءسويتىپ، سەن مۇنىڭ ءبارىن بوتەن بىرەۋدىڭ باقشاسىنا بارىپ الدىڭ عوي؟ — دەپ ايقايلادى ول.
— ۇرلىق پا وسى؟ — دەپ ۋمەش پايىمدىلىقپەن تايتالاسا سويلەدى. سونداي كوپ ەكەن. ال مەنىڭ بار العانىم مىناۋ عانا، بۇدان كىمنىڭ نەسى قۇرىپ جاتىر؟
— از العاندى ۇرلىق دەپ سانامايدى ەكەنسىڭ عوي!؟ سەن كەزەپتى مە، جوعالت كوزىڭدى، قۇرت مىنالارىڭدى.
ۋمەش كومولاعا جالىنا قارادى:
— شەشەتاي، بىزدە مىنانى پيرينگ دەپ اتايدى، ءوزى بۇقتىرعان كۇيدە تىم ءدامدى بولادى، ال مىناۋ بەتو...
رومەش بۇرىنعىدان دا تۇلدانىپ كەتتى:
— پيرينگىڭمەن قوسا قابات كەت ءبۇل جەردەن، ايتپەسە مەن ءبارىن دە سۋعا لاقتىرامىن!
ەندى قانداي جارلىق بولارىن كۇتكەن بالا كومولاعا قارادى. قىز وعان كەت دەگەندەي يشارا ءبىلدىردى. ۋمەش ودان وزىنە دەگەن ءبىر ايانىش پەن جاسىرىن ءىش تارتۋ بارىن اڭعاردى. ول قارسىلىق جاسامادى، اكەلگەندەرىن سەبەتكە قايتا سالدى دا كەتىپ قالدى.
— جاقسى ەمەس بۇل، — دەپ رومەش كومولاعا بۇرىلدى. — بالاعا ءبۇيتىپ باس شۇلعىپ، قۇپتاي بەرمەۋ كەرەك.
سونى ايتتى دا ول حات جازام دەپ كايۋتاعا جونەلدى. كومولا جان-جاعىنا ۇڭىلە قاراپ وتىرىپ، ەكىنشى كلاستىڭ پالۋباسىنداعى ماشينا بولىمىندە وزدەرىنە تاماق پىسىرۋگە بولىنگەن جەرگە جايلاسقان ۋمەشتى كوردى.
ەكىنشى كلاستا ەشبىر جولاۋشى جوق ەدى، سونى پايدالانعان كومولا ىقتيات كيىندى دە، بالانىڭ جانىنا كەلدى.
— سەن شىنىمەن ءبارىن دە لاقتىرىپ تاستادىڭ با؟ — دەپ سۇرادى ول
— جوق، نەگە تاستايمىن. ءبارىن دە مىنا قويماعا سالىپ قويدىم.
كومولا اشۋلى قياپات كورسەتپەك بولدى.
— ۋمەش، سەن، ءتىپتى، دۇرىس جاسامادىڭ. ەندى وندايدى ىستەمەيتىن بول، ەستيسىڭ بە؟ ال ەگەر، كەمە كەتىپ قالسا شە!
سودان كەيىن قويماعا كىردى دە ۋمەشكە:
— پىشاق اكەل! — دەپ داۋىستادى.
ۋمەش پىشاق ۇسىندى، كومولا بالا اكەلگەن كوكونىستى تۋراي باستادى.
— مىنا سالاتقا ۇنتالعان قىشا بولسا جاقسى بولار ەدى، شەشەتاي، — دەپ قويدى ۋمەش.
— وسىلاي-اق دايىندا، — دەدى كومولا اشۋلى كەيىپپەن.
سوندا دا كومولا سياقتى قىز ۇي-كۇيى جوق بالانى سىرتقا تەبە الار ما؟ ءوزى مۇنداي قىلمىستىڭ بار سالماعىن جەتە تۇسىنگەن دە جوق ەدى، ءبىراق سول ءبىر جەتىم بالانىڭ باسپانا مەن ەركەلىككە قانداي قۇمار ەكەنىن سونشالىقتى جاقسى سەزىنەدى. ويتكەنى بالا كوكونىستى تەك بۇنى — كومولانى رازى ەتسەم دەگەن ءبىر عانا تىلەكپەن اكەلدى عوي، كەمەنىڭ كەتىپ قالارىن دا ويلامادى. بۇل كومولا جۇرەگىن قالاي تەبىرەنتپەسىن.
— مىنە، ۋمەش، ساعان كەشەگى ىرىمشىكتى ساقتاپ قويعانمىن. ءما، جە، ءبىراق بۇدان بىلاي ونداي شارۋانى قايتالامايتىن بول، ۇمىتپا وسىنى! — دەدى ول
كوڭىلى بۇزىلىپ كەتكەن ۋمەشتىڭ:
— شەشەتاي، ونى ءوزىڭ نەگە جەپ قويماعانسىڭ، — دەۋگە عانا شاماسى كەلدى.
— مەن ىرىمشىككە سەن سياقتى ونشا قۇمار ەمەسپىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى كومولا. — ال ەندى، مىنە بىزدە بالىقتان باسقانىڭ ءبارى دە بار. ونى قايدان الۋعا بولار ەكەن؟
— شەشەتاي، مەن ونى تابار دا ەدىم. ءبىراق اقشاسىز الۋ قيىن عوي.
— مەن سەندەي تۇيسىكسىز بالانى ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن، ۋمەش. اقشاسىز بارىپ بىردەمە اكەل دەپ مەن زورلاپ تۇرمىن با؟
رومەشتان اقشا سۇراۋدى وڭاي شارا سانامايتىن بولار كومولا، دەگەن توقتامعا بالا كەلىپ تە قالعان ەدى. ونىڭ ۇستىنە رومەشتى ول ۇناتا دا قويمايتىن. سول سەبەپتى ونى ەسەپكە دە المايتىن بالانىڭ اڭداپ جوسپارى كومولا مەن ءوزىن قايتسە عانا قيىن حالدەن شىعارۋعا بولادى دەگەننىڭ توڭىرەگىندە جۇرەتىن. باكلاجان مەن سالات، بانان جايىندا ونىڭ ەندى كوڭىلى دە ورنىقتى، الايدا بالىق ماسەلەسىن شەشۋگە شاماسى جەتپەدى. بۇل دۇنيەدە ادال سىپايىلىق، قۇرمەتپەن ءبىر قاسىق ءسۇت تە، ءبىر ءۇزىم نان دا تابا المايسىڭ — ءبارى دە اقشانى كەرەك ەتەدى. سول سەبەپتى كومولانىڭ قىزىل ءسىڭىر جارلى جاناشىرىنا دۇنيە تىم قاتىگەز كورىنۋشى ەدى.
— شەشەتاي، ەگەر دە سەن رومەش-بابۋدان تىم بولماسا ءبىر بەس پايدا الساڭ، مەن ساعان ۇلكەن ءبىر تۇقى بالىق اكەپ بەرگەن بولار ەدىم، — دەپ ۋمەش كىنالى كەيىپپەن سويلەدى.
كومولا تولقىپ كەتتى.
— جوق، جوق مەن ەندى كەمەدەن كەتىپ قالۋىڭا رۇقسات بەرمەيمىن. ەگەر دە تاعى دا جاعادا قالىپ قويساڭ، كەمە كۇتە المايدى!
— ءجا، جوق، كەمەدەن كەتۋدىڭ كەرەگى نە. بۇگىن تاڭەرتەڭ وسىنداعى ماتروستار ۇلكەن ءبىر بالىقتى اۋلاپ العان. سونىڭ قۇرىعاندا جارتىسىن ساتار دەپ شامالايمىن.
وسىنى ەستىگەن كومولا اسىعا بارىپ، ءبىر رۋپيا اكەلدى، ۋمەشكە ۇسىنا بەرىپ بىلاي دەدى:
— قالعانىن قايىرىپ بەرەتىن بول
ۋمەش بالىقتى الىپ كەلدى، ءبىراق ۇساق اقشانى قايىرمادى، تۇقى بالىقتى ماتروستار ءبىر رۋپيادان بەرمەدى دەگەندى ايتتى.
كومولا ونىڭ جالعان سويلەپ تۇرعانىن اڭعاردى دا، كۇلە سويلەدى:
— كەلەسى ءبىر كىدىرىستە اقشانى ۇساقتاپ العان دۇرىس بولار.
— ءيا، سويتكەن قاجەت بولادى، — دەدى ۋمەش بىلق ەتپەستەن. — تۇتاس ءبىر رۋپيانىڭ شەتىن شىعارعان سوڭ قالعانىن قايىرادى دەپ ويلاۋعا بولمايدى.
بۇل كۇنى رومەش وتىرا بەرىپ:
— تاماشا ءدامدى ەكەن! مۇنىڭ ءبارىن سەن قايدان الدىڭ؟ مىناۋ نە؟ تۇقى بالىق باسى ما، ەي؟ — دەپ بالىقتى الدى دا جوعارى كوتەردى. — جوق، ءبۇل ءتۇس تە، ساعىم دا، قيال دا ەمەس، — بۇل كادۋىلگى تۇقى بالىقتىڭ باسى، ونى — قىزىل تۇقى بالىق دەپ اتايدى.
ءسويتىپ بۇل تۇستىك بەيبىت جاعدايدا جەلىندى. سودان كەيىن رومەش پالۋباداعى شەزلوناعا بارىپ وتىرىپ دەم الدى. ال كومولا ۋمەشتى تاماقتاندىرا باستادى. بۇقتىرىلعان بالىقتىڭ ۇناعانى سونشالىق، ونىڭ ءتىپتى ارانى اشىلىپ كەتتى، تۇشىركەنە جەدى.
— بولعان جوقسىڭ با ءالى، ۋمەش؟ — دەدى اقىرى تىنىشى كەتكەن كومولا، — مەن ساعان كەشكىلىككە دە الىپ قالعان ەدىم.
شارۋالاردى جايعاستىرۋمەن، كوڭىلدى ازىلدەر ايتۋمەن ءجۇرىپ كومولا تاڭەرتەڭگى ءبىر كۇڭگىرت كوڭىلسىزدىكتەن ءوزىنىڭ قۇلان-تازا ايىعىپ كەتكەنىن اڭعارماي دا قالدى.
كەش تۇسە باستادى. كۇن ەڭكەيىپ قالدى. باتىس جاقتان كەنت استىنا قيىستاي ساۋلە ءتۇستى. كۇن ساۋلەسى دىرىلدەگەن كەمە ۇستىندە وينايدى. ەكى بەتتەگى كۇزگى كوك السىننىڭ اراسىمەن قۇمىرا كوتەرگەن ايەلدەر وزەنگە كەلىپ جاتىر، كەشكى دارەتكە سۋ الماق.
كومولا پانىن دايىنداپ بولىپ، جۋىنىپ، تارانىپ، كيىمدەرىن اۋىستىرىپ، كەشكى اسقا ءازىر بولعاندا، كۇن بامبۋك بورىعىنان ءارى اسىپ جاسىرىنعان دا ەدى. كەمە تاعى دا ءبىر ايلاققا كەلىپ توقتادى.
كەشكى اس دايىنداۋعا كومولانىڭ كوپ ۋاقىتى كەتە قويعان جوق، ويتكەنى كۇندىزدەن كوكونىس قالعان بولاتىن. سول كەزدە ونىڭ قاسىنا رومەش كەلدى، كۇندىز جاقسىلاپ تاماقتانىپ العانىن، ەندى اس ىشپەيتىنىن ايتتى.
— ەشتەڭە دە ىشكىڭ كەلمەي مە؟ — دەپ كومولا رەنجىپ قالدى. — مۇمكىن ازداپ قۋىرىلعان بالىقتان جەرسىڭ؟
— جوق، تابەتىم شاپپايدى، — دەدى رومەش كايۋتاعا بەتتەي بەرىپ.
كومولا بالىقتىڭ اسىلعانىن دا، قۋىرىلعانىن دا ۋمەشتىڭ تارەلكاسىنا سالدى.
— شەشەتاي، سەن وزىڭە نەگە ەشتەڭە قالدىرمادىڭ؟ — دەپ سۇرادى ۋمەش.
— مەن جەپ بولدىم.
ءسويتىپ ونىڭ سۋ ۇستىندەگى بۇگىنگە ارنالعان شارۋاشىلىعى تامام بولدى.
جەر جارىق ايدىڭ شۇعىلاسىنا بوگىپ تۇر، تىنىش سۋ بەتىندە كۇمىس ساۋلە وينايدى. جاقىن ماڭدا قىستاق تا جوق ەدى، جۇمساق كوك رەڭكتى، قۇلازىعان كۇرىش دالاسىندا جارىن كۇتكەن سۇلۋداي بولىپ تۇڭعيىق ءتۇن ماۋجىراپ تۇر.
جاعاداعى تيتىمدەي عانا قاڭىلتىر شاتىرلى كەمە كەڭسەسىندە ىلميگەن ءبىر قىزمەتكەر كىشكەنە جەر ماي شامىنىڭ جارىعىندا الدە بىردەمەنى ەسەپتەپ وتىر. رومەش ونى اشىق كەڭسەنىڭ ەسىگىنەن انىق كورەدى. "ەگەر تاعدىر ماعان وسىنداي عانا جۇپىنى دا مەحناتى جوق كەڭسە كىتابىن جۇرگىزىپ، ءوز جۇمىسىنداعى اتقاراتىن ەسەپتە جىبەرگەن قاتەڭ ءۇشىن بايدان ەستىگەن سوزگە كونتەرىلىك جاسايتىن، اقىرى تۇندەلەتىپ ۇيىنە ورالاتىن تىرلىك بەرسە باقىتتىمىن دەپ سانار ەدىم ءوزىمدى"، — دەپ جىگىت تەرەڭ ويلانا كۇرسىندى.
ءبىر شاقتا كەڭسە جارىعى دا ءسوندى. قىزمەتكەر ەسىكتى جاپتى، تۇنگى سالقىننان ساقتانعان بولسا كەرەك، شارفىن موينىنا جاقسىلاپ ورادى دا، جاي باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. بىرتە-بىرتە ءتۇن قاراڭعىلىعىنا ەنىپ جوق بولدى.
رومەش كوپكە دەيىن كومولانىڭ ءوز ارتىندا تۇتقادان ۇستاپ قىرۋار ۋاقىت تۇرىپ قالعانىن بايقاعان جوقتى. ول كەشكىلىكتە ءوزىن رومەش شاقىرار دەپ سەنگەن ەدى، الايدا بۇگىنگى تىرلىك شارۋاشىلىعى اياقتالعانىنا ءبىراز بولىپ قالسا دا، وعان كەلگەن رومەش بولعان جوق. ەندى كومولانىڭ ءوزى اقىرىن عانا پالۋباعا شىققان. كەنەت ول تەڭسەلىپ كەتتى، ورنىنان قوزعالا الماي قالدى. جارىق اي ساۋلەسى تۋرا رومەش ديدارىنا ءتۇسىپ تۇر، سول كەلبەتكە قاراپ رومەشتىڭ بۇل جەردەن الىستا ەكەنىن، ءتىپتى الىستا ەكەنىن، ونىڭ جۇرەگىندە كومولاعا ورىن دا جوق ەكەنىن تۇسىنۋگە بولاتىن ەدى. تۇڭعيىق ويعا شومعان رومەش پەن مىنا ءبىر جالعىز دا پاناسىز قىز اراسىندا اق كەبىندەي اي ساۋلەسىمەن قىمتانعان تاس ءتۇيىن ءتۇن ءتۇسىپ كەتكەندەي.
رومەش ءجۇزىن الاقانىنا جاسىردى دا، باسىن ۇستەلگە سالدى، كومولا اقىرىن عانا كايۋتاعا بەتتەدى، رومەشتى ىزدەپ كەلگەنىن سەزدىرىپ الام با دەگەن تۇيتكىلمەن جۇمساق باسۋعا تىرىستى.
كايۋتا ءىشى قاراڭعىدا قۇلازىپ تۇر ەدى. قىز كىرە بەرىپ شوشىپ قالدى. دۇنيە ءوزىن مۇلدە تالاق ەتكەندەي، سونداي ءبىر جالعىزدىقتى سەزىندى، مىنا كىشكەنتاي ۇيشىك الدەبىر تۇسىنىكسىز دە قانقۇمار عالامات اڭنىڭ اشىلعان ارانىنا ۇقساپ، قاراڭعى تارتادى. ءبىراق كومولا قايدا قاشىپ قۇتىلماق؟
ونىڭ جايباراقات وتىرىپ "مەن مىنە ءوز ۇيىمدەمىن" دەپ ايتا الار مەكەنى بولعان با ءسىرا.
كايۋتاعا ۇڭىلە بەرىپ، كومولا كەيىن شەگىندى، ءبىراق سول ساتتە رومەشتىڭ جەر-كوكتى كوتەرە تەمىر ساندىققا قۇلاپ تۇسكەن قول شاتىرىنا كەزىگىپ قالدى. رومەش تە بۇل شۋىلدان شوشىپ كەتتى، باسىن كوتەرىپ الدى دا كرەسلودان تۇرا بەرىپ، ءوز بولمەسىنىڭ بوساعاسىندا تۇرعان كومولانى كوردى.
— كومولا، نە بولىپ قالدى؟ — دەپ سۇرادى ول، — مەن سەنى ۇيىقتاپ قالعان شىعار دەپ ويلاعان ەدىم. قورقىپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟ ولاي بولسا، مەن دە بارىپ جاتامىن، ەسىكتى تاعى دا اشىق قالدىرۋىما بولادى.
— قورقىپ جۇرگەننەن؟ جوق، ساعان نە بولعان! — دەپ كومولا جابىرلەنە سويلەدى دە قاراڭعى كايۋتاعا اسىعا كىرىپ، ەسىكتى بەكىتتى. توسەككە كەلىپ جاتا كەتتى دە، كورپەمەن باسىن وراپ الدى. بۇل دۇنيەدە ونىڭ ەشكىمى دە جوق! ول ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن ايقىن دا، قامىعا سەزىنەدى، جۇرەگىندە قارسىلىق بۇلىنشىلىگى دە بار؛ تايانىش پەن ەركىندىك جوق بولسا، ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەرەگى نە وندا؟
ازاپتى ءتۇن وتپەي قويدى. كورشى كايۋتاداعى رومەش الدەقاشان ۇيىقتاپ قالعان-دى. ال كومولا بولسا، كوزىن ىلىندىرە الاتىن ەمەس. بايقاپ باسىپ ول كايۋتادان شىقتى. پالۋبا تۇتقاسىنان قىسىپ ۇستاپ، جاعاعا كوز سالدى. اينالا تاس ءتۇيىن، جىم-جىرت.
ەكى جاعاداعى ەگىن جايدىڭ ورتاسىمەن الىسقا كەتە بەرەر جىڭىشكە سوقپاق الا كولەڭكە تارتىپ كورىنبەيدى. سوندا دا كومولا ۇڭىلە قاراپ تۇر سول جاققا. قانشاما ايەل قۇمىراسىنا سۋ تولتىرىپ وسى سوقپاقتارمەن ۇيىنە ورالمادى! ءۇي! وسى ءسوزدى ويلاعاندا ونىڭ جۇرەگى تۋلاي سوعىپ كەتتى. مەيلى، ءبىر كىشكەنتاي باسپانا-اق بولسىن، ءبىراق سول مەكەن-باسپاناسى قايدا ونىڭ؟ كوكجيەككە دەيىن كوسىلىپ قۇلازىپ جاتقان وزەن جاعاسى الىستاي بارىپ جوقتىققا باتىپ كەتتى. اسپان دا تىنىپ قالعان. ادىرا قالعان اسپان، ادىرا قالعان جەر!
مىنا بەيشارا قىز ءۇشىن، تىم بولماسا، باسپاناسى دا جوق كومولا ءۇشىن وسى ءبىر كولبەگەن كەڭ دۇنيەنىڭ نە قىزىعى بار!
كومولا وقىس سەلك ەتە قالدى: ول وزىنە جاقىن جەردە الدەكىمنىڭ تۇرعانىن سەزدى.
— قورىقپاي-اق قوي، شەشەتاي! بۇل مەن — ۋمەش قوي. نەگە ۇيىقتامايسىڭ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولىپ قالدى عوي؟
وسى ءبىر ۇزاق تا ازاپتى ءتۇن بالاسىندا كومولا كوزىنە جاس الماپ ەدى، مىنە ەندى جان دۇنيەسى ەزىلىپ كەتتى. ءوزىن ۇستاي المادى، سولقىلداپ جىلاي بەردى. ءجۇزىن تومەن سالدى دا، تەرىس قاراپ كەتتى. بويىنا ىلعال جيناعان قارا بۇلت باعىت-ماقساتسىز اسپان كەزەدى. سول جولدا وزىندەي ءبىر پاناسىز جەلگە كەزىكسە، بويىنداعى سالماق-جۇگى سۋ بولىپ توگىلىپ كەتەدى. كومولا دا سونداي پاناسىز دا، باقىتسىز بالادان ءبىر جىلى ءسوز ەستىگەن سوڭ جۇرەگىندە شەر بولىپ بايلانعان كوز جاسىن توقتاتا المادى. بىردەمە ايتقىسى كەلەدى، ءبىراق تىنىسى تارىلىپ، بۋلىعادى، وكسىگىن باسا المايدى، دىبىسىن شىعارا الماي ازاپتانادى.
ۋمەش جۇدەپ، تورىعىپ قالدى، ءبىراق كومولانى جۇباتارلىق امال-ايلا دا تابا المايدى. ۇزاق ءۇنسىز تۇرىپ اقىرى ول بىلاي دەدى:
— شەشەتاي، انادا ءسىز بەرگەن رۋپيادان جەتى اننا قالعان بولاتىن.
جىلاي-جىلاي كومولانىڭ كوز جاسى دا تاۋسىلىپ ەدى، ونىڭ ۇستىنە ۋمەشتىڭ مىنا ءبىر ورىنسىز دا اڭعال سوزىنەن كومولا جۇزىنە كۇلكىنىڭ ءىزى جۇگىردى.
— جاقسى، ونى وزىندە قالدىرا عوي! — دەپ، كومولا جىلى سويلەدى، — ەندى تەزىرەك بارىپ توسەگىڭە جات.
اي اعاش تاساسىنا ءتۇستى. كومولا كايۋتاسىنا قايتىپ ورالدى دا جاتىپ قالدى. بۇل جولى شارشاپ-شالدىققاندىقتان با كىرپىكتەرى دە تەز ايقاسىپ كەتتى. ەرتەڭگى كۇننىڭ ەركە ساۋلەسى قىز كايۋتاسىنىڭ ەسىگىنە كەلىپ تۇسكەندە كومولا تەرەڭ ءبىر ۇيقىدا جاتىر ەدى.
جيىرما سەگىزىنشى تاراۋ
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ كومولا ءوزىن ونشا مىقتى سەزىنبەدى. بۇگىن وعان دۇنيەنىڭ ءبارى: كۇن ساۋلەسى دە، سۋ بەتى دە، ءبارى دە تۇنجىراپ، بەي جاي دا سالعىرت سياقتانادى ءتىپتى، وزەن جاعالاۋىنداعى توعايلار دا الىس ساپاردان ورالعان جولاۋشىداي قاجىپ شارشاعانداي ءبىر حالدە كورىنەدى.
قولعابىس تيگىزەم دەپ ۋمەش كەلگەندە ول:
— كەتشى بۇل جەردەن، ۋمەش، مازامدى الا بەرمەشى بۇگىن، — دەپ قاجي سويلەدى.
ءبىراق ۋمەش كوڭىلى تەتىك ەدى.
— ونىڭ نە، شەشەتاي، — دەدى ول — مەن سەنى مازالايىن دەپ ەمەس، قىشا ارشيىن دەپ كەلدىم.
ەرتەمەن كومولانىڭ وسى ءبىر جايسىز ءتۇرىن كورگەن رومەش، — سەن سىرقات ەمەسسىڭ بە، كومولا؟ — دەپ سۇرادى.
كومولا ۇندەمەدى، باسىن كوتەرىپ الدى دا، ناۋبەتحاناعا جونەلدى.
رومەش كۇن ساناپ جاعدايدىڭ قيىنداپ بارا جاتقانىن، سول سەبەپتى تەزىرەك ءبىر توقتامعا كەلۋدىڭ كەرەك ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى. ول وسىنىڭ ءبارىن حەمنولينيگە اشىپ ايتسا، ءوز مىندەتىمنىڭ نەدە ەكەنى دە انىقتالادى دەگەن بايلامعا كەلدى.
مىنە، ءسويتىپ ول سارىلا وتىرىپ ويلانىپ-تولعانىپ بارىپ حەمنولينيگە حات جازباققا بەكىندى. ءبىراق جازعان حاتى وزىنە ۇنامادى، جىرتىپ تاستادى. سول كەزدە:
— مىرزا، ءسىزدىڭ نىسپىڭىز كىم؟ — دەگەن داۋىستى ەستىدى دە شوشىپ كەتتى، باسىن كوتەرىپ الدى.
ونىڭ الدىندا سارى كىدىر تارتقان ءبىر ادام تۇردى. اق بۋرىل مۇرتى بار، توبە شاشى سەلدىرەپ، قاسقا ماڭدايى جالتىراي تۇسكەن. بۇل ادامنىڭ ءبىرجولا بەرىلىپ حات جازىپ وتىرعان رومەش كوڭىلىن بولگەنى ءۇشىن قىسىلىڭقىراپ قالعان جايى بار.
سودان كەيىن ول تاعى دا سويلەپ كەتتى.
— ءسىز براحمانسىز با؟ سالەمەت بولارسىز؟ ءسىزدىڭ اتىڭىز رومەش-بابۋ عوي، بىلەم. تانىستىقتىڭ ءبىرىنشى بەلگىسى ات ءبىلىسۋ عوي بىزدە، ءبۇل سىپايىلىقتى تانىتادى. راس، ءبۇل عۇرىپ ءقازىر كوپشىلىككە ۇنامايدى. ەگەر ءسىز ماعان رەنجىپ قالساڭىز، قارمىسىن قايتارىڭىز: مەنىڭ دە ءاتى-جونىمدى سۇراڭىز، ايتاتىن بولايىن، اكەم اتىن دا، ءتىپتى اتام اتىن دا ايتىپ بەرەيىن.
— سونشالىقتى ۋىتتى اشۋ جوق مەندە، — دەپ رومەش كۇلە سويلەدى. — جانە ءوز اتىڭىزدى ءبىلۋ دە قاناعات.
— مەنىڭ اتىم ترويلوكيا چوكروبورتي. ءبىراق مۇندا وسى باتىستا مەن "اعا" ەسەبىندە ايگىلىمىن. ءسىز، ارينە، تاريحتى زەرتتەگەن بولارسىز؟ بحاراتا دەگەن كونە ءۇندىنىڭ ءامىرى بولعان عوي، جانە ءوزىن چوكروبورتي رادجا دەپ اتاعان، سول سياقتى مەن دە بۇكىل باتىس ولكەدە "چوكروبورتي اعامىن". ەگەر باتىسقا بارا قالساڭىز مەن جايىندا، سوز جوق، ەستيتىن بولاسىز. ايتپاقشى، جول بولسىن، قايدا بەت الىپ باراسىز؟
— قايدا توقتارىمىزدى ءالى شەشكەنىم جوق.
— وقاسى جوق، قايدا توقتاۋدى اسىقپاي وتىرىپ شەشكەن ءجون، تەك كەمەگە كەلىپ وتىراردا كەشەۋىلدەمەسە بولعانى دا.
— ءبىر كۇنى مەن گوييالوندودا پويىزدان ءتۇستىم دە، كەتكەلى تۇرعان كەمەنى كوردىم، شەشىمىن ويلاپ، كەشەۋلەپ قالسام، كەمەگە ۇلگىرە الماي قالاتىنىمدى تۇسىنگەن ەدىم. ءسويتىپ، مەن كەرەك جەرىندە شاپشاڭ قيمىلداپ جىبەردىم.
— ءسىز سياقتى ادامدى قۇرمەتتەگىڭ كەلىپ تۇرادى. ءبىز بىر-بىرىمىزگە ۇقسامايتىن جاندارمىز. مەن كۇنى بۇرىن ءبارىن دە شەشىپ الامىن، كەمەگە سودان كەيىن عانا بارىپ وتىرار ەدىم. ونىڭ سەبەبى باتىلسىزدىعىمدا جاتسا كەرەك. قالجىڭ با؟ قايدا بارا جاتقانىڭىزدى ءوزىڭىز دە بىلمەيسىز، ءا؟ جاماعاتىڭىز بىرگە مە؟
رومەش قالاي دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلە الماي مۇدىرىڭكىرەپ قالدى. سول ساتتە چوكروبورتي بىلاي دەدى:
— كەشىرە كورىڭىز، ارينە، ءسىز جاماعاتىڭىزبەن بىرگە كەلە جاتىرسىز، مەن مۇنى انىق بىلەمىن. جاماعاتىڭىز انە، انا ءبىر ۇيشىكتە ءدام دايىنداپ جاتىر. قارنىم اشقان سوڭ ناۋبەتحانانى ىزدەپ سول جاققا تاپ بولعان ەدىم. "ۇرىكپەڭىز، شەشەتاي، مەن بار بولعانى باتىس ولكەدەگى چوكروبورتي اعاي عانامىن" — دەدىم مەن وعان. وننوپۋرنانىڭ وزىمەن جولىعىسقانداي بولدىم. "ەگەر سەن ناۋبەتحانانىڭ يەسى بولا تۇرىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتپەيتىن بولساڭ، وندا مەنىڭ قۇرىعانىم"، — دەدىم سەنىڭ ايەلىڭە. ول ءسال عانا ەزۋ تارتىپ، جىلى ىڭعاي ءبىلدىرىپ قويدى. مەن تاماق جونىندە ەندى مازا كەتىرۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەنىن سودان ءتۇسىندىم. جولعا ۇنەمى ءساتتى كۇنى عانا شىعاتىنمىن، ءبىراق ءدال وسى ساپارداعىداي قانجىعام تولىپ كورگەن ەمەس. ءسىزدىڭ قولىڭىز بوس ەمەس قوي، كەدەرگى جاساعىم كەلمەيدى، ەگەر رۇقسات بولسا، جۇبايىڭىزعا كومەككە بارايىن. مىنا ءبىز تۇرعاندا نەسىنە ول ءوزىنىڭ نازىك قولدارىن كۇيەلەمەك؟ جوق، جوق، جازا بەرىڭىز، تۇرۋدىڭ قاجەتى جوق سىزگە. ونىمەن تانىسۋ جايىن بىلەمىن مەن — وسى سوزدەردى ايتتى دا، چوكروبورتي اعاي ناۋبەتحاناعا جونەلدى.
— قانداي ءدامدى تاماقتىڭ ءيىسى اڭقيدى بۇل جەردەن، — دەدى ول كىرە بەرىپ. — بۇقتىرىلعان بالىق ەكەنىن ءدامىن تاتپاي-اق تابۋعا بولادى. ال مەن ساعان تاماريندتان سۋسىن جاساپ بەرەيىن. اۋە اينالاتىن ىستىعى بار باتىستا تۇرىپ كورمەگەن ادام ونىڭ قالاي دايىندالاتىنىن بىلمەك ەمەس. بۇل جەردە تاماريند جوق، ءقايتىپ جاساماق، مۇنىسى جاي سوز دەپ ويلايتىن شىعارسىڭ. ءبىراق مەن تۇرعاندا تاماريند جوق دەپ قاپالانباي-اق قوي. شىداساڭ بولعانى، ءبارىن دە تابامىن.
ول گازەتكە ورالعان، ىشىندە مارينادى بار قۇمىرانى الىپ كەلدى.
— مىنادان كەرەگىنشە ال دا، قالعانىن ءۇش كۇن ساقتاپ اشىتىپ قوي. سونان سوڭ ءدامىن كورەرسىڭ. "اعايدىڭ ءوزى ماقتانشاق بولعانىمەن، سۋسىندى تىم جاقسى ەتىپ جاساعان" دەمەسەڭ ماعان كەل
— شەشەتاي-اۋ، مىنا قارا، كەش بولىپ قالىپتى، ءجۇر، جۋىن. تاماقتى مەن-اق پىسىرەمىن. ءجا، كۇدىكتەنبەي-اق قوي، بۇل شارۋادا مەن تاجىريبەسىز دە ەمەسپىن. جاماعاتىم ۇنەمى اۋىرا بەرەدى، ال مەن ونىڭ تابەتىن اشۋ ءۇشىن امىسە، تاماريند سۋسىنىن جاساپ بەرىپ تۇرامىن. بايقايمىن، شالدى مازاق ەتكىڭ كەلەدى، ال مەن ازىلدەپ تۇرعانىم جوق. مۇنىڭ ءبارى دە شىندىق!
— جاقسى، ونى قالاي دايىنداۋ كەرەك ەكەنىن ماعان دا ۇيرەتىڭىز.
— شىدامسىزىن قاراشى، سابىر قىل! ءبىلىم دەگەن وپ-وڭاي مەڭگەرىلە قالۋشى ما ەدى؟ مەن ونىڭ ءبارىن ءبىر كۇندە ايتىپ قويسام، قاسيەتى قالمايدى عوي جانە ساراسۆاتي ءتاڭىرىم رەنىش تە بىلدىرەر.
ەڭ الدىمەن بىرنەشە كۇن شالعا سىي-قۇرمەت كورسەت! ءبىراق قالاي جاعىنۋدىڭ امالىن ويلاپ باسىڭدى قاتىرماي-اق قوي — ونى ءوزىم-اق ايتارمىن؛ بارىنەن دە ناندى جاقسى كورەمىن، ءبىراق ۇنتاقتالماعان كۇيىندەگى جۇپار جاڭعاعىن ۇناتپايمىن. مەنىڭ بابىمدى تابۋدىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىن بايقايسىڭ با، دەگەنمەن سەنىڭ ءبىر كۇلكىڭنىڭ ءوزى مەنى تابىندىرىپ تاستادى. ال مىناۋ كىم؟ سەنىڭ اتىڭ كىم؟
ۋمەش ۇندەمەدى. ول كومولانى ىشتەي قىزعانىپ، شالدى وزىنە كۇندەس ساناپ اشۋلى تۇر ەدى. ول ءۇشىن قىز جاۋاپ بەردى:
— مۇنىڭ اتى — ۋمەش.
— وتە جاقسى بالا، — دەپ قويدى قارت، — ءوزى ىشكى سىرىن اشا قويمايتىن تۇڭعيىق ادامداردىڭ قاتارىنا قوسىلادى ەكەن. سەن ءبىراق ءبىزدىڭ تابىسىپ كەتكەنىمىزدى كورەسىڭ ءالى، شەشەتاي، ۋاقىتىڭدى بوسقا وتكىزبە، مەنىڭ تاماقتى تەزىرەك ءپىسىرىپ بولۋىم كەرەك.
قارت كومولانىڭ قوڭىلتاق ءومىرىن تولتىرىپ، كوڭىلدەندىرىپ جىبەردى. ەندى ءتىپتى رومەش تە تىنىشتالا باستادى.
كومولا سىرى اشىلماي تۇرعان العاشقى ايلاردا تۋعان ءوزارا ەركىن قاتىناس پەن رومەشتىڭ قازىرگى مىنەز-قۇلقىندا قانشالىقتى زور ايىرما بار دەسەڭشى. وسى ءبىر وزگەرىس — ايىرما قىز جۇرەگىن جاراقاتتاپ تا بولعان-دى. مىنە ەندى ءبۇل ورتاعا چوكروبورتي كەلىپ قوسىلعان سوڭ رومەش وعان ءۇمىت ارتتى؛ قىز كوڭىلىن ول وزىنە اۋدارىپ اكەتەر دەپ ويلادى. ال رومەشتىڭ ءوزى بولسا، ءوز جۇرەگىندەگى جاراقاتقا ءدارۋ ىزدەۋدى ويلاماق.
كومولا رومەش كايۋتاسىنا جاقىنداي بەرىپ، تابالدىرىق الدىندا كىدىرىپ قالدى. ول وسى ءبىر كوڭىلسىز دە قارەكەتسىز تالما ءتۇس شاعىن چوكروبورتيمەن بىرگە وتكىزبەك بولىپ قامدانىپ ەدى، ءبىراق قارت مۇنى كورىپ قالدى دا، كەنەتتەن داۋىستاپ جىبەردى:
— جوق، جوق، شەشەم-اۋ! بۇل جارامايدى، بۇلاي ىستەۋگە بولمايدى! — وعان نە جاقپاي جاتقانىن تۇسىنبەگەن كومولا تاڭىرقاپ قالدى جانە سونىڭ سەبەبىن بىلگىسى كەلدى. — مىنا اياق كيىمدى ايتامىن! — دەدى چوكروبورتي اعاي، — ارينە، بۇل سەنىڭ ءوز شارۋاڭ، رومەش-بابۋ، ءبىراق قالاي دەسەڭ دە، ءىسىڭىز دۇرىس ەمەس. تۋعان جەردى قورلاماڭىز. قالاي ويلايسىز، ەگەردە راما سيتاعا دوۋسوننىڭ اياق كيىمىن كيگىزگەن بولسا، لاكشمان ونىڭ قاسىندا ون تورت جىل ءومىرىن وتكىزگەن بولار ما ەدى؟ اتاماڭىز! رومەش-بابۋ مەنىڭ سوزىمە كۇلىپ وتىر، ىشتەي ۇناتپايدى دا! ءبىراق مەن ءىسىڭىز دۇرىس ەمەس، رومەش-بابۋ، دەيمىن؟ ال ايتا قويشى كەمە داۋسىن ەستي سالىپ، باس-كوز دەمەي، قايدا باراتىنىڭدى ويلانباي، قويىپ كەتۋگە بولا ما ەكەن؟
— ال، اعاي، ءبىزدىڭ قاي جەرگە تۇسەتىنىمىزدى ءسىز نەگە ويلاماسقا، — دەپ كۇلدى رومەش. — ءسىزدىڭ اقىلىڭىز كەمە ايقايىنان گورى قونىمدىراق سياقتى.
— دەگەنمەن، بايقايمىن، ءسات سايىن ەسەيىپ، اقىلىڭىز كىرىپ كەلە جاتقان سەكىلدىسىز، ويتكەنى مەنى ءالى جەتە بىلمەيسىز عوي! ال جاقسى، گادجيپۋردا قالاتىن بولىڭىزدار. گادجيپۋرعا تۇسۋگە زاۋقىڭ بار ما، قارعام؟ وندا گۇلباقشا بار. سەنى ءقادىر تۇتۋشى مىنا شالىڭ دا سوندا تۇرادى.
رومەش كومولاعا قارادى، ول باسىن يزەپ، قۇپتايتىنىن ءبىلدىردى.
وسىدان كەيىن چوكروبورتي مەن ۋمەش كومولا كايۋتاسىندا قىسقا عانا كەڭەس قۇردى، ال رومەش بولسا، تەرەڭ كۇرسىندى دە، پالۋبادا قالا بەردى. تالما ءتۇس شاعى. كۇن كوزىنە شىجىعان كەمە تولقىنمەن باياۋ تەربەلەدى. كۇن ساۋلەسىمەن نۇرلانعان كۇزدىڭ بەيبىت تىنىش بەينەسى رومەشتىڭ كوز الدىندا كورگەن تۇستەي بولىپ اۋىسىپ جاتىر. بىردە كۇرىش دالاسى، بىردە قايىقتارى تىزىلگەن ايلاق، ەندى بىردە قۇمداۋىت جاعا كورىنەدى، جالعىز-جارىم قىستاق ءۇيى ەلەس بەرەدى. كەيدە لاۆكانىڭ تەمىر شاتىرىنا شاعىلىسقان كۇن ساۋلەسى جارق ەتەدى، كەيدە كارى بانان اعاشىنىڭ ساياسىندا پاروم توسقان جولاۋشىلار كەزدەسە قالادى.
وسى ءبىر ءتۇس الەتىندە كۇزدىڭ ەركە تىنىشتىعىن بۇزىپ كورشى كايۋتادان كومولانىڭ كوڭىلدى دە نازىك كۇلكىسى ەستىلەدى. سول كۇلكىگە مۇنىڭ جۇرەگى جاڭعىرىعادى، ۇندەستىك ىزدەيدى. توڭىرەكتەگىنىڭ ءبارى دە سۇيكىمدى، ءبىراق ءبارى دە بۇدان الىستا. وسىنداي بار جاقسىلىقتى ونىڭ سور ماڭدايىنان ايىرعان قانداي مەيىرىمسىز كۇش ەدى.
جيىرما توعىزىنشى تاراۋ
كومولا ءالى جاس ەدى، جۇبانۋى دا وڭاي بولدى.
سوڭعى كۇندەردە رومەش جايىن ويلاناتىنداي ونىڭ ءتىپتى ۋاقىتى دا بولعان جوق. اعىن سۋ كەدەرگىگە كەزدەسسە دولدانىپ كەتپەي مە، سونداي-اق كومولانىڭ بايسالدى ويى رومەشتىڭ بۇعان دەگەن قىزىق پيعىلىنا كەنەت كەزىكتى دە، بۋىرقانىپ قالعان-دى. قارت چوكروبورتيدىڭ كوڭىلدى اڭگىمەلەرى، شارۋا قامى ءبارى قوسىلىپ، كومولا جۇرەگىندەگى قاياۋدى ۇمىتتىرىپ جىبەردى. جاندى ازاپتاعان بەيمازا ويلار جاڭا ارنا تاۋىپ، باسقا ءبىر مانگە يە بولعانداي. كومولا ەندى جابىرقاي بەرمەدى.
كۇزدىڭ وسى ءبىر جارقىن دا ايرىقشا نۇرلى كۇندەرىندە وزەن كەلبەتى تىم تارتىمدى بولىپ كەتىپ ەدى. التىن نۇرلى وزەن قۇشاعىندا اسا كوڭىلدى ءوتىپ جاتقان كۇندەر جاقسى ءبىر داستاننىڭ بەتتەرىندەي اۋدارىلا بەردى.
كۇن قالىبىنشا تۇراقتى ءبىر قاممەن باستالاتىن. ۋمەش ەندى كەشىگىپ قالمايتىن بولدى، ءبىراق ۇنەمى سەبەتى تولىق ورالاتىن. كىشكەنە ناۋبەتحانادا بۇل ءبىر كوڭىلدىلىك تۋعىزا كەلەتىن جاي ەدى.
— بۇل نە، اسقاباق بولعانى ما؟ قۇداي-اۋ، مىنا بۇرشاقتاردى ول قايدان العان دەسەڭىزشى؟ اعاتاي، بەرى قارا، مىناۋ تۇزدالعان لابلەمە عوي! وسىنداي تۇكپىردەن مىناداي زاتتار شىعادى دەپ ويلاماعان ەدىم.
كۇن سايىن ۋمەش كوتەرىپ اكەلەتىن سەبەت وسىنداي كوڭىل كۇيىن كوتەرىپ تاستايتىن. سول قۋانىشتىڭ شىرقى تەك رومەش كەلگەندە عانا بۇزىلادى؛ ول بالاعا ۇرلاپ اكەلدىڭ دەپ ۇنەمى سەنىمسىزدىك بىلدىرەتىن.
ونداي ساتتەردە اشىنعان كومولا:
— جوقتى ايتاسىڭ، اقشانى مەن ساناپ بەرىپ ءجۇرمىن عوي، — دەپ سالاتىن.
— سەن ونىڭ ەكى جاقتان پايدا تابۋىنا: اقشانى قالتاعا باسۋىنا، ءارى جەمىس ۇرلاۋىنا جول بەرەسىڭ، — دەيتىن.
رومەش، سودان كەيىن ۋمەشكە بۇرىلاتىن دا بۇيىرا سويلەيتىن:
— ال كانە، قانشا جۇمساعانىڭدى ەسەپتەشى؟
ۋمەش ەسەپتەي باستايدى، ءار جولى ءار ءتۇرلى بولىپ شىعادى، قابىسپايدى. ءتىپتى بەرىلگەن اقشادان شىعىن كوپ. ءبىراق ۋمەش وعان قىسىلمايدى.
— ەگەر مەن ەسەپتى دۇرىس جۇرگىزە الاتىن بولسام، ءوستىپ جۇرەر مە ەدىم؟ قۇرىعاندا سالىق جيناۋشى بولىپ كەتپەس پە ەدىم، سولاي ەمەس پە، اتا؟ — دەيدى ول
مۇنداي جاعدايدا چوكروبورتي رومەشكە ءىستى كەيىنگە قالدىرۋ كەرەك دەپ كەڭەس بەرەتىن، تۇستەن كەيىن دۇرىستاپ تەكسەرمەك بولادى.
— ال ەندى وسى ءبىر ەپتى بالانى ماقتاماسقا بولمايدى، — دەدى ول — جوقتان بار جاساۋ وڭاي ونەر ەمەس، قىمباتتى رومەش، بۇل كوپ ادامنىڭ قولىنان كەلە دە بەرمەيدى. ارينە، جۇرتتىڭ ءبورى دە سوعان ۇمتىلادى، ءبىراق ءبارى بىردەي قىبىن تابا المايدى. بۇل ماسەلەدە مەنىڭ ەپتەگەن تۇسىنىگىم دە بار، رومەش-بابۋ. ايتالىق ءقازىر بۇرشاق ماۋسىمى ەمەس، ال سونى مىناداي بەيتانىس جەردە ەكى بالانىڭ ءبىرى تاۋىپ الا بەرە مە؟ جۇرتتىڭ ءبارى دە كۇدىكتەنە الادى، ال ءىس دەگەنىڭ مىڭنان ءبىر ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەدى.
— جوق، بۇل دۇرىس ەمەس، ءسىز ونى اقتاماق بولاسىز، مۇنىڭىز دۇرىس ەمەس، — دەپ رومەش تالاسا سويلەدى.
— بەيشارا بالانىڭ از عانا ءبىر ەپ-قىرى بار ەكەن، قوستاۋ بولماعان سوڭ تاۋى شاعىلىپ قالسا، وكىنىشتى-اق جاي بولار. بىلاي، ۋمەش، ەرتەڭ ماعان نيم اعاشىنىڭ جاپىراعىن اكەپ بەرەتىن بول، ءبىراق بۇل اعاشتىڭ باس جاعىنداعى جاپىراعى جاقسى بولاتىنىن ەسىڭە ۇستا. ءبىزدىڭ يادجۋرۆەدا — سۋكتۋني تىم قاجەت، — دەپ جازادى عوي. بولدى ەندى، يادجۋرۆەداسى قۇرىسىن. ونسىز دا وتىرىپ قالدىق. ال كانە، ۋمەش، جەمىستەردى جۋ دا، الىپ كەل مۇندا، قيمىلداپ كەتشى ءبىر!
رومەش ۋمەشكە كۇدىك جاساپ، ۇرىسقان سايىن، بالا كومولاعا جاقىنداي ءتۇستى. سوعان كەلىپ چوكروبورتي ۇوسىلعان سوڭ كومولا توبى تاۋەلسىز بولىپ الدى. رومەش ءوزىنىڭ سالقىن پاراساتتىلىعىمەن ءبىر جاق تا، ال بىر-بىرىنە دەگەن دوستىق سەزىمدەرى، ورتاق جايلارى بار كومولا مەن ۋمەش، چوكروبورتي ءبىر جاق بولىپ الدى. كۇن ساناپ چوكروبورتيدىڭ كومولاعا دەگەن سىي-قۇرمەتى ارتا بەردى. بۇل رومەشتىڭ كوزقاراسىنا دا اسەر ەتپەي قالمادى، سوندا دا ول كومولا توبىنا قوسىلمادى. رومەش بالىقشى قايىقتارى تايىز سۋدا تۇمسىقتارىن جاعاعا ەركىن تىرەپ جاتقاندا، الىسقا توقتاپ، قۇرلىققا الىستان عانا قاراۋعا ءماجبۇر بولاتىن الىپ كەمەنى ەسكە تۇسىرگەن ەدى.
اي ورتاسى جاقىنداپ قالعان. ءبىر كۇنى ەرتەمەن جولاۋشىلار اسپاندى قارا بۇلت قاپتاپ العانىن كوردى. جەل دە ۇزدىكسىز قۇبىلادى، ءالسىن-الى نوسەر قۇيادى. وزەن بەتىندە ەشبىر كەمە قالمادى. سۋ الا كەلگەن قىزدار دا ايالدامايدى. اندا-ساندا قالىڭ بۇلت قاباتتارىن جارىپ، سۋ بەتىندە ۇرەيلى ءبىر جالىن ساۋلە جۇگىرىپ وتەدى. سول ساتتە ۇلى داريا گانگتىڭ اساۋ تولقىندارى جاعاعا كەلىپ سوعادى.
كەمە ىلگەرىلەي بەردى.
وسىنداي ءبىر جايسىز جاعدايدا كومولا شارۋاشىلىعىنىڭ دا بەرەكەسى بولماي كەتتى.
— كەشكە اۋرە بولماس ءۇشىن ءبارىن دە ءقازىر دايىنداپ قويۋعا تۋرا كەلەدى، شەشەتاي، — دەدى چوكروبورتي اسپانعا قاراپ. — سەن بۇقتىرىلعان جەمىستەردى قاراي بەر، ال مەن نان يلەپ تۇرايىن.
تۇستىك دايىنداۋعا بۇل كۇنى كوپ ۋاقىت كەتتى. جەل كوتەرىلە بەردى، داۋىلعا اينالىپ كەتەر جايى بار. وزەن بەتىن اق كوبىك تولقىندار جاپتى. تۇنەرگەن بۇلتتان كۇننىڭ ۇياسىنا قونعان، قونباعانىن دا اڭعارۋ قيىن. كەمە كۇندەگىسىنەن ەرتە زاكىر سالدى. ىمىرت ۇيىرىلە بەردى. تەك بۇلت اراسىنان اۋىق-اۋىق بوزامىق اي ساۋلەسى كورىنىپ قالادى. جەل دولدانا ۇلىپ تۇر. اقىرىندا نوسەر قۇيىپ كەتتى، داۋىل باستالدى. كومولا ءبىر رەتتە كەمە اپاتىن باسىنان كەشىرگەن ەدى عوي، مىنە ەندى دولدانعان تىلسىم كۇشتىڭ الدىندا ول ۇرەيلەنە قالشىلداپ كەتتى. كەشكە وعان رومەش كەلىپ، جۇباتقان بولعان ەدى.
— كەمە ءۇشىن قام جەمە، — دەدى ول، — ۇيىقتاي بەرۋىڭە بولادى ەكەن. — كومولا، مەن كورشى كايۋتادامىن عوي جانە كەشىرەك جاتارمىن.
سول شاقتا ەسىكتەن چوكروبورتي كورىندى.
— قورىقپا، قارعام، داۋىل يەسى سەنى اۋرە ەتە المايدى.
داۋىل يەسىنىڭ وكتەمدىگى قانداي ەكەنىن ايتۋ دا قيىن، ءبىراق مىنا ءبىر بۋىرقانىپ كەتكەن الاپاتتىڭ نە نارسەگە سوقتىرارى كومولاعا تۇسىنىكتى ەدى. سول سەبەپتى ول ەسىككە جۇگىرىپ باردى دا، جالىنا سويلەدى:
— قۇداي ءۇشىن مەنىمەن بىرگە وتىرا تۇرىڭىزشى، اعاتاي!
— جاتاتىن ۋاقىتتارىڭ بولعان دا شىعار، — دەپ چوكروبورتي ۇيالا جاۋاپ بەردى.
ءبىراق، كايۋتاعا كىرگەن سوڭ، رومەشتىڭ وندا جوق ەكەنىن كورىپ:
— رومەش-بابۋ قايدا كەتكەن؟ — دەپ ول تاڭىرقاي سويلەدى. — جەمىس ۇرلاۋعا كەتپەگەن بولار، ارينە. ول مۇنىڭ داعدىسىندا جوق قوي.
— ءسىزبىسىز اعاي؟ — دەگەن داۋىس ەستىلدى، — مەن مۇندا، كورشى كايۋتادامىن.
چوكروبورتي سوندا باسىن سۇعا بەرىپ، شام جارىعىمەن ءبىر قىرىنداي كىتاپ وقىپ توسەكتە جاتقان رومەشتى كوردى.
— ءسىز نەگە قوساعىڭىزدى وڭاشا قالدىرعانسىز؟ — دەدى قارت رومەشكە. — ءبارىبىر كىتاپپەن داۋىلدى قورقىتا المايسىز، ونى بىلاي قويىڭىز دا، مىندا كەلىڭىز.
كومولا قاتتى ابىرجىپ، تىنىشسىزدانىپ كەتتى. چوكروبورتيدىڭ قولىنان ۇستاي الدى دا تولقىنا سويلەپ:
— جوق، جوق، ءقادىرلى اعاتاي، ولاي دەمەڭىزشى، ولاي دەمەڭىزشى! — دەي بەردى.
سىرتتا ىشقىنا سوققان داۋىل بۇل سوزدەردى رومەشكە جەتكىزبەدى، ءبىراق تاڭىرقاعان چوكروبورتي كەرى بۇرىلدى.
رومەش كىتاپتى بىلاي قويدى دا، كومولانىڭ كايۋتاسىنا سويلەي كىردى:
— نە بولىپ قالدى، چوكروبورتي اعاي؟ مۇمكىن ءسىزدى كومولا...
— جوق، جوق، مەن ونى از عانا اڭگىمەلەسە تۇرايىق دەپ شاقىردىم، — دەپ كومولا وعان قاراماي-اق داۋىستاپ جىبەردى.
وعان ەشكىم دە قارسىلىق ەتپەگەن ەدى جانە ۇنەمى "جوق" دەگەندى قايتالاي بەرۋىنە نە ءماجبۇر ەتكەنىن ونىڭ ءوزى دە مۇمكىن ايتا الماس. سول ءبىر "جوق" دەگەنىمەن ول "مەنى جۇباتامىن دەپ ويلاماي-اق قوي، مەن وعان ءزارۋ ەمەسپىن، بىرەۋدىڭ قاسىمدا وتىرۋىن تىلەيدى ەكەن دەپ تە ويلاما. مۇلدە ولاي ەمەس!" دەپ تۇرعانداي ەدى.
سودان كەيىن كومولا چوكروبورتيگە بۇرىلدى.
— كەش بولىپ كەتتى عوي، اعاتاي، بارىپ ۇيىقتاڭىز، ۋمەشتىڭ دە ءحالىن ءبىلىڭىز. مۇمكىن ول قورقىپ جاتقان بولار.
— شەشەتاي، مەن ەشكىمنەن دە قورىقپايمىن، — دەگەن داۋىس شىقتى كەنەتتەن.
الدە بىردەمەلەرگە ورانىپ، ونىڭ دا وسى ەسىك الدىنا كەلىپ وتىرعانى انىقتالدى.
تەبىرەنىپ كەتكەن كومولا سىرتقا كوز سالدى.
— قۇدايىم-اۋ، جاڭبىر استىندا مالشىنىپ بۇل جەردە نەعىپ تۇرسىڭ، ۋمەش، ءقازىر اعاتايمەن بىرگە كايۋتاعا جونەل، سوتقار بالا.
كوڭىل اۋدارعانى ءۇشىن، وسىنداي ءسوز ەستىگەن "سوتقار بالا" ەكى ايتقىزبادى، چوكروبورتيگە ەرىپ كەتتى.
— قالاساڭ، ۇيىقتاعانىڭا دەيىن بىردەمە ايتا تۇرايىن.
— جوق، كوزىمە ۇيقى تىعىلىپ جاتىر، — دەپ جاۋاپ بەردى كومولا.
كومولانىڭ شىن كوڭىل كۇيىن رومەش بىلمەپ ەدى دەۋگە بولمايدى عوي، سوندا دا ءوتىنىشىن قايتالاپ جاتپادى، جابىرلەنگەن قىز جۇزىنەن نامىس ءىزىن كوردى دە، ءۇنسىز عانا ءوز بولمەسىنە جونەلدى.
كومولا تىم تىنىشسىزدانىپ كەتكەن ەدى، سويتسە دە توسەگىنە كەلىپ زورلانا جاتتى. داۋىل دولدانا سوعىپ ءتۇر، تاۋ-تاۋ تولقىندار كوتەرىلە بەردى. بار ەكيپاج اياعىنان تۇرعان، ماشينا بولىمىندە ءجيى-جيى قوڭىراۋ ۇرىلادى، بۇل بەرىلىپ جاتقان كاپيتان بۇيرىقتارى ەدى. مىناداي داۋىلدا كەمەنى ءبىر عانا زاكىر ۇستاپ تۇرۋى تىم قيىن ەدى، سول سەبەپتى ماشينالار دا جۇمىس ىستەپ جاتتى.
كومولا تۇرەگەلدى دە، پالۋباعا شىقتى. ءبىر اۋىق جاڭبىر تولاس السا دا جەل جارالى اڭداي وكىرىپ، تۋلاي سوعادى. اسپاندى قاپتالداي جاپقان قالىڭ بۇلت اراسىنان اندا-ساندا اي ساۋلەسى مۇڭمەن سىعالاي قالادى. جاعالاۋ قاراۋىتىپ كورىنەدى، وزەن قاراڭعىلىققا باتىپ كەتكەن. اسپان مەن جەر، الىس پەن جاقىن، كورىنگەن كوز شاراسىنان تىسقارعى — ءبارى دە ءبىر عالامات قۇيىنمەن توعىسىپ العان. ياما ءتاڭىرىنىڭ قارا بۇقاسى كوزسىز ءبىر اشۋعا ءمىنىپ، ەسالاڭ تاعىلىقپەن باسىن شايقاپ، ارپالىسىپ جاتقانداي.
وسى ءبىر شايقالعان، ەسالاڭ ءتۇندى، استان-كەستەن اسپاندى كورگەندە كومولانىڭ دەنەسى دىرىلدەپ كەتتى. قورقىنىشتان با، قۋانىشتان با، — ول اراسى بەلگىسىز. دولى تابيعاتتىڭ وسى ءبىر جۇگەنسىز كۇشى مەن شەكسىز ازاتتىعى قىز جۇرەگىندە الدەنەنى وياتقانداي، تولقىتىپ جىبەردى. تابيعات كىمگە قىر كورسەتىپ جاتىر؟ ءبىراق داۋىل الاپاتىنان وعان جاۋاپ تابا الارسىڭ با، ءسىرا؟ كومولانىڭ ءوز جۇرەگىندەگى جۇمباق تا مازاسىز سەزىمدەي ول دا كۇڭگىرت. قىز ءبىر نارسەنى عانا پايىمداعانداي. اسپان مەن جەر اشىنا قايناپ جاتىر، كوزگە كورىنبەس، قولعا بىلىنبەس جالعاندىق پەن الدامشىلىقتىڭ، ناداندىق، قاراڭعىلىقتىڭ تورىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ اشۋلى دا ىزالى، ىشقىندى داۋسىن كوتەرەدى. الدەبىر قيان الىستا شەكسىز كەڭىستىكتەن سوققان جەل مىنا قارا تۇنەك تۇنگە "جو-جوق!" دەگەندى سانسىز قايتالايدى.
"جوق" — وكىرگەن داۋىلدان ونىڭ ەستىپ تۇرعانى وسى ءبىر اينىماس قارسىلىق قانا، ءبىراق بۇل كىمگە قارسىلىق؟ ونى انىقتاپ ايتۋ دا قيىن. ايتەۋىر ءبىر جوق، جوق! جوق!
وتىزىنشى تاراۋ
كەلەسى كۇنى كەشكە قاراي جەل سايابىرلاي باستادى، ءبىراق وزەن ءالى دە تىنىشتالىپ بولعان جوق ەدى. كاپيتان ءبىر توقتامعا كەلە المادى، اسپانعا قاراپ مازاسىزدانا بەردى.
چوكروبورتي ەرتەمەن، رومەش توسەكتەن تۇرماي كەلدى. جىگىتتىڭ وسى كايۋتادا تۇنەپ شىققانىن كورگەن قارت وتكەن تۇنگى وقيعانى ەسىنە الدى. اقىرى:
— ءسىز وسىندا تۇنەپ شىقتىڭىز با؟ — دەپ تاڭىرقاي سۇرادى.
— كۇن بۇگىن قانداي جامان ەدى، — دەپ رومەش جاۋاپ بەرمەي جالتارا سويلەدى، — قالاي، جاقسى جاتىپ، جاي تۇردىڭىز با؟
— رومەش-بابۋ، مۇمكىن ءسىز مەنى اقىماق كورىپ، سوزىمە قۇلاق اسقىڭىز كەلمەيتىن بولار، سوندا دا بىلاي دەگىم كەلىپ تۇر: مەن وسى عۇمىرىمدا كوپ سىر-جۇمباققا كەزىككەن ەدىم، سونىڭ تالايىن تۇبەگەيلەي بارىپ شەشكەن دە ەدىم؛ الايدا، رومەش-بابۋ، ءسىز بار عوي، ماعان تۇسىنىكسىز جۇمباق بولىپ تۇرسىز.
رومەش ءبىر ءسات ءوزىن قولايسىز سەزىندى دە، قىزارىپ كەتتى، ءبىراق تەز بويىن بيلەپ الدى دا، كۇلە جاۋاپ بەردى:
— الايدا، بۇل قىلمىس ەمەس شىعار؟ ەكەۋىمىز دە كىشكەنە كۇنىمىزدەن-اق تەلۋگۋ ءتىلىن ۇيرەنۋگە تالپىنعانمەن، ەشتەڭە شىعارا الماعان بولار ەدىك، ال تەلينگانا بالاسىنا بۇل ءتىل تازا سۋ سياقتى عوي. بۇدان بىلمەيتىنىڭدى ايىپتاماۋ كەرەك دەگەن قورىتىندى شىعادى جانە ءسىز قانشاما ءتۇنىڭىزدى كىرپىك ىلمەي وتكىزسەڭىز دە، وزىڭىزگە تۇسىنىكسىز بەلگى-تاڭبانىڭ سىرىن تابامىن دەپ دامەلەنبەڭىز.
— كەشىرە كورىڭىز، — دەدى چوكروبورتي، — وزىمە ەشبىر بايلانىس، قاتىناسى جوق ادامنىڭ سىرىن ۇعامىن دەۋدىڭ ءوزى دە استامشىلىق بولار. ءبىراق دۇنيەدە العاشقى كورىسكەندە-اق تابىسىپ، جاقىنداسىپ كەتە بەرەتىن ادامدار بولادى عوي. مىنە، ءسىزدىڭ جاماعاتىڭىزدى انا ساقالدى كاپيتان جاناشىر تۋىسقانىنداي كورەدى؛ ەگەر دە وسى ءسوزىمدى قۇپتاماسا، مەن وعان مۇسىلمان ەمەسسىڭ دەر ەدىم. وسىنداي ءبىر جايلى جاعدايدا سەن تەلۋگۋ ءتىلى سياقتى تۇسىنىكسىز جۇمباققا كەزىكسەڭ، ارينە، قيىن-اق. سابىر ەتە تۇرىڭىز، رومەش-بابۋ، ەڭ اۋەلى مەن نە ايتتىم، سونى جاقسىلاپ تۇرىپ ويلاپ الىڭىز!
— مەن ويلاپ تا بولدىم، — دەپ جاۋاپ بەردى رومەش، — جانە اشۋ شاقىراتىنداي ەشتەڭە جوق ەكەنىن دە بايقايمىن. ءبىراق اشۋلانايىن، اشۋلانبايىن، ءسىزدى ازاپتايىن، ازاپتامايىن — دەگەنمەن، تەلۋگۋ ءتىلى ءبارىبىر تۇسىنىكسىز ءتىل بولىپ قالا بەرەدى. قاتاڭ جاراتىلىس زاڭى سولاي. رومەش تەرەڭ كۇرسىنىپ الدى.
ەندى ول گادجيپۋرعا بارۋ، بارماۋ جايىن ويلاپ تولقي باستادى. ادەپكىدە ول جات قالاعا بارىپ ورنالاسۋ ءۇشىن قارتپەن تانىستىقتىڭ پايداسى بولار دەپ ويلاپ ەدى. مىنە ەندى سونىڭ قولايسىزدىعى دا بولاتىنىن اڭعارىپ قالدى. كومولامەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا قاتىناس جايىن قازبالاپ سۇراي بەرۋ جانە سول تۋرالى الىپ قاشتى سوزدەر قىز بەتىنە شىركەۋ ءتۇسىرۋى مۇمكىن. دۇرىسى بۇلارعا ەشقانداي سۇراۋ بەرمەيتىن، ەشبىر تانىسى جوق جەرگە بارىپ مەكەن تەپكەن وڭ بولادى.
گادجيپۋرعا ءبىر كۇندىك جەر قالعاندا رومەش چوكروبورتيگە بىلاي دەدى:
— ابايلايسىز با، اعاي، مەن سياقتى ماماندىعى بار ادامعا گادجيپۋر قاداسىن قولايسىز دەپ بىلەمىن، سول سەبەپتى بەنارەسكە بارۋعا بەل بايلادىم.
رومەشتىڭ تۇراقتى ءبىر شەشىمگە كەلگەنىن داۋسىنان اڭعارعان قاريا كۇلە سويلەدى.
— جوق، ءسات سايىن ايني بەرۋگە بولمايدى. ويتكەنى اينىعىشتىق باتىلسىزدىق دەگەن ءسوز عوي! ال سوندا قالاي، ءسىزدىڭ ءقازىر بەنارەسكە بارماق شەشىمىڭىزدى تۇجىرىمدى شەشىم دەپ ساناۋعا بولا ما؟
— ءيا، — دەپ رومەش قىسقا قايىردى.
شال بوتەن ەشتەڭە دەمەدى، ءوز بولمەسىنە باردى دا، نارسەلەرىن جيىستىرا باستادى.
— ءسىز بۇگىن اشۋلانىپ ءجۇرسىز بە ماعان، اعاتاي؟ — دەپ سۇرادى ودان ءبىر رەتتە كومولا.
— كۇنىنە ەكى رەت تالاسامىز، ال مەن بولسام، ءبىر رەتىندە دە جەڭىپ شىعا المادىم، — دەپ كۇڭكىلدەدى شال
— ازاننان بەرى نەگە سىرعاقتاي بەرەسىز؟
— شەشەتاي-اۋ، سەندەر مەنەن دە ارمەن سىرعىپ كەتۋدى ويلاپ قويىپسىزدار عوي، مەنى قاشقىن دەۋدىڭ رەتى نە سوندا؟
ءىستىڭ بايىبىن تۇسىنە الماعان كومولا قارتقا قاراي بەردى.
— رومەش-بابۋ ساعان ءالى ەشتەڭە ايتپاپ پا ەدى؟ — دەدى چوكروبورتي، — وسىندا، سەندەر بەنارەسكە دەيىن بارادى دەگەن شەشىم بولعان.
كومولا ۇندەمەي قالدى. از-كەم ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
— اعاتاي، چەمودانىڭىزدى مەن جيناستىرىپ بەرەيىن، ءسىزدىڭ ىڭعايىڭىز كەلمەيدى عوي، — دەدى.
جاڭاعى حاباردى كومولانىڭ سالقىن قابىلداعانىنا قارت رەنجىپ قالدى. "وسىنىڭ ءوزى-اق دۇرىس بولار، ەندى قارتايعان شاعىمدا جاڭا ءبىر جاقىندىق تاۋىپ قايتەمىن"، — دەپ وكىنە ويلادى.
سول شاقتا رومەش كەلدى.
— مەن سەنى ىزدەپ ەدىم، — دەدى ول كومولاعا.
كومولا چوكروبورتي چەمودانىن جيناستىرا بەردى.
— كومولا، ءبىز ەندى گادجيپۋرعا بارمايتىن بولدىق، — دەدى رومەش، — مەن پراكتيكانى بەنارەستە-اق وتكىزۋدى ويلادىم. سەن نە دەيسىڭ بۇعان؟
— مەن گادجيپۋرعا بارامىن، — دەدى كومولا چوكروبورتيدىڭ چەمودانىنان كوزىن الماي. — ءتىپتى جينالىپ تا قويدىم.
— سەن قالاي، جالعىز كەتپەكسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى قىزدىڭ ءبىر توعا شەشىمىنە قايران قالعان جىگىت.
— نەگە جالعىز كەتپەكپىن، وندا اعاتايىم تۇرادى، — دەپ كومولا چوكروبورتيگە ىقىلاستانا قارادى.
بۇل سوزدەرگە ابىرجىڭقىراپ قالعان قاريا داۋىستاپ جىبەردى:
— سەن، ءتىپتى، ماعان ەلىگىپ الىپسىڭ عوي، كەشىكپەي رومەش-بابۋ ماعان قىرىن قارايتىن بولار.
قىز سوندا دا ءوز ءسوزىن قايتالاۋمەن بولدى:
— مەن گادجيپۋرعا بارامىن.
كومولا باسقالاردىڭ پىكىرىن ەلەمەي ءدال وسىلاي ەش ۋاقىتتا دا ەركىن سويلەپ كورگەن ەمەس ەدى.
— ال، جاقسى، اعاي، گادجيپۋر بولسا، گادجيپۋر بولسىن، — دەدى اقىر سوڭىندا رومەش.
تۇندە داۋىلدان كەيىن اي ەرەكشە اشىق نۇرلى كورىندى. كەمە پالۋباسىندا وتىرىپ رومەش بۇدان ءارى بۇلاي جۇرە بەرە المايتىنى تۋرالى ويلادى. كومولا مىنەز كورسەتىپ قالدى، ال بۇل كەلەشەكتە ونىڭ ءومىرىن توزگىسىز ەتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. بىرگە تۇرىپ، بىر-بىرىنە جاتتىق قاتىناستا بولۋى ەندى مۇمكىن ەمەس. جەتتى ەندى. كومولا شىنىندا دا ايەلىم ەمەس پە؛ مەن ونى ءوز ايەلىم دەپ قابىلدادىم. داعدىلى ءبىر عۇرىپ-ىرىمدارىن جاسامادىڭ دەپ تايقاقسىي بەرۋ اقىماقتىق بولار ەدى. يامانىڭ ءوزى سوندا قۇمدى ارالدا نەكەمىزدى قيىپ كەتپەدى مە. دۇنيەدە ودان قۋاتتى، ودان زور ابىز بار ما ەدى، ءسىرا؟
رومەش پەن حەمنوليني اراسىندا ۇرىس مايدانى جاتىر. سەنىمسىزدىك پەن كورەتىن ءجابىر-جاپانى، قيىندىق توسقاۋىلداردى ەلەڭ قىلماي اتتاپ وتسە عانا رومەش ءوزىن جەڭىسكە جەتتىم دەمەك، سوندا عانا حەمنوليني الدىنا باسىن كوتەرە ۇستاپ بارماق. ءبىراق وسى ءبىر شايقاستى ويلاعاندا ونىڭ ۇرەيى ۇشىپ كەتتى، وندا جەڭىپ شىعام دەگەن ءۇمىت بولمايتىن. ول ءوز دۇرىستىعىن ءقايتىپ دالەلدەي الماق؟ دالەلدەي قالعان كۇننىڭ وزىندە دە وسى ءبىر وقيعا كولدەنەڭ ادامعا قانداي جيىركەنىشتى ەكەنىن، كومولا ءۇشىن قانداي سوققى بولاتىنىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن-اق قوي.
ءسويتىپ سولقىلداقتىقتى، باتىلسىزدىقتى بىلاي تاستاپ كومولانى جار ەتۋ كەرەك. ىڭعايلى جول وسى عانا. راس، حەمنوليني ونى جەك كورىپ كەتەدى، سول جەك كورۋشىلىك ونىڭ رومەشتەن دە ارتىعىراق بىرەۋگە كوڭىل اۋدارۋىنا كومەكتەسەتىن بولادى. رومەش وسىلاي ويلادى دا، كۇرسىنىپ الدى: ول حەمنولينيگە قايتا ورالامىن دەگەن ۇمىتپەن ءبىرجولا قوشتاستى.
وتىز ءبىرىنشى تاراۋ
— بۇل نە نارسە؟ سەن قايدا بارماقسىڭ؟ — دەپ سۇرادى رومەش.
— حانىممەن بىرگە، — دەپ جاۋاپ قاتتى ۋمەش.
— مەن ساعان بيلەتتى بەنارەسكە دەيىن بەرگەنمىن، ال مىناۋ گادجيپۋر ايلاعى. ءبىز بەنارەسكە بارمايتىن بولعانبىز.
— مەن دە بارمايمىن.
ۋمەشتىڭ ەندى ءبىرجولا قالعانىن رومەش ويلاعان دا جوق ەدى، ءبىراق بالانىڭ قىڭىر شەشىمى ونى ابدىراتىپ تاستادى.
— ۋمەشتى دە ەرتە جۇرۋىمىزگە تۋرا كەلگەنى مە؟ — دەپ سۇرادى كومولادان.
— ەندى قايدا بارماقشى ول؟ — دەپ جاۋاپ بەردى كومولا.
— جوق، ول تەك سەندەرمەن بىرگە بولامىن دەيدى. ابايلا، ۋمەش، اعايدان قالىپ قويىپ جۇرمە. جات جەر عوي، اداسىپ قالارسىڭ.
قايدا بارۋ كەرەك، كىممەن بارۋ كەرەك، ەندى ونىڭ ءبارىن كومولانىڭ ءوزى شەشەتىن بولدى. رومەش دەگەنىنە ۇنەمى باس شۇلعي بەرەتىن زامان وتكەن سەكىلدى. سول سەبەپتى ۋمەش ورامالعا بايلانعان كىشكەنە تۇيىنشەكتى قولتىعىنا قىسىپ، كومولامەن قاتار اياڭداپ كەلە جاتتى، ال ونىڭ بۇل قىلىعىن ءسوز ەتكەن، سوككەن ەشكىم دە بولمادى.
اعايدىڭ كىشكەنە ءۇيى قالا مەن ەۋروپالىق ورام ارالىعىنا ورنالاسقان ەدى. ءۇي الدىندا قولدان جاسالعان ۇڭگىر بولاتىن، ال سىرتقى بەتتە مانگو اعاشى وسكەن باقشا بار. ودان ءارى بىرنەشە قاتار قىرىققابات پەن بەتەل وسىرىلەتىن قاينار سۋىمەن سۋارىلاتىن قورشاۋلى جەر.
كومولا مەن رومەش ۋاقىتشا كەلىپ وسى ۇيگە جايعاستى. چوكروبورتي اعاي ءوز جاماعاتى ءحاريبحوبينيدىڭ ىمشىق-شىمشىق اۋرۋى بار ەكەنىن ايتا بەرۋدى جاقسى كورەتىن، ءبىراق كولدەنەڭ جۇرت ول كىسىنىڭ باسى اۋىرعانىن دا كورگەن ەمەس. ءوزىنىڭ ءبىراز جاساپ قالعان دا جايى بار. سوندا دا ءوڭى تايماعان، قۋاتى قايتپاعان، تەك ساماي شاشى عانا بۋرىل تارتا باستاعان ادام ەكەنى بايقالدى: كارىلىك وكتەمدىك جاساپ، ۇكىمىن شىعارسا دا، سونىسىن ءالى ورىنداۋعا باتىلى جەتپەي جاتقانداي.
ءىستىڭ جايى شىنىندا دا سولاي ەدى. جاس كەزىندە حاريبحوبينيدى بەزگەك اۋرۋى قاتتى ازاپتاعان. چوكروبورتي جۇبايىم قونىس اۋدارساق ايىعىپ كەتەر دەپ ويلادى دا، گادجيپۋرعا كەلىپ ورنالاستى، مەكتەپكە ءمۇعالىم بولدى. سودان بەرى كوپ زامان ءوتتى، حاريبحوبيني ساۋ-سالامات جازىلىپ تا كەتتى، سوندا دا چوكروبورتي ونىڭ دەنساۋلىعىن ويلاپ، مازاسىزدانا بەرەتىن.
قوناقتاردى ول سىرتقى بولمەدە قالدىرىپ، ءوزى ايەلدەر تۇراتىن ىشكى بولمەگە — زەنانعا كىردى دە، جاماعاتىن شاقىردى.
حاريبحوبيني جان-جاعى قورشالعان ارناۋلى جەردە استىق باسىپ بولىپ، قۇمىرالار مەن ىدىس-اياقتارىن كۇنگە قويىپ جاتىر ەدى.
سوندا كىرە بەرىپ چوكروبورتي داۋىستاپ جىبەردى:
— اپىراۋ، جالاڭاش جۇرگەنىڭ قالاي؟ كۇن سالقىن عوي! يىعىڭا بىردەمە جاپساڭ قايتەدى؟
— قىزىقسىڭ! — دەدى حاريبحوبيني، — كۇن اركانى كۇيدىرىپ جاتقاندا، سۋىقتى قايدان تاپتىڭ؟
— مۇندا دا ونشا جاقسىلىق جوق ەندى، شاتىر دەگەن قىمبات دۇنيە ەمەس قوي.
— جاقسى، شاتىر ساتىپ الارمىز، ال ءوزىڭ نەگە وسىنشا كەشىكتىڭ؟
— ول ءبىر ۇزاق سونار اڭگىمە. قوناقتار كەلدى، كۇتىپ الۋ جايىن ويلاۋ كەرەك، — دەدى دە جاڭا تانىستارىنىڭ جايىن ايتىپ شىقتى. بۇل ۇيگە بۇرىن دا كۇتپەگەن جەردەن ات سابىلتىپ قوناقتار كەلىپ تۇراتىن، ءبىراق حاريبحوبيني ەرلى-زايىپتى ادامداردى قارسى الۋعا مۇلدە دايىن ەمەس ەدى.
— وي، ءتاڭىرىم-اي! قايدا ورنالاستىراسىڭ ولاردى؟
— اۋەلى تانىسساڭشى، ورنالاسۋ جايىن سودان كەيىن ءسوز ەتەرمىز، — دەپ جاۋاپ بەردى چوكروبورتي. — ءبىزدىڭ شويلا قايدا كەتكەن؟
— بالا شومىلدىرىپ جاتىر.
چوكروبورتي سول ساتىندە كومولانى زەنانعا الىپ كەلدى. قىز جاقىنداي بەرىپ، حاريبحوبينيگە يىلە سالەم بەردى، حاريبحوبيني ونىڭ يەگىنەن قاقتى دا، تاڭىرقاعاندىعىن تانىتىپ، ءوز ساۋساقتارىن ءسۇيىپ الدى.
— ويپىراي، ءبىزدىڭ بيدحۋدان اينىماي قالۋىن قاراشى! — دەپ كۇيەۋىنە بۇرىلدى.
بيدحۋ ولاردىڭ ۇلكەن قىزى ەدى، ءوزى اللاحابادتا كۇيەۋدە بولاتىن. جاڭاعى تەڭەۋدى ەستىگەندە چوكروبورتي سەزدىرمەي عانا مىرس ەتتى؛ كومولا بيدحۋعا مۇلدە ۇقسامايدى، ءبىراق حاريبحوبيني ءوز قىزىنان باسقا ءبىر قىزدىڭ نە سۇلۋ، نە باسقا ءبىر ارتىق قاسيەتى بولۋىن مويىندامايتىن. ال وسىندا تۇراتىن شويلودجانى كومولامەن سالىستىرۋعا مۇلدە بولمايدى، سول سەبەپتى حاريبحوبيني كومولانى مۇندا جوق قىزىنا تەڭەدى، بۇل ونىڭ ءوز ءۇيىنىڭ نامىسىن جىرتىپ جاتقانى ەدى.
— حوش كەلدىڭىز، — دەدى ءۇي يەسىنىڭ ايەلى، — قۇشاق جايىپ قارسى الامىز. ءبىراق جاڭا ءۇيىمىزدى جابدىقتاپ بولا الماي، مىنا ءبىر كىشكەنە ۇيدە ۇيلىعىپ وتىرمىز، جاعدايلارىڭ بولماسا سوكپەڭىزدەر.
شىنىندا دا چوكروبورتيدىڭ بازار توڭىرەگىندە جابدىقتالىپ بولماي جاتقان ءۇيىنىڭ بارى راس بولاتىن، ءبىراق وندا كىشكەنە دۇكەن ورنالاسقان ەدى، سول سەبەپتى جايلى جاعداي تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ مۇلدە رەتى جوقتى.
جالعان ايتىلعان الگى ءبىر جۇباي ءسوزىن چوكروبورتي تەرىسكە شىعارمادى، مىرس ەتىپ كۇلدى دە بىلاي دەدى:
— ەگەر كومولانىڭ قولايسىز جايعا كونتەرلى ەكەنىن بىلمەسەم، مەن بۇلاردى ەرتىپ كەلمەگەن دە بولار ەدىم.
سودان كەيىن، ايەلىن كۇز كۇنىنىڭ دەنساۋلىققا زياندى بولاتىنىن ايتىپ، ۇيگە بارۋىن ءوتىندى دە، رومەشكە جونەلدى.
حاريبحوبيني كومولامەن تانىسا، بىلىسە تۇسكىسى كەلدى.
