سوڭعى پوەما
رومان
ءى
وميتونىڭ تاريحى
وميتو راي — ادۆوكات. ونىڭ بەنگالدىق فاميلياسى اعىلشىن ءتىلىنىڭ جەرىنەن "روي" دەپ ايتىلاتىن بولعاندا، ول ءوزىنىڭ اسەمدىگىنەن ايىرىلسا دا، ونىڭ ەسەسىنە ايبارلى فاميلياعا اينالدى. ءاتى-جونىن ەرەكشە ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن وميتو ءوزىن اعىلشىن دوستارى مەن قۇربىلارى "ەميت راە" دەپ اتايتىن ەدى.
وميتونىڭ اكەسى تەڭدەسى جوق ادۆوكات بولاتىن. ونىڭ كوپ اقشا قالدىرعانى سونشا، ول اقشا شوبەرەسىنە دە مول جەتەتىن ەدى، الايدا وميتو اكە بايلىعىن وڭدى-سولدى اياماي شاشتى. كالكۋتتا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى وقۋ كۋرسىن اياقتاماي-اق، ول وكسفوردقا كەتتى، وندا باقانداي جەتى جىل ەمتيحان تاپسىردى. ول تىم اقىلدى ەدى، ءبىراق تىندىرىمدى بولعان جوق؛ ايتپاقشى ونىڭ ناق سول جاراتىلىسىنان بىتكەن اقىلى ءبىلىمىنىڭ تايازدىعىن بىلدىرە بەرمەيتىن. اكەسى وميتوعا ۇلكەن ءۇمىت ارتا قويعان جوق، تەك جالعىز ۇلىنىڭ وكسفوردتان تاپقان سىرت ءپىشىنىن تۋعان جەرىندە جوعالتىپ الماۋىن عانا تىلەدى.
ماعان وميتو ۇنايدى. كەرەمەت جىگىت! مەن جاڭا جازا باستاعان جازۋشىمىن. مەنىڭ شىعارمالارىمدا وقۋشىلار مۇلدە از، ال وميتو — ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتى وقۋشىم. و ل مەنىڭ ستيلىمە قايران قالادى جانە ادەبيەت بازارىندا بۇگىنگى تاڭدا ايگىلى بولىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى ناعىز ستيل دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيتىندىگىنە سەنەدى. ولاردىڭ تۋىندىلارى تۇيە سياقتى، — ولاردا ايتىلاتىنداردىڭ ءبارى قولاپايسىز دا كەسكىنسىز، — سوندىقتان، ولار تۇيە سياقتى بەنگال ادەبيەتىنىڭ بۇدىرسىز سور دالاسىمەن اياعىن ساناپ باسىپ، باياۋ ءىلبىپ كەلەدى. الايدا سىنشىلاردى، مۇنى ءوز پىكىرىم ەمەس ەكەندىگىنە سەندىرۋگە اسىعىپ وتىرمىن.
وميتو ءستيلدى كورىكتى كەلبەتكە، ال مودانى بەتپەردەگە تەڭەيدى. وميتونىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، ستيل تەك قانا ءوز پىكىرىمەن ساناساتىن ادەبيەت اريستوكراتتارىنا ارنالعان، ال مودا — وزگەلەردىڭ تالعامىنا بەيىمدەلەتىن ادەبيەت جولبيكەلەرىنىڭ ەنشىسى. ەگەر بونكيمنىڭ ءستيلىن باعالايتىن بولساڭىز، ونىڭ "ۋلى اعاشىن'" وقىڭىز، ال ەگەر سىزگە بونكيمگە ەلىكتەۋ ۇنايتىن بولسا، نوشيرامنىڭ "مونوموحونەر موحونباتانىن" وقىڭىز، — وندا بونكيمنەن تۇك تە قالماعان. كاسىپقوي ءبيشى جۇرت الدىندا كەنەپ جامىلات تا بيلەي بەرەدى، ءبىراق قايىڭدىقتىڭ بەتىنە بەمارەس جىبەگىنەن تىگىلگەن پەردە جابىلىپ، ول "ىنتىق جاندار" ءۇشىن عانا اشىلۋعا ءتيىس. ءسانقوي ستيلگە كەرەگى — كەنەپ جامىلعى دا، ستيلگە كەرەگى — بەنارەس جىبەگىنەن تىگىلگەن پەردە، ءار بەتتىڭ وزىنە لايىق مەرزىمى بولادى. وميتونىڭ ايتۋىنشا، بىزدە ءستيلدىڭ ەلەنبەيتىندىگى سونشا، تاپتاۋرىن بولعان جولدان بۇرىلىپ كەتۋگە دە باتىلىمىز باراتىن كورىنەدى. بۇل اقيقاتتىڭ راستىعىن ءبىز داكشاعا قۇربان شالۋ تۋرالى ەجەلگى اڭىزداردان كەرە الامىز. ەڭ قۇرمەتتى كوك تاڭىرىلەرى — يندرا، چاندرا جانە ۆارۋنا قۇربان شالۋ راسىمىنە ءارقاشان دا شاقىرىلىپ كەلگەن. ال شيۆانىڭ ءوز ءستيلى بولدى. جانە دە ونىڭ ەشكىمگە ۇقساماعاندىعى سونشالىق، ابىزدار ونى شاقىرۋدىڭ ءوزىن ىڭعايسىز دەپ ساناعان. مۇنداي نارسەلەردى وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى باكالاۆرىنان ەسىتۋ مەنىڭ جانىما جاعادى، ويتكەنى ءوز شىعارمالارىمنىڭ وزىندىك ءستيلى مەن ەرەكشە ەكەنىنە مەن دە سەنەمىن. ءسىرا، مەنىڭ كىتاپتارىمنىڭ ءبارى دە عاجاپ بولسا كەرەك، ويتكەنى ولار عاجايىپ بولىپ كەتەدى جانە ودان سوڭ قايتا تۋىپ، قايتا باسىلۋ دەگەندى بىلمەيدى.
قايناعام نوبوكريشنو وميتونىڭ پايىمداۋلارىن ەشقاشان دا جايباراقات وتىرىپ تىڭداي المايتىن دا: "سەنىڭ سول وكسفوردتىقتارىڭدى سايتان السىن!" — دەپ ايقاي سالاتىن. ونىڭ ءوزى دە اعىلشىن ادەبيەتى جونىنەن اسا ءىرى مامان ەدى، بىلگەنى سۇمدىق كوپ بولسا دا، تۇسىنەتىنى تىم از ەدى. جاقىندا ول ماعان بىلاي دەدى: "وميتو تالانتتاردىڭ ءقادىرىن كەتىرۋ ءۇشىن، ورتان قول دۇنيەلەردى دارىپتەيدى. ول دورەكىلىك داڭعىراسىن قاعۋعا قۇمار، ال سەن ونىڭ داڭعىرا قاعاتىن تاياقشاسىسىڭ". وكىنىشكە وراي، وسى اڭگىمە كەزىندە مەنىڭ ايەلىم دە وتىرعان ەدى. الايدا ءبىر قۋانىشتىسى، ونىڭ بۇل سوزدەرى ءتىپتى تۋعان قارىنداسى وعان دا مۇلدە ۇناماعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ايەلىمنىڭ ءبىلىمى تىم از بولسا دا، ونىڭ كوزقاراستارى وميتونىڭ كوزقاراسىمەن ساي كەلەتىنىن اڭعاردىم. ايەلدىڭ جاراتىلىسىنان بىتكەن اقىلى دەگەن شىنىندا دا عاجاپ قوي!
اعىلشىننىڭ اتاقتى جازۋشىلارىن وميتونىڭ وپ-وڭاي تاس-تالقان ەتۋى كەيدە مەنىڭ ءوزىمدى دە ابىرجىتىپ تاستايدى. بۇل كىتاپ بازارىن جاۋلاپ الىپ، ابدەن "قابىلدانعان" دەپ ايتۋعا بولمايتىن اۆتورلار ەدى. ولارعا قايران قالۋ ءۇشىن شىعارمالارىن وقىپ جاتۋدىڭ ءوزى دە قاجەت ەمەس. ءوز بەدەلىڭدى ساقتاعىڭ كەلسە، ولاردى ماقتاۋدىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر. وميتو دا ولاردىڭ شىعارمالارىن وقىپ شىعۋدى قاجەت دەپ سانامايتىن، ءبىراق بۇل ونىڭ ول جازۋشىلاردى بەتى بۇلك ەتپەستەن جەردەن الىپ، جەرگە سالۋىنا بوگەت بولمايتىن. ماسەلە مىنادا: اتاقتى اۆتورلار وعان تىم رەسمي جانە ۆوكزالداعى لىق تولعان كۇتۋشىلەر زالى سياقتى كوپشىلىككە ارنالعان ءتارىزدى بولىپ كورىنەتىن دە، وميتونىڭ ءوزى اشقان اۆتورلار ارناۋلى پويىزداعى جەكە سالون سياقتى، ونىڭ ءوزى ءۇشىن عانا ءومىر سۇرەتىن.
وميتو ءوزىن تەك ادەبيەتتە عانا ەمەس، باسقا جاقتارىنىڭ بارىنە — كيىم كيىسىنە، زات ۇستاۋىنا، ءجۇرىس-تۇرىسىنا كەلگەندە دە وعاش ۇستايتىن. ونىڭ سىرت كەلبەتى دە ەلدەن ەرەكشە: ول ەشقاشان دا كوپتىڭ ءبىرى بولىپ كورىنبەيتىن، قايتا ءارقاشان دا وزگەلەردى كولەڭكەسىندە قالدىرمايتىن بىردەن-بىر ەرەكشە ادام بولىپ كورىنەتىن. ونىڭ جىلتىراتا قىرىنىپ جۇرەتىن تولىق بەتىنىڭ ءوڭى قوڭىر، كوزى اڭعارلى، ەرىندەرىنە مىسقىلدى كۇلكى ۇيىرىلەدى دە جۇرەدى؛ تىم ءابجىل قيمىلدايدى، ءبىر سوت تە بايىز تاۋىپ وتىرا المايدى. شاقپاق تاستان شىققان ۇشقىنداي تاپقىر سوزدەر ايتۋعا كەلگەندە ىركىلۋدى بىلمەيدى. ول بەنگال كويلەگىن كيىپ جۇرەدى، مۇنى ول ءوز ورتاسىندا ەشكىم كيمەيتىن بولعاندىقتان عانا كيەدى. ونىڭ مۇقيات بايلانعان ءدحوتيى ءاردايىم اپپاق، ادىپتەلمەگەن، مۇنى دا ءوزى قۇرىلپىلاستار بۇلاي "كيىنبەيتىن" بولعاندىقتان كيەدى. وميتو سول يىعىنان باستاپ ون بۇيىرىنە دەيىن تۇيمەلەنەتىن جەيدە كيىپ، جەڭىن شىنتاعىنا دەيىن ءتۇرىپ جۇرەدى. ءدحوتيىن ول التىن ارالاستىرا تىگىلگەن سارعىلت ءتۇستى جالپاق بەلبەۋمەن بۋادى دا، وعان سول جاق بۇيىرىنەن قالتا ساعاتىن سالۋ ءۇشىن ۆرينداۆان سيساسىنان تىگىلگەن كىشكەنە قالتا بايلايدى. ول اياعىنا كاتاككادا تىگىلگەن قىزىل الا ساندال كيەدى. وميتو سىرتقا شىققاندا، ادەمىلەپ ورالعان ماتراس شادراسى سول يىعىنان تىزەسىنە دەيىن توگىلىپ تۇرادى، ال دوستارىنا قوناققا بارعانىندا، ول باسىنا ادەتتە لاكناۋ مۇسىلماندارى كيەتىن اق ماتادان تىگىلگەن اسەم بورىك كيىپ الادى. جالپى العاندا، ونىڭ كيىم كيىسىن تۇپ-تۇگەل كەلەمەجدەۋ دەسە دە بولادى! ءتىپتى ونىڭ اعىلشىن كوستيۋمدەرىنەن دە بىردەڭە ءتۇسىنۋ قيىن. ال مۇنداي نارسەلەردەن حابارى بار ادامدار ونىڭ كوستيۋمدەرىنىڭ ولپى-سولپى بولۋى ەرەكشە ءسانقويلىق دەسەدى. وميتو ءوزىن كۇلكىلى جاعدايدا كورسەتۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا ءوزى مودانى ءاجۋالاۋعا مەيلىنشە قۇشتار بولعاندىعىنان وسىلاي كيىنەدى. كوپتەگەن جاس جىگىتتەرگە وزدەرىنىڭ جاس ەكەندىگىنە دالەل ەتىپ، تۋۋ تۋرالى كۋالىگىن كورسەتۋىنە تۋرا كەلەدى. ال وميتونىڭ جاستىعى بولسا، جولىندا تۇرعانداردىڭ ءبارىن جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، جايلاپ كەتەتىن تاسقىن ءتارىزدى قانشالىقتى شەكسىز-شەتسىز دە قۇدىرەتتى، الىپ تا تەجەۋدى بىلمەس ەكەنىن دالەلدەپ جاتۋدى ەشبىر قاجەت ەتپەيتىن جاستىق.