— كۇيەۋىڭىز ادۆوكات پا؟ سولاي ەستىدىم عوي دەيمىن. بۇل قىزمەتتى اتقارعانىنا كوپ بولدى ما؟ جالاقىسى قانداي؟ نە دەيسىڭ؟ ول ءالى جۇمىسقا كىرىسكەن جوق دەيسىڭ بە؟ وندا قالاي كۇنەلتىپ جۇرسىڭدەر؟ مۇمكىن قايىن اتاڭ باي تۇراتىن بولار؟ بىلمەيسىڭ بە؟ و، قۇدىرەت... بۇل نەتكەن تاڭعاجايىپ قىز! قايىن اتاڭ ءۇيى جايىندا سەن ەشتەڭە دە بىلمەيسىڭ بە؟ ال كۇيەۋىڭ ايلىق شىعىن ءۇشىن قانشا اقشا بەرەدى؟ ەنەڭ بولماعان سوڭ، بار شارۋاشىلىق ءوز موينىڭدا عوي. وقاسى جوق، بالا ەمەسسىڭ. مەنىڭ ۇلكەن قىزىمنىڭ كۇيەۋى وعان تاپقان اقشاسىن اكەپ بەرەدى.
حاريبحوبيني وسىنداي ءبىر ساۋال بەرىپ، ەسكەرتپەلەر جاساي وتىرىپ، كومولانىڭ شارۋا كورگەن ادام ەمەس ەكەنىن وپ-وڭاي دالەلدەپ بەردى. مىنە ەندى كومولا حاريبحوبيني جاۋدىرعان سۇراقتاردى بايىپتاي وتىرىپ، ءوز كۇيەۋى رومەشتىڭ وتكەن ءومىرى، ءىسى جايلى تىم از بىلەتىنى جات ادامعا قانشالىقتى ەرسى دە قولايسىز كورىنەتىنىن ايقىن ءتۇسىندى. ويلاپ قاراسا، بۇل كۇنگە دەيىن ول كۇيەۋىمەن بەل شەشىپ اشىق سويلەسە الماپتى. رومەشكە جار، جۇباي بولا تۇرىپ، كۇيەۋى جونىندە ەشتەڭە دە بىلمەگەن! ەندى وسى ءبىر جايدىڭ ءوزى دە تىم ەرسى كورىنىپ كەتتى، ءوز تاجىريبەسىزدىگى جانىن قاتتى قيناپ، ۇيالتتى.
— كانە، بىلەزىگىڭدى كورسەتشى! — دەدى حاريبحوبيني تاعى دا. — ساپالى التىن ەمەس ەكەن، سولاي ما؟ اكەڭ بىلەزىك سىيلاماپ پا ەدى؟ اكەڭ جوق پا؟ سوندا دا اشەكەي، زەينەتسىز جۇرۋگە بولمايدى عوي. كۇيەۋىڭ ساعان ەشتەڭە دە سىيلامايتىن بولعانى ما؟ مەنىڭ ۇلكەن كۇيەۋ بالام ەكى اي سايىن بيدحۋعا قانداي بولسا دا ءبىر سىيلىق بەرىپ تۇرادى.
وسى ءبىر قىزۋ جاۋاپتاسۋ ۇستىندە ەكى جاسار قىزدى جەتەكتەپ شويلودجا كىرىپ كەلدى. بۇل كەڭ ماڭدايلى، ويناقى وتكىر كوزدى، قارا تورى كەلىنشەك ەدى. كىشكەنە جۇزىنەن بايسالدىلىق پەن اقىلدىلىقتى بىردەن كورۋگە بولادى.
شويلودجانىڭ كىشكەنە قىزى كومولاعا تەسىلە ءسال قاراپ قالدى، سودان سوڭ وعان تاتە دەدى، ءبىراق بيدحۋعا ۇقساستىق تاۋىپ ايتىپ تۇرعان جوق، ءوزى ۇناتقان ايەلدى وسىلاي دەيتىن ونىڭ ادەتى بولاتىن. كومولا ونى كوتەرىپ الدى.
حاريبحوبيني كومولانى ءوز قىزىنا تانىستىرىپ جاتىپ، بىلاي دەدى:
— مىنا ايەلدىڭ كۇيەۋى ادۆوكات ەكەن. شەت ايماقتا قىزمەت ەتىپ، پراكتيكادان وتپەكشى كورىنەدى، اكەڭ بۇلاردى جولدا كەزدەستىرىپ، گادجيپۋرعا الىپ كەلگەن.
كومولا مەن شويلودجا بىر-بىرىنە قاراستى. سول قاراستان ەكەۋى دە ەرەكشە ءبىر جاقىندىقتى، دوستىقتى سەزدى. حاريبحوبيني قوناقتارعا ورىن جايعاستىرۋعا كەتتى. سول كەزدە شويلودجا كەلىپ كومولانىڭ قولىنان الدى دا:
— ءسىڭلىم، ءجۇر، مەنىڭ بولمەمە بارايىق، — دەدى.
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ولار ەركىن سويلەسىپ كەتتى. جاس جاعىنان ەكەۋى قارايلاس تا ەدى. شويلودجا كومولاعا قاراعاندا مۇلدە سالماقتى كورىنەدى، ءبىراق كومولا، تۇرمىسقا شىققاننان كەيىن قايىن ەنەنىڭ قاتاڭ قىسپاعىن كورمەگەندىكتەن بە، الدە باسقا ءبىر سەبەپتەرمەن بە، ايتەۋىر تەز ءوسىپ، تەز ەسەيىپ قالدى، ونىڭ ءتىپتى كەسكىن-كەيپىندە دە ەركىندىك بايقالادى. ءوزى كورگەن جاڭالىقتاردىڭ ءبارىن دە بىلسەم دەپ قۇمارتادى، مازاسىزدانا قۇمارتادى. ءوزىن ازاپتاعان بەيتانىس سۇراقتارعا جاۋاپ تاپقانشا تىنىشتالىپ تا كورگەن ەمەس. كۇنى بۇگىنگە دەيىن: "ءوشىر ءۇنىڭدى! ىستە دەگەندى ىستە! قاتىن "جوق" دەپ ايتۋعا ءتيىستى ەمەس" دەگەن اكىرەڭ سوزدەردى ەستىپ كورگەن جوق-تى. سول سەبەپتى كومولا ءوزىن ەركىن ۇستاپ جۇرەتىن: ويتكەنى سۋ ادالدىقتان قۋات الاتىن.
شويلادجانىڭ قىزى ۋمي ەكى ايەلدىڭ كوڭىلىن وزىمە اۋدارامىن دەپ قانشا تىرىسىپ باقسا دا ەشتەڭە شىعارا المادى، جاڭا دوستار اۋىز جابىسا اڭگىمەگە بەرىلىپ الىپتى. وسى ءبىر اشىناجاي اڭگىمە ۇستىندە كومولا ءوز ءومىرىنىڭ كۇيسىز دە ءساتسىز ەكەنىنە كوزى انىق جەتتى. شويلودجانىڭ ايتارى دا كوپ، ال كومولادا حيكايا ەتەر نە جاي بار. كەڭ ءبىر ءومىر پولوتناسىندا ونىڭ تۇرمىسقا شىعۋ كورىنىسى بارلىق بوياۋدان ادا، قارا قارىنداشپەن سىزىلعان نوباي-دولبار عانا بولىپ ەدى. بۇل كۇنگە دەيىن كومولا ءوز تىرشىلىگىنىڭ ماعىناسىزدىعى جايىندا ويلاماعان-دى. راس، ءبىر نارسەسى ۇنەمى جەتپەي تۇراتىن سەكىلدى ەدى، ءار كەزدە جان سەزىمىندە ءبىر قارسىلىقتار تۋىپ تا قالاتىن، ءبىراق ول مۇنىڭ سەبەپتەرىن ىزدەپ ويلانىپ جاتپايتىن. العاشقى كەزدەسۋ ساتىنەن باستاپ شويلودجا ءوز كۇيەۋى جايىن اڭگىمەلەپ كەتتى. ونىڭ جۇرەك قىلىنا ءسال قول تيسە، سول ساتىندە كۇي توگىلىپ كەتكەندەي ەدى. ال كومولا ءوز جۇرەگىندەگى سول ءبىر قىلدىڭ ءۇن شىعارا المايتىنىن ءتۇسىندى، ءوز كۇيەۋى جايىندا نە ايتپاق، يە، ونىڭ قاجەتى نە؟ رومەش جايىن ءسوز قىلۋعا كومولانىڭ قۇلقى دا سوقپادى. شويلودجا اڭگىمەسىنىڭ قايىعى ءوزىنىڭ باقىت جۇگىن ارتىپ، اعىس بويلاپ باياۋ عانا جىلجيدى. ال بەيشارا كومولا قايىعى تايىز سۋدا قايىرلاپ قالعانداي.
چوكروبورتيدىڭ ەكى قىزى بولاتىن. ۇلكەن قىزى قايىن ەنەسىنىڭ قولىندا تۇراتىن، ال كىشى قىزىنان ول قايتسە دە ايىرىلعىسى كەلمەدى. سول سەبەپتى جاي-كۇيى جوق، ءبىر كۇيەۋ بالانى تاڭداپ الدى دا، ءوزىنىڭ بايلانىس تانىستىعىن پايدالانىپ، گادجيپۋردىڭ اپيىن كەڭسەسىنە جۇمىسقا ورنالاستىردى. ءسويتىپ، شويلودجانىڭ كۇيەۋى بيپين ونىڭ وزىمەن بىرگە چوكروبورتي ۇيىندە قالىپ قويدى.
شويلودجا اڭگىمەسىن كىلت توقتاتتى دا، داۋىستاپ جىبەردى.
— ءبىر ءسات وتىرا تۇرشى، ءسىڭلىم، مەن ءقازىر ورالامىن، — دەدى ول، سودان سوڭ ەزۋ تارتتى دا، تۇسىندىرە باستادى، — كۇيەۋىم سۋعا ءتۇسىپ كەلىپ ەدى، تاماق ءىشىپ جۇمىسقا بارماق.
— ونىڭ كەلگەندىگىن سەن قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەپ كومولا شىن تاڭىرقاي سۇرادى.
— ءازىلىڭ بە بۇل سەنىڭ؟ جۇرت قالاي بىلسە مەن دە سولاي بىلەتىن شىعارمىن. ءوز كۇيەۋىڭنىڭ كەلگەن دىبىسىن بىلمەيتىن شىعارسىڭ! — وسى سوزدەردى كۇلە ايتىپ شويلودجا كومولانىڭ يەگىنەن قارىپ قويدى، سودان سوڭ ءساريىنىڭ كىلت بايلاعان بوس ۇشىن تارتىمدى ءبىر قيمىلمەن يىعىنان اسىرا تاستادى دا، قىزىن كوتەرىپ بولمەدەن شىعىپ كەتتى. كومولا بۇل كۇنگە دەيىن ادام ءجۇرىسىن سونشالىقتى وڭاي تانۋعا بولاتىنىن بىلمەيتىن ەدى. تەرەزەگە ءۇنسىز قارادى دا، ويلانىپ قالدى. اينەك الدىنداعى گۋاگا اعاشى بۇرقىراي شەشەك اتقان. سول شەشەكتەردىڭ اراسىندا ابىگەرلەنە بال جيناپ ارالار ءجۇر.
وتىز ەكىنشى تاراۋ
رومەش گانگ جاعاسىندا وڭاشالاۋ تۇرعان ءبىر ءۇيدى ساتىپ الماق بولدى. گادجيپۋر سوتىنا قىزمەتكە ءتۇرۋ ءۇشىن دە جانە دۇنيە مۇلكىن كوشىرىپ الىپ كەلۋ ءۇشىن دە ونىڭ كالكۋتتاعا بارىپ قايتۋىنا تۋرا كەلگەن. ءبىراق تارتىنشاقتىق جاساي بەردى. كالكۋتتاداعى وزىنە تانىس ءبىر شولاق كوشەنى ەسىنە السا، جۇرەگىن قاسىرەت وتى باساتىن. ول قازىردە دە حەمنولينيدەن كۇدەرىن ءۇزىپ بولعان جوق، ءبىراق كومولانى جارىم دەپ تانيتىن مەزگىل دە جەتتى، كەشەۋلەتۋگە بولمايدى. وسى ءبىر ارى-سارىلىكتىڭ سالدارىنان كالكۋتتاعا بارۋدى كەيىنگە قالدىرا بەردى. كومولا چوكروبورتي زەنانىندا تۇرىپ جاتتى. ءۇي تىم كىشكەنتاي بولعاندىقتان رومەشتىڭ سىرتقى بولمەدە بولەك جاتۋىنا تۋرا كەلدى، كومولامەن كەزدەسە المايتىن دا بولدى. ءبىر كۇنى شويلودجا كومولاعا ونىڭ باسىنداعى وسى جايدى مۇڭايا وتىرىپ رەنجي ايتىپ ەدى.
— نەگە سونشا رەنجىپ وتىرسىڭ، اپاتاي؟ — دەپ تاڭداندى كومولا. — رەنجىرلىكتەي نە بار مۇندا؟
— Ay، سولاي ما! — دەپ كۇلدى شويلودجا، — وسىنشاما تاس باۋىر بولارسىڭ با! جورتا ىستەيسىڭ-اۋ. دەگەنمەن الداي المايسىڭ مەنى! جۇرەگىڭدە نە جاتقانىن جاقسى ءبىلىپ تۇرمىن.
— ال باۋىرىم، شىنىڭدى ايتشى، ەگەر دە بيپين-بابۋ سەنى ەكى كۇن كورمەسە، ول دا ءوستىپ...
— ويباي-اۋ، نە ايتىپ وتىرسىڭ ءوزىڭ. ول مەنسىز ەكى كۇن دە تۇرا المايدى، — دەپ شويلودجا اسقاقتاي سويلەپ، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. بىردەن كۇيەۋىنىڭ وزىنە دەگەن ماحابباتىن ايتىپ كەتتى. العاشقى كەزدە ول شويلودجامەن كەزدەسۋ ءۇشىن تالاي ايلالار جاساپتى. قارتتاردىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىسىپ-اق باعىپتى. قولعا دا ءتۇسىپ قالعان كەزدەرى بولعان كورىنەدى. سودان كەيىن قارتتار ولاردىڭ كۇندىز كەزدەسۋىنە قاتاڭ تىيىم سالىپتى. جاس عاشىقتار سوعان دا بولماپتى، ايلا تاۋىپتى. تاماق ءىشىپ وتىرىپ، كوزدەرىمەن ايناعا قاراپ، ىممەن سويلەسەتىن نەمەسە ءۇنسىز عانا وتىراتىن بولىپتى. شويلودجا سونى ەسىنە الدى. وتكەن كۇندەر جايلى وسى ءبىر اڭگىمە ۇستىندە شويلودجانىڭ كەسكىنىندە باقىت كۇلكىسى ويناپ وتىردى. سودان كەيىن ول بيپين قىزمەتكە ورنالاسقاندا ەكەۋىنە دە اۋىر بولعانىن جانە ونىڭ قىزمەتتى تاستاپ، ءجيى-جيى كەلىپ كەتە بەرەتىنىنە دەيىن ايتتى. ءبىر رەتتە بيپيننىڭ قايىن اتاسىنىڭ جۇمساۋىمەن پاتنۋعا بارىپ قايتۋىنا تۋرا كەلگەن. شويلودجا ودان مەنسىز تۇرا الاسىڭ با دەپ سۇراپتى. بنپين وعان سەنسىز دە وتە جاقسى تۇرا الامىن دەپ جاۋاپ بەرىپتى. بۇل ءسوز شويلودجانىڭ نامىسىنا ءتيىپ كەتكەن، ول ەرتەڭ ساپارعا اتتانار دەگەن ءتۇنى ەشبىر رەنىش بىلدىرمەيىن، ءبيپيندى ەلەمەيىن دەپ انت-سۋ ىشەدى. ءبىراق بيپين جۇرەر كۇنى كوز جاسىنا يە بولا الماي قالادى. اتتانار الدىندا بيپيننىڭ كەنەت باسى اۋىرا قالىپتى. دارىگەر شاقىرىلادى. ىشۋگە دارى-دارمەكتەر ۇسىنىلادى. ءبىراق بۇلار ەشكىمگە سەزدىرمەستەن ول دارىلەردى جىراقاعا توگە بەرەدى. شويلودجا وسىنىڭ ءبارىن بەرىلە، قۇلاي ايتتى، ۋاقىتتىڭ قالاي ءوتىپ جاتقانىن دا اڭعارمادى. كەنەت ول ۇشىپ تۇردى دا قۇلاق سالدى. سىرتقى ەسىك الدىندا جۇرگەن بىرەۋدىڭ اياق دىبىسى ەستىلدى.
— بيپين-بابۋ قىزمەتتەن ورالدى، — دەدى ول
ورتاق تىرشىلىكتەرىنىڭ وسى ءبىر كۇلكىلى وقيعاسىن ايتىپ جاتقاندا، سۇيگەن جۇرەگىن ەسىك الدىنا قاراۋىلعا قويىپ، دىبىس ەستىلمەي مە دەپ كۇتىنىپ تۇرعان ەكەن شويلودجا.
بۇل سەزىمدى كومولا مۇلدە تۇسىنبەيتىن ەدى دەۋگە ارينە بولماس تا ەدى.
رومەشپەن قوسىلعان العاشقى ايلاردا مۇنىڭ دا جۇرەگىندە سونداي ءبىر كۇي شەرتىلە باستاعاندى. سودان كەيىن مەكتەپتەن قۇتىلىپ، رومەشكە قايتىپ ورالعاندا دا ونىڭ جۇرەگى دىرىلدەيتىندى شىعاردى. ويمەن عانا ەستىرلىك، ءۇنسىز كۇيىمەن اۋەندەسكەن عالامات ءبىر بيگە ۇقساپ دىرىلدەيتىن. قازىرگى شويلودجا اڭگىمەسىنەن اڭعارىپ وتىرعان سول ءبىر سەزىم سول كەزدە مۇنىڭ وز باسىندا دا بولعان-دى. ءبىراق ولار جاسىرىنىپ كەزدەسپەدى. بالەننىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالمايىقشى دەپ امال-ايلا جاسامادى. كومولانىڭ بەلگىلى ءبىر شەكتەن شىعۋىنا رۇقسات ەتىلگەن جوق. راسىندا دا شويلودجا مەن بيپين اراسىنداعىداي ىستىق ماحاببات بار ما بۇلاردا؟ مىنە ولاردىڭ بولەك تۇرعانىنا بىرنەشە كۇن بولىپ قالدى، ءبىراق كومولانىڭ باسىندا رەنىش، ساعىنىش دەگەننىڭ ءبىرى دە جوق. وسى ەسىكتىڭ سىرتىندا رومەش وتىر. ول مۇنى كەزدەستىرەم دەپ قيىن-قيلى ءامال-تاسىل قولدانىپ جاتسا، قانداي وقىس كورىنەر ەدى كومولاعا.
جەكسەنبى كۇنى — مەيرام كۇنى تۋدى. شويلودجا قيىندىققا دۋشار بولىپ قالدى. ول ءوزىنىڭ جاڭا جولداسىن ۇزاق ۋاقىت جالعىز قالدىرىپ كەتۋدى قولايسىز سانايدى، سونىمەن قاتار كومولا ءۇشىن مەيرام كۇنىن قۇربان ەتۋگە دە ونشا ىقىلاستى بولمادى. ونىڭ ۇستىنە رومەش كورشى بولمەدە عانا وتىر. سوندا دا كومولانىڭ ونىمەن كەزدەسۋگە مۇمكىندىگى جوق. بۇل جاعداي دا شويلودجانىڭ مازاسىن الا بەرمەك. قايتسە دە شويلودجا مەيرام كۇنىن دۇرىس وتكىزە المايدى. شىركىن-اي، امالىن تاۋىپ كومولا مەن رومەشتى كەزدەستىرە قويسا!
مۇنداي ىستە، البەتتە، ۇلكەندەردەن اقىل-كەڭەس سۇرامايدى عوي. ءبىراق چوكروبورتي وزىنەن اقىل سۇراۋدى كۇتىپ وتىرا بەرەتىن ادامدار توبىنا جاتپايتىن. ول قاۋىرت شارۋاسى بار ەكەنىن، كۇنى بويى ۇيدە بولمايتىنىن حابارلادى. سودان كەيىن رومەشكە بۇگىن ۇيگە قوناق كەلمەيتىنىن دە، كەتەردە سىرتقى ەسىكتى جاۋىپ كەتەتىنىن دە اڭعارتتى. بۇل جايدى ول اسىرەسە قىزىنا تۇسىندىرۋگە تىرىستى. ويتكەنى ونىڭ وسىنداي يشارا، تۇسپالدى تەز اڭعارا قوياتىنى بولاتىن.
— ال ءسىڭلىتايىم، شاشىڭدى قۇرعات، — دەدى شويلودجا كومولاعا سۋعا شومىلىپ شىققان سوڭ.
— اسىعاتىن نە بار؟
— ونى كەيىن بىلە جاتارسىڭ، كەل بەرى، شاشىڭدى تارايىن. — وسى سوزدەردى ايتىپ شويلودجا ونىڭ شاشىن تاراۋعا كىرىستى. كوپ تارامدى ەتىپ ءورىپ ەدى، تارانۋى جاقسى دا بولىپ شىقتى. سودان كەيىن قانداي ساري كيۋ كەرەكتىگى جايىندا ەكەۋى قىزۋ تالاسقا ءتۇسىپ كەتتى. شويلودجا وعان ءتۇسى اشىق ءساريدى كيگىزگىسى كەلىپ ەدى. كومولا ونىڭ ءمانىسىن تۇسىنە دە المادى، اقىر سوڭىندا شويلودجانىڭ كوڭىلىن قالدىرمايىن دەدى دە كونۋگە تۋرا كەلدى. تۇسكى تاماقتان كەيىن شويلودجا كۇيەۋىن بۇرىشقا شاقىرىپ اپاردى دا، بىردەمە دەپ سىبىرلاپ جاتتى. سودان كەيىن سىرتقى بولمەلەرگە شىقشى دەپ كومولانىڭ قىر سوڭىنان قالمادى.
بۇرىن كومولا رومەشتى كەزدەستىرگەندە قىسىلمايتىن ەدى. ۇيالاتىنداي رەتى دە بولعان ەمەس. رومەش العاشقى كۇننەن باستاپ-اق بارلىق شارت-تالاپ دەگەندى بىلاي تاستاعان-دى؛ قىزدىڭ ەرسى قىلىقتارىن مازاق ەتەتىن ابىسىن-اجىندارى، دوستارى دا بولعان جوق.
ال بۇگىن شويلودجانىڭ دەگەنىن ورىنداۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى بولىپ كورىندى. كۇيەۋىنە شويلودجانىڭ قالاي مىندەتسي الاتىنىن كومولا ءبىلىپ وتىر، جانە ءوزىنىڭ رومەشكە ونداي وكتەمدىك جۇرگىزە المايتىنىن دا سەزىنەدى، سول سەبەپتى سۇرامساقتىق جاساپ، اياعىنان بارا المايدى رومەشكە. اقىرى شويلودجا كومولانى كوندىرە المادى. "مۇمكىن رومەشكە ول وكپەلى بولار دەپ جورىدى... ارينە، وكپەلەيتىن ورنى دا بار، — دەپ ويلادى جاس كەلىنشەك، — بولەك تۇرعاندارىنا قانشا كۇن بولدى، رومەش بولسا كومولاعا جولىعامىن دەپ تالپىنعان دا ەمەس".
تۇسكى تاماقتان كەيىن ءۇي يەسىنىڭ ايەلى حاريبحوبيني دەم الۋعا كەتتى. سول شاقتا شويلودجا بيپينگە بىلاي دەدى:
— رومەش-بابۋعا بار دا، كومولا زەنانعا كىرسىن دەپ ايتتى دە. اكەم اشۋلانبايدى، ال مامام ەشتەڭە دە سەزبەيتىن بولادى!
بيپين سياقتى قوي اۋزىنان ءشوپ الماس جۇپىنى جىگىت ءۇشىن بۇل عاجاپ تاپسىرما بولدى، ءبىراق مىناداي مەيرام كۇنى ايەلىنىڭ مەسەلىن قايتارۋعا ءداتى بارمادى.
بۇل كەزدە رومەش جەرگە توسەلگەن كىلەم ۇستىندە اياعىن ايقاستىرىپ، كىتاپ وقىپ جاتىر ەدى، زەرىككەندىكتەن جۋرنالداعى حابارلاندىرۋعا كوز سالا بەرگەندە كىرىپ كەلە جاتقان ءبيپيندى كورىپ، قۋانىپ كەتتى. بيپين، ارينە، اڭگىمەگە جوق ادام ەدى، سوندا دا مىناداي بەيتانىس جات جەردە انا-مىنانى ايتىسىپ، ۋاقىت وتكىزۋگە بولار دەپ ويلادى رومەش، جالپىلداي سويلەدى:
— كىرىڭىز، بيپين-بابۋ، حوش كەلدىڭىز!
ءبىراق، بيپين وتىرمادى، جەلكەسىن قاسىدى دا، بىلاي دەدى:
— ءسىزدى شاقىرىپ جاتىر.
— كىم، كومولا ما؟ — دەپ سۇرادى رومەش.
— ءيا.
رومەش ءبىر حالدە تاڭىرقاپ قالدى. راسىندا كومولانى ءوز جاماعاتىم دەپ ەسەپتەر شاق جەتتى دەپ قورىتقانىنا ءبىر قىدىرۋ ۋاقىت بولعان ەدى، ءبىراق ءوزىنىڭ ىنجىقتىعىنا باعىپ، شەگىنشەكتەي، شەشىمىن كەيىنگە قالدىرا بەرگەن. ويشا كومولانى ءوز ءۇيىنىڭ يەسى ەتىپ تە ەلەستەتتى. ونىمەن وتەر كەلەشەك ءومىر باقىتىن ويلاسا، رۋحتانىپ تا قالاتىن. قاشان دا قيىنى — العاشقى قادام عوي، ءبىراق كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارادا بولىپ كەلگەن سالقىندىق، جاتتىق قاتىناستى ءبىر ادەمى كۇنى جويىپ جىبەرۋگە بولادى دەگەندى رومەش اقىلىنا دا سىيعىزا المايدى. ونىڭ ءۇي جالداپ الماي، نايقالىپ جۇرگەن سەبەبى دە وسى ەدى.
كومولا ءبىر شارۋا جايىمەن شاقىرعان شىعار دەپ ويلادى رومەش. وسى جورامالعا اياعىن مىقتاپ باستى، ءبىراق ويىنا كۇدىك كەلە بەردى.
رومەش جۋرنالدى بىلاي قويدى دا، زەنانعا بەت الدى. تالما ءتۇستىڭ ەنجار دا تىنىش ءبىر شاعىندا رومەش ءوزىن سۇيگەن جارىنا ىنتىققان عاشىقتىق سەزىمگە بولەنگەندەي بولدى. بيپين انادايدان وعان ەسىكتى كورسەتتى دە كەتىپ قالدى. ال كومولا بۇل كەزدە شالقالاپ اشىلعان ەسىك الدىندا باقشاعا قاراپ وتىر ەدى. رومەش ەكەۋمىزدى تابىستىرام دەپ ىنتىعىپ ەدى شويلودجا، ول رايىنان قايتقان شىعار، بيپينگە تارتقان شىعار دەپ ويلاپ وتىرعان.
جاڭاعى ءبىر قىلىعىمەن كومولا سەزىمىن وياتىپ جىبەرگەنىن شويلونىڭ ءوزى دە بىلمەي قالدى. سامال جەل اعاش جاپىراقتارىن قىبىرلاتىپ، ويناتىپ وتەدى. سول ءبىر اسەم دە ويناقى قىبىر، قيمىلدار قىز جۇرەگىن قىتىقتايدى دا ازاپقا سالادى. ساعىنىش اكەلەدى.
سول شاقتا بولمەگە رومەش كىردى دە، قىزدىڭ ارت جاعىنان كەلىپ داۋىستاپ جىبەردى.
— كومولا!
كومولا ويانىپ كەتكەندەي بولدى، ۇشىپ تۇرا كەلدى. جۇرەگى تۋلاي سوعىپ كەتتى. بۇرىن رومەش الدىندا قىسىلمايتىن، قىمسىنبايتىن ەدى، ەندى باسىن كوتەرىپ، كوز قيىعىن دا سالا الماي قالدى. قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتتى.
جاڭا كيىم كيگەن كومولا ەندى رومەشكە تانىس ەمەس ءبىر جاقسى دا جات قۇبىلىستا كورىنەدى. سول ءبىر كورىنىس ونى تاڭقالدىردى دا تارتىندىرىپ تاستادى. جاي باسىپ كەلدى، از-كەم ۇنسىزدىكتەن كەيىن بيازى داۋىسپەن عانا:
— كومولا، سەن شاقىردىڭ با مەنى؟ — دەپ سۇرادى. قىز تاڭىرقاي بەردى.
— جوق، جوق شاقىرعانىم جوق، شاقىرىپ قايتەم؟ — دەپ كومولا وزىنە جات ءبىر قىزبالىقپەن سويلەدى.
— ال ەگەر شاقىرساڭ شە، ول ءبىر قىلمىس پا ەدى؟
— جوق، مەن سەنى شاقىرعان ەمەسپىن! — دەپ كومولا ورشەلەنە ءتۇستى.
— جاقسى! سەن شاقىرعان جوقسىڭ، مەن ءوزىم كەلدىم. اشۋلانباسسىڭ، قۋىپ شىقپاسسىڭ؟
— مۇندا بولعانىڭدى جۇرت ءبىلىپ قالادى، رەنجيتىن بولادى، بارشى! مەن سەنى شاقىرعان ەمەسپىن!
— ال جارايدى! — دەدى رومەش، ونىڭ قولىنان الىپ، — مەن جاتقان بولمەگە بارايىق، وندا ەشكىم دە جوق.
كومولا قالشىلداپ كەتتى، قولىن تارتىپ الدى، كورشى بولمەگە جۇگىرىپ كىردى دە ەسىكتى بەكىتىپ قويدى.
رومەش مۇنىڭ ايەلدەر جاساپ جۇرگەن ارانداتۋشىلىق ەكەنىن ءتۇسىندى دە ءوز بولمەسىنە باردى. بۇرىنعىشا جاتىپ تاعى دا جۋرنالداعى حابارلاندىرۋلاردى قاراماق بولدى، ءبىراق تۇككە دە تۇسىنەر ەمەس: جەل ايداعان قارا بۇلتتاي ىشكى دۇنيەسىن قات-قابات سەزىمدەر بيلەپ كەتتى.
شويلودجا ەسىكتى قاعىپ ەدى، ەشكىم دىبىس بەرمەدى. سونان سوڭ تەسىكتەن قولىن وتكىزدى دە ىشكى باسپانى كوتەردى. ۇيگە كىرە بەرىپ توردە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، جىلاپ جاتقان كومولانى كوردى.
شويلا تاڭىرقاپ قالدى. كومولانى رەنجىتەتىندەي نە كەرەمەت بولىپ قالعانىن تۇسىنە المادى. قاسىنا جاقىن كەلىپ وتىردى دا، ەركە داۋسىمەن سىبىرلاي سويلەدى:
— نە بولدى، جانىم، نەگە ءبۇيتىپ جىلاپ جاتىرسىڭ؟
— نەگە شاقىردىڭ ونى؟ نەگە بۇلاي ىستەدىڭ؟ — دەپ كومولا ايىپتاي سويلەدى.
وسىنداي اششى قاسىرەتتىڭ نە سەبەپتى بۇرق ەتە قالعانىن باسقا تۇگىل كومولانىڭ ءوزى دە بىلمەدى. جۇرتقا جۇمباق ءبىر قايعى كوپتەن بەرى جانىن جەگىدەي جەپ جۇرگەنىن ەشكىم دە بىلمەيدى. بۇگىن كومولا ءوزىنىڭ ءتاتتى ءبىر قيالىمەن بولىپ ەدى. ەگەر سول ءبىر قيال دۇنيەسىنە رومەش بايقاپ كىرسە، ءبارى دە ساتىمەن اياقتالار ەدى. ءبىراق ول ءوز ىنتاسىمەن كەلمەدى، باسقا بىرەۋ الداپ كىرگىزەدى. سول سەبەپتى مىنە ەندى جاڭاعى قيالىنىڭ بىت-شىتى شىقتى. رومەشتىڭ مەيرام كەزىندەگى كومولانى مەكتەپتە قالدىرماق بولعانى دا، كەمە ۇستىندەگى سالعىرتتىعى دا قايتادان زورايا كەلىپ ەسىنە ءتۇستى. سۇيگەن جارعا ءوزىنىڭ ادال سەزىمى جەتەلەپ كەلۋ بار دا، شاقىرۋمەن توبە كورسەتۋ ءبىر باسقا عوي. كومولا ونى وسى گادجيپۋرعا كەلگەن سوڭ تەز تۇسىنگەن. ال شويلودجا مۇنىڭ بىرىنە دە تۇسىنە المادى. ءتىپتى ول كومولا مەن رومەش اراسىندا الدەبىر كەدەرگى بولار دەپ تە ويلاعان ەمەس. شويلودجا كومولانى جايلاپ قانا قۇشاقتادى دا:
— الدە رومەش-بابۋ ساعان ءبىر دورەكىلىك كورسەتتى مە؟ — دەپ سۇرادى. — الدە مەنىڭ كۇيەۋىمنىڭ شاقىرا بارعانىنا اشۋلاندى ما ەكەن؟ كىنالى مەن عوي، سونى نەگە ايتپادىڭ؟
— جوق، جوق ول ەشتەڭە دە ايتقان جوق. ءبىراق نەگە شاقىرتتىڭ ونى؟
— راس، ءىسىم تەرىس بولدى، ءسىڭلىم، كەشىر، — دەدى ەزىلىپ كەتكەن شويلودجا.
كومولا تۇرەگەلە بەرىپ، ونى قۇشاقتاي الدى.
— بارا عوي، جانىم، — دەدى ول — بار تەزىرەك، بيپين-بابۋ اشۋلانىپ قالىپ جۇرەر ايتپەسە.
رومەش جۋرنالعا ءۇڭىلىپ كوپ وتىردى. ءبىراق ەشتەڭەنى كورگەن دە، وقىعان دا جوق، جاي عانا ماعىناسىز ءۇڭىلىپ وتىردى. اقىرى ونى لاقتىرىپ تاستادى دا، تۇرەگەلدى.
— جەتتى، ءسوز بۇيداعا سالا بەرۋگە بولمايدى ەندى. ەرتەڭ كالكۋتتاعا جۇرەمىن، ونداعى ءىستى ءبىرىڭعايلاپ، تەز قايتىپ ورالۋىم كەرەك. كومولانى نەكەلى جارىم دەپ تانىر ۋاقىت جەتتى، — دەپ كۇرت توقتامعا كەلدى.
كەنەت ءبىر قۋات پايدا بولدى. تولقۋ مەن تۇيتكىلدىڭ ءبارىن دە جۇلىپ تاستادى ول.
وتىز ءۇشىنشى تاراۋ
رومەش كالكۋتتاداعى بار شارۋاسىن تىندىرىپ، تەز ورالماق بولىپ ەدى، ءتىپتى كولۋتولاعا مويىن بۇرعىسى دا جوق. ءوزى دجوردجيپارعا كەلىپ تۇسكەن. كەلگەن شارۋاسى كوپ ۋاقىتىن دا المادى، ۇزاق كۇندى بوس وتكىزۋگە تۋرا كەلدى. بۇرىنعى تانىستارىمەن دە كەزدەسكىسى كەلمەدى، سول سەبەپتى كوشەدە بىرەۋ-مىرەۋ كەزدەسىپ قالماسا ەكەن دەپ ىعىسا ءجۇردى.
ايتسە دە كالكۋتتاعا قايتىپ ورالۋى-اق مۇڭ ەكەن، جان دۇنيەسى وزگەرىپ سالا بەردى. تىنىشتىعى مول، قوڭىلتاق كەڭ دالادا بالعىن كومولا تىم سۇلۋ كورىنۋشى ەدى، ەندى ونىڭ سول تارتىمدىلىعى مىنا قالا ومىرىنە اۋەيىلەنگەن رومەشتىڭ كوز الدىنان جوعالىپ، ءىرىپ كەتكەندەي. رومەش دجوردجيپاردا ءوز پاتەرىندە وتىرىپ، كومولا بەينەسىن ەلەستەتەم دەپ اۋرە-سارساڭ بولادى. ءبىراق جۇرەگى سەلت ەتپەيدى. كومولا ەندى قارا بايىر دا نادان قىز سياقتى بولىپ سالا بەردى.
مۇندايدا قانشا سالماقتى بولايىن دەسەڭ دە شىدامىڭ جەتپەيتىنى بار ەمەس پە! حەمنولينيدى ۇمىتامىن دەپ قانشاما تىرىسپادى، ءبىراق ونىڭ سۇيكىمدى بەينەسى كۇنى-تۇنى مۇنىڭ كوز الدىندا تۇردى دا قويدى.
ەگەر رومەش شيراعىراق قيمىلداسا، بار جۇمىسىن الدەقاشان ءبىتىرىپ، گادجيپۋرعا دا ورالعان بولار ەدى. ءبىراق الا كوڭىل ادامنىڭ ءىسى ونبەيتىنى بار عوي. اقىرىندا ءويتىپ-بۇيتىپ شارۋاسىن دا ءبىتىردى-اۋ.
ادەپكىدە رومەش جولدا اللاحابادقا سوعا كەتەم دەپ ويلاعان. بۇل كۇنگە دەيىن سول شەشىمنەن اينىماعان بولاتىن. شىدامدىلىق دەگەن جاقسى عوي. الايدا اتتانار الدىندا كولۋتولوداعى ۇيگە باس سۇعا كەتسە، ونىڭ نەسى ەرسى. مىنە ءسويتىپ ول كولۋتولوعا بارار الدىندا حات جازۋعا كىرىستى. كومولامەن ەكى اراداعى جاعدايدى كەڭ تولعاپ جازدى. گادجيپۋرعا قايتىپ ورالعان سوڭ وعان ۇيلەنۋدەن باسقا امالدىڭ جوق ەكەنىن دە حابارلادى. ءسويتىپ حەمنولينيمەن ءبىرجولا قوشتاسپاي تۇرىپ، وسى ءبىر اقىرعى جازىلار حات ارقىلى وعان سىردىڭ ءبارىن دە اشتى.
ءسويتتى دە حاتتى كونۆەرتكە سالدى، ءبىراق وعان ەشكىمنىڭ ءاتى-جونىن جازبادى. وننودا-بابۋدىڭ قىزمەتكەرلەرى مۇنى جاقسى كورەتىنىن رومەش جاقسى بىلەدى. ويتكەنى، حەمنوليني توڭىرەگىندەگىلەرگە بۇل ۇنەمى كوڭىل سالا جۇرەتىن، اقشاسى دا، كيىم-كەشەگى دە سول ءۇي قىزمەتكەرىنىڭ اۋزى مەن ۇستىندە بولاتىن. ەندى مىنە ول كولۋتولوداعى ۇيگە كەش تۇسە بارماق بولدى، الىستان بولسا دا حەمنولينيگە كوز سالماقشى، سودان كەيىن قىزمەتكەرلەردىڭ بىرىنەن وسى حاتتى حەمنولينيگە تاپسىر دەپ وتىنەدى. ءسويتىپ حەمنولينيمەن ءبىرجولا اجىراساتىن بولادى.
كەش تۇسە رومەش اقىرىن باسىپ كوزگە ىستىق كوشەگە كىردى، جۇرەگى تۋلاپ كەتتى. ۇيگە جاقىنداي كەلىپ ەسىك-تەرەزەلەردىڭ تاس ءتۇيىن جابىق تۇرعانىن كوردى. قاڭىراپ يەسىز قالعان ءۇي سياقتى. سوندا دا ول كەلىپ ەسىك قاقتى. ءبىر قىزمەتشى شىقتى.
— بۇل سۋكحون عوي دەيمىن؟ — دەپ سۇرادى رومەش.
— يا، مەن، مىرزا، — دەگەن جاۋاپ قايىرىلدى.
— ءۇي يەسى قايدا؟
— ول كىسى قىزىمەن بىرگە باتىسقا ءجۇرىپ كەتكەن. دەم الىپ قايتپاق.
— باتىستىڭ قاي جەرىنە؟
— ول اراسىن بىلمەيمىن، مىرزا.
— ولارمەن بىرگە تاعى كىمدەر كەتتى؟
— نولين-بابۋ بار.
ودان كەيىنگى جاۋاپتاردان مىناۋ انىقتالدى: — نولين-بابۋ جاس جىگىت، سوڭعى كەزدە بۇل ۇيگە ءجيى كەلەتىن بولعان. رومەش ءوزىن حەمنولينيدەن ءبىرجولا قول ءۇزىپ كەتتىم دەپ ساناسا دا، مىنا ءبىر نولين-بابۋ دەگەندى ۇناتا قويمادى.
— حانىمنىڭ دەنساۋلىعى قالاي؟
— و، كوڭىلى تەتىك.
قىزمەتشى سۋكحون وسى ءبىر جاقسى حاباردى ايتىپ، رومەشتى قۋاندىرىپ تاستاماق بولىپ ەدى. ءبىراق قاتتى اداسقانىن ءبىر اللانىڭ ءوزى عانا بىلەدى!
— مەن جوعارىعا شىعايىن دەپ ەدىم، — دەدى رومەش. قىزمەتشى ءتۇتىنى بۋداقتاعان جەر ماي شامىن قولىنا ۇستاپ ونى باسپالداقپەن جوعارى باستادى. رومەش ارۋاققا ۇقساپ، بوس بولمەلەردى ارالادى. — كەيدە وزىنە تانىس ديۆان، كرەسلولارعا كەلىپ تە وتىرادى. ءۇي بۇرىنعى بۇل بارداعى قالپىن ساقتاعان، وزگەرمەگەن، سوندا دا، اپىراۋ، وسىندا كەلىپ جۇرگەن نولين-بابۋ دەگەن كىم بولدى ەكەن؟ ءمان-ماعىناسى جوق تابيعات بولا ما؟ مىنە، جاتاتىن بولمەدەگى تەرەزە الدى رومەشكە ايرىقشا ىستىق كورىندى. ءبىر كەزدە بۇل جەردە حەمنوليني ەكەۋى قاتار تۇرعان ەدى. قوس جۇرەك باتار كۇننىڭ التىن ساۋلەسىنە مالىنىپ ءۇنسىز تۇرعان، ءۇنسىز تابىسقان جەر بۇل. بۇل جەرگە ءالى دە تالاي رەت كۇن شۇعىلاسى تۇسەدى. حەمنوليني باسقا جات بىرەۋدى ەرتىپ كەلىپ باياعىسىنشا تالاي رەت تۇراتىن دا بولار. اپىر-اۋ، ءدال وسى شاقتا حەمنوليني وتكەن كۇنىن ءقايتىپ ەسىنەن شىعارىپ تاستاماقشى ەكەن؟ رومەش جاسىپ قالدى.
كەلەسى كۇنى ول اللاحابادقا سوقپاستان گادجيپۋرعا تۋرا تارتىپ كەتتى.
وتىز ءتورتىنشى تاراۋ
رومەش كالكۋتتادا ءبىر ايعا جۋىق بولدى. بۇل كومولا ءۇشىن از دا ۋاقىت ەمەس ەدى. ونىڭ جان دۇنيەسىندە ۇلكەن-ۇلكەن وزگەرىستەر بار. دۇنيەگە التىن نۇرىن بىردەن توگەر ەرتەڭگى كۇن سياقتى كومولانىڭ دا جان سەزىمى كەنەت ويانىپ، گۇل اتتى. ونى وسىنداي حالگە كەلتىرگەن شويلودجانىڭ بۇعان دەگەن دوستىعى ەدى.
شويلودجا سۇيىسپەنشىلىگى نۇر اكەلەدى، مۇنىڭ جۇرەگىن جىلىتادى.
رومەش كەشىگە بەرگەن سوڭ چوكروبورتي اعاي شويلودجانىڭ دەگەنىن ىستەدى. كومولا مەن رومەشكە ارناپ قالا شەتىنەن، ناق گانگ وزەنىنىڭ جارقاباعىنداعى ءبىر ءۇيدى پاتەرگە الدى، قىزمەتشى جالدادى. كەيبىر كەرەكتى نارسەلەردى دە سوندا اپارىپ قويدى.
رومەش كالكۋتتادان ورالىسىمەن ولار جاڭا ۇيگە كوشىپ شىعاتىن بولدى.
كومولا ەندى جاڭا مەكەن تاپتى، ءوز شارۋاشىلىعىن قۇرا باستادى.
ءۇي توڭىرەگىندە باقشا وسىرەتىن جەر دە مول بولىپ شىقتى. قىس تۇسە گانگ وزەنى تارتىلىپ، قاباقتان الىستاپ قالاتىن ەدى. مىنە ەندى وزەن تابانى مەن ءۇي اراسىندا قۇمداۋىت الاڭ پايدا بولدى. بۇل جەرگە شارۋالار بيداي ەگە باستادى. قاۋىن-قاربىز وتىرعىزعاندار دا بولدى. ءۇيدىڭ گانگ جاق قابىرعاسىنا جاقىن، الىپ نيم اعاشى وسەدى ەكەن. سونىڭ ساياسىنا جەڭىل جاپپا جاسالدى. ال شيسۋ اعاشتارىنىڭ ساياسىن بويلاپ كەتەتىن كەڭ اللەيا تۋرا ۇيگە الىپ باراتىن بولدى.
ءۇي ۇزاق ۋاقىت يەسىز تۇرعان ەكەن. جۇدەپ قالعان. جەمىس اعاشتارى دا كۇتىم بولماعان سوڭ ازىپ كەتىپتى. وسى يەسىزدىكتىڭ ءوزى كومولاعا قاتتى ۇناپ قالدى. ونىڭ ەندى ءوز مەكەنى بار. ول ەندى سول ءوز مەكەنىنىڭ يەسى بولماق. سونىڭ ءبارى دە كومولاعا ادەمى دە، قىزىقتى دا كورىنەدى. قاي بولمەگە نە قويادى، قاي جەرگە نەندەي اعاش وتىرعىزادى، ءبارىن دە كومولا وسى باستان-اق ويلاستىرا باستادى.
چوكروبورتي اعايمەن اقىلداسا وتىرىپ، ءۇي توڭىرەگىندەگى جەردىڭ جوسپارىن دا جاسادى، قادا قاعىلمايتىن، شىبىق شانشىلمايتىن بوس ورىن دا قالمايتىن بولدى. Ac ۇيگە قازاندىق ورناتۋدى دا كومولانىڭ ءوزى قاداعالاپ ءجۇردى. بويىن قۋانىش بيلەپ، شالقىپ كەتتى. جالعاس سالىنار قۇرىلىستارعا دا وزگەرىستەر ەنگىزگەن دە ونىڭ ءوزى بولدى. ۇزاق كۇندە بۇل ۇيدە قىزۋ جۇمىس جۇرگىزىلەدى.
ايەل ءسانى ءۇي شارۋاشىلىعىندا عانا كورىنەدى عوي. سونداي ءبىر ابىگەر جۇمىس ۇستىندە كورىنگەن كومولا رومەشكە قاپاستان بوساتىلعان ازات قۇس سياقتى بولىپ كەتتى. اق جارقىن، شات ءجۇزىن جۇمساق تا ەپتى ءقيمىل-جۇرىسىن تاماشالايدى، قايران تاڭعالا تاماشالايدى. بۇل كۇنگە دەيىن كومولانىڭ وسىنداي اشىلماي جۇرگەن ونەرى بار ەكەنىن بايقاماعان ەدى، مىنە، ەندى مىنا ءبىر جاڭا قىزمەت، ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى ايەل قىزمەتى كومولاعا ايرىقشا سۇلۋلىق، ايرىقشا پاڭدىق بەرگەن.
— اپىراۋ، نە ىستەپ ءجۇرسىڭ، كومولا؟ شارشايسىڭ عوي! — دەدى رومەش وعان جاقىنداي بەرىپ.
كومولا ءبىر ساتكە باسىن كوتەرىپ الدى دا، سونداي ءبىر تارتىمدىلىقپەن ەزۋ تارتتى.
— قويشى، مەنىڭ بىردەمەم كەمىپ قالار دەيسىڭ بە؟
رومەشتىڭ كوڭىل اۋدارعانىن قوشەمەت دەپ تۇسىنگەن كومولا جۇمىسقا جاڭا ءبىر ەكپىنمەن كىرىسىپ كەتتى. ەلىگە سۇيسىنگەن رومەش ونىڭ جانىنا تاعى دا قايتىپ كەلدى:
— تاماقتانىپ پا ەدىڭ، كومولا؟
— ارينە، تاماقتانباۋشى ما ەدىم وسى ۋاقىتقا دەيىن.
رومەش ونى بىلگەن دە ەدى، سوندا دا ءوزىنىڭ سۇيسىنگەن كوڭىلىن تانىتۋ ءۇشىن ادەيى سۇراپ جاتىر. مۇنداي قامقورلىق كومولانىڭ وزىنە دە جاعىمسىز بولا قويمادى.
جاڭاعى ءبىر جاقسى اڭگىمەنى ءۇزىپ المايمىن دەگەن رومەش تاعى دا ءسوز قاتتى.
— مۇنىڭ ءبارىن ءوزىڭ عانا ىستەپ جاتقانىڭ قالاي؟ اكەل، مەن كومەكتەسەيىن!
ىسكەر ادامداردىڭ ءبىر كەمشىلىگى بولادى! ولار قاشان دا باسقا ادامداردىڭ قابىلەتىنە دەن قويمايدى، سەنىم بىلدىرە المايدى. سول سەبەپتى ءوزى ىستەر ءىستى باسقاعا سەنىپ تاپسىرا المايدى. سونداي ءبىر كەمشىلىك كومولانىڭ بويىندا دا بار ەدى. ول كۇلە سويلەدى:
— جوق، بۇل سەن اتقارار جۇمىس ەمەس.
— ءبىز، ەركەكتەر شىدامدى حالىقپىز عوي، — دەپ جاۋاپ بەردى رومەش، — ايەل جاراتپاعان ىسكە بوي سالا المايمىز، قارسىلىق كورسەتە المايمىز. ەگەر ايەلى ءبىر كۇيگە كەزىكسە، الەك-شالەگىڭدى شىعارىپ جىبەرگەن بولار ەدى! ال وندا انا اعايدى نەگە جولاتپاي قويمايسىڭ، ەپسىز ادام مەن عانا بولعانىم با سوندا؟-
— ساعان مۇنى تۇسىندىرە المايمىن، جالعىز-اق، اس ءۇيدى قالاي سىپىرعانىڭ ەسىمە تۇسسە كۇلكىم كەلەدى. كەتشى بۇل جەردەن، بايقايسىڭ با، قانداي شاڭ ەكەنىن!
رومەش اڭگىمەسىن جالعاي بەرۋگە تىرىستى:
— الايدا شاڭ دەگەنىڭ ادام تالعامايدى، ساعان دا، ماعان دا قونا بەرمەي مە؟
— مەن جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن عوي، توزۋگە تۋرا كەلەدى. ال سەن نەسىنە شاڭ جۇتاسىڭ؟
قىزمەتشىلەر ەستىمەسىن دەپ رومەش تىم اقىرىن مەيىرلەنە سويلەدى:
— مەن سەنىمەن نەنى بولسا دا ءبىر كورگىم كەلەدى.
كومولانىڭ جۇزىنە قان جۇگىرە قالدى. ەشتەڭە دەپ جاۋاپ تا قايتارمادى، بۇرىلىپ كەتتى.
— تاعى ءبىر قۇمىرا سۋ قۇيىپ جىبەر، — دەدى ول ۋمەشكە قاراپ، — كىر دەگەنىڭنىڭ باتتاسىپ قالعانىن كورمەي تۇرسىڭ با! سىپىرعىشتى ماعان بەر! — وسىنى ايتتى دا كومولا ءۇي ءىشىن تازالاۋعا كىرىسىپ كەتتى.
سوعان قاراپ رومەش مازاسىزدانىپ قالدى:
— بۇل ءىسىڭ نە، كومولا-اۋ؟
كەنەت ونىڭ ارتىنان داۋىس شىقتى:
— بۇل جۇمىستا ۇيات سانار نە بار، رومەش-بابۋ؟ ءسىز اعىلشىن مانەرىن ۇيرەنىپ العان ادامسىز، تەڭدىك جايىن قايتالاي بەرۋگە دە بارسىز. ال ەگەر ءۇي تازالاۋشىنىڭ ەڭبەگى قورلىق دەپ سانالاتىن بولسا، ءۇي قىزمەتكەرلەرىنە تىيىم نەگە سالىنبايدى؟ مەن، مۇمكىن، اقىماق شىعارمىن، بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەيىن: قۇنتتى قىزدىڭ قولىنداعى سىپىرعىشتىڭ ءاربىر تالى ماعان كۇن نۇرىنداي جارقىلداق، ادەمى بولىپ كورىنە بەرەدى، مىنا جىڭعىلدى تازالاپ تا بولدىم، شەشەتاي، — چوكروبورتي ەندى كومولاعا بۇرىلدى، — ەندى قاي كوكونىستى قاي جەرگە وتىرعىزۋ كەرەكتىگىن كورسەتىپ بەرۋىڭە تۋرا كەلەدى.
— اعاتاي، سابىر ەتە تۇر از عانا، — دەدى كومولا، — مىنا بولمەنى تازالاپ الايىن.
ءۇي ءىشىن جايعاستىرعان سوڭ كومولا ءساريىنىڭ ءبىر ۇشىن باسىنا جامىلدى دا چوكروبورتيمەن ەرىپ باقشاعا شىقتى. ول مۇندا الدە ءبىر شارۋاجاي كەيىپپەن كوكونىسكە قاي جەردى بولۋ كەرەكتىگىن اڭگىمەلەپ كەتتى.
وسىنداي قىزىل تاناۋ ابىگەر ۇستىندە كۇننىڭ دە قالاي وتكەنى سەزىلمەي قالدى. ءبىراق ءۇي ءالى دە تولىق تارتىپتەلىپ بولعان جوق ەدى. كوشەر الدىندا، تاعى دا تازالاپ، كوك ساسىعان بولمەلەردى ساڭعىراتىپ كەپتىرىپ الۋعا تۋرا كەلدى. سول سەبەپتى كەش تۇسىسىمەن ولاردىڭ چوكروبورتي ۇيىنە قايتىپ بارۋىنا تۋرا كەلدى. بۇل رومەشتى كوڭىلسىزدەندىرىپ تاستادى. ول بۇگىن كۇنى بويى وسى ءبىر مول تىنىشتىعى بار وڭاشا ۇيدە شام جارىعىمەن وتىرىپ ۇيالا كۇلىمدەگەن كومولاعا ءوز سەزىمىن، ءوز جانىن ۇسىنۋدى ارمان ەتىپ ەدى. مىنە ەندى كوشىپ شىعۋعا ءالى دە بىرنەشە كۇندىك كەدەرگىنىڭ بارىن بايقادى دا، قىزمەتكە ورنالاسۋ ماسەلەسىمەن اللاحابادقا ءجۇرىپ كەتتى.
وتىز بەسىنشى تاراۋ
كەلەسى كۇنى كومولا شويلودجانى ءوزىنىڭ جاڭا مەكەنىنە تۇسكى دامگە شاقىردى. جاس كەلىنشەك كۇيەۋىن تاماقتاندىرىپ جۇمىسقا اتتاندىردى دا، قۇربىسىنىڭ ۇيىنە تارتتى. كومولانى كوڭىلىنە جاقپاعان سوڭ چوكروبورتي اعاي ءبىر كۇندىك دەمالىس جاريالاپ، بالالاردى ۇيىنە تاراتىپ جىبەردى. نيم اعاشىنىڭ سالقىن ساياسىنا ايەلدەر داستارقان جايدى. ۋمەشتىڭ كومەگىمەن تاماق دايىندالا باستادى.
تۇسكىلىكتەن كەيىن چوكروبورتي اعاي دەم الۋعا ۇيگە كىردى. ال جاراستى ابىسىندار اعاش بارقىنىندا وتىرىپ وزدەرىنىڭ تاۋسىلماس اڭگىمەسىنە كىرىستى. قىستىڭ تىمىق ءبىر كۇنىندە وزەن جاعاسىندا، قالىڭ اعاش ساياسىندا تىم بەيبىت ەتكەن اڭگىمە كومولانىڭ ەت جۇرەگىنە شيپاداي اسەرلى ءتيدى. مازاسىن الىپ، جانىنا تىنىشتىق بەرمەگەن بەيمازا ويلاردىڭ ءبارى دە بۇلتسىز اسپان كەڭىستىگىندە نوقاتتاي عانا بولىپ، قالىقتاپ ۇشقان لاشىن قۇستاي الىستاي بەردى، الىستاي بەردى.
كۇن ۇياسىنا ەڭكەيگەن شاق ەدى. كۇيەۋىمنىڭ جۇمىستان قايتار ۋاقىتى بولىپ قالدى دەپ شويلودجا مازاسىزدانا باستادى.
— ءبىر كۇن قارسى الماساڭ، قايتۋشى ەدى، — دەدى كومولا.
شويلودجا ۇندەمەدى؛ ءسال عانا جىميىپ كۇلدى دە كومولانىڭ يەگىنەن قاقتى، سودان سوڭ باسىن شايقادى. ۇيگە كىرىپ اكەسىن وياتتى، قايتاتىنىن حابارلادى.
— قاراعىم، بىزبەن بىرگە ءجۇر، — دەدى چوكروبورتي كومولاعا.
— جوق، ونداي-مۇندايدى جايعاستىرىپ، كەيىن بارارمىن، — دەدى كومولا.
چوكروبورتي اعاي كومولا قاسىنا ۋمەش پەن ءوزىنىڭ كارى قىزمەتشىسىن قالدىردى دا، ءوزى شويلودجانى شىعارىپ سالا كەتتى. مۇندا الدەقانداي شارۋاسى بولسا كەرەك، قايتىپ كەلەم دەپ كەتتى.
كومولا شارۋاسىن كۇن باتپاي تۇرىپ جايعاستىرىپ العان ەدى. ەندى جىلى شالىگە قىمتانا وراندى دا باقشاعا شىقتى، بۇتاعى كوپ ءبىر اعاشتىڭ تۇبىنە كەلىپ وتىردى. سوناۋ الىس باتىستا قان قىزىل اسپانعا قارا جەلكەندەرىن بويلاتىپ، تۇمسىقتارىن جاعاعا تىرەي تۇرعان قايىقتاردان اسىپ كۇن باتىپ بارادى.
كومولانىڭ جانىنا اقىرىن باسىپ ۋمەش كەلدى.
— شەشەتاي، سەنىڭ ساعىز شايناماعانىڭا كوپ بولدى عوي. مەن مۇنى اعايدىڭ ۇيىنەن الا شىعىپ ەدىم، — دەپ قاعازعا وراۋلى ناندى ۇسىنا بەردى.
كومولا ءبىرازدان كەيىن بارىپ سەرگىدى، ىمىرت ءۇيىرىلىپ بارا جاتقانىن بايقادى دا، اسىعا تۇرەگەلدى.
— شەشەتاي، چوكروبورتي مىرزا ساعان كولىك جىبەرىپتى، — دەدى ۋمەش.
جۇرەر الدىندا كومولا بىتپەي قالعان بىردەمە جوق پا ەكەن دەپ تاعى دا ۇيگە كىردى.
قىس قاتتى بولسا، ءۇي جىلى بولسىن دەگەن ماقساتپەن تورگى بولمەگە كامين ورناتىلعان ەدى. سول پەش ۇستىندە شام جانىپ تۇر. ۋمەش ۇسىنعان قاعاز تۇيىنشەكتى كومولا سول جەرگە قويدى. شىعا بەرىپ ءۇي ىشىنە تاعى دا كوز سالدى. كەنەتتەن جاڭاعى نان ورالعان قاعازدان ءوز اتىن كوردى، ۇڭىلە قاراسا، رومەشتىڭ قولى.
— بۇل قاعازدى سەن قايدان الدىڭ؟ — دەپ ول ۋمەشكە بۇرىلدى.
— مىرزا جاتاتىن بولمەنىڭ ىرگەسىندە جاتىر ەكەن. ءۇي سىپىرىپ ءجۇرىپ كوزىم ءتۇستى دە، كوتەرىپ الدىم.
كومولا ءبىر ءسوزىن دە قالدىرماستان مۇقيات وقي باستادى. بۇل رومەشتىڭ حەمنولينيگە جازعان حاتى ەدى. بارىقسىز رومەش ءتۇسىرىپ العان دا، ۇمىتىپ كەتكەن بولسا كەرەك. كومولا اياعىنا دەيىن وقىپ شىقتى.
— شەشەتاي، نەگە ۇندەمەي تۇرسىڭ؟ — دەدى ۋمەش، — قاراڭعى ءتۇسىپ كەتتى عوي.
كومولا جاۋاپ قايتارمادى.
ۋمەش ونىڭ وڭىنە قاراپ، شوشىنىپ قالدى.
— شەشەتاي، نەمەنە، ەستىمەي تۇرسىڭ با؟ ءجۇر، ۇيگە بارايىق، مۇلدە قاراڭعى ءتۇسىپ كەتتى.
ءبىراق كومولا قوزعالمادى. ءبىر ۋاقىتتا چوكروبورتي اعايدىڭ قىزمەتشىسى كەلىپ، ەكيپاجدىڭ كوپتەن كۇتىپ تۇرعانىن، جۇرەتىن مەزگىل بولعانىن حابارلاعاندا عانا ورنىنان قوزعالدى.
وتىز التىنشى تاراۋ
— بۇگىن ءوڭىڭ سىنىق كورىنەدى، ءسىڭلىم، سىرقاتتانىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ باسىڭ اۋىرا ما؟ — دەپ سۇرادى شويلودجا.
— جوق، وقا ەمەس، — دەپ جاۋاپ قاتتى كومولا. — اعاتاي قايدا ءجۇر، كورىنبەيدى عوي؟
— ءقازىر مەكتەپتە دەمالىس قوي. اللاحابادتا تۇراتىن اپامىز اۋىرىپ قالىپتى. سوندا كەتكەن.
— قاشان كەلەر ەكەن؟
— ءبىر جۇمادان ارتىق بولا قويماس. بۋنگالونى تۇزەيمىن دەپ شارشاپ قالعان بولارسىڭ، تىم جۇدەپ وتىرسىڭ. تاماقتى ەرتەرەك ءىش تە، جاتىپ قال
ەڭ جاقسىسى ءبارىن دە شويلودجاعا ايتىپ بەرۋگە بولار ەدى، ءبىراق كومولانىڭ باتىلى بارمادى. باسقاعا بولسا دا، شويلاعا ايتۋعا بولمايدى، وسىنشا ۋاقىت شويلودجا رومەشتى مۇنىڭ كۇيەۋى دەپ ءتۇسىنىپ كەلىپ، ەندى ونى كۇيەۋىم ەمەس ەدى دەۋ كومولاعا مۇمكىن ەمەس سياقتى بولىپ كورىندى.
قىز جاتاتىن ۇيگە كىرىپ، ەسىكتى جاۋىپ الدى دا، شام جارىعىمەن حاتتى قايتا وقىپ شىقتى. وندا قىزدىڭ ءاتى-جونى دە، قايدا تۇراتىنى دا ايتىلماعان ەدى. سوندا دا ايەلگە ارنالعانى اۋەنىنەن تانىلادى. رومەش وعان ۇيلەنبەك ەكەن. كومولا ءۇشىن اجىراسۋعا تۋرا كەلگەن. رومەش ول ايەلدى جان-تانىمەن سۇيەتىنىن دە جاسىرماپتى. تەك باقىتسىز ءبىر كەزدەيسوقتىقپەن تاپ بولعان جەتىم قىزدى اياعاندىقتان، ءوز سۇيگەنىنەن ءبىرجولا اجىراسۋعا بەل بايلاعان.
رومەشتىڭ ەڭ العاش قۇلازىعان وزەن جاعاسىندا كەزدەسكەن ساتىنەن باستاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇعان دەگەن كوڭىل جايىن كومولا مىنە ەندى عانا ءتۇسىندى.
رومەش ونى ايەلىم دەپ ساناماعان جانە نە ىستەرگە امال دا تابا الماعان. ال كومولا بولسا، وعان كۇيەۋىم دەپ قارادى، كۇدىكتەنگەن دە جوق، باقىتتى وت باسىن قۇراۋعا ۇمتىلدى.
مىنە ەندى كومولا سول قىلىعىن ويلاعاندا ۇياتتان ورتەنىپ كەتە جازدادى. بىرگە تۇرعان كۇندەردىڭ ءاربىر وقيعاسى ەسىنە تۇسكەندە جەر تەسىگى بولسا كىرىپ كەتەردەي بولادى. وسى ءبىر وقيعا ونىڭ كۇنادان پاك، تازا جانىن ارامدادى، اقتالار دا امال-ايلا جوق ەندى.
ەسىكتى سەرپە اشتى دا كومولا باقشاعا شىقتى. قىستىڭ قاراڭعى ءتۇنى، قارا كوك اسپاننان ىزعار بىلىنەدى. شىڭىلتىر اۋا بار، كوك الەمىندە سانسىز جۇلدىزدار جىمىڭدايدى.
ونىڭ كوز الدىنا قاراۋىتقان ءبىر شوق مانگو اعاشى ايقىن ەلەستەپ كەتتى. شىم-شىتىرىق وي باسىپ، جاڭىلىستىرا بەردى. سالقىن شوپكە وتىرا كەتتى دە تاستان شاپقان بەينەدەي قيمىلسىز قاتىپ قالدى. كوزىنە جاس تا كەلمەدى. ءبارى دە كەبىر تارتىپ قالعانداي.
وسىنداي ءبىر قالىپتا قانشا وتىرعانىن دا بىلمەدى، ەندى بىردە ءمۇزداپ توڭعانىن سەزدى، قالتىراپ كەتتى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولدى. شەتىنەن كەمىتىلىپ، تاۋسىلا باستاعان قيىق ايدىڭ الا قوڭىر بۇلىڭعىر ساۋلەسى قارا اسپاننىڭ جيەگىنە بوز تاڭداق تۇسىرە باستادى. دۇنيەنى تابىتتاي تىلسىم تىنىشتىق باسىپ العان. كومولا زورعا تۇردى دا ۇيگە كىردى.
ەرتەڭىنە ۇيقىدان ويانعاندا باسىندا وتىرعان شويلودجانى كوردى. ساسكە ءتۇس بولىپ قالعان شىعار دەپ، قىستىققان قىز اسىعا تۇردى.
— تۇرما، ءسىڭلىم، ءۇيىقتاي تۇر ءالى دە. مۇمكىن سىرقاتتانىپ قالعان بولارسىڭ؟ ءوڭىڭ جۇدەپ، كوز الدىڭا كوك سىزىقتار جۇگىرگەن بىردەمە بولعان عوي ساعان. ماعان نەگە ايتپايسىڭ ونىڭدى؟ — شويلودجا توسەككە كەلىپ وتىردى دا، كومولانىڭ موينىنان قۇشاقتادى.
قىز جۇرەگى تۋلاي سوعىپ كەتتى، ودان ءارى شىدامى جەتپەدى، شويلودجانىڭ قولتىعىنا بەتىن باستى دا سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. شويلودجا دا ەشتەڭە ايتپادى، قاتتى قىسىپ كومولانى قۇشاقتاي بەردى. ءبىراق ءبىر ساتتەن كەيىن كومولا ونىڭ قۇشاعىن جازدى دا، تۇرەگەلدى، كوز جاسىن ءسۇرتتى، سودان كەيىن زورلانا كۇلدى.-
قوي كۇلمەشى، — دەدى شويلودجا، — مەن كوپ قىزداردى كورگەن ەدىم، ءبىراق سەندەي تۇيىق ادامدى كەزدەستىرگەن ەمەن. جاسىرىپ قالام دەپ ۇمىتتەنبە، مەنەن ۇندەمەي قۇتىلام دەپ تە ويلاما! مۇنىڭ سەبەبىن ءوزىم-اق ايتىپ بەرەيىن، تىڭداعىڭ كەلە مە؟ رومەش-بابۋ اللاحابادتان ءالى ءبىر دە حات جولداعان جوق، — مىنە سەنى بۋلىقتىرعان جاي، نامىسقويىن قارا مۇنىڭ! ءبىراق ونىڭ شارۋاسى بولىپ كەتكەن، تۇسىنسەڭشى ەكى كۇننەن كەيىن قايتىپ كەلەتىن بولادى. نەسىنە اشۋلاناسىڭ، ۋاقىت تۇتقاسى ونىڭ قولىندا ەمەس قوي! جەتتى ەندى! ال ءسىڭلىم، مەن ساعان اقىل ايتىپ جاتىرمىن-اۋ، ەگەر سەنىڭ ورنىڭدا بولسام، مەن دە وسىنداي كۇيگە تۇسەر ەدىم! بولماشى ءۇشىن كوزىن بۇلايتىن ايەل بايعۇس-اي. مىنە، كوز جاسىڭ قۇرعاپ ەدى، كۇلە باستادىڭ. ويلاما ەندى ونى!
شويلودجا وسى سوزدەردى ايتىپ كومولانى وزىنە تارتتى:
— شىنىڭدى ايتشى، سەن ءقازىر عوي ونىڭ بۇل قىلىعىن ەش ۋاقىتتا دا كەشىرمەيمىن دەپ ويلايسىڭ، ءا؟
— يە، يە، سەن ءدال ۇستىنەن ءتۇستىڭ.
شويلودجا قىزدىڭ بەتىنەن قاقتى.
— ارينە، سولاي، مەن وسىلاي شىعار-اق دەپ ويلاپ ەدىم! — نەسى بار، كورەرمىز!
ءدال سول كۇنى، كومولامەن ارادا بولعان اڭگىمەدەن كەيىن شويلودجا اللاحابادقا اكەسىنە حات جولدادى.
"كومولا رومەش-بابۋدان حات-حابار الا الماي رەنجىپ قالدى، — دەپ جازدى ول. — ول سورلى بەيتانىس قالادا جالعىز ءوزى عوي. ال رومەش بولسا، ۇنەمى ساپاردا جۇرەدى، ونىڭ ۇستىنە حات تا جازبايدى، ال ءبۇل كومولاعا قانداي اۋىر! رومەش اللاحابادتاعى شارۋاسىن وسى ۋاقىتقا دەيىن نەعىپ تىندىرا المادى. ارينە ول كوپ ۋاقىتتى دا كەرەك ەتەدى عوي، سوندا دا بىر-ەكى حات جازا سالۋعا ۋاقىت تابۋ قيىن بولىپ پا!"
چوكروبورتي اعاي رومەشپەن كەزدەسكەن جەردە شويلودجا حاتىنىڭ كەي جەرىن بايانداپ بەردى دە، جاقسىلاپ تۇرىپ ۇرىسىپ الدى.
رومەشتىڭ كومولاعا شىنىمەن-اق كوڭىلى اۋعان ەدى، بۇل ونىڭ باتىلسىزدىعىن ارتتىرا بەردى. اللاحابادتان كۇيبەڭدەپ شىعا الماعانى دا سول ەدى، ونىڭ ۇستىنە مىنە چوكروبورتي اعاي كەزدەسىپ، شويلودجا جازعان حات جايىن ايتىپ بەردى.
ول كومولانىڭ ءوزى جوقتا ساعىناتىنىن دا ءتۇسىندى، جالعىز-اق مۇنى حاتقا جازۋعا ونىڭ ءداتى شىدامايدى.
كومولانىڭ سۇيەتىنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، رومەشتىڭ ىنجىقتىعى دا جويىلا بەردى. ەندى جالعىز ءوزىنىڭ عانا ەمەس، قىز باقىتىن دا ويلاۋ كەرەك. سۋ ورتاسىنداعى قۇمدى ارالدا اللا تاعالا ولاردى جاي عانا بىر-بىرىنە كەزىكتىرە سالعان جوق، قوس جۇرەكتى تابىستىرعان دا ۇيلەستىرگەن-دى. رومەش وسىنى ويلادى دا بىردەن كومولاعا حات جازۋعا وتىردى.
ول حاتتى بىلاي باستادى:
"سۇيىكتىم مەنىڭ! بۇل حاتتى جاي شارت-مىندەت ساناپ جازىپ وتىر دەپ ويلاما. دۇنيەدە سەنى باسقا جانعا تەڭگەرەتىن بولسام، حات باسىن بۇلاي باستاماعان بولار ەدىم. ەگەر ءبىر كەزدە ويىڭا كۇدىك سالسام، نازىك جۇرەگىڭە جاراقات تۇسىرسەم، وندا وسى ءبىر سۇيىكتىم مەنىڭ دەپ ادال ايتىپ وتىرعان ءسوزىم، كۇدىگىڭدى سەيىلتىپ، جارا-قاسىرەتىڭدى ايىقتىراتىن بولسىن.
يە، بۇل جايىندا جازۋعا بولار ما. بۇل كۇنگە دەيىن مەنىڭ قىلىقتارىم ساعان ازاپ-قايعى بەردى. ەگەر ءالى دە ماعان وكپەلى بولساڭ، — اقتالۋعا تىرىسپايمىن جالعىز-اق ايتارىم، ەندى دۇنيە-دەگى ەڭ سۇيىكتىم سەنسىڭ، دۇنيەدە سەنەن قىمبات جان جوق ماعان. ەگەر بۇل ايتىلعان سوزدەر سەن كەشكەن قايعى-ازاپ پەن رەنىشتى ۇمىتتىرا الماسا، باسقا قانداي امالدىڭ بارىن دا بىلە المايمىن.
ءسويتىپ، كومولا، مەن سەنى سۇيىكتىم دەي وتىرىپ، كۇدىك پەن رەنىش كۇڭگىرتتەنگەن وتكەن كۇنمەن ءبىرجولا حوش ايتىسىپ، الداعى كۇندە ءوزىڭدى عانا سۇيۋگە بەل بايلادىم. ءبىر نارسە جونىندە عانا جالبارىنامىن: ەڭ قىمباتتىم ءوزىڭسىڭ، سوعان سەن. ەگەر ءبۇل سوزگە ەت-جۇرەگىڭمەن قۇلاي سەنسەڭ، ماعان كۇدىك كەلتىرىپ، سۇراۋ سالمايتىن بولاسىڭ! سۇيدىرە الدىم با ءوزىمدى، ماحابباتىڭا نە بولا الدىم با، سۇراۋعا باتىلىم جەتپەيدى، يە، سۇراۋدىڭ دا قاجەتى جوق. مەنىڭ سەزىمىمە وراي وز جۇرەگىڭنىڭ تولقىنار، ىستىق سۇيىسپەنشىلىكپەن ءۇنسىز جاۋاپ، ءتىل قاتار كۇنى دە تۋار، مەن بۇعان كامىل سەنەمىن. ءوزىمنىڭ ساعان دەگەن ماحابباتىم سونى حابارلايدى. ءوزىمدى سەنىڭ جۇرەگىڭە نە بولارلىق اداممىن دەپ سانايتىنداي مەن نەسىبەم تاسىپ كەتكەن ادام ەمەسپىن، سوندا دا مەنىڭ ساعان دەگەن وسى تابىنۋشىلىعىم نەعىپ زايعى بولماق، نەعىپ جاۋاپسىز قالماق. حات ساعان ازداپ وعاش كورىنەرىن دە تۇسىنەمىن. ول ءوزى مەكتەپ بالالارىنىڭ مازمۇنداماسىنا دا ۇقساپ كەتىپ تۇرعان بولار — قالاساڭ جىرتىپ تاستا. جۇرەكتەگى سەزىمدى قاعازعا ءتۇسىرىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ماحاببات سىڭار جاق بولمايدى، ول — قوس جۇرەكتىڭ ءىسى. حاتتى بىرەۋى عانا جازىپ وتىرعان سەبەپتى ول ءبارىن جەتكىزىپ ايتىپ بەرە المايدى، وعان ءتىپتى ەكى جاققا بىردەي دۇرىس اۋەن تابۋ دا قيىن.
شىن حاتتاردى مەن ساعان ارامىزدا تۇسىنىستىك تۋىپ، سەنىم ورناعان كەزدە عانا جازا الامىن. ەسىك-تەرەزە اشىق تۇرسا عانا جەل ءۇي ءىشىن ەركىن ارالاپ وتە الادى. قىمباتتى كومولا، سەندىك جۇرەكتىڭ ەسىگىن مەن قاشان شالقالاپ اشا الار ەكەنمىن؟
مۇنىڭ ءبارى بىرتىندەپ، ءوز ۋاقىتىمەن كەلەتىن بولار، سابىرسىزدىق — ۇياتسىزدىڭ ءىسى. مەن وسى حات قولىڭا تيگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە ازاندا ورالاتىن بولامىن. ءوزىمىزدىڭ جاڭا مەكەنىمىزدەن شىعىپ قارسى العانىڭدى قالار ەدىم.
ۇزاق ۋاقىت ءبىز باسپاناسىز بولدىق، مەن ەندى كۇتە المايمىن. بۇل جولى وزىمدىك تۇراق-مەكەنگە ورالماقپىن. جۇرەگىمدى تۇتقىنداپ العان ادامدى سول ءۇيدىڭ يەسى ەسەبىندە كورۋگە قۇشتار-اقپىن. بۇل ءبىزدىڭ ەكىنشى "ءساتتى كوزقاراسىمىز" بولادى. ال العاشقىسى — ايلى تۇندە، قۇلازىعان وزەننىڭ قۇم جاعاسىندا وتكەنى ەسىڭدە مە سەنىڭ؟
باسپاناسى دا، ىقتاسىنى دا جوق، اعايىن-تۋعان دا، كورشىلەر مەن دوستار دا جوق ەدى — ءبىز ۇيدەن قيان الىستا ەدىك. سوندا بۇل ءتۇس سياقتى، ساعىم سياقتى كورىنگەن. سول سەبەپتى شىن ماعىناسىنداعى ناعىز "ءساتتى قاراستى" كۇتۋدەمىن، — ەركە دە اشىق تاڭدا، كادۋىلگى ءومىردىڭ وزىندە كۇتەمىن.
ءوز ءۇيىمىزدىڭ الدىندا ەرتەڭگى كۇن ساۋلەسىنە مالىنىپ، كۇلە قاراپ تۇرعان شاعىڭدى ءوز جۇرەگىمدە ماڭگى-باقي ساقتاپ قالارمىن. سول ءساتتى اسىعا، قۇمارتا كۇتەمىن.
سۇيىكتىم! مەن ءوز جۇرەگىڭنىڭ قاقپاسى الدىندا قوناق ەسەپتى كۇتىپ تۇرمىن، قۋا كورمەشى مەنى!
مارحاباتىڭدى تىلەگەن رومەش".
وتىز جەتىنشى تاراۋ
مۇڭلى جۇرگەن كومولانىڭ كوڭىلىن كوتەرمەك بولعان شويلودجا:
— سەن بۇگىن ءوز بۋنگالوڭا بارماۋشى ما ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، ەندى وندا بارۋدىڭ قاجەتى جوق.
— ءۇي ءىشىن جيىستىرىپ بولىپ پا ەدىڭ؟
— يە، اپاتاي، ءبارى ءبىتتى ەندى.
از-كەم ۋاقىتتان كەيىن تاعى دا شويلودجا كەلدى.
— ءوزىڭدى قۋانتىپ تاستايمىن، سۇيىنشىسىنە نە بەرەسىڭ، ءسىڭلىم؟
— مەندە ەشتەڭە دە جوق قوي، ديدي.
— ءتىپتى تۇگىڭ دە جوق پا؟
— ءتىپتى.
شويلودجا قىزدىڭ يەگىنەن قاقتى.
— ارينە، بىلەم عوي، وزىڭدەگىنىڭ ءبارىن ءبىر ادامعا عانا باعىشتاعانسىڭ عوي. راس پا؟ ال مىناعان نە ايتاسىڭ؟ — ول قالتاسىنان حاتتى الدى.
حات سىرتىنداعى رومەش قولىن تانىعان كومولا قۋارىپ كەتتى. تەرىس اينالا بەردى.
— جارايدى، نامىسقا تىرىسا بەرۋىڭ جەتتى ەندى! مەنىڭ قولىمنان تەزىرەك الۋدى ويلاپ تۇرعانىڭدى مەن بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ كۇلشى كانە، ايتپەسە بەرمەيمىن! ايتقانىمدا تۇرىپ قالاتىنىمدى كورەرسىڭ!
سول شاقتا "اپاتايلاپ"، ايقاي سالىپ ۋمي كىرىپ كەلدى. قولىندا جىپكە بايلاپ سۇيرەتكەن سابىن قالبىرى بار. كومولا ونى كوتەرىپ الدى. قۇشىرلانا ءسۇيىپ، ىشكى ۇيگە الىپ باردى. ويىنشىعىن قالدىرىپ قويعان ۋمي ايقاي كوتەرىپ ەدى، كومولا بوساتپادى، جۇباتپاق بولىپ الدەنەلەردى ايتىپ، بەتىنەن شوپىلدەتە ءسۇيىپ، ايمالاي بەردى.
— مەن جەڭىلدىم، جەڭىپ كەتتىڭ سەن! — دەدى ونىڭ ارتىنان ەرە كىرگەن شويلودجا. — شىدامدىلىعىڭا بولايىن! مەن ءبۇيتىپ توزىمدىلىك كورسەتە الماعان بولار ەدىم. ال روي، ءسىڭلىم، مىنە، باسىما بالە تىلەپ نەم بار! — شويلودجا وسىنى ايتتى دا، حاتتى توسەك ۇستىنە تاستادى. كومولانىڭ قولىنان ءۋميدى الدى دا شىعىپ كەتتى. كومولا كونۆەرتتى اشۋعا باتىلى جەتپەي كوپ وتىردى. اقىرى زورعا دەگەندە اشىپ جۇگىرتىپ وقي باستاپ ەدى، بەتى وت بولىپ جانىپ كەتتى. ەندى كوڭىلىن ورنىقتىرىپ قايتا وقي باستادى. اقىرى سوڭىنا دا جەتتى. حاتتاعى ايتىلعاننىڭ ءبارىن بىردەي كومولا تۇسىنە الدى ما، — ول اراسىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر وسى شاقتا قولىنا الدە ءبىر لاس نارسەنى ۇستاپ تۇرعانداي سەزىندى. ويتكەنى ءبۇل حات جات ادامنىڭ وشاق باسىن قۇرۋعا شاقىرۋى ەمەس پە! سونىڭ ءبارىن رومەش كوپتەن بىلگەن، ءبىراق ايتپاعان. كومولا قاتتى جابىرلەنىپ قالدى. گادجيپۋرعا كەلگەننەن بەرى وعان ايرىقشا كوڭىل اۋدارىپ، جىلى قاراي باستاسا، سونىڭ سەبەبىن رومەش شىنىمەن-اق ءوزىنىڭ رومەش بولعاندىعىنان ىزدەيتىن بولعانى ما. كومولا ونى كۇيەۋىم دەپ جىلى ۇشىرايتىنىن ول نەلىكتەن تۇسىنبەيدى ەكەن؟ يە، رومەش ونى تۇسىنبەيدى،"جەتىم" قىزعا سۇيىسپەنشىلىك حات جازىپ، مۇسىركەپ وتىرعانى دا سودان. اپىراۋ، مۇنىڭ بۇلاي ەمەس ەكەنىن كومولا ەندى ءقايتىپ دالەلدەي الماق؟ ماڭدايىنا وسىنداي ءبىر ماسقارا، باقىتسىزدىقتىڭ تاپ بولاتىنىنداي، تاڭىرگە نە جازىپ ەدى سونشا؟! گانگ وزەنى جاعاسىنداعى رومەش ءۇيى ەندى مۇنى جۇتىپ قويار ءبىر عالامات قورقىنىش سياقتانىپ كەتتى. قۇتىلۋدىڭ شاراسى نە؟ بۇدان ەكى كۇن بۇرىن رومەش وسىنداي ءبىر الاپات اكەلەر دەگەن وي ونىڭ تۇسىنە دە ەنگەن جوق ەدى-اۋ!
سول شاقتا ۇيگە ۋمەش كىردى دە، ازىراق جوتەلىپ قويدى. كومولا ءوزىن بايقاماي وتىرعانىن سەزدى دە:
— شەشەتاي! — دەپ دىبىس بەردى.
كومولا بەرى بۇرىلعاندا، ۋمەش جەلكەسىن قاسىدى دا، بىلاي دەدى:
— بۇگىن سيدحۋبابۋ قىزىن ۇزاتاتىن كورىنەدى، كالكۋتتادان كۇيشىلەر شاقىرىپتى.
— جاقسى-اق بولعان، ۋمەش، — دەپ جاۋاپ بەردى كومولا، — بار، كورە عوي.
— ەرتەڭ تاڭەرتەڭ گۇل اكەلەيىن بە، شەشەتاي؟
— جوق، جوق، جانىم، گۇل كەرەك ەمەس. ۋمەش كەتەيىن دەپ ىڭعايلانا بەرىپ ەدى، كومولا ونى شاقىرىپ الدى:
— سەن بۇگىن تويعا باراسىڭ عوي، مىنا بەس رۋپيانى ال ۋمەش تاڭىرقاپ قالدى. مىنا بەس رۋپيانىڭ تويعا قانداي قاتىسى بارىن تۇسىنە المادى.
— شەشەتاي، مۇمكىن قالادان وزىڭە بىردەمە ساتىپ اكەپ بەرۋىمدى قالايتىن شىعارسىڭ؟
— جوق، ماعان ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس. بۇل اقشانى ءوزىڭ ال، كەرەك بولادى!
قىسىلىڭقىراپ قالعان ۋمەش ەسىككە بەتتەي بەرگەندە كومولا ونى تاعى توقتاتتى.
— ۋمەش، تويعا سەن وسى كويلەگىڭمەن باراسىڭ با، جۇرت نە دەمەك؟
ۋمەش جۇرتتىڭ بۇدان ءۇمىت كۇتەتىنىن، كيىم كيىسىن ءسوز ەتەتىنىن مۇلدە ويلاماعان ەدى. سول سەبەپتى دحوتيننىڭ تازا بولۋىنا ءمان بەرمەگەن-دى، كويلەگىنىڭ جوقتىعى دا ونى قامىقتىرماعان. سول سەبەپتى ول كومولا سوزىنە كۇلدى دە قويدى.
كومولا ەكى ءساريدى الىپ كەلدى دە ۋمەشكە ۇسىندى:
— ءما، مىنانى ال دا كيىپ ال.
سۋ جاڭا دا، ادەمى ماتانى كورگەندە ۋمەش قۋانىپ كەتتى، شەكسىز راقمەت العىسىن تانىتپاق بولىپ كومولانىڭ اياعىنا باس ۇرا بەردى. سودان كەيىن جۇرەگىن كەرنەگەن قۋانىشىن جاسىرماق نيەتپەن قاباعىنا كىربىڭ الدى دا شىعىپ كەتتى. ۋمەش كەتكەن سوڭ، كومولا كوزىنە ىركىلگەن جاستى ءسۇرتىپ تاستادى دا، تەرەزە الدىندا ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.
ۇيگە شويلودجا كىردى.
— ءسىڭلىم، سەن ماعان حاتىڭدى كورسەتەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ول. شويلودجانىڭ كومولادان جاسىرار سىرى بولمايتىن، سول سەبەپتى كومولانىڭ دا بارىنشا اشىق بولۋىن تالاپ ەتەر قاقىسى بار ەدى ونىڭ.
— مىنەكي، ديدي، — دەپ كومولا جەردە جاتقان حاتتى كورسەتتى.
"مۇمكىن اشۋى تارقاماعانى عوي ءالى"، — دەپ ويلادى شويلودجا.
سودان كەيىن حاتتى كوتەرىپ الدى دا، وقىپ شىقتى. وندا سۇيىسپەنشىلىك جايى كوپ ايتىلعان ەكەن، سوندا دا شويلودجاعا ءبىر ءتۇرلى وعاش كورىندى. ءوز كۇيەۋى زايىبىنا ءقايتىپ وسىنداي حاتتار جازدى، جوق، ءتىپتى وعاش نارسە!
— ءسىڭلىم، سەنىڭ كۇيەۋىڭ مۇمكىن روماندار جازىپ جۇرگەن بولار؟ — دەپ ول كومولاعا بۇرىلدى.
"كۇيەۋ" دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە كومولا سەلك ەتە قالدى.
— بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
— ءسويتىپ، بۇگىن ءوز بۋنگالوڭا بارماقپىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى شويلودجا.
كومولا باسىن يزەدى.
— بۇگىن نورسينحا-بابۋدىڭ جاماعاتى كەلمەكشى. ساعان ەرە بارىپ ىمىرت ۇيىرىلگەنگە دەيىن بىرگە بولسام با دەپ ەدىم، نە قىلارىمدى بىلمەي تۇرمىن؛ مۇمكىن سەنىمەن بىرگە شەشەم باراتىن بولار.
— جوق، جوق، ول بارىپ نە ىستەمەكشى، قىزمەتشىلەر بار عوي، — دەپ كومولا اسىعا جاۋاپ بەردى.
— يە، ونىڭ ۇستىنە ءوزىڭنىڭ قامقورشىڭ دا قولقاناتىڭ ۋمەش بار عوي، — دەپ شويلودجا كۇلە سويلەدى. — قورقاتىن رەتىڭ جوق.
وسى كەزدە ۋمي قارىنداش اكەلىپ، كەز كەلگەن نارسەنى شيمايلاپ، الدە بىردەمە دەپ بىلدىراپ ءجۇر ەدى. تەگى "مەن وقيمىن" دەسە كەرەك. كومولا ونى جۇمىسىنان ءبولىپ الدى. كىشكەنە قىز بالا ايقاي سالىپ قارسىلىق بىلدىرە باستاعاندا، كومولا وعان بىلاي دەدى:
— ءجۇر، مەن ساعان ءبىر ادەمى نارسە بەرەمىن. — ول بالانى بولمەگە الىپ كىردى. كەرەۋەتكە وتىرعىزدى دا، ايمالاي باستادى. ۋمي وتىرىپ بەرەم دەگەن سىيلىعىن تالاپ ەتتى. كومولا جاشىكتى اشتى دا، ەكى التىن بىلەزىكتى الىپ شىقتى. سونشالىقتى قىمبات ويىنشىق العان بالا قۋانىشى قوينىنا سىيماي كەتتى. كومولا بىلەزىكتى بالانىڭ بىلەگىنە سالدى. ۋمي بىلەزىك سىڭعىرلاعان قولىن ماقتانا كەرىپ، سىيلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن شەشەسىنە جونەلدى. ءبىراق شويلودجا ولاردى يەسىنە قايتارىپ بەرمەك ءۇشىن، سول ساتىندە اعىتىپ الدى.
— كومولا قىزىق ەكەن، ءوزى! بالا قولىنا مۇنداي نارسەنى نەگە بەرەدى؟ — دەپ قويدى.
سونداي ءجابىر كورىپ ادىلەتسىزدىككە دۋشار بولعان ۋمي جاراتقانعا جالبارىنا بەردى. سول شاقتا كومولا كەلدى.
— اپا، بۇل بىلەزىكتى مەن ۋميگە سىيلادىم، — دەدى ول
— مۇمكىن سەنىڭ ەسىڭ اۋىسقان شىعار؟ — دەدى تاڭىرقاعان شويلودجا.
— جوق، جوق، سەن ونى ماعان قايتارىپ بەرەم دەپ ويلاماي-اق قوي. ۋميگە القا جاساتىپ بەر.
— ەگەر دە ءدال سەندەي جانسىز دارحاندى كەزدەستىرسەم، كوزىم شىقسىن، — دەدى دە، شويلودجا كومولانى قۇشاقتاي بەردى.
— ەندى مەن بۇل ۇيدەن كەتتىم، ديدي. مەن مۇندا ومىرىمدە كورمەگەن باقىتقا كەزدەستىم، — دەدى كومولا. كوزىنەن ىستىق جاس بۇرشاقتاپ كەتتى.
— سەن ءبىر كوز كورمەس الىسقا كەتىپ بارا جاتقانداي سويلەيسىڭ-اۋ، — دەپ شويلودجا دا كوز جاسىن زورعا ۇستاپ قالدى. — ءبىزدىڭ ۇيدە ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەل بولا قويعان جوق. ءبىراق، مىنە قيىندىقتىڭ ءبارى ارتتا ەندى. ءوز ءۇيىڭنىڭ باقىتتى تۇتقاسى بولاسىڭ. ەگەر ءبىز بارا قالاتىن بولساق "وسىلاردان تەزىرەك قۇتىلسام" دەپ تە ويلارسىڭ!
كومولا ءيىلىپ سالەمدەسىپ، پرونام جاساعاندا، شويلودجا بىلاي دەدى:
— مەن ساعان ەرتەڭ تۇستەن كەيىن كەلەمىن.
كومولا ەشتەڭە دەپ تە جاۋاپ قاتپادى.
ول ءوز بۋنگالوسىنا كەلدى. ۋمەش تە وسىندا ەكەن.
— بۇل سەنبىسىڭ؟ تويعا نەگە بارمادىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول
— سەن وسىندا كەلەتىن بولعان سوڭ...
— مەنى ويلاپ تىنىشسىزدانۋدىڭ قاجەتى جوق. بار تويعا، مۇندا بيشون قالماق. كەشىكپە، تەز جونەل!
— ەندى كەشىگىپ تە قالدىم عوي.
— وقاسى جوق، توي قاشان دا قىزىق بولماي ما، جاقسىلاپ كورىپ ال ءبارىن دە.
ۋمەشكە كوپ جالىنۋدىڭ كەرەگى دە جوق ەدى. ول جينالا باستاپ ەدى، كومولا وعان:
— تىڭدا، اعاڭ كەلگەندە، سەن... — دەدى دە، سويلەمدى نە دەپ اياقتارىن بىلمەي مۇدىرە بەردى. ۋمەش اۋزىن اشىپ قالدى. از كىدىرىپ ويلانعان كومولا بىلاي دەدى: — ەسىڭدە بولسىن، اعاڭ سەنى جاقسى كورەدى. ەگەر وزىڭە بىردەمە كەرەك بولسا، سوعان بار، تاعزىم ەتىپ مەنەن پرونام تاپسىر، سودان كەيىن شارۋاڭدى ايت. — مەسەلىڭدى قايتارمايدى، تەك مەنەن پرونام تاپسىرۋدى ۇمىتا كورمە.
ۋمەش بۇل سوزدەردىڭ مانىنە تۇسىنبەسە دە:
— قالاي ايتساڭ، سولاي ەتىپ ورىندايىن، شەشەتاي، — دەدى. سودان سوڭ شىعىپ كەتتى.
— حانىم، سەن قايدا باراسىڭ؟ — دەپ سۇرادى بيشون ءتۇس ولەتىندە ودان.
— گانگقا شومىلۋعا بارامىن.
— شىعارىپ سالۋ كەرەك پە؟
— جوق، ۇيگە باس-كوز بول — كومولا وسى سوزدەردى ايتتى دا، وعان نە قىزمەتى ءۇشىن ەكەنى بەلگىسىز ءبىر رۋپيا بەردى. سودان كەيىن گانگ وزەنىن بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەتتى.
وتىز سەگىزىنشى تاراۋ
ءبىر كۇنى تۇسكى تاماقتان كەيىن وننودا-بابۋ حەمنولينيمەن بىرگە وتىرىپ شاي ىشپەككە قىزىنىڭ سوڭىنان جوعارى كوتەرىلدى. ءبىراق ونى جاتاتىن بولمەدەن دە، قوناق بولمەدەن دە ىزدەپ تابا المادى. ءۇي قىزمەتشىلەرىنەن سۇراپ، حەمنولينيدىڭ سىرتقا دا شىقپاعانىن ءبىلدى. وننودا-بابۋ قاتتى تىنىشسىزدانىپ توبەگە شىقتى. باياۋ سەمىپ بارا جاتقان قىسقى كۇننىڭ ءالسىز ساۋلەسى قالانىڭ كوز جەتەر جەرىندەگى قيان-قيلى ءۇي توبەلەرىنە ءتۇسىپ تۇر. ەركىن سامال ەسەدى. حەمنوليني توبەدەن جوعارى كوتەرىلگەن مۇنارا كولەڭكەسىندە ءۇنسىز وتىر ەكەن.
ول ءتىپتى ارت جاعىنان وننودا-بابۋدىڭ كەلگەنىن دە ەستىمەي قالدى. تەك اكەسى جاقىن كەلىپ، يىعىنان قاققاندا عانا حەمنوليني شوشىپ كەتتى، سودان كەيىن ۇيالىپ، قىسىلىپ قالدى. ول تۇرام دەگەنشە، وننودا-بابۋ قاسىنا وتىرىپ تا ۇلگەردى. ءبىر ۋاق ءۇنسىز وتىردى، سودان كەيىن كۇرسىنىپ الدى دا:
— ەگەر شەشەڭ ءقازىر ءتىرى بولسا، حەم! مەن ساعان ءقايتىپ كومەكتەسە الماقپىن؟
وسى ءبىر اياۋلى سوزدەردى ەستىپ، حەمنوليني تەرەڭ ۇيقىدان ويانعانداي بولىپ كەتتى. اكەسىنە قارادى، اكە كەلبەتىندە بۇعان دەگەن قانشاما سۇيىسپەنشىلىك، قانشاما جانى اشىرلىق سەزىم، قايعى-قاسىرەت بار دەسەڭشى! وسى ءبىر از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ول قانشاما وزگەرىپ، شوگىپ قالعان. حەمنوليني باسىنا تونگەن الا-بوتەن قايعى داۋىلىن ونىڭ، ءبىر ءوزى كوتەرمەدى مە، قىزىنىڭ جارالى جۇرەگىنە ءدارۋ تابام دەپ تالپىنبادى ما! سونىڭ ءبارى دە زايعى كەتەر ارەكەتتەر ەكەنىن بىلگەن سوڭ، مىنە ەندى قىز اناسىن ەسىنە الىپ وتىر. ءوز ماحابباتىنىڭ ەشقانداي اسەرى بولمادى، شەر باسقان كوكىرەگىن قاق ايىرىپ ەرىكسىز كۇرسىنىپ تە الدى. وسىنىڭ ءبارى نايزاعاي جارقىلىنداي جالعىز ساتتە سونشالىقتى ايقىندىقپەن حەمنولينيدىڭ كوز الدىنا كەلىپ تۇرا قالدى. ۇيالىس سەزىمى ونى ءدۇر سىلكىندىردى. قاراڭعىلىق شوقتىعىنا باتقان دۇنيە تىرشىلىگىن تانىتار بولىپ قايتا ورالعانداي. حەمنوليني ءوز مىنەزى ءۇشىن ۇيالعانداي بولدى. ول سوڭعى كۇندەردە تۇگەل باۋراپ، شىرماپ الگان وتكەن كۇن ەلەستەرىنەن ارىلدى دا:
— اكە، دەنساۋلىعىڭ قالاي؟ — دەپ سۇرادى.
دەنساۋلىعى؟ وننودا-بابۋ ءوز دەنساۋلىعى جايىندا قاشان اڭگىمە بولعانىن دا ۇمىتىپ قالعان.
— مەنىڭ دەنساۋلىعىم با؟ — دەدى ول — مەنىڭ كوڭىلىم تەتىك قوي، جانىم، ءبىراق سەنىڭ ءجۇزىڭ سىنىق، مەنى سول قورقىتادى. مەنىڭ جاسىمداعى ادامعا نە بولۋشى ەدى. ال سەنىڭ جاسىڭدا مىناداي تاعدىر سوققىسى بار دەنساۋلىعىڭدى قۇرتىپ كەتپەك، — وننودا-بابۋ قىزىن اقىرىن عانا ارقادان سيپادى.
— انام ولگەندە مەن نەشە جاستا ەدىم، ايتشى، اكە؟ — دەپ سۇرادى حەمنوليني.
— سەن وندا، ءۇش جاستا بولاتىنسىڭ، بىلدىرلاپ سويلەي بەرەتىنسىڭ.
— ما قايدا؟ — دەپ سۇراعانىڭ مەنىڭ ءالى ەسىمدە. سەن اتاڭدى بىلمەيسىڭ عوي. ويتكەنى ول سەن تۋماي تۇرىپ ولگەن-دى. سول سەبەپتى اناڭ اكەسىنە كەتتى دەگەنىمنەن ەشتەڭە تۇسىنگەن جوق ەدىڭ. تەك شەرلەنە قاراپ وتىرا بەرگەنسىڭ. سونان كەيىن قولىمنان ۇستاعانسىڭ دا قاڭىراپ بوس تۇرعان اناڭنىڭ بولمەسىنە جەتەكتەي جونەلگەنسىڭ. سول قۇلازىعان بولمەدەن انامدى تاۋىپ بەرەدى دەپ سەنگەن ەدىڭ. سەن اكەڭدى تىم ۇلكەن، تىم كۇشتى دەپ ءتۇسىندىڭ عوي، سول كۇشتى اكەڭنىڭ وراشولاق ەكەنىن بىلگەن دە جوقسىڭ. مىنە بۇگىن سولاردى ەسكە الا وتىرىپ، ءقازىر ءبىز ءبارىمىز دە قانداي دارمەنسىز جاندارمىز! دەپ ويلايمىن. قۇداي تاعالا اكەڭە ۇلكەن جۇرەك بەرگەندە، اكىمشىلىك دەگەننەن ماقۇرىم قالدىرىپتى. — وننودا-بابۋ قولىن قىزىنىڭ يىعىنا سالدى.
حەمنوليني سول ءبىر مارقاماتتى دا قالتىراعان قولدى سيپاي باستادى.
— مەن انامدى بىلە دە بەرمەيمىن، — دەپ باستادى ءسوزىن، — تەك تالما ءتۇس شاعىندا توسەكتە جاتىپ كىتاپ وقيتىنى عانا ەسىمدە. ال مەن بولسام ونىسىن ۇناتپاۋشى ەدىم، قولىنان كىتاپتى الۋعا تىرىساتىنمىن.
اكەلى-بالالى ەكەۋى تاعى دا وتكەن كۇن ەلەسىنە شومىپ كەتتى. مارقۇم انانىڭ قانداي بولعانىن، ونىڭ نەنى جاقسى كورگەنىن، وزدەرىنىڭ ول كەزدە قانداي تىرشىلىك قۇرعانىن ءسوز ەتە وتىرىپ، كۇننىڭ باتىپ، اسپان الەمى مىس-كۇرەڭ رەڭككە قالاي اۋىسقانىن بايقاي الماي قالدى. ءسويتىپ، شۋلى كالكۋتتا قالاسىنداعى ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ توبەسىندە اكەلىك، بالالىق ماڭگى ماحاببات تابىستىرعان ەكەۋ — كونە كارت پەن جاس قىز وتىردى. ولار قارا كۇڭگىرت تارتىپ، بوياۋى ءوشىپ بارا جاتقان اسپان الەمىنەن شىق مونشاقتارى تۇسكەنشە ورىندارىنان قوزعالمادى.
سول شاقتا باسپالداقتا دجوگەندرونىڭ اياق دىبىسى ەستىلدى. سۇقپاتتى اڭگىمە ءۇزىلىپ قالدى، ەكەۋى دە ۇرەيلەنە ۇشىپ تۇردى.
— بۇل نە، حەم بۇگىن جۇرتتى توبەدە قابىلدايتىن بولعان با؟ — دەپ دجوگەندرو تەسىلە قارادى.
دجوگەندرو اشۋلى ەدى. بۇل ءۇيدى كۇنى-تۇنى باسىپ تۇرعان قايعى جاس جىگىتتى توزبەستىك حالگە جەتكىزگەن ەدى. ءوز ورتاسىندا حەمنىڭ وتپەگەن تويى جايىندا تۇسىنىك بەرۋگە تۋرا كەلىپ قالعاندا ول ۇنەمى ءبىر قيىن جاعدايعا دۋشار بولا بەرەتىن، سول سەبەپتى ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىساتىن.
— حەمنىڭ قىلىعى ءوتىپ بارا جاتىر، — دەدى ول، — بۇل قىلىق ءارقاشان اعىلشىن روماندارىن وقىعان قىزداردا بولادى. "رومەش تاستاپ كەتتى، مەندە ەندى تىرشىلىك قىزىعى بولماۋعا ءتيىستى!"— دەپ ويلادى حەم. مىنە سونى ەندى جانىن سالىپ بارىمىزگە تانىتقىسى، يلاندىرعىسى كەلەدى. ويتكەنى رومان وقىعانداردىڭ ىلۋدە بىرىنە عانا سونداي ءبىر قولايلى جاعداي، ماحابباتتان الدانىپ، تورىعۋ جاعدايى كەزىگەدى عوي.
قىزىن دجوگەندرونىڭ سايقى مازاعىنان قورعاۋ ءۇشىن وننودا-بابۋ بىلاي دەدى:
— ءبىز حەم ەكەۋمىز بۇل جەردە اڭگىمەلەسىپ قانا وتىرمىز. — حەمدى توبەگە ونىڭ ءوزى الىپ شىققان سياقتى.
— ۇيدە، شاي ءىشىپ وتىرىپ سويلەسۋگە بولمايتىن با ەدى؟ حەمدى ۇنەمى كوتەرمەلەي بەرەسىڭ، اكە. ەگەر ءدال وسىلاي بولا بەرەتىن بولسا، مەنىڭ بۇل ۇيدەن بەزىپ كەتۋىمە تۋرا كەلەدى، — دەپ سالدى دجوگەندرو.
سول شاقتا حەمنوليني.
— اكە، سەن ءالى شاي ىشكەن جوقسىڭ با؟ — دەپ وقىس سويلەپ قالدى.
— شاي كەشقۇرىم، باتار كۇننىڭ قىزىل اراي جالقىنىمەن بىرگە كەلەر اقىندىق شابىت ەمەس قوي. ونىڭ ۇستىنە سەن ءۇي توبەسىندە بۇلاي وتىرا بەرسەڭ، شايدىڭ ءوزى دايىن بولا قالمايتىنىن ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس، — دەگەن اعاسىنىڭ كەكەتىندى داۋسى ەستىلدى.
حەمنوليني ءوزىن ايىپتى ساناپ قالماسىن دەپ وننودا-بابۋ اسىعا سويلەدى.
— مەن بۇگىن شاي ىشپەۋگە بەل بايلادىم.
— نەمەنە، بۇگىن ەكەۋىڭ دە تاقۋا بولا قالعانسىڭدار ما؟ — دەپ سۇرادى دجوگەندرو، — وندا مەن قايتپەكپىن، جەل وپپاقپىن با؟
— جوق، تاقۋالىق بۇل جەردە ەسەپ ەمەس. مەن بۇگىن ۇيىقتاي الماي شىقتىم. سول سەبەپتى شاي ىشپەگەن دۇرىس دەپ تاپتىم.
ال شىندىعىندا وننودا-بابۋدىڭ شاي ىشكىسى كەلىپ-اق وتىر ەدى، ءبىراق ول ەندى تۇرا سالىپ بىردەن كەتىپ قالۋدى ءجون كورمەدى. كوپتەن بەرى حەمنولينيدىڭ اشىلا سويلەگەنى وسى. ءدال وسى ءبىر تىنىشتىعى مول ءۇي توبەسىندە وتىرعانىنداي ولار بۇرىن اقتارىلا سىرلاسا الدى ما، ول اراسى وننودا-بابۋدىڭ ەسىندە جوق. ەگەر بۇل اڭگىمە ءقازىر ءۇزىلىپ قالسا، ەندى قايتىپ جالعاي دا المايسىڭ: كەدەرگى جاسادىم دەگەنشە سىناپتاي سۋسىپ جوق بولىپ كەتتى دەپ ءبىل سول سەبەپتى وننودا-بابۋ بۋى بۇرقىراعان اق شاينەكتىڭ شاقىرىپ تۇرعانىنا قاراماعان.
حەمنوليني اكەسىنىڭ بۇل اۋرۋدان شاي ىشپەسەم جازىلمايمىن دەگەنىنە سەنە المادى.
— ءجۇر، اكە، شاي ىشەيىك، — دەدى ول
وننودا-بابۋ ءوزىنىڭ ۇيىقتاي المايتىنىن سول ساتىندە ۇمىتتى دا، شاپشاڭ باسىپ داستارقان جايىلعان بولمەگە كەتتى.
وننودا-بابۋ بولمەگە كىرە بەرىپ، وكحويدى كوردى دە تىنىشسىزدانىپ قالدى. "جاڭا عانا حەم جۇبانعانداي، تىنىشتالعانداي بولىپ ەدى. وكحويدى كورىپ، تاعى دا مازاسىزدانىپ قالادى-اۋ، ءبىراق امال قايسى"، — دەپ ويلادى.
ارتىن الا حەمنوليني كىرىپ ەدى. وكحوي ۇشىپ تۇردى دا:
— دجوگەن، ال مەن كەتتىم، — دەدى.
— قايدا اسىعىپ باراسىز، وكحوي-بابۋ، قاۋىرت شارۋاڭىز بار ما ەدى؟ بىزبەن بىرگە شاي ءىشىڭىز، — دەپ توقتاتتى ونى حەمنوليني.
حەمنولينيدىڭ وكحويعا سونشالىقتى كوڭىل قوشىمەن سويلەگەنىنە وسىنداعىلاردىڭ ءبارى دە تاڭىرقاسىپ قالدى. وكحوي قايتا كەلىپ وتىردى. سودان سوڭ:
— ءسىز كەلمەي تۇرىپ ەكى كەسە شاي ءىشىپ العان ەدىم، ال ەندى قالاساڭىز تاعى دا بارمىن ىشۋگە، — دەپ قويدى.
— شايعا كەلگەندە جالىندىرمايتىنىڭىز بەلگىلى، — دەپ كۇلدى حەمنوليني.
— ءتاڭىرىم مەنى سولاي جاراتقان عوي، اسا ءبىر بۇلگىن تۋىپ قالماسا، جاقسى نارسەدەن نەگە باس تارتايىن.
— جاقسى نارسەنىڭ ءوزى دە سەنەن بەتالدى تەرىس اينالىپ كەتپەسىن دەپ جالبارىنام، — دەپ قويدى دجوگەن.
اقىرى ۇزاق ۋاقىتتان كەيىن وننودا-بابۋ داستارقانى ۇستىندە تاعى دا اڭگىمە شەرتىلدى. حەمنوليني ادەتىندە اقىرىن بۇيىعى كۇلەتىن ەدى، ال بۇگىن جۇرتتان جىرىلا قاتتىراق كۇلىپ وتىردى.
— وكحوي-بابۋ، وپاسىزدىق جاسادى، اكە، — دەپ حەم ازىلدەي سويلەدى. — ءسىزدىڭ ءدارىڭىزدى ىشپەگەنىڭىزگە كوپ بولدى، ءبىراق سوعان قاراماستان دەنساۋلىعى دا جامان كورىنبەيدى. ءسىزدى سىيلاسا، تىم بولماسا، باسى اۋىرۋى كەرەك قوي. مۇندايلاردى دارىگەرگە وپاسىزدىق جاساعاندار دەپ اتايدى.
وننودا-بابۋ قۋانا كۇلدى. جاقىن ادامدارى ونىڭ دارى-دارمەك سالاتىن قوبديشاسىنا كوڭىل اۋدارىپ جاتىر. ال مۇنى قارت ءوزى ۇيىندە ورناي باستاعان تىنىشتىقتىڭ نىشانى دەپ سانايدى، بويىن كوتەرتپەگەن بار اۋىرتپالىقتان ارىلىپ، سەرگىپ، كوتەرىلىپ قالعانداي بولدى.
— مەن بىلەمىن، سەندەر بۇل كىسىنىڭ بەتىن قايتارماق بولىپ وتىرسىڭدار. مەنىڭ دارىمە حوش كوڭىل كورسەتەتىن جالعىز وكحوي ەدى، سونى دا ايىرىپ الماقسىڭدار عوي!
— ساسپاڭىز، وننودا-بابۋ، — دەپ جاۋاپ بەردى وكحوي، — مەنى اينىتا قويۋ وڭاي بولماس
— سەن ءسويتىپ ارام اقشا سياقتى ەكەنسىڭ عوي، ايىرباستاپ الساڭ پوليسياعا جاعاسىڭ، — دەپ قويدى دجوگەندرو.
وننودا-بابۋ داستارقانىنىڭ باسىندا تۋعان وسى ءبىر كوتەرىڭكى اڭگىمە اقىرى سوڭعى كۇندەردىڭ جابىرقاڭقى كۇي-جايىن ىدىراتىپ جىبەردى.
ەگەر حەمنوليني كيىنەم دەگەن سىلتاۋمەن شىعۋعا ىڭعاي بىلدىرمەسە، بۇگىن شاي ءتىپتى ۇزاق ىشىلەتىن ەدى. وكحوي دا الدە ءبىر قاۋىرت شارۋاسىن ەسىنە الىپ كەتىپ قالماعان بولار-دى.
— اكە تەزىنەن حەمنولينيدى ۇزاتۋ قامىنا كىرىس، — دەدى دجوگەندرو.
وننودا-بابۋ تاڭىرقاپ قالدى.
— حەمنولينيدىڭ رومەشتەن اجىراسىپ كەتكەنى جايىندا جۇرت اراسىندا قيان-قيلى وسەكتەر تۋىپ ءجۇر، سول ءۇشىن كوپ ادامدارمەن ىلىگىسىپ تە قالىپ ءجۇرمىن. ەگەر دە شىندىقتى ايتسام ەشكىممەن ىلىنىسپەس ەدىم. ءبىراق حەمنىڭ جايىن ويلاپ، اۋزىمدى دا اشا المايمىن. — سول سەبەپتى جۇدىرىق جۇمساۋعا تۋرا كەلەدى. وكحويدىڭ جىمىسقىلاپ وسەك ايتىپ جۇرگەنىن ەستىپ ەدىم، — ۇيرەتىپ الۋعا تۋرا كەلەدى. ال حەمدى ۇزاتساق، سول وسەكتەردىڭ ءبارى دە ساپ بولار ەدى. سىبانىپ الىپ ەرتەدەن كەشكە دەيىن مىنا ءبىر دۇنيەنى ۇيرەتەم دەپ اۋرەلەنۋىمنىڭ دە قاجەتى بولماس ەدى. تىڭدا مەنى، كەشىكتىرە بەرمە ەندى.
— اپىر-اۋ، دجوگەن، كىمگە بەرمەكپىز ونى؟
— بىزگە قولايلى ءبىر-اق ادام بار. مىنا سياقتى وقيعادان كەيىن، مىنا سياقتى وسەك-اياڭنان كەيىن حەمگە لايىقتى كۇيەۋ تابۋ وڭاي بولمايدى. جالعىز عانا شاپپاي بەر بەيشارا وكحوي بار: ءدارى ءىش دەسەڭ — ىشەدى، ۇيلەن دەيتىن بولساڭ — ۇيلەنەدى دە.
— جىندانعان شىعارسىڭ، دجوگەن. حەم وعان كونەتىن بە ەدى؟
— ەگەر سەن ارا تۇسپەسەڭ، مەن ونى كوندىرەتىن بولامىن.
— اتاي كورمە، دجوگەن! — دەپ ۇرەيلەنە ايتتى، وننودا-بابۋ. — سەن حەمدى بىلمەيسىڭ. قورقىتام، كۇشتەيمىن دەپ ەرەگىستىرىپ الاسىڭ. ءالى دە ۋاقىت بار، وزىنە-وزى كەلسىن، تىنىشتالاتىن بولسىن. ول بەيشارا نە كورمەدى. توي قايدا قاشار دەيسىڭ.
— جوق، مەن ونى رەنجىتپەيمىن. رەنجىتپەي-اق ءىستىڭ جايىن ءبىرىڭعايلاۋعا بولادى. مەنى ۇرىس-كەرىستەن باسقا ەشتەڭە دە بىلمەيدى دەپ ويلايسىڭ با؟
دجوگەندرو كۇيىپ-پىسپە شىدامسىز ادام ەدى. سول كۇنى كەشكە حەمنوليني ءوز بولمەسىنەن شىعا بەرگەندە-اق:
— حەم، سەنىمەن اڭگىمە بار ەدى، — دەپ داۋىستادى.
حەمنولينيدىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. ءۇنسىز عانا اعاسىنىڭ سوڭىنان ەرىپ، قوناق ۇيگە كىردى، ورىندىققا وتىردى.
— اكەڭنىڭ دەنساۋلىعى تومەندەپ كەتكەنىن بايقايمىسىڭ، حەم؟ — دەپ باستادى دجوگەن ءسوزىن.
حەمنىڭ تىنىشسىزدانىپ قالعانى كەيپىنەن بايقالدى، سوندا دا ۇندەمەدى.
— ەگەر تەزىنەن ءبىر قاعازىن جاساماساق، اكەمنىڭ توسەك تارتىپ قالۋ ءقاۋپى بار دەمەكپىن.
اكە سىرقاتىنىڭ جايى تۇگەلىمەن وزىنە بايلانىستى ەكەنىن حەمنوليني بىردەن تۇسىنە قويدى. ول تومەن قارادى، ءساريىنىڭ ەتەگىن ۇستاپ وتىرىپ قالدى.
— وتكەن ءىس ءوتتى، — دەپ جالعادى ءسوزىن دجوگەندرو، — وتكەن ىسكە وپىنا بەرەتىنىڭ بىزگە وڭاي ەمەس. ەندى سەن اكەڭدى شىنىمەن جۇباندىرعىڭ كەلسە، انا ءبىر قولايسىز ۋاقيعانى مۇلدە ۇمىتاتىن بولاسىڭ. — وسىنى ايتتى دا، دجوگەن توقتالىپ قالدى. حەمنوليني نە ايتار ەكەن دەپ وتىر.
— تىنىشسىزدانباي-اق قوي، ول جايىندا مەن اكەممەن ەش ۋاقىتتا دا سويلەسپەسپىن، — دەپ حەم بۇيىعى سويلەدى.
— ارينە، سەن سويلەسپەيسىڭ عوي، ءبىراق بىرەۋدىڭ اۋزىنا قاقپاق قويا الاسىڭ با؟
— ماعان نە قىل دەيسىڭ سوندا؟
— وسى ءبىر كەۋلەپ كەتكەن وسەكتى توقتاتۋدىڭ ءبىر-اق امالى بار.
دجوگەندرونىڭ نە ايتقالى كەلە جاتقانىن اڭعارعان حەمنوليني اسىعا سويلەدى.
— اكەمدى ءبىراز ۋاقىت باتىسقا الىپ بارعان تەرىس بولماس ەدى. بىرنەشە ايدان كەيىن ءبىز قايتىپ ورالعاندا وسەك-اياڭ دا باسىلار ەدى.
— بۇل دا ويداعى ءۇمىتتى اياقتاي المايدى. سەنىڭ قايعى-قاسىرەتتەن ارىلعانىڭا كوزى تولىق جەتپەي تۇرىپ، اكە جۇرەگىندەگى دەرت جازىلمايدى، تىنىشتالىپ تا وڭبادى ول حەمنولينيدىڭ كوزىنەن جاس پارلاپ كەتتى. ءبىراق ول تەز ءسۇرتىندى دە:
— ايتشى ەندى، ماعان نە ىستە دەمەكسىڭ؟
— راس، ساعان مۇنى ەستۋ وڭاي ەمەس ەكەنىن دە بىلەمىن. الايدا ءبارىمىزدىڭ باقىتتى بولۋىمىزدى شىن قالايتىن بولساڭ، ۋاقىت وزدىرماي تۇرمىسقا شىعاتىن بولاسىڭ.
حەمنوليني مەلشيىپ قالدى. ءبىراق دجوگەندرو سوڭىن كۇتپەدى، داۋىستاپ جىبەردى:
— قىزدار سەندەر بار عوي، وسى وز قيالدارىڭمەن شىركەيدەن ءپىل جاساعىلارىڭ كەلەدى دە تۇرادى. جالعىز سەن ەمەس، كوپ قىزداردىڭ باسىندا وسىنداي حال بولا بەرەدى، ءبىراق سوڭىندا ءبارىنىڭ دە رەتى تابىلادى. ال ەگەر ءار ءۇي ىشىندە كىتاپتا باياندالعان وقيعالار قايتالانا بەرسە، تىرشىلىك ەتۋ مۇمكىن بولماس تا ەدى. ءوز تەڭىڭە تەزىرەك تۇرمىسقا شىق، مىنا ءبىر ءازازىل اڭگىمەگە سۋ سەپ. مۇمكىن وزىڭە: "مەن ماڭگى-باقي ءدارۋىش، دۋانا بولىپ كەتەمىن، ءۇي توبەسىندە وتىرىپ، اسپان الەمىنە تەسىلە قاراۋمەن بولامىن وسى ءبىر تۇراقسىز اينىمالى جاننىڭ بەينەسىن جۇرەگىمنىڭ تەرەڭىنە ساقتاپ، قاستەرلەيتىن بولامىن"— دەپ جۇرت الدىندا جار سالا بەرۋدى ۇيات كورمەيتىن شىعارسىڭ. ال ءبىز مۇنداي ماسقاراعا توزە المايمىز.
بۇل وقيعانىڭ جۇرتقا ماسقارا نارسە بولىپ كورىنەتىنىن حەمنوليني تىم جاقسى بىلەتىن، سول سەبەپتى دجوگەندرو كەكەسىنى ونىڭ جۇرەگىنە قانجارشا قادالدى.
— دادا، — دەدى ول، — مەن دۇنيەنى تالاق ەتتىم، ەندى ەشكىمگە شىقپايمىن دەگەن جوقپىن عوي.
— ەگەر بۇلاي دەمەيتىن بولساڭ، شىق كۇيەۋگە. ال ەگەر، اسپان ءتاڭىرىسى يندرانىڭ وزىنەن باسقا ەشكىمدى سۇيە المايمىن دەپ وتىرا بەرسەڭ، دۇنيەنى تالاق ەتكەن ءدارۋىش بولماعاندا قايتەسىڭ! دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى ۇناي بەرمەيدى. زات قانداي بولسا، سول قالپىندا قابىلداي ءبىلۋ كەرەك. مەن ىزگىلىك وسىندا دەپ بىلەمىن.
جۇرەگىنە جارا تۇسكەن حەمنوليني بىلاي دەدى:
— نەگە سايقىمازاق ەتەسىڭ سونشاما؟ الدە سۇيىسپەنشىلىك جايىندا بىردەمە دەپ پە ەدىم مەن ساعان؟
— راس ايتقان جوقسىڭ. ءبىراق وزىڭە ادال بەرىلگەن دوستارىڭنىڭ كەيبىرىنە بالەك-سەبەپسىز جيىركەنە قاراۋعا ۇيالمايسىڭ. بۇل ادىلەت ەمەس. وزىڭمەن كەزدەسىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە قۋانىشىڭ مەن قايعىڭدى ءبولىسىپ، قۇرمەتپەن، ماسقارالاۋ ۇستىندە قاسىڭدا ادال قالعان بىرەۋ بار. مەن ونى سول ءۇشىن سىيلايمىن. ەگەر دە سەن ءوز جولىنا باسىن بەرەتىن جار كەرەك ەتسەڭ، الىستان ىزدەپ اۋرە بولۋدىڭ كەرەگى جوق، ال ەگەر جاي بايبالام سالۋدى قالايتىن بولساڭ...
حەمنوليني كەنەت تۇرەگەلدى:
— سەن مەنىمەن بۇلاي سويلەسۋگە ءتيىس ەمەسسىڭ. اكەم نە جارلىق ەتسە، مەن سونى ورىندايمىن. اكەم كىمدى قالاسا، مەن سوعان شىعۋعا ءتيىسپىن. باس تارتسام، سوندا عانا ماعان بايبالام دەگەندى ايتارسىڭ.
دجوگەندرو بىردەن جۋاسي قالدى.
— وكپەلەمەشى، حەم. اشۋ قىسقاندا اۋزىما نە تۇسسە سونى ايتىپ كەتەتىنىمدى، ءوزىمدى ۇستاي الماي قالاتىنىمدى بىلەسىڭ عوي. ءبىز بىرگە وستىك. اكەمدى قالاي سۇيەتىنىڭدى دە بىلەمىن. مومىندىعىڭ دا انىق.
وسى سوزدەردى ايتىپ دجوگەندرو وننودا-بابۋعا كەتتى. ول ءوز بولمەسىندە وتىر ەدى. دجوگەندرو حەمگە قاتتى سوزدەر ايتىپ، قاتتى رەنجىتىپ، وكپەلەتىپ الدى-اۋ دەپ قورقىپ، سونى ويلاۋمەن وتىر ەدى؛ بارىپ اعايىن-قارىنداس اراسىنداعى اڭگىمەنى توقتاتپاقشى بولىپ، قامدانا بەرگەن-دى. دجوگەندرو سول شاقتا كەلدى.
— اكە، حەم تۇرمىسقا شىعۋعا كونەتىن بولدى، — دەدى دجوگەندرو. — مۇمكىن سەن كۇشپەن كوندىردى دەپ ويلايتىن شىعارسىڭ، ءبالى! ەندى تەك ءوز نيەتىڭدى ءبىلدىرۋىڭ عانا قالدى. ول سوندا وكحويعا شىعۋعا قارسىلىق ەتپەيتىن بولادى.
— بۇل جونىندە مەن نە ايتۋعا ءتيىسپىن؟
— ال سەن ونىڭ ءوزى كەلىپ: "مەن وكحويعا تۇرمىسقا شىعام"، — دەپ ايتار دەپ ويلاپ پا ەدىڭ؟ جاقسى، ەگەردە ءوزىڭ ايتۋعا قورقاتىن بولساڭ، ايت دەگەنىڭدى مەن-اق جەتكىزىپ بەرەيىن.
— جوق، جوق! — وننودا-بابۋ ۇرەيلەنە داۋىستادى. — قاجەت نارسەنى مەن وعان ءوزىم ايتامىن. ءبىراق اسىعاتىن نە بار؟ ءالى دە ءبىراز كۇن شىداي تۇرۋ كەرەك سياقتى.
— اكە، كەشىكسەك ءار ءتۇرلى قيىندىقتار تۋىپ كەتۋى مۇمكىن. سوزا بەرۋگە بولمايدى ءبۇيتىپ.
بۇل ۇيدە دجوگەندرو ەركىنەن ەشكىم شىعىپ كەتە المايتىن ەدى: ءبىر نارسەنى ويلاسا ورىنداماي تىنبايتىن ول وننودا-بابۋ ىشتەي ودان تايسالا بەرەتىن. سول سەبەپتى بۇل اڭگىمەنى توقتاتۋ ءۇشىن بىلاي دەدى:
— جاقسى ءوزىم ايتايىن.
— ءقازىر ەڭ ءبىر قولايلى شاق، اكە. ول سەنىڭ كەلىسىمىڭدى كۇتىپ وتىر. وسىنى بۇگىن ءبىرجولا تىندىرشى.
وننودا-بابۋ ويلانىپ قالدى.
— مۇندا ويلاناتىن ەشتەڭە دە جوق، — دەپ قويدى دجوگەندرو. — بار، ءقازىر بار حەمعا.
— جاقسى، سەن وسىندا بولا تۇر، دجوگەن. مەن ءوزىم بارامىن، — دەدى وننودا-بابۋ.
— جاقسى، مەن وسىندا وتىرا تۇرايىن.
تۇپكى ۇيگە كىرە بەرىپ وننودا-بابۋ بولمەنىڭ قاراڭعى ەكەنىن اڭعاردى. ول بىرەۋدىڭ كرەسلودان ۇشىپ تۇرا كەلگەنىن، سودان سوڭ جىلامسىراي سويلەگەن داۋسىن ەستىدى.
— جارىق ءسونىپ قالدى، اكە، مەن قىزمەتشىگە شام جاق دەيىن.
وننودا-بابۋ جارىقتىڭ نەگە وشكەنىن تۇسىنە قالدى دا بىلاي دەدى:
— ابىرجىما، جانىم، جارىقتىڭ بىزگە كەرەگى نە؟ ول سيپالاي ءجۇرىپ حەمنولينيدىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى.
— اكە، سەن ءوز دەنساۋلىعىڭنىڭ جايىن ويلامايسىڭ، — دەدى حەم.
— ونىڭ ءوز الدىنا سەبەبى بار، جانىم! ويلامايتىن سەبەبىم، كوڭىلىم تەتىك، سەن ودان دا ءوز جايىڭا زەر سالساڭ، حەم.
سول رەتتە ازاپ شەككەن حەمنوليني داۋىستاپ جىبەردى.
— بۇل نە، ءبارىڭ بىردەي ءبىر نارسەنى ايتا بەرەسىڭدەر! بۇل تىم مەيىرىمسىزدىك قوي، اكە! باسقالار قانداي بولسا، مەن دە سوندايمىن. ايتىڭدارشى، ءوز دەنساۋلىعىما زەر سالمايتىنىم نەدەن كورىنىپ تۇر؟ ەگەر ماعان ەم-دوم جاساۋ كەرەك دەپ تاپساڭدار، ونى نەگە تۋرا ايتپاسقا؟ الدە مەن ءسوز تالاستىرىپ، تايتالاسقان جەرىم بولدى ما، اكە؟
قىز سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
— جوق، جانىم، جوق، — دەپ قىزىنىڭ جايى تولقىتىپ، كوڭىلى بۇزىلىپ كەتكەن وننودا-بابۋ. — جارلىق ەتەتىندەي جايىڭ بولعان ەمەس: ويتكەنى، قارعام، سەن ءاماندا كوڭىلىمدەگىنىڭ ءبارىن بىلەسىڭ جانە ۇنەمى دەگەنىمدى ىستەپ كەلەسىڭ. ەگەر مەنىڭ جالبارىنۋ ءسوزىم ءتاڭىرىنىڭ قۇلاعىنا شالىنسا، سەن بۇل دۇنيەدە باقىتتى بولاسىڭ.
— اكە، سەن مەنىڭ ماڭگى-باقي ءوز جانىڭدا قالۋىمدى قالامايسىڭ، ءا؟ — دەپ سۇرادى حەم.
— قالامايدى دەگەندى قايدان تاپتىڭ؟
— دادا ۇيلەنگەنشە مەن سەنىمەن بىرگە بولامىن. ايتپەسە، سەنىڭ جايىڭدى كىم ويلاماق؟
— مەنىڭ جايىمدى ويلاپ!؟ ولاي دەمە، جانىم. مەنىڭ جايىمدى ويلاسىن دەپ سەنى ءوز جانىما ارقانداپ قويماقپىن با؟ ول ماعان كۇنا.
— تىم قاراڭعى، اكە، مەن شام الىپ كەلەيىن، — دەدى دە، حەمنوليني بارىپ كورشى بولمەدەن شام الىپ كەلدى. — وسى ءبىر قولايسىزدىق سالدارىنان كەشقۇرىم ساعان گازەت وقىپ بەرۋدەن دە قالدىم. قالاساڭ، ءقازىر وقيىن؟
— جاقسى، — دەدى وننودا-بابۋ كوتەرىلە بەرىپ. — مىنا اراعا وتىرا تۇر، مەن ءقازىر ورالامىن، — سونان سوڭ دجوگەندروعا باردى. ول جايىندا بۇگىن ايتا المادىم، اڭگىمەنى كەيىنگە قالدىردىم دەيىن دەگەن بايلامعا كەلگەن ەدى. ءبىراق دجوگەن ودان: "ال، قالاي بولدى، اكە؟ توي جايىندا ايتتىڭ با؟ نە دەدى؟" — دەپ سۇراعاندا "يە، ايتتىم" دەپ اپتىعا جاۋاپ بەردى.
دجوگەندرو بارىپ، حەمنىڭ مازاسىن الا ما دەپ قورىققان.
— ول، ارينە، كەلىستى عوي؟
— يە، ايتەۋىر سولاي سياقتى.
— وندا مەن وكحويعا بارىپ ايتايىن!
— جوق، جوق، ءقازىر وعان ەشتەڭە دە ايتپا، — دەدى ۇرەيلەنگەن وننودا-بابۋ. — دجوگەن، وسىلاي اپتىعا قيمىلدايمىن دەپ ءبارىن دە ءبۇلدىرىپ الاسىڭ، ءتۇسىنشى. ءقازىر بۇل جايىندا بىرەۋ-مىرەۋگە ءتىس جارۋدىڭ كەرەگى جوق. ءبىز مۇمكىن باتىسقا اتتانارمىز، قايتىپ كەلگەن سوڭ ءبارىن رەتتەرمىز دە.
دجوگەندرو ۇندەمەدى. موينىنا شارف ورادى دا شىعىپ كەتتى، بىردەن وكحويعا تارتتى. وكحوي بۇل كەزدە ەسەپ-شوت جايىنداعى اعىلشىن كىتابىنا ءۇڭىلىپ وتىر ەدى.
دجوگەندرو ونىڭ قولىنداعى كىتاپتى جۇلىپ الدى دا، لاقتىرىپ جىبەردى.
— مۇنىڭ ءبارىن ءالى ۇلگىرەسىڭ، — دەدى ول، — ال ءقازىر توي كۇنىن بەلگىلە!
— اۋ، نە دەيسىڭ، سەن! — دەپ جىبەردى وكحوي.
وتىز توعىزىنشى تاراۋ
ەرتەڭىنە ازاندا حەمنوليني تۇرەگەلىپ، جۋىنىپ، كيىنىپ، بولمەسىنەن شىققاندا وننودا-بابۋ ءوزى جاتاتىن بولمەنىڭ تەرەزەسى الدىندا ورمە كرەسلودا وتىر ەدى. بۇل بولمەنىڭ باي جاساۋى دا جوق بولاتىن: ءبىر بۇرىشتا كەرەۋەت پەن كىشىگىرىم شكاف تۇراتىن، ءبىر قابىرعادا مارقۇم ايەلىنىڭ سارعايىپ، كونە تارتقان ۇلكەن سۋرەتى، سوعان قارسى بەتكە ونىڭ ءوزى كەستەلەپ توككەن كىشكەنە عانا جىبەك كىلەمى ءىلىنىپتى. ال شكاف ىشىندە مارقۇمنىڭ كوزى تىرىسىندە سالىپ قويعان ۇساق-تۇيەك بۇيىمدارى مەن اشەكەيلەرى بۇل كۇنگە دەيىن ءتىرى جاننىڭ قولى تيمەستەن جاتاتىن.
حەمنوليني اكەسىنىڭ ارتىنا كەلىپ توقتادى دا، اقىرىن عانا باسىن سيپادى. اكە شاشىنىڭ نىسانالارىن ىزدەگەن سياقتى.
— ءجۇر، اكە، بۇگىن شايدى ەرتەرەك ىشەمىز، سودان كەيىن سەنىڭ بولمەڭە بارامىز، تاعى دا ماعان وتكەن كۇن جايىندا اڭگىمە ايتاتىن بولاسىڭ. سەنى تىڭداي بەرگىم كەلەدى، تىڭداي بەرگىم كەلەدى، بىلسەڭ سومى! — سوڭعى كەزدە وننودا-بابۋ قىزىنا كوبىرەك زەيىن سالىپ جۇرەتىن ەدى. سول سەبەپتى حەمنولينيدىڭ ءدال ءقازىر شاي ىشۋگە نە سەبەپتى اسىعا قالعانىن سول ساتىندە اڭعارا قالدى. كوپ كەشىكپەي شايعا وكحوي كەلۋگە ءتيىستى ەدى. ونىمەن كەزدەسپەۋ ءۇشىن شايدى تەزىرەك ءىشىپ، اكە بولمەسىنە بارىپ، وڭاشالانىپ قالماق. حەمنوليني تاعى مارالداي ۇركەك بولىپ العان، وننودا-بابۋعا، اسىرەسە، وسى باتادى.
تومەنگە تۇسكەن سوڭ، ول شايدىڭ ءالى دايىن ەمەس ەكەنىن ءبىلدى دە قىزمەتشىگە قاھارىن توگە باستادى. انا بايعۇس ولاردىڭ شايعا كۇندەلىكتى ۋاقىتتان بۇگىن ەرتە كەلگەنىن ايتىپ، ارام تەر بوپ قالدى. ءبىراق تىڭداعان وننودا-بابۋ بولمادى. قىزمەتشى بىتكەن وزدەرىن مىرزا ەسەبىندە ۇستايدى، ولاردى ۋاقىتىمەن وياتىپ تۇرۋ ءۇشىن ارناۋلى ادام جالداۋعا تۋرا كەلەدى دەپ ءوز پىكىرىن ايتا بەردى. دەگەنمەن ءۇي قىزمەتشىسى شايدى تەز دايىن ەتتى. داعدىدا وننودا-بابۋ شايدى اسىقپاي ۇرتتاپ، حەمنولينيمەن اڭگىمە شەرتە وتىرىپ ۇزاق ىشەتىن ەدى. ال بۇگىن ءبىر-اق كەسە ءىشتى دە، اسىعىس توڭكەرە سالدى، ونىسى شايدىڭ ۇزاق ءىشىلۋىن قالاماعانى ەدى.
— سەن ءبىر جاققا بارماق پا ەدىڭ، اكە؟ — دەپ حەمنوليني ازىراق تاڭىرقاپ قالدى.
— جوق، جوق، — دەدى وننودا-بابۋ، — ەگەردە سالقىن كۇندەرى ىستىق شايدى اۋىزدى كۇيدىرە ۇرتتاپ ىشسەڭ، بىردەن تەرلەيسىڭ دە، سونىڭ ارتىنان بويىڭ سەرگىپ قالادى.
ءبىراق وننودا-بابۋ تەرلەپ ۇلگەرمەدى، بولمەگە دجوگەندرو مەن وكحوي كىرىپ كەلدى. وكحوي بۇگىن ءۇستى-باسىنا ايرىقشا زەر سالىپ، وزگەشە كيىنىپ كەلگەنى بايقالادى. توسىندە ساعات باۋى جارقىرايدى، وڭ قولىندا — كۇمىس ساپتى تاياق، سول قولىندا — قوڭىر قاعازعا ورالعان الدەبىر كىتاپ. بۇگىن ول ءوزىنىڭ داعدىلى ورنىنا بارىپ وتىردى دا كرەسلوسىن حەمنولينيگە تاقاڭقىراپ قويدى، سودان كەيىن قىزعا كۇلە قارادى.
— ءسىزدىڭ ساعاتىڭىز بۇگىن وزىپ كەتكەن بولسا كەرەك؟
حەمنوليني جاۋاپ قاتپادى، ءتىپتى وكحويگا كوز قيىعىن دا سالمادى.
— اينالايىن حەم، ءجۇر ۇستىڭگى ۇيگە بارايىق، مەنىڭ قىس كيىمدەرىمدى جايۋ كەرەك ەدى، — دەدى وننودا-بابۋ.
— كۇن قايدا قاشار دەيسىڭ، اكە؟ — دەدى دجوگەندرو. — اسىعىپ نە بار؟ حەم، وكحويعا شاي قۇي، ماعان دا قۇي. ارينە، الدىمەن قوناققا قۇيىپ بەر.
وكحوي ماز-مەيرام بولدى.
— ءوزىن، قۇرباندىققا بەرگەندى كورگەندەرىڭىز بار ما؟
كادۋىلگى فيليپپ سيدنەي مىرزانىڭ ءوزى.
حەمنوليني ونىڭ سوزىنە قۇلاق سالمادى، ەكى كەسە شاي دايىندادى: ءبىرىن دجوگەندروعا بەردى دە، ەكىنشىسىن وكحويعا قاراي قاتتىراق يتەرىپ قويدى، سودان كەيىن اكەسىنە قارادى.
— كەشىكپەي كۇن ىسىپ كەتەدى، جۇمىس ىستەۋىمىزگە قيىن بولادى، ءجۇر، حەم، تەزىرەك ءجۇر! — دەدى وننودا-بابۋ.
— بۇگىن كيىم-كەشەك كەپتىرۋدىڭ كەرەگى جوق. وكحوي كەلىپ وتىر عوي... — دەدى ىزالانعان دجوگەندرو.
بۇل جەردە وننودا-بابۋ اشۋدان تۇتىگىپ كەتتى.
— سەندەردى زورلىققا قويا بەرسە! جۇرتتى قان قاقساتىپ، ءوز دەگەندەرىڭدى ىستەتە بەرەر ەدىڭدەر-اۋ! مەن شىداپ-اق باقتىم، جوق، جەتتى ەندى! قاراعىم حەم، ەرتەڭنەن باستاپ شايدى جوعارىدا، مەنىڭ بولمەمدە ىشەتىن بولامىز.
وسى سوزدەردى ايتىپ، وننودا-بابۋ قىزىن ەرتىپ كەتۋگە بەت الىپ ەدى، ءبىراق حەم بايسالدى تۇردە بىلاي دەدى:
— وتىرا تۇر، اكە، سەن شايدى قانىپ ىشكەن جوقسىڭ عوي. وكحوي-بابۋ، سۇراۋعا بولار ما ەكەن، مىنا قاعازعا وراۋلى قۇپيا زاتىڭىز نە؟
— سۇراماق تۇگىل، بار سىرىنا قانۋىڭىزعا دا بولادى، — دەپ وكحوي جاۋاپ بەردى دە، وراۋلى زاتتى ۇسىندى.
حەمنوليني تەنيسون ولەڭدەرىنىڭ سافيان مۇقابالى ءبىر تومدىعىن كوردى. قىز شوشىپ قالدى، قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. ءدال وسى كىتاپتى ول بۇرىن دا سىيلىققا العان ەدى، ول سىيلىق كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاتىن ۇيدەگى جازۋ ۇستەلىنىڭ ءبىر سۋىرماسىندا ىقتيات ساقتاۋلى جاتاتىن.
دجوگەندرونىڭ جۇزىنە كۇلكى جۇگىردى.
— قۇپيا سىر ءالى تۇگەل اشىلىپ بولعان جوق، — دەدى دە ول كىتاپتىڭ ءبىرىنشى بەتىن اشتى. وندا "شريموتي حەمنولينيگە ءسىزدى قۇرمەتتەۋشى وكحويدان" دەگەن جازۋى بار ەكەن.
كىتاپ قىز قولىنان سۋسىپ ەدەنگە ءتۇستى.
حەمنوليني، ءتىپتى وعان قارامادى دا، وننودا-بابۋعا بۇرىلدى.
— ءجۇر، اكە.
ولار بولمەدەن بىرگە شىقتى. دجوگەندرونىڭ كوزى شاتىناپ كەتتى.
— مەن ەندى بۇل ۇيدە تۇرا المايمىن! باسىم اۋعان جاققا جۇرە بەرەمىن. مۇعالىمدىك قىزمەتكە ورنالاسامىن.
— دوستىم، سەن بەكەرگە اشۋلاناسىڭ. قاتەلەسىپ جۇرگەنىڭدى سوندا-اق بايقاعانمىن. ۇنەمى ۇمىتتەندىرە بەرەتىنىڭ تولقىتادى دا، ءبىراق اشىعىن ايتپاپپىن، — حەمنوليني قاشان دا بولسىن، قول ۇشىن بەرمەيدى ماعان. سونىمەن ءسويتىپ، اۋرەلەنبەيىك. سەنىڭ قازىرگى باستى مىندەتىڭ — رومەشتى ۇمىتتىراتىن بول وعان، — دەدى وكحوي.
— ساعان "باستى مىندەتىڭدى" ايتۋ جاقسى عوي، ال مەنىڭ بىلگىم كەلەتىنىن ايتساڭ!
— دۇنيەدە مەنەن باسقا جاقسى جىگىتتەر جوق پا! ارينە، ەگەردە قارىنداسىڭنىڭ ورنىندا ءوزىڭ بولساڭ، وندا اعايىن-تۋعاندارىم مەنى وسى شىركىن قاشان اياقتانار ەكەن دەپ كۇن ساناپ وتىرماس تا ەدى! قايتكەن كۇندە دە ءبىر كۇيەۋدى، حەمنوليني كورە سالا، كيىم كەپتىرەمدى سىلتاۋراتىپ كەتىپ قالمايتىن ءتاۋىر كۇيەۋدى تابۋ كەرەك وعان.
— كۇيەۋدى قولدان جاساۋعا بولمايدى عوي!
— ۇنجىرعاڭ تۇسپەي-اق قويسىن. كۇيەۋدى مەن تابامىن، تەك اسىقپاۋ كەرەك، اسىقتىم دەگەنشە ءبۇلدىردىم دەي بەر. ەڭ باستىسى بىردەن توي جايىن ايتىپ، ەكەۋىن بىردەي شوشىتىپ الماۋ كەرەك. ەڭ اۋەلى ءبىرىن-بىرى ۇعىنىسۋىنا ۋاقىت بەر، ودان كەيىن توي كۇنىن بەلگىلەۋ دە ەشقايدا كەتپەيدى.
— ايتىپ وتىرعان امالىڭ جاقسى، ءبىراق نۇسقاعانىڭ كىم؟
— سەن ونىمەن تانىس ەمەسسىڭ، ءبىراق كورگەنسىڭ. ول — نوليناكحا دارىگەر.
— نوليناكحا!
— ونىڭ نەسىنە تاڭىرقايسىڭ؟ "براحمو سامادجعا" بايلانىستى ول جايىندا ءبىر وسەكتەر بار، ءبىراق وعان كوڭىل اۋدارما. مۇنداي كۇيەۋدەن قايتىپ تارتىنباقسىڭ؟
— مەن حەمگە كۇيەۋ تالعاپ وتىرمىن با! ال سول نوليناكحاڭنىڭ ءوزى كونە قويار ما ەكەن؟
— ارينە، ۋادەسىن بۇگىن-اق بەرىپ سالادى دەپ ايتا المايمىن، ءبىراق ۇيرەنىسە، ەتەنە بولا كەلە نەگە كونبەسىن! تىڭدا، دجوگەن، ەرتەڭ نوليناكحا لەكسيا وقيدى، سوعان حەمنولينيدى الىپ بار. ول ءوزى ءبىر كومەكەيى بۇلكىلدەگەن شەشەن ادام. ايەل جۇرەگىن تابىندىرۋ ءۇشىن بۇل جامان قاسيەت ەمەس! اقىلى قىسقا عوي! ءدىلمارسىنىپ وتىرعان كۇيەۋدەن ءتىل العىش، دەگەنىڭدى ەكى ەتپەيتىن كۇيەۋدىڭ الدەقايدا ارتىق بولاتىنىن تۇسىنبەيدى ولار.
— نوليناكحا جايىن ايتشى، — دەدى دجوگەندرو.
— دجوگەن، ەگەر ونىڭ ءومىر تاريحىندا ءبىر وعاشتىقتى بايقايتىن بولساڭ، مازاسىزدانىپ قالىپ جۇرمە. ءسال عانا اقاۋدىڭ ءوزى دە ارمانداي ەتىپ جۇرگەن زاتتى قول جەتەر جەرگە اكەپ بەرەدى. سول سەبەپتى ونى جاقسىلىققا جورىماقپىن.
وكحوي ايتقان نوليناكحانىڭ تاريحى قىسقاشا باياندالعاندا مىناداي ەدى:
نوليناكحانىڭ اكەسى رادجوبوللوبحا فاريدپۋر ولكەسىندەگى شاعىن جەر يەمدەنۋشى بولاتىن. وتىز جاسىندا ول "براحمو سامادجعا" كەلىپ قوسىلدى. ءبىراق جاماعاتى بۇل ءدىندى قابىلدامادى. ءدىني عۇرىپتاردى ورىنداۋدا ول ءتىپتى تولىق ەركىندىكتى قاداعالاي ساقتاپ جۇرەتىن-دى. رادجوبوللوبحا بۇعان قاتتى رەنىش ءبىلدىرۋشى ەدى دەپ جاتپاي-اق قويايىق. ءبىراق بالاسى نوليناكحا ەر جەتە كەلە اكە تۇتىنعان ءدىندى قاتتى قۋاتتايتىندىعىمەن، "براحمو سامادجدىڭ" كورنەكتى قايراتكەرى بولىپ الدى.
قىزمەت بابىمەن بۇكىل بەنگاليانى ارالاي ءجۇرىپ نوليناكحا ادەپتىلىگىمەن، بىلگىرلىگىمەن، قايىرىمدىلىعىمەن داڭقتى دارىگەر بولدى.
ويلاماعان جەردەن ءبىر وقىس وقيعا تۋىپ قالدى. قارتايعان شاعىندا رادجوبوللوبحا ەسىنەن اداسقانداي بولدى، ءبىر جەسىر ايەلگە ۇيلەنۋدى ويلادى. العان بەتىنەن ەشكىم قايتارا دا المادى. "مەنىڭ ايەلىم شىنداپ كەلسە، ماعان ايەل بولىپ سانالمايدى، ويتكەنى مەنىڭ ءدىني پيعىلدارىمدى ول قولدامايدى. سول سەبەپتى دىندەس، پيعىلداس، ومىرگە كوزقاراسى دا ءبىر، جۇرەگىم سۇيگەن ادامعا ۇيلەنبەۋىم تىم اعاتتىق بولىپ تابىلار ەدى"— دەپ رادجبوللوبحا، جۇرتتىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان يندۋيت ساقتاپ جەسىر ايەلگە ۇيلەندى. سونىڭ ارتىنان نوليناكحانىڭ شەشەسى ۇيىنەن بەزدى، بەنارەسكە كەتپەك بولدى، بالاسى دا ونىمەن بىرگە كەتەتىنىن ايتتى. رانگپۋرداعى دارىگەرلىك پراكتيكاسىن مانسۇق ەتۋدى ويلادى.
— بالام-اۋ، ءبىزدىڭ ءدىنىمىز بولەك، مۇنىڭ بەكەرشىلىك بولىپ جۇرمەي مە؟ — دەدى شەشەسى جىلاي تۇرىپ.
— ءبىزدىڭ ارامىزدا الاۋىزدىق بولمايدى، اپا، — دەدى نوليناكحا. — جابىرلەنگەن شەشەسىنىڭ باقىتتى بولۋىن كوزدەپ ونىمەن بىرگە بەنارەسكە ءجۇرىپ تە كەتتى.
ءبىر كۇنى اناسى وتىرىپ نوليناكحادان نەگە ۇيلەنبەيسىڭ دەپ سۇرادى.
— ۇيلەنىپ كەرەگى نە؟ وسىلاي جۇرگەنىمنىڭ ءوزى جاقسى، — دەدى جىگىت ۇيالا وتىرىپ.
اناسى سوندا بالاسىنىڭ ءوزى ءۇشىن كوپ نارسەلەردەن بەزىپ كەتكەنىن، ءبىراق "براحمو سامادجدان" تىس جەردەن ايەل الۋعا ونىڭ دايىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندى.
— قارعاتايىم، مەن ءۇشىن سوپى بولىپ كەتۋىڭدى قالامايمىن، — دەدى ول مۇڭدانا وتىرىپ نوليناكحاعا، — سۇيگەن قىزىڭدى ال، مەن قارسىلىق ەتپەيمىن.
بۇل جايىندا نوليناكحا بىرنەشە كۇن ويلانىپ ءجۇردى دە ءبىر كۇنى اناسىنا بىلاي دەدى:
— اپا، مەن سەن قالاعان قىزدى الامىن. ول سەنىمەن سالعىلاسپايدى، ءوزىڭدى باعىپ-قاعاتىن بولادى. ساعان ۇنامايتىن، سەنى رەنجىتەتىن ادامعا ۇيلەنبەيتىنىمدى ءبىلىپ قوي.
سونى ايتىپ، نوليناكحا قالىڭدىق ىزدەپ بەنگالياعا اتتاندى.
وسى جەردە ءومىر تاريح كىلت ءۇزىلدى. بىرەۋلەر ونى ءبىر قىستاققا بارىپ، جەتىم قىزعا ۇيلەنگەن ەكەن، تويدان كەيىن قالىڭدىعى دۇنيە سالىپتى دەسەدى؛ ەكىنشىلەرى بۇل لاقاپقا كۇدىك كەلتىرەدى. ال وكحوي بولسا، توي باستالا بەرگەندە، نوليناكحا زىتىپ وتىرىپتى دەگەن پىكىردى قۋاتتايدى.
قالاي بولعاندا دا وكحويدىڭ بولجاۋىنشا، ەگەر نوليناكحا ءقازىر ءوزى قالاعان ادامعا ۇيلەنەتىن بولسا، شەشەسى قۋانباسا قارسى بولمايدى.
ال نوليناكحا حەمنوليني سياقتى جاقسى قالىڭدىقتى باسقا قايدان ىزدەپ تابا الماق؟ ونىڭ ۇستىنە حەم جۇعىمدى قىز عوي. ەگەر دە نوليناكحا شەشەسىنە ىزەت-قۇرمەت كورسەتە الاتىن بولسا، سوعان وراي ول دا مۇنى رەنجىتپەۋگە تىرىسپاق. مۇنىڭ ءبارىن نوليناكحا حەممەن تانىسقاننان كەيىنگى ەكى كۇن ىشىندە-اق ايىرىپ بولادى. سول سەبەپتى ولاردى كەزدەستىرۋ كەرەك دەپ ويلادى وكحوي.
قىرقىنشى تاراۋ
وكحوي كەتىسىمەن دجوگەندرو ۇستىڭگى ۇيگە كوتەرىلدى. وننودا-بابۋ مەن حەمنوليني تورگى بولمەدە اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. وننودا-بابۋ دجوگەندرونى كورىپ قىسىلىڭقىراپ قالدى. بۇگىن ول شاي ۇستىندە قىزبالىق جاساپ جىبەردى، ءوزىنىڭ داعدىلى قالتقىسىزدىعىن، اق كوڭىلدىلىگىن جوعالتىپ الدى، سول جاي ەندى مازالاي بەرىپ وتىر ەدى. سول سەبەپتى بالاسىنا تىم جالپىلداي سويلەدى:
— كەل، كەل، دجوگەن، وتىر مۇندا!
— سەندەر ۇيدەن مۇلدە شىقپايتىن بولىپ الدىڭدار عوي، اكە، — دەپ قويدى دجوگەندرو، — ۇزاقتى كۇن ەكەۋىڭنىڭ وڭاشا وتىرىپ الۋلارىڭدا نە جاقسىلىق بار دەيسىڭ؟
— يە، ءبىز كوپتەن بەرى ءۇي كۇشىك بولىپ-اق الدىق. ءبىر جاققا شىعايىق دەسەك بولعانى، حەمنىڭ باسى اۋىرا باستايدى.
— مەنى نەسىنە ايىپتايسىڭ، اكە؟ — دەپ ءۇن قاتتى حەمنوليني، — مەنى ءبىر جاققا الىپ شىعۋعا ءوزىڭنىڭ دە كوڭىلىڭ جوق.
حەمنوليني زورلانادى، قايعى مۇڭى كۇيرەتىپ كەتە الماعانىن تانىتقىسى كەلەدى، اينالاعا كوڭىل اۋدارىپ، قۇلاق ءتۇرىپ وتىراتىنىن كورسەتپەك بولادى.
— ەرتەڭ، اكە، لەكسيا بولادى. حەمنوليني ەكەۋىڭ نەگە بارمايسىزدار سوعان؟ — دەدى دجوگەندرو.
الاساپىران ايقاي-شۋلى جيىنداردى حەمنولينيدىڭ جەك كورەتىنىن وننودا-بابۋ بىلەتىن ەدى، سول سەبەپتى ۇندەمەي، قىزىنا سۇرانا قاراپ قالدى. ءبىراق بۇل جولى حەمنوليني كۇتپەگەن جەردەن كوڭىلدەنە سويلەدى.
— لەكسيا؟ ال ونى كىم وقيدى ەكەن؟
— نوليناكحا دارىگەر، — دەپ جاۋاپ بەردى دجوگەندرو.
— نوليناكحا! — دەپ وننودا-بابۋ قايتالاپ سۇرادى.
— ول ءبىر اعىپ تۇرعان شەشەن، — دەپ دجوگەندرو ءسوزىن ءارى قاراي جالعاي بەردى. — ونىڭ ۇستىنە ءومىر تاريحىن تىڭداپ وتىرىپ قايران قالاسىڭ. قانداي جانكەشتى، قايراتتى ادام! قانداي قايتپايتىن قايسار مىنەز! ونداي ادام سيرەك ۇشىراسادى عوي!
ال شىندىعىندا، بۇدان ەكى ساعات بۇرىن ول نوليناكحا جايىندا كۇڭگىرت ءبىر وسەك-اياڭنان باسقا ەشتەڭە دە بىلمەيتىن ەدى.
— مىنە، ءتىپتى، جاقسى بولدى. بارىپ تىڭداپ قايتايىق، اكە! — دەپ، حەمنوليني ىنتالانا سويلەدى.
وننودا-بابۋ قىزىنىڭ بۇل ىنتاسىنا سەنە قويعان جوق، سوندا دا رازى بولىپ قالدى.
"ەگەردە حەم جۇرتپەن ارالاسا باستاسا، تەزىرەك جۇبانار ەدى. جۇرتپەن قارىم-قاتىناس جاساۋ — قايعى-شەردەن ارىلۋدىڭ شاراپاتتى ءدارىسى"، — دەپ ويلادى وننودا-بابۋ.
— جاقسى، دجوگەن، — دەپ ول بالاسىنا قارادى، — ءبىز ەرتەڭ لەكسياعا بارامىز. ءبىراق سەن نوليناكحا جايىندا بىلەتىنىڭدى ايتشى. اركىم ءاp قيلى لاقاپ تاراتىپ ءجۇر عوي ول جايلى.
دجوگەندرو ءسوزىن كوپ مىلجىڭدايتىندارعا شابۋىل جاساۋدان باستادى.
— جۇرتتان كورىپ قانا عيبادات جاسايتىندار بار عوي. ولار وزدەرىن اللا تاعالا بۇل دۇنيەگە جاقىن ادامداردى عايباتتاۋ، بالاعاتتاۋ ءۇشىن جىبەرگەن دەپ تۇسىنەدى. ءدىندى ساۋداعا سالاتىنداردان ارتىق بۇل دۇنيەدە ايار وسەكشىلەردى تاۋىپ بولمايسىڭ، — دەپ دجوگەندرو قىزا سويلەدى.
— دۇرىس، دۇرىس ايتاسىڭ، — دەي بەردى وننودا-بابۋ. سونىسىمەن قىزىپ العان بالاسىنا باسۋ جاساماق بولدى، — جاقىنىن، جانىنداعىلاردى قاراقتايتىنداردىڭ اقىلى قىسقا، جۇرەگى قارا، پيعىلى ارامزا بولماق.
— اكە، استارلاپ مەن جايىندا ايتىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى دجوگەندرو، — راس، مەن ءدىندار ادام ەمەسپىن. مەن بىرەۋگە ۇرسا دا، بىرەۋدى ماقتاي دا الاتىن، كەرەك جەرىندە جۇدىرىق سىلتەپ تە جىبەرەتىن اداممىن.
— ول نە دەگەنىڭ، دجوگەن، — دەپ وننودا-بابۋ اپتىعىڭقىراپ قالدى. — ەسىڭ ءبۇتىن بە! سەن جايىندا ايتىپ ءتۇر دەگەندى قايدان شىعاردىڭ؟ مەن سەنى جاقسى بىلەمىن عوي.
وسىدان كەيىن دجوگەندرو نوليناكحانى اسپانعا كوتەرە وتىرىپ، ونىڭ جايىن تۇگەل ايتىپ بەردى.
— ءبىر شەشەسى ءۇشىن ءوز ىسىنەن باس تارتىپ، بەنارەسقا اۋىسىپ باردى، سول سەبەپتى جۇرتتىڭ كوبى سىرتىنان عايباتتاپ، تابالايدى. ال مەن ونى، اتاپ ايتقاندا، وسىنىسى ءۇشىن قۇرمەتتەيمىن. ال حەم، سەن نە ايتار ەكەنسىڭ؟
— تۇگەلدەي سەنىڭ پىكىرىڭە قوسىلامىن.
— ونىڭ قىزىقتارىن حەم قوستار دەپ سەنىپ ەدىم. اكە باقىتىن ويلاپ، ءوزىن قۇربان ەتۋگە ونىڭ قۋانا باراتىنىن مەن جاقسى بىلەم عوي! — وننودا-بابۋ اسا ءبىر جىلىلىقپەن، قىزىنا كۇلە سويلەدى، حەمنوليني ۇيالىپ، قىزارىپ كەتتى دە تومەن قاراپ قالدى.
قىرىق ءبىرىنشى تاراۋ
وننودا-بابۋ مەن حەمنوليني لەكسيادان ۇيىنە ورالعاندا كەش ءالى تۇسە قويعان جوق ەدى.
— ءسويتىپ، مەن راقاتتانىپ قالدىم، — دەدى شايعا كەپ وتىرعان وننودا-بابۋ. سودان كەيىن ول ءتىل قاتپاستان تەرەڭ ويعا شومدى.
شايدان كەيىن حەمنولينيدىڭ اقىرىن عانا تۇرىپ، بولمەدەن شىعىپ كەتكەنىن بايقاماي دا قالدى.
بۇگىنگى جيىندا ءسوز سويلەگەن نوليناكحا عاجاپ بالعىن جاس تا، سۇلۋ كورىندى. جۇزىندە ءجاسوسپىرىم شاقتىڭ ۋىزى ارىلماعان رەڭكى بار. سونىمەن قاتار ونىڭ بويىنان كەمەڭگەرلىك، اقىلدىلىق نىشانى بايقالادى.
نوليناكحا ءسوزىنىڭ تاقىرىبى — "اۋىرتپالىق" بولدى. ول بىلاي دەدى: اۋىرتپالىق كورمەگەن ادام ەشتەڭەگە يەلىك ەتە دە الماق ەمەس. ەڭبەكسىز كەلگەننىڭ ادالدىعى جوق؛ ازاپ، مەحنات كورىپ بارىپ تاپقانىڭ عانا جۇرەك قازىناسى بولا الادى. دۇنيەلىك بايلىق ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا جوقتىقتا كەتۋى دە مۇمكىن جانە سول بايلىقتان ايىرىلعان ادام باقىتسىز دا بولماق: سول اۋىرتپالىق، شىعىننىڭ ول ءۇشىن مول قايىرى بولادى.
ەگەر دە ءبىز ءبىر شىعىن، اۋىرتپالىققا دۋشار بولىپ قالعانىمىزدا، باسىمىزدى ءيىپ، قولىمىزدى قۋسىرا تۇرىپ: بۇل — ءوز باس پايدامنان باز كەشۋ سىيلىعى، قايعى-قاسىرەتىمنىڭ، كوز جاسىمنىڭ سىيلىعى دەپ قۇلشىلىق ەتىپ ايتا الاتىن بولساڭ، — سوندا عانا وكىنىشىڭنىڭ ءبارى ماڭگىلىك بولا الادى، ال داعدىلى، بايىرعى بولىپ كورىنەتىندەر قاستەرلەيتىن، قاسيەت تۇتىپ تابىناتىن زاتقا اينالماق، ءسويتىپ جۇرەگىمىزدىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە ماڭگى-باقي ساقتالىپ قالاتىن بولادى.