وميتونىڭ تانىس قىزدارىمەن ەركىن سويلەسۋىن ونىڭ دوستارى كورە المايتىن. ول تاماشا جىنىس وكىلدەرىنىڭ قايسىبىرەۋىنە ەرەكشە ىنتىق بولماسا دا، ولاردىڭ تارتىمدى بولعانىن جاراتاتىن: ول كىممەن بولسا دا سىپايى قارىم-قاتىناس جاسايتىن. قىسقاسى، ايەلدەر ونىڭ نازارىن اۋداراتىن دا، ەشقايسىسىن ەلىتتىرمەيتىن دەۋگە بولادى. وميتو توي-تومالاقتاردان قالمايدى، كارتا وينايدى، كەرەك ەتسە ۇتىلا سالادى، ناشار ءانشىنى تاتى ءبىر رەت ءان سالعىزۋعا ءارقاشان دا كوندىرە الادى، ال ءتۇسى وتە ناشار ساري كيگەن قىز كورسە، قالاي دا ساتۋشىنىڭ مەكەن-جايىن سۇراپ بىلەدى. كەزدەيسوق تانىسقان بىرەۋمەن اڭگىمەلەسكەندە ول سوز سىڭايىن سىرلاسۋ سارىنىنا اۋدارا الاتىن، ءبىراق بۇل سىرلاسۋدىڭ توركىنىندە تولىق نەمقۇرايدىلىق جاتقانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن. كوپ قۇدايعا تابىناتىن ادام دۇعا وقىعاندا ولاردىڭ ءارقايسىسىنا "بارىنەن دە جوعارى" دەپ اتايتىنىن قۇدايلار ءارقاشان دا ءبىلىپ تۇرادى، دەگەنمەن دە بۇلاي اتاۋ ولاردا ۇنايدى. راس، شەشەلەرى ءالى دە ۇمىتتەرىن ۇزبەگەنىمەن، قىزدارى وميتونىڭ كوك جيەكتەن كورىنگەن كۇمىس بۇلت سياقتى ەكەنىن الدەقاشان-اق اڭعارعان ەدى: ول جاپ-جاقىن، قول سوزىم جەردە تۇرعان ءتارىزدى، ءبىراق جاقىنداپ بار دا ۇستاپ كور! ول تالاي قىزعا ءىلتيپات ءبىلدىردى، ەشقايسىسىنا تۇراقتامادى، سىرلاسا سويلەسكەندە ول ەشتەڭەنى دە ماقسات ەتپەيتىن، — سوندىقتان دا ول سونداي باتىل ەدى؛ جارىلعىش زاتقا تىم جاقىن قالتانى ونىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپايتىن، ويتكەنى وميتو بىردە-بىر ۇشقىن تۇسىرمەسىن بىلەتىن.
ءبىر جولى ءبىر باس قوسۋدان كەيىن وميتو گانگانىڭ جاعاسىندا ليلي گانگۋليمەن وڭاشا وتىرىپ قالدى. تۇنجىراپ، جىم-جىرت مۇلگىگەن ارعى جاعالاۋدان اي كوتەرىلىپ كەلە جاتتى.
— ليلي، گانگانىڭ ارعى بەتىنەن تۋىپ كەلە جاتقان اي، بەرگى بەتىندەگى سەن جانە مەن، — بۇل ەندى ەشقاشان قايتالانباس! — دەپ سىبىرلادى وميتو.
العاشقى ساتتە ءليليدىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە تۇسكەن ەدى، ءبىراق بۇل سوزدەردە ەشقانداي قۇپيا سىر دا، سابىن كوبىگىنە تۇسكەن ساۋلەدەي جىلۋ دا جوق ەكەنىن ول جاقسى تۇسىنەدى. ول ءازازىل ويدان ارىلىپ، بىلاي دەپ كۇلە جاۋاپ بەردى:
— وميتو، سەنىڭ ايتقانىڭ سونداي دۇرىس، ءتىپتى ول جونىندە ايتۋعا دا تۇرمايتىن ەدى. انە قۇرباقا سۋعا شولپ ەتتى، بۇل دا ەندى ەشقاشان قايتالانبايدى.
وميتو كۇلىپ جىبەردى.
— مۇندا ايىرماشىلىق بار، ليلي، ايىرماشىلىعى وتە زور! قۇرباقانىڭ بولماۋى دا مۇمكىن. ەندى، ءبىراق سەن، مەن، اي، گانگا تولقىنىنىڭ سىلقىلى جانە اسپانداعى جۇلدىزدار دەگەننىڭ ۇيلەسىمدى تۋىندى ەكەنى سونداي، بەتحوۆەننىڭ "اي سوناتاسى" سياقتى عوي. وسى ءبىر قاس قاعىم ءسات ماعان ساپفير، الماس، اقىق سالىپ اشەكەيلەنگەن تاڭعاجايىپ التىن ساقينا اسپانداعى اڭعال زەرگەر ۆيشۆاكارمانىڭ شەبەرحاناسىندا سوعىپ، سول ساتتەن تەڭىزگە ءتۇسىرىپ العان، ەندى قايتىپ ەشكىم تابا المايتىن ساقينا سياقتى بولىپ كورىنەدى.
— سونىسى-اق جاقسى! ەندەشە، ەميت، سەنىڭ مازاسىزداناتىن ءجونىڭ جوق: زەرگەر سەنەن اقىسىن تولە دەپ اقشا سۇرامايدى.
— ءبىراق تا، ليلي، تاعدىردىڭ جازۋىمەن ءبىز ميلليونداعان جىلداردان كەيىن مارس پلانەتاسىنىڭ القوڭىر ورمانى ىشىندە الدە قانداي ۇلكەن كول جاعاسىندا كەزدەسەمىز دەپ ويلايمىن! "شاكۋنتالاداعى" بالىقشى بالىقتىڭ ءىشىن جارىپ جىبەرىپ ەكەۋىمىزگە وسى بۇگىنگى التىنعا بەرگىسىز عاجايىپ ءساتتى اپەرەدى دە، ءبىز بىر-بىرىمىزگە قاراپ ابدىرىپ قالامىز دەپ ساناشى. سوندا نە بولادى؟
— وندا، — دەپ جاۋاپ قاتتى ليلي، وميتونى جەلپۋىشىمەن سيپاي سوعىپ، — التىنعا بەرگىسىز سوت قولدان شىعىپ، قايتادان مۇحيتقا تۇسەدى دە، ەندى قايتالانبايتىن بولادى. سەن اڭعال زەرگەر جاساعان وسىنداي ساتتەردى ساناپ تاۋىسا المايسىڭ، ويتكەنى سەن ولاردى ۇمىتىپ تا قالدىڭ.
ليلي ورنىنان تەز تۇرىپ، قۇربىلارىنا قوسىلدى.
مۇنداي ساتتەر وميتو ومىرىندە از بولعان جوق.
— ومي، سەن نەگە ۇيلەنبەيسىڭ؟ — دەپ قارىنداستارى سيسسي مەن ليسسي وتىرىپ الدى.
— ۇيلەنۋگە قاجەتتىنىڭ ءبىرىنشىسى، — دەپ جاۋاپ قايىردى وميتو، قالىندىق. بوزبالا — ەكىنشى دارەجەلى فاكتور.
— قايران قالامىن! — دەدى سيسسي تاندانا داۋىستاپ. — دۇنيەدە قالىڭدىق از سياقتى!
— كوردىڭ بە، بولعاندا قالىڭدىقتى جۇلدىزعا قاراپ تاڭداعان، ال مەنىڭ قالىڭدىعىم ادەمى بولۋعا ءتيىس ەكەندىگىن ايتپاسا دا بولادى. وزگەلەردىڭ اراسىندا وزىنە تەڭدەس ەشكىم جوق، بىردەن-بىر قالىندىق بولۋعا ءتيىس.
— ءبىراق ول سەنىڭ ۇيىڭە كەلگەننەن كەيىن، — دەپ تۇرىپ الدى سيسسي، بىردەن-بىر قالىڭدىق بولماي قالادى: ول سەنىڭ ەسىمىڭە كوشەدى دە، جۇرت ونى ساتان قاراپ باعالايتىن بولادى.
— مەن جان-تانىممەن ىنتىق بولعان قىزدىڭ ءۇيى بولمايدى جانە ول ەشقاشان دا ەشكىمنىڭ بوساعاسىنان اتتامايدى. ول دا ءبىر مەنىڭ جۇرەگىمدە اققان جۇلدىز سياقتى ءبىر جارق ەتىپ، جەر بەتىنەن بىردە-بىر تۇراق تاپپاي، كەڭىستىككە ءسىڭىپ كەتەر ادام.
— باسقاشا ايتقاندا، ول ءوز قارىنداستارىنا ەشبىر ۇقسامايتىن بولدى عوي، — دەپ ەسكەرتتى سيسسي تۇنجىراپ.
— باسقاشا ايتقاندا، ول ءبىزدىڭ وتباسىمىزدى تولىقتىرىپ قانا قويمايدى، — دەدى وميتو ماقۇلداعان كەيىپپەن.
— ايتپاقشى، — دەپ قوسىلا كەتتى ليسسي، — بيممي بوس وزىنە وميتونىڭ "ءيا" دەگەنىن عانا كۇتىپ جۇرگەنىن ءبىز بىلمەيمىز بە؟ يەك قاقساپ-اق بولعانى، ونىڭ ءوزى جۇگىرىپ كەلەدى! بۇعان ونىڭ نەسى ۇنامايدى ەكەن؟ مۇمكىن، مادەنيەتى ازداۋ شىعار؟ بوتانيكادان ماگيستر دارەجەسىن الۋ ءۇشىن ەمتيحان تاپسىرعاندا ول الدىنا جان سالعان جوق! الدە بىلگىرلىك مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟
— بىلگىرلىك دەگەن كىرشىكسىز الماس تا، مادەنيەتتىلىك دەگەن الماستان تارايتىن ساۋلە عوي، — دەپ جاۋاپ بەردى وميتو. — تاستىڭ سالماعى، ال ساۋلەنىڭ جارقىراعان شۇعىلاسى بولادى.
— قاراي گور ءوزىن! — دەدى ليسسي كۇيىنىپ. — بۇعان بيممي بوس ۇنامايدى ەكەن! ءوزى وتان لايىق ادامداي-اق! جارايدى، مەن ەندى بيممي بوسقا وتان عاشىق بولىپ، اقىلىڭنان الجاسساڭ دا كوز قىرىندى سالما دەپ ايتىپ قويايىن.