ونىڭ ءسوزى حەمنولينيدى تەبىرەنتىپ جىبەردى. قىز ءۇي توبەسىندە جۇلدىزدى اسپان استىندا قوزعالماستان ءۇنسىز وتىر. بۇگىن اسپان دا، مىنا ناۋەتەك اينالا دا جاڭا ءبىر ءمان-ماعىناعا يە بولعانداي، جانى ءبىر جاي تاپقانداي.
لەكسيادان قايتىپ كەلە جاتقان دجوگەندرو:
— ءسوز بار ما، وكحوي، سەن جاقسى كۇيەۋ تاپتىڭ-اۋ! مۇنىڭ ءبىر بارىپ تۇرعان سوپى عوي! ونىڭ ايتقاندارىنىڭ مەن جارىمىنا دا تۇسىنە المادىم، — دەدى.
— ءدارىنى اۋرۋىنا قاراي ىشەدى. رومەشتىڭ اقىلدىلىعىنا حەمنوليني ءالى دە تاڭ-تاماشا ەمەس پە. مىنا سوپى دا اقىلدى. ايتپەسە ءبىز سياقتىلاردى داعدارىسقا ۇشىراتىپ تاستاي الماس تا ەدى عوي. ول سويلەپ تۇرعاندا حەمنىڭ بەت الپەتىنە زەيىن اۋداردىڭ با؟
— ەندى قالاي دەپ ەدىڭ؟ ارينە، ونىڭ ءسوزى قىزعا ۇناعانى ايدان انىق. ءبىراق بۇل ءالى ونى شەشەنمەن وڭاي اتاستىرا سالۋ دەگەن ءسوز ەمەس قوي.
— ءدال وسى لەكسيانى ءبىزدىڭ بىرەۋىمىز وقىساق، وعان ۇناپ قالار دەپ ويلايسىڭ با سەن؟ ايەلدەردىڭ سوپىلارعا قۇمار تۇراتىنىن سەن بىلمەيسىڭ بە، دجوگەن. ءتىپتى كاليداسادا ءبىر سوپى ءۇشىن ۋمانىڭ دۋانا، ءدارۋىش بولىپ كەتكەنىن جازباي ما. قانداي عاجاپ جىگىتتى اكەپ تانىستىرما، حەمنوليني ونى رومەشپەن سالىستىراتىن بولادى دەيمىن مەن ساعان. ال مۇنداي سالىستىرۋدا وزا قوياتىن كىم بار؟ نوليناكحا جۇرتتان وزگەشە، وعاش تۇرعان ادام عوي. حەمنوليني ونى باسقا بىرەۋمەن سالىستىرىپ جاتۋدى ويلامايدى دا. ەگەر سەن حەمگە الدە ءبىر جىگىتتى الىپ كەلەتىن بولساڭ، پيعىلىڭدى ول بىردەن تۇسىنەدى دە، تەرىس اينالىپ كەتەدى. ال ەگەر سەن ورىندى ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ، مۇندا نوليناكحانى الىپ كەلە الاتىن بولساڭ، حەمنوليني ەشتەڭەگە كۇدىكتەنبەيتىن دە بولادى. ار جاعىندا جاي قۇرمەت پەن گۇل القاسىن الماستىرىپ كيۋدىڭ اراسى ءبىر-اق اتتام بولماق.
— مەن ايلامەن الىسقا بارا المايمىن. ونان دا بارىن مولدىرەتىپ ايتىپ سالعانىم دۇرىس. ءبىراق قالاي دەسەڭ دە ءبۇل كۇيەۋ ماعان ۇنامايدى.
— ءتىلىمدى ال، دجوگەن! قىڭىرلىعىڭمەن ەشتەڭەگە دە جەتە المايسىڭ. بار جاعداي ءوز دەگەنىڭدەي بولىپ كەلە بەرمەيدى. نە بولسا دا، حەمنولينيگە رومەشتى قالاي ۇمىتتىرۋعا بولاتىنىن بىلمەي-اق قويدىم. بۇعان قارا كۇشپەن جەتەمىن دەپ داندايسىما. ال ەگەر مەنىڭ اقىلىمدى الاتىن بولساڭ، ءبارىن دە جايعاستىرۋعا بولادى.
— ماسەلە، مەنىڭ نوليناكحانى تۇسىنبەۋىمدە. ال مەن ونداي ادامداردان سەسكەنىڭكىرەپ جۇرەمىن. وتتان قاشامىز دەپ جالىنعا كيلىگىپ شوق باسىپ الىپ جۇرمەسەك جارار ەدى!
— دوستىم، العاشقى كۇيىككە ءوزىڭ كىنالى ەدىڭ، ال ەندى ءوز كولەڭكەڭنەن شوشىپ ءجۇرسىڭ، رومەش ماسەلەسىندە سەندەر بالاعا ۇقساپ، ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ-اق اڭعال بولا قالعان جوقسىڭدار ما: ءبىلىم جاعىنان شاستردىڭ ءوزى، ءتىپتى ەكىنشى شانكاراچاريانىڭ ءوزى دەپ، البەتتە — ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەركەك كيىمىن كيىپ كەلگەن سارايەۆاتيى دەپ، كۇنادان پاك ەتىپ، شاڭ جولاتپاي قويدىڭدار عوي. رومەش ماعان العاشقى كورىنگەننەن باستاپ-اق ۇناماعان-دى. ومىرىمدە مەن مۇنداي ۇلكەن ارماندى ادامداردىڭ تالايىن كورگەنمىن! ءبىراق اۋىز اشۋعا بولمادى، مەن سياقتى ورتا قولدى، شاپاتى ادامدار ۇلى ادامداردى كورە الماۋدان باسقا نە ىستەۋشى ەدى دەپ سانادىڭدار. سودان كەيىن ۇلى ادامدارعا الىستان ءجۇرىپ قانا تاعزىم ەتۋ كەرەك ەكەنىن، وندايعا قارىنداسىن كۇيەۋگە بەرۋدىڭ قاۋىپ-قاتەرى دە از ەمەس ەكەنىن، بىلە باستادىڭدار. ءبىراق "يەمەن اۋىرساڭ، سونىمەن ەمدەل" دەگەن ماقالدى ەسىڭە ۇستا. بار ءامال-تاسىلىن وسى بولعان سوڭ شاعىنۋدىڭ كەرەگى جوق.
— رومەش سىرىن مەن بارىڭنەن بۇرىن ءبىلدىم دەپ قانشا قايتالاما، ءبارىبىر ساعان سەنبەيمىن، وكحوي. سەن وعان وكپەلى بولدىڭ، سول سەبەپتى ول نە ىستەسە دە قىرىن قاراپ ءجۇردىڭ — بارى سول؛ مۇنىڭدى اسا ءبىر كورەگەندىك قاسيەت دەي المايمىن. مىنە، بىلاي، امال، ايلا كەرەك بولسا، وزىڭە عانا سەن، — مەنىمەن تۇك تە ونبەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا نوليناكحا مۇلدە ۇنامايدى.
دجوگەندرو مەن وكحوي وننودا-بابۋ بولمەسىنە كىرىپ كەلگەندە، حەمنولينيدىڭ ەكىنشى ءبىر ەسىكتەن سىپ ەتىپ شىعىپ كەتكەنىن ولار بايقاپ قالدى. كوشەدە كەلە جاتقانىمىزدا تەرەزەدەن كورگەن عوي، — دەپ ويلادى وكحوي. مىرس ەتىپ كۇلدى دە، وننودا-بابۋدىڭ جانىنا بارىپ وتىردى.
— نوليناكحا بار جان جۇرەگىمەن سويلەدى عوي، سول سەبەپتى ءاpكىمنىڭ-اق كوڭىلىنە جول تاۋىپ، ۇيالاپ قالدى، — دەدى ول وزىنە شاي قۇيىپ الىپ جاتىپ.
— يە، قابىلەتتى ادام، — دەپ قويدى وننودا-بابۋ. — جاي عانا قابىلەتتى ادام ەمەس، مۇنداي ءدىندار، تاقۋا ادامدى سيرەك كەزدەستىرەرسىڭ، — دەپ وكحوي كوتەرىلە سويلەدى.
دجوگەندرو وكحويمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، استىرتىن ىسكە ارالاسىپ جۇرسە دە، بۇل جەردە شىداي المادى.
— ءدىندارلىق، تاقۋالىق جاعىن ايتپا ماعان. قۇدايىم جالعان سوپى، مونتانى ادامداردان ساقتاسىن!
— كەشە عانا نوليناكحانىڭ ەزگىلىگىن كوككە كوتەرىپ، جاۋلارىن عايار، وسەكشىلەر ەتىپ قويعان جوق پا ەدىڭ! ۇيالمايسىڭ با، دجوگەن! مۇندايدى اۋزىڭ بارىپ قالاي ايتاسىڭ! — دەدى وننودا-بابۋ. — ءتۇسى يگىدەن تۇڭىلمە دەگەندەي، باسىندا ۇناعان ادامىڭ جامان بولمايدى دەگەنگە كوبىرەك سەنەمىن. — مۇمكىن كەيدە مەن قاتەلەسەتىن بولايىن، سوندا دا ءوزىڭنىڭ شىرعا اقىل-ويىنىڭ ابىرويىن توكپەيمىن دەپ مارقاماتتى ادامدارعا ءشۇبا، شەك كەلتىرۋ — بۇل مەنىڭ قولىمنان كەلمەيتىن ءىس! نوليناكحا-بابۋ بوتەننىڭ ءسوزىن قايتالاعان جوق، ءبارى دە ءوزىنىڭ رۋحاني ومىرىنەن العان وزىندىك وي-پىكىرلەرى، مىنە سونىسى ماعان جاڭالىق بولىپ كورىندى. ەكى ءجۇزدى ادام شىندىقتى قايدان بىلەدى؟ اقيقات تازا التىن ەسەپتى، قولدان جاساي المايسىڭ ونى! مەن نوليناكحا-بابۋعا ءوز العىسىمدى ايتقىم كەلەدى.
— مەن ونىڭ دەنساۋلىعىنان عانا قورقامىن، — دەدى وكحوي.
— ول سىرقات پا ەدى؟
— جوق، ماسەلە وندا ەمەس، كۇن دەمەيدى، ءتۇن دەمەيدى، ۋاقىتىن قۇلشىلىق، عيبادات ەتۋمەن، شاسترا وقۋمەن وتكىزەدى، ءوز جايىن مۇلدە ويلامايدى.
— مۇنىسى جاقسى ەمەس ەكەن، — دەپ قويدى وننودا-بابۋ. — ءوز دەنەمىزدى قۇرتۋعا ءبىزدىڭ قاقىمىز جوق، ونى ءبىز جاراتقان جوقپىز عوي. ەگەردە ونىمەن تانىسۋعا جازسا، ەشبىر كۇدىكسىز، تىم قىسقا مەرزىم ىشىندە مەن ونىڭ دەنساۋلىعىن تىڭايتىپ بەرگەن بولار ەدىم. دەنساۋلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن بىرنەشە جاي قاعيدانى قاتتى ۇستاسا بولعانى عوي، بىرىنشىدەن...
دجوگەندرونىڭ شىدامى تاۋسىلىپ قالدى:
— اكە، باسىڭدى قاتىرىپ قايتەسىڭ! مەن ونى بۇگىن كەزدەستىرىپ ەدىم، تاقۋالىق، ءدىندارلىق ءومىر دەنساۋلىققا پايدالى ما دەپ قالدىم! سونىڭ شىندىعىن ءوزىم ارقىلى ءبىر بايقاپ تا كورەيىن دەپ وتىرمىن. نە شىعار ەكەن، كورەيىن ءبىر!
— جوق، دجوگەن، وكحوي ايتقان ءسوزدىڭ جانى بار. قانشاما داڭقتى ادامدار جاستاي، قىرشىنىنان قيىلىپ كەتەدى. ءوز دەنساۋلىعىن مانسۇق ەتە وتىرىپ، ولار وتانعا زيان جاسايدى. ءبىز وعان جول بەرمەۋىمىز كەرەك. نوليناكحا سەن ويلاعانداي ادام ەمەس، دجوگەن، ول ادال جان. ول ءوزىن ساقتاي ءبىلۋى كەرەك.
— مەن ونى سىزگە اكەپ تانىستىرامىن، — دەپ وكحوي ۋادە ەتتى. — ەگەر وسىنىڭ ءبارىن ونىڭ وزىنە ايتساق ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. ەمتيحان تاپسىرىپ جۇرگەنىمدە الدە ءبىر تامىر سۋىن بەرگەنىڭىزدى بىلەمىن. سونىڭ ءوزى قۋات-كۇش بەرەتىن تاماشا نارسە ەكەن. جۇمىسى ميگا تۇسەتىن ادامدار ءۇشىن مۇنداي ءدارىنى ىزدەسەڭ تاپپاسسىڭ! ەگەردە سونى نوليناكحا-بابۋعا بەرسەڭىز...
دجوگەندرو كرەسلودان ۇشىپ تۇرا كەلدى.
— ال مەن كەتتىم، وكحوي! سەن ەستەن تاندىرىپ جىبەرەرسىڭ! — دەپ كوتەرىلە سويلەدى، — مۇنىڭ ءتىپتى ارتىق-اق! — سونى ايتتى دا ول ۇيدەن شىعا جونەلدى.
قىرىق ەكىنشى تاراۋ
بۇرىن وننودا-بابۋ دەنى تازا، كوڭىلى تەتىك كەزىندە جەرگىلىكتى دارى-دارمەكتى دە، ەۋروپالىق دارى-دارمەكتى دە ءىشىپ باعۋشى ەدى، مىنە ەندى سونىسىنان اينىپ قالدى. وسى ءبىر دەنساۋلىعى ناشارلاپ، قۇر سۇلدەرى جۇرگەن كەزدە ول ءتىپتى ءوزىنىڭ السىزدىگىن جاسىرۋعا تىرىستى، دەنساۋلىق جايىن ءسوز ەتپەيتىن بولىپ الدى.
بۇگىن ول كرەسلودا وتىرىپ كەنەت قالعىپ كەتتى. باسپالداقپەن جوعارى ورلەپ كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ دىبىسىن ەستىپ، حەمنوليني كەستەسىن بىلاي الىپ قويدى دا ەسىككە بەتتەدى، اعاسىنان داۋىستاما دەپ وتىنبەك بولدى. ول سوندا دجوگەننىڭ جالعىز ەمەس ەكەنىن كوردى. ەكىنشى ءبىر بولمەگە كىرىپ تاسالانىپ قالايىن دەپ ەدى، دجوگەندرو داۋىستاپ جىبەردى.
— حەم، نوليناكحو-بابۋ كەلدى، بەرى ءجۇر، تانىستىرايىن.
حەمنوليني توقتاپ قالدى. نوليناكحا جاقىنداپ كەلدى دە، قىزبەن سالەمدەستى، ءبىراق تىكتەپ قارامادى.
سول شاقتا ويانىپ كەتكەن وننودا-بابۋ:
— حەم! — دەپ شاقىردى. حەمنوليني اكەسىنە باردى، سىبىرلاپ نوليناكحا-بابۋ كەلگەنىن ايتتى.
دجوگەندرو قوناقتى الىپ كىرە بەرگەندە، وننودا-بابۋ اسىعىس تۇرىپ بۇلارعا قارسى ءجۇردى:
— بۇگىن ءسىزدى ءوز ۇيىمدە كەزدەستىرگەنىم ءۇشىن زور باقىتتىمىن. حەم، جانىم، قايدا بارماقسىڭ، وتىرا تۇر وسىندا. نوليناكحا-بابۋ، بۇل — مەنىڭ قىزىم، حەم. كەشە ءبىز ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى تىڭداعان ەدىك، تىم رازى بولىپ قايتتىق. ءسىز: "ماڭدايعا بىتكەندى ەشكىم سەنەن ايىرىپ الا المايدى، ماڭدايىڭا جازباعاندى عانا جوعالتىپ الۋعا بولادى" — دەدىڭىز عوي. — بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى تەرەڭدە جاتىر، سولاي ەمەس پە، حەم؟ ءوزىڭ تۇگەل يەلىك ەتكەندى عانا قاداعالاي الاسىڭ، ال ءبۇل زات قولىڭنان شىعىپ كەتەتىن بولسا، تەكسەرۋگە مۇمكىندىگىڭ دە بولمايدى، نوليناكحا-بابۋ، مەنىڭ سىزدەن ءوتىنىشىم بار. قولىڭىز تيگەندە كەلىپ، اڭگىمەلەسىپ كەتىپ تۇرساڭىز، كوپ جاقسىلىق جاساعان بولار ەدىڭىز. ءبىز ءتىپتى ەشقايدا دا شىقپايمىز. قاشان كەلسەڭىز دە قىزىمىز ەكەۋمىزدى ءاماندا ۇيدەن تاباسىز.
— جيىندا سويلەگەن سوزىمدە ايتەۋىر ءبىر اقىلدى نارسەلەر ايتقانىما قاراپ مەنى ءبىر بايسالدى ادام ەكەن دەپ قالماڭىزدار، — دەدى نوليناكحا ۇيالىپ وتىرعان حەمنوليدىڭ جۇزىنە قاراپ. — ستۋدەنتتەر سويلە دەپ بولماعان ەدى، ال مەن بولسام بىرەۋدىڭ مەسەلىن قايتارا المايمىن، ولاردىڭ ەندى قايتىپ ماعان جالىنبايتىنىنا كوزىم دە جەتەدى. ستۋدەنتتەر ءسوزىڭنىڭ جارتىسىنان كوبىنە تۇسىنە المادىق دەپ تۋراسىن ايتادى. دجوگەن-بابۋ وندا ءسىز دە بولدىڭىز عوي، ءالسىن-السىن ساعاتقا قاراي بەرگەنىڭىز ماعان اسەر ەتپەدى دەپ ويلاماڭىز.
— ەگەردە مەن الدە نەنى تۇسىنە الماسام، وعان ءوز اقىلىمنىڭ شىرعالىعى عانا كىنالى، قاپالانباي-اق قويىڭىز، — دەدى دجوگەن.
— بەلگىلى ءبىر جاسقا كەلگەندە عانا دۇنيە سىرىن تولىق تۇسىنۋگە بولادى، — دەپ قويدى وننودا-بابۋ.
— مەنىڭشە سونىڭ ءبارىن تۇسىنەم دەپ جاتۋدىڭ قاشان دا بولسىن قاجەتى جوق سياقتى، — دەدى نوليناكحا.
— دەگەنمەن سىزگە ايتاتىندارىم بار ەدى، نولين-بابۋ، — دەپ وننودا-بابۋ جىگىتكە قارادى، — اللا تاعالا ءسىز سياقتى ادامدارعا بەلگىلى ءبىر مىندەت ارتىپ جەرگە جىبەرگەندە، ولار ءوز دەنساۋلىقتارىن ەلەمەي كەتۋگە ءتيىستى ەمەس. ونداي جاقسىلىق، بايلىق تاراتۋ ءۇشىن جارالعاندارعا بار بايلىق كوزى — دەنساۋلىق بولىپ تابىلادى، سول دەنساۋلىقتان ايىرىلساڭ بەرەتىنىڭنىڭ دە قالمايتىنىن ەسكەرتىپ قويعان ءجون.
— ءبىر ۋاقىتتا مەنى دە تۇسىنە جاتارسىز. جانە دۇنيەدە ەشتەڭەگە مۇرىن شۇيىرمەيتىنىمدى دە بايقايتىن بولارسىز، — دەدى نوليناكحا. — دۇنيەگە مەن ەشتەڭەگە يەلىك ەتپەي بەيشارا، قايىرشى ەسەپتى كەلدىم. كوپ جۇرتتىڭ ەزگىلىگى ارقاسىندا عانا زورعا دەگەندە بۇعانام قاتىپ، بۋىنىم بەكىدى، اقىل كىردى. سول سەبەپتى بىردەمەگە مۇرىن ءشۇيىرۋ دەگەن تىم اسقاقتاپ كەتكەندىك بولار ەدى. ءوزىڭنىڭ قولىڭنان كەلمەيتىن ءىستى بۇلدىرۋگە قاقىڭ دا جوق.
— ءسوز وسى عوي. ءسىز كەشە وسى ماعىنادا سويلەگەنسىز.
— ال جاقسى، سىزدەر وتىرا بەرىڭىزدەر، مەن كەتە بەرەيىن، شارۋام بار ەدى، — دەدى اقىرىندا دجوگەن.
— كەشىرە كورىڭىز، دجوگەن-بابۋ، بىرەۋدى مەزى ەتىپ جىبەرۋ مەندىك مىنەز ەمەس! مەن دە كەتتىم. ال ءجۇرىڭىز، سىزبەن ءبىراز جەر بىرگە بارىپ قالايىن.
— جوق، جوق، ماعان الا كوڭىل بولماي-اق قويىڭىز. مىنا مەن عوي،ءبىر جەرگە تۇراقتاپ ۇزاق وتىرا المايمىن.
— دجوگەن تۋرالى ابىرجىماڭىز، نولين-بابۋ، — دەپ قويدى وننودا-بابۋ، — ۇشىپ-قونىپ جۇرگەنى، تەز جالىققىش-اق.
دجوگەندرو كەتكەن سوڭ، وننودا-بابۋ نوليناكحادان قايدا تۇراتىنىن سۇرادى. نوليناكحا كۇلىپ جىبەردى.
— بالەن جەردە تۇرام دەيتىن تۇراقتى مەكەن دەگەن جوق مەندە. تانىستار كوپ. سولار شاقىرۋمەن بولادى، مەن ءسويتىپ، ءبىر ۇيدەن ەكىنشى ۇيگە جىلجي بەرەمىن. بۇل وزىمە ۇنايدى دا. ءبىراق كەيدە وڭاشا قالعىڭ كەلەتىن دە ساتتەرىڭ بولادى. سول سەبەپتى دجوگەن-بابۋ سىزدەرگە كورشى ءبىر ءۇيدى پاتەرگە الىپ بەردى. شىنىندا دا بۇل ورام ءتىپتى تىنىش قوي دەيمىن.
مۇنداي حابارعا وننودا-بابۋ ايرىقشا قۋاندى، الايدا ەگەر اڭعارىمپاز، بايقاعىش بولسا، سول ءسوزدى ەستىگەن ساتتە حەمنولينيدىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتكەنىن دە انداپ قالعان بولار ەدى. ويتكەنى بۇل ۇيدە بۇرىن رومەش تۇرعان عوي.
سول شاقتا شاي دايىن بولدى دەگەن حابار كەلدى، ءبارى دە اسحاناعا بەتتەدى.
— حەم، جانىم، — دەپ وننودا-بابۋ قىزىنا بۇرىلدى، — نولين-بابۋعا شاي قۇي.
— جوق، وننودا-بابۋ، مەن شاي ىشپەيمىن.
— جوق، ونىڭىز نە، نولين-بابۋ، تىم بولماسا، ءبىر كەسە ءىشىڭىز، ال كوڭىلىڭىز سوقپاسا، اۋىز ءتيىڭىز.
— كەشىرە كورىڭىزدەر، ءتىپتى قۇلقىم جوق.
— ءسىز ءوزىڭىز دە دارىگەرسىز عوي. تۇسكىلىكتەن كەيىن ءۇش-تورت ساعات وتكەن سوڭ شاي ءىشۋ دەگەن سىلتاۋمەن ازداپ ىستىق سۋ ىشكەننىڭ اسقازان ءۇشىن پايدالى بولاتىنىن ايتىپ جاتۋ ماعان ورىندى بولماس. ارينە، ەگەر داعدىڭىز بولماسا، سىزگە ونشا قويۋ ەتپەي قۇيدىرۋعا دا بولادى.
نوليناكحا حەمنولينيگە قاراپ تايسالا تۇرىپ قالدى. قىز مۇنىڭ شاي ىشۋدەن نە سەبەپتى ۇرەيلەنىپ تۇرعانىن سەزىپ، قاباق شىتىپ قالعانداي بولىپ كورىندى، سول رەتتە ول قىزعا قاراپ سويلەدى.
— ءسىزدىڭ ويلاپ تۇرعانىڭىزدان بۇل مۇلدەم باسقا، داستارقانىمىزدان جەرىنىپ تۇر دەپ جوري كورمەڭىز. بۇرىن مەن شايدى قۇنىعا ىشكەن ەدىم، ءقازىر دە شايدىڭ جۇپار ءيىسىن ۇناتامىن؛ سىزدەردىڭ قالاي ىشكەندەرىڭىزگە قاراپ وتىرۋ — سونداي راقات. الايدا مەنىڭ انام ءوز سالت-عۇرىپتارىن قاداعالاپ، اينىماي ساقتاپ وتىراتىن ادام ەكەنىن مۇمكىن سىزدەر بىلمەيتىن شىعارسىزدار، ال مەن ول كىسىنىڭ جالعىز بالاسىمىن، حادارىنشا اناما جاقىن بولعىم كەلەدى، شاي ىشپەيتىن سەبەبىم دە وسى. دەگەنمەن دە سىزدەر ءقازىر شاي ءىشىپ راقاتتانىپ وتىرسىزدار، مەن ونى قوشتايمىن. سول سەبەپتى قوناقجايلىلىقتارىڭىزدى سەزىنەمىن دە.
ءسوز باسىندا نوليناكحا حەمنولينيگە تيىسە سويلەگەن ەدى.
ءبىراق ول قىزعا ءوزىن تانىتقىسى، كىم ەكەنىن اشقىسى كەلمەيتىن تەك سىلدىر سوزبەن بۇركەمەلەنە بەرەتىن بىرەۋ سياقتى كورىندى: العاشقى تانىستىقتا نوليناكحانىڭ تىم ۇيالشاق مىنەزى بار ادام ەكەنىن، سول سەبەپتى داعدى داعىسىنان تۇرپايىلاۋ كورىنەتىنىن حەمنوليني تۇسىنبەگەن. ءتىپتى ونىڭ ءوز ويىنداعىسىن ايتا باستاعاندا دا داۋسى وزگەرىپ، دورەكىلەنىپ، جاساندىلاۋ شىعاتىن. ونىسىن ءوزى دە ءبىلۋشى ەدى. دجوگەندرو شىدامسىزدىق جاساپ، كەتۋگە بەت العاندا نوليناكحا ءوز سوزىنە قاتتى قىسىلىپ قالعان-دى، شىعىپ كەتكىسى كەلگەن سەبەبى دە سول.
دەگەنمەن نوليناكحا ءوز اناسى جايىن ايتا باستاعاندا-اق حەمنوليني وعان قۇرمەتپەن قارادى. انا ەسىمىن اتاعاندا-اق جاس جىگىتتىڭ كەلبەتىندە تازا دا جالىندى ماحابباتتىڭ نۇرى ويناپ كەتكەن.
حەمنولينيدى تەبىرەنتكەن جاي وسى ەدى. اناسى جايىندا ونىڭ نوليناكحامەن سويلەسە بەرگىسى كەلدى، ءبىراق باتىلى بارمادى، ۇيالا بەردى.
— اڭگىمە قايدا جاتىر! — دەپ وننودا-بابۋ نوليناكحا اڭگىمەسىنە ءوز پيعىلىن اسىعا ءبىلدىردى. — ەگەر مۇنى بىلسەم شاي ءىش دەپ زورلاماعان بولار ەدىم. قۇداي اقىنا كەشىرىم ەتە كورىڭىز!
— شاي ىشپەيدى ەكەن دەپ ادال پەيىل قۇرمەتتەرىڭىزدەن تارتىنىپ قالىپ جۇرمەڭىزدەر، — دەپ نوليناكحا كۇلە جاۋاپ بەردى.
نوليناكحا كەتكەن سوڭ، اكەسىمەن حەمنوليني ەكەۋى جوعارعى ۇيگە كوتەرىلدى. قىز بەنگال جۋرنالىنان ءبىر ماقالا وقي باستادى، ءبىراق كوپ كەشىكپەي وننودا-بابۋ ۇيىقتاپ كەتتى. وسى ءبىر السىزدىك بەلگىسى ءبىراز ۋاكىتتان بەرى ونىڭ داعدىسىنا اينالعان ەدى.
قىرىق ءۇشىنشى تاراۋ
نوليناكحانىڭ وننودا-بابۋمەن، ونىڭ قىزى حەمنولينيمەن تانىستىعى از كۇننىڭ ىشىندە ناعىز دوستىققا اينالىپ كەتتى. ادەپكىدە قىز نوليناكحامەن جالپى ءبىر جايلار تۋرالى عانا اڭگىمەلەسۋگە بولار دەپ، جاي قاراپايىم ادامدارعا ۇقساپ كۇندەلىكتى تىرشىلىك جايىن ءسوز ەتۋ دەگەندى ويلاعان دا ەمەس-تى. سوعان وراي كوڭىلدى اڭگىمە، ءازىل ۇستىندە دە ول ۇنەمى ەشتەڭەنى بايقاماعانسىپ، ءوڭىن تانىتپاي وتىرا بەرەتىن.
ءبىر كۇنى نوليناكحا مەن وننودا-بابۋ حەمنوليني ۇشەۋى اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا دجوگەن كەلدى دە، مازاسىزدانا سويلەدى:
— بىلەسىڭ بە، اكە، "براحمو سامادج" مۇشەلەرى ءبىزدى ەندى نوليناكحا-بابۋدىڭ شاكىرتتەرى دەيتىن بولىپ الىپتى. سول ءۇشىن مەن بۇگىن پورەشپەن ۇرسىسىپ قالدىم.
— جابىرلەنەتىندەي وندا نە بار، — دەپ وننودا-بابۋ ەزۋ تارتتى. — ۇيرەتۋشىسى كوپ تە، ۇيرەنەرى جوق شاكىرتسىز عالىمدار قاۋىمىنا مۇشە بولسام، وندا ۇيالار ەدىم.
— مەن دە سىزگە قوسىلامىن، وننودا-بابۋ، — دەپ نوليناكحا قۇپتاي سويلەدى. — كانە، شاكىرتتەر قوعامىن قۇرايىقشى، ءسويتىپ ءبىلىم الۋدىڭ، ۇيرەنۋدىڭ مۇمكىندىگىن ىزدەيىك.
— جەتتى، كۇلكى ەتەرلىكتەي تۇك تە جوق مۇندا. وسىنىڭ شاكىرتى ەدى دەپ ايدار تاقپاسا ەشكىم دە ءسىزدىڭ دوسىڭىز، نە جاقىنىڭىز بولا المايدى، نولين-بابۋ. وندايدى قويۋ كەرەك، — دەپ دجوگەندرو شىدامسىزدانا سويلەدى.
— نە مەڭزەپ وتىرعانىڭىزدى تۇسىندىرسەڭىز ەكەن؟ — دەپ سۇرادى نوليناكحا.
— ەستۋىم بويىنشا ءسىز سوتتاردىڭ زاڭى بويىنشا تاناۋىڭىزبەن دەم الاتىن كورىنەسىز، شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە تەسىلە قاراپ سارىلىپ تۇرادى ەكەنسىز. ءار ءتۇرلى تاعىلىم-عيباداتتارىڭىزدى وتكەرىپ الماي تۇرىپ دامگە دە وتىرمايتىن كورىنەسىز. وسىلاردىڭ ارقاسىندا، قاۋىم ايتقانداي، "قىننان ءتۇسىپ قالعانسىز".
حەمنوليني اعاسىنىڭ كورگەنسىزدىك جاساپ وتىرعانىنا قاتتى قىسىلىپ قالدى. ال نوليناكحا بولسا، جىميىپ قانا كۇلە سويلەدى.
— ارينە، قاۋىم ىشىندە قىنىنان ايىرىلىپ قالۋ قىلمىس ەسەپتى. ءبىراق قىلىش بولسىن، ادام بولسىن، تۇگەلىمەن قىن-قۇنداقتا عانا تۇرا ما؟ بار قىلىشتىڭ قىنعا تۇسەتىن جاعى بىردەي بولادى. — تەك زەرگەردىڭ ونەرى، دەگەنىنە قاراي ونىڭ سابى عانا تۇرلىشە بولىپ كەلمەك. اركىمنىڭ وزىنە عانا ءتان قىلىقتارى ءۇشىن ادام قاۋىمى قىنىنان تىس تا ورىن بولۋ كەرەك ەكەنىن ءسىز تەرىسكە شىعارماسسىز دەيمىن. ۇيدە وڭاشا وتىرىپ، جۇرتتان جاسىرىپ ىستەيتىن زيانسىز نارسەلەرىمدە جۇرتتىڭ نە شارۋاسى بار؟ مەنى وسى قايران قالدىرادى.
— ىلگەرى باسۋ جولىندا دۇنيە اۋىرتپالىعىن ارقالاعان جاندار باسقا ۇيدە نە بولىپ جاتقانىن انىقتاۋدى باستى مىندەتتەرىمنىڭ ءبىرى دەپ سانايدى ەمەس پە؛ انىقتالماي كۇڭگىرت جاتقان جايلاردى ولاردىڭ وزدەرى ايتىپ تولىقتىرىپ جىبەرەتىن قاسيەتتەرى دە بار عوي. ونسىز دۇنيە جەتىلە الماقشى ەمەس. مۇنى ءسىز بىلمەيتىن بە ەدىڭىز؟ ونىڭ ۇستىنە جۇرتقا وعاش قىلىقتار قانشا جاسىرعانمەن كوزگە تۇسكىش بولماق. مىنە مىناداي مىسال كەلتىرەيىن: ءسىزدىڭ ءۇي توبەسىندە قۇلشىلىق جاساعانىڭىزدى حەم كورىپتى دە التى الاسىسى، بەس بەرەسىسى بولماسا دا اكەسىنە بارىپ ايتقان. نازالانىپ، اشۋ بۇعان حەمنوليني قىزارىپ كەتتى، بىردەمە دەيىن دەپ وقتالا بەرىپ ەدى، نوليناكحا ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— ءسىز قىستىعاتىنداي ەشتەڭە دە جوق. ەگەر ءسىز دەم الايىن دەپ توبەگە شىعىپ، مەنىڭ تاڭ نامازىن وقىپ جاتقانىمدى كورسەڭىز وندا تۇرعان ايىپ نە؟ كوزدىڭ كورمەك ءۇشىن جارالعانىنا بۇل جاعىنان ءبىز ءبارىمىز دە ايىپتىمىز.
— ونىڭ ۇستىنە، حەم ماعان ول جايدى الدە ءبىر رەنىش ءبىلدىرىپ ايتقان جوق. قايتا ءسىز جاساپ جاتقان تاعىلىم-عيبادات جايىن ىنتىعا، قۇرمەتتەي سۇرادى، — دەدى وننودا-بابۋ.
— مەن مۇنى مۇلدە تۇسىنبەيمىن! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى دجوگەندرو. — داعدىلى زاڭ-سالتتارى، ادەت-عۇرپى بار كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەن قيانات كورگەن ەمەن. جانە الدەبىر جاسىرىن قۇلشىلىق جاساۋدان ايرىقشا ارتىقشىلىق بولادى دەپ تە ويلامايمىن. قايتا مۇنداي جولعا تۇسكەن ادام سالماعىن جوعالتىپ، سايازداپ، شەكتەلىپ قالادى. ءبىراق ءسىز، قۇداي اقىنا، بۇل سوزگە اشۋلانا كورمەڭىز، ويتكەنى مەن جەر مەكەنىندە جۇپىنى عانا تىرشىلىك ورنىم بار، كوپتىڭ ءبىرى عانامىن. بيىكتە تۇرعاندارعا جەتۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار — تاس لاقتىرىپ جەتۋ جولى. مەن سياقتىلاردىڭ سانى جوق قوي. سول سەبەپتى، ەگەردە ءسىز تىم بيىككە ورلەپ كەتكەن بولساڭىز، ءاماندا قاراۋىل ۇشىندا تۇراسىز.
— ءبىراق تاس دەگەن قيان-قيلى بولادى عوي: ءبىرى جاي عانا سيپاپ وتەدى، ەكىنشىسى تاڭبا سالىپ كەتپەك. ەگەردە بىرەۋ جايىندا ول شىركىن بالا بولىپ كەتتى، بولماسا، اقىلىنان اداسىپتى دەسە، ەشكىم دە وعان رەنجىمەيدى؛ ال ەگەر ونى تاقۋالىققا بوي ۇرىپتى، ۇستاز بولعىسى كەلەدى ەكەن، توڭىرەگىنە شاكىرتتەر جيعىسى بار دەپ ايىپتايتىن بولسا، قالجىڭعا ەشقانداي ورىن قالمايدى.
— تاعى دا قايتالاپ وتىنەمىن، ماعان وكپەلەي كورمەڭىز. ءوز ءۇيىڭىزدىڭ توبەسىندە ويىڭىزعا كەلگەنىن جاساڭىز. ءسىزدى تىياتىنداي، مەن كىممىن سونشاما؟ مەن تەك ءسىزدىڭ قىلىعىڭىز داعدىلى جايدان شىعىپ كەتپەيتىن بولسا، قاڭقۋ ءسوزدىڭ ءبارى ساپ بولار ەدى دەگەندى عانا ايتپاقپىن. ماعان قولايلىسى — جۇرت اۋانىندا بولۋ. بەلگىلى ءبىر شەكتەن اتتاساڭ-اق بولعانى، حالىق توپتالىپ-اق قالادى: تابىنا ما، نالەت ايتىپ جاتا ما — ءبارىبىر عوي. ءبىراق سول توپتىڭ كوزىنە ءتۇسۋ تىم قولايسىز-اق نارسە!
— دەگەنمەن ءسىز وزىڭىزگە ءوزىڭىز قايشى كەلىپ وتىرسىز، — دەپ جاۋاپ بەردى نوليناكحا، — ءسىز مەنى كۇشپەن سۇيرەپ توبەدەن قىزىق تارتىمى جوق تومەنگى قاباتقا تۇسىرمەك بولدىڭىز، ال ەندى ءوزىڭىز نەگە قاشاسىز سودان؟
— مەن بۇگىن ايتارىمدى ايتىپ بولدىم، جەتتى! دالاعا شىعىپ، كىشكەنە ءجۇرىپ قايتامىن! — دەپ كوتەرىلىپ كەتتى دجوگەندرو.
ول شىعىپ كەتكەننەن كەيىن حەمنوليني باسىن تومەن سالىپ، داستارقان شاشاقتارىنا قاراپ ۇزاق وتىرىپ قالدى. ۇڭىلە، اڭعارا زەر سالعاندا ونىڭ كوز شاراسىندا ىستىق جاس مولتىلدەپ تۇر ەدى.
قىز نوليناكحامەن كۇندە سويلەسە ءجۇرىپ ءوزىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىنىڭ سونشالىقتى شاعىندىعىن سەزدى، نوليناكحا تاڭداپ العان جولمەن جۇرۋگە ىنتىقتى. اسا ءبىر جان كۇيزەلىسى شاعىندا ول سىرت دۇنيەدەن تايانىش-تىرەك تابا الماي قالاتىن. مىنە ەندى نوليناكحا جاڭا ءبىر دۇنيەنىڭ قۇلپىن اشتى. ءبىرازدان بەرى ونى سوپىلىق يدەياسى باۋراپ الدى. بار سالت-عۇرىپتاردى اينىتپاي ورىنداپ وتىرماق. وسى ءبىر جايدا عانا اقىل-وي وزىنە تايانىش تاباتىن سياقتى كورىنەدى وعان. ونىڭ ۇستىنە قايعى-قاسىرەت دەگەن تەك جان كۇيزەلىسى ەسەپتى عانا قالىپ قويماسقا ءتيىستى: ول الدە ءبىر دۋانا، دارۋىشتىك ەرلىكتى كەرەك ەتەتىندەي. بۇل كۇنگە دەيىن جۇرت تىلىنە تيەك بولارمىن، تالقىعا تۇسەرمىن دەپ حەمنوليني تايسالا سوعىپ، دەگەنىنە جەتە الماي، ءوز ازا-قايعىسىن جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە عانا ساقتاپ جۇرەتىن. مىنە، ەندى نوليناكحانىڭ جولىنا ءتۇسىپ، ەت تاعامدارىنان باس تارتقاننان بەرى حەمنولينيدىڭ جانى جاي تاپتى. ول ءوزى جاتاتىن بولمەگە توسەلگەن بار كىلەم-توسەنىشتەردى جيىپ تاستادى، توسەگىن شىمىلدىقپەن ءبولىپ، باسقا جيھازداردىڭ ءبارىن سىرتقا شىعارتتىردى. كۇن سايىن ەدەندى ءوزى جۋىپ، يودنوستا از عانا گۇل قالدىراتىن بولدى. شومىلعاننان كەيىن اق ساري كيىپ ەدەنگە وتىراتىندى شىعاردى؛ شالقايتا اشىلعان ەسىك، تەرەزەلەردەن كۇن نۇرى ەركىن قۇيىلادى. وننودا-بابۋ حەمنوليني ىسىنە تۇگەلدەي قوسىلىپ كەتە المادى، دەگەنمەن وسى ءبىر ادەت-عۇرىپتاردى ورىنداۋ وعان قانشالىقتى راقات بەرەتىنىن قىزىنىڭ كەلبەتىنەن اڭعارىپ، قۋانىپ ءجۇردى.
ەندى نوليناكحا كەلە قالسا ۇشەۋى حەمنوليني بولمەسىندە ەدەندە وتىرىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن بولدى. دجوگەندرو باسىنان-اق سوقتىعا سويلەگەن-دى:
— نە نارسە بۇل؟ سەندەر بۇل ءۇيدى الدە ءبىر كيەلى مەكەنگە اينالدىرىپ جىبەردىڭدەر عوي. مەن سياقتى كۇنالى پەندە اياق باسار جەر دە قالمادى-اۋ.
دجوگەندرو وسىنداي قىلىعىن بۇرىن كورسەتسە، حەمنوليني اشۋلانعان بولار ەدى، وننودا-بابۋ ءقازىردىڭ وزىندە دە كەيدە بۋلىعىپ، قىستىعىپ قالادى، ال حەمنوليني مەن نوليناكحا بولسا، ءقازىر دجوگەندروعا بايسالدى تۇردە ەزۋ تارتىپ، مەيىرلەنە قارايدى. قىز ءبىر سەنىمدى دە مىزعىماس تىرەك تاپقان، سودان قىسىلىپ، ۇيالۋ دەگەندى ەندى السىزدىك دەپ تۇسىنەتىن سەكىلدى. مۇنىڭ مىنەز-قۇلىعىن وعاش ساناپ، جۇرتتىڭ كۇلىپ جۇرگەنىن دە حەمنوليني جاقسى بىلەدى، ءبىراق سونىڭ بارىنەن نوليناكحاعا دەگەن سەنىمى مەن تابىنۋشىلىعى قورعاشتاپ الاتىنداي. سول سەبەپتى ول جۇرتتان قىسىلا دا قويعان جوق.
ءبىر كۇنى، تاڭەرتەڭ حەمنوليني دارەت الىپ، سودان كەيىن دۇعاسىن وقىپ بولدى دا، تەرەزە الدىنا بارىپ وتىرىپ ەدى، وننودا-بابۋ مەن نوليناكحا كىرىپ كەلدى. قىز جۇرەگىن سول شاقتا عاجايىپ ءبىر تىنىشتىق بيلەپ وتىر ەدى. تىزەلەي وتىرىپ، اۋەلى نوليناكحاعا، سودان كەيىن اكەسى الدىندا پرونام جاسادى، سودان سوڭ اياقتارىنان توپىراق الدى.
نوليناكحا ابىرجىپ قالدى.
— تىنىشسىزدانباڭىز، نولين-بابۋ، حەم ءوز مىندەتىن عانا ورىنداپ جاتىر، — دەدى وننودا-بابۋ.
نوليناكحا بۇرىن بۇلاي ەرتە كەلىپ كورگەن جوق ەدى، حەمنوليني وعان سۇرانا قارادى.
— بەنارەستەن حابار الدىم. انام اۋىر ناۋقاس كورىنەدى، — دەدى نوليناكحا، — سول سەبەپتى بۇگىنگى كەشكى پويىزبەن ءجۇرىپ كەتۋگە بەكىندىم. سوعان دەيىن بىتىرەر كوپ شارۋالارىم بار ەدى، سىزبەن قوشتاسا كەلدىم.
— نە شارا بار، اناڭىزدىڭ دەنىنە ساۋلىق بەرسىن، سوڭعى كۇندەردەگى مارحابات-كومەگىڭىز ءۇشىن ولە-ولگەنشە قارىزدارمىز.
— سىزدەردىڭ ماعان كورسەتكەن جاقسىلىقتارىڭىز ودان دا ارتىق بولدى، راس ايتامىن. سىزدەر كورشىگە كورسەتەرلىكتەي بار قامقورلىقتارىڭىزعا الىپ باقتىڭىزدار مەنى. ول ول ما، سىزدەردىڭ ماعان دەگەن قالتقىسىز سەنىمدەرىڭىز كوپتەن بەرى ءوزىم ويلاپ جۇرگەن قيلى ماسەلەلەردى جاڭا ءبىر تۇرعىدان اشىپ بەردى. مەن سىزدەردىڭ ومىرلەرىڭىزگە زەر سالدىم، بۇل مەنىڭ ويىم مەن ءوزىم ۇستاعان جولعا ءبىرىڭعاي باعىت، ماقسات بەردى. جاقىن ادامداردىڭ كومەگىمەن، مۇسىركەۋىمەن تابىسقا وڭاي دا، شاپشاڭ جەتۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندىم.
— ءسىز كەلگەن شاققا دەيىن بىزگە ءبىر نارسەمىز جوق، الدە بىردەمە جەتپەي تۇراتىن سياقتى بولا بەرەتىن، نە جەتپەيتىنىن ءوزىمىز دە بىلمەيتىنبىز. جوعىمىز، جەتپەيتىنىمىز ءوزىڭىز ەكەنسىز. ونى سىزبەن تانىسقاندا عانا بىلدىك. ءبىز ءبىر ءۇي كۇشىك جاندارمىز عوي، جۇرت اراسىندا سيرەك بولامىز. جيىنعا بارۋعا دا ىنتالانىپ تۇرمايمىز. مەنىڭ كەيدە ءجۇرىپ كەتەتىنىم بار، ال حەمدى ءبىر جەرگە، بولماسا، ەكىنشى جەرگە اپارا قويۋ وڭايعا سوقپايدى. ال ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزدى، ءسوز سويلەيتىن بولعانىڭىزدى دجوگەننەن ەستىگەندە-اق ءبىر كەرەمەت وزگەرىس تۋدى دا قالدى: ەشبىر تولقۋ، تارتىنۋسىز جيىنعا جونەلدىك، مۇنداي وقيعا بولعان ەمەس، — سەنىڭىز، نولين-بابۋ! ءسىز بىزگە تىم كەرەك ادام ەكەنىڭىزدى وسىدان-اق كورۋگە بولادى عوي. تاعدىردىڭ ءوزى ءبىزدى سىزگە قارىزدار ەتىپ قويدى.
— ءوز ءومىرىم جايىندا سىزدەردەن باسقا ءتىرى جانعا ايتپاعانىمدى بىلسەڭىزدەر ەكەن دەيمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى نوليناكحا، — ادالدىق جايلى تەرەڭ ءىلىم — شىندىقتى اشۋ قابىلەتتىلىگىندە. تەك سىزدەردىڭ ارقالارىڭىزدا عانا وسى ءبىر شىندىققا مەنىڭ قولىم جەتتى. سول سەبەپتى سىزدەر دە ماعان اسا قاجەتتى ادام ەكەندەرىڭىزدى دە ۇمىتا كورمەڭىزدەر.
حەمنوليني ىجداعاتپەن تىڭدادى. ول تەرەزەدەن ەدەنگە ءتۇسىپ تۇرعان كۇن نۇرىنا قاراپ، ءۇنسىز وتىرىپ تىڭداپ ەدى. نوليناكحا كەتۋگە ىڭعايلانعاندا بىلاي دەدى:
— اناڭىزدىڭ دەنساۋلىعىن ءبىز دە ءبىلىپ تۇرساق ەكەن.
نوليناكحا كوتەرىلە بەردى، حەمنوليني وعان تاعى دا ءيىلىپ تاعزىم ەتتى.
قىرىق ءتورتىنشى تاراۋ
سوڭعى كۇندەردە وننودا-بابۋدىڭ ۇيىنە وكحوي كەلمەيتىن بولىپ ەدى، نوليناكحا بەنارەسكە ءجۇرىپ كەتكەن سوڭ ول دجوگەندروعا ەرىپ تاعى دا كەلگىشتەي بەردى. حەمنولينيدىڭ ءالى دە رومەشتى قانشالىقتى ويلاپ جۇرگەنىن وزىنە دەگەن قىز قاباعىنان اڭعارماق بولدى.
بۇگىن وكحوي كەلگەندە حەمنوليني تىنىش وتىرىپ قالدى، مۇنى كورىپ شىتىناعان دا، وزگەرگەن دە جوق، سول قالپىندا وتىرا بەردى.
— كوپتەن بەرى نەگە كورىنبەي كەتتىڭ؟ — دەپ قىز ودان جىلى شىراي كورسەتە سۇرادى.
— كۇندە كەلىپ كورىنىپ تۇرارلىقتاي باعالى اداممىن با مەن؟ — دەدى وكحوي.
— ەگەردە باعاسى تومەن ادامدار قوناقتا بولا المايتىن بولسا ومدا كوبىمىز سەلتيىپ، وڭاشالانىپ قالعان بولار ەدىك قوي.
— وكحوي سىي-قۇرمەتكە تەك قاراپايىمدىلىقپەن عانا يە بولامىن دەپ ويلاعان ەدى، حەم ودان وزىپ كەتتى، ءارى قاراپايىمدىلىقتىڭ جالپى العاندا بار ادامعا ءتان قاسيەت ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. بۇل جونىندە مەنىڭ دە ايتارىم بار. ءبىز سياقتى قارابايىر ادامدارمەن كۇندە كورىسۋگە بولادى، ال ايرىقشا جارالعان ادامدارمەن سيرەك كەزدەسكەن دۇرىس. ۋىسىڭا سيا بەرمەيدى ولار. ونداي ادامداردىڭ ورمان، تاۋلاردى كەزىپ، ۇڭگىرلەردى ارالاپ جۇرەتىن سەبەبى دە وسىندا. ەگەردە ولار تۇراقتى مەكەنى ەتىپ ادام قوعامىن تاڭداپ السا، مىنا وكحوي ەكەۋىمىز سياقتى اق پەيىل، اشىق اۋىزدار تاۋعا قاشقان بولار ەدىك.
دجوگەندرونىڭ كىمدى كوزدەپ ايتىپ وتىرعانىن حەمنوليني بىردەن ءتۇسىندى، ءبىراق ءتىل قاتپادى. ءۇش كەسە شاي قۇيدى دا اكەسى مەن دجوگەندرونىڭ، وكحويدىڭ الدىنا قويدى.
— ال ءوزىڭ شاي ىشپەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى دجوگەندرو ودان. حەمنوليني الدە ءبىر دورەكى ءسوز ەستيتىنىن دە سەزدى، سوندا دا بايسالدى تۇردە نىق جاۋاپ بەردى.
— جوق، مەن شاي ىشپەيتىن بولعانمىن.
— شىن سوپىلىق ەندى باستالىپتى. كورىپ وتىرمىن. مۇمكىن شاي جاپىراقتارىنىڭ عاجايىپ قۇدىرەت كۇشى جەتكىلىكسىز بولسا كەرەك، ونداي قاسيەت تەك ميروبالاندا عانا بولادى عوي. بۇل نە دەگەن باقىتسىزدىق! حەم، قويشى وسىنىڭ ءبارىن. ءبىر كەسە شاي ءىشىپ، انتىڭدى بۇزعاننان ەشتەڭە دە بولمايدى! بۇل ۇيدە ونداي قاتاڭ تىيىم دەگەن ۇزاق ءومىر سۇرە المايدى، اعايىن اراسىندا سول ءبىر ءمانسىز نارسەنى دارداي ەتىپ ۇلعايتا بەرۋدىڭ رەتى جوق ءتىپتى.
دجوگەندرو وسى سوزدەردى ايتتى دا، ءوزى كەلىپ تاعى ءبىر كەسەگە شاي قۇيىپ الىپ، حەمنولينيدىڭ الدىنا قويدى. قىز وعان قولىن دا اپارمادى، اكەسىنە بۇرىلدى دا بىلاي دەدى: — اكە، ەشتەڭە جەمەستەن قۇر شايدى سوراپتاپ وتىرعانىڭ نە؟
وننودا-بابۋدىڭ داۋسى دا، قولى دا قالتىراپ كەتتى:
— شىنىمدى ايتسام، قارعام، بۇگىن ءبۇل داستارقان ۇستىندە جۇرەگىمە اس باتپاي وتىر. دجوگەن قىلىعىنا شىدامدىلىق كورسەتەيىن دەپ-اق ەدىم. وسىنداي اۋرۋ-سىرقاۋلى بولىپ جۇرگەندە سويلەپ كەتسەم، توقتاي الماسپىن، ءبارىن دە ايتىپ سالارمىن دەيمىن. وكىنۋگە تۋرا كەلەر سوسىن.
— اشۋلانباشى، اكەتاي، — دەپ حەمنوليني وننودا-بابۋدىڭ قاسىنا كەلدى. — دادام مەنى شايمەن سىيلاعىسى كەلەدى ەكەن. ءتىپتى جاقسى، رەنجىتە المايدى ءبۇل مەنى. ال اكە، سەنىڭ بىردەمە جەگەنىڭ دۇرىس. باسقا تاماق جەمەي، قۇر شايدىڭ ءوزىن ىشە بەرۋدىڭ، وزىڭە دۇرىس بولمايتىنىن مەن جاقسى بىلەمىن. — حەمنوليني وسىنى ايتتى دا، اكەسىنىڭ الدىنا قاراي تاماق ىسىرىپ قويدى. وننودا-بابۋ ەنجار وتىرىپ جەي باستادى.
حەمنوليني ورنىنا قايتىپ ورالعان سوڭ دجوگەندرو قۇيعان شايدى ىشەيىن دەپ، ىڭعايلانىپ جاتىر ەدى، وكحوي ۇشىپ تۇرا كەلدى.
— قۇداي ءۇشىن، كەشىرە كورىڭىزشى، مىنا شايدى مەن الىپ ىشۋىمە بولا ما؟
دجوگەندرو حەمنولينيدىڭ جانىنا كەلدى، ونىڭ قولىنان كەسەنى الدى دا، وننودا-بابۋعا بۇرىلا سويلەدى.
— مەن دۇرىس جاسامادىم، كەشىرە كور، اكە.
وننودا-بابۋ ءۇنسىز قالدى. كوز شاراسى جاسقا تولىپ كەتتى.
دجوگەندرو مەن وكحوي اقىرىن باسىپ ۇيدەن شىقتى. وننودا-بابۋ شايىن ءىشىپ بولعان سوڭ حەمنولينيدىڭ دەمەۋىمەن تالتىرەكتەي باسىپ، جوعارىعا كوتەرىلدى.
سول كۇنى تۇندە وننودا-بابۋ قاتتى اۋىرىپ، قىسىلىپ قالدى. شاقىرىلىپ كەلگەن دارىگەر كوپ قاراعاننان كەيىن ونىڭ باۋىرى زاقىمدانعانىن ايتتى. — اۋرۋ ءالى اسقىنا قويماعان ءبىر جىل نەمەسە، بىرنەشە اي اۋا رايى جاقسى باتىس ولكەگە بارىپ تۇرسا، ايىعىپ كەتەتىن بولادى.
بۇرىستىرگەن اۋرۋ ىدىراپ، وننودا-بابۋ وزىنە-وزى كەلگەن سوڭ قىزىنا بىلاي دەدى:
— قارعام، حەم، ءبىراز ۋاقىت بەنارەسكە بارىپ تۇرايىق.
حەمنولينيدىڭ ءوزى دە وسىنى ويلاپ ەدى. نوليناكحا ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن بۇرىن جانىن سالىپ ورىنداپ جۇرگەن تاقۋالىق عۇرىپتارى اياقسىراپ قالعانداي بولعان-دى. نوليناكحانىڭ قۇر قاراسىنىڭ ءوزى دە كۇندەلىكتى عيبادات جاساۋعا وعان ءبىر بەكەمدىك بەرەتىندەي ەدى. نوليناكحا كەسكىنىندە اسقان ءبىر سەنىمدىلىك، جەر قوزعالسا دا وزگەرمەيتىن ءبىر سابىرلى نىشانى بار. وسى ءبىر جاي حەمنولينيگە ۇنەمى مەدەت بەرىپ، رۋحتاندىراتىن ەدى. نوليناكحا كەتكەن سوڭ حەمنولينيدىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتتى. سول سەبەپتى نوليناكحا ايتقاندارىن اسىرەسە وسى شاقتا اينىتپاي ورىنداۋعا كۇش سالىپ جۇرگەن. ءبىراق سونىڭ ءوزى حەمنولينيدى قاتتى تورىقتىرىپ جىبەردى، ءجيى-جيى جىلاي بەرەتىن بولدى. داستارقان باسىندا قوناعۋار كوڭىلدى بولۋعا تىرىستى، ءبىراق جۇرەگىندە ءزىل قايعى جاتاتىن. وتكەن كۇن ەلەستەرى ۇلعايا كەلىپ تاعى دا ونىڭ بۇل دۇنيەدەن وقشاۋ، جەتىمسىرەپ قالعان جانىن جارالاپ، ازاپتاي باستادى. وننودا-بابۋ بەنارەسكە ساپار شەگۋدى ۇسىنعاندا قىزىنىڭ:
— اكە، بۇل تىپتەن جاقسى بولار ەدى، — دەپ اسىعا جاۋاپ بەرگەن سەبەبى دە وسى ەدى.
كەلەسى كۇنى ءۇي ىشىندە الدەبىر دايىندىقتىڭ ءجۇرىپ جاتقانىن كورگەن دجوگەندرو ءىستىڭ جايىن سۇرادى.
— ءبىز باتىسقا جۇرمەكپىز، — دەپ جاۋاپ بەردى وننودا.
— اتاپ ايتقاندا قاي جەرگە؟
— ەڭ اۋەلى ءبىراز جەردى ارالاپ كورەمىز. سونان سوڭ ۇناعان جەردەن ورىن تەبەمىز.
بەنارەسكە بارامىز دەپ تۋرا ايتۋعا ونىڭ باتىلى جەتپەدى.
— سەندەرمەن بىرگە جۇرە الماعانىما وكىنەمىن. باس ءمۇعالىم ورنىن سۇراپ ارىز بەرىپ ەدىم، سونىڭ جاۋابىن كۇتۋدەمىن، — دەدى دجوگەندرو.
قىرىق بەسىنشى تاراۋ
رومەش اللاحابادتان گادجيپۋرعا ەرتەمەن ورالدى. جول ۇستىندە جۇرگىنشىلەر دە كەزدەسپەدى. جول بويىن قۋالاپ وسكەن سيرەك جاپىراقتى سيداڭ اعاشتار قىس قاھارىنا باس ءيىپ، مۇلگىپ قالعانداي. قالا توڭىرەگىن ۇيقىعا شومعان اققۋعا ۇقساپ كوگىلدىر مۇنار باسقان. رومەش سۋىقتان قورعانىپ جىلى پالتوسىنا قىمتانىپ، ورانا وتىرعان ەدى. ءبىر سارىندى يەسىز جول ءۇستى وعان الدە ءبىر ساعىنىش اكەلگەندەي، جۇرەگى دۇرسىلدەپ مازاسىن الا بەردى.
بۋنگادوعا جاقىنداعان رومەش ەكيپاجدى كەنەت توقتاتتى دا، جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى: ات ءدۇبىرىن ەستىپ كومولا ۇيدەن شىعىپ كۇتىپ تۇرعان بولار دەپ ويلاپ ەدى. ءوزى اللاحابادتان ءبىر قىمبات القا ساتىپ العان بولاتىن، ەندى سول ءبىر باعا جەتپەس سىيلىعىن كومولانىڭ موينىنا ءوز قولىمەن تاقپاق بولىپ پالتوسىنىڭ كەڭ قالتاسىن قارمانا بەردى. ءبىراق ۇيگە تاقالعاندا ەسىكتىڭ جابىق تۇرعانىن كوردى، ال بيشون بولسا، تەرراستا جايباراقات ۇيىقتاپ جاتىر. رومەشتىڭ كوڭىلى قايتىپ، باسىلىپ قالدى.
— بيشون! — دەپ قاتتىراق داۋىستادى، ءۇي ىشىندە بىرەۋ بولسا، ونى دا وياتپاق نيەتپەن. ءوزى ءتۇن بالاسىنا ەلەگىزىپ، كىرپىگى ىلىنبەي شىققان ەدى، ال مىنا ۇيدەگىلەردى وياتىپ الۋ كوپ قيىندىققا ءتۇسىپ ءتۇر، ءبۇل رومەشتىڭ كوڭىلىنە كەلدى.
قانشا ايقايلاسا دا بيشون ويانباي قويدى، اقىرى ونى ءتۇرتىپ وياتۋعا تۋرا كەلدى.
— حانىم ۇيدە مە؟ — دەپ سۇرادى رومەش وزىنە ماعىناسىز قاراپ قالعان كۇزەتشىدەن.
ادەپكىدە بيشون مۇنىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن تۇسىنبەگەن سياقتاندى، سودان كەيىن شوشىپ ويانعانداي بولدى دا:
— يە، يە، كومولا ۇيدە، — دەپ ۇيقىسىراي جاۋاپ بەردى. رومەش ەسىكتى جۇلقىپ اشتى دا، بار بولمەلەردى ءسۇزىپ شىقتى — ۇيدە ءتىرى جان جوق.
— كومولا، — دەپ داۋىستادى ول، ءبىراق جاۋاپ قاتقان ەشكىم بولمادى، نيم اعاشىنا دا باردى، ءناۋباتحاناعا دا كىردى، ات قوراعا دا، قىزمەتشىلەر جاتاتىن بولمەگە دە باس سۇقتى. كومولا جوق.
وسى ءبىر شاقتا كۇن ۇياسىنان شىقتى، باقشا ىشىندە قارعا قارقىلدادى. باسىنا قۇمىرا كوتەرگەن قىزدار كورىنە باستادى... ولار بۋنگالو تۇبىندەگى تاسپەن قورشالعان قارا سۋعا اسىعىپ بارادى. جولدىڭ قارسى بەتىندەگى لاشىقتار اۋلاسىنان دون اقتاپ جاتقان ايەلدەردىڭ قيان-قيلى ءانى ەستىلەدى.
رومەش بۋنگالوعا قايتىپ ورالدى، بيشون باياعىسىنشا قايتا تەرەڭ ۇيقىعا شومىپ كەتكەن رومەش ەڭكەيە بەردى دە، بار كۇشىمەن قىزمەتشىنى سىلكىلەي باستادى. ودان قۇرما شارابىنىڭ ءيىسى اڭقىپ شىعىپ جاتقانىن رومەش سوندا عانا ءبىلدى.
اقىرى بيشون ەسىن جيناعانداي بولدى دا زورعا دەگەندە باسىن كوتەردى.
— حانىم قايدا؟ — دەپ رومەش قايتا سۇرادى.
— ۇيدە ەمەس، پە ەكەن؟ — دەپ مىڭگىرلەدى بيشون.
— قاي ءۇيدى ايتىپ تۇرسىڭ؟
— نەشە ول وسىندا كەلگەن بولاتىن.
— سودان سوڭ ءبىر جاققا كەتىپ قالدى ما؟
بيشون اۋزىن اشىپ، رومەشكە ماعىناسىز قاراي بەردى. سول شاقتا جاڭا دحوتي كيگەن ۋمەش كەلدى. كوزى قىزارىپ كەتكەن رومەش سوعان بۇرىلدى.
— شەشەڭ قايدا، ۋمەش؟
— كەشە كەشتەن بەرى ول وسىندا، — دەگەن جاۋاپ بەرىلدى.
— ال سەن قايدا بولدىڭ؟
— كەشە كەشكە شەشەتايىم مەنى سيدحۋ-بابۋدىڭ ۇيىنە تويعا بار دەپ جىبەرگەن.
وسى كەزدە اتقوسشى ونىڭ ءالى ەسەپ ايىرىسپاعانىن ەسىنە سالدى.
رومەش سول ەكيپاجعا وتىرىپ چوكروبورتي ۇيىنە تارتتى. ۇيگە كىرە بەرىپ كەرەمەت ءبىر ابىگەرلىك بارىن بايقادى. كومولا اۋىرىپ قالمادى ما ەكەن دەپ تىتىركەنىپ تە كەتتى. ءبىراق كەيىن ىڭىردە ءۋميدىڭ اياق-قولى ءمۇزداپ، بەتى-اۋزى كوگەرىپ، كەنەت جىلاي باستاعانىن ەستىدى، ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ سودان ۇرەيلەرى ۇشىپ كەتىپتى. ءبارى دە اياعىنان تىك تۇرعان. كورەر تاندى كوزىمەن اتقىزعان.
ۋمي اۋىرىپ قالعان سوڭ كومولا وسىندا قايتىپ كەلگەن ەكەن عوي دەپ ويلادى رومەش، سودان كەيىن:
— كومولانىڭ دا ەسى شىعىپ كەتكەن بولار! — دەپ بيپينگە بۇرىلدى.
كەشە كومولانىڭ كەلگەن، كەلمەگەنىن بيپين انىق بىلمەيتىن ەدى، سول سەبەپتى رومەش سۇراعىنا ەكى ۇشتىلاۋ جاۋاپ بەردى.
— يە، ول ءۋميدى تىم جاقسى كورەدى عوي. ءبىراق دارىگەر قاۋىپتەنبەي-اق قويىڭدار دەپ وتىر. — قايتكەن كۇندە دە وسى قيىن-قىستاۋ جايلاردىڭ سالدارىنان رومەش كوڭىلى باسىلىپ قالدى. بۇلاردىڭ كەزدەسۋىنە تاعدىردىڭ ءوزى كولدەنەڭ تۇرعانداي بولىپ كەتتى وعان.
وسى كەزدە بۋنگالودان ۋمەش كەلدى. ول ايەلدەر جاتاتىن ىشكى ۇيگە ەركىن كىرە بەرەتىن، جاقسى كورگەن شويلودجا ونىڭ بەتىنەن قاقپايتىن.
ءقازىر دە ول زەنانعا كىرىپ كەلدى. ۋميدى وياتىپ الا ما دەپ قورىققان شويلودجا ونى سىرتقا الىپ شىقتى.
— شەشەتاي، حانىم قايدا؟ — دەپ سۇرادى ول شويدودجادان.
— "قايداسى" نە، كەشە سەن بۋنگالودا كومولامەن بىرگە قالعان جوق پا ەدىڭ؟ — دەپ شويلودجا تاڭىرقاپ جاۋاپ بەردى. — ءىڭىر قاراڭعىسىندا مەن ليچمونيانى جىبەرەم بە دەپ تە ويلاپ ەدىم، مىنا سوبي اۋىرىپ قالعان سوڭ، بوساتا المادىم.
ۋمەشتىڭ ءتۇسى سۋىپ كەتتى.
— مەن ونى تابا المادىم، — دەدى ۋمەش.
— نە دەيسىڭ، جانىم-اۋ؟ — دەپ شويلا ۇرەيلەنە سويلەدى. — وتكەن تۇندە سەن قايدا بولىپ ەدىڭ؟
— مەنىڭ ۇيدە قالۋىما شەشەتاي رۇقسات ەتپەگەن. بۋنگالوعا كەلگەن بەتىمدە-اق سيدحۋ-بابۋدىڭ ۇيىنە تويعا بار دەپ جىبەردى.
— تىم ءتىل العىشسىڭ! بيشون قايدا بولعان؟
— ول ەشتەڭە دە بىلمەيدى، كەشە تىم كوبىرەك جۇتىپ قويىپتى.
— تەز بارىپ قوجانى شاقىر.
بيپين كىرە بەرگەندە شويلودجا وعان قارسى جۇگىردى:
— قانداي باقىتسىزدىق بولعانىن بىلەسىڭ بە؟
بيپين بوزارىپ كەتتى.
— جوق، نە بولىپ قالعان؟ — دەپ ۇرەيلەنە سۇرادى.
— كومولا كەشە ءوزىنىڭ بۋنگالوسىنا بارام دەپ كەتكەن ەدى، بۇگىن وندا جوق بولىپ شىققان.
— ول كەشە قايتىپ كەلمەپ پە ەدى؟
— كەلگەن جوق-تى! ۋمي اۋىرىپ قالعاندا ونى شاقىرتىپ الدىرايىن دەگەن ەدىم، جۇمساي قوياتىن ەشكىم بولمادى عوي؟
— رومەش-بابۋ كەلىپ پە؟
— يە، كومولانى بۋنگالودان تابا الماعان سوڭ، وسىندا شىعار دەپ كەلىپ كەتتى جاڭا!
— تەز جونەل، بىرگە ىزدەس! ۋمي تىنشىعىپ ۇيىقتاپ جاتىر. كوڭىلى تەتىك ءقازىر.
ولار رومەش ەكيپاجىنا وتىرىپ، بۋنگالوعا كەلدى. جۇرتتان سۇراستىرا، كوپ ىزدەستىرە كەلگەندە انىقتالعان جاي مىناداي بولدى: كەشە كەشكە تامان كومولا جالعىز ءوزى گانگقا كەتكەن. بيشون ەرە جۇرەيىن دەگەن ەكەن، قالاماپتى، ءبىر رۋپيا بەرىپ، ۇيگە قايتارىپ جىبەرىپتى. سودان بيشون باقشا قاقپاسىن كۇزەتىپ وتىرىپتى. — سول جەردە وعان قۇمىراسىنا تولتىرىپ قۇرما شارابىن قۇيىپ العان ساتۋشى كەزدەسە كەتىپتى. سودان كەيىن دۇنيەدە نە بولىپ، نە قويعانىن بيشون انىق بىلە بەرمەيدى. ول تەك گانگقا كومولانىڭ قاي سوقپاقپەن كەتكەنىن عانا كورسەتە الادى.
رومەش پەن بيپين، ۋمەش ۇشەۋى تاڭعى شىعى كەپپەگەن سول سوقپاققا ءتۇسىپ، كومولانى ىزدەپ كەتتى.
ۋمەش بالاپانىنان ايىرىلعان قىران قۇس سياقتى، جان-جاققا كوزىن قاداپ ارپالىسىپ كەلەدى. قۇمداۋىققا شىققان سوڭ ۇشەۋى دە كىدىرىپ قالدى. توڭىرەكتە قىبىر ەتكەن ەشكىم جوق. شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ قيىرشىق تاستار جالتىلدايدى. ودان باسقا تىرلىك بەلگىسى بىلىنبەيدى.
— شەشە، قايداسىڭ، شەشەتايىم؟! — دەپ ۋمەش ىشقىنا داۋىستادى. قارسى بەتتەگى الىس جارقاباققا ۇلاسا شىققان جاڭعىرىق ەستىلدى. بار بولعانى سول عانا!
ۋمەشتىڭ كوزى كەنەت اناداي جەردە اعاراڭداپ جاتقان بىردەمەگە ءتۇستى. جۇگىرىپ كەلسە، ءدال سۋ جاعاسىندا ورامالعا تۇيىلگەن ءبىر توپ كىلت ەكەن. رومبش تە: "قولىڭداعى نە سەنىڭ؟" — دەپ ۇرەيلەنە ايقايلاپ جىبەردى دە، ۇڭىلە بەرىپ، كومولانىڭ كىلتتەرى ەكەنىن ءبىلدى. سول كىلت جاتقان جەردە قۇم ءۇيىندىسى بار ەكەن. تازا قۇمدا كىشكەنتاي اياق ىزدەرى ايقىن قالىپتى. ءىز بارىپ تۋرا سۋعا تۇسكەن. ۋمەشتىڭ قىران كوزى قايراڭدا، سۋ تۇبىندە جالتىراپ جاتقان تاعى بىردەڭەگە ءتۇستى. ول بارىپ كوتەرىپ الدى. جۇرتتىڭ ءبارى دە كىشكەنتاي ءبىر التىن تۇيرەۋىشتى كوردى — ءبۇل تۇيرەۋىشتى كومولاعا رومەش سىيلاعان بولاتىن.
بار ىزدەر گانگقا كەلىپ جاتىر. ۋمەشتىڭ شىدامى تاۋسىلىپ كەتتى: "شەشەم، و شەشەتايىم!" — دەپ سۋعا سەكىردى. ءبۇل تۇستىڭ سۋى ساياز ەكەن. ۋمەش جىندى ادامشا تۋلاپ سۋ تۇبىندەگى بالشىقتى تىرمالاپ، لايلاي بەردى.
رومەش تاستاي قاتىپ مەلشيىپ قالدى.
— نە ىستەپ ءجۇرسىڭ، ۋمەش؟ — دەپ داۋىستادى بيپين — شىق بەرى!
ۋمەش تاعى دا سۋعا سۇڭگي بەردى:
— مەن كەتپەيمىن ءبۇل جەردەن، كەتپەيمىن! شەشەتاي، سەن مەنى تاستاپ كەتۋگە ءتيىستى ەمەسسىڭ!
بيپين ۇرەيلەنىپ كەتتى. ءبىراق ۋمەش سۋ ىشىندە بالىقشا ويناقتاپ ءجۇر، وز بەتىمەن سۋعا كەتۋى مۇمكىن ەمەس. ول سۋ ىشىندە باتىپ شىعىپ، كوپ قىلتىڭدادى، اقىرى شارشاپ-شالدىعىپ جاعاعا شىقتى دا، داۋىس قىپ جىلاپ دومالاي بەردى.
— رومەش-بابۋ، ءجۇر كەتتىك، — دەدى بيپين مەلشيىپ تۇرعان رومەشتىڭ يىعىنان تارتىپ. — ءبۇل جەردە تۇرا بەرۋدەن پايدا جوق. پوليسياعا بارىپ حابارلاۋ كەرەك، ىزدەيتىن بولسىن!
بۇگىن شويلودجا ۇيىندەگىلەرگە اس سىڭبەدى. جىلاۋ-سىقتاۋمەن بولدى. بالىقشىلار قايىققا وتىرىپ الىپ وزەننىڭ سول ماڭىن تۇگەل ءسۇزىپ شىقتى. پوليسيا دا اياعىنان تۇردى. ستانسيادان دا كەشە كومولاعا ۇقساس بەنگال قىزى پويىزعا وتىرماعانى جايىندا ۇزىلدى-كەسىلدى حابار كەلدى.
سول كۇنى كەشكە تامان چوكروبورتي دە قايتىپ ورالعان ەدى. سوڭعى كۇندەردەگى كومولا قىلىعىن ۇقىپپەن تىڭداپ العان سوڭ كۇدىكسىز ءبىر ويعا كەلدى: كومولا گانگقا كەتىپ ولگەن.
— كەشە ءتۇنى بويى ءۋميدىڭ جىلاپ، ءۇيىقتاي الماي شىققانى دا سودان، — دەپ قويدى لوچمينيا، — جەر حابار بەرگەن سابيگە. ءىبىلىس، جىنداردى قۋىپ جىبەرۋ كەرەك ەدى.
رومەش ءتىپتى ەسىنەن اداسىپ قالعانداي — كوزىنەن جاس تا شىقپاي قويدى.
"كومولا ماعان گانگ وزەنىنەن كەلىپ ەدى، پۋدجا مەيرامى كەزىندە سول گانگقا سىيعا تارتاتىن تازا گۇلدەي عايىپ بولدى، مىنە" دەپ ويلادى ول
كۇن باتقان سوڭ رومەش تاعى دا سۋ جاعاسىنا كەلدى. كۇندىزگى كىلت تاۋىپ العان جەرگە كەلىپ توقتادى، قۇمعا تۇسكەن اياق ىزىنە تاعى دا كوز سالدى. سودان كەيىن كەبىسىن شەشىپ، ءدحوتيىن ءتۇردى دە سۋعا ءتۇستى، ارنايى ساتىپ العان القاسىن قابىنان الدى دا، وزەننىڭ ورتاسىنا قاراي لاقتىردى.
رومەشتىڭ گادجيپۋردان كەتىپ قالعانىن چوكروبورتي ۇيىندە ەشكىم دە بىلگەن جوق.
قىرىق التىنشى تاراۋ
رومەش ەندى مەكەنسىز، ورىنسىز، سورايىپ قاراقان باسى قالعانداي.
حەمنولينيدەن مۇلدە سۋىنىپ تا كەتكەن جوق ەدى، سوندا دا ول جايدى ويلاماۋدا تىرىساتىن. "ويدا جوقتا تيگەن مىنا ءبىر سويقان سوققى مەنىڭ ءبۇل دۇنيەدە ءجۇرۋىمدى كوپسىنگەن بولار، شەشەك اتقان گۇلشەڭ جەردە جاي سوقسا اعاش تا گۇلدەي المايدى عوي"،. — دەپ ويلادى ول
رومەش ەندى ەل كەزۋمەن بولدى، ءبىر جەردە ءبىر كۇننەن ارتىق ايالدامادى دا. قايىققا وتىرىپ گانگ وزەنىنىڭ تاماشا جاعالارىن قىزىقتادى؛ دەليگە بارىپ كۋتۋب مينارعا شىقتى؛ ايلى تۇندە اگراعا بارىپ، تادج ماحالعا كوز سالدى. امريتسارداعى التىن حرامدى دا ارالادى. سودان كەيىن ءابۋ تاۋىنىڭ باسىنا سالىنعان عيباداتحانانى كورەم دەپ رادجپۋتانعا تارتتى، دامىل-تىنىشتىق دەگەندى مۇلدە ۇمىتتى.
اقىرى سونىڭ ءبارى دە تويدىرا باستادى. جاس جىگىت قارا ورمانىن، ءۇيىن ساعىنا ويلادى. تۋعان جەرىندەگى تىنىش ءومىرى مەن بولاشاق وزىندىك وشاق باسىن قۇرۋ جايىنداعى ءتاتتى وي-ارمانى قايتىپ ورالدى. ءوز قايعى-قاسىرەتىن ۇمىتامىن دەپ كەزبە بولىپ كەتىپ ەدى. ول رايدان قايتىپ قالدى: بار ازاپتان قۇتىلعانداي تەرەڭ ءبىر كۇرسىندى دە، بيلەت ساتىپ الدى. سودان سوڭ كالكۋتتاعا باراتىن پويىزعا كەلىپ وتىردى.
تانىس قالاعا كەلگەنمەن، كولۋتولوداعى كوزگە ىستىق ۇيگە بىردەن بارا المادى؛ وندا نە كۇتىپ تۇرعانىن كىم ءبىلسىن! مۇمكىن ءبىر وزگەرىستەر بولىپ قالعان شىعار، رومەشتى ازاپتاي بەرەتىن دە وسى. ءبىر كۇنى ول سول شولاق كوشەنىڭ بۇرىشىنا دەيىن كەلدى دە، قايتىپ كەتتى. كەلەسى كۇنى كەشكە تامان اقىرى كوڭىلىندەگى باتىلسىزدىقتى جەڭىپ، وزىنە تانىس ۇيگە جاقىنداپ كەلدى. ەسىك-تەرەزەلەردىڭ ءبارى دە جابىق ءتۇر ەكەن — ءۇي يەلەرىنىڭ جوقتىعىن تانىتارداي. ەڭ بولماسا ءۇيدى كۇزەتىپ سۋكحون قالعان شىعار دەگەن ۇمىتپەن ەسىكتى كەلىپ قاقتى. — جاۋاپ بەرگەن ەشكىم دە بولمادى.
ولاردىڭ كورشىسى چوندروموحون قورقور تارتىپ ءوز ۇيىندە وتىر ەدى، رومەشتى كورىپ داۋىستاپ جىبەردى.
— رومەش، بۇل سەنبىسىڭ؟ قايدان كەلىپ قالدىڭ، ياپىر-اۋ؟ يە، تىرلىك قالاي؟ وننودا-بابۋدىڭ ۇيىندە ءقازىر ەشكىم دە جوق.
— ولاردىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيسىڭ بە؟
— ءدال قاي جەرگە باراتىنىن بىلمەدىم، باعىتى باتىس بولاتىن، ايتەۋىر.
— كىم-كىم كەتكەندەر؟
— وننودا-بابۋ، قىزى بار.
— باسقا ادام جوق پا، انىق بىلەسىز بە؟
— ارينە! اتتانىپ جاتقانىن كورگەم.
رومەش اۋزىنا كەلگەن ءسوزدى توقتاتا المادى:
— ءبىر تانىسىم، ولارمەن بىرگە نولين-بابۋ دەگەن بىرەۋ بىرگە كەتتى دەپ ەدى.
— لاقاپ ءسوز عوي. نولين-بابۋدىڭ ءسىزدىڭ پاتەرىڭىزدە از ۋاقىت تۇرعانى راس. ءبىراق وننودا-بابۋ اتتاناردان ەكى-ۇش كۇن بۇرىن بەنارەسكە ءجۇرىپ كەتكەن بولاتىن.
ەندى رومەش چوندروموحوننان نولين-بابۋ جايىن سۇراي باستادى. ونىڭ تولىق نىسپى نوليناكحا چوتتوپادحاييا. بۇرىن رانگپۋردا تاجىريبە جۇمىسىن وتكىزىپتى، ال ءقازىر شەشەسىمەن بەنارەستە تۇراتىن كورىنەدى. كوپ ۇنسىزدىكتەن كەيىن رومەش وتىرىپ، چوندروموحوننان ءقازىر دجوگەننىڭ قايدا ەكەنىن سۇرادى.
دجوگەندرو مايمەنسەنگتەگى ءبىر جەر يەلەنۋشى اشقان مەكتەپكە اعا وقىتۋشى قىزمەتىنە ورنالاسىپ، بيشايپۋرعا ءجۇرىپ كەتكەنىن حابارلادى چوندروموحون.
— ءسىز كەتكەلى كوپ بولدى عوي، رومەش-بابۋ، قايدا بولدىڭىز سونشا ۋاقىت؟ — دەپ كەزەگىمەن چوندروموحون دا سۇراق قويا باستادى.
رومەشتىڭ جاسىرار جايى قالماعان ەدى، ەندى گادجيپۋردا تاجىريبە جۇمىسىن وتكىزگەنىن ايتتى.
— ەندى قايتا سوندا بارماقسىز با؟
— جوق. وندا مەن كوپ بولعانىم جوق. ال ەندى قايدا بارارىمدى ءالى شەشە قويعانىم جوق.
رومەش كەتىسىمەن ىلە وكحوي كەلدى. دجوگەندرو اتتانىپ بارا جاتىپ، ءبىزدىڭ ۇيگە كوز قىرىڭدى سالا ءجۇر دەگەن بولاتىن. وزىڭە تاپسىرىلعان جۇمىسقا وكحويدىڭ نەمكەتتى قاراعان كۇنى بار ما، ۇنەمى كەلىپ وننودا-بابۋ قالدىرىپ كەتكەن ەكى كۇزەتشىنىڭ ورنىندا بار-جوعىن تەكسەرۋشى ەدى.
— جاڭا عانا وسىندا رومەش-بابۋ بولىپ كەتتى، — دەدى وعان چوندروموحون.
— نە دەيسىز! نەگە كەلىپتى ول مۇندا؟
— بىلمەيمىن. وننودا-بابۋ جايىن قازبالاي سۇراي بەردى. ءوزىن بىردەن تاني دا قوياتىن ەمەس. تىم كەيىستى، جاداۋ كورىندى. قىزمەتشىلەرگە داۋىستاماعاندا تانىمايتىن دا ەدىم.
— ءقازىر قايدا تۇرادى ەكەن، سۇرامادىڭىز با؟
— گادجيپۋردا تۇرىپتى. ەندى قايدا بارارىن شەشپەگەن كورىنەدى.
وكحوي سەلقوس تاڭىرقاعان بولدى دا، ءوز شارۋاسىمەن اينالىسىپ كەتتى.
"ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى" دەگەن وسى، — دەپ ويلادى رومەش ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتىپ. — مەن كومولامەن كەزدەسسەم، حەمنولينيگە نوليناكحا تاپ بولعان، مۇنىڭ ءبارى كىتاپ وقيعاسىنا، جامان جازىلعان كىتاپ وقيعاسىنا ۇقسايدى. وسىنداي ءبىر شىم-شىتىرىق وقيعانى تاعدىر سياقتى جازۋشى عانا ويلاپ تابا الۋى مۇمكىن. ومىردە بولبىر جازۋشى قيالي رومان ەسەبىندە دە ويلاپ تابا المايتىن عالامات وقيعالار دا بولا بەرەدى-اۋ".
دەگەنمەن، رومەش ەندى ءوزىن شىرعالاعان شەشىلمەس جۇمباق تورلارىنان مۇلدە قۇتىلعان شىعارمىن، وسى ءبىر قىم-قۋىت وقيعالى روماننىڭ سوڭعى تاراۋىندا تاعدىر ماعان تىم قاتال بولا قويماس دەپ ۇمىتتەندى.
دجوگەندرو بيشايپۋرعا بارعان سوڭ جەرگىلىكتى زاميندار رەزيدەنسياسىنا جاقىنىراق جەردەگى ءبىر قابات ۇيگە شىققان ەدى.
ءبىر كۇنى ازاندا گازەت وقىپ وتىرعان-دى، بىرەۋ كەلىپ حات ۇسىندى. كونۆەرتتەگى جازۋعا قاراپ اڭىرىپ قالدى. ءىشىن اشسا، راسىندا دا رومەش جازعان حات ەكەن. بيشايپۋرداعى باكالەيا دۇكەنىندە كۇتپەك، ماڭىزدى ءبىر ماسەلە جايىندا سويلەسپەك.
دجوگەندرو ۇشىپ تۇرەگەلدى. راس، ءبىر رەتتە ول رومەشتى ۇرسىپ تا العان ەدى امالسىز، — دەگەنمەن ول بالا كەزدەن بەرگى دوسى عوي، ونىڭ ۇستىنە مىنا ءبىر قۇلاققا ۇرعان تاناداي ءبىر تۇكپىردە دوس-جارانداردىڭ بارىنەن دە ادا قالعان ەدى. رومەشكە كەت دەپ ايتا المادى، ءارى ونىڭ نە ىستەگەنىن، قايدا بولعانىن بىلگىسى دە كەلدى.
ءبارىن بىلاي قويعاندا مۇندا حەمنوليني جوق ەدى، سول سەبەپتى رومەشتىڭ كەلۋى ەشكىمگە جارا دا سالماق ەمەس.
دجوگەندرو حات اكەلۋشىگە قوسىلىپ، رومەشتى ىزدەۋگە شىقتى. كەلسە، رومەش جەر ماي قۇياتىن، ءىشى بوس بيدوندى استىنا قويىپ وتىر ەكەن. دۇكەنشى وعان براحماندارعا ارناۋلى قاليانىڭ ۇسىنباقشى ەدى، كوزىلدىرىكتى مىرزانىڭ شىلىم تارتپايتىنىن ەستىپ، قالا كەرەمەتتەرىنىڭ ءبىرى شىعار دەپ جورىدى. سودان كەيىن ەكى جاقتىڭ دا تانىسىپ، بىلىسۋگە قۇلقى سوقپاعان.
دجوگەندرو بولمەگە اسىعا كىردى دە، رومەشتىڭ قولىنان ۇستاپ كوتەرىپ تۇرعىزدى.
— قايتسەم بولار ەكەن سەنى! سونداعىداي ءالى دە ۇياڭسىڭ. بىردەن-اق ماعان كەلىپ تۇسپەيتىن بە ەدىڭ، جوق، ويتپەگەن، مىنا باكالەيا دۇكەنىندە قۋىرىلعان كۇرىش پەن سىرنە ءيىسىن يىسكەپ ورتا جولدا وتىرىپ قالعان.
ساسىڭقىراپ قالعان رومەش ءسال عانا ەزۋ تارتىپ، كۇلە بەردى. جول بويى دجوگەندرونىڭ جاعى تىنبادى.
— حاق جولىنا اقىل جەتە مە! — دەدى ول، — ءتاڭىرىمنىڭ مەيىرى ءتۇسىپ، مەنى تۇراقتى قالا تۇرعىنى ەتىپ جاراتقان ەكەن، ەندى قالعان ومىرىمدە وسى ءبىر مەڭىرەۋ قىستاققا نەعىپ قاماپ قويماق؟
رومەش جان-جاعىنا قارانا وتىرىپ:
— بۇل جەر جامان ەمەس قوي، — دەدى.
— نە دەمەكسىڭ ونىمەن؟
— مۇندا حالىق مۇلدە از عوي...
— مەن جوق بولسام، ودان دا از بولادى. كەتكىم كەلەتىنى دە سودان.
— بىلايشا الىپ قاراعاندا اڭگىمە جان تىنىشتىعى تۋرالى بولسا...
— ول جايىن ايتپاشى، ءتاڭىر تىلەۋىڭدى بەرسىن! از كۇن بولسا دا ءبۇل جەردە سول "جان تىنىشتىعى" دەگەننەن تۇنشىعىپ كەتە جازدادىم. سول سەبەپتى ورايى كەلىپ قالسا-اق، سونىڭ شىرقىن بۇزۋعا ۇمتىلامىن. مىنە، ەندى زامانداردىڭ حاتشىسىمەن قىزىل كەڭىردەك بولا باستادىڭ. يە، زاميندار مىرزانىڭ وزىنە دە مىنەزىمنىڭ قانداي ەكەنىن جاقسىلاپ تۇرىپ تانىتىپ قويدىم، ەندى اياعىن بايقاپ باساتىن، بايقاپ سويلەيتىن بولار. مەن ونى اعىلشىن گازەتتەرىندە ماقتاۋىم كەرەك ەكەن، ءبىراق تۇسىنىكتى ەتىپ تۇرىپ ەشكىمگە تاۋەلسىز وزىمدىك پىكىرىم بار ەكەنىن ايتىپ بەردىم. دەگەنمەن ءبۇل جەر ماعان ءالى دە كونتەرىلىك كورسەتىپ جۇرسە، كەرەمەتتىگىمنەن ەمەس. وسى جەردىڭ سوتىنا ۇناپ قالىپپىن. سودان قورىققان زاميندار قىزمەتتەن شىعارا الماي ءجۇر. سوت باسقا ءبىر جەرگە اۋىسىپتى دەگەندى گازەتتەن وقىعان كۇنى بيشايپۋر مەكتەبىندەگى مەنىڭ دە ءدام-تۇزىم تاۋسىلدى دەپ بىلە بەر. ال ءقازىر جالعىز عانا ەرمەگىم — پانگ دەگەن يت. باسقالار مەنى قۇپتاي قويادى دەپ ايتۋعا بولمايدى.
اقىرى ولار دجوگەندرونىڭ پاتەرىنە دە كەلىپ جەتتى. رومەش كرەسلوعا وتىرا بەرگەندە دجوگەندرو:
— جوق، جوق، شىداي ءتۇر! ەرتەمەن دارەت الىپ، سۋعا تۇسەتىن جامان داعدىڭنىڭ بارىن بىلەم عوي. بار، شومىلىپ شىق. مەن شاي قايناتىپ قويايىن. قوناعۋارلىق دەگەندى بەتكە ۇستاپ ءوزىم تاعى شاي ىشەتىن بولايىن.
ءسويتىپ، تاماق ءىشىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋمەن، دەم الۋمەن كۇن دە ءوتتى. كۇن ۇزاق دجوگەندرو رومەشتىڭ ادەيى ارناپ كەلگەن ماڭىزدى شارۋاسىن ەسكە الۋىنا دا مۇرشا بەرمەدى. كەشكى تاماقتان كەيىن، قىزىل ءىڭىر كەزىندە ولار جەر ماي شامى جارىق ءتۇسىرىپ تۇرعان ۇستەلگە ورىندىقتارىن تاقاسا كەلىپ وتىرىستى. الدەبىر جاقىن جەردەن شيبورىلەر شۋلاسا ۇلىدى. ءتۇن شىبىن-شىركەيلەردىڭ ىزىڭىنا تولدى. اقىرى رومەش ءسوزىن باستادى:
— مەنىڭ نە ايتقالى كەلگەنىمدى بىلەسىڭ بە، دجوگەن؟ وتكەندە سەن ماعان ءبىر ساۋال بەرگەن ەدىڭ، ءبىراق وندا جاۋاپ بەرۋگە، وتە ەرتە ەدى، رەتى ەندى كەلدى، كەدەرگى جوق.
وسىنى ايتتى دا رومەش از-كەم وتىرىپ قالدى. سودان كەيىن بار جايدى باسىنان باستاپ تۇگەل بايانداپ بەردى. كەيدە داۋسى دىرىلدەپ ءۇزىلىپ تە كەتىپ وتىردى، وندايدا قۇلاققا ۇرعان تاناداي ۇزاق تىنىشتىق باستى. دجوگەندرو ءۇنسىز وتىرىپ تىڭدادى.
اڭگىمە اياقتالا شاقتا دجوگەندرو تەرەڭ كۇرسىنىپ الدى.
— ەگەردە مۇنىڭ ءبارىن سەن سوندا ايتقان بولساڭ، سەنە الماس تا ەدىم، — دەدى ول اقىرى.
— مەنىڭ ءقازىر دە ايتارىم سونداعى دالەلدەر عوي. سول سەبەپتى سول مەن ۇيلەنگەن قىستاققا بارايىق. كومولانىڭ اعاسىنا سوعاتىن بولايىق، وتىنەمىن.
— اياعىمدى اتتاپ تا باسپايمىن. وسى ارادا وتىرىپ-اق سەنىڭ بار سوزىڭە يلانامىن. مەن ساعان ەرتە باستان سەنىپ داعدىلانىپ كەتكەنمىن عوي. سول سالتتان جەكە-دارا ءبىر رەت تايىپ كەتتىم، ونىمدى كەشىرەرسىڭ.
وسىنى ايتتى دا، دجوگەندرو تۇرەگەلدى، رومەشتىڭ جانىنا باردى. رومەش تە تۇرەگەلدى، بالا كۇننەن بەرگى دوستار بىر-بىرىنە قۇشاق جايىستى.
رومەش وزىنە-وزى كەلگەننەن سوڭ بىلاي دەدى:
— تاعدىر مەنى مىقتى تورىنا ءتۇسىرىپ العانى سونداي، قول قۋسىرىپ كونە بەرۋدەن باسقا جول تابا المادىم. سول توردان قۇتىلدىم. اقىرى، مىنە "ءۇھ" دەپ ءبىر ەركىن دەم الىپ وتىرمىن. ەندى جۇرتتان تاسالانىپ، جاسقانىپ ءجۇرۋىمنىڭ قاجەتى قالعان جوق. كومولانىڭ سۋعا كەتىپ ولۋىنە نە سەبەپ بولعانى ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنىكتى ەمەس. مۇمكىن ءبۇل سىردى ايتا دا الماسپىن، ءبىر عانا نارسە ايقىن، ەگەردە ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى شىرمالان تۇيىنشەك قىرقىلماعاندا ەكەۋمىز دە ءبىر سۇمدىق حالدە قالعان بولاتىن ەدىك. وسىنى ويلاسام، جانىم تۇرشىگەدى. بۇل جۇمباق — ءولىم شەڭگەلىنەن ويدا جوقتا كەلدى دە، سول ءولىمنىڭ قۇشاعىنا قايتا بارىپ كىردى.
— ەگەر سەنىڭ ورنىڭدا بولسام، كومولا ءولدى دەگەنگە سەنە الماعان بولار ەدىم، — دەدى دجوگەن، — قالاي بولسا دا بۇل جايدا سەن ايىپتى ەمەسسىڭ. ەندى مەن ساعان نوليناكحا جايىن بايانداپ بەرەيىن.
سودان كەيىن دجوگەندرو نوليناكحانىڭ سىلىكپەسىن شىعارا باستادى.
— مۇنداي ادامداردى تۇسىنە بەرمەيمىن، — دەپ باستادى ول ءسوزىن، — ال تۇسىنبەگەندى ۇناتپايمىن دا. كوپتەگەن ادامداردىڭ باسقا پىكىردە ەكەنىن دە بىلەمىن. ولار تۇسىنبەگەنىنە ۇيمەلەيدى: حەمنان قورقاتىن سەبەبىم دە سوندا. ول ءوزى شاي مەن ەتتەن، بالىق جەۋدەن تىيىلىپ قالدى. ءاجۋا ەتسەڭ جىلامايدى-اۋ، قايتا بۇيىعى كۇلەدى دە قويادى. مەن سودان ءىستىڭ تەرىسكە باسقانىن ءتۇسىندىم. دەگەنمەن سەنىڭ كومەگىڭ ارقاسىندا ءبىز حەمدى وسى ءبىر قاتەرلى جايدان قۇتقارىپ الارمىز دەپ سەنەمىن. دايىندالا بەر، ەكەۋمىز تىزە قوسىپ، سونىمەن جۇلقىساتىن بولامىز.
رومەش كۇلىپ قويدى.
— جاقسى، قاھارمان جاۋىنگەر اتانباسام دا، دايىنمىن.
— وتە جاقسى، جالعىز-اق مەنىڭ قىسقى دەم الىسىما دەيىن شىداي تۇراسىڭ.
— تىم ۇزاق ەكەن. جالعىز بولسام دا ءوزىم نەگە كىرىسە بەرمەيمىن؟
— جوق، جوق ولاي ەتۋگە بولمايدى. تويلارىڭا مەن كەدەرگى بولعان ەدىم، سونى وز قولىممەن تۇزەۋگە ءتيىسپىن. سەنىڭ ەرتە بارىپ، مەنى سول ءبىر راقات جۇمىستان ماقۇرىم قالدىرۋىڭا جول بەرە المايمىن. دەمالىسقا ون-اق كۇن قالعان جوق پا!
— دەگەنمەن، مەن ءبۇل ۋاقىتتىڭ ىشىندە...
— جوق، ءتىپتى تىڭدامايمىن. ون كۇن سەن وسىندا، مەنىمەن بىرگە بولاسىڭ. ىڭعايى بار ادامداردىڭ بارىمەن شايقاسىپ بولدىم مۇندا، ماعان دوس كەرەك. مۇنداي جاعدايدا قۇتىلا المايتىنىڭدى كورىپ وتىرسىڭ عوي! بۇل كۇنگە دەيىن كەشقۇرىم ورماندا ءشيبورىنىڭ داۋسىن تىڭداۋعا تۋرا كەلۋشى ەدى. مىنە، ەندى سەنىڭ ءۇنىڭ ءتىپتى ۆينا ۇنىنەن دە سۇيكىمدىرەك ەستىلەدى. سونداي ءبىر سورلى حالگە جەتكەنىم عوي، ءسىرا.
قىرىق جەتىنشى تاراۋ
چوندروموحوننىڭ ايتقان حابارى وكحويدى ويلاندىرىپ تاستادى.
"مۇنىڭ ءمانىسى نەدە؟ — دەپ ويلادى ول. — رومەش تاجىريبە جۇمىسىن گادجيپۋردا وتكىزگەن ەكەن، ونىسىن وسى كۇنگە دەيىن جاسىرىپ كەلىپتى. ەندى نە بولىپ قالعان، ونداعى جۇمىسىن تاستاپ، تاعى دا كولۋتولو كوشەسىنە تاپ بولا قالۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ ءساتى تۇسكەن ءبىر كۇنى رومەش الدەكىمنەن وننودا-بابۋ ءۇي ىشىمەن بەنارەس قالاسىندا تۇراتىنىن ەستيتىن بولادى. سودان كەيىن ولاردى ىزدەپ بارۋىندا داۋ جوق".
وكحوي ەرتە قامشىلاماق بولدى. و ل اۋەلى گادجيپۋرعا بارىپ، رومەشتىڭ جايىنا قانباق، سودان كەيىن بەنارەستە وننودا-بابۋمەن كەزدەسۋدى ويلادى. ءسويتىپ جەلتوقسان ايىنىڭ ءبىر كۇندەرىندە قولىنا ساكۆوياج ۇستاعان وكحوي گادجيپۋر كوشەسىنە سايا بولا قالدى. ەڭ الدىمەن، بازارعا باردى دا، رومەش-بابۋ دەپ اتالاتىن بەنگالدان شىققان ادۆوكاتتىڭ قايدا تۇراتىنىن سۇراستىردى، ءبىراق ونداي ادامنىڭ مەكەن تۇراعىن ەشكىم دە بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. وكحوي ەندى سوت ۇيىنە تارتتى، ءبىراق ءبۇل مەكەمە جابىق ءتۇر ەكەن. الدەبىر ادۆوكاتتىڭ ەكيپاجعا وتىرىپ جاتقانىن كورىپ سوعان كەلدى.
— مىرزا، گادجيپۋرعا جۋىردا عانا كەلگەن رومەش چوندرو چوۋدحۋري دەگەن ادۆوكاتتىڭ قايدا تۇراتىنىن بىلمەيسىز بە؟
— رومەش كۇنى بۇگىنگە دەيىن چوكروبورتيدىڭ ۇيىندە تۇرىپ كەلگەن. ءقازىر سوندا ەكەنىن، بولماسا باسقا جاققا كەتىپ قالعانىن بىلە المادىم. ايەلى كوپتەن بەرى جوق، قايدا كەتكەنىن ەشكىم انىق بىلمەيدى. سۋعا كەتىپ ءولدى دەگەن قاۋەسەت بار، — دەپ جاۋاپ بەردى بەيتانىس ادام. وكحوي چوكروبورتيدىڭ ۇيىنە جەتكەنشە اسىقتى. "ءبۇل جولى رومەشتىڭ بار ءامال-تاسىلى بەلگىلى بولدى ماعان، — دەپ ويلادى ول جول بويى. — ايەلى وپات بولعان. ەندى ول ۇيات-اردان بەزگەن دە، حەمنولينيگە بارىپ، ەش ۋاقىتتا دا ايەلىنىڭ بولماعانىن دالەلدەۋگە تىرىسپاق. حەمنولينيدىڭ قازىرگى كوڭىل-كۇيىنە قاراعاندا رومەشتىڭ قاي سوزىنە بولسا دا شەك كەلتىرمەيتىنىنە ءشۇبالانۋدىڭ كەرەگى جوق".
ءوزىن ادامگەرشىلىك پەن ىزگىلىكتى جان-تانىمەن ساقتاۋشى ەسەبىندە كورسەتۋگە تىرىساتىندار شىندىعىندا وتە ءقاۋىپتى ادامدار بولىپ تابىلادى دەپ ويلاعان وكحوي وزىنە دون ريزا بولىپ قالدى.
چوكروبورتيدىڭ ۇيىندە وكحوي رومەش پەن كومولا جايىن سۇراستىرا بەردى. چوكروبورتي اعاي وز قايعىسىن جاسىرا دا المادى، اعىل-تەگىل جىلاپ جىبەردى.
— رومەشتىڭ جاناشىر جولداسى ەسەبىندە ءسىز، ارينە، كومولانى جاقسى بىلەسىز عوي. تانىستىقتان كەيىنگى بىرنەشە كۇننەن سوڭ، كومولا ماعان وز قىزىمداي بولىپ كەتىپ ەدى. سونداي ءبىر قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە قاتتى ءسۇيىپ قالعان مەن سياقتى ادامعا قاسىرەت بەرىپ، تاستاپ كەتەر دەپ كىم ويلاعان.
كەلبەتىنەن ايانىش پەن وكىنىش نىشانىن بىلدىرگەن وكحوي بىلاي دەدى:
— مۇنداي ءىستىڭ قالاي بولعانىن تۇسىنبەيمىن، ءتىپتى، مۇمكىن رومەش ونى رەنجىتە بەرگەن بولار.
— ءسىز ماعان وكپەلەمەڭىز، — دەدى اعاي، — كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول رومەشىڭىزدى تۇسىنە الماي قويدىم. سىرتتاي قاراساڭ، سۇيكىمدى-اق ادام، ءبىراق ىشىندە نە جاتقانىن ءتۇسىنىپ بولمايسىڭ. كومولا سياقتى ايەلدى سۇيمەيدى دەگەنگە سەنۋ دە قيىن. ويتكەنى كومولا لاكشميدىڭ ءوزى عوي! ول مەنىڭ قىزىمدى تۋعان اپاسىنداي سۇيگەن ەدى. ءبىراق كۇيەۋى جايىندا شاعىنىپ كورگەن ەمەس.
كەيبىر شاقتا كومولانىڭ اۋىر ءبىر قايعىسى بار ەكەنىن اڭعارىپ تا قالعانىم بار. سوندا دا سوڭعى كۇنگە دەيىن ول سىردىڭ مانىسىنە جەتە العان ەمەسپىن. وسىنداي ءبىر شەشىمگە جەتكەنگە دەيىن كومولانىڭ قانشالىقتى ازاپ، قايعىنى باسىنان وتكەرگەنىن ەسىمە السام، كوكىرەگىن قارس ايىرىلادى.
باقىتسىزدىققا قاراي، مەن وندا اللاحابادقا كەتكەن ەدىم. ەگەردە وسىندا بولسام، كومولا مەنى تاستاپ كەتپەگەن دە بولار ەدى.
ەرتەڭىنە ازاندا وكحوي چوكروبورتي اعايمەن بىرگە گانگ وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى رومەش ۇيىنە باردى. قايتىپ ورالعان سوڭ چوكروبورتيعا بىلاي دەدى:
— مىرزا، قۇلاق سالىڭىز، كومولا سۋعا كەتىپ ءولدى دەگەنگە ءسىز قالتقىسىز سەنسەڭىز دە، مەن سەنە المايمىن.
— سوندا ءسىز نە دەپ جورىماقسىز؟ — دەپ سۇرادى چوكروبورتي اعاي.
— ول ۇيدەن قاشىپ كەتكەن سياقتى. ەندى ماعان سوڭىنا ءتۇسىپ ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى.
— ءسىز دۇرىس ايتاسىز! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى، وسى جورامال ويىنا ەندى ساپ ەتە قالعان چوكروبورتي اعاي:
— ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار!
— مىنا بەنارەستە ءبىزدىڭ جاقسى جولداستارىمىز تۇرادى. كومولانىڭ سولاردان باسپانا تابۋى دا عاجاپ ەمەس.
— رومەش-بابۋ ولار جايىن مۇلدە ايتقان دا ەمەس، — دەدى ۇمىتتەنىپ قالعان اعاي. — ەگەردە مەن مونى بىلسەم عوي جارىق الىپ ىزدەگەن بولار ەدىم.
— ولاي بولسا، ءقازىر بەنارەسكە ءجۇرىپ كەتەيىك، — دەپ ۇسىنىس جاسادى وكحوي. — ءبۇل اۋداننىڭ باتىس ايماعى سىزگە جاقسى تانىس بولۋعا ءتيىستى، كومولانى تاۋىپ الۋ دا قيىن بولمايدى.
چوكروبورتي ءبۇل ۇسىنىستى قۋانا قارسى الدى. وكحوي ءوز سوزىنە حەمنولينيدىڭ سەنبەيتىنىن جاقسى بىلگەن ەدى، سول سەبەپتى ايعاقشى ەسەبىندە وزىمەن بىرگە چوكروبورتيدى ەرتىپ بەنارەسكە ءجۇرىپ كەتتى.
قىرىق سەگىزىنشى تاراۋ
وننودا-بابۋ مەن حەمنوليني بەنارەسكە كەلگەن سوڭ قالا سىرتىنا، وڭاشا ءبىر جەرگە ورنالاستى.
نوليناكحانىڭ اناسى حەمونكوريدىڭ وكپەسى قابىنىپ اۋىرعانىن وسىندا كەلگەن سوڭ ەستىدى. ول ءتىپتى كۇننىڭ سۋىعىنا دا، كۇيىپ-جانىپ، اۋىرعانىنا دا قاراماستان كۇن سايىن ەرتەمەن گانگقا بارىپ دارەت الىپ، شومىلىپ جۇرەدى ەكەن. سودان دەنساۋلىعى تىم تومەندەپ كەتىپتى.
بىرنەشە كۇن بويى حەمنولينيدىڭ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەدى، اۋرۋ انانى باعىپ-قاعۋمەن بولدى. حەمونكوري ايىعا دا باستادى. ءبىراق تىم السىرەپ قالىپتى. ءوز كاستاسىنىڭ تازالىعىن قاتتى قاداعالاعان ول "براحمو سامادجعا" جاتاتىن حەمنوليني قولىنان تاعام الىپ ءىشۋدى، دارى-دارمەك قابىلداۋدى مۇمكىن دەپ سانامادى. سىرقاتتانعانعا دەيىن مۇنى ءوزى اتقاراتىن ەدى، مىنە، ەندى سول اۋىرتپالىقتىڭ ءبارى ءبىر نوليناكحانىڭ باسىنا ءتۇستى. ول شەشەسىنە تاماق دايىندادى، دارى-دارمەك بەرىپ تۇردى. باعىپ-قاعىپ كۇتەتىن بولدى.
— بۇيتكەنىمشە اجال السايشى، مەنى! سەندەردى مەحناتقا دۋشار ەتىپ، ءومىرىمدى نەسىنە ءىلىندىرىپ قويدى ەكەن ءتاڭىرىم، — دەپ شەرلەنە ايتا بەرەتىن بولدى انا.
حەمونكوري وز باسىن ويلامايتىن ادام ەدى، ءبىراق ادەمىلىكتى، تازالىقتى جاقسى كورەتىن. سونى نوليناكحادان ەستىپ بىلگەن حەمنوليني ءۇي ءىشىنىڭ جيناقى، تازا بولۋىنا كوپ زەر سالدى. ءاماندا حەمونكوريگە كىرەر الدىندا وز ۇستىنە ۇڭىلە قاراپ الاتىن بولدى. وننودا-بابۋ سول ءۇيدىڭ باقشاسىنان كۇن سايىن گۇل اكەپ تۇراتىن ەدى، ال حەمنوليني ونى اۋرۋ جاتقان بولمەگە بەزەندىرىپ قوياتىن بولدى.
قىزمەتشى ايەلدەردىڭ سىي-قۇرمەتىنەن باس تارتپاۋ كەرەكتىگى جايىندا نوليناكحا شەشەسىنە ايتۋىنداي-اق ايتىپ باققان، ءبىراق حەمونكوري كونبەدى. ارينە، ۇي-ىشىندەگى اۋىر جۇمىستاردى اتقاراتىن قىزمەتشى ايەلدەر كوپ تە بولاتىن. سولاردىڭ ەشقايسىسىن دا ول وز قاسىنا جولاتپايتىن ەدى.
ءوزىن تاربيەلەپ وسىرگەن اجەسى وپات بولعاننان بەرى حەمونكوري ءتىپتى قاتتى ناۋقاستانىپ قالعان كەزدەرىنىڭ وزىندە دە، قىزمەتشى ايەلدەرگە جەلپۋىش جەلپىتىپ، نەمەسە اۋىرعان جەرىن سيپاتىپ كورگەن ەمەس.
ول ءوزى ادەمى بالالاردى، سۇلۋ كەسكىندى ادامداردى جاقسى كورۋشى ەدى. تاڭعى دارەتتى الىپ كەلە جاتىپ، جول بويىنداعى شيۆا بەينەلەرىن گۇلمەن بەزەندىرىپ، گانگتىڭ قاسيەتتى سۋىن بۇركىپ كەتكەن-دى. كەي رەتتەردە جولدا وزىنە ۇناعان بۇلدىرشىندەي شارۋا بالاسىن، بولماسا سۇيكىمدى ءبىر براحمان قىزىن ۇيىنە ەرتە كەلەتىن.
ويىنشىقتار مەن ۇساق اقشا نەمەسە ءتاتتى تاعامدار سىيلاپ، كورشىلەردىڭ ءتاۋىر بالالارىن وزىنە تابىندىرىپ تا الاتىن. كەيدە سولار وسى ۇيگە كەلىپ ۋ-شۋ بولىپ، اسىر سالىپ ويناپ كەتسە، حەمونكوري وعان كوتەرىلىپ، ءبىر جاساپ قالۋشى ەدى. ونىڭ تاعى دا اشەكەي كورسە ساتىپ الماي قويمايتىن السىزدىگى بار ەدى. ءبىراق ولاردى وزىنە ارناپ المايتىن. زاتتىڭ ءقادىرىن بىلەتىندەرگە
سىيلىققا بەرەتىن، ءوزى وعان سونشاما قۋاناتىن. حەمونكوريدىڭ جاما اعايىندارى، جاقىن تانىستارى ويدا جوقتا پوشتا ارقىلى گاماشا ءبىر زاتتاردى الىپ ماقاپقا بولىسىپ قالاتىن. حەمونكوريدىڭ قىمبات قارا اعاشتان جاسالعان ساندىعى بولۋشى ەدى، سوندا كوپتەگەن قىمبات اشەكەيلەرى، جىبەك كيىمدەرى جاتاتىن. نوليناكحا ۇيلەنگەن كۇنى سونىڭ ءبارىن دە كەلىنىنە بەرمەكشى، ءوزىنىڭ بولاشاق كەلىنى جايلى ويلاسا — اسا سۇلۋ، بالعىن جاس قىز كەلىپ كوز الدىنا ەلەستەي قالاتىن. ونداي اسىل جان مۇنىڭ ءۇيىن باقىتقا، نۇرعا تولتىرماق. ال حەمونكوري بولسا، سول جاننىڭ كيىم-كەشەگىنە، اسىل اشەكەيلەرىنە زەر سالماق. سونداي ءبىر ءتاتتى ارمانمەن ول كوپ ۋاقىتتى وتكەرىپ كەلەدى.
حەمونكوري — سوپىلىق جولعا تۇسكەن ادام. ۇزاق كۇندى دارەت الىپ، دۇعا وقۋمەن، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋمەن ەتكىزەدى.
تاماقتى دا كۇنىنە ءبىر-اق رەت ىشەتىن؛ ءبىر كەسە ءسۇت پەن ەكى-ۇش جەمىس ونىڭ كۇندىك ازىعى بولاتىن.
دەگەنمەن ءوز باسىنا قاتاڭ قاراپ، عيبادات-قۇلشىلىعىن ۇزبەي جاساپ جاتسا دا، بالاسىنىڭ سونداي دۇنيە قىزىعىنان تىيىلىپ، ءومىر تاۋىعىسىز قالۋىن قالامايتىن ەدى.
— ەر ادامعا ءوزىن سونشا ازاپتاۋدىڭ قاجەتى نە؟ — دەيتىن ول كوپ رەتتە.
ەركەكتەر وعان ەرەسەك بالالار سياقتى كورىنەتىن. ولاردىڭ ءتىپتى تاماقتى سالاق، قالاي بولسا سولاي ءىشۋىن، شىدامسىزدىعىن قايىرىمدىلىق جاساپ كەشىرە سالاتىن.
— ولارعا ءوزىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىستارىنا شەك قويا بەرۋىنىڭ كەرەگى نە؟ — دەيدى ول.
ارينە، جۇرتتىڭ ءبارى دە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە ءتيىستى. سوندا دا حەمونكوري ەركەكتەردىڭ ءىس-قىلىقتارىن تۇمشالاي بەرۋ شارت ەمەس دەپ تانيدى. ەگەردە نوليناكحا ازداپ بولسا دا باسقا ەركەكتەرگە ءتان وزىمشىلدىك پەن جەڭىلتەكتىك جاساسا، حەمونكوري قۋانعان دا بولار ەدى، تەك قانا قۇلشىلىق عيبادات جاساۋ كەزىندە مازالاماسا بولعانى.
اۋرۋدان ايىققان سوڭ حەمونكوري، جالعىز حەمنوليني ەمەس قارتايعان وننودا-بابۋ دا نوليناكحانىڭ ءسوزىن كەمەڭگەر گۋرۋدىڭ سوزىندەي قابىلداپ، اسا ءبىر قۇرمەتپەن سۇيسىنە تىڭدايتىنىن ءتۇسىندى. بۇل حەمونكوريدى قۋاندىرىپ تاستادى.
ءبىر كۇنى ول حەمنولينيدى شاقىرىپ الىپ، كۇلىپ وتىرىپ بىلاي دەدى:
— قىزىم-اۋ، اكەڭ ەكەۋىڭ دە نوليناكحانى بەكەر كوتەرمەلەپ جۇرگەن سياقتىسىڭدار. ونىڭ اقىماق سوزدەرىنە ءقايتىپ قۇلاق اسىپ جۇرسىڭدەر؟ ادەمى كيىنىپ، جارقىلداپ جۇرەتىن، ۋاقىتىڭدى كوڭىلدى وتكىزەتىن كەزىڭ ەمەس پە. تاڭىرگە قۇلشىلىق ەتۋدى ويلاۋدىڭ قاجەتى نە. ءوزىم وسىلاي دەسەم دە، قۇلشىلىق جولىنان تايا المايتىنىمدى بىلگىڭ كەلەتىن بولار. ايتايىن. اكە-شەشەم ءدىني ادامدار بولدى. اپا-ىنىلەرىم — ءبارىمىز دە ءدىن ءتارتىبىن قاتتى ۇستاپ تاربيەلەندىك. ەگەردە ەندى ءوزىمىزدىڭ ۇيرەنشىكتى نارسەلەرىمىزدەن جيرەنسەك، كوڭىل جۇباتارلىق نە نارسەنىڭ بارىن دا بىلمەيمىن. سەنىڭ جايىڭ مۇلدە باسقا. سەنىڭ قالاي تاربيەلەنگەنىڭدى مەن جاقسى بىلەمىن. ءوزىڭدى ازاپقا سالۋدىڭ نە ماعىناسى بار، قىزىم؟ اركىم ءوز ىڭعايىنا قاراي، تاربيەسىنە قاراي ۇندەستىك تابۋعا ءتيىستى. مەن وسىلاي ويلايمىن. جوق، جوق... ءوزىڭدى-وزىڭ بۇلاي ازاپتاي بەرۋىڭ ساعان مۇلدە كەلىسپەيدى.
نوليناكحانىڭ قاشان ناعىز گۋرۋ بولاتىنىن كىم ءبىلىپتى. سوڭعى كەزگە دەيىن ول ءوزىن قىزىقتىرعان ىسپەن اينالىسىپ كەلدى. شاستردىڭ قاعادالارىن تىڭداعىسى دا كەلمەيتىن. قازىرگىنىڭ ءبارىن ول مەن ءۇشىن، ماعان راقات اپەرەم دەپ باستاپ كەتكەن. اقىرى ناعىز ساننياسي بولىپ كەتە مە دەپ قورقامىن. "جاسىڭنان نەگە ۇيرەتسە، سوعان ءۇيىر بويا وندا تۇرعان كۇنا جوق"، — دەيمىن مەن وعان ۇنەمى. ال نولين بولسا، جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا كۇلەدى دە قويادى. جاعىن دا اشپاي، ءۇنسىز تىڭدايتىن مىنەزى سول.
ءبۇل اڭگىمە كەشقۇرىم، حەمنولينيدىڭ شاشىن تاراپ وتىرعاندا ايتىلىپ ەدى. قىزدىڭ شاشىن جۇپىنى عانا ەتىپ، جەلكەسىنە ءتۇيىپ قويعانى حەمونكوريگە ۇناماعان-دى.
— قازىرگى ءساندى ايىرا المايدى دەپ ويلايسىڭ-اۋ مەنى، ءسىرا. شاش جيىستىرۋدىڭ سەن كورمەگەن تالاي تۇرلەرىن بىلەمىن مەن. ەرتەرەكتە ءبىر تاماشا اعىلشىن ايەلىمەن تانىس بولعانىم بار ەدى. ول ماعان كەلىپ كيىم تىگۋدى ۇيرەتىپ ءجۇردى. شاش تاراۋدىڭ ءتۇرلى ادىستەرىن دە سودان ۇيرەنگەنمىن. ءبىراق ول كەتكەن سايىن دارەت الىپ، كيىم اۋىستىرۋعا تۋرا كەلەتىن. دىندە سولاي ايتىلعان عوي. جاقسى ما، جامان با ونىم، بىلمەپپىن، الايدا باسقاشا ەتە المايمىن. ساعان دا سويتەتىنىمە رەنجىمە. جەك كورگەندىكتەن ەمەس، تۇرىپ قوي. كۇيەۋىم مەن بالا-شاعالارىمنىڭ يندۋيزم جولىنان تايىپ، باسقا جولعا تۇسكەنى اۋىر-اق بولدى، ءبىراق شاعىلعانىم جوق. "سەندەر جاقسىلاپ ويلانىپ الىڭدار. مەن نادان ايەلمىن، ءبىراق وز ءدىنىمدى بۇزا المايمىن"، — دەدىم ولارعا.
ءبۇل جەردە حەمونكوري ءساريىنىڭ ەتەگىمەن كوزىنە كەلىپ قالعان جاستى ءسۇرتتى.
حەمنولينيدىڭ ۇزىن شاشىن جازىپ جىبەرىپ، جاڭاشا جيىستىرۋ ۇناۋشى ەدى حەمونكوريگە. كەيدە ول اسىل قارا اعاشتان جاسالعان قاستەرلى ساندىعىنان ءوزى سونشالىقتى ۇناتاتىن اشىق ءتۇستى كيىم-كەشەكتى الىپ، حەمنولينيگە كيگىزەتىن. ءبۇل وزىنە زور قۋانىش سەكىلدى. حەم تىگىپ جۇرگەن كەستەسىن كۇن سايىن الا كەلەتىن. حەمونكوري وعان كەستە تىگۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن ۇيرەتەتىن كەشتى ولار سولاي وتكىزۋشى ەدى.
حەمونكوري بەنگال تىلىندەگى جۋرنالداردى، اڭگىمەلەر جيناعىن وقۋدى جاقسى كورەتىن. سوعان وراي حەمنوليني وعان ءوز كىتاپتارىن اكەپ بەرىپ تۇردى. ال حەمونكوري بولسا وقىلعان كىتاپ، ماقالا جايىندا ءدامدى پىكىرلەر ايتىپ، قىزدى تاڭ قالدىراتىن-دى. بۇل كۇنگە دەيىن حەم تەك اعىلشىن تىلىندە وقىعان ادام عانا وسىنداي بىلىمگە يە بولاتىن شىعار دەپ ويلايتىن ەدى. ەندى كوپ كەشىكپەي-اق وعان نوليناكحانىڭ اناسى پىكىرلىلىگى مەن تازا تۇرمىس سالتىنىڭ ارقاسىندا ەرەكشە ايەل سياقتى كورىندى.
قىرىق توعىزىنشى تاراۋ
از كۇننەن كەيىن حەمونكوريدىڭ دەنەسى قۇرىستاپ، تاعى دا ناۋقاستانىپ قالىپ ەدى، ءبىراق ءبۇل جولى تەز جازىلدى.
تاڭەرتەڭ ونىڭ بولمەسىنە نوليناكحا كەلىپ كىردى. باسىن جەرگە تيگەنشە ەڭكەيتىپ، اناسىنىڭ اياعىن ۇستاپ، ىقىلاستانا امانداستى دا بىلاي دەدى:
— ما، ءبىراز كۇن ءوزىڭدى-وزىڭ كۇتە تۇرعانىڭ ءجون. السىرەگەن دەنەڭ مۇنداي اۋىرتپالىقتى كوتەرە المايدى.
— مەن اۋرۋ ادام بولىپ، وز باسىمدى كۇتىپ وتىراتىن بولامىن، ال سەن دارۋىنشە ءومىر سۇرەسىڭ. جاقسى شارۋا ەكەن، — دەپ جىبەردى ول — نولين، بۇلاي جۇرە بەرۋگە بولمايدى، ۇيلەنەتىن بول. شەشەڭنىڭ تىلەگى — وسى.
نوليناكحا ۇندەمەي قالدى.
— ويلان، بالام، مەن ەندى تورىمنەن كورىم جاقىن اداممىن. ءبىراق كەلىندى بولعاندا عانا تىنىش اتتاناتىن بولامىن. ۇيىمە سەن ءبىر ۋىلجىعان جاس قىزدى اكەپ كىرگىزسەڭشى دەپ تىلەمەگەن كەزىم جوق. ونىڭ ءۇستى-باسىنا، تالىم-تاربيەسىنە ءوزىم قاراماقشى ەدىم. بۇل ماعان باقىت سياقتى ەدى. ءبىراق حال ۇستىندە جاتقانىمدا ءتاڭىرىم مەنىڭ كوزىمدى اشتى، جاڭا ءبىر نۇر توگىپ جىبەردى. قانشا عۇمىر سۇرەرىمدى كىم ءبىلسىن. جاس قىز الساڭ، جالعىز وزىڭە قيىن بولاردى. سول سەبەپتى ايەلدى ءوزىڭ قاتارلى قىزدان تاڭدا. اۋىرىپ جاتقان كەزىمدە وسى وي مازالاي بەردى. ءبۇل سەنىڭ الدىڭدا وتەر اقتىق قارىزىم، سونى وتەۋ ءۇشىن عانا باس كوتەرىپ جۇرگەن بولارمىن. ايتپەسە تىنىشتالا الماسپىن، — دەدى حەمونكوري.
— ماعان شىعا قوياتىن قىزدى قايدان تابا قويماقپىن؟ — دەپ ءى ۇرادى نوليناكحا.
— ول جونىندە ۋايىمداماي-اق قوي. ءبارىن دە ءوزىم جايعاستىرامىن دا، ساعان حابارلايتىن بولامىن، — دەدى حەمونكوري.
وسى ۋاقىتقا دەيىن حەمونكوري وننودا-بابۋمەن ۇشىراسپاعان ەدى. ەندى مىنە، وننودا-بابۋ ادەتتەگى كەشكى بوي جازىپ ءجۇرىپ قايتار كەزىندە نوليناكحانىڭ ۇيىنە باس سۇعىپ ەدى، حەمونكوري ونى وزىنە شاقىرىپ كەلۋدى بۇيىردى.
— قىزىڭىز كورگەندى بالا، — دەپ باستادى ول ءسوزىن، — ءوزىن جاقسى كورەمىن. مەنىڭ بالامدى ءسىز جاقسى بىلەسىز عوي. مىنەزى جىبەكتەي، ونىڭ ۇستىنە جاقسى دارىگەر سانالادى. قىزىڭىزعا بۇدان ارتىق كۇيەۋ تاۋىپ بەرە المايسىز.
— و نە دەگەنىڭىز! — دەپ وننودا-بابۋ تولقي سويلەدى. — ءتىپتى مۇنى ءۇمىت ەتۋگە دە باتىلىم بارمايتىن. قىزىم ءسىزدىڭ بالاڭىزعا شىقسا، مەنەن باقىتتى ادام بولماس! ءبىراق تا نوليناكحا...
— نولين قارسى بولمايدى، — دەپ حەمونكوري ونىڭ ءسوزىن قيىپ كەتتى. — ول قازىرگى جاستارعا ۇقسامايدى. مەنىڭ ايتقانىمنان شىقپايدى. ۇگىتتەپ جاتۋدىڭ ءوزى قاجەت بولا قويار ما ەكەن. حەمنولينيدەي قىزدى سۇيمەۋگە بولار ما؟ ءبىراق تەزدەتۋىمىز كەرەك. ەندى كوپ ءومىر سۇرەم دەپ ويلاي المايمىن.
بۇل كۇنى كەشكە وننودا-بابۋ ۇيىنە قۋانىشتى كەلدى. كەلىسىمەن حەمنولينيدى شاقىرىپ الدى.
— قىزىم، دەنساۋلىقتىڭ بۇزىلار شاعىنا جەتتىم. ءبىراق سەن قۇتتى ورنىڭا قونباي تۇرىپ ىشكەن اسىم سىڭەر مە ماعان. حەم، سەنىمەن اشىق سويلەسەيىن. سەندە شەشە جوق. كوز جاسىڭ مەنىڭ موينىمدا عانا.
شوشىپ قالعان حەمنوليني اكەسىنە قارادى.
— قىزىم، سەنىڭ كەلەشەك تۇرمىسقا شىعۋىڭ جايىندا ويلاسام، قۋانىشىمدى جاسىرا المايتىندايمىن. بىردەڭە كەدەرگى بولىپ قالا ما دەپ قورقامىن. بۇگىن نوليناكحانىڭ شەشەسى ءوزى شاقىرىپ الدى مەنى، سەنى بالاسىنا ايتتىرعىسى كەلەتىنىن ايتتى.
حەمنوليني قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. ءۇزىپ-ۇزىپ جاۋاپ قاتتى:
— نە ايتىپ وتىرسىڭ، اكە! جوق، جوق! بۇل مۇمكىن ەمەس!
ول ەش ۋاقىتتا دا نوليناكحاعا شىعام دەپ ويلاعان ەمەس ەدى. مىنە ەندى اكە اۋزىنان كەنەت جاڭاعى ءبىر ءسوز شىققاندا نە قىلارىن بىلمەي، ابىرجىپ، ۇيالىپ قالدى.
— نەگە مۇمكىن ەمەس؟ — دەپ تاڭىرقادى وننودا-بابۋ.
— ءوزى نوليناكحا-بابۋ بولادى! مۇمكىن بە بۇل؟ — دەدى حەمنوليني.
حەمنوليني جاۋابى دالەلدى ەمەس ەدى، ءبىراق وندا سارسىلىق جاتقانى بايقالدى.
بۇدان ءارى قىز شىداي المادى، شاپانعا شىقتى.
وننودا-بابۋ جاسىپ قالدى. قىزى مۇنداي قارسىلىق كورسەتەر دەپ ويلاماعان-دى. ول ءتىپتى حەم بۇعان قۋانار دەپ شامالاعان ەدى.
قاتتى رەنجىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ قالعان شال قوزعالماي وتىرىپ، جەر ماي شامعا قاراپ قالدى. ايەل مىنەزىنىڭ تۇسىنىكسىزدىگىن، جۇمباقتىعىن ويلاپ وتىر. حەمنولينيدىڭ شەشەسى جوقتىعى ءدال وسى ارادا قاتتى سەزىلەتىندەي.
قاراڭعى شاپاندا حەمنوليني ۇزاق تۇردى. اقىرى اكەسىنە كوزى ءتۇسىپ ەدى، اسا ءبىر كەيىستى، رەنىشتى كەسكىندە كوردى، ءوز قىلىعىنا ۇيالىپ تا قالعانداي. تەز باسىپ ۇيگە كىردى. وننودا-بابۋدىڭ سىرتىنان كەلىپ جۇمساق قولىمەن اكەسىنىڭ باسىنان سيپادى دا، بىلاي دەدى:
— ءجۇر، اكە. كەشكى تاعام مانا دايىن بولعان، سۋىپ قالعان بولار.
وننودا-بابۋ ايتقاندى تىڭداپ، اس ىشەتىن بولمەگە باردى، ءبىراق تاماق ىشە المادى. ول حەمنولينيدىڭ قايعى-شەرى كەيىندە قالعان بولار دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى. الايدا ونىڭ مىنا ءبىر قىلىعى قايتا جاسىتىپ تاستادى.
"وسى ۋاقىتقا دەيىن حەم رومەشتى ۇمىتپاعان بولۋعا كەرەك"، — دەپ ويلادى كۇرسىنە وتىرىپ.
ادەتتە وننودا-بابۋ كەشكى تاماقتان كەيىن جاتىپ قالاتىن ەدى، ءبىراق بۇگىن شيپانداعى شەتەن كرەسلوعا بارىپ وتىردى. باقشا مەن ءۇي سىرتىن اينالىپ وتەر قۇلازىعان كوشەگە قاراپ ويلانىپ قالدى.
— اكە، سالقىن تۇسە باستادى. بارىپ جاتساڭشى، — دەپ حەمنوليني بيازى تۇردە كۇلە سويلەدى.
— ءوزىڭ بارىپ جاتا بەر، مەن ءالى وتىرا تۇرامىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى وعان وننودا-بابۋ.
حەمنوليني ەشتەڭە دەمەستەن اكەسىنىڭ جانىندا تۇرا بەردى. از-كەم ۇنسىزدىكتەن كەيىن ول تاعى دا:
— اكە، سۋىق ءتيىپ قالادى. تىم بولماسا، قوناق ۇيگە بارشى، — دەدى.
وننودا-بابۋ ءۇنسىز تۇرەگەلدى دە جاتاتىن ۇيگە بەت الدى.
بۇل كۇندە حەمنوليني رومەشتى ويلاپ قايعىرا بەرمەيتىن دە ەدى. راس، بۇل ءۇشىن ول وزىمەن-وزى ۇزاق كۇرەسكە دە ءتۇسىپ كەلگەن-دى. سوندا دا مىنا ءبىر ءسال عانا جايدىڭ وزىنەن ەسكى جارانىڭ اۋزى اشىلىپ، سىزداپ كەتتى. وسى كۇنگە دەيىن حەمنوليني ءوز كەلەشەگىنىڭ نە بولارىن دا ايقىن بىلمەگەن. سول سەبەپتى وزىنە ءبىر سەنىمدى تايانىش ىزدەۋ جولىندا، اقىرى، نوليناكحانى رۋحاني ۇستاز دەپ تانىعان دا ونىڭ جولىنا قالتقىسىز تۇسكەن مىنە ەندى سونىڭ جاماعاتى بولۋ جايىندا ءسوز بولعاندا، جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە جاتقان رومەشكە دەگەن اسىل ماحابباتتى جۇلىپ تاستاۋعا بەل بايلاپ ەدى، ونىڭ وڭايعا تۇسپەيتىنىن ءتۇسىندى. سول ويدىڭ ءوزى-اق حەمنوليني جۇرەگىن ازاپقا سالىپ، تولقىتىپ جىبەردى. ءبىر كەزدە رومەش دەپ ويانعان سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى جۇرەگىن مۇلدە باۋراپ اكەتتى.
ەلۋىنشى تاراۋ
سول كۇنى كەشكە حەمونكوري وزىنە ۇلىن شاقىرىپ الدى دا:
— مەن ساعان قالىڭدىق تاپتىم. ءبارىن دە جايعاستىرىپ قويدىم، — دەدى.
نوليناكحا جىميا كۇلدى.
— جايعاستىرىپ تا قويدىڭ با ءتىپتى؟
— ەندى قالاي دەپ ەدىڭ؟ — دەپ حەمونكوري شامدانىڭقىراپ قالدى.
— مەن ەندى قانشا ءومىر سۇرەر دەيسىڭ؟ تىڭدا مەنى. حەمنولينيمەن مۇلدە جاقىنداسىپ، تابىسىپ كەتتىم. ءقازىر ونداي قىزدار قاداق-قۇداق قانا. راس، وزىڭە كەلەتىن بولساق، وندا...
— اياساڭشى، ما! — دەپ نوليناكحا كيىپ كەتتى. — ول تۋرالى ويلاپ كورگەن دە ەمەسپىن. ءبىراق مەن وعان قالاي ۇيلەنبەكپىن؟ ءقايتىپ؟
— تۇك تە ەمەس! مەن ەشقانداي كەدەرگى كورىپ تۇرعان جوقپىن؟
شەشەسىنە پالەن دەپ ءسوز ايتۋ قيىن بولدى. حەمنولينيگە ءوزىنىڭ رۋحاني ۇستاز عانا ەكەنىن، كەنەتتەن ماعان تۇرمىسقا شىق دەپ سوز سالۋدىڭ عاجاپ ءجابىر ەكەنىن ايتۋعا وقتالدى. ءبىراق ۇندەمەدى. ال حەمونكوري سويلەي بەردى:
— بۇل رەتتە سەنىڭ سىلتاۋلارىڭدى تىڭدامايتىن بولامىن. مىنا دەر شاعىڭدا مەن ءۇشىن ساننياسي بولىپ كەتۋىڭە توزە دە المايمىن. ءساتى تۇسكەن كۇنى دەگەنىمدى ىستەيمىن.
از-كەم ۇنسىزدىكتەن كەيىن نوليناكحا بىلاي دەدى:
— ما، ساعان ايتار ءسوزىم بار. ءبىراق ۋاقىتىڭنان بۇرىن ابىرجىمايتىن بول ول وقيعادان بەرى ون اي ءوتتى، ەندى اسپاي-ساسپاي وتىرىپ تىڭداۋعا بولادى. ءبىراق مىنەزىڭدى بىلەم عوي، ما. وتكەن ىسكە دە وكىنىپ، ۇرەيلەنە بەرەتىنىڭ بار. كوپكە دەيىن ايتا الماي، جاسىرىپ كەلگەنىم دە سول. مەنىڭ سورى ارىلماعان ماڭدايىمنىڭ جۇلدىزى بولسىن دەپ جالبارىنا، تابىنا بەر، ءبىراق ءوز جۇرەگىڭدى ازاپقا سالا كورمە.
حەمونكوري قاتتى تولقىنىپ قالدى.
— بالام، سەنىڭ نە ايتاتىنىڭدى مەن قايدان بىلمەكپىن. الايدا مىناداي سوزدەرىڭنەن كەيىن ابىرجىماسقا ايلام جوق. وسى جاسقا كەلگەنشە ءوزىمدى-وزىم ۇستاي الماي-اق كەلەمىن. دۇنيە ءىسىن تالاق ەتىپ، وڭاشالانىپ قالعىم كەلەدى-اق! ءبىراق سور دەگەندى ىزدەمەيدى، ول ءبىر كۇنى توبەڭنەن جاي تۇسكەندەي، ءوزى-اق ساپ ەتە قالادى. جاقسى ما، جامان با — ءبارىبىر، ايتا بەر تىڭداپ وتىرمىن.
— اقپان ايىنىڭ اقىرى ەدى، — دەپ باستادى نوليناكحا اڭگىمەسىن.
— رانگپۋرداعى بار مۇلكىمدى ساتىپ جىبەرىپ، باقشاسىمەن ءۇيدى جالعا قالدىردىم دا، كالكۋتتاعا قايتىپ ورالماق بولدىم. سانراعا جەتكەنىمدە قالعان جولدى سۋ ۇستىندە وتكىزەيىن دەگەن وي كەلە قالدى. سول ساپاردا ءبىر ۇلكەن قايىق جالداپ الدىم دا جولعا شىقتىم.
ەكى كۇننەن كەيىن قۇمداق ءبىر جاعاعا كەلىپ توقتادىق. مەن شومىلا باستادىم. كەنەت وزەندى جاعالاي مىلتىقتى بىرەۋ كەلەدى. قاراسام، ءوزىمىزدىڭ بحۋپەن. مەنى كورە سالىپ ول سەكىرىپ-سەكىرىپ الدى دا، ايقايلاپ جىبەردى: "جولى بولار جىگىتتىڭ جەلى وڭىنان شىعادى". ول سول ماڭايدا سوت بولىپ ىستەيدى ەكەن، بۇل سول ءوز ايماعىن ارالاپ كەلە جاتقان بەتى. كورىسپەگەنىمىزگە كوپ بولعان، قايتسە دە مەنى بوساتپادى. سول سەبەپتى بىرگە ءجۇرىپ كەتتىك.
ءبىر كۇنى دحوباپۋكۋر دەگەن ءبىر كىشكەنە قىستاققا كەلىپ تۇنەدىك. كەشكە سەرۋەنگە شىقتىق. ۇلكەن اڭىزدىڭ شەتىندە جان-جاعى قورشالعان، قامىس شاتىرلى ءۇي تۇر ەكەن. ءبىز سوعان كىردىك. ءۇي يەسى ءبىز ءۇشىن اۋلاعا ەكى ورمە ورىندىق اكەپ قويدى. سول كەزدە وقۋشىلار شاپاندا ساباق ۇستىندە بولاتىن. ءمۇعالىم اعاش ورىندىقتا، ال بالالار سونىڭ قارسىسىندا جەردە وتىرىپ داۋىس قوسىپ ساباق وقىپ جاتىر.
ءۇي يەسىنىڭ ەسىمى تاريني چاتۋدجو بولىپ شىقتى. ول بحۋپەننەن مەن تۋرالى تاپتىشتەپ سۇرادى. قايتىپ ورالعانىمىزدا بحۋپەن بىلاي دەدى ماعان.
— جولدى جىگىتسىڭ. قولىڭدى سۇراۋى مۇمكىن ونىڭ.
— ءقايتىپ؟ — دەپ تاڭىرقادىم مەن.
— ول بىلاي جاۋاپ بەردى:
— مىنا، تاريني چاتۋدجو — روستوۆششيك. دۇنيەدەن بۇدان وتكەن قارا نيەت بۇزىقتى تابا دا المايسىڭ. جاڭا سوت كەلسە-اق بولعانى، ءوزىنىڭ ادام سۇيگىشتىگىن، قايىرىمدىلىعىن ايتىپ، ماقتانباي تۇرا المايدى. ءوز ۇيىنە مەكتەپ ورنالاستىرىپ وتىرعان سەبەبى دە وسى. ال شىندىعىنا كەلسەك باسپانا بەرگەنى ءۇشىن ءمۇعالىمدى كەشكى ونعا دەيىن قارىز اقشالارىنىڭ پايىزىن شىعارۋعا وتىرعىزىپ قويادى. ءبىراق ەڭبەكاقىنى مەملەكەت پەن مەكتەپ قورىنان الىپ بەرىپ وتىرادى. تارينيدىڭ ءبىر قارىنداسى جەسىر قالعان ەدى. باسقا ەش جەردەن باسپانا تاپپاعان سوڭ باقىتسىز سورلى اعاسىنىڭ قولىنا كەلگەن-دى. ءوزى جۇكتى كەلگەن.
دارىگەرلىك كومەك بولماعان سوڭ تولعاتۋ ۇستىندە دۇنيە سالدى.
ارتىنا انا ءسۇتىن تاتپاعان ءبىر سورلى نارەستە قىز تاستاپ كەتتى.
ءتارينيدىڭ باسقا دا ءبىر جەسىر قارىنداسى بار ەدى. سول ءۇيدىڭ شارۋاشىلىعىن ءبىر ءوزى اتقارىپ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ ءجۇردى. جەتىم قىزعا شەشە بولعان دا سول.
كوپ كەشىكپەي و دا وپات بولدى. كىشكەنە قىز ناعاشى اعاسى مەن ناعاشى جەڭگەسىنىڭ ءسوزىن ەستي ءجۇرىپ، سول ءۇيدىڭ كۇڭىنە اينالىپ كەتتى. مىنە، ەندى ول بوي جەتتى. ءبىراق جەتىمگە كۇيەۋ تابىلۋ وڭاي ما! ونىڭ ۇستىنە بۇل جەردە قىز تەگىن ەشكىم بىلمەيتىن. اكەسى بۇل تۋماي تۇرعاندا ولگەن عوي. سول جايىندا اۋىل وسەكشىلەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سىپسىڭداپ ءجۇر. تاريني چاتۋدجونىڭ باي ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى. ال قىزدى كەمسىتىپ جۇرگەندەرى جاساۋى كوپ بولسىن دەگەنى. جۇرت ەسەبى بويىنشا قىز ون جاسقا كەلدى دەگەنگە مىنە، ءتورت جىل بولىپ قالدى. ەندى كەم دەگەندە ون تورتتە. ءوزىن كومولا دەپ اتايدى. شىنىندا دا لاكشميدىڭ ءوزى سياقتى. مەن ودان سۇيكىمدى قىزدى كورگەن ەمەن، وسى توڭىرەككە ءبىر براحمان كەلە قالسا-اق بولدى، تاريني كومولاعا ۇيلەندىرۋدىڭ امالىن ويلاي باستايدى. ال ەگەر جاس جىگىت ۋادەسىن بەرە قالسا، تۇرعىن حالىقتار ازعىرىپ اينىتىپ جىبەرۋگە تىرىسادى. ەندى كەزەك كەلدى.
ءتۇسىنشى، ما، مەن وندا اشىنعان حالدە ەدىم، ويلانباستان-اق وعان ۇيلەنەتىنىمدى ايتتىم. ودان بۇرىن ساعان ءبىر تاماشا جاڭالىق اشىپ تاستاۋدى ويلاپ، يندۋيزم جولىن قالتقىسىز قۋعان ءبىر جاس قىزعا ۇيلەنەم دەگەن شەشىمگە كەلىپ ەدىم. ەگەر "براحما سامادجدان" شىققان، ءوزى وتىرىپ ەسەيىپ قالعان قىزدى اكەپ ۇيگە ەنگىزسەم، ءبىزدىڭ بىرىمىزگە دە ىرىس كەلە قويماس دەپ تۇسىنگەنمىن.
بحۋپەن ايتىپ جەتكىزگىسىز تاڭىرقاپ قالدى.
— سەن نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى ول. ال مەن بىلاي دەپ جاۋاپ بەردىم:
— اينىتپاي-اق قوي مەنى. شەشىمىم سول.
— جوق، سەن شىن ايتاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى بحۋپەن.
— شىن ايتامىن، — دەپ جاۋاپ قاتتىم مەن.
سول كۇنى كەشكە تاريني چاتۋدجونىڭ ءوزى بىزگە كەلىپ كەتتى. قولىنداعى براحماندىق تاسپيىعىن ساناي وتىرىپ بىلاي دەدى:
— ءسىز ماعان كومەكتەسۋگە ءتيىسسىز. قىزدى كورىڭىز. ۇناتپاساڭ ءسوزىم جوق. ءبىراق مەنى كۇندەيتىندەردى تىڭداماڭىز.
— كورىپ جاتۋىمنىڭ قاجەتى جوق. توي كۇنىن تاعايىنداڭىز، — دەدىم مەن.
— بۇرسىگۇنى — ءساتتى كۇن تويدى مىنە سوندا وتكىزەمىز. اسىققانى — كوپ شىعىندانبايىن دەگەنى ەدى. ءسويتىپ توي دا وتكىزىلدى.
حەمونكوري شوشىپ كەتتى.
— توي دا وتكىزىلدى! نە ايتىپ وتىرسىڭ، نولين! — دەپ قايتالادى.
— يە، وتكىزىلدى. مەن جاماعاتىممەن قايىققا ورالدىم. كەش تۇسىسىمەن ءجۇرىپ كەتتىك. ول كۇنى كۇن كوزى از ۋاقىتقا عانا كورىنگەن ەدى. وقىستان سول ناۋرىز ايىندا بولىپ كورمەگەن ىستىق قۇيىن سوعىپ ءوتتى. ءبىز مىنگەن قايىق اۋدارىلىپ قالدى.
— و، قۇدايىم-اي! — دەپ داۋىستادى حەمونكوري. دەنەسىنە مىڭداعان ءبىز سۇعىپ جاتقانداي سەزىندى. نوليناكحا اڭگىمەسىن جالعاي بەردى:
— ءبىر ۋاقتا ەسىمدى جيسام، سۋ ىشىندە جان دارمەن عىپ ءجۇرمىن. جاقىن ماڭدا قايىق تا، سەرىكتەرىم دە جوق. پوليسياعا دا شاعىندىم، كوپ ىزدەدىك، ءبىراق ونىم بەكەرشىلىك بولدى.
حەمونكوري قۋارىپ كەتتى. زورلانا سويلەدى.
— وتكەن ءىس ءوتتى. ەندى قايتىپ ماعان مۇنى قايتالامايتىن بول. ەسىمە السام-اق جۇرەگىم جارىلىپ كەتەردەي.
— ەگەر دە ۇيلەن دەپ قىستاماساڭ، مەن مۇنى ساعان ايتپاعان بولار ەدىم.
— سول باقىتسىزدىقتى بەتكە ۇستاپ سەن ەندى ۇيلەنبەي قويماقپىسىڭ مۇلدە؟ — دەپ سۇرادى حەمونكوري.
— جوق. ول ءۇشىن ەمەس، ما. ال ەگەر قىز ءتىرى بولسا شە؟
— اقىلىڭنان اۋىسقاننان ساۋمىسىڭ؟ ەگەر ول ءتىرى قالسا، ءبىر حابارى بولاتىن ەدى عوي.
— ءبىراق ول مەن جايىندا ەشتەڭە دە بىلمەيدى. مەنى مۇلدە تانىمايدى دا. مەنىڭ كەسكىنىمە دە ول قاراماعان شىتار دەيمىن. بەنارەسكە كەلگەن سوڭ، تاريني چاتۋدجوعا حابار سالعان ەدىم. كومولا جايىندا ەشتەڭە دە بىلمەيتىنىن ايتتى.
— ال نە، ءسويتىپ؟
— جىل وتكەن سوڭ عانا ونى ولدىگە سانارمىن دەپ ويلاپ ەدىم، — دەدى نوليناكحا.
— سەن ءاماندا سولاي ءبارىن دە اسىرا، اسەرلەي سويلەيسىڭ! جىل كۇتۋدىڭ كەرەگى نە؟ — دەدى حەمونكوري.
— جۋىردا جىل دا تولادى، ما، — دەپ جاۋاپ بەردى نوليناكحا. — ءقازىر جەلتوقسان ايى. قاڭتار نەكە قيۋ ءۇشىن ءساتتى اي ەمەس. ال ونىڭ ار جاعىندا ەكى-اق... ءبارى سول..
— جارايدى، جاقسى، — دەپ حەمونكوري ءتۇسىپ قالدى. — ءبىراق سەن اتاستىرعان ادامىم بار دەپ ويلايسىڭ. بۇل جايىندا مەن حەمنولينيدىڭ اكەسىمەن كەلىسىپ تە قويدىم.
— ادام تەك بولجاۋمەن ءومىر سۇرەدى. تابىسقا جەتكىزەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز دە، — دەدى نوليناكحا.
— سولاي-اق بولسىن، بالام. اڭگىمەڭدى ەسىمە السام، ءالى دە قالتىراپ كەتەمىن.
— انە، ما، سەن ەندى كوپكە دەيىن باسىلا المايسىڭ. رەنجىسەڭ بولدى، ەسىڭدى جيۋ وڭاي بولمايدى. ايتقىم كەلمەگەنى دە وسى ەدى.
— جاقسى ەتكەنسىڭ، بالام، — دەدى حەمونكوري، — ءبىر باقىتسىزدىق جايىن ەستىسەم بولعانى، بويىمدى بيلەگەن ۇرەيدەن قۇتىلا الماي-اق قويامىن. جامان حابار جوق پا ەكەن دەپ، حات اشۋعا دا كۇشىم جەتپەيدى. قولايسىز نارسەنى ايتپاڭدار دەپ سەندەردەن وتىنگەنىم دە سول. بۇل دۇنيەمەن قوشتاسار شاق بولعان شىعار. سونشالىقتى كوپ سوققى تەگىن ءتيىپ جاتپاعان بولار ماعان، ءسىرا.
ەلۋ ءبىرىنشى تاراۋ
قىزۋى جوق قىسقى كۇن كۇڭگىرت كوكجيەككە بارىپ قونعاندا كومولا گانگ جاعاسىنا كەلگەن ەدى. بەيۋاقىت باتىپ بارا جاتقان كۇندى ول كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى. سودان سوڭ گانگ سۋىن شاشىنا بۇرىكتى دە، بىر-ەكى اتتاپ سۋعا ءتۇستى. تاعزىم بەلگىسىن جاساماق: اۋەلى الاقانىمەن سۋ الدى دا، قايتا توكتى، سودان سوڭ كيەلى گانگقا گۇل تاستادى. سۋدان شىققان سوڭ تاعى دا تاعزىم ەتىپ، باسىن جەرگە سالدى. وزىنە قايىرىمى تيگەن ادامداردى ەسىنە الدى. سول جەردە ول ءوزى قۇرمەتتەۋگە ءتيىستى تاعى ءبىر ادام تۋرالى ويلادى. ول باردا كومولا ءتىپتى باسىن دا كوتەرمەگەن، جۇزىنە دە كوز سالماعان-دى. بىرگە بولعان سول ءبىر جالقى كەشتە كومولا تىم قىسىلىپ وتىرىپ ەدى، ءتىپتى اياعىنا قاراۋعا دا باتىلى جەتپەگەن. بۇلار وتىرعان نەكە قيار بولمەدە ول باسقا قىزدارعا بىر-ەكى رەت ءتىل قاتقان دا ەدى، ءبىراق قاتتى قىسىلىپ، ۇيات پەردەسىنىڭ شىرماۋىندا وتىرعان كومولا نە دەگەنىن دە اڭعارا الماي قالعان. ەندى مىنە، وزەن جاعاسىندا تۇرىپ، سول جاقىن ادامنىڭ ءۇنىن قۇلاعىنا كەلتىرەيىن دەپ ەدى، ول دا بولمادى.
ۇزاقتى تۇنگە سوزىلعان قىزۋ دۋمانعا كومولا قاتتى شارشاپ قالعان ەدى، ءتىپتى قايدا، قالاي جاتقانىن دا بىلمەيدى. تاڭەرتەڭ مۇنى كورشى ايەل سىقىلىقتاپ كۇلە كەلىپ وياتقان. كوزىن اشىپ السا، قاسىندا ەشكىم دە جوق ەكەن.
مىنە، ەندى ءومىرىنىڭ اقىرعى ساتىندە وز مىرزاسى جايىندا ول ەشتەڭە دە بىلمەي كەتىپ بارادى. كەسكىنىن ەلەستەتە المايدى، داۋسىن ويشا ەستي المايدى، — ءتىپتى ەشتەڭەنى دە ەسىندە قالدىرا الماعان.
كۇيەۋ شاپانىنا قىزىل ءادىپ تارتىلعان ەدى. ءتارينيدىڭ ەپتىلىگى ارقاسىندا ونىڭ تىم ارزان كيىم بولىپ شىققانىن دا كومولا بىلگەن ەمەس، ءتىپتى سول كيىمدى دە جادىندا ۇستاي الماپتى.
رومەشتىڭ حەمنولينيگە جازعان حاتىن كومولا ءساريىنىڭ ەتەگىنە ءتۇيىپ قويعان ەدى، قۇمعا كەلىپ وتىردى دا سونى الدى. مىنا ءبىر ىمىرت ءۇيىرىلىپ كەلە جاتقان بەيۋاقتا، وز كۇيەۋى جايىندا ايتىلعان جەرىن قايتالاپ وقىدى. ول جايىندا ءتىپتى از جازىلعان: ونىڭ اتى — نوليناكحا چوتتوپادحاييا ەكەن. رانگپۋردا دارىگەر بولىپ ىستەپتى. رومەش ونى ىزدەپ تابا الماعان. بارى سول!
كومولا حاتتى قاداعالاي وتىرىپ، قايتا قاراپ شىقتى. ءبىراق نوليناكحا جايىندا جاڭاعىدان باسقا ەشتەڭە جازىلماعان. نوليناكحا! ءبۇل ەسىم ءبۇل كۇنگە دەيىن شىرىنىن تاتىپ كورمەگەن جاڭا ءبىر قۋانىش اكەلگەندەي. عايىپ ءبىر بەينەدە تارىپ قىز جانىن تۇگەلدەي باۋراپ الدى.
كومولانىڭ كوز جاسى قول بولىپ كەتتى. ەندى بىردە جان دۇنيەسى ەلجىرەپ، قايعى-قاسىرەتىن الىستاتىپ اكەتكەندەي بولدى، سول كوز جاسىمەن الدە ءبىر جان يەسىنىڭ داۋسى جەتكەندەي:
"تۇن-تۇنەك تە، ماعىناسىزدىق تا جوق ەندى؟ مەن ەندى تىرشىلىك، ءومىر يەسىمىن!" سوندا كومولا:
— ادال جار ەسەپتى، سۇيگەن جارعا تاعزىم ەتۋ ءۇشىن مەن ءومىر سۇرۋگە ءتيىسپىن. اللا تاعالا بۇعان كەدەرگى جاسامايدى! ەگەر مەن ءتىرى بولسام ونىمەن كەزدەسۋگە ءتيىسپىن. سۇيگەن جارعا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن قۇدايلارىم ساقتاپ قالىپ وتىر مەنى!
سودان كەيىن ورامالعا تۇيىلگەن رومەش ءۇيىنىڭ كىلتىن الدى دا، لاقتىرىپ تاستادى. ساريىندە رومەش بەرگەن تۇيرەۋىش جۇرگەنى كەنەت ەسىنە ءتۇستى. ونى دا الىپ سۋعا تاستادى.
سودان سوڭ باتىسقا بەت الىپ ءجۇرىپ كەتتى. قايدا بارا جاتىر، نە قارەكەت جاساماق، — ول اراسى وزىنە دە ايقىن ەمەس. ءبىر بىلەتىنى — ءبىر سوت تە ايالداماي جۇرە بەرۋ كەرەك.
قىزىل ءىڭىردىڭ جىلۋسىز ساۋلەسى بىرتە-بىرتە كۇڭگىرت تارتىپ بارىپ، ءوشىپ قالدى. قاراڭعىلىقتا قۇمدى جاعالاۋ بولار بولماس اق تارتادى. تابيعات ءوزى جاساعان تاماشا كارتينانىڭ تۇتاس ءبىر بولەگىن الدەكىم ءوشىرىپ تاستاعانداي. ساۋلەسى جوق، جانسىز جۇلدىزدارعا تولى قارا اسپاندا اي تۋماعان شاق. تۇڭعيىق قارا ءتۇن قۇلازىعان، قوڭىلتاق وزەن ءۇستىن باسىپ ءتۇر.
كومولا شەكسىز دە تىرشىلىكسىز سياقتى بولىپ كورىنگەن تۇڭعيىق تۇننەن باسقا ەشتەڭەنى دە ايىرا الار ەمەس. ءبىراق ول توقتاۋسىز العا جۇرە بەرۋدى عانا بىلەدى. كەلەشەكتە نە كۇتىپ تۇرعانىن ويلاۋعا دا مۇرشاسى جوق. ايتەۋىر ءجۇرىپ كەلەدى.
ول وزەن قاباعىن باعدارلاي ءجۇرىپ وتىردى. سوندا ول ەشكىمنەن دە جول جايىن سۇراپ جاتپاق ەمەس. ەگەر دە قاتەر تونە قالاتىن بولسا، كيەلى گانگ وزەنىنىڭ تولقىندارى پانالاتۋعا قوينىن اشاتىن بولادى.
اۋا شىڭىلتىر ءمولدىر ەدى. ءتۇن ورتاسى اۋىپ بارادى. ارپا ەگىلگەن جەر جاقتان شيبورىلەر ۇلىدى.
كومولا دەندەپ ءجۇرىپ تاستادى. تۇيەتايلى قۇمداق جار قاباق ەندى ادىر شوقىلارعا اينالىپ كەتتى. ءبىر بۇرىلىستا قىستاق كورىندى: كومولانىڭ جۇرەگى سوعىپ كەتتى. تولقىنا جاقىنداپ كەلدى. قىستاق قالىڭ ۇيقى قۇشاعىندا جاتىر. كومولا ءوزىنىڭ قالجىراپ شارشاعانىن سەزدى. قورقىنىش ۇرەي بيلەگەن ول قىستاقتان دا شىقتى. اقىرى ءبىر ادىرعا جەتىپ ەدى، جول ءۇزىلىپ قالدى. ەندى ءبىر ۋاقىتتا امالى قۇرىعان سوڭ مونشانىڭ تۇبىنە تالىعىپ وتىرا قالدى دا ۇيىقتاپ كەتتى.
تاڭ اتا كوزىن اشىپ السا، الدىندا سارى كىدىر تارتقان ءبىر ايەل ءتۇر.
— كىم بولاسىڭ، سەن؟ اعاش تۇبىندە نەگە ۇيىقتايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول
شوشىنىپ قالعان كومولا ۇشىپ تۇرەگەلدى. جاعادا تۇرعان ەكى قايىققا كوزى ءتۇستى.
سارى كىدىر تارتقان ايەل سۋعا شومىلىپ الۋ ءۇشىن سەرىكتەرىنەن ەرتەرەك تۇرىپتى.
— سەن بەنگال قىزىنا ۇقسايسىڭ عوي، — دەدى ول
— يە، مەن بەنگال قىزىمىن، — دەپ كومولا بۇيىعى عانا جاۋاپ بەردى.
— بۇل جەرگە قايدان تاپ بولدىڭ؟ — دەپ سۇرادى ايەل تاعى دا.
— بەنارەسكە بارا جاتىرمىن. ۇيقىم كەلدى، كەلدىم دە جاتتىم.
بەنارەسكە جاياۋ بارماق! قاراي كور مىنانى! — دەپ تاڭداندى ايەل، — جارايدى، ءبىزدىڭ قايىعىمىزعا ءمىن. ءقازىر مەن شومىلامىن دا ورالامىن.
سودان كەيىن تانىستىق باستالدى. سارى كىدىر ايەل وعان جۋىردا ءىرى توي جاساعان گادجيپۋرلىق شيدحەشور-بابۋدىڭ اعايىندارى ەكەنىن ايتتى. ءوزىنىڭ اتى — نوبينكالي، ال كۇيەۋىنىڭ ەسىمى — مۋكۋندولال دوتتو. بەنارەستە تۇرعانىنا بىرنەشە جىل بولىپ قالعان، گادجيپۋردا ۇزاعىراق جاتا تۇرۋعا دا بولادى ەكەن. ءبىراق نوبينكاليدىڭ كۇيەۋى اس تاڭداعىش، كىرپياز، سەكەمشىل بىرەۋ كورىنەدى، شىداي الماپتى. قايىق جالداپ الىپ، اسىعىس قايتىپ كەلە جاتقان بەتى وسى.
ءۇي قوجاسى ايەلىنىڭ وتىنىشىنە نوبينكالي بىلاي دەپتى: "تۇسىنەسىڭ بە، جانىم، كۇيەۋىمنىڭ دەنساۋلىعى جاقسى ەمەس. جاسىنان باستاپ ول ۇيدە سيىر ۇستاۋعا ۇيرەنگەن.
سيىر سۇتىنەن قايماق الىپ، ونى مايعا اينالدىرامىز. ءدۋچيدى سوعان پىسىرەمىز. سيىردى قالاي بولسا، سولاي ۇستاي المايسىڭ عوي..." تاعى، تاعىلار...
ءوزى مەن كۇيەۋى جايىندا تاپتىشتەپ ايتا وتىرىپ، نوبينكالي ەندى كومولا جايىن سۇراي باستادى.
— اتىڭ كىم؟ — دەدى ول
— كومولا.
— بايقايمىن، قولىڭا بىلەزىك سالاسىڭ عوي دەيمىن. كۇيەۋىڭ بار عوي، سولاي ما؟
— توي كۇنىنىڭ ەرتەڭىنە عايىپ بولدى ول، — دەپ كومولا بۇيىعى سويلەدى.
— جاپ-جاسسىڭ عوي ءالى! ون بەستەن ءالى شىقپاعان بولارسىڭ؟ — دەدى كومولاعا باسىنان اياعىنا دەيىن قاراپ شىققان نوبينكالي.