— ەگەر مەن بيممي بوسقا ۇيلەنگىم كەلسە، وندا مەنىڭ شىنىمەن-اق اقىلىمنان الجاسقانىم. ءبىر عانا وتىنەتىنىم: قۇداي ءۇشىن، وندا مەنى ۇيلەندىرۋ ارقىلى ەمەس، دارى-دارمەك بەرىپ ەمدەگەيسىڭدەر!
اقىر اياعىندا وميتونىڭ تۋىستارى مەن تانىستارى ونى ايتەۋىر ءبىر ۇيلەنەر-اۋ دەگەننەن بارلىق ۇمىتتەرىن ءۇزدى. ولار وميتونىڭ ءۇي بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ اۋىرتپالىقتارىن كوتەرە المايدى، سوندىقتان دا قۇر قيالعا بەرىلىپ، جۇرتتى ەرسى قىلىقتارىمەن قايران قالدىرىپ ءجۇر دەپ ءتۇيدى. ونىڭ اقىلى — جىلتىراپ كورىنىپ، كوز الدايتىن، ءبىراق ەشقاشان دا قولعا ىلىنبەيتىن الدامشى وت دەستى ولار.
ال وميتو بولسا، ءىستىڭ ءبىرىن باستاپ، ءبىرىن تاستاپ ءجۇرىپ جاتتى، فيرپو رەستورانىندا كەزدەيسوق تانىسقان ادامدارىنىڭ كەز كەلگەنىنە شاي اپەرىپ سىيلايتىن، نەلىكتەن ەكەنىن كىم ءبىلسىن، دوستارىن كۇندىز دەمەي ءتۇن دەمەي ماشيناسىنا مىنگىزىپ الىپ سەرۋەندەتەتىن، جەر-جەردەن الۋان ءتۇرلى زات ساتىپ الىپ، ولارىن وڭدى-سولدى ۇلەستىرەتىن، اعىلشىن تىلىندەگى كىتاپتارىن ءوزى بارعان ءبىر ۇيدە قالدىرىپ كەتىپ، ەندى قايتىپ ەسىنە دە المايتىن.
وميتونىڭ يگى-جاقسىلار جينالعان كەز كەلگەن جەردە جۇرت ناق ءبىر تەرىس اينالىپ كەتەتىندەي نارسەلەردى ايتاتىندىعى قارىنداستارىن بارىنەن دە گورى ىزالاندىراتىن ەدى.
ءبىر جولى، الدەبىر ساياساتشى دەموكراتيانى دارىپتەي باستاعاندا، وميتو ونىڭ ءسوزىن دە اياقتاتپاي بىلاي دەپ تىيىپ تاستادى:
— شيۆا ءساتيدىڭ ءولى دەنەسىنىڭ پارشا-پارشاسىن شىعارعاندا، ونىڭ دەنەسىنىڭ جۇقانالارى تۇسكەن جەرلەردىڭ بارىندە دە جۇزدەگەن قاسيەتتى ورىندار پايدا بولعان. بىزدەگى دەموكراتيا بۇگىندە ەسكى ءولى اريستوكراتيانىڭ شاشىلىپ تاستالعان جۇقانالارىنا تابىنۋمەن ءجۇر. ال جەر بەتىندە ۇساق-تۇيەك اريستوكرات سىماقتار جايلاپ كەتتى — ساياساتتا دا، ادەبيەتتە دە، قوعامدىق ومىردە دە سوندايلار قاپتاپ ءجۇر. جانە ولاردىڭ ءبارى جيىركەنىشتى-اق، ويتكەنى ولار وزدەرىنە وزدەرى دە سەنبەيدى.
تاعى ءبىر رەتتە، الەۋمەتتىك رەفورمالار جاساۋ مەن ايەلدەردى ازات ەتۋدى جان-تانىمەن جاقتايتىن ءبىر ادام ايەلدەردى ەزگىگە سالعانى ءۇشىن ەركەكتەردى كىنالاعاندا، وميتو تارتىپ وتىرعان سيگارىن قولىنا الدى دا، نەمقۇرايلى كەيىپپەن بىلاي دەپ ەسكەرتتى:
— ەركەكتەردىڭ وكتەمدىگى تىيىلعاندا، ايەلدەردىڭ وكتەمدىگى باستالادى. ال ءالسىز ادامداردىڭ وكتەمدىگى شىنىندا دا قورقىنىشتى.
ايەلدەر مەن ولاردى قورعاۋشىلاردىڭ ءبارى اشۋلانىپ قالدى.
— مۇنىمەن نە ايتپاقسىز؟ — دەگەن سوزدەر ايتىلدى.
— بىلاي دەمەكشىمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى وميتو. — كىمدە-كىمنىڭ تورى بولسا، قۇستى تورعا قامايدى، ياعني وعان زورلىق جاسايدى. ال تورى جوق ادام ءوزىنىڭ قولىنا تۇسكەن جاننىڭ اپيىنمەن ميىن اينالدىرادى، ياعني ونى اقىل-ەسىنەن ايىرادى. العاشقىلارى زورلىق جاسايدى، ءبىراق اقىلىنان ايىرمايدى؛ سوڭعىلارى ءارى زورلىق جاسايدى، ءارى اقىلىنان ايىرادى. ايەلدەردىڭ كۇشى — اقىلدان الجاستىراتىن نارسە، ال ولارعا تابيعاتتىڭ مەيلىنشە قاراڭعى كۇشتەرى كومەكتەسەدى.
ءبىر جولى بالليگاندا ادەبيەت ۇيىرمەسىندە رابيندرانات تاگوردىڭ پوەزياسى تالقىلانباقشى بولدى. وميتو ومىرىندە ءبىرىنشى رەت پرەدسەداتەل بولۋعا كەلىستى، ءسويتىپ ۇيىرمە جينالىسىنا شايقاسقا ازىرلەنىپ الىپ باردى. سويلەگەن شەشەن ەسكى باعىتتىڭ مومىن وكىلى ەدى، ول تاگوردىڭ پوەزياسى — ناعىز پوەزيا دەپ دالەلدەۋگە تىرىستى. كوللەدجدىڭ ەكى پروفەسسورىنان باسقالاردىڭ ءبارى، ءسىرا، ونىڭ دالەلدەرى ابدەن يلانىمدى دالەلدەر ەكەنىنە كەلىسكەن ءتارىزدى ەدى. ءبىراق، مىنە، پرەدسەداتەل ورنىنان تۇردى دا بىلاي دەدى:
— اقىن ولەڭدى بەس جىلدان ارتىق جازباۋعا ءتيىس، جيىرما بەستەن وتىز جاسقا دەيىن جازۋى كەرەك. ونىڭ ءىزباسارلارىنان ءبىز ودان جاقسى جازىلعان بولماسا دا، وزگەگە ۇقسامايتىن، وزىندىك تۋىندىلار كۇتۋگە ءتيىستىمىز. مانتو ماۋسىمى ءوتىپ كەتكەن كەزدە بىزگە مانگونىڭ قاجەتى جوق بولادى دا، ءبىز اتانى قاجەت ەتەمىز. پىسپەگەن كوكوس جاڭعاقتارى ۇزاققا شىدامايدى، ولاردا ءشول قاندىراتىن شىرىن از ۋاقىت قانا مول بولادى، ال پىسكەن كوكوس جاڭعاقتارى الدەقايدا ۇزاق ساقتالادى. ءدال سول سياقتى اقىندىقتىڭ دا مەرزىمى قىسقا، ال فيلوسوفتار ماڭگىلىك.... رابيندرانات تاگوردىڭ باستى كەمشىلىگى مىنادا: باياعىداعى ۆوردسۆورتقا ەلىكتەي بۇل مىرزا قاسارىسىپ ولەڭ جازۋىن قويماي-اق كەلەدى. اجال قۇدايى ياما ونىڭ ءومىرىنىڭ شىراعىن ءسوندىرۋ ءۇشىن تالاي رەت ازىرەيىل جىبەرسە دە، وسى ءبىر ادام ءوز تاعىنان ءالى دە قوس قولداپ جارماسىپ ايىرىلار ەمەس. ەگەر ونىڭ ءوزى كەتە المايتىن بولسا، ونى جاپادان-جالعىز قالدىرىپ كەتۋ ءبىزدىڭ بورىشىمىز. ءىزاشارلارى ونى ءولى تاقتان تايعان جوق دەپ داۋرىعىسىپ، ايقاي سالادى، ال ولاردىڭ وزدەرى دە ونىڭ تابىتىنا ماڭگىلىككە تاڭىلماعان، وعان تابىنۋشىلار ءبىراز ۋاقىت ونى جەر-كوككە تيگىزبەي دارىپتەيدى، ماداقتايدى، ال سودان سوڭ قاسيەتتى قۇربان شالۋ كۇنى كەلەدى. سول كەزدە ونىڭ ىزىنەن ەرگەندەر وعان تابىنۋ بۇعاۋلارىنان ازات ەتۋدى تالاپ ەتىپ تۋ كوتەرەتىن بولادى. افريكادا ءتورت اياقتى قۇداي ءدال وسىلاي قۇرمەتتەلەدى. ەكى، ءۇش، ءتورت جانە ون ءتورت بۋىندى ولەڭ قۇدايلارىن دا ءدال سولاي قۇرمەتتەۋ كەرەك. ءدىندى قۇرمەتتەپ كەلگەن قۇدايدى ءبىر سوققىمەن جوق قىلۋدان وتكەن ماسقارالاۋدان جامان نارسە جوق. تابىنۋدىڭ دا ءوز ەۆوليۋسياسى بولادى. ەگەر ءوزىمىز بەس جىل بويى تابىنىپ كەلگەن ادام ءالى دە ءوزىنىڭ تۇعىرىنان تۇسپەي جارماسا بەرەتىن بولسا، ول بەيشارانىڭ ءوز ءومىرى الدەقاشان سونگەنىن تۇسىنبەگەنى. كۇيرەۋىك كوڭىلدەرىنىڭ زاڭدى مۇراگەرلەردى الداۋعا تىرىسىپ، ونىڭ جانازاسىن شىعارۋدى كەشەۋىلدەتىپ كەلگەنى انىق ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن كولدەنەڭ كىسىنىڭ يشارات ەتۋى كەرەك. مەن تاگوردى قورعاۋشىلاردىڭ وسى ءبىر لايىقسىز ارەكەتىن اشكەرەلەۋگە انت ەتەمىن.
وسى ارادا ءبىزدىڭ مونيبحۋشون كوزىلدىرىگى جالتىراپ، ونىڭ ءسوزىن ءبولدى:
— دەمەك، ءسىز ادەبنەتتەن ادالدىقتى ايداپ شىقپاقشى ەكەنسىز عوي؟
— ءدال سولاي! ادەبيەتتەگى ديكتاتورلىققا تابىنۋ ساننەن تەز شىعىپ قالادى. مەنىڭ رابيندرانات تاگورعا قارسى ايتاتىن ەكىنشى ءبىر ايىپتاۋىم مىنانداي: ونىڭ ادەبي شىعارمالارى ءوزىنىڭ قولتاڭباسى سياقتى اياقتالىپ بىتكەن، جۇپ-جۇمىر جانە گۇل مەن ايدا، ارۋدىڭ اق ءجۇزىن ەسكە سالادى. بۇل تۇرپايىلىق. ول تابيعاتتى اينىتپاي كوشىرەدى. ادەبيەتتىڭ جاڭا كوسەمىنەن ءبىزدىڭ كۇتەتىنىمىز — تىكەلەي قادالاتىن، جەبە سياقتى، نايزانىڭ ۇشى سياقتى، قاتتى دا وتكىر تۋىندىلار كۇتەمىز: گۇل سياقتى ەمەس، جانارىڭدى جارق ەتكىزەتىن نايزاعاي جارقىلى ءتارىزدى حرام پارتيگى سياقتى دوپ-دوڭگەلەك ەمەس، گوتيكالىق شىركەۋ ءتارىزدى قىرلى دا وتكىر تۋىندىلار بولسا دەيمىز. ونىڭ ءتىپتى داكۋت فابريكاسىنا نەمەسە ۇكىمەت ۇيىنە ۇقساعانى دا ەشتەڭە ەمەس... جانىڭدى جاي تاپتىرىپ، اقىل-ويىڭا كولەڭكە عانا تۇسىرەتىن ۇيقاس بۇزۋىن قيراتاتىن كەز جەتتى. ءوزىمىزدىڭ اقىل-ويىمىزدى ازات ەتەتىن، جانىمىزعا جان ءبىتىرىپ، راۆاننىڭ سيتانى اكەتكەنىندەي، ولاردى بوساتىپ الايىق! ەگەر ءسىزدىڭ اقىلىڭىز ءتىپتى ورشەلەنىپ، وكتيىپ، ازاپ شەكسە دە، ءبارىبىر ونىڭ كونۋىنە تۋرا كەلەدى! ءتىپتى دجاتايۋ قارت كومەك بەرۋگە ۇمتىلسا دا، اجالىنا قارسى شاپسا دا ءبارىبىر! ويتكەنى مايمىل جۇرتى كوپ ۇزاماي ويانىپ، حانۋمان لانكاعا تارپا باس سالادى، قالانى كۇل قىلىپ، اقىل-ويدى ءوزىنىڭ بايىرعى مەكەنىنە قايتارادى. سول كەزدە ءبىز تەننيسونمەن قايتا قوسىلۋىمىزدى قۇتتىقتايمىز، بايروننىڭ كەۋدەسىنە كوز جاسىمىزدى كول ەتىپ تۇرىپ، ديككەنستەن كەشىرىم سۇرايمىز؛ ءوزىمىزدىڭ ولاردان ۋاقىتشا عانا باس تارتقانىمىزدى، بۇل ءوزىمىزدىڭ اداسۋشىلىقتارىمىزدان ايىعۋ ءۇشىن قاجەت بولعانىن ايتىپ اقتالامىز ويتكەنى ءتاج ماحالدىڭ عاجايىپتىعى قىزىقتىرعان ساۋلەتشىلەر بۇكىل ءۇندىستاندا قامپيتىپ ءمارمار كۇمبەزدەر ورناتاتىن بولسا، دەنى دۇرىس ادامداردىڭ ءبارى وسىنداي سۇمدىقتان بەزىپ، ورماندارعا قاشار ەدى. ءتاج ماحالدى باعالاي ءبىلۋ ءۇشىن وعان قۇر قىزىعۋدان ارىلۋ كەرەك دەپ اقتالامىز!
بۇل ارادا شىم-شىتىرىق دالەلدەردىڭ وسىنشالىقتى اسىپ-توگىلىپ جاتقاندىعىنان ءتىلشىنىڭ باسى شىر-كوبەلەك اينالىپ، وميتونىڭ بايانداعانىنان دا گورى الدەقايدا تۇسىنىكسىز بولىپ شىققانىن ەسكەرە كەتكەن ءجون، ويتكەنى بۇل ارادا مەن دە ءوزىم ارەڭ دەگەندە تۇسىنگەنىمدى عانا قايتالاپ وتىرمىن.
ءتاج ماحال تۋرالى ايتىلعاندا تاگورعا تابىناتىنداردىڭ بىرەۋى ورنىنان اتىپ تۇرىپ:
— جاقسى نارسە كوپ بولسا وزىمىزگە جاقسى ەمەس پە! — دەپ ابىرجىعان كەيىپپەن ايقايلاپ جىبەردى.
— ناق كەرىسىنشە، — دەپ تويتارىپ تاستادى ونى وميتو. — تابيعات جاقسى نارسەلەردى نەعۇرلىم از جاساسا، سوعۇرلىم جاقسى، ويتكەنى جاقسىعا تويىمسىزدىق ونىڭ قۇنىن تۇسىرەدى. الپىس، جەتپىس جاسىنا دەيىن اقىن بولۋدان ۇيالمايتىندار ءوز قۇنىن ءوزى ءتۇسىرىپ، سازايىن تارتادى. تۇپتەپ كەلگەندە ولاردىڭ اينالاسىنا ەلىكتەۋشىلەر جينالادى دا، ولاردىڭ وزدەرىمەن باسەكەلەسە باستايدى. مۇنداي ۇزاق ۋاقىت ولەڭ جازعانىن قويمايتىن اقىنداردىڭ تۋىندىلارىندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەن ەشتەڭە دە قالمادى. ونداي اقىندار وزدەرىنىڭ بۇرىن جازعاندارىن قايتادان تىقپالاپ، ۇرلانعان نارسەلەردى ساتاتىن ادامداردىڭ جاعدايىنا دەيىن قۇلدىرايدى. مۇنداي جاعدايدا وقىرمان جۇرتشىلىقتىڭ مىندەتى — وسى ءبىر قاۋساعان قارت مۇسكىندەردىڭ بەيشارالىق تىرشىلىك ەتىپ جۇرە بەرۋىنە ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن مۇمكىندىك بەرمەۋ مەن، ارينە، بۇل ارادا فيزيكالىق تىرشىلىكتى ايتىپ وتىرمىن. مەيلى، ولار تاجىريبەلى قارت پروفەسسورلار، الدىنا جان سالمايتىن ساياساتشىلار، شەبەر سىنشىلار بولىپ ءومىر سۇرە بەرسىن.
ونىڭ الدىندا سويلەگەن شەشەن سۇراق قويدى:
— ءسىزدىڭ ادەبيەتتەگى جاڭا ديكتاتور دەپ سانايتىنىڭىز كىم؟
— نيبارون چوكروبورتي، — دەپ جاۋاپ قايىردى وميتو ىركىلمەستەن.
— نيبارون چوكروبورتي؟ ول كىم؟ — دەستى قايران قالعان داۋىستار جامىراي شىعىپ.
— وسى سۇراقتىڭ تيتتەي دانىنەن الىناتىن جاۋاپ كۇنى ەرتەڭ-اق الىپ اعاش بولىپ ءوسىپ شىعادى.
— ءبىراق ءبىز ازىرشە ونىڭ تۋىندىلارىنان بىردەڭە تىڭداساق دەپ ەك!
— وندا تىڭداڭىزدار!
وميتو قالتاسىنان كەنەپ مۇقابالى ۇزىنشا قويىن كىتاپشا سۋىرىپ الدى دا، وقي باستادى:
مىڭ-مىڭداپ جۇرگەن جانداردىڭ كەلبەتىم كەلمەس بىرىنە مەن جەكە-دارا عانامىن، — توبىرعا تولى جالعاننىڭ بىلمەيتىن استە ءبىرى دە جاڭا ءسوز ايتا الامىن.
ەسىكتى اش! — دەيمىن، — مەن كەلدىم، باتىلى بارىپ زاماننىڭ ۇنىنە قۇلاق تۇرگەندەر، زامانا سىرىن ءتۇسىنىپ، تەك قانا ءوزىم بىلگەنگە، ىنتىق بوپ ابدەن جۇرگەندەر، سەندەرگە ايتار اداممىن.
ءبىراق تا كوپ قوي كەرەڭدەر، ەزدىكتىڭ ەسەر قۇلدارى: بۋلىعىپ ولار اشۋعا، قاھارىن ماعان شاشۋدا، وڭمەندەپ ءبىراق كەلگەندەر تولقىنداي تاسقا سوعىلعان ەنتىگىن بىردەن باسۋدا.
سىي كورىپ جۇرتتان ەلىرمەي، ساۋىتسىز شىعىپ سىناققا، جۇرسەم دە مەيلى مەن جۇدەپ، كولدەنەڭ كوزگە كورىنبەي، توبەمدە تۇر عوي ءبىراق تا جەڭىستىڭ تۋى جەلبىرەپ!
تىلەكتەرىڭدى بىلەم مەن، بىلەمىن ماقساتتارىڭدى.
قاباقتى اشىپ تۇنەرگەن، قالت ەتپەي ۇعىپ الىڭدار مەن ايتقان اسقاق بار ءۇندى!
تابان تىرەر جەر تاپپاي، جاندارىڭ قاتتى جانىعىپ، جۇرەكتەرىڭ دە ەستىرتە سوعىپ تۇر قورقىپ جالىنىپ: "ەسىركە ءبىزدى، ەسىركە! مەيرىمسىز، بۇزىق، ارسىز جان: سەن سالعان ايقاي سەمسەردەي تىلسىمدى ءتىلىپ ءوتتى دە، ءتاتتى ۇيقىسى بۇزىلعان سوعىلىستى ەل سەندەي!"
سەمسەردى اپ وندا، جاراڭدار! كەۋدەمە مەنىڭ قاداڭدار! اجالدى اجال جەڭگەن بە: ءولىپ تە جاتىپ جاعام مەن ماڭگىلىك الاۋ سەندەرگە.
كىتاپتى اكەل قاستەرلى! ارام تەر بولىپ دۇمشەلەر وشىرە الماس ماڭگى ءۇندى! ادەمى سوزدەر شىن سونەر، جىم-جىلاس بولىپ ماڭايى، ارشىلار كوزدەن شەلدەر دە، سول كەزدە جەڭىس ارايى شۇعىلا شاشار سەندەرگە!
جاعىڭدار الاۋ! قايعىرماي، قاستەرلى زاتتىڭ بارشاعا ورتەنىپ ءبارى كەتسە دە، — قاڭىراپ دۇنيە قالسا دا! جاساسىن، دەڭدەر مول الاۋ! ورناسا وتقا ەسكى ءومىر، بۇگىنگى كۇننەن جارىعى ءجۇز ەسە جارىق بولار-اۋ.
مەن اسقاق ۇران سالعاندا، ويانعان توپاس جاندار دا تاڭ قالار مىنا جالعانعا. جەڭىلمەن جۇرگەن جان باعىپ، اۋىردان اۋلاق قاشقان دا، اياعىن الداپ باسقان دا، ءالجۋاز، ءالسىز، ءپاس جان دا دەل-سال بوپ قالار داعدارىپ.
سونان سوڭ ءبارى جابىلىپ، وشتىكتىڭ قۇرىپ ورمەگىن، قايعىرسا داعى قايمىعىپ، مويىندار قاتەر تونگەنىن، — مويىندار ولار قالاي دا! ەسكىلىك ەمەس ەجەلگى، جاڭالىق ەندى جەڭگەنىن.
ءدىر ەتەر سوندا دۇنيە دۇرىلدەپ سوققان داۋىلدان، جارقىراپ جاسىن الاۋى، كەلمەسكە كەتەر كەشەگى كۇندەردىڭ قاپاس قاماۋى، ءسويتىپ ءبىر جەرگە سەلدەتەر بوستاندىق دەگەن زاماننىڭ تاپپايتىن تولاس نوسەرى تاگوردى جاقتاۋشىلاردىڭ جۇمعان اۋىزدارىن اشپاي، شىعىپ كەتۋدەن باسقا لاجى قالمادى، ءبىراق ولار وزدەرىنىڭ ەندىگى جەردە باسپا ءسوز بەتىندە لايىقتى جاۋاپ بەرەتىنىن ايتىپ، قوقيلانىپ كەتتى.
وميتو ءوز قارسىلاستارىن تاس-تالقان ەتكەن سوڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، ماشينامەن ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقاندا، وعان سيسسي بىلاي دەدى:
— سەن ءوزىڭنىڭ نيبارون چوكروبورتيىڭدى الدىن الا ادەيى ويلاستىرىپ الىپ، الگى ولەڭدەردى قۇرمەتتى ادامداردى قولايسىز جاعدايدا قالدىرۋ ءۇشىن قاساقانا وقىپ بەرگەنىڭ انىق.
— بولاشاقتى ءبىر قادام بولسا دا جاقىنداتا تۇسەتىن ادامدار تاعدىردىڭ جارشىلارى دەپ اتالادى، — دەپ جاۋاپ قايىردى وميتو.