— انىق قانشا جاستا ەكەنىمدى بىلمەيمىن. كەشىكپەي ون بەسكە تولسام كەرەك.
— سەن شىنىمەن براحمانبىسىڭ؟
— He.
— تۋعاندارىڭ قايدا تۇرادى؟ — دەپ سۇرادى نوبينكالي.
— كۇيەۋىمنىڭ تۋعاندارىنىڭ ۇيىندە بولىپ كورگەن ەمەسپىن. ال اكەم — بيشۋكحالي دەگەن جەردە تۋعان.
— سەنىڭ اكە-شەشەڭ... — دەي بەرىپ ەدى نوبينكالي.
— مەندە اكە دە، شەشە دە جوق، — دەپ شاپشاڭ جاۋاپ قاتتى كومولا.
— و، ۇلى ءتاڭىرىم حاري، نە ىستەمەكسىڭ سەن؟
— بەنارەستە تاماعىمدى اسىراپ تۇرا الارلىقتاي ءبىر يناباتتى ۇيگە جالدانباقپىن. تاعام دايىنداۋدى بىلەمىن.
ءتاڭىر اكەپ كەزدەستىرگەن قىزمەتشى براحمانعا نوبينكالي قاتتى قۋاندى. دەگەنمەن دە بىلاي دەدى:
— ماعان اس ءپىسىرۋشى كەرەك ەمەس. براحمان-قىزمەتشىلەر كوپ بىزدە. ەندى ەشكىمدى دە جالداپ المايمىز. ونىڭ ۇستىنە تاعامدى جاقسى دايىنداي الاتىنىڭدى كىم ءبىلىپتى. براحمان قىزمەتشىنىڭ تاماعى مەن كيىمى دە بىزدەن. ءارى ايىنا ون ءتورت رۋپيا بەرۋىمىز كەرەك. دەگەنمەن سەن قيىن ءبىر حالگە دۋشار بولعان براحمان تەكتەس قىز ەكەنسىڭ. قايتەيىن، ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرا عوي. ونسىز دا كوپ ادامداردى اسىراپ، قازىنامىزدى شاشىپ جاتىرمىز. ءبىر ادامنان كەلىپ-كەتەر شامالى عوي. جۇمىستى كوپ ىستەمەسسىڭ. ۇيدە ءقازىر كۇيەۋىم مەن ەكەۋىمىز عانا. قىزدارىمدى ۇزاتقانمىن. ولاردىڭ ءبارى دە باي ادامدارعا شىققان. ۇل بالامىز بىرەۋ عانا. ول ءقازىر شەرادحگوندجادا سوت بولىپ قىزمەت ىستەيدى. بۇدان ەكى اي بۇرىن مەن ونىڭ قىزمەتكە باراتىن ورنىن ەستىگەنىمدە كۇيەۋىمە: "ءبىزدىڭ نوتوعا نە قاجەت. نەسىنە ول جاققا بارماق؟ ارينە، كەز كەلگەن ادام سوت بولا بەرە المايدى عوي. سوندا دا بەيشارا بالانىڭ سونشاما الىسقا كەتەر رەتى جوق" — دەدىم. ال كۇيەۋىم: "ماسەلە وندا ەمەس. سەن ايەلسىڭ، ەشتەڭەگە دە تۇسىنبەيسىڭ. اقىسىنا قىزىعىپ، قىزمەت ىستەتەيىن دەپ وتىرعانىم جوق مەن وعان. جوق، ءبىز سونشاما كەدەي ەمەسپىز! ال ەگەر بەلگىلى ءبىر جۇمىستىڭ باسىندا بولماسا، ونىڭ نەمەن اينالىسارىن كىم ءبىلىپتى، جاس قوي، البىرت جاس قوي..." — دەپ جاۋاپ بەرگەن-دى.
جەل وڭىنان سوعىپ تۇردى. جاڭا تانىستارىمەن بىرگە كومولا كەشىكپەي بەنارەسقا دا جەتتى.
نوبينكاليدىڭ قالا سىرتىندا ءبىر كىشكەنە باقشاسى مەن ەكى قابات ءۇيى بار ەكەن. ايىنا ون ءتورت رۋپيا اقشا الىپ تۇراتىن قىزمەتشىلەردىڭ ءتىپتى ەشقانداي بەلگىسى دە سەزىلمەدى. راس، اسپازشى ءبىر براحمان بار ەكەن. كومولا كەلگەننەن كەيىن نوبينكالي اشۋ ۇستىندە ونى دا ەشتەڭە بەرمەستەن قۋىپ شىقتى. ول كەزدە ون ءتورت رۋپياعا اسپازشى تاۋىپ الۋ وڭاي دا ەمەس ەدى، سول سەبەپتى ەندى بار اۋىرتپالىق كومولاتا ءتۇستى.
نوبينكالي كومولاتا ءجيى-جيى اقىل ايتىپ، ۇيرەتىپ الۋدى ۇناتاتىن:
— بالام، تىڭدا مەنى، سەن سياقتى جاس ادامعا بەنارەستە قاتەر كوپ. ۇيدەن جالعىز شىعا كورمە، گانگقا سۋعا تۇسۋگە نەمەسە شيۆا بەينەسىنە زيارات ەتۋگە بارعاندا بىرگە الا كەتەمىن.
قولىمنان شىعىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنگەن نوبينكالي كومولانىڭ ءىزىن باعۋمەن بولدى. ول ءتىپتى كومولانىڭ ءوز قۇربىلارى بەنگال قىزدارىمەن سويلەسۋىنە دە رۇقسات ەتپەدى.
ۇزاقتى كۇن كومولا اس ۇيدە جۇمىس ىستەۋمەن بولدى. ال كەشىنە نوبينكالي ۇرىلاردان قورىققاندىقتان التىن-كۇمىس ىدىستار مەن قىمبات باعالى اشەكەيلەردى بارقىتپەن، قامقامەن ىستالعان جيھازداردى بەنارەسكە اكەلە الماعانى جايىندا ۇزاق سونار كوڭىلسىز اڭگىمە ايتاتىن.
— كۇيەۋىم كوپكە دەيىن ارزانقول مىس ىدىستارعا كوندىگە الماي ءجۇردى. باسىندا ول "ىدىس-اياعىڭدى ۇرلاپ نەگە كەتپەيدى، جاڭاسىن ساتىپ الار ەدىك" — دەپ مازالاي بەرەتىن. الايدا بوس شىعىندى كوتەرە الامىن با مەن. وسىلاي-اق بىردەمە ەتىپ كۇن كورەمىز عوي. ءۇيىمىز ۇلكەن، قىزمەتشىلەرىمىز سونشاما كوپ بولعان ەدى. ءبىراق سولاردىڭ ءبارىن مۇندا اكەلە المادىق. كەلگەن سوڭ كۇيەۋىم ۇلكەن ءۇي جالداپ الايىق دەپ ەدى، مەن وعان دا كوتەرە المايتىنىمدى، دەمالعىم كەلەتىنىن ايتتىم. ۇيىڭدە جان كوپ بولسا، مازاڭ كەتپەي مە...
نوبينكاليدىڭ ۇزاق-سونار ىزىڭى سوزىلا بەرەتىن.
ەلۋ ەكىنشى تاراۋ
نوبينكالي ۇيىندە كومولا ءومىرى بالدىرلى ساياز توعاندارداعى بالىق تىرشىلىگىنە ۇقساس ەدى. ونىڭ قاشىپ كەتۋىنە دە بولار ەدى. ءبىراق قايدا بارماق؟ انا ءبىر تاعدىر باسقا سالعان تۇندە دۇنيەنىڭ قانشالىقتى قورقىنىشتى، پاناسىز بولعانى كومولانىڭ ءالى دە جادىندا. ويلانباستان سونداي ءبىر حالگە تاعى دا دۋشار بولعىسى كەلمەيدى ونىڭ.
نوبينكالي كومولاعا ۇيرەنبەدى دەۋگە بولماس تا، ءبىراق سەزىمتالدىعى، سۇيىسپەنشىلىگى جەتپەيتىن. ءومىرىنىڭ ءبىر حالىندە ول كومولاعا قول ءۇشىن بەردى، كومەكتەستى عوي. سوندا دا بۇعان دەگەن جىلىلىعى، قايىرىمدىلىعى سەزىلمەيدى. نوبينكاليمەن بىرگە بولعاننان گورى وڭاشا ءجۇرىپ، شارۋاشىلىقپەن اينالىسقانىن كومولا جاقسى كورەتىن.
ءبىر كۇنى ازاندا نوبينكالي كومولانى شاقىرىپ الدى دا، بىلاي دەدى:
— ال، قۇرمەتتىم، قوجامىز بۇگىن اۋىرىپ شىقتى. داعدىلى كۇرىشتىڭ ورنىنا ءباتىر نان پىسىرەتىن بول ءبىراق مايدى كوپ جۇمساما. سەن جاقسى اسپازسىڭ، سوندا دا كۇيدىرىلگەن مايدىڭ قايدا كەتە بەرەتىنىن بىلمەيمىن. بۇرىنعى اسپاز براحمان ۇنەمشىل ەدى. راس، و دا مايعا پىسىرەتىن. ءبىراق تاماقتا ماي ءدامى بولار بولماس قانا سەزىلەتىن-دى.
مۇنداي نىعىرتۋلارعا كومولا ەش ۋاقىتتا دا جاۋاپ بەرىپ كورگەن ەمەس. ەستىمەگەن ادامعا ۇقساپ شارۋاسىن ىستەي بەرەتىن. بۇگىن دە ۇندەمەدى. كىناسىز-اق، قاتتى جابىرلەنەدى، سوندا دا كوكونىس تازالاۋعا كىرىستى. ول ءوز باسىنا تاپ بولعان قايعى-قاسىرەتتى ويلادى. كەنەت نوبينكاليدىڭ سۇيكىمسىز داۋسى شىقتى. كومولا شوشىپ كەتتى.
— تۋلسي، — دەدى ءۇي قوجاسىنىڭ ايەلى، — قالاعا بار دا، تەز نوليناكحا دارىگەردى شاقىرىپ كەل قوجامىزدىڭ ءحالى ناشار دە.
"نوليناكحا دارىگەر!" قول تيگەن ۆينانىڭ التىن شەكتەرىنە ۇقساپ، كومولانىڭ كوز الدىندا كەنەت ءبىر ساۋلە ويناپ كەتتى.
كوكونىستى تاستاي سالىپ ەسىك الدىنا كەلدى. تۋلسي تومەن ءيىلىپ اس ۇيگە كىردى. كومولا وعان بىرنەشە ساۋال بەردى:
— تۋلسي، قايدا باراسىڭ؟
— نوليناكحا دارىگەردى شاقىرماقپىن.
— ول كىم؟
— و، ول وسى جەردىڭ ەڭ ءتاۋىر دارىگەرى.
— قايدا تۇرادى؟
— قالادا، وسى ارادان ءبىر شاقىرىمداي جەردە. مىرزا داستارقانىنان الىپ قالا الاتىن تاماقتارىنان كومولا قىزمەتشىلەرگە قاراسا جۇرەتىن ەدى. ءۇي قوجاسى ايەلىنىڭ جەكىپ ۇرسۋىنا دا قارامايتىن. ءۇي يەسى ايەلىنىڭ قاتاڭ ءتارتىبى بويىنشا قىزمەتشىلەر قارنى تويا تاماق ءىشىپ كورگەن ەمەس-تى. ونىڭ ۇستىنە ولارعا مىرزالار تاماق ءىشىپ بولعاننان كەيىن رۇقسات ەتىلەتىن. سول سەبەپتى كەزەكپەن كومولاعا تاماق ىشەمىز دەپ كەلىپ تۇراتىن ەدى. كومولا ولاردىڭ بەتىن قايتارىپ تا كورگەن ەمەس. بۇل ونى سۇيكىمدى ەتىپ جىبەرگەن-دى.
— سەن كىممەن اقىلداسىپ جاتىرسىڭ؟ — دەگەن ۇستەم جەكۋ ەستىلدى. — مەنى كورمەيدى دەپ ويلايسىڭ با؟ Ac ۇيگە باس سۇقپاساڭ، قالاعا جول تابا المايسىڭ با؟ تاماقتا بەرەكە جوقتىعى دا وسى عوي. جانىم، مەن سەنى جولدان تاۋىپ الىپ، اياعاندىقتان باسپانا بەرىپ وتىرعانىمدى ۇمىتپا. سونداعى راحمەتىڭ وسى عوي!
نوبينكالي جۇرتقا ۇنەمى سەنىمسىزدىكپەن قارايتىن. ولاردىڭ ءبارى دە مۇنىڭ دۇنيەسىن تالاپ الاتىنداي كورىنەتىن دە تۇراتىن ەدى. ەشبىر بالەك-دالەلى بولماسا دا، كەزدەسكەننىڭ ءبارىن ۇرى-قارى دەپ تۇسىنەتىن. ول ءوزى تاس قاراڭعىدا دا ءبىر ۋىس توپىراق لاقتىرساڭ، سونىڭ ءبىر شاشىراندىسى بولسا دا كوزدەگەنىڭە تيەدى، ال قىزمەتشىلەر مەنى ساق، الداۋعا تۇسپەيدى دەپ ويلايتىن بولادى دەپ تۇسىنەتىن. دەگەنمەن بۇل جولى نوبينكاليدىڭ جەكۋ سوزىنە كومولا جابىرلەنبەدى. قولى جۇمىستا بولعانمەن، ويى شارىقتاپ باسقا جاققا كەتكەن. ول اس ءۇيدىڭ تابالدىرىعىندا ءتۇرىپ تۋلسيدىڭ ورالۋىن كۇتتى. اقىرى ول جالعىز كەلدى.
— دارىگەر كەلمەدى مە، تۋلسي؟ — دەپ سۇرادى كومولا.
— جوق، كەلگەن جوق.
— نەگە كەلمەدى؟
— شەشەسى اۋرۋ ەكەن.
— شەشەسى اۋرۋ، — دەپ قايتالادى كومولا، — قالاي ۇيىندە باسقا ەشكىم جوق پا ەكەن؟
— جوق. دارىگەر ۇيلەنبەگەن ادام.
— ۇيلەنبەگەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟
— ايەلىنىڭ جوق ەكەنىن ءۇي قىزمەتشىسىنەن ءبىلدىم.
— مۇمكىن ايەلى ولگەن بولار؟
— مۇمكىن. دەگەنمەن قىزمەتشىسى برودج ونىڭ رانگپۋردا تۇرعان كەزىندە دە ايەلى بولماعانىن ايتىپ ەدى.
— تۋلسي! — دەگەن داۋىس شىقتى ۇستەن.
كومولا اس ۇيگە كىرىپ كەتتى، ال تۋلسي جوعارىعا بەتتەدى.
نوليناكحا!.. رانگپۋردا قىزمەت ەتكەن!.. كومولانىڭ ەندى كۇدىگى قالمادى.
تۋلسي تومەنگە تۇسكەندە كومولا وعان بىلاي دەدى:
— تىڭداشى، مەنىڭ تۋعانىم بار ەدى، ونىڭ دا اتى نوليناكحا بولاتىن. شىن براحمان با، ايتشى.
— يە، براحمان. فاميلياسى — چاتۋدجو.
ءۇي يەسى ايەلىنەن قورىققان تۋلسي كوپ تۇراقتاي المادى. كومولا نوبينكاليعا بەت الدى.
— شارۋانىڭ ءبارىن جايعاستىرىپ بولدىم. ءقازىر دوشاشومەدح-گحاتقا بارىپ شومىلىپ قايتقىم كەلەدى، — دەدى ول
— ءوزىڭ ءبىر قىزىق ەكەنسىڭ! — دەپ باستادى ءسوزىن نوبينكالي، — قوجامىز اۋرۋ، نەنى كەرەك ەتىپ قالارى بەلگىلى ەمەس. سەن قاجەتسىڭ.
— وسى بەرنارەستا ءبىر تۋىسقانىمنىڭ بارىن ءبىلدىم. سونىمەن كورىسكىم كەلەدى، — دەدى كومولا.
— ول جاقسىلىققا اپارمايدى. مەن بالا ەمەسپىن، بىلەمىن ءبارىن دە. تۋعانىڭنىڭ بارىن كىم ايتتى. تۋلسي ايتتى ما؟ ول بالانى ۇستاپ تۇرا المايمىن ەندى. ەسىندە بولسىن، بۇل ۇيدە مەنىڭ قولىمدا تۇرعانىڭدا جالعىز ءجۇرىپ قالا ىشىنەن تۋعاندارىڭدى ىزدەۋگە نەمەسە شومىلۋعا بارۋىڭا رۇقسات ەتە المايمىن.
قاقپا كۇزەتشىسىنە تۋلسيدى توقتاۋسىز قۋىپ جىبەرۋ تۋرالى جارلىق تا بەرىلىپ قالدى. مۇندا قايتىپ كورىنبەۋى دە قاداعالاندى. ال، باسقا قىزمەتشىلەردىڭ كومولامەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا تىيىم سالىندى.
نوليناكحانىڭ ءتىرى ەكەنىنە كوزى جەتپەي تۇرعاندا كومولا مومىن، ءتىل العىش ەدى. ەندى مازاسىزدانا بەردى. وسى قالادا ونىڭ كۇيەۋى بار. سودان بولەك، مىنا جات ۇيدە تۇرا بەرۋگە ونىڭ شىدامى جەتپەيتىندەي! ول ەندى بۇرىنعىداي بار ىنتاسىن سالا شارۋا اتقارا المادى. نوبينكاليدىڭ قاباتى دا ءجيى-جيى جيىرىلا بەرەتىن بولدى.
— حانىم، ەسكەرتىپ قويايىن، مىنەز-قۇلقىڭ ۇناماي بارادى ماعان — دەيتىن ول مۇنداي رەتتە. — الباستى يەكتەگەن بە ءوزىڭدى؟ ءوزىڭ ورەم كەتسەڭ دە مەيلىڭ، ال ءبىزدى اشتان قاتىرۋعا جول بەرە المايمىن. ءدامىڭدى بۇگىن اۋىزعا سالۋعا دا بولمايدى.
— بوساتىڭىز مەنى! بۇدان بىلاي جۇمىس ىستەي المايمىن! — دەپ جاۋاپ قاتتى كومولا.
نوبينكالي سويقاندى داۋىلشا كوتەرىلىپ كەتتى:
— راس ەكەن، جاقسىلىقتى ەشكىم دە جاقسىلىقپەن قايتارمايدى! مەن بۇل بەيباقتى مۇسىركەگەن ەدىم، باسپانا بەرگەن ەدىم. ۇزاق جىل قىزمەت ىستەگەن براحمان اسپازشىنى دا وسى ءۇشىن بوساتقان ەدىم-اۋ. سەنىڭ انىق براحمان ەكەنىڭدى دە تەكسەرىپ جاتپادىم عوي. ال ەندى بۇگىن كەلىپ "بوسات مەنى" دەيدى. قاشىپ كەتۋدى ويلاساڭ، پوليسياعا حابارلايتىن بولامىن! مەنىڭ بالام سوت ەكەنىن ءبىلىپ قوي! ونىڭ جارلىعى بويىنشا قانشاما ادام دارعا اسىلمادى! سەن مەنىمەن ويناما! گودۋ جايىن ەستىدىڭ بە؟ ول قوجاسىنا ءتىل تيگىزگەن، سول ءۇشىن سازايىن تارتتى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قاپاستا وتىر. سەن ءبىزدى الداي المايسىڭ!
نوبينكاليدىڭ ءسوزى جالعان دا ەمەس ەدى. ول كۇيەۋىمەن ءاۋ دەسىپ الىپ، گودۋعا ساعات ۇرلادىڭ دەگەن ايىپ تاققان دا اباقتىعا وتىرعىزعان.
كومولا امال تابا المادى. ءومىرىنىڭ بار باقىتى سونشا جاقىن جەردە، ءبىراق قىزدىڭ اياق-قولى كىسەندەۋلى ءتۇر! بۇدان ارتىق باقىتسىزدىق بار ما! ونىڭ تۇتقىن جانىنىڭ ازاپتى ءومىرى جان توزگىسىز بولىپ كەتتى. قاراڭعى تۇسىسىمەن بار شارۋانى ءتامامداعان سوڭ، شالىسىنە ورانىپ باقشاعا جۇگىرىپ شىقتى. قابىرعاعا سۇيەنىپ تۇرىپ، قالاعا اپاراتىن جولعا ۇزاق قاراپ قالدى. جاس جۇرەگى كورىسپەگەن عاشىق جارىنا ادال قىزمەت ەتكىسى كەلەدى. ماحاببات وتىنا بولەنۋدى اڭسايدى! كوڭىلى مىنا ءبىر تۇنگى يەسىز جولمەن قالاداعى كيەلى ۇيگە ۇمتىلادى. كومولا تاستاي مەلشيىپ ۇزاق تۇردى. سودان كەيىن ءيىلىپ، تاعزىم ەتتى دە، ءوز بولمەسىنە ورالدى.
كوپ كەشىكپەي كومولا ءبۇل مۇمكىنشىلىكتەن دە ايىرىلىپ قالدى.
ءبىر كۇنى كومولانىڭ كەشكى شارۋاسى بىتكەن سوڭ نوبينكالي وعان كىسى جىبەردى. قىزمەتشى ونى ەشقايدان تابا الماعانىن حابارلادى.
— نەعىپ قاشىپ كەتە قويدى؟ — دەدى مازالانعان نوبينكالي. قولىنا شام الىپ، بار بولمەلەردى ءوزى ارالاۋعا كىرىستى. سودان كەيىن كۇيەۋىنە باردى. قوجاسى حۋككا تارتىپ توسەكتە جاتىر ەدى.
— الگى براحمان قىزى جىلىسىپ كەتكەن بولسا كەرەك، — دەدى ول
ءتىپتى وسى حاباردىڭ ءوزى مۋكۋندو-بابۋدىڭ جايباراقات قالپىن وزگەرتە المادى.
— سەنىمسىز ادام دەپ ساعان ايتپادىم با؟ جوعالعان بىردەڭە بار ما؟ — دەپ سويلەدى.
— جوق، تەك ءوزىم تارتۋعا بەرگەن ءشالى عانا. باسقا نە جەتپەيتىنىن بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى نوبينكالي.
— پوليسياعا حابارلاۋ كەرەك، — دەدى ءۇي يەسى سالماقپەن.
قىزمەتشىلەردىڭ ءبىرى پوليسياعا جونەلدى. سول شاقتا كومولا كەلدى. بار بولمەلەردى ءسۇزىپ، نە بار، نە جوعىن ەسەپتەپ جۇرگەن نوبينكاليدى كوردى.
— بۇل نە قىلىق؟ قايدا بولدىڭ؟ — دەپ ايقايلادى ول.
— شارۋانى بىتىرگەن سوڭ باقشاعا باردىم، — دەپ جاۋاپ بەردى كومولا.
نوبينكاليدىڭ اۋزىنا اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ جاتتى. ونىڭ داۋسىنا بار قىزمەتشىلەر دە جينالىپ قالدى.
كومولا ءمىز باقپاي تۇرىپ الدى. نوبينكاليدىڭ جەكۋ سوزدەرىنىڭ بارىنە دە توتەپ بەرىپ، جىلاماي تۇر.
نوبينكالي ءبىر اۋىق تولاس العان شاقتا كومولا وسىلاي دەدى:
— مەنىڭ ءىسىمدى ۇناتپايسىز عوي! بوساتىڭىز!
— يە بوساتامىن سەنى! — دەپ نوبينكالي تاعى دا ايقايلاپ كەتتى. — سەن سياقتى راقمەتى جوق سۇمپايىنى اسىرايدى، كيىندىرەدى دەپ ويلاما! ءبىراق حوش ايتىسپاي تۇرىپ، كىم ەكەنىمدى تانىتامىن مەن ساعان.
بۇل سياقتى جانجالدان كەيىن كومولا باقشاعا شىعۋعا باتا المادى. ءوز بولمەسىنە بارىپ، ەسىكتى تاس قىپ جاۋىپ الاتىن دا:
"سونشالىقتى قاسىرەت شەككەن ادامدى قۇداي تاعالا مۇسىركەۋگە ءتيىس قوي! — دەپ ءوزىن-وزى جۇباتاتىن.
ءبىر كۇنى مۋكۋندو-بابۋ قاسىنا ەكى قىزمەتشىسىن الىپ سەرۋەنگە اتتاندى. ارتىنان سىرتقى ەسىك جابىلىپ الىنعان ەدى. ىمىرت ءۇيىرىلىپ بارا جاتقان شاقتا سىرتتا الدەكىمنىڭ داۋسى شىقتى.
— مۋكۋندو-بابۋ ۇيدە مە؟ نوبينكالي ابدىراپ قالدى.
— اپىراۋ، بۇل كەلگەن نوليناكحا دارىگەر عوي! بۋدحيا، بۋدحيا دەيمىن" — دەپ ول قىزمەتشىنى شاقىردى. ءبىراق بۋدحيا ۇشتى-كۇيلى جوق بولىپ شىقتى.
— بار، تەزىرەك بارىپ ەسىكتى اش! — دەپ بۇيىردى نوبينكالي كومولاعا. — قوجا سەيىلگە شىعىپ كەتتى دە. ءقازىر كەلەدى، توسا تۇرسىن.
كومولا قولىنا شىراق الدى دا تومەنگە ءتۇستى. اياعى دىرىلدەپ، جۇرەگى تۋلاي سوعىپ، قولى مۇزداپ كەتتى. ول ءتىپتى نوليناكحانىڭ ءتۇسىن دە كورە الماي قالام با دەپ قورىقتى.
قىز ەسىكتىڭ ىلگىشىن الدى دا، پەردەسىن جامىلىپ كەيىن شەگىندى.
— قوجا ۇيدە مە؟ — دەپ نوليناكحا قايتالاپ سۇرادى.
— جوق. جوعارى شىعا كورىڭىز، — دەگەندى زورعا دەگەندە ايتتى.
نوليناكحا تورگى بولمەگە ءوتتى. سول شاقتا سايا بولعان بۋدحيا ءۇي يەسى ايەلىنىڭ ايت دەگەنىن ايتىپ بەردى.
— قوجامىز سەيىلگە شىعىپ كەتتى. ءقازىر كەلىپ قالادى. ال كۇتە تۇرىڭىز.
كومولانىڭ كەۋدەسى ورەكپيدى. ءوزى نوليناكحانى انىقتاپ كورىپ الۋ ءۇشىن قاراڭعى شيپانعا باردى. ءون بويى دىرىلدەپ تۇرا المادى، جەرگە بارىپ وتىردى. جان دۇنيەسى شايقالىپ، كەشكى سالقىندا دەنەسى قالتىراپ بارادى.
جەر ماي شامىنىڭ كۇڭگىرت ساۋلەسىندە نوليناكحا ويلانا وتىرىپ قالعان. كومولا قادالا قاراپ تۇر. جۇزىنە كوز جاسى توگىلىپ كەتىپ ەدى، اسىعىس ءسۇرتىپ تاستادى. ءوز جۇرەگىندە نوليناكحا بەينەسىن ساقتاپ قالۋعا تىرىساتىنداي، ءالى دە تەسىلە قارايدى. قالتىلداق شام ساۋلەسىندە انا ءبىر كەڭ ماڭدايىنان، ويلى جۇزىنەن كوز اۋدارماي قاتىپ قالعان. دۇنيەنىڭ ءبارى دە ۇمىت. ءدال ءقازىر بۇل دۇنيەدە وسى ءبىر ادامنان باسقا ەشتەڭە دە جوق سەكىلدى. ول بۇكىل الەمنىڭ قامتۋىنداي، وزىندەي كورىنەدى.
كومولا وسى ءبىر ويلى حالدە دۇرىسىراق ايتقاندا اقىل مەن سانادان تىس حالدە قانشا وتىرعانىن دا بىلمەدى. ءبىر ۋاقىتتا نوليناكحانىڭ تۇرەگەلگەنىن، مۋكۋندو-بابۋمەن اڭگىمەلەسىپ جاتقانىن ءبىر-اق كوردى.
ەكەۋى دە شيپانعا شىعىپ قالار دەگەن قاۋىپپەن تومەنگى اس ۇيگە بەتتەدى: Ac ءۇي اۋلا جاقتا بولاتىن ەدى. نوليناكحا سىرتقا سول جەرمەن عانا شىعۋعا ءتيىستى. سونشاما تولقىنىپ كۇتىپ وتىردى ونى كومولا.
"مەندەي بەيشارا ايەل مىنا سياقتى ادامنىڭ جۇبايى بولماق. ونىڭ اقىلدى دا سۇيكىمدى، جارقىن جۇزىندە الدەبىر عالامات تارتىمدىلىق بار! و، مىرزام، بەكەرگە قاسىرەت شەكپەگەن ەكەنمىن"— دەپ ول تاۋبەگە كەلدى.
باسپالداقتان اياق دىبىسى ەستىلدى. كومولا شاپشاڭ تۇردى دا جارىق تۇسپەيتىن ەسىك جانىنا باردى. ءبىرىنشى بولىپ قولىندا شامى بار بۋدحيا ءوتتى. سونىڭ ارتىندا نوليناكحا كەلەدى.
"و، مىرزا، سەنىڭ ادال قىزمەتشىڭ جات ءۇيدىڭ كۇڭى بولىپ ءجۇر. سەن سول ءوز جۇبايىڭنىڭ قاسىنان ءوتتىڭ، ءبىراق تانىمادىڭ"، — دەپ كومولا وعان ويشا ايتتى.
مۋكۋندو-بابۋ ايەلىنىڭ بولمەسىنە كەشكى تاعام ىشۋگە جونەلگەندە قىز اقىرىن باسىپ كەلىپ تورگى بولمەگە ءوتتى. جاڭا عانا نوليناكحا وتىرعان كرەسلوعا تىزەرلەي وتىرىپ تاعزىم ەتتى. ماڭدايىن ەدەنگە تيگىزدى دە، قۇرمەتپەن ءسۇيىپ الدى ونى. كومولا جۇرەگىن شەر باستى. وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، ادال بەرىلگەندىگىن ايتار باسقا مۇمكىندىك جوق ەدى.
دارىگەر مۋكۋندو-بابۋتا ساۋىتۋ ءۇشىن بەنارەستەن قاشىق باتىستاعى كۋرورتقا بارۋ كەرەك ەكەنىن ايتشتى. كومولا ونى كەلەسى كۇنى ەستىدى. ءۇي ءىشى جول قامىن جاساي باستادى.
— مەن بەنارەستەن كەتە المايمىن، — دەدى كومولا نوبينكاليعا كەلىپ.
— ءبىز كەتە الامىز، ال بۇل كەتە المايدى. نە سەبەپتى سوپى، مونتانى بولا قالدىڭ؟
— نە دەسەڭىز دە مەن وسىندا قالامىن.
— جاقسى. قالاي قالاتىنىڭدى كورەرمىز.
— مەنى الىپ كەتە كورمەڭىزدەرشى، — دەپ جالىندى كومولا.
— سەن وڭباعانسىڭ! جۇرەتىن ۋاقىت بولدى، ال سەن ءولى دە بالدەنۋمەن وتىرسىڭ. ورنىڭا بىردەن كىسى تابا المايمىز ءبىز. شارۋاڭدى كىم ىستەيتىن بولادى؟
قىزدىڭ بار جالىنىپ-جالبارىنۋى زايا كەتتى. كومولا ءوز بولمەسىنە بارىپ ەسىگىن جاۋىپ الدى دا، تاڭىردەن جاردەم تىلەپ سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
ەلۋ ءۇشىنشى تاراۋ
نوليناكحاتا تۇرمىسقا شىعۋ جايىندا قىزىمەن سوزگە بارىسقاننان كەيىن وننودا-بابۋ تاعى دا اۋىرىپ قالدى. ءتۇن بالاسىنا تىنىشتىق تابا الماي شىقتى. تاڭەرتەڭ عانا تاۋىرىرەك بولدى.
ءوز باقشاسىندا وننودا-بابۋ جۇمساق كۇز كۇنىنە جىلىنىپ وتىردى. حەمنوليني سول توڭىرەكتە شاي دايىنداپ جاتتى.
— وننودا-بابۋ جۇدەۋ تارتىپ قالعان، كوزىنىڭ الدىندا كىربەڭ بار. ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە شوگىپ، سونشا قارتايىپ كەتىپتى. حەمنوليني اكەسىنە قاراپ، سونى كوردى، جۇرەگىنە قانجار سۇعىپ العانداي بولدى. نوليناكحاعا تۇرمىسقا شىقپايمىن دەپ شالدى رەنجىتىپ العانى قاتتى ازاپتايدى. سىرقاتتانىپ قالعانى دا سول جان كۇيزەلىسىنەن تۋعان سياقتانادى.
"جۇباتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟"— دەپ ويلادى ول، ءبىراق ەشقانداي شەشىمگە كەلە الاتىن ەمەس.
كەنەت ونىڭ ويى ءۇزىلىپ كەتتى. وكحوي مەن چوكروبورتي اعاي كەلىپ كىردى. قىز شىعىپ كەتۋگە وڭتالىپ ەدى، وكحوي ونى ۇستاپ قالدى.
— كەتپەڭىز. بۇل كىسى گادجيپۋرلىق چوكروبورتي مىرزا. باتىس ايماقتا ونى جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى. ءبىر ۇلكەن شارۋاسى بار سىزدە.
باقشادا ەسكى ءىلدالدا ءبىر وتىرعىش بار ەدى. وكحوي مەن چوكروبورتي سوعان جايعاستى.
— رومەش-بابۋ ءسىزدىڭ جاقىن جولداسىڭىز دەپ ەدى. مەنىڭ مۇندا كەلگەنىم، ول كىسىنىڭ ايەلى جايىندا نە بىلەسىزدەر؟ سونى بىلمەكپىن.
تاڭىرقاپ قالعان وننودا-بابۋ ۇندەي المادى.
— رومەش-بابۋدىڭ ايەلى! — دەپ داۋىستادى ول اقىرى. حەمنوليني جەرگە قارادى.
— مەنى ءبىر كورگەنسىز ادام دەپ قالدىڭىزدار ما دەپ قورقامىن. شىداڭىزدار، اقىرىنا دەيىن تىڭداڭىزدار. مەن سىزدەرگە وسەك-اياڭ ايتامىن دەپ كەلگەنىم جوق، وعان كوزدەرىڭىز جەتەدى. مەن رومەش-بابۋمەن، ونىڭ ايەلىمەن پۋدجا مەيرامى تۇسىندا كەمە ىشىندە تانىستىم. ولار باتىسقا بارا جاتىر ەكەن. سىزدەر بىلەسىزدەر، ارينە، ومىرىندە ءبىر رەت كورگەن ادام دا كومولانى ۇمىتپايدى عوي. مەن كوپ سوققى كورگەن، جۇرەگىم قاساڭ تارتقان قارت اداممىن. سوندا دا ءالى كۇنگە دەيىن ونى، ءبىزدىڭ لاكشميدى، ۇمىتا الاتىن ەمەسپىن، — دەدى چوكروبورتي. كوز شاراسى مولدىرەپ جاسقا تولىپ كەتتى. — يە، ءسويتىپ، رومەش-بابۋ قايدا باراتىنىن ءوزى دە بىلمەيدى ەكەن! سوندا دا ەكى كۇننىڭ ىشىنە كومولا ماعان مۇلدە ۇيىرسەك بولىپ الدى. رومەش-بابۋدى ءبىزدىڭ گادجيپۋردان ورىن تەبۋگە كوندىردى. مەنىڭ شويلا دەيتىن قىزىم بار ەدى. ءوزى سونىمەن دوستاسىپ كەتتى... ودان ءارى نە بولعانىن ايتۋعا مۇلدە ءحالىم جوق. نە سەبەپتى ءبىزدى تاستاپ، قايعىرتىپ كەتكەنىن وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇسىنە المايمىن. سودان بەرى شويلانىڭ دا كوزى جاستا.
قارت سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
وننودا-بابۋ تىم مازاسىزدانىپ كەتكەن ەدى.
— نە بولىپ قالعان وعان؟ قايدا كەتىپتى؟ — دەپ سۇرادى ول
چوكروبورتي سەرىگىنە بۇرىلدى.
— وكحوي-بابۋ، ءسىز ءبارىن دە بىلەسىز عوي. ءتۇسىندىرىڭىزشى. ايتا باستايتىن بولسام، قايعىدان جۇرەگىم جارىلىپ كەتە مە دەپ قورقامىن.
وكحوي بولعان ءىستىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ ايتىپ بەردى. ول جانىنان ەشتەڭە دە قوسقان جوق، سوندا دا رومەش قىلىعىنا قاراپ، ونى ەزگى ادام دەپ اتاۋعا بولمايدى دەگەندى ايقىن تانىتقان ەدى.
— ءبىز بۇل جايىندا تۇك تە ەستىگەن جوقپىز! كالكۋتتادان كەتكەن سوڭ رومەش حات جازعان ەمەس، — دەپ وننودا-بابۋ زورعا سويلەدى.
— ءبىز، ءتىپتى، ونىڭ كومولاتا ۇيلەنگەنىن دە بىلگەن جوقپىز عوي، — دەدى وكحوي. — كومولا رومەشتىڭ جۇبايى ەكەنىنە انىق سەنەسىز بە، چوكروبورتي مىرزا. مۇمكىن، ول قارىنداسى، نە تۋعانى شىعار؟
— ياپىر-اۋ، و نە دەگەنىڭىز، وكحوي-بابۋ؟ — دەپ تاڭداندى چوكروبورتي. — قالايشا ونىڭ ايەلى ەمەس؟ كومولا سياقتى تازا جاندى، جاقسى جاردى كەزدەستىرە بەرە الماسسىڭ؟
— قىزىق ەكەن! -دەپ وكحوي اۋىر كۇرسىنىپ قويدى. — ايەلى جاقسى بولتان سوڭ ءقادىر تۇتپايدى. مەنىڭ ويىمشا يگى جاقسى ادامدار قاشان دا اۋىر سىن ۇستىندە جۇرەدى.
— بۇل شىنىندا دا ۇلكەن باقىتسىزدىق ەكەن، — دەپ وننودا-بابۋ ءوزىنىڭ سيرەپ قالعان شاشىن سيپاپ قويدى. — ءبىراق نە شارا بار ەندى، بەكەرگە قايعىرۋدىڭ قاجەتى جوق. وكحوي تاعى دا سويلەپ كەتتى.
— مەنىڭ ويىما ءبىر كۇدىك كەلە بەرەدى. ال ەگەر كومولا سۋعا كەتىپ ولمەي، ۇيىنەن قاشىپ كەتكەن بولسا قايتەسىز؟ مەن مۇندا چوكروبورتي مىرزانى كومولاعا سۇراۋ سالۋ، ىزدەۋ ءۇشىن الىپ كەلدىم.
ءبىراق سىزدەر ول جايىندا ەشتەڭە بىلمەيتىن كورىنەسىزدەر عوي. ءبىز مۇندا بىرنەشە كۇن بولامىز، قايتسەك تە كومولانى ىزدەستىرەمىز.
— ال، رومەش قايدا ءقازىر؟ — دەپ سۇرادى وننودا-بابۋ.
— كەتىپ قالعان، بىزبەن قوشتاسقان دا جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى چوكروبورتي.
— مەن رومەشتى كورگەن جوقپىن، ءبىراق سىرت ەستۋىمشە كالكۋتتاعا كەتكەن سياقتى. اليپۋر قالاسىندا جۇمىسقا ورنالاسۋدى ويلاي ما ەكەن، الدە قايتەدى ەكەن. رومەش سياقتى تىم جاس، البىرت ادامدار كوپ قايعىرا بەرمەيدى عوي. ال، چوكروبورتي مىرزا، كەتتىك. جاتپاي-تۇرماي كومولانى ىزدەستىرەتىن بولايىق، — دەدى وكحوي.
— وكحوي، ەندى قايتىپ كەلەسىڭ بە بىزگە؟ — دەپ سۇرادى وننودا— بابۋ.
— بىلمەيمىن. سونشاما جانىم اشيتىنىن بىلەسىزدەر مە سىزدەر. بەنارەستە تۇرعانىمدا كومولانى ىزدەۋگە ءتيىستىمىن. عازيز قىز اشىنعان ءبىر حالدە ۇيىنەن كەتىپ قالعان! ءقازىر ونىڭ قانداي قاتەر ۇستىندە جۇرگەنىن ويلايسىزدار ما؟ ارينە، رومەش-بابۋعا مۇنىڭ ءبارىبىر عوي. ال مەن سالعىرت قالا المايمىن.
وكحوي وسىلاي دەدى دە، چوكروبورتيمەن بىرگە شىعىپ كەتتى.
جابىرلەنگەن وننودا-بابۋ قايتەر ەكەن دەگەندەي قىزىنا تەسىلىپ قاراي بەردى.
حەمنوليني اكەسىنىڭ بۇل ءۇشىن مازاسىزدانىپ وتىرعانىن ءتۇسىندى دە، ءوزىن-وزى كۇشپەن جۇباتقانداي بولدى.
— اكە، بۇگىن سەن دارىگەرگە كورىنۋگە ءتيىسسىڭ، — دەدى ول — جاي ءبىر بولماشى نارسەلەردىڭ وزىنە دە سونشاما قازىلىپ، جۇدەپ قالاسىڭ. ازداپ بولسا دا ەمدەلۋىڭ كەرەك. — وننودا-بابۋ ازداپ جاي تابايىن دەدى. قىزى بۇگىن رومەش جايىنداعى ءبىر جايسىز حاباردى ەستىدى، سوعان قاراماستان بايعۇس بالا اكەنىڭ ساۋلىعىن ويلاپ مازاسىزدانىپ جاتىر.
ۇستىنەن باسقان زىلدەي جۇكتەن ارىلعانداي بولىپ قالدى. باسقا ءبىر ۋاقىت بولسا، ءوز اۋرۋى جايىنداعى اڭگىمەگە ارالاسپاعان دا بولار ەدى، ال بۇگىن:
— تاماشا وي! ءيا دارىگەرگە كورىنۋىم كەرەك. سەن قالاي ويلايسىڭ، نوليناكحاعا ءقازىر كىسى جىبەرسەك قايتەدى؟ — دەدى.
نوليناكحانىڭ ەسىمىن ەستىگەن حەمنوليني تاعى دا مازاسىزدانىپ قالدى. ەندىگى جەردە اكەسى وتىرعاندا ونىمەن بۇرىنعىسىنداي سويلەسە المايتىن دا سياقتى. سوندا دا ول بىلاي دەدى:
— جاقسى، مەن ءقازىر وعان كىسى جىبەرەيىن. — حەمنولينيدىڭ وزگەرىسسىز باياعى قالپىندا قالعانىن كورىپ وننودا-بابۋ باتىلدانىپ كەتتى.
— حەم، انە ءبىر رومەشپەن ارادا بولعان وقيعا... حەمنوليني اكەسىن توقتاتىپ تاستادى.
— اكە، تىنشۋ بولىپ كەتتى عوي... ءجۇر ۇيگە بارايىق. — اكەسىنىڭ قارسى ءسوز ايتۋىنا قاراتپادى. قولتىعىنان الىپ ۇيگە قاراي جەتەلەي جونەلدى.
بولمەگە كىرگەن سوڭ اكەسىن كرەسلوعا اكەلىپ وتىرعىزدى دا، قولىنا گازەت اكەپ بەردى. سودان كەيىن ءوز قولىمەن بارىپ كوزىلدىرىگىن كيگىزدى.
— وقي تۇر، اكە، مەن ءقازىر ورالامىن، — دەدى. وننودا-بابۋ ءتىل العىش بالاعا ۇقساپ حەمنوليني جارلىقتارىن ورىنداي بەرۋگە تىرىسىپ ەدى، ءبىراق قىزىنىڭ ءحالىن ويلاپ الا كوڭىل بولا بەردى.
اقىر سوڭىندا گازەتتى جايىنا قالدىرىپ، حەمدى ىزدەۋگە شىقتى. كۇن ءالى ەرتە ەدى، ءبىراق قىزىنىڭ بولمەسى جابىق تۇرعانىن كوردى. وننودا-بابۋ شيپانعا كەلىپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. ازدان كەيىن تاعى دا حەمنولينيدى ىزدەۋگە شىقتى. قىزىنىڭ بولمەسى ءالى دە جابىق تۇر. وننودا-بابۋ ەندى مازاسىزدانىپ كەتتى، شيپانعا قايتىپ ورالدى. كرەسلوعا كەلىپ وتىردى دا، اسا ءبىر جان كۇيزەلىسىمەن ءوز شاشىن سيپاي بەردى.
كوپ كەشىكپەي نوليناكحا كەلدى. وننودا-بابۋدى قاراپ شىقتى دا، ەمدەۋ جولدارىن ايتتى. سودان كەيىن سول شاقتا كەلىپ كىرگەن حەمنولينيگە بىلاي دەدى:
— ايتىڭىزشى، اكەڭىز ءبىر نارسەگە مازاسىزدانىپ قالعان عوي، سولاي ما؟
حەمنوليني باسىن يزەدى.
— بۇل كىسىگە جان تىنىشتىعى كەرەك، — دەدى نوليناكحا. — مەنىڭ باسىمدا دا وسىنداي ءبىر حال بار. انام بايعۇس بولماشى نارسەگە دە تيىشسىزدانىپ قالادى، ال بۇل وعان كوپ كۇشكە تۇسەدى. كەشە جاي ءبىر نارسەنى ويلاپ تۇنىمەن كوز شىرىمىن الا الماي شىقتى. مەن ونى مازاسىزدانباسا ەكەن دەيمىن، ءبىراق، امال نە، كەيدە قولىڭنان كەلمەي قالادى. قايتەسىڭ، ءومىردىڭ ءوزى سولاي عوي.
— ءسىز بۇگىن تىم جاداۋ كورىنەسىز، — دەدى حەمنوليني. — جوق، كوڭىلىم تەتىك، — دەپ نوليناكحا قارسىلىق بىلدىرە سويلەدى.
— مەن اۋىرىپ كورگەن ادام ەمەسپىن. كەشە تىم كەش جاتىپ ەدىم. جۇدەۋ كورىنگەن سەبەبىم دە سول شىعار.
— ارينە، اناڭىزدىڭ قاسىندا باس-كوز بوپ، باعىپ-قاعىپ وتىراتىن ءبىر ايەل بولسا، جاقسى بولار ەدى عوي. ءسىز جالعىزسىز. جۇمىسىڭىز دا تىم كوپ. ول كىسىنىڭ بابىن دا تابا المايسىز عوي.
حەمنوليني اشىق، ەركىن سويلەسىپ وتىردى. سول سەبەپتى ونىڭ سوڭعى ايتقانىندا دا وقىس ەشتەڭە جوق ەدى. سوندا دا ءوز ءسوزىن نوليناكحا تەرىس تۇسىنبەس پە ەكەن دەپ ويلادى دا، ۇيالىپ كەتتى. حەمنولينيدىڭ ابىرجىپ قالعانىن كورگەن نوليناكحا اناسىمەن ارادا بولعان ءبىر اڭگىمەنى ەرىكسىز ەسىنە الدى.
ارينە، ول كىسىنىڭ قاسىندا ءار ۋاقىت قىزمەتشى ايەل بولسا، جاقسى بولار ەدى عوي، — دەپ قىز انىقتاپ سويلەدى.
— مەن شەشەمە تالاي رەت ايتىپ باقتىم، ءتىپتى كونبەيدى. ءوز كاستاسىنىڭ تازا بولعانىن قاتتى قاداعالايدى. جالدامالى قىزمەتشىگە سەنبەيتىنى دە سودان. مىنەزى سونداي، ءوز ىنتاسىمەن نيەت بىلدىرگەن بىرەۋ بولماسا، جالدامالىلاردى جاراتپايدى.
حەمنوليني بۇعان پالەن دەپ جاۋاپ قايتارا المادى. از ۋاقىتتان كەيىن ول قايتا سويلەپ كەتتى:
— مەن ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى ىستەپ، جولىڭىزبەن جۇرگىم كەلەدى، ءبىراق ءبىر كەدەرگىلەرگە تاپ بولىپ اينىپ قالامىن. سوعان قاراپ ەشقاشان دا ءبىر مىنەزدى ۇستاپ قالا المايمىن با دەپ قورقامىن. جانىم ءالسىز، ايتىڭىزشى، ءومىر سوققىسى مەنى نەعىپ العان جولىمنان تايدىرا بەرمەك؟
— تورىقپاڭىز. سول جولدا كەزدەسكەن كەدەرگىلەردىڭ ءوزى جان بەرىكتىگى مەن تۇراقتىلىعىن سىنعا الىپ، شىنىقتىرا بەرەدى.
— ەرتەڭ ساسكەدە بىزگە كەلە الماس پا ەدىڭىز؟ ءسىزدىڭ كومەگىڭىز ماعان قۋات بەرەدى، — دەدى حەمنوليني.
نوليناكحانىڭ كەسكىنىندە، داۋىسىندا سونشالىقتى مىزعىماس، اينىماس ءبىر تۇراقتىلىق بار ەدى. حەمنولينيدى ءالسىز شاعىندا جەبەيتىن دە سول. مىنە ەندى نوليناكحا كەتكەن سوڭ ازداپ تىنشىعايىن دەدى. جاتاتىن ۇيگە جالعاس شيپاندا تۇرىپ، قىزۋى جوق قىس كۇنى نۇرىن توككەن دۇنيەگە قاراپ قالدى. ەڭبەك پەن تىنىشتىق بيلەگەن، قۋات پەن تاتۋلىققا تولى كەڭ الەم كۇن شۇعىلاسىمەن ويناپ كوسىلىپ جاتىر. سول دۇنيەدە جۇگەنسىز تىلەكتەر بار. ولار سابىرلىق، ۇستامدىلىقپەن ۇندەستىك تاپپاق. حەمنولينيدىڭ جارالى جۇرەگى كەنەت دۇنيەنىڭ ۇلىلىعىن سەزىندى. كۇن نۇرى مەن شەكسىز كوگىلدىر اسپان حەمنولينيگە ءومىردى ءبىر ءتۇرلى ىستىق ەتىپ جىبەردى.
ول نوليناكحانىڭ اناسىن ويلايدى. وتكەن ءتۇنى ونىڭ نەگە ۇيىقتاي الماعانىن دا تۇسىنەتىندەي. نوليناكحاعا تۇرمىسقا شىعۋ جايىنداعى ۇسىنىستان تۋعان ۇرەي تاراپ تا كەتتى. حەمنولينيدىڭ جان دۇنيەسىندە وعان دەگەن ءبىر ىستىق قۇشتارلىق پەن قۇرمەتتەۋشىلىك ءوسىپ، جەتىلىپ كەلەدى، ءبىراق وسى ءبىر سەزىمدە قاسىرەت تە، شىن ماحابباتتىڭ مازاسىز البىرت وتى دا جوق ەدى. ءوز ويىمەن بولاتىن جاس ادامعا ايەل ماحابباتىنىڭ كەرەگى دە جوق، ءبىراق ادامدىق قامقورلىققا ول دا ءزارۋ بولماق. ونىڭ قامىن كىم ويلاماق سوندا؟ اناسى بولسا، قارتايعان، ءارى اۋرۋ، ءالسىز ادام! ال نوليناكحا باسقالارعا كەرەك، ءقادىرلى جان عوي. ولاي بولسا، وعان قىزمەت ەتۋ — كوپ الدىنداعى پارىزىڭدى وتەۋ بولىپ تابىلماق!
ازاندا رومەش جايىندا ەستىگەندەرى ونىڭ سۇيگەن جۇرەگىنە اۋىر سىن بولدى. حەمنوليني بار كۇشىنە، جان قۋاتىنا سيىنىپ سول ءبىر قاتىگەز سوققىعا توتەپ بەرىپ قالىپ ەدى. ەندى رومەش ءۇشىن قاسىرەت شەگۋ ۇلكەن ءجابىر سياقتى بولىپ كورىندى. حەمنوليني ونى كىنالاعىسى دا، ايىپتاعىسى دا كەلمەيدى. جۇمىر جەر تولاسسىز قوزعالىپ، اينالا بەرمەك، ال ميلليونداعان ادامدار جاقسى، جامان قىلىق كورسەتىپ جاتادى. ءتىپتى حەمنوليني كىمدى بولسا دا ايىپتايىن دەپ وقتانعان ەمەس. ەندى ول رومەشتى ەسىنە دە العىسى كەلمەيدى. كەيدە ولگەن كومولانى ويلايتىن دا ۇرەيلەنىپ قالاتىن. سوندا ول ءوزىن-وزى ولتىرگەن باقىتسىز سول قىزبەن رومەش اراسىندا قانداي قاتىناس، بايلانىس بار ەكەن دەپ ويشا سۇراناتىن. ۇيات پەن اشۋ، اياۋشىلىق قوسىلىپ ونىڭ تىنىسىن تارىلتىپ جىبەرەتىن ەدى. وسى رەتتە حەم جۇدىرىعىن ءتۇيىپ دۇعا وقي باستايتىن:
و، ءتاڭىرىم، نەلىكتەن مەن قاسىرەت شەگەمىن؟ ايىبىم نە مەنىڭ؟ مارحاباتتى ءتاڭىرىم، وسى ماحابباتتان ارىلتشى مەنى؟! ءوزىڭ جاراتقان دۇنيەدە تىنىش قانا ءومىر سۇرەيىن. باسقا ەشتەڭە دە كەرەك ەتپەيىن.
رومەش پەن كومولا جايىندا ەستىگەندەرگە حەمنولينيدىڭ قالاي قاراعانىن وننودا-بابۋ بىلگىسى-اق كەلىپ ءجۇردى، ءبىراق سۇراۋعا باتىلى بارمادى. حەمنوليني كەستە تىگىپ شيپاندا وتىرعاندا وننودا-بابۋ تالاي رەت كەلدى. ءبىراق قىزىنىڭ ويلى جۇزىنەن قايمىعىپ، ءسوز باستاي المادى.
تەك كەشقۇرىم حەمنوليني مۇنىڭ قاسىنا كەلىپ، ءسۇت قوسقان ءدارى ۇسىنىپ جاتقاندا عانا زورعا دەگەندە مىنانى ايتتى:
— مىنا شامدى الىپ كەتشى.
ءۇي ءىشىن قاراڭعىلىق باستى. وننودا-بابۋ، ءسوز باستادى:
— انا شالدى ايتام، شاماسى جاقسى ادام بولسا كەرەك...
حەمنوليني ءتۇس جارىپ جاۋاپ بەرمەدى. وننودا-بابۋ باسقا ەشبىر تۇسپال ءسوزدىڭ رەتىن تابا المادى، تۋراسىنا باستى.
— رومەشتىڭ قىلىعىنا قايرانمىن. ول جايىندا ءتۇرلى-تۇرلى ءسوز بولعان ەدى، ءبىراق كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىرىنە دە سەنبەپ ەدىم. ال ەندى...
— اكە، بۇل اڭگىمەنى قوزعاماي-اق قويايىن، — دەپ حەمنوليني توقتاتىپ تاستادى.
— جانىم، مەنىڭ دە ول جايىندا سويلەسكىم كەلمەيدى! ءبىراق ويلاشى ءوزىڭ، باقىتىمىزدى دا، سورىمىزدى دا ءتاڭىرىم سول ادامعا تەلىپ قويعان جوق پا. ءبىز ونىڭ ىسىنە سالعىرت، بەي جاي قاراي المايمىز عوي.
— جوق، جوق، اكە، باقىتىمىزدى باسقا ادامدارمەن قوساقتاي بەرۋدىڭ كەرەگى نە. مەن جايىندا بوسقا مازاسىزداناسىڭ. مەنى سول قينايدى، — دەپ حەمنوليني اسىعا ايتتى.
— حەمنوليني قارعام، جاسىم بولسا كەلىپ قالدى، سەن ءبىر ورنىڭدى تاپقانشا مەندە مازا بولادى دەيسىڭ بە، سەنىڭ سوپى، ءدارۋىش بولىپ كەتۋىڭدى مەن قالامايمىن، — دەدى وننودا-بابۋ.
حەمنوليني ۇندەمەدى.
— ءتۇسىنشى، قارعام، راس، سەن تورىعىپ قالدىڭ، باسىڭنان تالاي اۋىرتپالىقتى وتكەردىڭ، سوندا دا ءومىر ءوزى سىيلاعان يگىلىكتەن باس تارتپاۋ كەرەك. سەن ءقازىر ءوز باسىڭنىڭ قايعىسىمەن عانا بولىپ ءجۇرسىڭ، ومىرگە كەرەكتى ادام بولىپ شىعاتىنىڭدى بىلمەيسىڭ دە. ال مەن بولسام، سەنىڭ باس اماندىعىڭدى، باقىتتى بولۋىڭدى تىلەيمىن. ساعان باقىت تا، تىنىشتىق تا كەلەدى، مەن بىلەم ونى. ايتقان ۇسىنىسىما كوڭىل قوي، قابىل ال.
حەمنولينيدىڭ كوز شاراسى جاسقا تولىپ كەتتى.
— ولاي دەمەشى، اكە. مەن دەگەنىڭنەن شىقپايمىن، تەك قانا ۋاقىت بەر، جانىمدى كۇدىكتەن ارىلتايىن، دايىندىق جاسايىن بۇعان.
وننودا-بابۋ قاراڭعىدا قىزىنىڭ جاس شايعان بەتىنەن ءسۇيدى دە، باسىنان سيپادى. سول كەشتە ول باسقا ەشتەڭە دە ايتقان جوق.
ەرتەڭىنە ازاندا وننودا-بابۋ مەن حەمنوليني باقشا ىشىندە شاي ءىشىپ وتىرعاندا وكحوي كەلدى. وننودا-بابۋدىڭ كەسكىنىنەن "نە بولدى؟" دەگەن سۇراقتى ۇققان وكحوي ءبىر كەسە شايدى الىپ، وتىرا بەردى دە بىلاي دەدى:
— ازىرشە ەشقانداي حابار جوق. كومولا مەن رومەشتىڭ كەي بۇيىمدارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن چوكروبورتي مىرزانىڭ قولىندا. ول قايدا جىبەرەرىن دە بىلمەيدى. ەگەر رومەش-بابۋ ءسىزدىڭ مەكەن-جايىڭىزدى بىلسە، سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلەر. سوندا ءسىز...
وننودا-بابۋ وقىستان اشۋلانا سويلەپ وكحويدى قايتارىپ تاستادى.
— وكحوي، سەن ەشتەڭەنىڭ ءىعى-جونىن بىلمەيسىڭ. رومەش نەلىكتەن بىزگە كەلەدى؟ نە سەبەپتى ونىڭ نارسەسىنە مەن باس-كوز بولماقپىن؟
— رومەش قازىرگى قىلىعى ءۇشىن مۇمكىن وكىنىپ جۇرگەن بولار، — دەپ وكحوي ءوز باسىن اراشالاي سويلەدى. — ەسكى دوستارىنىڭ سۇيەۋ بولۋى پارىز ەمەس پە ەكەن؟ وسىنداي شاقتا تەرىس اينالىپ كەتۋ قالاي بولادى؟
— وكحوي، رومەش تۋرالى ۇنەمى ايتا بەرەتىنىڭ قالاي، بۇل بىزگە ۇنامايدى. ءتاڭىر تىلەۋىڭدى بەرسىن، ءبىز وتىرعان جەردە رومەشتى ەسكە تۇسىرمەشى، — دەدى وننودا-بابۋ.
— قاپالانباشى، اكە، — دەپ حەمنوليني جۇمساق، اقىرىن سويلەدى. — دەنساۋلىعىڭا پايدالى ەمەس. وكحوي-بابۋدىڭ ويىنا كەلگەنىن ايتا بەرۋىنە بولادى. وندا تۇرعان جامانشىلىق جوق.
— جوق، جوق، كەشىرە كورىڭىزدەر، مەن مۇنىڭ ءبارىن تۇسىنبەپپىن، — دەدى وكحوي.
ەلۋ ءتورتىنشى تاراۋ
مۋكۋندو-بابۋ ۇي-ىشىمەن ميرۋتقا جۇرمەك بولىپ، دايىندىق جاساپ جاتتى. زاتتاردىڭ ءبارى بۋىلىپ، تۇيىلگەن دايىن كۇيدە ەدى.
ەرتەڭىنە اتتانىپ تا كەتپەكشى. الدە ءبىر سەبەپ بولار دا، بۇلار جۇرمەي قادار، نەمەسە نوليناكحا دارىگەر تاعى دا ءبىر كەلىپ كەتەر، دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى كومولا. ءبىراق سەبەپ تە تابىلمادى، نوليناكحا دا كەلە قويمادى.
ال نوبينكالي وسىنداي ابىگەر ۇستىندە كومولانى جىلىسىپ كەتەر دەپ قورقۋمەن بولدى، سوڭعى كۇندەرى ءوز قاسىنان ونى ءبىر قادام دا شىعارماي قويدى. بار زاتتى بۋىپ-تۇيگەن دە سول ابدەن اشىنعان قىز ەرتەڭ اتتانامىز دەگەن ءتۇنى كۇرت اۋىرىپ قالسام ەكەن دەپ تە تىلەدى. سوندا نوبينكالي مۇنى وزىمەن بىرگە الىپ كەتپەيتىن بولار ەدى، ءتىپتى، بەلگىلى دارىگەردى شاقىرىپ قالۋى دا مۇمكىن عوي. قىز كوزىن جۇمدى. ءال ۇستىندە دارىگەردىڭ اياعىنان توپىراق الىپ، ءولىپ بارا جاتقان ءوزىن ەلەستەتتى.
اقىرعى ءتۇنى كومولا نوبينكاليدىڭ بولمەسىندە جاتتى دا ەرتەڭىنە سونىڭ ەكيپاجىنا وتىرىپ ۆوكزالعا تارتتى. مۋكۋندو-بابۋ ەكىنشى كلاستا بولدى، ال نوبينكالي كومولانى الىپ، ايەلدەرگە ارنالعان كۋپەگە ورنالاستى.
اقىرى پويىز دا قوزعالدى. پاروۆوزدىڭ اششى ايقايىنان كومولانىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتە جازدادى. بۋىرقانعان، سوياۋ ءتىستى ءپىلدىڭ شىرماۋىق ءشوپتى جىرتىپ جاتقانىنداي. كومولا ۆاگون تەرەزەسىنەن قىلتىڭداپ قالىپ بارا جاتقان قالا ۇيلەرىنە اشقاراقتىقپەن قاراپ قالدى.
— پان سالعان قوبديشا قايدا؟ — دەگەن نوبينكاليدىڭ داۋسى ەستىلدى. كومولا ءۇنسىز عانا ونىڭ سۇراعانىن ۇسىندى.
— بىلگەن ەدىم! — دەپ نوبينكالي زىلدەنە سويلەدى. — بەتەلگە اك سالماپسىڭ عوي، سەنى نە ىستەسەم ەكەن وسى! ەگەر ءوزىم جۇرمەسەم، ءبارىنىڭ دە كۇل-تالقانى شىعادى. الباستى يەكتەپ العان با ءوزىڭدى، نەمەنە؟ مەنى ىزالاندىرۋ ءۇشىن قاساقانا ىستەيسىڭ وسىنى. بۇگىن كوكونىس تۇزدالماسا، ەرتەڭ سۇتكە پىسىرىلگەن بىلامىق جەردەن شىعاتىن بولا ما. قۇيتىرقى قىلىقتارىڭدى ءبىز بىلمەيدى دەپ ويلايسىڭ-اۋ. اسىقپا، ميرۋتقا بارايىق، سودان كەيىن مەن ساعان ءوز ورنىڭدى كورسەتەمىن!
پويىز كوپىردەن ءوتىپ بارا جاتقاندا كومولا تەرەزەدەن سىرتقا ءۇڭىلدى. گانگ جاعاسىندا جاتقان بەنارەس قالاسىنا سوڭعى رەت كوز سالدى. نوليناكحا ءۇيىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن ول بىلمەۋشى ەدى. سوندا دا شاپشاڭ جۇرگەن پويىز ۇستىنەن قىلتىڭداپ كورىنگەن ۇيلەر دە، بيىك مۇنارالى عيباداتحانالار دا ءبارى دە ءبىر ءتۇرلى ىستىق كورىندى جۇرەككە. سولاردىڭ بارىندە دە نوليناكحا تۇرعانداي بولدى.
— نەسىنە تەرەزەگە ءۇڭىلىپ قالدىڭ؟ قۇس ەمەسسىڭ عوي! قاناتسىز ۇشا المايسىڭ! — دەگەن جەكۋ ءسوز ەستىلدى.
ءبىر كەزدە بەنارەس تا كوزدەن عايىپ بولدى. كومولا ورنىنا كەلدى دە، بەت الدىنا تەسىلە قاراپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
پويىز موگولشورايعا كەلدى. كومولاعا مۇنىڭ ءبارى ءتۇس سياقتى. ۆوكزال باسىنىڭ ىزىڭ-شۋىن دا، الاساپىران ادام تولقىنىن دا اڭداعان جوق. سونداي ءبىر توڭىرەكتەگى قۇبىلىسقا قاتىسسىز قالىپتا باسقا پويىزعا دا اۋىسىپ وتىردى.
پويىزدىڭ جۇرەتىن دە ۋاقىتى بولعان ەدى، كەنەت:
— شەشەتاي! — دەگەن وتە تانىس داۋىس شىقتى. كومولا قالتىراپ كەتتى.
كومولا جالت بۇرىلىپ ەدى، پلاتفورمادا تۇرعان ۋمەشتى كوردى. قۋانىپ كەتتى.
— ۋمەشپىسىڭ، جانىم-اۋ؟
ۋمەش كۋپە ەسىگىن اشقاندا، كومولا پلاتفورماعا دا شىعىپ ۇلگىردى. ۋمەش ونىڭ اياعىنا اسا ءبىر قۇرمەتپەن ءيىلدى دە، تاعزىم ەتتى.
ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتىپتى. سول شاقتا كوندۋكتور كۋپە ەسىگىن جاپتى.
— كومولا، سەن نەعىپ جاتىرسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى كۋپە ىشىندە ويران-اسىر بولعان نوبينكالي. — پويىز ءجۇرىپ كەتەدى! وتىر تەزىرەك! تەز!
ءبىراق كومولا ەشتەڭە دە ەستىمەگەن ەدى. سول شاقتا ىسقىرىق شىقتى. پاروۆوز جوتەلىپ الدى دا، جونەلە بەردى.
— سەن قايدان كەلىپ قالدىڭ، ۋمەش؟ — دەپ سۇرادى كومولا.
— گادجيپۋردان.
— ونداعىلار امان با؟ اعاي قالاي؟ — دەپ قىز سۇراقتى جاۋدىرا باستادى.
— اعاي دا جاقسى.
— ال مەنىڭ ءديديىم شە؟
— ونىڭ كوزى بۇلاۋداي. سەنى جوقتايدى، شەشەتاي. كومولانىڭ دا كوز شاراسى جاسقا تولىپ كەتتى.
— ۋمي قالاي؟ مەنى ۇمىتىپ قالعان جوق پا؟
— سەن سىيلاعان بىلەزىكتى كيگىزبەسە ءسۇت ىشپەي وتىرىپ الادى، — دەپ جاۋاپ بەردى ۋمەش. — ال كيسە بولعانى، قولىن سەرمەپ، "اپاتايىم كەتىپ قالدى!.." — دەپ ايقايلاي باستايدى. سوعان قاراپ ءبارى دە جىلايدى.
— سەن مۇندا قالاي تاپ بولدىڭ؟ — دەپ سۇرادى كومولا.
— گادجيپۋردا تۇرا بەرۋ تويدىرىپ جىبەردى. سودان سوڭ كەتتىم دە قالدىم.
— ەندى قايدا بەت الماقسىڭ؟
— سەنىمەن بىرگە بولامىن، شەشە.
— ءبىراق مەندە ءبىر پايدا دا اقشا جوق.
— اقشا مەندە بار، — دەدى ۋمەش.
— ونى قايدان الدىڭ؟ — دەپ تاڭداندى كومولا.
— انادا سەن بەرگەن بەس رۋپيانى جۇمساعان جوقپىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ۋمەش، ءسويتتى دە ءبىر تۇيىنشەكتەن شەشىپ الىپ، اقشاسىن كومولاعا كورسەتتى.
— وندا كەتتىك. بەنارەسكە بارامىز. ايتشى، ەكى بيلەت ساتىپ الا الاسىڭ با؟
— الامىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ۋمەش. ءبىر مينۋتتان كەيىن بيلەت دايىن دا بولدى.
پويىز جۇرگەلى تۇر ەدى. ۋمەش كومولانى ايەلدەر كۋپەسىنە وتىرعىزدى دا، ءوزىنىڭ كورشى بولىمدە بولاتىنىن ايتتى.
— ال ەندى ءبىز قايدا بارماقپىز؟ — دەپ سۇرادى كومولا بەنارەسكە كەلىپ تۇسكەن سوڭ.
— ول جايىندا ساسپا، شەشەتاي. مەن ءبىر جايلى ورىندى بىلەمىن.
— جايلى ورىندى؟ سەن مۇندا نەنى بىلەسىڭ؟ — دەپ تاڭداندى كومولا.
— ءبارىن دە بىلەمىن. قايدا اپارىپ تۇسىرگەنىمدى، كەشىكپەي ءوز كوزىڭمەن-اق كورەتىن بولاسىڭ!
ۋمەش سونى ايتتى دا، دەمەپ كومولانى ەكيپاجعا وتىرعىزدى. اقىرى ءبىر جەرگە كەلىپ ەكيپاج دا توقتادى. اتشى قاسىنان ءتۇسىپ جاتقان ۋمەش:
— شەشەتاي، كەلىپ تە قالدىق! — دەپ داۋىستادى. كومولا ۋمەشتىڭ سوڭىنان ەردى.
— اتاي ۇيدە مە؟ — دەپ داۋىستادى ۋمەش، بۇلار ۇيگە كىرىپ بولعان سوڭ.
كورشى بولمەدەن دابىر-دۇبىر شۋ ەستىلدى:
— اپىر-اۋ، مىناۋ راس ۋمەش پە؟ قايدان كەلىپ قالدىڭ؟
سول ساتتە قولىندا حۋققاسى بار چوكروبورتيدىڭ ءوزى كىرىپ كەلە جاتتى. ۋمەشتىڭ ءجۇزى نۇرلانىپ سالا بەردى. ال كومولا بولسا، تاڭىرقاعان كۇيىندە اعايدىڭ الدىندا ءيىلىپ، پرونام جاسادى. چوكروبورتي ءۇن قاتا الماي قالدى، نە دەرىن دە بىلمەدى، قاليانىڭ قايدا قويارىن دا تابا المادى. اقىرى كومولانىڭ يەگىنەن قاقتى، ۇيالىس تاپقان قىز ءجۇزىن وزىنە بۇردى دا بىلاي دەدى:
— ارداقتىم، سەن بىزگە قايتىپ ورالدىڭ. ءجۇر، ءجۇر، جوعارىعا كوتەرىلەيىك. شويلا، اۋ شويلا! كىم كەلە جاتقانىن قارا!
شويلودجا جوعارىدان جۇگىرىپ ءتۇستى. كومولا تاعزىم ەتتى، ءديديىنىڭ اياعىنان توپىراق الدى. شويلا قىزدى ىستىق قۇشاعىنا الىپ، قاتتى قىسىپ ماڭدايىنان سۇيە بەردى. جاس ايەلدىڭ ءجۇزىن جاس الىپ كەتتى.
— ءقادىرلىم، سەنى كوپ جوقتاپ، قايعىرىپ قالدىق!
— ونى ايتىپ كەرەگى جوق، ودان دا كومولانى تاماقتاندىرۋ جاعىن قاۋزا، — دەپ چوكروبورتي قىزىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ تاستادى.
سول شاقتا "اپكەلەپ" ۋمي ۇشىپ كىردى دە، قولىن سوزا بەردى. كومولا ونى كوتەرىپ الدى، قۇشىرلانا ءسۇيىپ، كوكىرەگىنە قىستى.
شويلودجا كومولانىڭ كىر كيىمىنە قاراپ تاعى دا جىلادى. وزىمەن بىرگە الىپ باردى، جاقسىلاپ شومىلدىردى دا، ەڭ جاقسى كويلەگىن بولماي كيگىزدى.
— وتكەن ءتۇنى جاقسى ۇيىقتاماعانىڭ كورىنىپ تۇر. كوزىڭ شۇڭىرەيىپ قالعان. ءقازىر بار دا جات. ال مەن تاماقتاناتىن بىردەڭە قامداي بەرەيىن، — دەدى ول كومولا كيىنىپ بولعان سوڭ.
— جوق، ديدي، سەنىمەن بىرگە مەن دە اس ۇيگە بارامىن، — دەپ ءوتىندى كومولا.
شويلودجا قارسىلىق ەتپەدى، دوستار بىرگە جونەلدى.
وكحويدىڭ اقىلى بويىنشا چوكروبورتي بەنارەسكە اتتانباق بولعانىندا شويلودجا وعان:
— اكە، مەن دە سەنىمەن بىرگە بارامىن، — دەگەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك.
— ءبىراق بيپينگە دەمالىس بەرمەيدى عوي.
— وقاسى جوق، جالعىز كەتە بەرەمىن. ۇيدە مامام قالادى، كۇتە تۇرار.
بۇل كۇنگە دەيىن شويلا كۇيەۋىنىڭ قاسىنان ەكى ەلى شىعىپ كورگەن جوق ەدى.
چوكروبورتي كونگەن، ءسويتىپ ولار بەنارەسكە اتتانعان. پلاتفورمادا ۋمەشتى كورىپ ەدى، ول دا سول پويىزدان تۇسكەن ەكەن. چوكروبورتي مەن قىزى ونىڭ قايدا باراتىنىن سۇراپ تاڭىرقاسىپ قالعان. ۋمەش تە سولاردىكىندەي ءبىر ماقساتپەن قالىپتى. ۇيگە كەرەك بولاتىنىن، كەنەت جوق بولىپ كەتكەنىنە ونداعىلاردىڭ تىنىشسىزداناتىنىن بىلگەن چوكروبورتي مەن شويلودجا ونى قايتىپ كەت دەپ ۇگىتتەدى.
بۇدان كەيىن نە بولعانى وقۋشىعا بەلگىلى عوي. ۋمەش گادجيپۋردا كومولاسىز تۇراقتاي الماعان ەدى. ءبىر ءساتتى كۇنى بازارعا بار دەپ چوكروبورتيدىڭ ايەلى بەرگەن اقشانى الىپ، گانگتىڭ ەكىنشى بەتىنە ءوتتى دە ۆوكزالعا كەلدى. سوندا كومولانى كەزدەستىردى. ول كۇنى چوكروبورتيدىڭ جاماعاتى بالانى ايتپاي كەتتى دەپ بەكەر ۇرسىپ جاتىر ەدى.
ەلۋ بەسىنشى تاراۋ
اراعا ءبىر كۇن سالىپ، وكحوي تاعى دا چوكروبورتي ۇيىنە كەلدى. اعاي كومولانىڭ تابىلعانىن وعان ايتپاۋعا بەكىندى. وكحوي رومەشتىڭ دوسى ەمەس ەكەنىن ول اڭعارىپ تا قالعان ەدى.
كومولانىڭ ۇيدەن نەگە كەتىپ قالعانىن، قاي ۋاقىتتا پايدا بولعانىن سۇراعان جان بولمادى. ول بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن كوپپەن بىرگە وسى بەنارەسكە كەلگەن سياقتى بولدى دا شىقتى. تەك ءۋميدىڭ كۇتۋشىسى لوچمونيا عانا ۇرىسپاق بولىپ ەدى، اعاي سول ساتىندە شاقىرىپ الدى دا، ەندى قايتالاماسقا قاتاڭ جارلىق بەردى.
تۇندە شويلودجا مەن كومولا بىرگە جاتىپ ەدى. شويلودجا ونى وزىنە تارتىپ قۇشاقتاپ، باسىنان سيپاي باستادى. قايعىڭدى ايتشى دەگەندى ءۇنسىز عانا تانىتارداي.
— ديدي، سوندا سەندەر نە دەپ ويلادىڭدار؟ تەگى اشۋلانعان بولارسىڭدار ماعان، — دەپ سۇرادى كومولا.
— ءبىز ەشتەڭە دە تۇسىنبەيمىز بە سونشاما؟ — دەپ جاۋاپ بەردى شويلا. — باسقا جول قالماعان سوڭ وسى شەشىمگە بارعان عوي دەگەن توقتامعا كەلدىك. ساعان سونداي قاسىرەت جىبەرگەن قۇدايدى عانا كىنالادىق. نە سەبەپتى كىناسىز، ناقاق جانداردى جازالايدى قۇدايىم؟
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىمدى تىڭداعىڭ كەلە مە؟
— ارينە، ءسىڭلىم، — دەپ جاۋاپ بەردى شويلا. داۋىسىندا كومولاعا دەگەن ايرىقشا جىلى سەزىم بار ەدى.
— مۇنىڭ ءبارىن ساعان بۇرىن نەگە ايتپاعانىمدى ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن، — دەپ باستادى ول ءسوزىن. — ول كەزدە مەن ەشتەڭە دە ويلاي العان جوق ەدىم. بولعان جاي مەنى نايزاعايداي سوعىپ كەتتى، ۇيالعانىمنان ءتىپتى سەندەردىڭ بەتتەرىڭە دە قاراي المادىم. مەنىڭ اكەم دە، شەشەم دە جوق. ديدي، سەن ماعان ءارى شەشە، ءارى اپام بولدىڭ. سول سەبەپتى، بۇرىن ەشكىمگە ايتپاعان سىرىمدى ساعان ايتپاقپىن.
جاتىپ بايانداۋ كومولاعا قيىن بولدى، سول سەبەپتى ول توسەككە تۇرەگەپ وتىردى. شويلا قارسى بەتكە ورنالاستى. سودان كەيىن كومولا قاراڭعىدا وتىرىپ باياعى تويدان كەيىن بولعاننىڭ ءبارىن دە ايتىپ بەردى. تويعا دەيىن دە، كۇيەۋ كەلەر تۇندە دە ونىڭ ءوز جولداسىنىڭ جۇزىنە ءبىر رەت بولسا دا قاراماعانىن ەستىپ، شويلا داۋىستاپ جىبەردى:
— سەنىڭ وسىنداي ەسۋاس قىز ەكەنىڭدى ويلاماعان ەدىم! مەن تۇرمىسقا سەنەن دە جاس كەزىمدە شىقتىم، ءبىراق قىسىلعانىم جوق. شامام كەلسە بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ كۇيەۋىمە قاراپ قالىپ وتىردىم.
— جوق، بۇل قىسىلعاندىق ەمەس ەدى، ديدي. جۇرتتىڭ ءبارى مەنى وتىرىپ قالدى دەپ ءجۇردى. سونداي شاقتا وقىستان توي بولا قالدى. قۇربىلارىم مەنى ءاجۋالاي بەردى. كۇيەۋ تاپقانىن قۋانىش ەتىپ وتىر دەمەسىن دەپ ويلادىم. وعان ءتىپتى ىشتەي ىنتالانۋدىڭ ءوزىن دە مەن ءجابىر سياقتى ءتۇسىندىم. سونىڭ مىنە سازايىن تارتىپ وتىرمىن.
كومولا از-كەم كىدىرىپ قالدى، سودان كەيىن قايتا سويلەپ كەتتى.
— تويدان كەيىن گانگ وزەنىندە اپاتقا ۇشىراعانىمىز ساعان ءمالىم عوي، قالاي قۇتىلعانىمىزدى دا بىلەسىڭ. ءبىراق ونى ايتقان كەزدە مەنى قۇتقارعان، ۇيىنە كەلىن بوپ تۇسكەن ادامنىڭ كۇيەۋىم ەمەس ەكەنىن بىلگەن جوقپىن عوي. — شويلا ۇشىپ تۇرەگەلدى دە، بارىپ كومولانى قۇشاقتاي الدى.
— الدا، جازعان-اي! ءبارى دە ماعان تۇسىنىكتى ەندى. قانداي ۇلكەن باقىتسىزدىق!
— ونىڭ نەسىن ايتاسىڭ، ديدي. قۇداي تاعالا مەنى جاڭا ءبىر ازاپ-قاسىرەت شەكسىن دەپ قۇتقارسا كەرەك.
— ال رومەش-بابۋ دا ەشتەڭە سەزبەپ پە؟
— ءبىر كۇنى ول مەنى سۋشيلا دەپ اتاعان ەدى، سوندا مەن وعان مەنىڭ اتىم كومولا عوي، نەگە سۋشيلا دەپ اتايسىڭدار دەگەن ەدىم. ەندى ويلاسام ءوزىنىڭ جازا باسقاندىعىن سوندا تۇسىنگەن بولسا كەرەك ول رومەشپەن بىرگە وتكىزگەن كۇندەرىمدى ويلاسام قاتتى ۇيالامىن، جەرگە كىرىپ كەتە جازدايمىن.
كومولا ۇندەمەي قالدى. سوندا دا شويلودجا سوز تارتا وتىرىپ، ونىڭ بار ءومىربايانىن ءبىلدى.
— ءسىڭلىم، كورگەنىڭنىڭ ءبارى سۇمدىق قوي! سوندا دا مەن رومەش-بابۋدىڭ قولىنا تۇسكەنىڭدى زور باقىتتىلىق دەپ سانايمىن، — دەدى شويلا، — قالاي دەسەڭ دە، ايايمىن دا ونى. جارايدى، ءۇيىقتا ەندى، كومولا. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولىپ قالىپتى. ۇيقى-كۇلكى كورمەي جىلاۋمەن بولىپسىڭ عوي، جۇدەپ، توتىعىپ كەتىپسىڭ. نە ىستەرىمىزدى ەرتەڭ ويلاستىرارمىز.
ەرتەڭىنە شويلودجا كومولادان رومەشتىڭ حاتىن الدى دا، اكەسىنە اپارىپ كورسەتتى. چوكروبورتي كوزىلدىرىگىن كيدى، انىقتاپ وقىپ شىقتى.
— سولاي... ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ — دەپ قىزىنا بۇرىلدى.
— اكە، ءۋميدىڭ سالقىن ءتيىپ جوتەلىپ جۇرگەنىنە بىرنەشە كۇن بولدى عوي. دارىگەر نوليناكحانى شاقىرۋعا بولماس پا ەكەن. وسى دارىگەر تۋرالى، ونىڭ شەشەسى تۋرالى بەنارەستە كوپ ادام ايتادى. ال مەن بولسام ءالى كورگەن دە جوقپىن.
دارىگەر دە كەلدى. شويلا ونى كورگەنشە اسىق بولدى.
— ءجۇر، كومولا، تەزىرەك ءجۇر دەپ، — كومولانى اسىقتىرا باستادى.
نوبينكاليدىڭ ۇيىندە كومولا نوليناكحانى كورۋگە اسىعاتىن ەدى، باسقا دۇنيەنىڭ بارىن ۇمىتىپ كەتەتىن-دى. ال ەندى قاتتى ۇيالىپ، ورنىنان دا قوزعالا الماي قالدى.
— تىڭدا، باقىتسىز بەيشارا، مەن سەنى، ءتىپتى، ۇگىتتەپ جاتپايمىن، وعان ۋاقىت تا جوق. ۋمي اۋىردىنى سىلتاۋ ەتىپ شاقىرىپ وتىرمىز عوي ونى، كوپ وتىرمايدى. مەن مۇندا سەنىمەن شىرعالانا بەرەتىن بولسام، كورە الماي دا قالامىن.
شويلودجا سونى ايتتى دا، كومولانى نوليناكحا وتىرعان بولمەنىڭ ەسىگىنە الىپ باردى.
نوليناكحا ءۋميدى كورىپ ءدارى جازىپ بەردى دە، كەتىپ قالدى.
— ال، مىنە كومولا. كوپ قايعى-قاسىرەت كورىپ ەدىڭ، ەندى ءتاڭىرىم ساعان باقىت جىبەردى، — دەدى شويلا دارىگەر كەتكەننەن كەيىن. — از دا بولسا شىدامدىلىق جاسا. جاقىندا ءبارىنىڭ دە ءجونى بولادى. ال ازىرشە ءبىز دارىگەردى ۇنەمى شاقىرىپ تۇراتىن بولامىز. سەن ونىمەن كەزدەسەرسىڭ دە.
ارادا بىرنەشە كۇن ءوتتى. نوليناكحا جوق ءبىر ۋاقىتتى پايدالانىپ، چوكروبورتي اعاي ونىڭ ۇيىنە كەلدى. دارىگەردىڭ جوق ەكەنىن ايتقان ءۇي قىزمەتشىلەرىنە:
— بايبىشە بار ەمەس پە! بار دا حابار ەت، ءبىر كارت براحمان كەلىپ ءتۇر، ءسىزدى كورگىسى كەلەدى دە.
جوعارعى بولمەدەگى حەمونكوريدان شاقىرعان حابار كەلدى.
— شەشەم-اۋ، ءدىندار، تاقۋا ادام ەكەنىڭىزدى بۇكىل بەنارەس قالاسى بىلەدى، — دەدى ول قادىرمەن ايەلگە سالەم بەرىپ جاتىپ. — ءسىزدى قۇرمەتتەيتىندىگىمدى دالەلدەيىن دەپ قانا كەلىپ وتىرمىن. باسقا ماقسات جوق مەندە. كىشكەنتاي ءبىر نەمەرەم بار ەدى، اۋىرىپ قالدى. سوعان ءسىزدىڭ بالاڭىزدى شاقىرسام دەپ ەدىم، — ۇيدە جوق ەكەن. سودان كەيىن ءسىزدى كورمەي كەتكىم كەلمەدى.
— نولين ءقازىر كەلەدى. از عانا كۇتە تۇرىڭىز، — دەدى حەمونكوري.
— كەش بوپ قالدى عوي، مەن سىزگە تاماق اكەلدىرەيىن.
— ءسىزدىڭ ءدام تاتىرماي جىبەرگىڭىز كەلمەيتىنىن سەزىپ وتىرمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى چوكروبورتي. — مەنىڭ ءدامدى تاماق ءىشۋدى جاقسى كورەتىن ادام ەكەنىمدى جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى. تانىس ادامدار بۇل السىزدىگىمدى كەشىرەدى دە.
حەمونكوري وعان حوش كوڭىلمەن سىي-قۇرمەت كورسەتتى.
— ەرتەڭ تۇسكى تاماق ىشۋگە كەلىڭىز، — دەپ ونى قوناققا شاقىردى.
— بۇگىن جايىڭىز بولمادى، ويدا جوقتا كەلدىڭىز عوي.
— ءدامدى ءبىر تاعام جاساي قالساڭىزدار مىنا قارت براحماندى ەسكە تۇسىرەتىن بولىڭىزدار، — دەپ چوكروبورتي ازىلدەپ تە قويدى. — ايتپاقشى مەن جاقىن جەردە تۇرامىن. ەگەر قالاساڭىز، قىزمەتشىڭىزدى ەرتە بارىپ، كورسەتىپ جىبەرۋگە دە بولادى.
وسى كۇننەن باستاپ چوكروبورتي بۇل ۇيگە ءجيى كەلەتىن بولدى. ءتىپتى ولاردىڭ ءوز ادامى بولىپ كەتتى.
چوكروبورتي بۇل ۇيگە تاعى ءبىر كەلىپ وتىرعانىندا حەمونكوري ۇلىن شاقىرىپ الدى دا بىلاي دەدى:
— نولين، جاساعان ەمىڭ ءۇشىن چوكروبورتي مىرزادان اقشا المايتىن بول.
— نوليناكحا-بابۋ دەگەنىڭىزدى ايتتىرماي-اق ىستەۋگە دايىن تۇر عوي، — دەپ چوكروبورتي كۇلە سويلەدى، — بالاڭىز ىزگى ادام، كەدەيدى بىردەن-اق تانيدى.
چوكروبورتي بىرنەشە كۇن ۇدايى قىزىمەن كۇبىرلەسىپ ءجۇردى دە، اقىرى ءبىر كۇنى ازاندا كومولاتا بىلاي دەدى:
— بۇگىن ءبىز دوشاشومەدح-گحاتقا سۋعا تۇسۋگە بارامىز.
— ال، ديدي، سەن شە، باراسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى كومولا شويلادان
— جوق، جانىم، ۋمي اۋىرىڭقىراپ وتىر، بارا الماسپىن.
سۋعا ءتۇسىپ شىققان سوڭ، اعاي كومولانى باسقا ءبىر جولمەن الىپ ءجۇردى. از-كەم ۋاقىت وتكەن سوڭ ولارعا ءبىر جاسامىس ايەل جولىقتى. گانگتان قۇمىراسىنا سۋ تولتىرىپ الىپ، اقىرىن عانا ءجۇرىپ كەلەدى ەكەن.
— قارعام، مىنا ايەلگە سالەم ەت، — دەدى چوكروبورتي قىزعا بۇرىلىپ، — بۇل كىسى الگى دارىگەردىڭ اناسى بولادى.
كومولانىڭ بويى دىرىلدەپ كەتتى: اسا ءبىر ءىلتيپات كورسەتىپ، نوليناكحا اپاسىنىڭ اياعىنان توپىراق الدى.
— بۇل قىز كىم بولادى؟ قانداي سۇلۋ ەدى! قۇددى لاكشمي ءتاڭىرىمنىڭ ءوزى سياقتى، — دەپ حەمونكوري كومولا جۇزىندەگى پەردەنى اشىپ، تاڭىرقاي بەردى. — اتىڭ كىم، قىزىم؟
كومولا جاۋاپ قايتارۋعا وقتانا بەرىپ ەدى، چوكروبورتي بۇرىن سويلەپ كەتتى:
— بۇل بالانىڭ ەسىمى — حاريداسي. نەمەرە ءىنىمنىڭ قىزى. جەتىم ەدى، ءوز قولىمدا تۇرادى.
— بىزگە بارىپ قايتپايسىزدار ما، چوكروبورتي مىرزا؟ جۇرىڭىزدەر، ءقازىر جۇرىڭىزدەر، — دەپ ۇسىنىس جاسادى حەمونكوري.
حەمونكوريدىڭ ۇيىنە كەلگەن سوڭ، چوكروبورتي كرەسلوعا جايعاستى دا، كومولا سونىڭ قاتارىنا جەرگە وتىردى.
— مەنىڭ بۇل نەمەرە قىزىم تىم باقىتسىز بولىپ قالدى، — دەپ باستادى چوكروبورتي اڭگىمەسىن. — تۇرمىسقا شىققانىنىڭ ەرتەڭىنە كۇيەۋى ساننياسي بولامىن دەپ قالدىرىپ كەتتى. سودان كەيىن كەزدەسكەن دە ەمەس. بەنارەسكە كەلىپ ورنالاسىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەم دەگەن جالعىز عانا تىلەگى بار. ءبىراق مەن مۇندا تۇرمايمىن عوي، قىزمەت بار، ءۇي-ىشىمدى اسىراۋ ءۇشىن قارەكەت جاساۋىم كەرەك. بالامەن بىرگە وسىندا تۇرىپ قالۋىما دا مۇمكىندىگىم جوق. وسى ۇيدە بولسا قايتەر ەدى. قىسىلىپ تۇرعاندا جاقسىلىق ەتەر ەدىڭىز. ول سىزگە ءوز قىزىڭىزداي بولىپ الار. ەگەر دە ىڭعايىڭىز كەلمەسە، قاي كۇنى بولسا دا گادجيپۋرعا، ماعان قويا بەرىڭىز: ءبىراق ونىڭ شىن اسىل ەكەنىن بىر-ەكى كۇن وتپەي-اق تۇسىنەتىنىڭىزگە، سودان كەيىن ولسەڭ دە ايىرىلمايتىنىڭىزعا مەنىڭ كوزىم ابدەن جەتەدى.
حەمونكوري چوكروبورتيدىڭ ايتقاندارىن ون كوردى دە:
— جارايدى، كەلىسەيىن، — دەدى. — مۇنداي قىزدىڭ قاسىندا بولۋ قۋانىشتى عوي. ءتىپتى كوشەدەن الىپ كەلىپ، قىز اسىرايىنشى دەپ تە كوپ تالپىندىم. ءبىراق ولار ماعان كوندىگە المادى. مىنە، ەندى ءحاريداسيدى الىپ وتىرمىن ول ءۇشىن مازالانباۋىڭىزعا بولادى. — ءسىز، ارينە، مەنىڭ ۇلىم جايىن كوپ ادامنان ەستىگەن بولارسىز. ول تاماشا بالا، ءبىراق جالعىز بالا ەدى.
نوليناكحا-بابۋدى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى، — دەپ چوكروبورتي ونىڭ ءسوزىن قۇپتاي سويلەدى. — جانە وزىڭىزبەن بىرگە تۇراتىنىن قۋانىش ەتەمىن. ايەلى سۋعا كەتىپ ولگەننەن بەرى ءدارۋىش بولىپ كەتتى دەپ ەستىدىم بىلەم.
— وتكەن ءىس ءوتتى عوي، — دەپ جاۋاپ بەردى حەمونكوري. — ەڭ جاقسىسى ول جايلى ەسكە الماۋ بولىپ تابىلادى. ويلاسام بولعانى جۇرەگىم تىتىرەيدى.
— ءسىز كەلىسكەن سوڭ، ءحاريداسيدى مەن وسىندا قالدىرىپ كەتەمىن. ال ەندى حوش يايتىسۋگا رۇقسات ەتىڭىز. كەلىپ-كەتىپ تۇرارمىن. حاريداسيدىڭ اپاسى بار ۇيدە. كەلەر، سىزبەن تانىسار دا.
چوكروبورتي كەتكەن سوڭ حەمونكوري كومولانى شاقىرىپ الدى:
— قارعام، بەرى كەلشى. انىقتاپ كورىپ الايىن ءوزىڭدى. ءالى ءتىپتى بالاسىڭ عوي. وسىنداي سۇلۋدى تاستاپ كەتكەنى! دۇنيەدە تاس جۇرەك ادامدار دا بار-اۋ! قايتىپ ورالۋىن تىلەيمىن. ءتاڭىر ساعان سۇلۋلىقتى بوسقا سولسىن دەپ بەرمەگەن بولار.
قارت ايەل كومولانىڭ يەگىنەن كوتەردى دە، بەتىنەن ءسۇيىپ الدى.
— مۇندا سەنىڭ قۇربىلارىڭ جوق. كوڭىلسىز بولماس پا ەكەن مەنىمەن بىرگە تۇرۋ؟ — دەپ سۇرادى ول.
كومولا حەمونكوريگە ءوزىنىڭ ۇلكەن دە مومىن كوزىن اۋداردى دا:
— جوق! — دەپ جاۋاپ بەردى.
— ۇزاقتى كۇن سەنىڭ كوڭىلىڭدى نەمەن اۋلاۋدى دا بىلمەي وتىرمىن.
— مەن سىزگە قىزمەت ەتەتىن بولامىن، — دەدى كومولا.
— وي، قارشاداي بولىپ قارا ءوزىن! ماعان قىزمەت ەتپەك! جان دەگەندە جالعىز بالام بار ەدى، ەڭ اقىرى سول دا ساننياسي بولىپ كەتتى. "ما، ماعان مىناۋ كەرەك، اناۋ كەرەك... مىناداي تاماققا كوڭىلىم شابادى"، — دەپ، نەمەسە "ماعان وسىنداي نارسە ۇنايدى" دەپ ايتساشى تىم بولماسا. مەن قانداي رازى بولار ەدىم وندا، ەشتەڭەدەن بەتىن دە قاقپاس ەدىم. ءبىراق ول ومىرىندە وندايدى جاساپ كورگەن ەمەس قوي. تاپقانىنىڭ ءبىر تيىنىن دا ءوز قالتاسىندا قالدىرمايدى، كەدەيلەرگە كومەك ەتەتىنىن ءتىرى جانعا ايتپايدى دا. قارعام، ۇزاقتى كۇن مەنىڭ قاسىمدا بولاسىڭ عوي. ال، مەن ۇنەمى بالامدى ماقتاي بەرەمىن، جالىعارسىڭ دا. امال قانشا، قۇلاعىڭدى ۇيرەتۋىڭە تۋرا كەلەدى.
كومولانىڭ جۇرەگى تۋلاي سوعىپ كەتتى. ءوزىنىڭ تولقىنىپ قالعانىن جاسىرماق بولىپ، تومەن قارادى.
— ساعان ەرمەك بولار نەنى ويلاستىرسام ەكەن؟ — دەپ تولعاندى حەمونكوري. — كەستە تىگە بىلەسىڭ بە؟
— ونشا جاقسى بىلمەيمىن، شەشە.
— وقاسى جوق، ۇيرەتەمىن. ال وقي بىلەسىڭ بە؟
— بىلەمىن.
— وتە جاقسى! كوزىلدىرىكسىز تۇك تە كورمەيمىن مەن. ماعان داۋىستاپ كىتاپ وقىپ بەرەتىن بولاسىڭ.
— تاماق دايىنداۋدى دا بىلەمىن، — دەدى كومولا.
— كەسكىنىڭ دۋريتە ۇقسايدى عوي. تاماقتى جاقسى دايىندايتىنىڭدى سودان-اق بىلۋگە بولادى. سوڭعى كەزگە دەيىن تاماقتى ءوزىم دايىندايتىن ەدىم. اۋىرىپ قالعاننان بەرى نولين ءوز تاماعىن ءوزى ءپىسىرىپ ىشەتىن بولعان-دى. مىنە ەندى سەنىڭ تىلەگىڭدى، ەسكە الامىز. بۇدان بىلاي نولين اس-سۋمەن اينالىسپايتىن بولدى. تىم قاتتى ناۋقاستانىپ قالعان كەزىمدە ماعان دا بىردەڭە دايىنداي سالاتىن بولساڭ، وعان دا قارسىلىق ەتپەسپىن. ءجۇر، اس ءۇي مەن قويمانى كورسەتەيىن.
حەمونكوري ءوزىنىڭ شاعىن شارۋاشىلىعىنىڭ ىشكى جاعىن كومولاعا تانىستىرا باستادى. بۇلار اس ۇيگە كەلگەندە كومولا تاماق دايىنداۋعا رۇقسات الۋدىڭ قولايلى شاعى وسى دەپ ءتۇسىندى. قىز تىلەگىنە حەمونكوري ەزۋ تارتتى.
— ايەلدىڭ بار بايلىعى — اس ءۇيى مەن قويماسى عانا، — دەدى ول — دۇنيەدە كوپ نارسەنى تالاق ەتتىم. قولىمدا قالعانى وسى عانا ەدى. جارايدى، سولاي-اق بولسىن، بۇگىن سەن دايىندا. بىرتە-بىرتە بار شارۋاشىلىقتى ءوز قولىڭا بەرەرمىن دە، ءوزىم ءبىرجولا قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋمەن شەكتەلىپ قالارمىن. ءبىراق ءۇي شارۋاشىلىعىنان بىردەن قول ءۇزىپ كەتە المايسىڭ عوي. Ac ءۇي دەگەنىڭ ءۇي شارۋاشىلىعىندا ۇلكەن ورىن الماي ما؟
حەمونكوري كومولاعا نە دايىنداۋ كەرەك، قالاي دايىنداۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ، بولمەسىنە كەتتى. ءسويتىپ كومولانىڭ حەمونكوري ۇيىندەگى ءومىرى اسپازدىق ونەرىنىڭ سىنعا تۇسۋىنەن باستالدى.
قىز وزىنە ءتان تازالىق، يكەمدىلىكپەن جۇمىسقا كىرىستى.
ءساريىنىڭ ەتەگىن بەلىنە بايلاپ، شاشىن جەلكەسىنە ءتۇيىپ الدى.
نوليناكحا ادەتتە ۇيىنە كەلگەندە بىردەن اناسىنا بارىپ، كوڭىلىن سۇرايتىن. انا دەنساۋلىعى ۇنەمى ونىڭ تىنىشىن كەتىرە بەرەتىن ەدى. بۇگىن ول ءوز ءۇيىنىڭ ەسىگىن اشقاندا بىردەن اس ۇيدەن ءدامدى تاعامنىڭ ءيىسى كەلدى، كىسى جۇرگەنى بەلگىلى بولدى. ونى شەشەم دەپ ويلاپ قالعان نوليناكحا بىردەن سولاي قاراي تارتتى.
بىرەۋدىڭ كەلە جاتقان دىبىسىن ەستىپ، كومولا ەسىك جاققا بۇرىلدى، نوليناكحامەن ەكەۋىنىڭ كوزدەرى ءتۇيىسىپ قالدى. كومولانىڭ قولىنان قاسىعى دا ءتۇسىپ كەتتى. ءساريىنىڭ ەتەگى بەلىنە بايلاۋلى ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتىپ، باسىنا جامىلام دەپ بەكەرگە جوعارى كوتەرە بەردى. اقىرى ول ايتەۋىر بىردەمە ەتىپ، ءجۇزىن جاسىردى-اۋ. قاتتى تاڭىرقاعان نوليناكحا اس ۇيدەن ءۇنسىز شىقتى. قىز اياق-قولى دىرىلدەپ، جەرگە ءتۇسىپ كەتكەن قاسىعىن ارەڭ كوتەردى.
حەمونكوري دۇعاسىن وقىپ، اس ۇيگە كەلسە، تاماق دايىن بولىپ قالعان ەكەن. كومولا بۇكىل ءۇيدى جۋىپ، تازارتىپ قويعان. شاشاۋ شىققان ءبىر نارسە جوق.
— ءقادىرلىم-اۋ، سەن راس براحمان قىزى ەكەنسىڭ! — دەدى رازى بولعان حەمونكوري.
تاماق ۇستىندە نوليناكحا شەشەسىنە قارسى كەلىپ وتىردى، ال مازاسى كەتكەن كومولا ەسىك سىرتىنا كەلىپ جاسىرىندى. پىسىرگەن تاماعىمدى ۇناتپاي قالماس پا ەكەن دەگەن ۇرەي بار، قيمىلداۋعا دا قورقادى.
— نولين، بۇگىنگى تاماق قالاي، ۇناي ما ساعان؟ — دەپ سۇرادى حەمونكوري.
نوليناكحا تالعامايتىن ەدى، سول سەبەپتى بۇرىن اناسى وعان مۇنداي سۇراق بەرمەيتىن-دى. ال ونىڭ مىنا سۇراعىندا ءبىر اۋەسقويلىق بارىن نوليناكحا بىردەن اڭعارىپ قالدى.
Ac ۇيتە سايا بولعان بەيتانىس قىزدى نوليناكحانىڭ كورىپ تە ۇلگىرگەنىن حەمونكوري ءالى بىلگەن جوق ەدى. ناۋقاستانىپ قالعاننان بەرى بالاسى وتان اسپاز ايەل جالدا دەپ ۇگىتتەپ-اق باققان-دى، ءبىراق حەمونكوري كونبەي جۇرەتىن. سول سەبەپتى ۇيىنە جاڭا ادامنىڭ پايدا بولعانىنا نوليناكحا قۋانىپ تا وتىر. راسىندا دا ول دايىندالعان تاماقتىڭ ءدامدى، دامسىزدىگىندە ايىرعان جوق ەدى، سوندا دا اسا ءبىر شابىتپەن:
— ما، تىم ءدامدى دايىندالعان تاماق ەكەن بۇل! — دەدى.
بۇل قوشەمەت ءسوز ەسىك سىرتىنا دا ەستىلگەن ەدى. كومولا ەندى تۇرا المادى. تۋلاي سوققان جۇرەگىن قولمەن باسىپ، تاياۋ بولمەگە جۇگىرىپ كىردى.
تاماقتان كەيىن نوليناكحا ادەتىنشە كابينەتىنە باردى. وڭاشا وتىرىپ ويعا شومدى.
كەشكە حەمونكوري كومولانى وزىنە شاقىرىپ الدى دا، شاشىن تارادى. قىزدىڭ شاش ايرىعىن قىزىل كۇرەڭ بوياۋمەن بوياپ قويدى. سودان سوڭ كومولانى اينالدىرا قارادى.
"شىركىن-اي، مەنىڭ وسىنداي كەلىنىم بولار ما ەدى؟" — دەپ حەمونكوري ىشتەي ايتتى دا، كۇرسىنىپ قويدى.
سول تۇندە حەمونكوريدىڭ تاعى دا ىستىعى كوتەرىلىپ، ەسكىسى ۇستاپ قالدى. نوليناكحانىڭ مازاسى بولمادى.
— ما، ءبىراز ۋاقىتقا بەنارەستەن كەتكەننىڭ ءجونى بولار ەدى. مۇندا سەن وڭالمايسىڭ، — دەدى ول
— جوق، بالام، ءومىرىمدى بىرنەشە كۇن قىسقارتاتىن بولسا دا، بەنارەستەن كەتە المايمىن. ال، كارتام، سەن ءالى دە ەسىك سىرتىندا تۇرسىڭ با؟ — دەپ حەمونكوري كومولاعا بۇرىلدى. — بار، ۇيىقتا، جانىم، كورەر تاڭدى كوزبەن اتقىزۋعا بولمايدى عوي. ءبىر كۇندىك اۋرۋ ەمەس مەنىكى، باعىپ-قاعۋعا ۋاقىتىڭ جەتەدى ءالى. ءتۇن بالاسىنا ۇيىقتامايتىن بولساڭ، نە بولعانىڭ وندا؟ نولين، سەن دە ءوز بولمەڭە جونەل نوليناكحا كەتكەن سوڭ، كومولا حەمونكوريدىڭ توسەگىنە كەلىپ وتىردى دا، اياعىن سيپاي باستادى.
— دۇنيەگە ءبىر قايتىپ كەلگەنىڭدە مۇمكىن مەنىڭ انام بولىپ كەلگەن شىعارسىڭ. ايتپەسە ءبۇيتىپ مەنى كۇتپەگەن بولار ەدىڭ. بىلەسىڭ بە، بوتەن بىرەۋدىڭ قولىنا قاراۋ، سابىت سالۋ دەگەندى بىلمەۋشى ەدىم. ال سەنىڭ قولىڭ ماعان شيپا سياقتى. قىزىق جاي، مەن سەنى كوپتەن بەرى بىلەتىن سياقتى بولامىن دا تۇرامىن، جات سانامايتىن سەبەبىم دە سول ال ەندى بار دا جاتاتىن بول، ەشتەڭەنى ويلاما. مىنا جالعاس بولمەدە نولين بار. اۋىرىپ قالعانىمدا ول ءوزى قارايدى، باسقاعا رۇقسات ەتپەيدى. قانشاما تالاسپادىم ونىمەن، ءبىراق جەڭە الاسىڭ با! ءنوليننىڭ تاماشا ءبىر قاسيەتى بار: كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزسا دا شارشامايدى، جۇدەمەيدى. ەشتەڭەگە دە اشۋلانبايتىنىنان بولسا كەرەك. ال مەن مۇلدە باسقامىن توي. قىزىم، سەن مۇمكىن: تاتى دا نولين جايىن سويلەپ كەتتى، "تەز بىتىرەر دەيمىسىڭ" دەپ ىشىڭنەن كۇلىپ تە وتىرعان بولارسىڭ. ءبىراق جالعىز عانا بالاسى بار ادام ءاماندا وسىلاي بولادى. ال مەنىڭ نولينىمدەي بالا ەكىنىڭ بىرىندە بولا بەرمەيدى! شىنىمدى ايتسام، كەيدە نولين مەنى اكەمشە باعادى. ونى نەمەن وتەرىمدى وزىمدە بىلمەيمىن. تاعى دا نولين جايىن ايتىپ كەتتىم توي! جوق، بۇيتە بەرۋگە بولمايدى، بۇگىنگە وسى دا جەتەر... بار ەندى... ەگەر مۇندا بولساڭ، مەن ءۇيىقتاي المايمىن. قارت ادامدار قاشان دا سولاي عوي. قاسىندا بىرەۋ بولسا، مىلجىڭداماي وتىرا المايدى.
كەلەسى كۇنى بار ءۇي شارۋاشىلىعىن كومولا وز قولىنا الدى.
نوليناكحا شىعىس شيپاندى ءمارمار تاقتالارمەن ەكىگە ءبولدى دە، وزىنە كابينەت سياقتى بىردەمە جاساپ الدى. ءتۇس قايتا وسىندا كەلىپ ويعا شوماتىن بولدى.
نوليناكحا ەرتەمەن سۋعا ءتۇسىپ ءوز كابينەتىنە كەلىپ ەدى، تانىماي قالدى. نارسەلەردىڭ ءبارى جينالىپ، ءۇي ءىشى تازارتىلعان. حوش ءيىس شىعاراتىن شىراق ورناتىلعان قولا تاسپا التىنشا جارقىرايدى، سورەلەردىڭ شاڭى سۇرتىلگەن، كىتاپتار تارتىپتەلىپ قويىلعان. اشىق ەسىكتەن ەرتەڭگى كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپ جارقىراپ تۇرعان تازا، جيناقى بولمە كورىنىسى نوليناكحاعا اسا ءبىر قۋانىش اكەلدى.
تاڭەرتەڭ ازاندا كومولا گانگقا باردى، ءبىر قۇمىرا قاسيەتتى سۋ اكەلىپ، حەمونكوري توسەگىنە قويدى.
— سەن گانگقا جالعىز باردىڭ با؟ — دەپ داۋىستادى ول كومولانىڭ سۋ سورعان ءجۇزىن كورىپ. — ال مەن بولسام، اۋرۋمىن عوي، مۇنى سۋعا تۇسۋگە كىمگە ەرتىپ جىبەرسەم ەكەن دەۋمەن بولىپ ەدىم. ءوزىڭ سونداي جاپ-جاسسىڭ، جالعىز بارۋىڭنىڭ ءوزى...
— شەشەتاي، كەشە اعايىمنىڭ ءبىر قىزمەتشىسى كەلگەن ەدى، ساعىنىپ قالىپتى. سونىمەن بار دىم، — دەپ كومولا جارىسا سويلەدى.
— اپاڭ سەنى ويلاي بەرەتىن بولعانى عوي. جارايدى، جاقسى، ول قىزمەتشى وسىندا-اق قالسىن. ساعان قولقانات، كومەكشى بولادى. قايدا ءوزى؟ شاقىرشى مۇندا.
كومولا ۋمەشتى شاقىرىپ اكەلدى. بالا قارت ايەلگە ىلتيپاتپەن سالەم بەردى.
— اتىڭ كىم؟، — دەپ سۇرادى حەمونكوري. ۋمەش سەبەپ-بالەكسىز-اق جايىلا ەزۋ تارتتى:
— ۋمەش، — دەپ جاۋاپ بەردى. حەمونكوري دە كۇلدى.
— مىناداي ادەمى ءدحوتيدى ساعان كىم بەردى؟
— شەشەتاي بەردى، — دەپ ۋمەش كومولانى نۇسقادى.
— ال مەن بولسام، ۋمەش مۇنى ءوزىنىڭ قايىن ەنەسىنەن سىيعا العان شىعار دەپ ويلاعان ەدىم، — دەپ حەمونكوري قىزعا قاراي وتىرىپ ازىلدەپ قويدى.
ۋمەش حەمونكوريگە وسىلاي ۇناعان ەدى. سول سەبەپتى وسى ۇيدە تۇرىپ قالدى.
ۋمەشتىڭ قولعابىس تيگىزۋى ارقاسىندا كومولا كۇندىزگى شارۋانىڭ ءبارىن ەرتە ءبىتىردى دە، نوليناكحا جاتاتىن بولمەگە باردى. سىپىرىپ، تازالاپ شىقتى، ال توسەك-ورنىن دالاعا، كۇن كوزىنە شىعاردى. ءبىر بۇرىشتا دارىگەردىڭ كىر كيىمدەرى جاتىر ەكەن. ولاردى جۋىپ، جايىپ، ۇتىككە باستى دا ءىلىپ قويدى. ءۇي ىشىندەگى نارسەلەردى قايتا-قايتا سۇرتەدى، تازا بولسا دا سۇرتكىشتەيدى، نوليناكحا توسەگىنىڭ باس جاعىندا ءبىر ورمە شكاف تۇراتىن ەدى، كومولا سونى بارىپ اشتى. جوعارى سورەلەرىنىڭ ءبارى دە بوس ەكەن. تەك تومەنگى سورەسىندە نوليناكحانىڭ ءبىر اعاش ءسانداليى جاتاتىن ەدى. قىز كوزى سوعان ءتۇستى. كومولا ونى كوتەرىپ الدى دا، بەتىنە باستى. سودان كەيىن كىشكەنە نارەستەگە ۇقساتىپ، كوكىرەگىنە ۇستادى، ءساريىنىڭ ەتەگىمەن شاڭىن ءسۇرتتى.
ءبىر كۇنى كومولا حەمونكوريدىڭ اياعىن سيپاپ وتىر ەدى، بولمەگە قولىنا گۇل شوعىن ۇستاعان حەمنوليني كىرىپ كەلدى دە، حەمونكوريگە ءيىلىپ سالەم بەردى.
— بەرى كەل، حەم، وتىر، — دەدى حەمونكوري توسەگىنەن ءسال كوتەرىلە بەرىپ. — وننودا-بابۋدىڭ دەنساۋلىعى قالاي؟
— كەشە اۋرۋ بولعان سوڭ كەلە المادى. بۇگىن شۇكىرىرەك، — دەدى حەمنوليني.
— قاراعىم، مىنا قىزعا كوزىڭدى سالشى، — دەدى حەمونكوري كومولانى كورسەتىپ جاتىپ. — شەشەم كىشكەنتاي كۇنىمدە قايتىس بولعان ەكەن، مىنە ول تاعى دا وزىمە ورالىپ كەلىپ وتىر. — كەشە مەن مۇنى جولدا كەزدەستىردىم. شەشەمنىڭ ەسىمى حاريبحاباني بولاتىن ەدى. ال ەندى ول حاريداسي دەپ اتالادى. حەم، وسىنداي سۇلۋدى كورگەنىڭ بار ما ومىردە؟ شىنىڭدى ايتشى.
كومولا ۇيالىپ، تومەن قاراپ قالدى.
— دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟ — دەپ حەمنوليني قارت ايەلگە بۇرىلدى.
— مەنىڭ جاسىما جەتكەن ادامنان نەسىنە حال سۇرايسىڭ. ەگەر بۇگىن قالقيىپ ءتىرى وتىرسام — سوعان دا شۇكىرشىلىك. ەندى كوپ ءومىر سۇرە بەرمەسپىن، سوندا دا مەنىڭ دەنساۋلىعىمدى ويلاپ مازاسىزدانىپ جۇرگەنىڭە قۋانىپ قالامىن. وزىڭە ايتار ءسوزىم بار ەدى، قولايلى ءبىر ۋاقىت بولماي جۇرگەن-دى. كەشە تۇندە قاتتى اۋىرىپ قالدىم، سوندا ءبۇل ماسەلەنى كەيىنگە قالدىرا بەرۋگە بولماس دەپ ويلادىم. مەن بويجەتكەن كەزىمدە بىرەۋ-مىرەۋ كۇيەۋ جايىن ءسوز ەتە قالسا، ۇياتتان جانىپ كەتە جازدايتىن ەدىم، وسى كۇنگىنىڭ قىزدارى بىزگە ۇقسامايدى عوي. سەندەردىڭ ءوز بيلىكتەرىڭ ءوز قولدارىڭدا، ءارى بىلىمدەرىڭ دە بار. سول سەبەپتى تۋرا سويلەۋگە ابدەن بولادى. مەنەن قىسىلاتىن رەتىڭ جوق، تۇسپالداماي تۋراسىن ايتقالى وتىرمىن. ءبىزدىڭ نە سويلەسكەنىمىزدى اكەڭ ساعان ايتتى ما؟ ايتشى، جانىم.
حەمنوليني تومەن قارادى.
— ءيا، ايتقان بولاتىن.
— ال سەن كەلىسپەگەن بولدىڭ عوي؟
حەمونكوري اڭگىمەسىن سوزا بەردى. — ەگەر ۇسىنىستى قابىل الساڭ، اكەڭ سول ساتىندە كەلىپ حابارلاعان بولار ەدى. نولين دارۋىشكە ۇقساپ ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر عوي، وعان تۇرمىسقا شىققىڭ كەلمەيتىنى دە سول بولار. ول مەنىڭ بالام بولسا دا، ادىلىنە كوشەيىن. سىرت قاراعاندا نولين ەشكىمدى سۇيمەيتىن سالعىرت ادام سياقتى، ءبىراق، ءبارىڭ دە قاتەلەسەسىڭدەر. مەن ونى وتە جاقسى بىلەمىن، سول سەبەپتى سەنۋگە دە بولادى. ول قاتتى سۇيە بىلەدى، سونىسىنان ءوزى قورقادى دا، بويىنداعى سەزىمىن تۇمشالاي بەرەدى. كىمدە-كىم ونىڭ بويىنداعى تاقۋالىق، سوپىلىقتىڭ قابىرشاعىن قاۋساتىپ، جۇرەگىنە جول تاپسا، سونشالىقتى نازىك، وتشا لاپىلداعان ماحابباتتى ءبىر جان ەكەنىن تۇسىنەدى. جانىم، حەم، سەن بالا ەمەسسىڭ عوي، ەرجەتكەن، ءبىلىمدى قىزسىڭ. ءنوليننىڭ جولىن قۋعان ادامسىڭ، مەن سەندەر قوسىلعان كۇنى عانا بۇل دۇنيەدەن ارمانسىز اتتانباقپىن. ءولىپ قالسام، ول ۇيلەنبەي مە دەپ قورقامىن. سوندا نە بولماقشى! ءبارىنىڭ دە تاس-تالقانى شىققانى عوي. ءنوليندى قادىرمەن تۇتقانىڭدى جاقسى بىلەمىن، جانىم. نە سەبەپتى وعان قول ۇشىن بەرمەيسىڭ؟
— شەشە، ەگەر دە مەنى ءوز بالاڭا لايىقتى دەپ تاباتىن بولساڭ، قارسىلىق ەتپەيمىن، — دەپ حەمنوليني تومەن قارادى.
حەمونكوري ونى وزىنە تارتتى دا باسىنان ءسۇيدى. سودان كەيىن ولار بۇل اڭگىمەگە ورالىپ سوقپادى.
— حاريداسي، مىنا گۇلدى... — دەي بەرىپ ەدى حەمونكوري، كوز سالا بەرىپ توقتالىپ قالدى.
حاريداسي عايىپ بولىپتى. ولار اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا بىلدىرمەي شىعىپ كەتكەن ەكەن.
بۇل اڭگىمەدەن حەمنوليني قاتتى ۇيالىپ، حەمونكوري شارشاپ قالعان ەدى. سول سەبەپتى حەم كوپ وتىرا بەرۋدى قولايلى دەپ تاپپادى. — شەشە، مەن بۇگىن ەرتە كەتۋگە ءتيىسپىن. اكەم جايى ونشا ەمەس قوي، — دەدى ول قوشتاسىپ جاتىپ.
— تەزىرەك كەل، جانىم، — دەدى حەمونكوري قىزدىڭ باسىنان سيپاپ.
حەمنوليني اندەتكەننەن كەيىن حەمونكوري وزىنە نوليناكحانى شاقىرىپ الدى.
— نولين، ەندى مەن كۇتە بەرە المايمىن، — دەدى ول
— نە بوپ قالدى؟ — دەپ سۇرادى نولين.
— جاڭا مەن حەممەن سويلەستىم. ۋادەسىن الدىم. ەندى انا-مىنا دەپ سىرعىتا بەرگەنىڭدى تىڭداعىم كەلمەيدى، دەنساۋلىعىمنىڭ قانداي ەكەنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. ساعان بىرەۋدى اتاستىرماي كوڭىلىم جاي تاباتىن ەمەس. وتكەن ءتۇنى وسىنى ويلاپ، كورەر تاڭدى كوزىممەن اتقىزدىم.
— جاقسى، ما، مازاسىزدانبا ەندى، تيىش ۇيىقتايتىن بول ايتقانىڭ ورىندالادى.
نوليناكحا كەتكەننەن كەيىن حەمونكوري حاريداسيدى شاقىرتىپ الدى. قىز وعان جالعاس بولمەدەن شىعىپ كەلگەن ەدى. ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالعان-دى، الا كولەڭكەدە كومولانىڭ كەسكىنى دە كورىنبەيدى.
— گۇلدەردى سۋعا سال دا بولمەلەردى بەزەندىرىپ قويشى، — دەپ بۇيىردى حەمونكوري، كومولاعا گۇل شوقتارىن ۇسىنىپ جاتىپ. وزىنە تەك راۋشان گۇلىن عانا الىپ قالدى.
كومولا گۇل سالعان ۆازالاردىڭ ءبىرىن نوليناكحا جاتاتىن بولمەگە، ەكىنشىسىن كابينەتىنە اپارىپ قويدى. سودان كەيىن شكافتى بارىپ اشتى دا، قالعان گۇلدى سانداليعا ورناتتى. سولقىلداپ جىلاپ، ەدەنگە قۇلاپ ءتۇستى. بۇل دۇنيەدە وسى ءبىر سانداليدان باسقا ونىڭ ءبۇتىن ەشتەڭەسى دە جوق ەدى. كوپ كەشىكپەي كومولا سول سانداليگا دا ءتاجىم ەتە المايتىن بولادى.
سول كەزدە بولمەگە بىرەۋ كىرگەندەي بولدى. كومولا ۇشىپ تۇرەگەلدى، شكاف قاقپاعىن جاپتى دا ارتىنا بۇرىلدى. ونىڭ الدىندا نوليناكحا ءتۇر ەدى. زىتىپ وتىرۋعا كەشىگىپ قالدى. بويىن كۇشتى ءبىر ۇيات جالىنى بيلەپ كەتتى. ىمىرت قاراڭعىلىعىمەن استاسىپ، كورىنبەي كەتسەم دەپ تە تىلەدى.
ءوز بولمەسىندە كومولانىڭ بارىن كورگەن نوليناكحا شىعىپ كەتتى، قىز جالعاس بولمەگە ۇمتىلدى. نوليناكحا سوندا عانا جاتار ورنىنا كەلدى. وسى ءبىر قۇپيا، تۇسىنىكسىز قىز مۇنىڭ شكافىنان نە الماق ەكەن؟ مۇنى كورىپ، قاقپاعىن نەگە اسىعىس جاپتى؟
اۋەسقويلىق قىسقان نوليناكحا شكافتى بارىپ اشتى. حوش ءيىس گۇل قويىلعان ءوز ءسانداليىن كوردى. نوليناكحا شكافتى ءۇنسىز جاپتى دا تەرەزە الدىنا كەلدى. اسپانعا قارادى. قىسقى كۇننىڭ قىزىل رەڭكى تەز ءسونىپ، تاس ءتۇيىن ىمىرت قاراڭعىلىعى ءۇيىرىلىپ كەلە جاتتى.
ەلۋ التىنشى تاراۋ
نوليناكحاعا شىعامىن دەپ ۋادەسىن بەرگەن سوڭ، بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن باقىت، دەپ حەمنوليني ءوزىن-وزى جۇباتا:
"بۇرىنعى دوستىق جوعالدى، ءومىرىمنىڭ اسپانىن كۇڭگىرتتەگەن بۇلت ىدىرادى. مەن ەندى ازاتپىن! — دەپ حەمنوليني مىڭ مارتەبە قايتالاپ، ءوزىن-وزى سەندىرە بەردى، — وتكەن دوستىقتان ءبىرجولا قول ءۇزدىم مەن!"
اقىرى و دۇنيەلىك تىلەكتەردىڭ بارىنەن باس تارتىپ، تىيىلىپ قالعانىنا قۋانعانداي بولدى. جاقىن ادامنىڭ تابىتى سالىنعان جەرلەۋ الاۋى سونگەندە، ادام ءوزىن كۇندەلىكتى تىرشىلىك اۋىرتپالىعىنان از ۋاقىتقا بولسا دا ازات سەزىنەدى. ءومىر ويىنشىققا ۇقسايدى، بۇرىنعى ۇمىت-تىلەكتەرىنىڭ ءبارى دە بەكەرشىلىك بولىپ كورىنەدى، حەمنولينيدىڭ باسىندا دا وسىنداي ءبىر سەزىم بار ەدى. ول ۇزاققا سوزىلعان ازاپ پەن قاسىرەتتەن كەيىن تۋاتىن جان تىنىشتىعىنا بولەندى.
"ەگەر دە انام مارقۇم ءتىرى بولسا، ءوزىمنىڭ ازات بولعانىمدى ايتىپ قۋانتار ەدىم. اكەمە ونى قالاي جەتكىزە الماقپىن؟" — دەپ تولعاندى حەمنوليني سول كۇنى تۇندە ۇيىنە قايتىپ كەلگەن سوڭ.
وننودا-بابۋ ءوزىنىڭ ناۋقاستانىپ وتىرعانىن سىلتاۋ ەتىپ ەرتە جاتقان ەكەن، سول سەبەپتى حەمنوليني تۋرا ءوز بولمەسىنە باردى. كۇندەلىگىن اشىپ ۇزاق وتىردى. "دۇنيەنى تالاق ەتتىم، مەن دۇنيە ءۇشىن ولگەن اداممىن، — دەپ جازدى حەمنوليني. — اللا تاعالا مەنى ەسكى سەزىم تۇتقىنىنان بوساتار، جانىما جاڭا ءبىر تىرشىلىك نۇرىن سەبەر دەگەن سەنىم بولعان جوق مەندە. ال بۇگىن اسا زور قۇرمەتپەن ونىڭ قاستەرلى جولىنا مىڭ مارتەبە باس قويدىم، ەندى پارىز ەتۋ جولىنا بوي ۇسىنۋدى ويلادىم، سۇلتاڭسىز شەشىم وسى. تاعدىر جازعان باقىتقا مەن لايىق ەمەسپىن. و، ءتاڭىرىم، اقىرعى دەمىم بىتكەنشە سودان اينىماسقا قۋات بەر، جەبەي ءجۇر! تاعدىر قوسقان ادام ءومىرىمدى تولتىرادى، باقىتتى ەتەدى دەگەن سەنىمدەمىن. تەك ونىڭ ومىرىنە مەن باقىت بولىپ كىرە السام دەپ تاڭىرىمنەن قۇلشىلىق ەتىپ سۇرايمىن".
حەمنوليني كۇندەلىگىن جاپتى دا، قاراڭعى باقشاعا شىقتى. اينالا جىم-جىرت. اسپاندا جىلۋسىز سالقىن جۇلدىزدار جىمىڭدايدى. قيىرشىق قۇم توسەلگەن سوقپاقپەن قىز ۇزاق ءجۇردى. شەگى جوق القارا كوك اسپان ونىڭ كوز جاسى شاپعان جارالى، ەزىلگەن جان دۇنيەسىنە تىنىشتىق اكەلەردەي ەدى.
كەلەسى كۇنى وننودا-بابۋ قىزىن ەرتىپ نوليناكحانىڭ ۇيىنە بارعالى جاتىر ەدى، ەسىك الدىنا ءبىر ەكيپاج كەلىپ توقتاي قالدى. اربادان دارىگەر قىزمەتشىلەرىنىڭ ءبىرى سەكىرىپ ءتۇستى دە، ءقادىرلى بايبىشەنىڭ كەلگەنىن حابارلادى. وننودا-بابۋ قوناقتى قارسى الۋعا ۇمتىلدى. ەسىك الدىنا شىقسا، حەمونكوري ەكيپاجدان ءتۇسىپ تە ۇلگەرگەن ەكەن.
- بۇگىن بىزگە ۇلكەن باقىت تاپ بولدى! — دەپ، وننودا-بابۋ قوناقتى قوشامەتتەي بەردى:
- مەن قىزىڭا اق باتامدى بەرەيىن دەپ كەلدىم، — دەدى حەمونكوري ۇيگە كىرە بەرىپ.
وننودا-بابۋ ونى قوناق ۇيگە الىپ باردى، اسا ءبىر ءىلتيپات كورسەتىپ، ديۆانعا وتىرعىزدى، سودان كەيىن بىلاي دەدى:
— وتىرا تۇرىڭىز، ءقازىر مەن حەمدى شاقىرىپ كەلەيىن.
حەمنوليني قوناققا بارماق بولىپ كيىنىپ جاتىر ەدى.
حەمونكوريدىڭ كەلىپ قالعانىن ەستىپ، قوناق ۇيگە اسىعا كىردى دە حەمونكوريمەن امانداستى.
— عۇمىر جاسىڭ ۇزاق، باقىتتى بول! قولىڭدى سوزشى ماعان، قارعام، — دەدى حەمونكوري، سودان كەيىن حەمنولينيدىڭ قولىنا موكور دەگەن عالامات حايۋاننىڭ بەينەسى بار، اۋىر ەكى بىلەزىكتى اكەپ كيگىزەدى. سىڭعىرلاعان بىلەزىكتەر قىزدىڭ جىڭىشكە بىلەكتەرىندە ەركىن ويناپ كەتتى، حەمنوليني سىيلىققا رازىلىعىن ءبىلدىرىپ تومەن ءيىلدى.
ال حەمونكوري بولسا، ەكى الاقانىمەن قىزدىڭ ەكى بەتىنەن ۇستادى دا، ماڭدايىنان ءسۇيدى. وسى ءبىر اق باتا مەن ەركەلەتۋدەن حەمنولينيدىڭ جان دۇنيەسى ەلجىرەپ، قۋانىش تارتتى.
— ارداقتى قۇدا، — دەپ حەمونكوري وننودا-بابۋعا بۇرىلدى. — ەرتەڭ قىزىڭىزدى ەرتىپ بىزدىكىنە قوناققا كەلىڭىزدەر.
ەرتەڭىنە ازاندا كۇندەگى داعدىسىنشا وننودا-بابۋ باقشا ىشىندە شاي ءىشىپ وتىردى. اۋرۋ مەندەتىپ، جاداۋ تارتقان وڭىنە قان جۇگىرىپ قالىپتى. اندا-ساندا ول قىزىنا قاراپ قويادى. سول شاقتا حەمنولينيدىڭ وسى ءبىر سۇيكىمدى دە بايسالدى، نازىك كەلبەتى مارقۇم اناسىنا ۇقسايتىن سياقتى بولىپ كەتتى. وتكەندە توگىلگەن كوز جاسىنان قىز جانارىنداعى اشىق قۋانىش نۇرى سول عانا سولعىن تارتقانداي.
وننودا-بابۋدىڭ بۇگىنگى بار ويى قوناققا باراتىن ۋاقىت بولىپ قالدى، كەشىگۋگە تىپتەن بولمايدى دەگەنگە عانا سايدى. سول سەبەپتى حەمنولينيدىڭ ءالسىن-الى ۋاقىتتىڭ ءالى ەرتە ەكەنىن ايتا بەرۋىنە تۋرا كەلدى. شىنىندا مەزگىل ءالى ەرتەڭگى سەگىز عانا ەدى.
— جوق، جوق... كيىنىپ، دايىندالعانشا سول بولىپ قالادى. — كەشىگىپ بارعاننان دا ەرتە بارعان دۇرىس، — دەپ قارسىلىق جاسادى وننودا-بابۋ.
وسى كەزدە باقشا قاقپاسىنا چەمودان ارتىلعان ءبىر ەكيپاج كەلىپ توقتادى.
— دادا كەلىپ قالدى! — دەپ حەمنوليني جۇگىرە جونەلدى ەكيپاجدان كۇلىپ، دجوگەندرو تۇسە باستادى.
— امانسىڭ با، حەم؟ قالاي تۇرىپ جاتىرسىڭدار؟ — دەدى ول
— وزىڭمەن بىرگە كىمدى الىپ كەلگەنسىڭ؟ — دەپ سۇرادى حەمنوليني.
دجوگەندرو كۇلە سويلەدى.
— بۇل، اكەمە دەگەن جاڭا جىل سىيلىعى عوي. ەكيپاج باسقىشىندا رومەش كورىندى. ابدىراپ قالعان حەمنوليني جۇگىرە جونەلدى.
— قاشپا، حەم! تىڭدا مەنى! — دەپ دجوگەن ونىڭ ارتىنان داۋىستاي بەردى.
ءبىراق ول اعاسىنىڭ داۋسىن ەستىگەن دە جوق ەدى. ارۋاقتان قاشقانداي زىتىپ بارا جاتتى.
از-كەم ۋاقىت رومەش اڭىرىپ قالدى. قىزدى قۋا جونەلەرىن دە، بولماسا، ەكيپاجعا قايتىپ ورالارىن دا بىلمەدى.
— ءجۇر، رومەش. اكەم مىنا باقشا ىشىندە كورىنەدى، — دەدى دجوگەندرو. سودان كەيىن ونى قولىنان جەتەكتەپ وننودا-بابۋعا الىپ باردى.
قاريا رومەشتى انادايدان-اق تاني كەتتى. ويدا جوقتا ونىڭ كەلە قالۋىنا قاتتى نالىپ قالدى.
"مىنە تاعى دا ءبىر قىرسىق شالدى" — دەپ ويلادى ول باسىن سيپاپ.
رومەش سالەم ەتتى. وننودا-بابۋ وتىر دەگەندەي يشارا جاسادى دا، بالاسىنا بۇرىلدى:
— ۋاقىتىندا كەلدىڭ، دجوگەن. مەن ساعان جەدەلحات بەرەيىن دەپ وتىر ەدىم.
— نە ءۇشىن؟ — دەپ سۇرادى دجوگەندرو.
— تاياۋدا حەم مەن نوليناكحانىڭ تويى بولماق. كەشە ونىڭ شەشەسى كەلىپ وڭ باتاسىن بەرىپ كەتتى.
— مۇنداي ىسكە ويلانباستان اسىعىس بارۋلارىڭ قالاي، اكە؟ نەعىپ مەنىمەن اقىلداسپاعانسىڭدار؟
— سەنىڭ نە ويلايتىنىڭدى ءتۇسىنۋ قيىن، دجوگەن! — دەپ قالدى وننودا-بابۋ. — سوعان اتاستىرۋ كەرەك دەگەندى مەن نوليناكحامەن تانىس بولماي تۇرعاندا ايتقان سەن ەمەس پە ەدىڭ!
— وتكەندە نە بولدى دەرىڭ بار ما! ەسكە الۋدىڭ قاجەتى جوق! ءالى دە كەش ەمەس، ساعان ايتار كوپ نارسە بار. ەڭ الدىمەن سونى تىڭدا، سودان كەيىن دەگەنىڭ بولسىن، ويلاعانىڭدى ىستە.
— جاقسى، كەيىنىرەك اڭگىمەلەسەرمىز. ءقازىر ۋاقىتىم جوق، كەتۋىم كەرەك.
— قايدا بارماقسىڭ؟
— ەكەۋىمىزدى نوليناكحانىڭ شەشەسى شاقىرعان. ال سەندەردىڭ وسىندا وتىرىپ تاماق ىشۋلەرىڭە بولادى. دجوگەن، سەن دە، كىم، سەن دە...
— جوق، جوق! ءبىز ءۇشىن قام جەمەي-اق قوي! — دەپ دجوگەن جارىسا سويلەدى. — ءبىز رومەش ەكەۋىمىز كەز كەلگەن ءبىر قوناق ۇيدەن-اق تاماقتانارمىز. كەشكە تامان ورالاتىن شىعارسىڭدار. ءبىز سوندا كەلەتىن بولارمىز.
وننودا-بابۋ ءتىپتى ادەپتىلىك ءۇشىن دە رومەشپەن اڭگىمەلەسە المادى. وعان تىپتەن قاراۋعا دا باتىلى جەتپەدى. رومەش تە ءتىل قاتپادى. تەك قوش ايتىسار شاق تۋعاندا عانا ول وننودا-بابۋعا ءۇنسىز عانا تاعزىم ەتتى.
ەلۋ جەتىنشى تاراۋ
— ەرتەڭگى كۇنگە حەمدى اكەسىمەن دامگە شاقىرىپ ەدىم، — دەپ حەمونكوري كومولاعا سول كۇنى-اق ايتقان ەدى. — نەمەن سىيلايمىز، سونى جاقسىلاپ ويلان. قۇدانى جاقسىلاپ تويدىرىپ جىبەرۋ كەرەك، ءبۇل ۇيدەن قىزىم اشىعىپ قالادى-اۋ دەپ كۇدىكتەنەتىن بولماسىن. قاراعىم، بۇعان سەن نە دەمەكسىڭ؟ جاقسى اسپازشى ەكەنىڭدى بىلەم عوي. ۇياتقا قالدىرماسسىڭ. بالامنىڭ وسىنى جەگىم كەلەدىنىڭ بۇرىن ايتتى ما، ايتپادى ما، ەسىمدە جوق، — سوندا دا كەشەگى سەن دايىنداعان تاعامدى ماقتاۋعا سوز تاپتى. بۇگىن نەگە جۇدەۋسىڭ ءوزىڭ؟ اۋىرىپ قالعان جوقسىڭ با؟
— جوق، شەشە، دەنىم ساۋ، — دەپ كومولا ەرىكسىز ەزۋ تارتى. قايعىلى رەڭكىن جاسىرماق بولدى. كۇدىك العان حەمونكوري باسىن شايقادى.
— بىردەڭەگە شەرلەنىپ، رەنجىپ قالعاندايسىڭ. ونداي-ونداي بولا بەرەدى، نەسىنە قىسىلاسىڭ. ءوز قىزىمداي كورەم عوي، جاتسىنبا. نەلىكتەن رەنجىگەنىڭدى نەگە ايتپاسقا؟ الدە تۋعاندارىڭا بارىپ قايتقىڭ كەلە مە؟
- جوق، شەشەم! — دەپ كومولا تولقىپ كەتتى. — سىزگە قىزمەت ەتۋدەن باسقا ەشتەڭە دە تىلەمەيمىن.
ءبىراق حەمونكوري كومولا جاۋابىن ەستىمەگەن بولدى.
— بىرنەشە كۇن اعاڭ ۇيىنە بارىپ جاتىپ قايتساڭ قالاي بولادى؟ — دەپ حەمونكوري ءسوزىن جالعاي ءتۇستى. — ال سودان كەيىن قۇلقىڭ بولسا قايتىپ كەلەرسىڭ. بۇل ۇسىنىستان كومولا قاۋىپتەنىپ قالدى.
— شەشە! سىزبەن بىرگە تۇرعانىمدا دۇنيەدە ەشكىم دە كەرەك ەمەس ماعان! ەگەر دە الدىڭىزدا الدەنەگە كىنالى بولىپ قالسام، جازالاڭىزشى، ءبىراق قاسىڭىزدان ءبىر كۇنگە بولسا دا قۋا كورمەڭىز.
حەمونكوري قىزدىڭ بەگىنەن سيپادى.
— دۇنيەگە قايتا ءبىر كەلگەنىڭدە مەنىڭ شەشەم بولىپ جارالعانسىڭ دەيتىن سەبەبىم دە وسى عوي. ايتپەسە ءبىرىنشى كورىسكەن ساتتەن باستاپ ءبىر-بىرىمىزدى ۇناتىپ قالۋىمىز مۇمكىن ەمەس. ال ەندى جونەل، قىزىم، ەرتەرەك بارىپ جاتىپ ءۇيىقتا. بۇگىن ءبىر مينۋت تە دەمالعان جوقسىڭ عوي.
كومولا ءوز بولمەسىنە كەلىپ، ەسىكتى جاۋىپ الدى، شامدى بارىپ ءسوندىردى، سودان كەيىن ەدەنگە وتىردى. كوپ وتىردى، كوپ نارسەنى ويلادى. "تاعدىر مىقتاپ اداستىردى عوي مەنى، ول ماعان جات بولىپ كەتتى، مەن بايعۇس وعان جاقىنداي دا المايمىن. كەرەك بولسا ءتىپتى بارىنەن دە باس تارتۋعا ءتيىستىمىن. ەگەر اندا-ساندا وعان قىزمەت ەتەرلىكتەي مۇمكىندىك بولسا، بار قۋات-كۇشىمدى سوعان باعىشتاۋعا ءتيىستىمىن. بۇل پارىزىمدى وتەۋگە ءتاڭىرىم جاردەم ەتەر. مەن باقىتسىز جارالعان جانمىن عوي. سوندا دا وسى ءبىر بولماشى تۇرمىسىمنىڭ وزىنە دە ريزالىق ەتەيىن، قۋانا، كۇلە ءجۇرىپ اتقارايىن قىزمەتتى. ايتپەسە بۇدان دا ايىرىلىپ قالارمىن" دەپ ويلادى كومولا.
ول ۇزاق وتىرىپ، ءوزىنىڭ قازىرگى ءحالىن كوپ ويلادى، اقىرى ىشتەي جاڭا ءبىر شەشىم، توقتامعا قول قويدى. "ەرتەڭنەن باستاپ مەنىڭ جۇرەگىمدە قاسىرەتكە ورىن جوق، جۇزىمنەن قايعىنىڭ ءىزى وشەتىن بولادى. ورىندالماعان ارمانىمدى ويلاپ جىلامايىن. ءومىر باقي تەك سونىڭ قىزمەتشى، كۇڭى بولىپ وتەيىن. ومىردەن ودان باسقا ەشتەڭەنى دە قالامايمىن!"
كومولا جاتىپ ەدى، ءۇيىقتاي المادى، ۇزاقتى ءتۇن دوڭبەكشۋمەن بولدى. كوزى ءىلىنىپ بارا جاتسا، ءوز داۋسىنان شوشىپ ويانا بەردى:
— ومىردە ودان باسقا ەشتەڭەنى دە قالامايمىن!.. قىز تاڭ سارعايىپ كەلە جاتقاندا تاعى دا وياندى، بار كۇشىن جيىپ تاعى دا بىلاي دەپ قايتالادى:
— ءومىر باقي سەنىڭ قىزمەتشى-كۇڭىڭ بولامىن. ودان باسقا ەشتەڭەنى قالامايمىن!..
كومولا تەز جۋىنىپ كيىندى دە، نوليناكحانىڭ كابينەتىنە باردى. ءساريىنىڭ ەتەگىمەن ونداعى زاتتاردىڭ شاڭىن ءسۇرتتى، توسەنىشتى سىلكىپ قايتا سالدى، سودان كەيىن كيەلى گانگ وزەنىنە شومىلۋعا جونەلەدى. ال، حەمونكوري بولسا ءبۇل كەزدە بالاسىنىڭ تىلەگىن ورىنداپ سۋعا بارىپ، تاڭعى دارەت الىپ شومىلۋدان تىيىلعان بولاتىن. مىنە ەندى تاڭعى سالقىن شاقتا كومولانى وزەنگە ۋمەش باستاپ اپاراتىن بولدى. كومولا قايتىپ ورالعان سوڭ، حەمونكوريگە شاتتانا كىرىپ، كوڭىلدى تۇردە سالەمدەستى.
قارت ايەل ەندى عانا وزەنگە بارماقشى بولىپ جاتىر ەكەن.
— ەرتە كەتىپ قالعانىڭ نە، توسا تۇرىپ مەنىمەن بىرگە بارۋعا بولاتىن ەدى توي، — دەدى حەمونكوري. كومولا اقتالا سويلەدى:
— بۇگىن جۇمىس تىم كوپ قوي، شەشە. كەشەگى اكەلگەن كوكونىستەردى تازالاۋىم كەرەك، تاعى دا ول-پۇل ساتىپ الۋ ءۇشىن ۋمەشتى بازارعا جۇمساماقپىن.
— سەن ءبارىن دە الدىن الا ويلاستىرىپ قويىپسىڭ، قارتام. قۇدانىڭ كەلۋىنە ءبارى دە دايىن بولادى ەندى.
وسى كەزدە بولمەگە نوليناكحا كەلىپ كىردى. كومولا ءالى دە كەبە قويماعان باسىنا جامىلتقىسىن ءتۇسىردى دە شىعىپ كەتتى.
— ما، وزەنگە بارايىن دەپ جاتىرسىڭ عوي دەيمىن. بىرنەشە كۇن ايالداي تۇرگانىڭ ءجون بولار، — دەدى نوليناكحا.
— ءوزىڭنىڭ دارىگەر ەكەنىندى ۇمىتشى، نولين. گانگقا شومىلماعان ادام ولمەيدى ەمەس قوي، — دەپ قارسىلىق كورسەتتى حەمونكوري. — كەتەيىن دەپ جاتىرسىڭ عوي تەگى؟ ەرتەرەك كەلەتىن بول...
— نە ءۇشىن، ما؟
— بۇگىن وننودا-بابۋ كەلىپ، ساعان وڭ باتاسىن بەرەتىنىن ايتۋعا ۇمىتىپ كەتىپپىن.
— باتاسىن بەرمەك؟ — دەپ تاڭىرقادى نوليناكحا. — مۇنداي دۋماننىڭ كەرەگى نە؟ ونى مەن كۇندە كورىپ جۇرگەن جوقپىن با؟
— كەشە مەن حەمنولينيگە بىلەزىك سىيلادىم، وڭ باتامدى بەردىم، ال وننودا-بابۋ نەگە بۇيتە المايدى؟ قىسقاسى كەشىكپە. ولار تۇسكى تاماققا كەلەدى.
اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى. حەمونكوري شومىلام دەپ وزەنگە كەتتى، ال ۇلكەن وي باسقان نوليناكحا باسىن تومەن سالىپ قالاعا جونەلدى.
ەلۋ سەگىزىنشى تاراۋ
رومەشتى كورىپ جۇگىرە جونەلگەن حەمنوليني ءوز بولمەسىنە بارىپ كىردى دە، ەسىكتى جاۋىپ الدى. سودان كەيىن توسەگىنە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. كوپ ۋاقىت ءوتتى، حەمنولينيدىڭ كوڭىلى ورنىعا دا باستادى. سول شاقتا ول ءوز قىلىعى ءۇشىن قاتتى ۇيالدى دا.
"نە سەبەپتەن مەن رومەش-بابۋدى بىلايشا قىسىلماي-اق، ەركىن كەزدەستىرمەدىم؟ سونشاما ۇيات قىلىققا ەرىكسىز بارۋىما نە سەبەپ بولدى؟
وزىمە-وزىم سەنبەۋىم كەرەك پە سوندا؟ جوق، بۇلاي تولقي بەرۋىم ءجون ەمەس"، — دەپ بەكىندى قىز.
حەمنوليني ەركىن تۇرەگەلدى دە بولمەدەن شىقتى.
"بۇل جولى قاشقالاقتاماسپىن! ءوزىمدى-وزىم ۇستاي بىلەيىن"، — دەدى ول باقشاعا بەتتەي بەرىپ. رومەشپەن قايتا كەزدەسپەك ويى بار. سودان كەيىن الدە بىردەمەنى ەسىنە الدى دا، بولمەسىنە قايتىپ باردى. قوبديشانى اشتى، نوليناكحانىڭ اناسى سىيلاعان بىلەزىكتى قولىنا سالدى. بولاشاق تارتىسقا وسىلاي قارۋلانعان حەم باسىن كوتەرە ۇستاپ باقشاعا قايتا شىقتى.
— حەم، قايدا بارماقسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ونى كورگەن وننودا-بابۋ.
— رومەش-بابۋ مەن دادام قايدا؟
— ولار كەتىپ قالدى.
ودان ءارى ءوزىن-وزى سىناۋدىڭ قاجەتى بولماي قالعانىن بىلگەن قىزدىڭ ارقاسى كەڭىپ قالدى.
— ءقازىر... — دەي بەردى وننودا-بابۋ.
— يە، نە، اكە... مەن ءقازىر-اق دايىن بولامىن، — دەپ قىزى ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ۇزاق شومىلىپ جاتپايمىن، ەكيپاجدى شاقىرا بەرسەڭ دە بولادى.
حەمونكوريدىڭ ۇيىنە بارۋ جايىنداعى حەمنولينيدىڭ بۇل ىنتالىعى ونىڭ داعدىلى قىلىعى ەمەس ەدى. وننودا-بابۋعا كۇتپەگەن جاساندى بىردەمە سياقتى بولىپ كورىندى. ول قىزىنىڭ ءحالىن ويلاپ تاعى دا مازاسىزدانىپ قالدى.
حەمنوليني اسىعا شومىلىپ، كيىندى دە اكەسىنە كەلدى.
— ەكيپاج كەلگەن جوق پا؟ — دەپ سۇرادى اكەسىنەن.
— جوق ءالى.
ەكيپاجدىڭ كەلۋىن كۇتكەن حەمنوليني باقشاعا شىقتى دا، ساياجولمەن ولاي-بىلاي جۇرە باستادى. ال وننودا-بابۋ بولسا، شيپانعا بارىپ وتىردى، شىدامسىز ءبىر كۇيگە تۇسكەندەي شاشىن سيپالاي بەردى.
ساعات ەرتەڭگى ون جارىمدا ولاردىڭ ەكەۋى دە نوليناكحانىڭ ۇيىندە وتىردى. دارىگەردىڭ ءوزى ءالى ورالا قويعان جوق ەكەن. ءقادىرلى قوناقتاردىڭ كوڭىلىن حەمونكوريدىڭ ءوزى اۋلاۋعا تۋرا كەلدى.
ول وننودا-بابۋدىڭ حال-جايىن، وتباسى جايىن سۇراي وتىردى.
اندا-ساندا كوز قيىعىن حەمنولينيگە دە سالىپ قويادى. نە سەبەپتى قىز رەڭكىنەن قۋانىش نىشانى سەزىلمەيدى؟ ۇلەسىنە مىناداي باقىت تيگەندە ونىڭ ءجۇزى اتىپ كەلە جاتقان تاڭداي قۇلپىرىپ كەتۋگە ءتيىستى عوي. ال حەمنولينيدىڭ جۇزىندە كەرىسىنشە قايعى نىشانى سەزىلەردەي ەدى. بۇل جاعداي حەمونكوريدىڭ جانىنا تىم اۋىر ءتيدى.
"نوليناكحانىڭ كوڭىلى كەتكەن قىزدىڭ قايسىسى بولسا دا مۇنداي رەتتە قۋانىشتان ماسايراپ وتىرعان بولار ەدى. ال مىناۋ ءبىلىمىم بار دەپ كىسىمسىنە قالعان بولسا كەرەك. ءوزىن ودان جوعارى ۇستايتىن بولعانى عوي. ايتپەسە، ويلى دا سالعىرت كەيپىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ — دەپ تولعاندى حەمونكوري. — كىنا وزىمنەن. قارتايعان شاعىمدا شىدامسىز بولىپ كەتتىم. ايتقانىمدى بىردەن ورىنداتپاي-اق، ايالداي تۇرۋىما بولاتىن ەدى! انىق-قانىعىن بىلمەي جاتىپ، نولينگە جىرىندى بولىپ، مىنەز-قىلىعى قالىپتاسىپ قالعان قىزدى الىپ بەرمەك بولدىم! راس، تولعانىپ جاتاتىن ۋاقىتىم دا جوق.
بۇل دۇنيەلىك ءىسىمنىڭ ءبارىن تەزىرەك جايعاستىرىپ، ورالماس ساپارعا اتتانۋدى ويلاستىرۋىم كەرەك قوي".
وننودا-بابۋمەن اڭگىمە ۇستىندە ونى وسى ءبىر ويلار مازالاپ، الا كوڭىل ەتە بەردى.
— تويعا اسىقپاساق تا بولادى عوي دەيمىن، — دەدى ول — بالالارىمىزدىڭ ءتىسى شىققان. مۇنىڭ ءبارىن وزدەرى دە شەشە الادى. اسىقتىرماۋعا ءتيىسپىز. حەمنىڭ بۇل ىسكە قالاي قارايتىنىن بىلمەيمىن. ال نولين بولسا، ءالى دە ءپىسىرىپ، مەڭگەرىپ بولعان جوق.
ونىڭ بۇل سوزدەرى ەڭ الدىمەن حەمنولينيگە ارنالعان ەدى. ويتكەنى ول الدا تۇرعان تويعا سونشاما ءىلتيپات قۋانىش كورسەتىپ وتىرماعانداي. وسى رەتتە حەم مەن اكەسى بۇل قۇدالىققا نوليناكحانىڭ ەسى شىعا قۋانىپ ءجۇر ەكەن دەپ ويلاپ قالماسىن دەگەن نيەت بولدى حەمونكوريدە.
وسىندا قوناققا كەلەردە حەمنوليني ءوزىن قۋانىشتى، سەرگەك ۇستاۋعا بار كۇشىن سالىپ باعىپ ەدى. مىنە ەندى كەرىسىنشە شىقتى. ءبىر ءسات كوڭىلدەنگەن بولادى دا سودان كەيىن تاعى دا جابىعىپ، بۇيىعىپ قالادى. حەمونكوريدىڭ ۇيىنە كەلگەن سوڭ ونى عالامات ءبىر سەزىم كۇدىك بيلەپ الدى. وسى ۇيدەن باستالار ءوز بولاشاعى تاۋسىلماس ءبىر ازاپ مەحنات سياقتى بولىپ كەتتى.
ۇلكەندەر بىر-بىرىنە ءازىل ايتىپ، قۇرمەت كورسەتىپ وتىردى. ال حەمنوليني ءوز كۇشىنە دەگەن سەنىمسىزدىكپەن الىستى. جانىن اۋىرتقان دا وسى بولدى. حەمونكوري تويدى كەيىنگە قالدىرۋ جايىن اڭگىمەلەگەندە قىزدىڭ ىشكى دۇنيەسىندە بىر-بىرىنە قايشى ەكى سەزىم ايقاسىپ كەتتى. ءبىر جاعىنان، ول ەگەر كۇيەۋگە تەزىرەك شىقسا، وسى ءبىر ازاپتى اۋىتقۋلار مەن كۇدىكتەن تەزىرەك ارىلاتىن سياقتى كورىندى. ءسويتىپ تويدىڭ تەزىرەك وتكەنى دۇرىس. ەكىنشى جاعىنان، تويدى كەيىنگە قالدىرايىق دەگەندە حەمنىڭ اۋىر ءبىر جۇگى تۇسكەندەي جەڭىلىپ قالدى.
قىز بۇعان قالاي قارار ەكەن دەگەن ەسەبى بار حەمونكوري حەمنولينيدەن كوزىن الماپ ەدى. ءبىراق ونىڭ جۇزىنەن تىنىش ءبىر قالىپتى بايقاپ، نازالانىڭقىراپ كەتتى. "مەن ءنوليندى تىم ارزان ساناعان ەكەنمىن" دەپ ويلادى. جانە نوليناكحا كەشىككەن سايىن قۋانىش ەتە بەردى.
— نوليننەن باسقا بىرەۋ بولسا وسىلاي ەتەر مە ەدى! — دەدى حەمونكوري حەمنولينيگە قاراپ وتىرىپ. — سەندەردىڭ كەلەتىندەرىڭدى بىلسە دە، كەشىگىپ جاتقانىن كورمەيسىڭ بە؟
جۇمىستى ەرتە تىندىرۋىنا دا بولاتىن ەدى. ال مەنىڭ باسىم اۋىرا قالسا، ءبارىن دە تاستايدى. قاسىمنان شىقپايدى. ءتىپتى بۇل وزىنە شىعىن بولسا دا سولاي ەتەدى.
سودان كەيىن حەمونكوري دوم دايىن بولدى ما ەكەن ءبىلىپ كەلەيىن دەپ شىعىپ كەتتى.
ول حەمنولينيدى كومولامەن بىرگە قالدىرىپ وننودا-بابۋمەن وڭاشا سويلەسپەكشى ەدى.
Ac ۇيگە كەلگەن سوڭ، ءدامنىڭ دايىن، بۇقتىرۋلى تۇرعانىن كوردى. كومولا بولسا ءبىر بۇرىشتا وتىر. وزىمەن-وزى بولىپ تەرەڭ ءبىر ويعا شومىپ قالعان. وقىستان كەلگەن حەمونكوريدى كورىپ شوشىپ كەتتى، اسىپ-ساسىپ قالدى، تەز ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— حاريداسي، تاماق پىسىرۋدەن باسقانى ۇمىتىپسىڭ عوي، — دەدى حەمونكوري.
— ءبارى دە دايىن بولدى، شەشە، — دەپ جاۋاپ بەردى كومولا.
— ولاي بولسا مۇندا نەعىپ جالعىز وتىرسىڭ؟ وننودا-بابۋ قارتايعان ادام، ۇيالاتىن ەشتەڭە دە جوق. حەمدى ءوز بولمەڭە شاقىرىپ ال دا اڭگىمەلەس. مەن سياقتى كەمپىردىڭ ءسوزىن تىڭداتىپ زەرىكتىرىپ قايتەسىڭ.
حەمونكوري حەمنولينيگە نارازى بولىپ رەنجىپ قالسا، كومولانى سونشا ەركەلەتە سويلەدى.
"نە جايىندا سويلەسپەكپىن؟ — دەپ ۇرەيلەنە سۇرادى كومولا، — ول بولسا، ءبىلىمدى قىز، ال مەن ەشتەڭەنى دە بىلمەيمىن.
— بالسىنبەي-اق قويسىن! — دەپ حەمونكوري داۋىستاپ جىبەردى. — قىزىم، سەن ەشكىمنەن دە كەم ەمەسسىڭ. حەم ءوزىنىڭ بىلىمدىلىگىن ماقتان ەتە بەرسىن، ال سەن سياقتى سۇيكىمدى قىزدار كەزدەسە بەرمەيدى. كىتاپ وقىعان قىزدىڭ ءبارى دە وقىمىستى بولا الادى، ءبىراق كوركى مەنەن اسىپ كەتە المايدى. ءجۇر، حاريداسي! ايتپاقشى، كيىمىڭ ۇناسپايدى ەكەن. كەل، مەن سەنى كيىندىرىپ شىعارايىن.
حەمونكوري تاكاپپار حەمنولينيدىڭ نامىسىنا تيمەيۋ بولىپ، بار ىنتاسىن سالىپ باقتى. كومولانى ادەمى كيىندىرىپ مەنمەنسىپ مۇرنىن ءشۇيىرىپ وتىرعان حەمنولينيدىڭ قاتارىنا اپارماق، ءسويتىپ مىنا ءبىر قاراپايىم سۇلۋ قىزدى بەتكە ۇستاپ، ءبىرجولا باسىپ تاستاماق بولدى. ول ءتىپتى كومولانىڭ قارسىلىعىن دا تىڭدامادى، سونشا ءبىر تالعام شەبەرلىگىن قولدانىپ اشىق كوك جىبەك ءساريدى اكەپ كيگىزدى دە، شاشىن سانمەن تاراپ بەردى. سودان كەيىن قىزدىڭ ول جاعىنان ءبىر، بۇل جاعىنان ءبىر شىعىپ كورە باستادى. ءوز ىسىنە دە رازى، قىز سۇلۋلىعىنا دا تابىنعانداي، سونداي ءبىر سەزىم ۇستىندە كومولانىڭ ماڭدايىنان دا ءسۇيىپ الدى.
— قانداي سۇلۋسىڭ، ءتىپتى، رادجانىڭ جارى بولۋعا دا جارايسىڭ!
— شەشە، ولار وڭاشا وتىرىپ قالدى عوي! — دەپ كومولا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ونسىز دا ءبىز كوپ كۇتتىردىك قوي قوناقتاردى.
— مەيلى، وتىرا بەرسىن! مەن سەنى كيىندىرىپ بولماي بۇل جەردەن تىرپ ەتپەيمىن.
اقىرى ءوزى دە كيىنىپ دايىن بولدى.
— ال، قاراعىم، ءجۇر ەندى! ءجۇر! ەڭ باستىسى قىسىلىپ، قىمتىرىلما، — دەپ حەمونكوري، — سەنى كورگەندە كوللەدجدە وقىعان سۇلۋلاردىڭ ءبارى دە جۇرەكسىنىپ باسىلىپ قادادى! ولاردىڭ الدىندا باسىڭدى يمە.
حەمونكوري كومولانى قوناقتار وتىرعان بولمەگە زورلاپ كىرگىزدى. بايقاپ قاراسا، نوليناكحا كەلىپ قالىپتى، جايلاسىپ اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. كومولا شىعىپ كەتكىسى كەلىپ ەدى، حەمونكوري قاقپالاپ جىبەرمەدى.
— ۇيالما، جانىم، بۇلاردىڭ ءبارى دە ءوز ادامدارىمىز.
قارت ايەل كومولانىڭ سۇلۋلىعىن دا، كيىمىن دە ماقتانىش ەتەدى. ونىڭ بار نيەتى جۇرتتى تاڭقالدىرۋ ەدى.
حەمنوليني مۇنىڭ بالاسىن مەنسىنبەدى عوي، سوعان حەمونكوريدىڭ اپالىق ماقتانىشى جاسىپ قالعانداي ەدى، سول سەبەپتى ول قىساستىق ويلاپ نوليناكحانىڭ كوزىنشە بولاشاق كەلىنىن جابىرلەپ تاستاعىسى كەلدى. شىنىندا دا كومولانىڭ سۇلۋلىعى جۇرتتىڭ ءبارىن دە قايران قالدىردى. حەمنوليني ءبۇل قىزبەن ەڭ العاش كەزدەسكەندە ول قاراپايىم عانا كيىنگەن بولاتىن جانە قاتتى ۇيالىپ، قاعا بەرىستە ەلەۋسىز قالۋعا تىرىسقان ەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇعان مون بەرىپ قاراۋعا ءحسمنولينيدىڭ ۋاقىتى دا بولماعان ەدى. ال، بۇگىن كومولانىڭ مىنا كوركى قايران ەتتى. حەمنوليني تۇرەگەلدى. سودان كەيىن قىمسىنىپ، ۇيالىپ تۇرعان كومولانى قاسىنا وتىرعىزدى.
حەمونكوري ماسايراپ، شالقىپ كەتتى. كومولا — ءتاڭىردىڭ ءوزى ءسۇيىپ جاراتقان سۇلۋ جانى. وتىرعانداردىڭ ءبارى دە سول پىكىرگە كەلىسەتىنىنە ول كامىل سەنەدى.
— ءوز بولمەڭە بارىپ حەممەن سويلەسە تۇرۋىڭا بولادى، — دەپ ۇسىنىس جاسادى حەمونكوري. — تاماقتى ءوزىم-اق بەرەيىن.
كومولا تولقىپ كەتتى. تاياۋ كۇندە وسى ءۇيدىڭ يەسى بولىپ، نوليناكحانىڭ جارى بولىپ كەلەتىن حەمنولينيدىڭ وزىنە قالاي قارايتىنىن بىلگىسى كەلەدى. ونىڭ قانداي ىقىلاس قاتىناستا بولاتىنى بۇعان قالاي بولسا، سولاي قارايتىن جاي عانا نارسە ەمەس. شىنداپ كەلگەندە بۇل ءۇيدىڭ يەسى كومولا بولۋعا ءتيىستى ەدى، ءبىراق مۇنى مويىنداعىسى دا كەلمەيدى ونىڭ. قىزعانىش ەتۋدى دە ويلامايدى. ءوزى ءۇشىن كومولا ەشتەڭەنى دە تالاپ ەتپەكشى ەمەس.