بۇگىن مەن جارشى بولدىم. نيبارون چوكروبورتي جەر بەتىندە مايدا بولدى، ەندىگى جەردە ونىڭ جولىنا ەشكىم دە توسقاۋىل بولا المايدى.
اعاسىن ىشتەي ماقتانىش تۇتقان سيسسي:
— ايتشى، وميتو، ولتىرە تيەتىن پىكىرلەردى سەن، مۇمكىن، كۇن سايىن تاڭەرتەڭ بۇكىل كۇن بويىنا جەتەتىندەي ەتىپ مول ازىرلەپ الاتىن شىعارسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— قانداي بولسا دا كۇتپەگەن جاعدايعا ءازىر بولۋ مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. جابايىلار ءارقاشان دا قامسىز قالادى. مەنىڭ كىتاپشامدا بۇل دا جازۋلى.
— ءبىراق سەنىڭ ءوز كوزقاراسىڭ جوق قوي! سەن ۇنەمى ءبىر ساتكە ءدال تيەتىن پىكىرلەردى عانا ايتاسىڭ.
— مەڭىڭ اقىل-ويىم اينا سياقتى، ەگەر دە مەن ونىڭ بەتىنە ءوزىمنىڭ بۇلجىماس كوزقاراستارىمدى ءبىرجولا باتتاستىرىپ جاعىپ تاستاسام، وعان ءوتىپ جاتقان ءاربىر ءساتتىڭ بەينەسى تۇسپەس ەدى.
— ومي، سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ كولەڭكەلى جاعى كوپ بولادى، — دەدى سيسسي.
سوقتىعىس
II
وميتو اقىرىندا كەلىپ شيللونگكە بارۋعا بەل بايلادى. ونىڭ بۇعان بەل بايلاۋىنىڭ ەكى سەبەبى بار ەدى: بىرىنشىدەن، وميتونىڭ تانىستارىنان شيللونگتە بولىپ قايتقان ەشكىم جوق، ال ونىڭ ۇستىنە ول جاقتا بويجەتكەن قىزدار از، ءارى وندا جابىسقاق ەمەس بولاتىن. وميتونىڭ جۇرەگىن نىساناعا العان سۇرلەنگەن، وزىنە قاجەت جەبەنى، ادەتتە، نەسىبەلى قاۋىمنان ىزدەستىرەتىن، ال شيللونگتىڭ وزگە كوركەمدىكتەرىنە قوسا، تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى سول — وندا الگى مەرگەن تانداپ الار نىسانا كوپ ەمەس ەدى. وميتونىڭ قارىنداستارى ۇزىلدى-كەسىلدى باس شايقادى دا:
— قاجەت بولسا، ءوزىڭ بارا بەر، ءبىز بارمايمىز! — دەستى.
پارسى شالىسىنە ەلىكتەپ تىگىلگەن كيىم كيىپ، ادەمى قولشاتىرلار مەن تەنيس راكەتكالارىن العان قارىنداستارى داردجيلينگكە اتتاندى. بيممي بوس ول جاققا بارىپ تا ۇلگەرگەن ەدى. ول اپالى-سىڭىلىلەردىڭ اعاسىن ەرىتپەي كەلگەنىن كورگەندە توڭىرەگىنە كوز جۇگىرتىپ شىقتى دا دارجيلينگتە حالىقتىڭ قاپتاپ جۇرگەنىن، ءبىراق كوڭىل كوتەرەرلىك جان جوق ەكەنىن اڭعاردى.
وميتو جۇرتتىڭ بارىنە شيللونگكە جالعىز ءجۇرىپ ءلاززات الىپ قايتۋ ءۇشىن بارا جاتىرمىن دەگەن بولاتىن. ءبىراق كوپ كەشىكپەي-اق ول توڭىرەگىن قورشاعان كوپشىلىك جوقتا، جالعىزدىقتىڭ جاراسىمدىلىعى بولمايتىنىن ءبىلدى. فوتواپپارات الىپ سەيىلدەۋدى وميتو ۇناتا قويمايتىن. ول ءوزىن تۋريست ەمەسپىن، سوندىقتان دا كوزگە ىلىنگەننىڭ بارىنە تاڭداۋ-تالعاۋسىز كوز سۇزبەي، تابيعاتتان ءلاززات العاندى ۇناتامىن دەيتىن.
ول تاۋ بەتكەيىندەگى مودالاردىڭ كولەڭكەسىندە وتىرىپ كىتاپ وقىپ بىرنەشە كۇنىن وتكىزدى. وميتو بەللەتريستيكانى كىم كورىنگەن وقيدى. مۇنىڭ ورنىنا سول سۋنيتي چاتتەردجيدىڭ "بەنگال ءتىلىنىڭ تەگى مەن دامۋىن" وقي باستادى — وندا دا بۇل ەڭبەكتەن ولقىلىقتار تاۋىپ، اۆتورمەن پىكىر تالاستىرۋ ءۇشىن وقىعان ەدى. كەي كەزدە، فيلولوگيامەن اينالىسۋ مەن زەرىگىپ كەتكەن كەزىنىڭ ارالىعىندا، ونى تاۋدىڭ كوركەم كورىنىستەرى كەنەتتەن قايران قالدىراتىن، ءبىراق بۇل سۇلۋلىق، الدەقانداي ءبىر كۇيدىڭ ۇنەمى قايتالانا بەرەتىن جانە ەشبىر تاۋسىلىپ بىتپەيتىن كىرىسپە اۋەنى سياقتى، ونىڭ كوكەيىنە تولىق جەتىپ ۇيالعان جوق. وميتو العان باس-اياعى بىرىكپەگەن، اعىل-تەگىل جەرلەرگە تۇتاستىق جەتپەدى. وسى تۇتاستىقتىڭ وميتونىڭ ءوز باسىندا جەتىسپەۋى ونى قاداداعى سياقتى، مۇندا دا جانىن جەگەن مازاسىزدانۋشىلىق پەن قاناعاتتانباۋشىلىق سەزىمنەن ارىلتا المادى. ءبىراق قالادا ول بۇل سەزىمنەن ءار الۋان امالدار ارقىلى سەرگىپ كەلگەن بولسا، بۇل جەردە ونىڭ مازاسىزدانۋى ءورشىپ، جول-جونەكەي بوگەسىنگە كەزدەسكەن تاۋ سۋىنداي كۇشەيە تۇسكەن ءتارىزدى.
ول بارلىق ورماندار مەن تاۋ شىڭدارىن تۇنجىراعان جاڭبىر پەردەسى تۇمشالاپ الاتىن اشارح ايى تۋعاندا تاۋلارمەن قوش ايتىسىپ، ءوزى كوپتەگەن ىنتىق بولىپ جۇرگەن سيلحەت پەن سيلچار جازىعىن كەزىپ كەتپەكشى بولىپ ۇيعارىپ تا قويعان ەدى. حابارلارعا قاراعاندا، تۇيدەكتەلىپ كەلە جاتقان بۇلت چەرراپۋندجي ماڭىندا تاۋ جوتالارىنان اسا الماي قالىپتى، ءبىراق كوپ ۇزاماي كوك نوسەر قۇيىپ، تاۋ بەتكەيلەرىنەن كول-كوسىر سۋ قۇلديلايتىن كورىنەدى. سوندىقتان وميتو چەرراپۋندجيدە بىرنەشە كۇن مەيمانحاناعا ايالداپ، كوز كورمەس الاكيدەگى سۇيىكتىسى ءوز قيالىنىڭ كوتىندە ءجان-تانىسىز جاسىن سياقتى ءىز-تۇسسىز جارقىلدايتىن "حابارشى-بۇلت" قۇرىپ الماقشى بولدى.
ول قىلشىق جۇننەن توقىلعان، تاۋلىقتار كيەتىن شۇلىق، قالىڭ تاباندى ءسىرى كەبىس، شولاق شالبار، بەلبەۋلى، كوكشىل ءتۇستى كەڭ كويلەك جانە جۇمساق قالپاق كيىپ الدى. مۇنداي كيىممەن وميتو دبانيندرانات تاگوردىڭ اڭىزداعى كەيىپكەرىنەن گورى، ۋچاسكە ارالاۋعا شىققان جول شەبەرىنە كوبىرەك ۇقسايتىن ەدى. الايدا ونىڭ قالتاسىندا ءار تىلدە ولەڭدەر جازىلعان بىرنەشە جۇقا كىتاپشالار جاتتى.
وميتونىڭ قايتار جولى تار ءارى بۇرالاڭ ەدى، وڭ جاتى اعاش ءوسىپ كەتكەن تىك جار. بۇل جولمەن تاعى دا بىرەۋ-مىرەۋ جۇرە قويۋى ەكىتالاي بولعاندىقتان، وميتو ماشيناسىن بەيقام جۇرگىزىپ كەلە جاتتى،
ءتىپتى دىبىس شىعارىپ، بەلگى بەرۋدى دە ەسكەرگەن جوق. ونىڭ ويىنشا، بۇل زاماندا شالعايداعى سۇيىكتىسىنە سالەم جولداۋ ءۇشىن موتوردىڭ ءوزى-اق جاقسى حابارشى: وندا "ءتۇتىن دە، وت تا، سۋ دا، جەل دە" بار، ال ونىڭ ۇستىنە شوفەرعا تىلدەي حات بەرىپ جىبەرسەڭ، ايقىن بولماعان قالمايدى. سوندىقتان ول كەلەسى جاڭبىر ماۋسىمىندا "حابارشى-بۇلتتا" سۋرەتتەلگەن جولمەن ءجۇرىپ وتپەكشى بولدى. كىم ءبىلسىن، تاعدىر ونى دا گيمالايدىڭ دەگدار وسكەن ورماندارىنان پايعامبارلاردىڭ ءبىرىن كەزدەستىرەر، بالكىم، ونى ءوز ءۇيىنىڭ ەسىگى الدىندا كۇتىپ تۇراتىن ايتەۋىر ءبىر اۆانتيكانى نەمەسە مالاۆيكانى جولىقتىرار!
ول كەنەتتەن بۇرىلاتىن جەردە قاراما-قارسى شىعا كەلگەن ءاۆتوموبيلدى كوردى. وميتو تەجەگىشتى باسقان، ءبىراق اۆتوموبيلدەر سوقتىعىسىپ قالدى. الايدا بۇل ونشا اپاتقا ۇشىراتا قويعان جوق، قارسى كەزدەسكەن اۆتوموبيل كەرى قاراي لىقسىپ بارىپ، تاۋ بەتكەيىنە تىرەلىپ توقتادى.
ماشينادان ءبىر قىز شىقتى. الگىندە عانا اجال قاتەرىن ءتوندىرىپ وتكەن بۇلت اراسىنان ول تۇنەرىپ تۇرعان اينالاسىنان ناجاعاي جارقىلى سالعان سۋرەت سىندى جارقىراي كورىندى. ونىڭ كورىپ تۇرعانى ماندار تاۋىنىڭ ەتەگىندە ءالى دە بۋىرقانىپ جاتقان ءسۇت مۇحيتىنان تاعى دا شىعا كەلگەن لاكشمي سياقتى سيرەك كورىنىس ەدى. لىق تولى قوناقجايعا كىرگەندە بۇل قىز وسىنداي تاڭعاجايىپ سۇلۋ بولىپ كورىنبەك ەدى. جەر بەتىندە كورىكتى ادامدار از ەمەس، ءبىراق ءبىز ولاردى جاراسىمىن تاپقان جاعدايدا سيرەك كورەمىز.