— جايىڭدى شەشەم ايتقان ەدى ماعان، — دەپ حەمنوليني وعان جىلى مەيرىمدى جۇزبەن قارادى. — قاتتى ايايمىن سەنى. ەندى مەنى ءوزىڭنىڭ تۋعان اپانداي كور. ءاپا-سىڭلىڭ بار ما ەدى؟
— نەمەرە بولماسا، بىرگە تۋعان ەشكىمىم دە جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى كومولا. حەمنوليني داۋىسىنداعى دوستىق پەن مەيىرىمدىلىكتى باعىپ سەرگىپ تە قالدى.
مەنىڭ دە ءاپا-سىڭلىم جوق، — دەدى حەمنوليني. — شەشەم ءتىپتى كىشكەنتاي كۇنىمدە دۇنيە سالىپتى. قۋانىش پەن قايعى ۇستىندە اپا، ءسىڭلىم بولسايشى دەپ قانشاما ارمان ەتپەدىم. جاس كۇنىمنەن باسىما تۇسكەن قايعى-قاسىرەتكە ىشتەي تىنىپ، ءتوزىپ ءجۇرۋشى ەدىم، بۇل ءبىر داعدىعا اينالىپ كەتكەن جاي، ەشكىممەن دە اشىق، جاقىن كەلىپ سويلەسە المايمىن. سوعان قاراپ جۇرتتىڭ ءبارى مەنى تاكاپپار قىز دەپ سانايدى. ال، جانىم، مەن تۋرالى سەن ولاي ويلاما! ۇندەمەۋگە، ىشتەن تىنىپ جۇرە بەرۋگە ۇيرەنگەن جانمىن مەن.
قىسىلىپ وتىرعان كومولا اشىلا باستادى.
— ديدي، سەن مەنى جاقسى كورەسىڭ بە؟ قانداي اقىماق ەكەنىمدى ءالى بىلمەيسىڭ عوي، — دەپ سۇرادى ول حەمنوليني ەزۋ تارتتى:
— جاقىن كەلىپ، بىلىسە باستاعانىڭدا مەنىڭ دە اقىماق ەكەنىمدى تۇسىنەسىڭ. كىتاپتان بىلگەن از عانا نارسەلەر بولماسا، ەشتەڭەنى بىلمەيمىن. وسى ۇيگە كەلگەن سوڭ، مەنى قالدىرىپ كەتە كورمە. ءۇي ىشىندەگى شارۋاشىلىقتىڭ ءبارى ماعان جۇكتەلەدى دەگەندى ويلاسام، جانىم تۇرشىگىپ كەتەدى.
— ونىڭ ءبارىن ماعان-اق بەر! — دەپ كومولا جاس بالاشا سەنگىشتىكپەن ايتتى. — كىشكەنتاي كۇنىمنەن-اق شارۋاشىلىقپەن اينالىسىپ كەلەمىن. ول ماعان جات نارسە ەمەس. ءبىز ءاپالى-سىڭلىلى ادامدارداي ءۇي شارۋاشىلىعىن بىرگە اتقاراتىن بولامىز. سەن ونىڭ باقىتىن ويلايسىڭ، ال مەن ەكەۋىڭە قىزمەت ەتەمىن.
— مىنە، دۇپ-دۇرىس، جانىم، — دەدى حەم. — سەن ءوز كۇيەۋىڭدى جاقسىلاپ كورمەگەن دە سياقتىسىڭ عوي دەيمىن؟ قانداي ەكەنى ەسىڭدە جوق پا؟
كومولا تۋرا جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتتى.
— ديدي، مەن ونى ەسىمە الامىن دەپ ويلاماعان ەدىم. ءبىراق اعايىمنىڭ ۇيىنە اۋىسىپ كەلگەننەن كەيىن، ءوزىمنىڭ نەمەرە اپام شويلامەن دوستاسىپ كەتكەن ەدىم. جانە ونىڭ ءوز كۇيەۋىن سونشالىقتى بەرىلە سۇيەتىنىنە كوزىم جەتتى. مەن سوندا تانا ءوز پارىزىمدى تۇسىنگەن ەدىم.
مۇنى ساعان جەتكىزىپ ايتۋ دا قيىن... ءبىراق ناناسىڭ با، كۇيەۋىمدى انىقتاپ كورمەسەم دە، شىنداپ ءسۇيۋدى ۇيرەندىم. ءتاڭىرىم ماعان تىم مەيىرىمدى ەكەن. ءقازىر كوڭىلىمدە كۇيەۋىمنىڭ بەينەسى ايقىن ورناپ قالعان. ول مەنى ايەلىم دەپ قاراماي-اق قويسىن، سوندا دا ماڭگى-باقي وزىممەن بىرگە بولماق.
كومولا سوزىندە شىن عاشىق جارعا دەگەن جالىندى ماحاببات سەزىلەردەي ەدى. سوعان حەمنوليني قاتتى اسەرلەنىپ قالدى، مەيىرلەنە ءتۇستى. از-كەم ءۇنسىز وتىرعاننان كەيىن ول بىلاي دەدى:
- مەن سەنى تۇسىنەمىن. وسى سەزىمدەرىڭنىڭ ءبارى انىق وزىڭە ءتان نور. ال وزىمشىلدىكپەن، پايداكۇنەمدىكپەن كەلگەننىڭ ءبارى ۇزاققا بارمايدى.
حەمنوليني ايتقان ءبۇل سوزدەردىڭ ءمان-ماعىناسىن كومولا ءتۇسىندى مە، جوق پا، ايتۋ قيىن. ءبىراز ۋاقىت حەمنولينيگە قاراپ وتىردى، سودان كەيىن بىلاي دەدى:
— مەن ءوزىمدى قايعى تەڭىزىنە باتىرعىم كەلمەيدى، سول سەبەپتى باقىتتىمىن دا. العانىمنىڭ ءبارى — ەڭبەگىمنىڭ جەمىسى.
حەمنوليني كومولانىڭ قولىن الدى.
— مەنىڭ ۇستازىم بىلاي دەيتىن ەدى:
"ەگەر دە جوعالتقانىڭ مەن تاپقانىڭ استاسىپ ءبىر زاتقا اينالىپ كەتەتىن بولسا، وزىڭە ءتان نارسە سول بولماق"، شىنىمدى ايتايىنشى، ءسىڭلىم، ەگەر دە سەن سياقتى باس پايدامنان باز كەشە السام، شىن باقىتتى بولار، ەدىم.
حەمنولينيدىڭ وسى ءبىر سوزىنە كومولا تاڭىرقاپ قالدى.
— ديدي، نە بۇلاي دەيسىڭ؟ — دەدى ول. — سەنىڭ باعاڭ زور، سول سەبەپتى ەشبىر جايدا كەمشىلىگىڭ دە بولمايدى.
— و، ءوز ۇلەسىمە تيەتىنگە قولىم جەتسە، سوعان دا قۋانعان بولار ەدىم، — دەپ داۋىستاپ جىبەردى حەمنوليني. — ال، ارتىققا قول سوزۋ مەن ءۇشىن ءارى قايعى دا، ءارى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى كەرەك ەتەدى. ارينە، ءسوزىم ساعان وعاش تا كورىنەر، ءتىپتى وزىمە-وزىم دە قايران قالاتىن ساتتەرىم بولادى. مۇمكىن وسىنداي ءبىر مىنەز، قىلىقتى ءتاڭىرىم ءوزى سىيلاعان شىعار. بۇگىن جۇرەگىمدى ءزىل باسقانداي ەدى، سەنىمەن اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن، ازداپ شەرىم تارقاعان سياقتى، ءوزىمدى ەركىن سەزىنەتىندەيمىن. اشىق سويلەسكەنىم دە سودان. باسىمدا مۇنداي حال بولىپ كىرگەن دە ەمەس ەدى. نە كەرەمەت جاسادىڭ ماعان، ءسىڭىلىم؟
ەلۋ توعىزىنشى تاراۋ
حەمنوليني ۇيىنە قايتىپ ورالسا، قوناق ۇيدەگى ۇستەل ۇستىندە وزىنە ارنالعان ءبىر قالىڭ حات جاتىر ەكەن، رومەشتىڭ حاتى ەكەنىن ول بىردەن تانىدى. جۇرەگى تۋلاي سوعىپ كەتتى. بولمەسىنە كىرىپ، ەسىكتى جاۋىپ الدى دا وقي باستادى.
رومەش كومولامەن ارادا بولعان جاعدايدى اشىق جازعان ەكەن. قورىتىندىسىندا بىلاي دەپتى:
"ءتاڭىرىم تابىستىرعان دوستىق ءجىبىن جاعداي ءۇزدى. سەن ەندى باسقانى ءسۇيدىڭ. ول ءۇشىن جازعىرمايمىن دا. سەن دە مەنى ايىپتاما. شىنداپ كەلسە، كومولا مەنىڭ ءبىر كۇن دە ايەلىم بولعان ەمەس. سوندا دا جاسىرۋعا ارىم بارمايدى، ۋاقىت وزعان سايىن ول مەنى وزىنە تارتا بەردى، تارتا بەردى. سودان ەندى ارىلىپ بولعان-بولماعانىمدى دا انىق بىلمەيمىن. ەگەر دە مەنى جۇرتىڭا تاستاپ كەتپەسەڭ، ءوز ماحابباتىڭنان تىرەك تاپقان، تىنىشتالعان بولار ەدىم. سونداي ءبىر ۇمىت-تىلەكپەن جارالى جانىمدى الىپ كەلگەن ەدىم بۇگىن ساعان. قاشقاقتاي بەرگەنىڭدى كوردىم، شەكسىز جەك كورەتىنىڭدى تانىدىم. قولىڭدى بىرەۋگە بەرۋگە كونگەنىڭدى ەستي سالىسىمەن جان دۇنيەمدە بۇرىنعى كۇدىكتەر قايتا ويانىپ كەتتى. كومولانى ۇمىتا المايتىنىما كوزىم جەتتى! ءبىراق قالاي ەتكەن كۇندە دە وزىمنەن باسقا ەشكىم دە زارىقپاسىن، قاسىرەت شەكپەسىن. ال مەن نەگە ازاپ شەگۋگە ءتيىستىمىن؟ ومىرىمە ۇلكەن ماعىنا اكەلگەن ەكى ناركەس قىزدى ۇمىتا المايمىن. اسىل سەزىممەن، قادىرمەن تۇتىپ ويلايتىن بولامىن. بۇگىن تاڭەرتەڭگى جالت ەتىپ كورىنە ءتۇسىپ، جوق بولعانىڭ قاتتى تەبىرەنتىپ جىبەردى. ۇيگە قايتىپ ورالعان بەتتە دۇنيەدە مەنەن باقىتسىز جان جوق ەكەن عوي دەپ ويلادىم. ال ءقازىر ولاي دەگىم كەلمەيدى. قۋانىشتى تۇردە سابىرمەن عانا قوش ايتىسپاقپىن سەنىمەن. كەشىرۋىڭدى وتىنەمىن. سەن ەكەۋىڭنىڭ ارقاڭدا وسى ءبىر ايىرىلىسۋ شاعىندا ءتاڭىرىنىڭ مەيىرىمى تۇسكەن بولسا كەرەك، وكىنىش، قايعىم جوق ءتىپتى. باقىتتى بول! دەگەنىڭە جەت! جيىركەنىپ كەتپە مەنەن، وعان دالەلىڭ دە جوق".
حاتتى وقىپ بولعان سوڭ حەمنوليني اكەسىنە تارتتى. وننودا-بابۋ كرەسلودا كىتاپ وقىپ وتىر ەكەن.
— سىرقاتتانىپ قالعان جوقسىڭ با، حەم؟ — دەپ سۇرادى قىزىنىڭ تۇسىنەن شوشىپ كەتكەن ول
— جوق، ساۋمىن، — دەپ حەمنوليني قىسقا عانا جاۋاپ بەردى. — رومەش-بابۋدان حات الدىم. وقى دا، قايتىپ بەر وزىمە.
حەم حاتتى اكەسىنە ۇسىندى دا شىعىپ كەتتى. وننودا-بابۋ كوزىلدىرىگىن كيدى دە، رومەشتىڭ حاتىن بىرنەشە رەت وقىپ شىقتى. سودان كەيىن قىزىنا بەرىپ جىبەردى دە، تەرەڭ ويلانىپ قالدى. اقىرى مىناداي قورىتىندىعا كەلدى:
"مۇمكىن ءىستىڭ بەتى جاڭا وڭعارىلعان بولار. كۇيەۋ ەسەپتى نوليناكحا رومەشتەن گورى سالماعى باسىم، ۇناسىمدى عوي. رومەشتىڭ كەتىپ قالام دەگەن توقتامعا كەلگەنى جاقسى بولعان". ونىڭ ءبۇل ويىن نوليناكحانىڭ كەلگەنى ءۇزىپ جىبەردى. ولاردىڭ حوش ايتىسقانى جاڭا عانا ەدى. نوليناكحا كۇتپەگەن جەردەن كەلگەن سوڭ وننودا-بابۋ ەلەڭدەپ قالدى.
"نوليناكحا حەمدى قاتتى ءسۇيىپ قالعان بولسا كەرەك" — دەپ ويلادى دا، مىرس ەتتى.
ول ءوزىنىڭ قالاي كەتىپ قالارىن، جاستاردى قالاي وڭاشا قالدىرارىن ويلاپ وتىرعاندا نوليناكحا سوز باستاپ كەتتى.
— ءوزىڭىز بىلەتىندەي، قىزىڭىزبەن قوسىلۋدى قاراستىرىپ ءجۇرمىز عوي. سودان بۇرىن سىزبەن سويلەسىپ الايىن دەپ ەدىم.
— وتە جاقسى! قۇلاعىم سەندە، — دەدى وننودا-بابۋ.
— ءبىر ۋاقىتتا مەنىڭ نەكەلى بولعانىمدى ءسىز بىلەسىز عوي.
— بىلەمىن، دەگەنمەن...
— ونىڭىزدى ەستىمەگەن ەدىم! بۇلاي بولسا، ايەلىمدى ءولدى دەپ سانايسىز عوي... ءبىراق ولمەدى دەپ تە ويلاۋعا بولادى. مەن ءوزىم ءتىرى دەپ سانايمىن.
— لايىم وسىلاي بولسىن دەپ تىلەيمىن تاڭىردەن، — دەپ وننودا-بابۋ كوتەرىلە سويلەدى. سودان كەيىن قىزىن شاقىردى، — حە، حەم!
— نە بوپ قالدى، اكە؟ — دەپ سۇرادى بولمەگە كىرە بەرگەن حەمنوليني.
— الگى ساعان رومەش جازعان حاتتىڭ ءبىر ءبولىمىن...
— نوليناكحا-بابۋ ونىمەن تۇگەلدەي تانىسۋعا ءتيىستى، — دەپ حەمنوليني حاتتى بەردى دە قايتا شىعىپ كەتتى.
نوليناكحا حاتتى وقىپ شىقتى، ءتىپتى ءۇن قاتا الماي قالدى.
— مۇنداي قايعىلى وقيعا تىم سيرەك بولادى عوي، — دەپ تىنىشتىقتى وننودا-بابۋ بۇزدى. — ارينە، ءبۇل حات جانىڭىزدى اۋىرتقان دا بولار. ال جاسىرعان بولساق، ادالدىققا جاتپاس تا ەدى.
نوليناكحادا ءالى ءۇن جوق. از-كەم ۋاقىتتان كەيىن تۇرەگەلدى دە حوش ايتىستى. وننودا-بابۋ ۇيىنەن شىعىپ بارا جاتىپ، سولتۇستىك جاق شيپاننان حەمنولينيدى كوزى شالىپ قالدى. قىز قوزعالماستان، تىنىش ءبىر قالىپتا تۇر، سىرتى ءبۇتىن بولعانمەن ءىشى ءتۇتىن ەدى، ونىڭ! نە ويلاپ تۇرعانىن اڭعارۋ دا قيىن. ءبىر ساتتە نوليناكحانىڭ كومەك كەرەك ەمەس پە دەپ سۇراعىسى كەلدى، ءبىراق باتىلى بارمادى. يە، مۇنداي ساۋالعا ول جاۋاپ بەرە دە قويار ما ەدى؟
"جۇباندىراتىنداي نە كۇش بار ونى؟ كەيدە ادامداردىڭ اراسىندا وتە المايتىن كەدەرگىلەر دە تۇرىپ قالادى. ادام جانى تىرەك، تايانىشى جوق قانشالىقتى جالعىز دەسەڭشى!" دەپ ويلادى ول
نوليناكحا ەكيپاجىنا بەت الىپ بارا جاتقان بويدا، حەمنوليني تۇرعان شيپانعا جاناسا ءوتۋدى ويلاپ، ادەيى بۇرىلا ءجۇردى. حەمنوليني ءتىل كاتار، دىبىس بەرەر دەپ كۇتىپ ەدى، ءبىراق جاقىنداپ كەلگەندە قىزدىڭ كەتىپ قالعانىن كوردى.
"باسقا ادام جۇرەگىنىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ قانداي قيىن. ادام قاتىناسى دەگەن كۇردەلى دە شىتىرمان-اۋ" — دەپ نوليناكحا مۇڭايا كۇرسىندى ەكيپاجعا وتىرىپ جاتىپ.
نوليناكحا كەتىسىمەن دجوگەندرو كەلگەن ەدى.
— جالعىزسىڭ با، دجوگەن؟ — دەپ سۇرادى وننودا-بابۋ.
— مىنە قىزىق، تاعى كىمدى كۇتىپ ەدىڭ؟ — دەپ بالاسى تالاسا سۇراق قويدى.
— كىمدى دەگەنى قالاي؟ رومەش شە؟
— ءوز ءقادىرىن بىلەتىن ادامعا سەن كورسەتكەن سىيلىقتىڭ ءبىرى دە جەتكىلىكتى. بۇدان كەيىن بەنارەس ماڭىندا گانگ وزەنىنىڭ سۋىنا كەتىپ ءولىپ، جالعان تاننەن جاندى الۋ عانا قالادى! قايتىپ ونى كورگەن جوقپىن. تەك ۇستەلىمنەن: "مەن كەتتىم، رومەشىڭ" دەگەن ءبىر جاپىراق قاعاز عانا تاۋىپ الدىم. مۇنداي پوەزيانى مەن ءتۇسىنىپ كورگەن ەمەسپىن. سول سەبەپتى ءبۇل جەردەن قارامدى وشىرەمىن. اعا وقىتۋشىلىق قىزمەتىمدە بەتكە شىركەۋ بولار دانەڭە دە جوق، ءبارى دە ناقتىلى، ءبارى دە ايقىن.
— سوندا دا حەم جايىندا ءبىر شەشىم جاساۋىمىز كەرەك قوي، — دەپ وننودا-بابۋ ءسوز قاعىستىرىپ قالدى.
— تاعى دا! — دەپ دجوگەندرو اشىنا ايتتى، — ايتقانىمدى تىڭدادىڭدار ما! تويدىرىپ بولدى بۇل ويىندارىڭ. ەندى قايتىپ مەنى وعان كىرىستىرمەي-اق قويىڭدار. تۇسىنبەگەنىمە شىدامىم دا جەتپەيدى، ال حەم بولسا، ءبىر كەرەمەت قابىلەتى بار ونىڭ: ويدا جوقتا ادامنىڭ اقىل-ويى جەتە المايتىن جۇمباق بولا قالادى. ەسىمنەن اداستىرىپ جىبەردى ءتىپتى. ەرتەڭگى پويىزبەن ءجۇرىپ كەتەمىن. جولشىباي بانكيپۋرعا سوقپاقپىن.
وننودا-بابۋ ءۇنسىز عانا باسىن سيپادى. دۇنيە وعان شەشىلىپ بولماس جۇمباقتارعا تولى عالامات سياقتى بولىپ كەتتى.
الپىسىنشى تاراۋ
بەنارەستەن ءجۇرىپ كەتەردىڭ الدىندا شويلودجا اكەسىمەن بىرگە كومولاعا امانداسا كەتەيىن دەپ كىردى. شويلا مەن كومولا ءبولىنىپ جالعاس بولمەگە كىردى دە كۇبىرلەسىپ، الدەنە جايىندا ۇزاق سويلەستى. بۇل كەزدە چوكروبورتي حەمونكوريمەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەدى.
— دەمالىسىم ءبىتتى. ەرتەڭ گادجيپۋرعا جۇرمەكپىن، — دەدى ول — ەگەر دە حاريداسي ءسىزدى مەزى ەتىپ جىبەرگەن بولسا...
— ءسىز تاعى دا باياعى بىردەڭەنىڭ باسىن اۋىرتىپ كەتتىڭىز-اۋ، چوكروبورتي مىرزا! — دەپ حەمونكوري ونى توقتاتىپ تاستادى. — شىنىمەن سولاي ويلايسىز با؟ بولماسا، قىزىڭىزدى الىپ كەتۋدىڭ قارىزى ما مۇنىڭىز؟
— بەرگەن سىيلىعىن قايتىپ الار ادام مەن ەمەس، — دەپ جاۋاپ بەردى اعاي، — ال ەگەر قولايسىز بولسا...
— ءسىز ءبىر قۋلىق جاساپ وتىرسىز. ويتكەنى، مىنا حاريداسي سياقتى بۇلدىرشىندەي قىزدىڭ قاسىندا بولۋدان سۇيكىمدى ەشتەڭەنىڭ دە جوق ەكەنىن ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز توي. سوندا دا...
چوكروبورتي وعان ءسوزىن اياقتاتۋعا مۇرشا بەرمەدى.
— جاقسى، جاقسى، ول جايىندا ەندى سويلەسپەي-اق قويايىق! ءحاريداسيىم جونىندە ءوز اۋزىڭىزدان تاعى دا ءبىر جىلى ءسوز ەستيمىن دەگەن كىشكەنتاي عانا امالىم ەدى. مەن باسقاعا مازاسىزدانامىن. نوليناكحا ونى وز ۇيىنە باسىپ كىرگەن ءىبىلىس دەپ ويلاماي ما ەكەن؟ مەنىڭ قىزىم تىم تاكاپپار. ەگەر دە نوليناكحا-بابۋ ينەنىڭ جاسۋىنداي بولسا دا ءبىر ۇناتپايتىندىعىن سەزدىرىپ السا، وعان تىم اۋىر تيەدى.
— و، حاري! — دەپ حەمونكوري كوتەرىڭكى تۇردە سۇرانا سويلەدى. — مەنىڭ بالام ۇناتپايدى؟ ويباي-اۋ، ونىڭ ءتىپتى يكەمى كەلمەيدى عوي مۇندايعا!
— ءتىپتى جاقسى! ءبىراق ايتايىن دەگەنىمدى ءتۇسىنىڭىز! مەن ءحاريداسيدى ءوز ومىرىمنەن دە ارتىق كورەمىن، — دەپ اعاي اڭگىمەسىن جالعاي بەردى. — ءارى ماسەلە وعان كەلىپ تىرەلەتىن بولسا، ازعا قاناعات ەتەدى ەكەن دەمەڭىز. حاريداسي نولينگە قارسى كەلمەيدى، اياعىنا تۇساۋ بولمايدى، سويتسە دە نوليناكحا وعان كوز الارتپايدى دەگەن جەتكىلىكتى ەمەس ماعان، نوليناكحا-بابۋ حاريداسيدى جاقىن ادامىم دەپ تانىعانعا دەيىن جۇرەگىم ورنىقپايدى مەنىڭ. ول ءۇي بۇيىمى ەمەس، ادام عوي. ال ەگەر نوليناكحا ونى ەلەمەۋمەن عانا شەكتەلىپ، جايىن ويلامايتىن بولسا...
— چوكروبورتي مىرزا، — دەپ حەمونكوري ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — نە عىپ ءسىز ءنولينىمنىڭ ءحاريداسيدى تۋعانىڭداي كورىپ كەتۋگە ىڭعايى كەلمەيدى دەپ ويلايسىز؟ ازىرشە ايقىن دالەلىم دە جوق، سوندا دا ۇلىمنىڭ ءحاريداسيدىڭ ەندىگى ءومىرىن قايتسەم باقىتتى ەتەمىن دەگەندى ويلاي باستاعانى مۇمكىن نارسە. ءبۇل رەتتە ءبىر نارسەلەردىڭ باسىن قايىرىپ تاستاۋى دا عاجاپ ەمەس.
— مەن ەندى تىنىشتالدىم، — دەدى چوكروبورتي. — سوندا دا نوليناكحانىڭ وزىمەن دە سويلەسە كەتكەنىم ءجون بولار ەدى. ايەل باقىتىن ويلاۋدى وز موينىنا الاتىن ەركەكتەر دۇنيەدە سيرەك كەزدەسەدى. ال ءتاڭىرىم نوليناكحاعا ءبىر تاماشا قاسيەت بەرگەن. مەن ودان الدامشى ءبىر سەزىمنەن قايمىعىپ، حاريداسيدان قاشقاقتاي بەرۋدىڭ كەرەك ەمەس ەكەنىن، تۋعان ادامداي قامقورلىق جاساۋىن تىلەك ەتەر ەدىم.
بالاسىنا كورسەتىپ وتىرعان سەنىم حەمونكوريگە جاعىمدى ءتيدى.
— ءسىز رەنجىپ قالا ما دەگەن ۇرەيمەن ءحاريداسيدى بالامنان الىسىراق، قاقپالاپ ۇستاپ كەلىپ ەدىم. ءبىراق مەن ءوز بالامدى بىلەمىن عوي، كۇدىكتەنبەي-اق قويىڭىز.
— سىزبەن اشىق سويلەسەيىن ەندى، — دەدى چوكروبورتي، — نوليناكحا-بابۋ تاياۋدا ۇيلەنبەكشى ەكەن دەگەن قاڭقۋ سوز بار. كەلىننىڭ جاسى كەلىپ قالعانىن دا، وقۋدى دا ادەتتەن تىس كوبىرەك وقىپ قويعانىن دا ايتادى. سوندا ويلايتىنىم، الدە قايتىپ حاريداسي...
— تۇسىنەمىن! — دەپ حەمونكوري اعايدىڭ ءسوزىن بالە سويلەدى. — تىنىشسىزدانباي-اق قويىڭىز. توي جاسالمايتىن بولدى.
— قۇدالىقتان اينىپ كەتكەندەرىڭىز بە سوندا؟
— اينيتىنداي ەشتەڭە دە بولعان جوق-تى. ويتكەنى نولين باسىنان-اق جاراتپاپ ەدى، مەن ەدىم بولماعان ءبىراق ادامدى زورلاپ باقىتتى ەتە المايسىڭ توي. ءتاڭىردىڭ ءوزى بىلەدى. ىڭعايى جامان، ونىڭ ايەل العانىن كورمەي-اق ولەتىن شىعارمىن.
— جوق، جوق، ولاي دەي كورمەڭىز! ال ءبىز نە سونشا؟ بەيشارامىز با؟ قۇداعا ءتيىستى سىي-قۇرمەتتەن ءوز باسىم باس تارتا المايمىن.
— اۋزىڭىزعا ماي، چوكروبورتي مىرزا، — دەپ حەمونكوري كۇرسىنىپ الدى. — ءبىزدىڭ نولين وسىنشاما جاسقا كەلگەنشە، ءۇيلى-باراندى بولا الماعانى قاتتى باتادى، ءبىراق كىنا مەندە. ءسويتىپ ەشتەڭەنى ويلاپ جاتپاي-اق وسى ءبىر ىسكە اسىعا كىرىسىپ ەدىم. كورمەيسىز بە، ءساتسىز بولدى. ەندى وسىمەن ءسىز اينالىسىڭىزشى، تەك تەزدەتە كورىڭىز، كوپ تۇرا دا بەرمەسپىن ءبۇل دۇنيەدە.
— تىڭداعىم دا كەلمەيدى! ءسىز ءالى كوپ ءومىر سۇرەتىن بولاسىز، بولاشاق كەلىنىڭىزدى ءوز كوزىڭىزبەن كورەسىز. سىزگە قانداي كەلىن كەرەك ەكەنىن دە بىلەمىن، تىم جاس بولماي-اق قويسىن، ءبىراق ءسىزدى قالاي دا سىيلاۋعا، تىڭداۋعا ءتيىستى. باسقا ادام قولايلى ەمەس. مازاسىزدانا بەرمەڭىز ەندى، ءتاڭىر ءساتىن سالسا، مەن ءبارىن دە جايعاستىراتىن بولامىن. ال ەندى ءسىز قارسىلىق ەتپەسەڭىز، مەن حاريداسيعا بارىپ، قادارىنشا اقىلىمدى ايتىپ شىعايىن. سىزگە شويلونى جىبەرەمىن، ءسىزدى كورگەننەن بەرى اۋزىنان تاستامايتىن بولدى، — دەدى چوكروبورتي.
— جوق، ءتاۋىرى، بىرگە وتىرىپ اڭگىمەلەسىڭىزدەر. مەنىڭ ءبىر شارۋالارىم بار ەدى.
— ءسىزدىڭ "شارۋاڭىز" بولسا مەنىڭ بەتىمدى وڭعارعانى عوي. از-كەم شاقتان سوڭ ءبىز ونىڭىزبەن تانىسا الاتىن شىعارمىز. موينىڭىزعا الىڭىز، ءسىزدىڭ بالاڭىزعا قالىڭدىق تاۋىپ بەرەتىن باقىتتى براحمانعا ءدام ازىرلەمەكسىز عوي.
ءاپالى-سىڭلىلى ەكەۋى وتىرعان بولمەگە كىرگەن سوڭ چوكروبورتي كومولانىڭ كوزىندە جاس بۇرشاقتارى مولتىلدەپ تۇرعانىن كوردى. ءۇنسىز كەلىپ قىزىنىڭ قاسىنا وتىردى دا، سۇرانا قارادى.
— پاپا، مەن نوليناكحا-بابۋعا بار سىردى اشاتىن شاق بولدى دەپ ەدىم. ال سەنىڭ اقىماق ءحاريداسيىڭ مەنىمەن سول ءۇشىن ۇرسىسىپ وتىر، — دەپ ءتۇسىندىردى شويلا.
— جوق، ديدي، جوق، — دەپ قارسىلاستى كومولا — جالىنامىن، ايتپاشى مۇنى. مۇمكىن ەمەس بۇل!
— اقىماقسىڭ! — دەدى شويلا اشۋلى قالىپپەن. — سەن ۇندەمە، ال نوليناكحا بولسا حەمنولينيگە ۇيلەنە بەرسىن. سوناۋ ءبىر نەكەڭ قيىلعان كۇننەن باستاپ نە قورلىق كورمەدىڭ، ءولىمشى بولدىڭ عوي! تاعى دا ءبىر جاڭا ازاپتارعا بوي ۇسىنۋىڭنىڭ كەرەگى قانشا؟
— مەنىڭ جايىمدى ەشكىمگە دە ايتا كورمە، ديدي! — دەپ جالىندى كومولا. — مەن بارىنە دە توزەمىن، تەك قورلىق، ماسقاراعا عانا توزە المايمىن. وسى كۇنىمە دە شۇكىرشىلىك. مەن ءتىپتى باقىتسىز ەمەسپىن. ال سەن وتان ءبارىن ايتاتىن بولساڭ، قالاي قالا الماقپىن مەن بۇل ۇيدە؟ تىرشىلىگىم نە بولماقشى؟
شويلودجا نە دەپ داۋ ايتارىن بىلمەي قالدى. سوندا دا نوليناكحا حەمنولينيگە ۇيلەنەيىن دەپ جاتقاندا قول قۋسىرىپ ءۇنسىز عانا وتىرا بەرۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس سياقتى وعان.
— توي بولا ما، جوق پا بەلگىسىز ءالى، — دەدى اعاي.
— ول نە دەگەنىڭ، اكە؟ — دەپ تاڭداندى شويلودجا. — نوليناكحانىڭ شەشەسى حەمنولينيگە وڭ باتاسىن بەرىپ تە قويعان جوق پا!
چوكروبورتي مىنانى حابارلادى:
— ءتاڭىردىڭ راقىمى ءتۇسىپ، ول باتا تەرىسكە شىعىپتى. ۇرەيلەنبە، جانىم كومولا، شىندىق ءوزىڭ جاقتا.
كومولا اعايعا تەسىلە قاراپ اڭىرىپ قالدى. ونىڭ نە ايتقانىنا تۇسىنە الماعانداي.
— قۇدا تۇسپەيتىن بولىپتى! — دەپ ءتۇسىندىردى چوكروبورتي. — نوليناكحا-بابۋ بۇل قىزدا كوڭىلى جوق ەكەنىن ايتقان ەكەن، شەشەسىنىڭ ساڭىلاۋى اشىلىپتى.
— ازاپتان قۇتىلدىق، اكە! — دەپ قۋانعان شويلودجا ايقايلاپ جىبەردى. — قۇدا بولىپتى دەگەندى كەشە ەستىپ، ءتۇن بالاسىنا كوز شىرىمىن الا الماي شىعىپ ەدىم. دەگەنمەن كومولا ءوز ۇيىندە ءولى دە جات ادام بولىپ ۇزاق تۇرا ما؟ شىندىق قاشان جاريا بولماق؟
— شويلا، اسىقپاۋ كەرەك، ءوز ۋاقىتىمەن ءبارى دە تىناتىن بولادى، — دەدى چوكروبورتي.
— قازىرگى كۇنىمدى دە قاناعات ەتەمىن، — دەپ كومولا ولاردىڭ سوزىنە ارالاستى. — بۇدان ارتىق نە بولماقشى. مەن ەندى باقىتتىمىن. جاقسىلىق ەتەمىن دەپ ءبۇلدىرىپ الاسىزدار، اتا. اياعىڭىزعا جىعىلايىن، مەنىڭ جايىمدى ەشكىمگە دە ايتا كورمەڭىزشى، وسى ءبىر اۋلاق مەكەندە قالدىرا كورىڭىز، مەنىڭ ءتىرى ەكەنىمدى ۇمىتا كورىڭىز. ونسىز دا مەن باقىتتىمىن.
كومولانىڭ كوز شاراسى جاسقا تولىپ كەتتى.
— قارعام، جىلاعاننان نە ونەدى؟ — دەپ چوكوربورتي قينالا سويلەدى، — نە ايتقىڭ كەلگەنىن مەن جاقسى تۇسىنەمىن. تىنىشتىعىڭدى بۇزبايمىز. تاعدىردىڭ ءوزى ور نارسەنىڭ ءوز ورنىن تاۋىپ، جايعاستىرىپ كەلەدى توي بىرتىندەپ. ال ءبىز سونىڭ شىرقىن بۇزامىز دەسەك، ەسۋاستىق بولار ەدى. قورىقپا! مەن كوپتى كورگەن قارت اداممىن، قىبىن تابا بىلەمىن.
سول شاقتا بولمەگە ور قاشان دا شات ءجۇزدى ۋمەش كەلىپ كىردى.
— ساعان نە كەرەك؟ — دەپ سۇرادى ودان چوكروبورتي.
— اندا تومەندە رومەش-بابۋ كەلىپ ءتۇر، دارىگەردى كورگىسى كەلەدى.
كومولا قۋارىپ كەتتى. چوكروبورتي ۇشىپ تۇرا كەلدى دە بىلاي دەدى:
— ۇرەيلەنبە، جانىم، ءبارىن دە ءوزىم جايعاستىرامىن. ول تومەنگە باردى دا رومەشتى قولىنان الدى.
— ءجۇرىپ قايتالىق، رومەش-بابۋ. سەرۋەندەي ءجۇرىپ سويلەسەتىن بولامىز.
— ءسىز مۇندا قايدان كەلىپ قالدىڭىز؟ — دەپ تاڭداندى رومەش.
— ءسىزدىڭ قامىڭىزدى ويلاپ ءجۇرمىن، كەزدەسكەنىمىزگە قۋانىشتىمىن. بوگەلمەڭىز، ءجۇرىڭىز. ايتار ءسوزىم بار.
چوكروبورتي رومەشتى سىرتقا الىپ شىقتى.
— مۇندا نەگە كەلدىڭىز، رومەش-بابۋ؟ — دەپ سۇرادى چوكروبورتي، نوليناكحانىڭ ۇيىنەن ۇزاپ شىققاننان كەيىن.
— نوليناكحا دارىگەرمەن سويلەسەيىن دەپ ەدىم. كومولا جايىنداعىنىڭ ءبارىن دە ايتۋدى قاجەت دەپ ءبىلدىم. كەي ساتتە ول ماعان ءتىرى سياقتى بولادى دا تۇرادى.
— جاقسى، كومولا امان قالدى دا، نوليناكحامەن كەزدەستى دەلىك. سوندا ونىڭ جايىن سىزدەن ەستۋ دارىگەرگە كوڭىلدى بولا ما؟ بۇرىن ۇيرەنىسىپ قالعانى بار، ەگەر دە ءىستىڭ ءمان-جايىن جەتە بىلسە، ودان كومولاعا جاقسىلىق بولا قالار ما ەكەن؟
— جۇرتتىڭ قالاي قارايتىنىن مەن بىلمەيمىن، ءبىراق كومولا كۇنالى ەمەس ەكەنىن نوليناكحا تۇسىنۋگە ءتيىستى. ال ەگەر كومولا شىنىمەن ءولىپ كەتكەن بولسا، نوليناكحا ونىڭ ارۋاعىن سىيلاپ جۇرەتىن بولسىن.
— قازىرگى جاستار، مەن سەندەردى مۇلدە تۇسىنبەيمىن! — دەپ چوكروبورتي كوتەرىلە سويلەدى. — كومولا ءولىپ قالعان بولسا، ارۋاعى دەگەندى ايتىپ، كۇيەۋىنىڭ سوڭىنان قالماۋدان نە شىقپاق؟ ونىڭ ۇستىنە ول نە ءبارى ءبىر-اق ءتۇن كۇيەۋ بولدى توي! ال مەن تۇرعان ءۇي — مىناۋ. ەرتەڭ ازاندا كەلشى، ءبارىن دە تۇسىندىرەيىن وزىڭە. تەك نوليناكحا-بابۋعا مەنەن بۇرىن كورىسپەيمىن دەپ ۋادە ەتىڭىز.
— جاقسى! — دەپ رومەش كونىپ قالدى. چوكروبورتي ونىمەن قوش ايتىستى دا، نوليناكحانىڭ ۇيىنە قايتىپ ورالدى.
— قارعام، ەرتەڭ ازاندا سەن ءبىزدىڭ ۇيدە بولاتىن بول. رومەش-بابۋمەن ءوزىڭ سويلەسەتىن بولاسىڭ، — دەدى ول كومولاعا.
كومولا تومەن قاراپ قالدى.
چوكروبورتي اڭگىمەسىن جالعاي بەردى:
— باسقاشا ەتۋگە بولمايدى. ار-پارىز دەگەندى بۇرىنعىلارداي ەمەس، قازىرگى زاماننىڭ جاستارى مۇلدە باسقاشا تۇسىنەدى. قوبالجي بەرمە. ءوز باسىڭدى باسقا ەشكىم دە قورعاي المايدى ءقازىر. بۇل جايىندا ءبىز سەن ءۇشىن ەشتەڭە دە ىستەي المايمىز.
كومولا سول تومەن قاراعان بويى وتىرا بەردى.
— بەتىڭدى دۇرىستادىق، — دەدى چوكروبورتي. — ەندىگى قالعان از كەدەرگىنى ءوزىڭ دە بۇزىپ وتۋگە ءتيىسسىڭ.
بىرەۋدىڭ كەلە جاتقان دىبىسى ەستىلدى. كومولا ەسىككە قاراپ ەدى، قارسى الدىندا تابالدىرىقتى اتتاپ كەلە جاتقان نوليناكحانى كوردى. بىر-بىرىنە كوزدەرى دە ءتۇسىپ كەتتى. بۇرىن مۇنداي رەتتە نوليناكحا كوزىن تايدىرىپ اكەتەتىن ەدى، بۇل جولى ويتپەدى. ءبىر ءسات كومولاعا قادالىپ تۇرىپ قالدى. وزىنە قاتىسى جوق جاي نارسەگە سالعىرت كوز سالعاندا پايدا بولاتىن جاتتىق، توسىرقاۋشىلىق تا جوق سەكىلدى. نوليناكحا شويلودجانىڭ وتىرعانىن بايقاپ شىعىپ كەتۋگە وڭتايلانىپ ەدى، چوكروبورتي ۇستاپ قالدى.
— كەتە كورمەڭىز، نوليناكحا-بابۋ، — دەدى ول — ءبىز ءسىزدى جاقىن ادامىمىزعا سانايمىز. بۇل مەنىڭ قىزىم — شويلا، ءسىز ونىڭ بالاسىن ەمدەگەن بولاتىنسىز.
شويلودجا نوليناكحاعا ءيىلىپ سالەم ەتتى.
— قىزىڭىزدىڭ دەنساۋلىعى قالاي؟ — دەپ سۇرادى ول جارىسا تاعزىم ەتىپ.
— قۇلان تازا جازىلىپ كەتتى، — دەپ جاۋاپ بەردى شويلودجا.
— ءسىز ەش ۋاقىتتا دا دوستارىڭىزبەن تانىستىرمايسىز، — دەپ باستادى ءسوزىن چوكروبورتي. — ال، بۇگىن مۇندا وسى بولمەگە كىرىپ قالعان ەكەنسىز، بىزبەن بىرگە اڭگىمەلەسىپ وتىرا تۇرىڭىز.
چوكروبورتي اعاي ورىن نۇسقاپ دارىگەردى وتىرعىزىپ جاتقاندا، كومولا بولمەدەن شىعىپ تا كەتكەن ەدى. جاڭاعى ءبىر قادالىپ قالعان نوليناكحا كوزى مۇنىڭ جانىنا شاتتىق نۇرىن سەپكەندەي ەدى. كومولا ءوز بولمەسىنە بەتتەدى، تۋىپ قالعان جاڭا سەزىمدى وڭاشا وتىرىپ سارالاماق بولدى.
— مەن ءسىزدىڭ مازاڭىزدى الۋعا ءتيىسپىن، چوكروبورتي مىرزا، — دەدى وسى كەزدە بولمەگە كىرگەن حەمونكوري. چوكروبورتي كۇلىپ ازىلدەي سويلەدى:
— ءسىز كەتكەننەن بەرى ەكى كوزىم تورت بولىپ "مازامدى قاشان الادى" دەپ ەسىككە قاراپ وتىرمىن.
جۇرت تاماق ءىشىپ بولعاننان كەيىن تاعى دا قوناق ۇيگە جينالدى. چوكروبورتي بىلاي دەدى:
— سول عانا وتىرا تۇرىڭىزدار، مەن ءقازىر ورالامىن. چوكروبورتي كوپ كەشىكپەي كومولانى الىپ كىردى. ونىڭ ارتىندا شويلودجا بار.
— نوليناكحا-بابۋ، — ول دارىگەرگە بۇرىلدى، — ءبىزدىڭ حاريداسيعا ءسىز جات ادام دەپ قاراۋعا ءتيىستى ەمەسسىز. مەن بۇل باقىتسىز قىزدى وسى ۇيگە قالدىرىپ كەتپەكپىن، سوندا سىزگە، ءسىزدىڭ اناڭىزعا سەنىپ قالدىرماقپىن. سىزگە ادال قىزمەت ەتۋدەن باسقا دانەڭە كەرەك ەمەس وعان. جامان قىلىق كورسەتپەسىنە كوپ كەشىكپەي كوزىڭىز جەتەتىن بولادى.
ۇيالعاننان كومولانىڭ ەكى بەتى دۋىلداپ، قىزارا قالدى.
— ول ءۇشىن الاڭ بولماي-اق قويىڭىز، چوكروبورتي مىرزا، — دەدى حەمونكوري. — حاريداسي وز قىزىمداي بولىپ كەتتى. ءبىز ءالى وعان قانداي جۇمىس تاپسىرامىز دەپ ويلاپ جاتۋعا مۇرشامىز دا كەلگەن جوق. ءبىر كەزدە ءبۇل ءۇيدىڭ الدىنا جان شىقپايتىن قوجاسى مەن بولاتىن ەدىم، مىنە ەندى سودان ايىرىلىپ تا قالدىم.
قىزمەتشىلەر مەنى ءۇي قوجاسى دەپ ەسەپتەمەيدى. سول ءبىر ۇستەمدىكتەن قالاي ايىرىلىپ قالعانىمدى ويلاسام، تۇيىققا قامالا بەرەمىن. ءۇيدىڭ كىلتى ءار ۋاقىت مەندە بولاتىن ەدى، ءحاريداسيدىڭ ونى قالاي الىپ قويعانىنا دا قايرانمىن. ايتىڭىزشى، وسى ءبىر كىشكەنە تەنتەگىڭىز ءۇشىن ەندى نەنى تىلەيسىز. ەگەردە ونى بىزدەن الىپ قويعىڭىز كەلەتىن بولسا، بۇل — دۇنيەدەگى ءبىر سويقان توناۋ بولماق.
— مەن الىپ كەتەم دەگەنمەن ونىڭ ءوزى ەرە دە قويماس، وعان امانداي سەنىڭىز. ءسىزدىڭ سىيقىرلاپ تاستاعانىڭىز سونداي، دۇنيەدە باسقا دا ادامداردىڭ بار ەكەنىن ۇمىتىپ تا كەتكەن سياقتى. ۇزاق ۋاقىت باقىتسىز بولدى، اقىرى مىنە سىزگە كەلىپ، جايلى، تىنىش مەكەن تاپتى. ءتاڭىرىم سونى باياندى ەتسىن، ءسىزدىڭ ءارقاشان دا مەيىرىمىڭىزدى ءتۇسىرىپ وتىرسىن. قوشتاساردا بەرەر باتام وسى.
چوكروبورتيدىڭ كوز شاراسى جاسقا تولىپ كەتتى. وسى ءبىر اڭگىمە ۇستىندە نوليناكحا تىم-تىرىس ۇندەمەي قالعان ەدى. قوناقتار كەتكەننەن كەيىن، ەنجار باسىپ ءوز بولمەسىنە بەتتەدى.
باتىپ بارا جاتقان كۇن ونىڭ بولمەسىنە قالىندىق شىرايىنداي قىزىل ساۋلەسىن توگىپ تۇر. سول ءبىر نۇر قولقادان تاراعان قانداي ونىڭ بار مۇشەسىن ارالاپ، جۇرەگىنە وت سالىپ كەتكەندەي بولدى.
نوليناكحا دوستارىنىڭ ءبىرى بۇگىن ازاندا ءبىر سەبەت راۋشان گۇلىن بەرىپ جىبەرگەن ەدى. سول گۇلدەرمەن بولمەلەردى ساندەندىرىپ قويۋدى حەمونكوري كومولاعا تاپسىرعان بولاتىن. قىز ءبىر گۇل شوعىن نوليناكحا بولمەسىنە اپارىپ قويعان-دى. مىنە ەندى ءۇي ىشىندە جۇپار ءيىس اڭقىپ تۇر. اشىق تەرەزەدەن تۇسكەن التىن اراي كۇن نۇرى مەن تىنىشتىق، راۋشان گ ۇلىنىڭ اڭقىعان جۇپار ءيىسى — ءبارى دە نوليناكحانى ءبىر ءتۇرلى تەبىرەنتىپ، تولقىنتىپ جىبەردى. ۇزاق جىلدار بويى مەيىرىمسىز عىلىم دۇنيەسىندە تىرشىلىك ەتىپ، ادامعا ءتان ناپسىدەن تارتىنىپ قالعان ەدى. مىنە ەندى ويدا جوقتا، ءتىپتى، جاقىننان عاجاپ تا بەلگىسىز ءبىر كۇي اسپابى سويلەپ كەتكەندەي بولدى. كەڭ اسپان كوزگە كورىنبەس ءبيشى قىزداردىڭ دىبىسىنا، اياققا كيگەن بىلەزىكتەردىڭ سىڭعىرىنا تولىپ كەتكەندەي.
نوليناكحا تەرەزەدەن سىرت بەرىپ ءۇي ىشىنە كوز سالدى. ءوز توسەگىنىڭ باسىندا تۇرعان گۇل شوعىن كوردى. سول ءبىر گۇلدەر الدەكىمنىڭ ساعىنىشتى كوزىنە ۇقساپ، مۇنىڭ جۇرەگىنە ءۇنسىز جالبارىنىپ تۇرعان سياقتاندى.
نوليناكحا گۇلدىڭ ءبىر تالىن جۇلىپ الدى. ءالى دە شەشەگىن جارا قويماعان سولعىن، التىن ءتۇستى، جۇپار ءيىستى راۋشان بۇرشىگى. سول ءبىر گۇل كەنەت وعان امانداسىپ تۇرعان ادام ساۋساعى سياقتانىپ كەتتى. نوليناكحانىڭ بارلىق دەنەسى دىرىلدەدى. ول جۇپار ءيىستى نازىك گۇلدى ەرنىنە باستى.
باتقان كۇننىڭ قىزىل ارايى بىرتە-بىرتە تارالىپ، اسپان الەمى الا قوڭىرلانا بەردى. نوليناكحا توسەگىنە كەلىپ جامىلتقىنىڭ ءبىر جاق شەتىن قايىردى دا، راۋشان گۇلىن ءوز جاستىعىنىڭ ۇستىنە قويدى. ەندى كەتەيىن دەپ ەسىككە بەتتەي بەرىپ ەدى، كەرەۋەتتىڭ ەكىنشى جاعىندا ءجۇزىن ءساريىنىڭ ۇشىمەن جاۋىپ بۇك ءتۇسىپ، جەردە وتىرعان ادامعا كوزى ءتۇستى.
ول كومولا ەدى! ۇيالعاننان قايدا بارارىن بىلە الماي قىسىلىپ قالعان... كومولا گۇلدى كەرەۋەتتىڭ باسىنا قويىپ، نوليناكحانىڭ توسەگىن سالىپ، ەندى شىعايىن دەپ جاتقاندا دارىگەردىڭ كەلە جاتقانىن سەزىپ اسىعىس بارىپ كەرەۋەتتىڭ سىرتىنا تاسالانعان بولاتىن. سودان كەيىن تىعىلىپ قالۋعا دا، شىعىپ كەتۋگە دە بولماي قالعان.
ۇيالتپايىن دەگەن ويمەن نوليناكحا تەز باسىپ شىعىپ كەتەيىن دەپ جونەلە بەردى دە، تابالدىرىققا جەتە بەرىپ كەنەت توقتاي قالدى. سودان كەيىن جاي باسىپ كەيىن ورالدى دا، كومولاعا جاقىنداي بەردى.
— تۇرەگەل. جانە مەنەن ۇيالمايتىن بول، — دەدى.
الپىس ءبىرىنشى تاراۋ
ەرتەڭىنە ازاندا كومولا چوكروبورتي اعايدىڭ ۇيىنە كەلدى. شويلودجامەن وڭاشا بولمەدە قالىپ، قۇشاقتاسىپ تا الدى. شويلودجا ونىڭ يەگىنەن كوتەردى دە، بىلاي دەپ سۇرادى:
— بۇگىن سونداي قۋانىشتىسىڭ عوي، ءسىڭلىم؟
— ءوزىم دە بىلمەيمىن، ديدي. ءبىراق بۇدان بىلاي ازاپتىڭ بارىنەن دە قۇتىلاتىن شىعارمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى كومولا.
— نەگە ايتپايسىڭ ونىڭدى. كەشە كەشكە دەيىن سەنىمەن بىرگە بولىپ ەدىك قوي، ودان بەرى نە وزگەرىس تۋىپ قالاتىنداي ەدى؟
— ءتىپتى ەشتەڭە دە بولعان جوق. جالعىز-اق مەندە ءبىر سەزىم بار، ول ەندى مەندىك سياقتى. ءتاڭىرىمنىڭ مەيىرىمى تۇسكەندەي.
— سولاي-اق بولسىن. ءبىراق جاسىرماساڭشى.
— ەشتەڭە دە جاسىرعانىم جوق، ديدي، — دەپ كومولا سەندىرە سويلەدى. — ءتىپتى بار عوي ساعان تاعى دا نە ايتۋدىڭ ءجونىن بىلمەي تۇرمىن. ءتۇن ءوتتى، ال مەن تاڭەرتەڭ تۇرەگەلگەنىمدە دۇنيە جاڭا ءبىر ماعىناعا يە بولعانداي كورىندى.
ءوزىمدى سونداي باقىتتى سەزىندىم! شارۋا دا جەڭىل سياقتانىپ كەتتى، ساعان ايتىپ جەتكىزۋ قيىن ءتىپتى. باسقا ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس ماعان. وسى ءبىر باقىتىم جوق بولىپ كەتە مە دەپ قورقامىن. بۇگىننەن باستاپ ءومىرىمنىڭ ءار كۇنى سونداي قۋانىشتى، كوڭىلدى بولادى دەگەنگە ءتىپتى سەنگىڭ دە كەلمەيدى.
— جانىم، ءومىر سەنى الداي بەرمەس دەپ ويلايمىن مەن دە. الدىندا باقىت كۇتىپ ءتۇر. وعان قىزمەتىڭ دە ءسىڭدى، — دەدى شويلودجا.
— جوق، ديدي، جوق بۇلاي دەي كورمە! ەڭبەگىم سىڭگەننىڭ ءبارىن دە الىپ بولدىم، تاعدىرىما رازىمىن. بۇدان ارتىقتىڭ كەرەگى دە جوق.
وسى كەزدە چوكروبورتي كەلدى.
— قارعام، رومەش-بابۋ بار وسىندا، شىعىپ سويلەسۋىڭ كەرەك، — دەپ ول كومولاعا قارادى.
بۇعان دەيىن چوكروبورتي مەن رومەش اراسىندا تومەندەگىدەي اڭگىمە بولعان ەدى:
— كومولامەن ەكەۋىڭنىڭ ارانداعى قاتىناستىڭ قانداي بولعانىن بىلەمىن، — دەدى ول رومەشكە. — بەرەر كەڭەسىم، ءومىردى قايتا قۇراتىن بول كومولامەن بايلانىستى جايدىڭ ءبارىن دە ۇمىت. ەگەر دە قىزعا دەگەن سەنىمىڭنەن ءالى دە ارىلا الماي جۇرسەڭ، ءتاڭىردىڭ وزىنە تاپسىر. ارەكەت جاسايمىن دەپ تىرمىسپا.
— نوليناكحاعا ءبارىن دە ايتىپ، كوكىرەگىمدى بوساتپاي تۇرىپ، كومولانى ۇمىتا الاتىن ەمەسپىن، — دەپ رومەش قارسىلىق كورسەتتى. — وسى ءبىر قايعىلى وقيعانى قايتا ەسكە الۋ كەرەك پە، جوق پا، بىلمەيمىن، ايتەۋىر وعان سىردى ايتپاي تىنشىعا الاتىن ەمەسپىن.
— جاقسى، ءسال عانا كىدىرە ءتۇر وسى جەردە، ءقازىر كەلەمىن، — دەدى چوكروبورتي.
رومەش تەرەزە الدىنا كەلدى. كوشەدەگى ادام تولقىنىنا سالعىرت قانا كوز سالدى. ءبىر ۋاقىتتا ارت جاقتان اياق دىبىسى ەستىلدى، كەيىن بۇرىلىپ ەدى، باسىن جەرگە سالىپ، تاعزىم ەتىپ جاتقان قىزدى كوردى. ەندى ءبىر ساتتە ول باسىن كوتەرە بەردى. سول شاقتا رومەش "كومولا!" دەپ داۋىستاپ قىزعا ۇمتىلدى.
كومولا تاستاي قاتىپ، قوزعالماي قالعان.
— ءتاڭىرىنىڭ جارىلقاۋىمەن كومولا كورگەن بار ازاپ، قيىنشىلىق كەيىندە قالدى. قايعى كەتىپ، باقىت كەلدى، — دەدى قىز سوڭىنان ىلە كىرگەن چوكروبورتي. — ول قاتەردە قالعاندا قول ۇشىن بەردىڭ، كومەكتەستىڭ، ءوز باسىڭا تۇسكەن قيىندىققا قارامادىڭ. ۇزاق ايلار بويىنا كومولا تاعدىرى سەنىمەن بايلانىستى بولدى. سول سەبەپتى قوش ايتىسپاي اجىراسا المادى. كومولا سىزدەن باتا تىلەپ كەلدى.
رومەش ۇندەي الماي قالدى. اقىرى ول زورعا دەگەندە بىلاي دەدى:
— باقىتتى بول، كومولا، جانە ءوز الدىڭداعى كۇنامدى كەشىرە گور. جازىعىم جوق قوي.
بىردەڭە دەپ ءسوز قاتۋعا قىزدىڭ شاماسى كەلمەدى، قابىرعاعا سۇيەنگەن قالپىندا تومەن قاراپ تۇرا بەردى.
ءۇنسىز وتكەن از-كەم ۋاقىتتان سوڭ رومەش:
— قاي رەتتە مەن ساعان كومەك بەرە الامىن، سەنىڭ جايىندى باسقا بىرەۋگە ايتۋعا ءتيىسپىن بە، جوق پا، ايتشى؟ — دەدى.
كومولا جالىنىشتى تۇردە قولىمەن يشارا ەتتى.
— مەن جايىندا ەشكىممەن دە سويلەسە كورمەڭىز.
— ۇزاق ۋاقىت بويىنا ەشكىممەن سىرلاسىپ تا كورگەن ەمەن. ءوز باسىما باقىتسىزدىق اكەپ جاتسام دا ۇندەپ كورگەن ەمەن. تەك بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن عانا، ساعان زيان كەلتىرمەس دەگەن نيەتپەن ءوز
تاعدىرىم جايىنداعى سىردى ءبىر ءۇي ادامدارىنا اشقان ەدىم. ونىمەن پايدا تاپپاساڭ، زيان شەكپەيتىن سياقتىسىڭ، چوكروبورتي اعاي وننودا-بابۋ مەن ونىڭ قىزى تۋرالى بىلەتىن شىعار...
— ارينە، مەن حەمنولينيمەن تانىسپىن دا! — دەپ چوكروبورتي جارىسا سويلەدى. — ءسويتىپ ولار ءبارىن دە بىلە مە؟
— ءيا، ءبارىن دە بىلەدى. ەگەر دە قاجەت بولسا تاعى دا ايتا تۇسۋگە بارمىن ولارعا. ال ەندى ءوزىمنىڭ قاراقان باسىما ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس. كوپ ۋاقىتىمدى جوعالتتىم. كوپ نارسەدەن ماقۇرىم قالدىم. ەندى مەنىڭ باسىم بوس بولۋعا ءتيىستى. سوڭعى ءبىر مىندەت-پارىزىمدى وتەپ، باسىما بوستاندىق العىم كەلەدى.
چوكروبورتي اعاي مەيىرىممەن ونىڭ قولىن قىستى.
— ولاي ەمەس، رومەش-بابۋ. وسىدان ارتىق ەشتەڭە دە تالاپ ەتىلمەيدى سىزدەن. ونسىز دا كوپ جاپا شەكتىڭىز، ەندى ازاتسىز. جولىڭىزدى وڭعارسىن، — دەپ چوكروبورتي ونى جۇباتا سويلەدى.
— مەن كەتەمىن، — دەدى رومەش كومولاتا قاراپ.
قىز باسىن ءۇنسىز عانا تومەن ءيدى.
رومەش چوكروبورتيدىڭ ۇيىنەن ەسەڭگىرەپ شىققانداي بولدى.
"كومولانى كەزدەستىرگەنىم جاقسى بولدى، — دەپ ويلادى ول، — ونىڭ ءتىرى ەكەنىن بىلمەگەنىمدە بۇل وقيعانىڭ اياعى جاقسى بولىپ تىنبايتىن دا ەدى. تەك گادجيپۋردان كەتىپ قالعان سەبەبى نە ەكەن، سونى عانا تۇسىنە الماي-اق قويدىم. ءبىر نارسە انىق بولدى، مەن ءۇشىن بۇل ءساتتى شاق ەكەن. وتكەنگە وكىنبەيىن، ءومىردى قايتادان قۇراتىن بولايىن".
الپىس ەكىنشى تاراۋ
كومولا ۇيىنە قايتىپ ورالعان سوڭ حەمونكوريدىڭ بولمەسىندە وننودا-بابۋ مەن حەمنولينيدىڭ وتىرعانىن ءبىلدى.
— مىنە حاريداسي دا كەلىپ قالدى! — دەدى حەمونكوري. — حەمنولينيدى ءوز بولمەڭە اپارشى، جانىم. ال مەن وننودا-بابۋعا شاي بەرەيىن.
قىزدار بولمەگە كىرگەن كەزدە-اق حەمنوليني حاريداسيدى:
— كومولا! — دەپ كۇشاقتاي الدى.
كومولا ەشقانداي تاڭىرقاۋ بەلگىسىن تانىتقان جوق. بار بولعانى:
— شىن اتىمنىڭ بۇلاي ەكەنىن قايدان ەستىدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— جايىندى ءبىر ادام ايتقان ەدى. نەگە ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ دە قيىن-اق، سوندا دا سول كومولا سەن شىعارسىڭ دەگەن وي بىردەن ساپ ەتە قالدى.
اپاتاي، شىن اتىمنىڭ كىم ەكەنىن بىرەۋ-مىرەۋدىڭ بىلگەنىن قالامايمىن ول ءبىر قارعىسپەن تەڭ بولدى ماعان، — دەدى كومولا.
— سوندا دا ءوز ورنىڭدى سول اتىڭنىڭ ارقاسىندا عانا الا الاسىڭ؟
كومولا باسىن شايقادى.
— ونىڭ ماعان كەرەگى جوق. مەندە ەشقانداي دا ورىن جوق، قايتارىپ الاتىن دا ەشتەڭەم جوق.
— اپىراۋ، ءوز كۇيەۋىڭنەن شىندىقتى نەگە جاسىراسىڭ سەن؟ ءوز تاعدىرىڭدى ونىڭ قولىنا نەگە سەنىپ تاپسىرمايسىڭ؟ ودان ەشتەڭەنى دە بۇگۋدىڭ كەرەگى جوق.
كومولانىڭ ءجۇزى وزگەرىپ كەتتى. دارمەنسىز ءبىر كەيىپپەن حەمنولينيگە قاراي بەردى. جاۋاپ ىزدەگەندەي، تابا الماعانداي. سودان كەيىن تاياۋ بارىپ توسەنىشكە وتىرا كەتتى دە بىلاي دەدى:
— ەشبىر قىلمىس جاساپ كۇنالى بولماعانىم ءتاڭىرىمنىڭ وزىنە ايان. ولاي بولسا، نە سەبەپتى ۇيات ازابى باسا بەرەدى مەنى؟ جازام نە؟ ەشكىمنىڭ الدىندا دا كۇنالى ەمەسپىن، سوندا دا مۇنىڭ ءبارىن ءقايتىپ ايتا الماقپىن وعان.
— جازالانبايسىڭ، تىنىشتىق تاباتىن بولاسىڭ، — دەپ حەمنوليني قارسىلىق ءبىلدىردى. — جاسىرا بەرسەڭ، جالعاندىق شىرماۋىنان شىعا المايسىڭ. سول شىرماۋدىڭ بىت-شىتىن شىعار، ءتاڭىر ساعان مەيىرىمىن سالادى.
— جوعالتىپ الام با دەگەن ءبىر عانا كۇدىكتى وي كەلگەندە جىگەرىم قۇم بولىپ كەتەدى، — دەپ كومولا مويىنداي سويلەدى.
— راس، سەنىڭ نە ايتقالى وتىرعانىڭدى تۇسىنەمىن.
— بولاشاعىم نە دايىنداپ تۇرسا دا، ەشتەڭەنى جاسىرماۋعا ءتيىسپىن. مەنىڭ جايىمدى ول ونسىز دا ەستيتىن بولادى.
— مۇمكىن سەن وعان باسقا بىرەۋدىڭ جەتكىزگەنىن قالايتىن شىعارسىڭ؟ — دەپ حەمنوليني مەيىربان كوڭىلمەن سۇرادى.
كومولا باسىن شايقادى. ونى قالامايتىندىعىن ايقىن تانىتتى.
— جوق، باسقا كولدەنەڭ بىرەۋدەن ەستۋى دۇرىس بولمايدى. ءوز جايىمدى مەن ءوزىم ايتۋعا ءتيىسپىن. وعان شامام دا جەتەدى.
— ەڭ قولايلىسى وسى، — دەپ حەمنوليني ونى قۇپتاي سويلەدى. — ەندى ءقايتىپ كورىسەمىز بە، جوق پا، بىلمەيمىن. جۇرەتىنىمىزدى حابارلايىق دەپ كەلدىك.
— قايدا جۇرمەكسىزدەر؟
— كالكۋتتاعا. ۋاقىتىڭدى ەندى المايمىن. قاۋىرت شارۋاڭ بار عوي. اپاڭدى ۇمىتا كورمە.
— ماعان حات جازاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى كومولا حەمنولينيدىڭ قولىنان ۇستاپ.
— ارينە، جازامىن.
— اقىل ايتا جازارسىڭ. حاتىڭنىڭ قۋات بەرەتىنىن بىلەمىن.
حەمنوليني ەزۋ تارتتى.
— ول جايىندا قوبالجىما! مەنەن دە جاقسى اقىلشىڭ بولادى ءالى.
بۇگىن كومولانىڭ ىشكى دۇنيەسىندە حەمنولينيگە دەگەن اياۋشىلىق سەزىم تۋىپ كەتتى. قىزدىڭ سالماقتى كەسكىنىندە اسا ءبىر كۇيىنىش بارداي. كەيدە حەمنوليني وعان جۇمباق ادام سياقتى كورىنەدى. وسى ءبىر جاي اڭگىمەگە تۇساۋ بولا بەرەتىندەي. كومولا وعان وز سىرىن اشتى، ءبىراق حەمنوليني ءوزىن تىم سالقىن ۇستاپ وتىردى. جانە، سونداي ءبىر شەرلى حالدە باز كەشىپ، جان دۇنيەسى كۇڭگىرت ەدى.
ۇزاقتى كۇن حەمنولينيدىڭ داۋسى ونىڭ قۇلاعىنان كەتپەي قويدى. بايسالدى مەيىرىمدى كوزى دە مۇنىڭ كوز الدىندا. نوليناكحامەن اراداعى ساتسىزدىگىنەن باسقا كومولا ونىڭ ەشتەڭەسىن دە بىلمەيتىن ەدى.
ەرتەڭىنە حەمنوليني ءوز باقشاسىنان ءبىر سەبەت گۇل اكەپ بەردى بۇلارعا. شومىلىپ شىققاننان كەيىن كومولا سول گۇلدەردەن گۇل القاسىن ورە باستادى. سول شاقتا قاسىنا حەمونكوري كەلىپ وتىردى.
— قىزىم-اي! — دەپ ول اۋىر كۇرسىنىپ قويدى. — بۇگىن حەم مەنىمەن قوش ايتىسىپ كەتتى. ءوزىمنىڭ نە بولعانىمدى دا بىلمەيمىن. دەگەنمەن ول سۇيكىمدى قىز عوي. ەندى ويلاپ قالدىم، ەگەر دە ول مەنىڭ كەلىنىم بولعاندا، زور باقىت ەدى عوي. ءيا، مۇنىڭ ءبارى وتكەن ءىس! وسى بار قوي، مەنىڭ بالامدى ءتۇسىنىپ بولمايسىڭ. نەگە اينىعانى ءبىر وزىنە عانا ءمالىم.
بۇل قىزعا شىنداپ كەلگەندە ءوزى قارسى بولعانىن حەمونكوريدىڭ مويىنداعىسى كەلمەدى.
ەسىك سىرتىنان بىرەۋدىڭ تىقىرى ەستىلدى، حەمونكوري:
— بۇل سەنبىسىڭ، نولين؟ — دەپ سۇرادى. كومولا گۇلدەردى ءساريىنىڭ ەتەگىنە ءجىتى جيناپ الدى دا، بەتىنە پەردەسىن ءتۇسىردى.
بولمەگە نوليناكحا كەلىپ كىردى.
— جاڭا عانا وسىندا اكەسىمەن بىرگە حەم بولىپ كەتتى، كوردىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى حەمونكوري.
— ءيا، مەن ولاردى شىعارىپ سالدىم.
— قالاي دەسەڭ دە حەم سياقتى قىز سيرەك كەزدەسەدى، — دەدى حەمونكوري. نوليناكحا قارسىلىق ايتسىن دەگەندەي ءبىر جاساندى سويلەدى.
ءبىراق بالاسى جاي عانا ەزۋ تارتتى.
— سەن ءتىپتى كۇلەسىڭ توي!.. قوياردا قويماي ءجۇرىپ، حەمنىڭ ۋادەسىن الىپ ەدىم. ءتىپتى باتامدى بەرۋگە دەيىن باردىم توي. قارسى بولدىڭ دا تالقانىن شىعاردىڭ. وكىنبەيسىڭ بە ەندى؟
نوليناكحا كومولاعا ۇرەيلەنە كوز سالدى. كومولا وعان اسا ءبىر ىستىق سەزىممەن ەلجىرەي قاراپ وتىر ەكەن. نوليناكحانىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتتى دە، ۇيالىپ تومەن قاراپ قالدى.
— ما، سەن ءوز بالاڭدى قىزدار زار بولىپ جۇرگەن تاپتىرماس ءبىر جىگىت دەپ قارايسىڭ-اۋ. ءبىراق، مەن سياقتى كوڭىلسىز كۇيكىنى سۇيە قوياتىن كىم بار دەيسىڭ.
نوليناكحا وسى ءسوزدى ايتىپ وتىرعاندا كومولا تاعى دا وعان كوز سالىپ ەدى، ءسال كۇلە ءتۇسىپ، مۇنىڭ وزىنە قاراپ وتىر ەكەن. قىز تاعى دا جان ساقتاۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى شىعىپ كەتۋ بولار دەپ ويلادى.
— اۋزىڭا كەلگەندى ايتىپ كەتتىڭ عوي. اشۋىمدى كەلتىرىپ وتىرسىڭ، نولين. بار كەتشى، ءوز بولمەڭە بارشى، — دەدى بالاسىنا حەمونكوري.
كومولا وڭاشا قالعان سوڭ تاعى دا حەمنوليني اكەلگەن گۇلدەن ۇلكەن ءبىر گۇل شوتىن جاسادى دا قايتا سەبەتكە سالىپ، سۋ سەبەلەدى، سودان كەيىن نوليناكحانىڭ بولمەسىنە اپارىپ قويدى. بۇل — حەمنولينيدىڭ قوشتاسۋ گ ۇلى ەدى. سونى ەسىنە العاندا كومولانىڭ كوزىنە جاس كەلىپ قالدى.
ءوز بولمەسىنە ورالعان سوڭ قىز ويلانىپ قالدى. نوليناكحانىڭ جاڭاعى كوزقاراسى نەنى اڭعارتپاق؟ كومولا جايلى ول نە ويلادى ەكەن. ءبىر كەزدە وعان نوليناكحا مۇنىڭ جان بالاسى بىلمەس سىرىن سەزىپ قويعان دا سياقتاندى. بۇرىن ونى كورمەي تۇرعاندا كومولا ەشتەڭەنى ويلامايتىن ەدى. مىنە، ەندى قىستىعىپ، قينالىپ قالاتىن بولىپ ءجۇر. ءبۇل مۇمكىن، نوليناكحادان سىرىن جاسىرعاندىقتىڭ جازاسى بولار ما؟
"مۇمكىن نوليناكحا: "شەشەم مىنا ءبىر حاريداسي دەگەن قىزدى قايدان تاۋىپ الدى وسى؟ مۇنداي ۇياتسىز ادامدى كورگەن ەمەسپىن" دەپ ويلار ما؟ ەگەر ءبىر سوتكە بولسا دا ويىنا مەن جايىندا وسىنداي بىردەڭە تۇسسە، سۇمدىق قوي" — دەگەندى ويلاپ، كومولا ازاپقا ءتۇستى.
سول ءتۇنى كومولا ءبىر شەشىمگە بەكەم كەلدى: ەرتەڭ قايتسە دە ول نوليناكحاعا ءبارىن دە ايتاتىن بولادى. ال ار جاعىندا قارا سۋ تەرىس اعىپ كەتسە دە مەيلى.
كومولا تاڭ قىلاڭ بەرىپ كەلە جاتقاندا تۇردى دا، گانگ وزەنىنە بارىپ ءتۇستى. وزەننەن كىشىگىرىم ءبىر قۇمىرا سۋ الا كەلىپ، ەرتەڭگى جۇمىسقا كىرىسپەس بۇرىن، نوليناكحانىڭ كابينەتىن جۋىپ شىعاتىن ادەتى بولۋشى ەدى. بۇگىن دە سول ادەتى بويىنشا، قۇمىرانى الىپ كابينەتكە كىرسە، نوليناكحا وتىر ەكەن. بۇرىپ ول مۇنداي ۋاقىتتا بۇل بولمەگە كەلىپ وتىرمايتىن ەدى. ءۇي يەسىنىڭ جۇمىسقا كەدەرگى جاساعانى ءۇشىن رەنجىپ قالعان كومولا شىعىپ كەتپەك بولىپ ەپپەن باسىپ كەيىن ءجۇردى. ءبىراق بىر-ەكى اتتاپ باسىپ باردى دا، الدەنەنى ويلاپ، ايالداي بەردى. سودان كەيىن باياۋ عانا قايتىپ بۇرىلدى، بوساعادا تاستاي قاتىپ قوزعالماي قالدى. جانسىز ءبىر كولەڭكەگە ۇقساپ، وسى بوساعادا قانشا ۋاقىت تۇرعانىن كومولانىڭ ءوزى دە اڭدامادى. ءبىر ۋاقىتتا بولمەدەن نوليناكحا شىقتى دا، كومولانىڭ قارسىسىنا كەلىپ توقتادى. سول ساتتە كومولا جەر تىزەرلەي وتىرا كەتتى دە، نوليناكحانىڭ اياعىنا باس ۇرا باستادى. ءالى كەپپەگەن سۋ شاشى توگىلىپ كەتتى. سودان كەيىن تىزەرلەپ قايتا وتىردى. قىبىر ەتپەيدى، قاباق تا قاقپايدى، مەلشيگەن ءبىر تاس مۇسىندەي. شاشىنان جامىلتقىسىنىڭ سۋسىپ تۇسكەنىن دە بايقامادى. وزىنە نوليناكحانىڭ كوز الماي قادالىپ قالعانىن دا سەزبەدى. بار كۇدىگى تايىپ بولعان. جاڭا ءبىر شابىت بويىنا نۇر بولىپ قۇيىلعانداي. ءدىرىلى جوق، ۋىتتى دا، قاتقىل ءبىر داۋىسپەن:
— مەن — كومولامىن، — دەدى.
ءبىراق ءوز داۋسى وزىنە تاۋدان تاس دومالاپ كەلە جاتقانداي سونشا جات ەستىلدى. بار جىگەرى قۇم بولعانداي. دەنەسى قالشىلداپ كەتتى. تومەن قارادى. ءبىر اتتاپ ىلگەرى باسۋعا شاماسى دا جوق سەكىلدى. سول ورنىندا قالا بەرۋ دە سونشالىقتى ازاپ ەدى. بار كۇش-جىگەرى "مەن — كومولامىن" دەگەن ءبىر تانا ءسوزدى ايتىپ، الدىنا كولدەنەڭ تۇسۋگە عانا جەتكەندەي. ەكى بەتى وتشا دۋىلدايدى. قانداي ۇيات. قايدا جاسىرىناتىنىن بىلمەيدى ءبىراق، جالعىز عانا نوليناكحانىڭ مەيىرىمى تۇسە مە دەپ ۇمىتتەنەدى.
نوليناكحا باياۋ عانا ونىڭ قولىن الدى.
— مەنىڭ كومولام — ءوزىڭ ەكەنىندى بىلەمىن. ءجۇر مەنىمەن.
ول قىزدى وز بولمەسىنە الىپ كەلدى. مۇنىڭ ءوزى ورگەن گۇل القاسىن موينىنا اكەپ كيگىزدى.
— تاڭىرگە قۇلشىلىق ەتەيىك، — دەدى نوليناكحا.
ەكەۋى دە تىزەرلەپ، جۇگىنىپ وتىردى دا، باستارىن اق ءمارمار ەدەنگە سالدى. سول شاقتا اتىپ كەلە جاتقان التىن اراي كۇن شاپاعى ءتۇستى، ەكەۋىنىڭ دە يىلگەن باستارى نۇرعا مالىندى.
كومولا تۇرەگەلدى، تاعى دا نوليناكحا اياعىنان توپىراق الدى، سونشاما ازاپقا سالعان ۇياڭدىق تا تارقاپ كەتكەندەي سەزىنەدى. جان دۇنيەسىن سايا تاپتىرعان شەگى جوق مول تىنىشتىق تاڭعى اشىق كۇننىڭ سەرگەك، مول ساۋلەسىمەن قاۋىشىپ نۇرلانا تۇسكەندەي بولادى. كومولا جۇرەگىن ۇلى ماحاببات بيلەدى. ءوز باسىنا قونعان زور باقىتتىڭ ىستىق ساۋلەسىنە بۇكىل دۇنيە بوككەن سەكىلدەنەدى وعان.
كومەيگە ىستىق كەسەك كەلىپ تىعىلىپ ەدى، ىركىلمەدى، قىز ءجۇزىن كوز جاسىنىڭ سەلى باستى. كومولا جىلاي بەردى، جىلاماۋعا شاماسى دا كەلمەدى. ءبىراق بۇل قۋانىشتىڭ كوز جاسى ەدى. سول جاس وزىمەن بىرگە جاس ءومىرىن تورلاعان قارا بۇلتتاردى الا كەتتى.
نوليناكحا ودان باسقا ەشتەڭە دە ايتپادى. تەك قىزدىڭ ماڭدايىنا تۇسكەن سۋ شاشىن اسا ءبىر مەيىرىممەن كەيىن قايىردى دا، ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
كومولا ءالى قۇمارىنان شىعىپ بولعان جوق ەدى. جۇرەگى تولى ىستىق سەزىمىن جول تاۋىپ ايتقانشا اسىعادى، سايا تاپپاي اسىعادى. جاتاتىن ۇيگە كىرە بەرىپ، ءوزىنىڭ گۇل القاسى مەن نوليناكحانىڭ ساندالىن ورادى دا بەتىنە تاقادى، سودان كەيىن ۇقىپپەن قايىرا ورنىنا سالىپ قويدى.
بۇگىن كومولا ءتاڭىرىنىڭ وزىنە قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەي، اسپاندا قالىقتاپ جۇگەندەي سەزىندى:
— ساعان نە بولعان، حاريداسي؟ ءبىر كۇندە بۇل ءۇيدى جاڭا ءبىر تۇرگە اينالدىرىپ جىبەرەردەي-اق جان سالا تازالاپ، قىرعىلاپ، جۋىپ جاتىرسىڭ عوي، — دەدى تاڭدانعان حەمونكوري.
كومولا ءبۇتىن كەشكە كۇندەگىسىنشە وتىرىپ كەستە تىكپەدى. ءوز بولمەسىنە بارىپ ەدەنگە وتىردى. ءبىر كەزدە قولىنا تۇڭعيىق گ ۇلىنىڭ شوعىن ۇستاپ نوليناكحا كىرىپ كەلدى.
— كومولا، مىنا گۇلدى سۋعا سالىپ قويشى، — دەدى ول — قاداعالا، سولىپ قالمايتىن بولسىن. بۇگىن كەشكە وڭ باتاسىن الۋعا اناما بارامىز.
كومولا تومەن قارادى.
— باسىمنان نە كەشىرگەنىمدى سەن ءالى تۇگەل بىلمەيسىڭ عوي...
— سەن تولىقتىراتىن ەشتەڭە دە قالعان جوق. بارىنە دە تانىسپىن.
— ال اناڭ... — دەپ ول اياقتاۋعا شاماسى جەتپەي توقتاپ قالدى.
نوليناكحا كەلىپ ءجۇزىن جاسىرىپ وتىرعان كومولانىڭ قولىن جازدى.
— انام ءوز عۇمىرىندا تالاي كۇنانى كەشىرگەن بولاتىن. ال ەشبىر ايىپ-كۇناسى جوق ادامعا كەشىرىم جاسارىنا ەكى باستان كۇمان جوق.
ورىس تىلىنەن اۋدارعان: س. شايمەردەنوۆ
You Might Also Like
-
گلان اۋلەتى حابار-وشارسىز كەتكەن لەيتەنانت توماس گلان تۋرالى گازەتتەرگە حابارلاندىرۋ قانشا بەرسە دە، ول تابىلمايدى. ول وپات بولعان، ءتىپتى ونىڭ قانداي جاعدايدا قازا تاپقانىن دا بىلەمىن.
-
ادەتتە ءانشى، ءبيشى، ءارتىس بولعىسى كەلمەيتىن ادامدار مادەنيەتتىڭ اينالاسىندا باسقا قانداي ماماندىق تاڭدايتىنىن بىلمەي جاتادى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى www.kaznu.kz فيلوس...