قىز جۇننەن توقىپ، جىڭىشكەلەپ كومكەرىلگەن اپپاق سارى ورانىپ، ناق سونداي ءجۇن كەۋدەشە كيىپتى، اياعىندا اق بىلعارى ساندالى بار. قويۋ كىرپىك كومكەرگەن قيىق كوزدەرىنەن جۇمساق نۇر توگىلىپ تۇر. كەڭ ماڭدايىنان شاشىن كەرى قايىرىپ جىبەرگەن. يەگى دوڭگەلەنگەن ادەمى بەتى ءپىسىپ كەلە جاتقان جەمىس ءتارىزدى. كەۋدەشەسىنىڭ جەڭىنەن بىلەگى كورىنەدى، ەكى قولىنا دا قاراپايىم جىڭىشكە بىلەزىك سالعان. بەكىتىلمەگەن ءسافيىنىڭ بوس شەتىن باسىنا جاۋىپ، كاتونكا شەبەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان كۇمىس تۇيرەۋىشپەن شاشىنا قىستىرىپ قويىپتى.
وميتو دۋلىعاسىن اۆتوموبيلىنە تاستاپ، جاقىنداپ باردى دا، قىزدىڭ الدىنا توقتادى، جازا كۇتكەن ادامداي ۇندەمەي ءتۇر. ونىڭ كۇلكى كەلتىرەرلىكتەي شاراسىز تۇرىسى قىزدىڭ كوڭىلىن جىبىتكەن ءتارىزدى.
— كەشىرىڭىز، كىنالىمىن، — دەپ مىڭگىرلەدى وميتو اقىرىندا.
قىز كۇلىپ جىبەردى:
— بارىنە مەن كىنالىمىن!
— بۇل كىنا ەمەس، قاتەلىك.
قىزدىڭ داۋسى سۋدىڭ سىلدىرىن ەسكە سالعانداي. ءجاسوسپىرىمنىڭ داۋىسىنداي ءمىنسىز دە اۋەزدى ەستىلەدى. سول كەشتە ۇيىنە كەلگەننەن كەيىن وميتو قىزدىڭ داۋسى نەگە ۇقسايتىنىن ۇزاق ويلاندى.
اقىرىندا ول قويىن كىتاپشاسىنا: "ونىڭ ءۇنى سۋ قوسىپ جۇمسارتىلعان، نيكوتيننىڭ اششى دامىنەن ارىلتىلىپ، راۋشان گ ۇلىنىڭ جۇپار ءيىسى قوسىلعان تەمەكىنىڭ قورقوردان شىققان ءتۇتىنى سياقتى حوش ءيىسى اڭقىپ تۇر"، — دەپ جازىپ قويدى.
قىز كەشىرىم وتىنگەندەي سىڭايمەن:
— مەن كەلە جاتقان دوسىمدى قارسى الماقشى ەدىم. راس، شوفەر ءبىزدىڭ باسقا جولعا ءتۇسىپ كەتكەنىمىزدى ايتتى، ءبىراق ءبىز ەندى بۇرىلا المايتىن بولدىق تا، ىلگەرى جۇرە بەردىك، ءسويتىپ ءسىزدىڭ ءاۆتوموبيلىڭىز بىزدىكىمەن سوقتىعىسىپ قالدى، — دەدى.
— جو-جوق، بۇل ارادا ماشينالاردا تۇرعان ەشتەڭە جوق! — دەدى وميتو — بارىنە دە مەيىرىمسىز جاۋىز جۇلدىز كىنالى.
وسى ساتتە شوفەر ءاۆتوموبيلدىڭ ونشا بۇلىنبەگەنىن، ءبىراق ونى جونگە كەلتىرۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەرەك ەكەنىن ايتتى.
— ەگەر مەنىڭ بەيشارا ماشيناما مەيىرىمىڭىز تۇسسە، — دەپ ۇسىندى وميتو باتىلدانا سويلەپ، — مەن ءسىزدى قالاعان جەرىڭىزگە اپارامىن.
— راحمەت، ءبىراق ونىڭ كەرەگى بولا قويماس. مەن تاۋ جولىمەن جۇرۋگە ۇيرەنگەن اداممىن.
— ول ماعان قاجەت — ءسىزدىڭ مەنى كەشىرگەنىڭىزدىڭ ايعاعى سياقتى بولادى.
قىز ءۇنسىز ويلانىپ قالدى.
— بايقايسىز با، — دەدى سودان سوڭ وميتو، — ماشينا جۇرگىزۋ، ارينە، ۇلكەن ونەر ەمەس، ونىمەن ۇرپاقتارىڭا اتاق قالدىرا المايسىڭ. الايدا العاشقى تانىستىق كەزىندە مەن ءتىپتى بۇل جونىنەن دە ءوزىمدى ونشا جاقسى جاعىمنان كورسەتە المادىم. تاعدىردىڭ ادىلەتسىزدىگىن قاراشى! مەنىڭ ەڭ بولماسا ءسىزدىڭ شوفەرىڭىزدان ناشار جۇرگىزبەيتىنىمدى دالەلدەۋىمە مۇمكىندىك بەرىڭىزشى!
مۇنداي جاعدايلاردا بەيمالىم قاتەردەن ۇرەيلەنگەن قىزدار قىسىلىپ، بەيتانىس اداممەن كەزدەسكەندە كۇمىلجىپ قالادى. ءبىراق ءقازىر الگىندەگى سوقتىعىستان قورقۋ قىسىلىپ-قىمتىرىلۋدان كۇشتىرەك بولىپ شىقتى. تاعاتسىز تاعدىر ولاردى تاۋدىڭ وڭاشا جولىندا جان-جۇيەلەرىن كەنەتتەن جارق ەتكەن ساۋلەمەن نۇر بەرۋ ءۇشىن كەزدەستىرگەن ەدى. ءتۇن قاراڭعىلىعىنا ۇڭىلگەن جاناردى نايزاعاي جارقىلى ۇزاق ۋاقىت بويى قالاي قارىقتىرىپ تاستايتىن بولسا، وسىناۋ جارقىن كەزدەسۋ ولاردىڭ سانا-سەزىمىندە دە بەينەبىر كوسموستاعى الدەقانداي سۇراپىل اپاتتىڭ سالدارىنان كوك جۇزىندە جاڭا كۇن نار شاشقانداي بولعان-دى.
قىز اۆتوموبيلگە وتىردى. ول قايدا باراتىنىن ايتتى، ال ۇيىنە جەتكەن سوڭ وميتوعا:
— ۋاقىتىڭىز بولسا، ەرتەڭ كەلىڭىز. مەن ءسىزدى ءۇي يەسى ايەلمەن تانىستىرامىن، — دەپ ۇسىنىس جاسادى. وميتونىڭ: "مەن ءقازىر دە كورە الامىن، ۋاقىتىم جەتەدى!" — دەگىسى كەلدى. ءبىراق ونى ادەتتەن ءى ىس ۇيالۋ سەزىمى تەجەپ قالدى.
ۇيىنە كەلگەن سوڭ ول قويىن كىتاپشاسىنا بىلاي دەپ جازدى: "بۇگىن جولدىڭ نە ىستەگەنىن قارا! بەيتانىس ەكى ادامدى ەكى جەردەن كوتەرىپ الدى دا، ولاردى، بالكىم، ماڭگىلىك بولار، ءبىر جولعا سالدى.
استرونومدار كورىنەۋ قاتەلەسەدى. اسپانداعى اي جەر وربيتاسىنا كەلىپ كىرىپ، ولاردىڭ كۇيمەلەرى سوقتىعىسىپ قالدى، ءسويتىپ وسى ءبىر قاتەرلى ساتتەن باستاپ ولار بىرگە، عاسىرلار بويى بىرگە اينالىپ جۇرەتىن بولدى، ولار ءبىرىن-بىرى شۇعىلاسىنا مالادى، ەندى ولار اجىراماق ەمەس. ەندىگى جەردە ءبىز دە قول ۇستاسىپ ءبىر جولمەن جۇرەمىز، جول بويى التىنعا بەرگىسىز ساتتەردى جيناپ، ولاردان ءوز ساپارلارىمىزدىڭ گۇل تىزبەگىن ورەمىز — ماعان مۇنى جۇرەگىم ايتىپ وتىر. ەندى ءبىز تاعدىر تابالدىرىعىنىڭ الدىندا تۇرىپ، شەشىم كۇتپەيمىز. بۇدان بىلاي قاراي بىزگە ءبارى دە كەنەتتەن جانە قاس قاعىم ساتتە كەلەتىن بولادى. جاڭبىر قۇيىپ تۇر. ۆەراندادا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، وميتو: "قايداسىڭ سەن، نيبارون چوكروبورتي؟ كەل ماعان، اۋىزىما سوز سالىپ جىبەر، ءۇن قات ماعان!" — دەپ ويشا شاقىردى. وميتو جۇپ-جۇقا ۇزىن قويىن كىتاپشاسىن سۋىرىپ الدى، ءسويتىپ نيبارون چوكروبورتي سويلەپ كەتتى.
جول عوي ءبىزدى تابىستىرعان ماڭگىلىك، ەندى ءبىزدى جەل ايدايدى اڭگۇدىك؛ جۇرەكتەردى ەلىتتىرىپ كۇي شەرتەر، شىر كوبەلەك اينالدىرىپ بيلەتەر. بۇلت بىتكەندى جاي ىسىرىپ قولىمەن توبەمىزدە اسپان قىزى قالقيدى، التىن ساۋلە ەرىپ كەلىپ سونىمەن، جانىمىزعا جادىراتىپ ءان قۇيدى. جولىققام جوق مەن سەنىمەن اۋلاقتا، التىن نۇرعا شومىپ تۇرعان باۋ-باقتا، ءبىراق كەنەت كەزدەستىرگەن وسى كەش سانامىزدان ەشقاشاندا وشىلمەس. ورتتەي قىزىل بۇلتتار قالقىپ اسپاندا، جاسىل اعاش توبەسىنەن ءارى اسار، جەردە قىزىل گۇلدەر ءبۇرىن اشقاندا، باتىپ بارا جاتقان كۇنمەن تالاسار. كەرەگى جوق بىزگە التىن ورداڭىز — ءبىز ەكەۋمىز ماڭگى-باقي جولدامىز! Top ىشىندە قۇسقا ەركىندىك قالا ما — تامىلجىتىپ سايرايدى ولار دالادا. ال ءبىز بولساق شات-شادىمان ۇنمەنەن ماحابباتتى، ەركىندىكتى ءان قىلىپ، بۇل باقىتتى كەۋدەمىزدە گۇلدەگەن شەشەك اتىپ تۇرسا دەيمىز ماڭگىلىك.
ال ەندى كەيىنگە قالعان كەزدى شولىپ شىتۋ قاجەت. وتكەنگە ورالمايىنشا، ءارى قاراي ايتۋ قيىن.
ءبىرىنشى شەگىنىس
III
بەنگاليادا اعىلشىن تىلىندە ءبىلىم بەرۋ ەنگىزىلە باستاعان العاشقى كەزەڭگە قوعامدىق داۋىل تۇرعانداي بولدى. مۇنىڭ ءوزى جاڭا اعىلشىن مەكتەپتەرى مەن كوللەدجدەرىنىڭ جانە ءۇندىس حرامدارى جانىنداعى وقۋ ورتالىقتارىنىڭ احۋالى اراسىنداعى قىسىم ايىرماشىلىعىنىڭ سالدارىنان تۋعان ەدى. بۇل داۋىل گيانوداشونكوردى دا ءۇيىرىپ اكەتتى. جاسى جاعىنان العاندا ول اعا ۇرپاققا جاتاتىن، كەنەتتەن ول ءوز تۇستاستارىنان زىرىلداپ العا شىقتى. ءوز ۋاقىتىنان وزىپ كەتكەن ول قاي جاعىنان العاندا دا: ويلاۋ تۇرعىسىنان، ءسوز سويلەۋىنەن دە، ءجۇرىس-تۇرىسىنان دا ءوز زامانداستارىنا ۇقسامايتىن. تولقىنعا سۇڭگىپ شىققان شاعالا سياقتى، وعان دا ءوزى تۋعىزعان اشۋ-ىزا داۋىلىن كەۋدەسىن توسىپ قارسى الۋ راقات اكەلەتىن.
مۇنداي اتالاردىڭ نەمەرەلەرى كۇنتىزبە قاتەسىن تۇزەتۋگە تىرىسقاندا، ادەتتە ولار ەكىنشى ءبىر ۇشقارىلىققا ۇرىنادى. گيانوداشونكوردىڭ نەمەرەسى بوروداشونكور ناق وسىنداي جاعدايعا ۇشىرادى. ءوز اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن ول ءتىپتى اتاسىمەن سالىستىرعاننىڭ وزىندە اناحرونيزمگە اينالدى. ول جىلاندار قۇدايى ماناساعا تابىنىپ، قارا شەشەك قۇدايى شيتولادان پانا بولۋدى سۇرايتىن، ونى انام دەپ اتايتىن، ۇشكىرىلگەن سۋ ءىشىپ، كۇن سايىن تاڭەرتەڭ تۇتاس ءبىر پاراق قاعازعا دۋرگانىڭ ەسىمىن جازىپ وتىراتىن. ول ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن براحمان بولماسا دا، ءبىلىم الۋعا ۇمتىلۋعا باتىلى بارعاندارعا قارسى شايقاستى، ءسويتىپ الۋان ءتۇرلى اۋليە پەندييتەردىڭ كومەگىمەن ءيندۋيزمدى تىلىمنىڭ قۇبىجىقتارىنان قورعاپ تولىپ جاتقان پامفلەتتەر جازىپ، ولاردا باياعىدان كەلە جاتقان ەسكى دانالىقتىڭ ءبارىن قازىرگى ەركىن ويلىلاردىڭ باسىنا ۇيىپ-توكتى. ءدىننىڭ بارلىق تالاپتارىن مۇلتىكسىز ورىنداعان ول كوپ ۇزاماي-اق قاتىپ-سەمگەن تاقۋالىقتىڭ تاس قامالىنا ءبىرجولا تىعىلىپ تىندى. ءسويتىپ، جيىرما جەتى جاسىندا جانى و دۇنيەگە اتتانعاندا، وعان اتا-بابالارى مەن ءۇرىم-بۇتاعى ءۇشىن سيىرلاردى، التىن مەن جەردى سىيعا العان سانسىز كوپ براحمانداردىڭ قۋانىشتى باتاسى بىرگە كەتتى.
بوروداشونكور اكەسىنىڭ ەڭ جاقىن دوسى راملوچون بانەردجيدىڭ قىزى دجوگومايياعا ۇيلەنگەن ەدى. اكەلەرى ءبىر كوللەدجدە وقىعان جانە پىسىرىلگەن سيىر ەتى مەن كوتلەت سياقتى، تىيىم سالىنعان شەت جەرلىك تاعامداردىڭ ءدامىن بىرگە تاتقان. تويعا دەيىن دجوگوماييا ءوز اكەسىنىڭ وتباسى مەن بولاشاق كۇيەۋىنىڭ وتباسىنداعى ادەت-عۇرىپتىڭ ايىرماشىلىعىن بايقاماعان ەدى. تۋعان ۇيىندە قىزدار وقىپ، ۇيىنەن ەمىن-ەركىن شىعىپ جۇرە الاتىن، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كوركەم بەزەندىرىلگەن جۋرنالدارعا ءوز ساياحاتتارى تۋرالى بەلگىلەر دە باسقىزاتىن. ال تويدان كەيىن كۇيەۋى دجوگوماييانى قايتا تاربيەلەمەكشى بولدى. سول كەزدەن باستاپ ونىڭ مىنەز-قۇلقى ءداستۇرلى كەدەندىك جانە پاسپورتتىق شەكتەۋلەردىڭ بارلىق ەرەجەلەرىن ساقتاپ جاسالعان اسا قاتاڭ جارلىقتار ارقىلى بەلگىلەندى. ونىڭ بەتىنە دە، اقىل-ويىنا دا بەت پەردە تۇتىلدى. ءتىپتى شىم قامقورشىسى ايەل قۇداي ءساراسۆاتيدىڭ وزىنە دە ونى ايەلدەر جاعىنا جىبەرمەستەن بۇرىن قورلىق كورسەتىپ، ءتىنتۋ جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى. اعىلشىن كىتاپتارىنىڭ ءبارى بىردەن الىنىپ قويىلاتىن دا، بەنگال جازۋشىلارىنان بونكيمگە دەيىن كوپ بۇرىن جازعاندارى عانا دجوگومايياعا جەتەتىن، ءتىپتى ولاردىڭ دا ءبارى بىردەي بەرىلە بەرمەيتىن. ونىڭ ەسەسىنە "يوگاۆاسيشتحي رامايانانىڭ" بەنگال تىلىنە اۋدارىلعان تاماشا باسىلىمى ونىڭ سورەسىندە ۇزاق ۋاقىت تۇردى. ءۇي يەسى وسى ءبىر كلاسسيكالىق ەڭبەكتى ءوزىنىڭ ايەلى كوڭىل ءۇشىن بولسا دا ايتەۋىر ءبىر كەزدە ۋاقىت تاۋىپ، وقىپ شىعادى دەپ ولە-ولگەنشە شىن ۇمىتتەنىپ ءجۇردى.
دجوگومايياعا ەجەلگى ەرەجەلەردىڭ تەمىردەي تەگەۋىرىنى وڭاي تيمەدى، ول ءوزىن ساقتاۋ ءۇشىن تەمىر جاشىككە سالىپ قويعان زاتتاي سەزىندى، الايدا ءوزىنىڭ اساۋ جانىن اۋىزدىقتاي ءبىلدى.
وسىناۋ رۋحاني قاپاستا وعان وسى ءۇيدىڭ قارت ابىزى پانديت دينشورون بەدانتورونتو بىردەن-بىر دەمەۋ بولدى. ول دجوگوماييانىڭ جاراتىلىسىنان ايقىن اقىلدىلىعىن جوعارى باعالاپ، وتان بىلاي دەيتىن:
— بۇل ادەت-عۇرىپ، ءراسىم دەگەندەردىڭ ءبارى ساعان ارنالماعان، قىزىم. اقىماقتار ءوزىن-وزى الداپ قانا قويمايدى، ولاردى بۇكىل دۇنيە الدايدى. سەن وسىنىڭ بارىنە ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى سەنەدى دەپ ويلايسىڭ با؟ ەگەر قاجەت بولسا، ءبىزدىڭ ءوزىمىز شاسترونى بەتىمىز بۇلك ەتپەستەن بۇزاتىنىمىزدى كورىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟ دەمەك، ءوزىمىز دە ەرەجە اتاۋلىنى ونشا قۇرمەتتەي بەرمەيمىز. ءبىز اقىماقتار ءۇشىن عانا اقىماق سياقتى سىڭاي كورسەتەمىز. ال ەگەر سەن ءوزىڭدى ءوزىڭ اقىماق ەتكىڭ كەلمەسە، مەن دە سەنى ەشقاشان الدامايمىن. كوڭىلىڭ كەتكەندە مەنى شاقىرتقىز، قىزىم، مەن ساعان ءوزىم سەنەتىن شاسترالاردى وقىپ بەرەمىن.
ول ءجيى كەلىپ، دجوگومايياعا بىردە "گيتانى"، بىردە "براحمابحاشيانى" وقىپ بەرەتىن. وعان دجوگوماييا ءوزىنىڭ اقىلىنا قايران قالدىرتاتىن سۇراقتار قوياتىن، مۇنىمەن اڭگىمەلەسۋدەن ول دا ەشقاشان جالىقپايتىن. ابىز بوروداشونكوردىڭ توڭىرەگىنەن شىقپايتىن رۋحاني ۇستازدارىن جان-تانىمەن جەك كورەتىن دجوگومايياعا بەدانتورونتو:
— بۇكىل قالادا جانىم جادىراپ قالاتىن جالعىز ءوزىڭسىڭ، — دەپ مويىندادى. — قىزىم، سەن مەنى ار الدىنداعى ۇياتتان قۇتقارىپ قالدىڭ!
ءسويتىپ ءمىناجات ەتىپ، ءراسىم ساقتاۋ اراسىندا شەكسىز-شەتسىز كۇندەر وتە بەردى. ونىڭ ءومىرى، ءبىزدىڭ گازەتشىلەر ايتاتىنداي، بارلىق جاعىنان "قاتاڭ ولشەپ-پىشىلىپ" قويعان ەدى، ءبىراق ونى وسى ءومىردىڭ ءوزى دە مويىتا المادى. كۇيەۋى قايتىس بولعاننان كەيىن دجوگوماييا ۇلى دجوتيشونكورمەن جانە قىزى ششۋرومامەن ءومىر كەشىپ جاتتى. قىستى ولار"كالكۋتتادا ەتكىزەتىن دە، جازدىگۇنى تاۋداعى ءبىر جەرلەردە بولاتىن. دجوتيشونكور كوللەدجگە باراتىن، ال دجوگومايياعا قىزدارعا ارنالعان وقۋ ورىندارى ۇنامادى. سوندىقتان قىزى شۋروما ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت ىزدەگەننەن كەيىن لابوننونى شاقىرعان ەدى. وميتو جول بويىندا كۇتپەگەن جەردەن كەزدەستىرگەن قىز دا سول لابوننو بولاتىن.
لابوننونىڭ وتكەن ءومىرى
IV
لابوننونىڭ اكەسى وبونيش دوتتو باتىس ءۇندىستانداعى اعىلشىن كوللەدجىنىڭ ديرەكتورى بولدى. ايەلى قايتىس بولعاننان كەيىن ول قىزىن كەيىننەن تاۋسىلىن بىتپەيتىن ۋنيۆەرسيتەت ەمتيحاندارىنىڭ ءوزى دە ونىڭ توسىلا بەرۋىن توقتاتا المايتىنداي ەتىپ تاربيەلەدى. قانشاما تاڭ قالارلىقتاي بولىپ كورىنسە دە، اكادەميالىق ءبىلىمپازدىقتىڭ ەشقاندايى ونىڭ بىلىمگە قۇشتارلىعىن توقتاتا المادى.
اكەسىنىڭ بىردەن-بىر ۇناتاتىنى عىلىم ەدى. ول قىزىن وزىنە ءىزباسار ەتىپ ءوسىردى، سوندىقتان ونى ءوزىنىڭ كىتاپحاناسىنان دا جاقسى كورەتىن. ادامنىڭ بويىندا جەتكىلىكتى ءبىلىم بولسا، ونىڭ نەكەگە تۇرۋى استە دە مىندەتتى ەمەس، ويتكەنى عىلىم بيلەگەن اقىل-ويدىڭ بولىمسىز ۇساق-تۇيەكتەرگە ۋاقىتى جەتە بەرمەيدى دەگەندى ول ءپىر تۇتتى. ەگەر قىزىنىڭ جۇرەگىنە ءبىر كەزدەردە نەكەگە ءتۇرۋ تۋرالى وي كەلگەن بولسا، ەندى ونىڭ جۇرەگى تاريح پەن ماتەماتيكانىڭ تاس قامالى مىقتاپ قورعاپ ءتۇر، وعان ەشقانداي دا نازىك سەزىم تامىر جايا المايدى دەگەنگە ول رياسىز سەندى. ول ءتىپتى لابوننو ەشقاشان كۇيەۋگە شىقپايدى دەپ تە سانادى. "وندا تۇرعان نە بار! — دەيتىن ول — قىزىم ءومىر بويى عىلىممەن تەلىنگەن عوي!"
ول ۇناتقان شوبحونلال دەگەن تاعى ءبىر ادام بولاتىن. وسى ءبىر جاس جىگىتتىڭ بويىندا سيرەك كەزدەسەتىن ۇقىپتىلىق بار ەدى. ونىڭ بويىندا ءبارى: كەڭ ماڭدايى، جارقىن جانارى، مەيىرىمگە تولى ەرىندەرى، رياسىز كۇلكىسى جانە ادەمى بەت-الپەتى كوز قۋانتاتىن.
سونىسىنا قوسا ول وتە ۇيالشاق ەدى، بىرەۋ-مىرەۋ وزىنە نازار اۋدارسا، تابان استىندا ابدىراپ قالاتىن.
شوبحونلال كەدەي وتباسىندا تۋىپ-وسكەن ەدى، سوندىقتان ءبىلىم ساتىلارىنا مەيلىنشە قاجىر-قايرات جۇمساپ كوتەرىلدى. ءوبونيشتىڭ ويىندا ۋاقىت وتە كەلە شوبحون داڭققا بولەنەدى، سوندا بۇعان ءوزىنىڭ كوپ ەڭبەك سىڭىرگەنىن ماقتانىشپەن ايتا الامىن دەگەن ءۇمىت جاتاتىن.
شوبحونلال ءوبونيشتىڭ ۇيىنە اقىلداسۋ نەمەسە كىتاپحاناسىندا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ءجيى كەلىپ ءجۇردى. لابوننونى كورگەن سايىن ول قينالىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ قالاتىن. وسى ۇيالشاقتىعىنىڭ كەسىرىنەن ول لابوننونىڭ الدىندا كوپ بەدەلىنەن ايىرىلدى: ايەلدەردىڭ نازارىنا ىلىگە المايتىن بارلىق ۇيالشاق ەركەكتەردىڭ كورەر كۇنى وسى.
ءبىراق كۇتپەگەن جەردە ءوبونيشتىڭ ۇيىنە شوبحونلالدىڭ اكەسى نونيگوپال كەلىپ، پروفەسسورعا مۇلدەم تۇتقيىلدان بالاعاتتاپ دۇرسە قويا بەردى. ول وبونيش سىلتاۋراتىپ، ۇيىنە كۇيەۋ بالالاردى الداپ اكەلەدى دەپ بايبالام سالدى. ءوبونيشتى ول شوبحونلالدى لابوننوعا ۇيلەندىرىپ، سول ارقىلى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك تەوريالارى ءۇشىن مەنى كاستامنان ايىرماقشى دەگەن زىمياندىق نيەتىڭ بار دەپ ايىپتادى. بۇعان ول شوبحونلالدىڭ ساندىعىنان راۋشان گ ۇلى جاپىراقتارىنىڭ استىنان ءوزى تاۋىپ العان، لابوننونىڭ قارىنداشپەن سالىنعان سۋرەتىن ايعاق ەتتى. نونيگوپال بۇل سۋرەتتى ماحاببات بەلگىسى رەتىندە لابوننونىڭ ءوزى سىيلادى دەگەنگە ەش كۇمان كەلتىرمەگەن ەدى. نونيگوپالدىڭ ساۋداگەرگە ءتان شولاق اقىلى شوبحونلالدىڭ كۇيەۋ بالا رەتىندەگى ءسال-پال ۇستاي تۇرسا، ونىڭ ءولى دە قانشا قىمباتتايتىنىن تابان استىندا ەسەپتەپ قويعان-دى. ال وسىنداي قىمبات تۇراتىن جايساڭدى وبونيش تەگىن الماقشى! مۇنى قۇلىپتى بۇزىپ جاساعان ۇرلىق دەمەگەندە نە دەرسىڭ؟ جانە مۇنداي ۇرلىقتىڭ اقشا ۇرلاعاننان ايىرماشىلىعى نە؟
سول كەزگە دەيىن ءوزىنىڭ بەينەسىنە الدەبىرەۋ ەش جانعا بىلدىرمەي، وڭاشا جەردە وتىرىپ تابىنادى-اۋ دەگەن لابوننونىڭ ويىنا ءتىپتى كىرىپ تە شىقپاعان ەدى. شوبحونلال بولسا، ءوبونيشتىڭ كىتاپحاناسىنداعى ور الۋان كىتاپشالار مەن جۋرنالداردىڭ اراسىنان لابوننونىڭ ەسكى فوتوسۋرەتىن كەزدەيسوق تاۋىپ الىپ قۋانعان-دى. ول ءوزىنىڭ سۋرەتشى دوسىنان ءوتىنىپ ءجۇرىپ پورترەت سالعىزعان دا، فوتوسۋرەتتى ورنىنا قويعان بولاتىن. راۋشان گۇلدەرى دە سول دوسىنىڭ باگىنان جۇلىنعان، ءوزىنىڭ ۇيالشاق تا جاسقانشاق ماحابباتىنداي بەيكۇنا ەدى. دەگەنمەن دە ول جازالانباي قالدى. ۇياڭ جىگىت وتتاي جانعان ءجۇزىن تومەن سالىپ، كوز جاسىن جاسىرىپ ءسۇرتىپ، بۇل ۇيمەن قوش ايتىستى.
سوڭعى رەتتە شوبحونلال وز ماحابباتىنىڭ بۇكىل پاكتىگىن الىستان كورسەتتى، ءبىراق بۇل تەك وزىنە جانە ادام جۇرەكتەرىنىڭ بار سىرىن بىلەتىن ءبىر اللاعا عانا ايان ەدى. باكالاۆر اتاعىن الۋعا ارنالعان ەمتيحانداردا شوبحونلال ءبىرىنشى ورىندى يەلەندى، ال لابوننو ءۇشىنشى ورىندا قالىپ قويدى. مۇنىڭ ءوزى ەكى سەبەپتەن لابوننوعا قاتتى ءتيدى: وعان شوبحونلالدىڭ قابىلەتىنە اكەسىنىڭ سونشا سۇيسىنەتىنى ور قاشاندا ۇنامايتىن، ال وسى سۇيسىنىسكە اكەسىنىڭ جاس جىگىتكە دەگەن.ىستىق پەيىلىنىڭ قوسىلۋى ودان دا قاتتى ۇنامايتىن. ول ەمتيحان كەزىندە شوبحونلالدان وزىپ كەتۋگە بار كۇشىن سالدى جانە ول دەگەنمەن دە وزىپ شىققاندا، ونىڭ بۇل دوكىرلىگىن كەشىرە المادى. لابوننو ءتىپتى ەمتيحاننىڭ ناتيجەسىنە اكەسىنىڭ پەيىلى ىقپال ەتتى دەپ كۇدىكتەنە باستادى؛ ال شوبحونلال بولسا ساباقتا وبونيشتەن ەشقاشان كومەك سۇراعان ەمەس. سودان بەرى شوبحونلالدى كورسە، ول سىرت اينالىپ جۇرە بەرەتىن. ماگيستر دارەجەسىن الۋعا ەمتيحان تاپسىرعان كەزدە لابوننونىڭ شوبحونلالدى جەڭىپ شىعۋعا ەش مۇمكىندىگى بولمادى. سويتسە دە لابوننو جەڭىپ شىقتى. ءتىپتى ءوبونيشتىڭ ءوزى دە تاڭ قالدى. ەگەر شوبحونلال اقىن بولسا، لابوننوعا تۇتاس ءبىر توم ولەڭ ارنار ەدى، ءبىراق ول مۇنىڭ ورنىنا ەمتيحاندا قىز ءۇشىن ءوزىنىڭ جوعارى باعالارىن قۇربان ەتتى.
ولاردىڭ وقۋ جىلدارى اياقتالدى. اقىل-وي بىلىمگە قانشاما لىق تولى بولسا دا، ودان ماحاببات قۇدايى ءۇشىن ءارقاشاندا ورىن تابىلاتىنىنا ءوبونيشتىڭ كوپ ۇزاماي-اق كەنەتتەن جانە جان-جۇيەسى ەزىلە وتىرىپ كوز جەتكىزۋىنە تۋرا كەلدى. وبونيش قىرىق جەتى جاستا ەدى، مىنە سول كەزدە ونىڭ دارمەنسىزدىگىن پايدالانعان ءبىر وجەت جەسىر ايەل ونىڭ كىتاپحاناسىنداعى قاپتاعان قالىڭ تومداردى قاق جارىپ، عالىمدىعىنىڭ تاس قامالىن قاقىراتا ءوتتى دە، جۇرەگىن جاۋلاپ الدى. توي وتكىزۋگە ءوبونيشتىڭ لابوننوعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنەن باسقا ەش نارسە كەدەرگى جاساي المايتىن ەدى، ءسويتىپ وسى سەزىم مەن ونىڭ جاڭا ىنتىقتىعىنىڭ اراسىندا بولماي قويمايتىن قاقتىعىس پىسىپ-جەتىلىپ كەلە جاتتى. وبونيش بار كۇشىن سالىپ جۇمىس ىستەۋگە تىرىستى، ءبىراق ونى جۇمىستان الاڭ ەتكەن قۋانىشتى ويلار الدەقايدا كۇشتى بولىپ شىقتى. "مودەرن ريەۆيۋ" رەداكسياسى وعان ءوزى سۇراتقان بۋددا حرامدارىنىڭ قيراعان جۇرتى تۋرالى كىتاپتاردى جىبەرگەن ەدى، ءبىراق ونىڭ ءوزى عاسىرلار بويى ءمىز باقپاي وتىرعان بۋددا مۇسىندەرىنە اينالعانداي، سۇيىكتى كىتاپتارىنىڭ بەتىن اشپاعان كۇيىندە وتىرىپ الدى. باسپاگەردىڭ شىدامى تاۋسىلا باستادى، ءبىراق نە ىستەۋگە بولادى؟ دانالىق ءدىنى شايقالا باستاعاندا كەز كەلگەن عالىم وسىنداي كۇيگە ۇشىرايدى. ءشول دالانىڭ سۋسىمالى قۇمىنا اياق باسقان ءپىلدى نە قۇتقارا الماقشى؟ ار-ۇياتىنىڭ كەشىگىپ كەلگەن وسىنىسى ءوبونيشتىڭ جانىن جەگىدەي جەپ جاتتى. ول ءوز كىتاپتارىنىڭ تاساسىنان قىزىنىڭ
سونىسىنا قوسا ول وتە ۇيالشاق ەدى، بىرەۋ-مىرەۋ وزىنە نازار اۋدارسا، تابان استىندا ابدىراپ قالاتىن.
شوبحونلال كەدەي وتباسىندا تۋىپ-وسكەن ەدى، سوندىقتان ءبىلىم ساتىلارىنا مەيلىنشە قاجىر-قايرات جۇمساپ كوتەرىلدى. ءوبونيشتىڭ ويىندا ۋاقىت وتە كەلە شوبحون داڭققا بولەنەدى، سوندا بۇعان ءوزىنىڭ كوپ ەڭبەك سىڭىرگەنىن ماقتانىشپەن ايتا الامىن دەگەن ءۇمىت جاتاتىن.
شوبحونلال ءوبونيشتىڭ ۇيىنە اقىلداسۋ نەمەسە كىتاپحاناسىندا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ءجيى كەلىپ ءجۇردى. لابوننونى كورگەن سايىن ول قينالىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ قالاتىن. وسى ۇيالشاقتىعىنىڭ كەسىرىنەن ول لابوننونىڭ الدىندا كوپ بەدەلىنەن ايىرىلدى: ايەلدەردىڭ نازارىنا ىلىگە المايتىن بارلىق ۇيالشاق ەركەكتەردىڭ كورەر كۇنى وسى.
ءبىراق كۇتپەگەن جەردە ءوبونيشتىڭ ۇيىنە شوبحونلالدىڭ اكەسى نونيگوپال كەلىپ، پروفەسسورعا مۇلدەم تۇتقيىلدان بالاعاتتاپ دۇرسە قويا بەردى. ول وبونيش سىلتاۋراتىپ، ۇيىنە كۇيەۋ بالالاردى الداپ اكەلەدى دەپ بايبالام سالدى. ءوبونيشتى ول شوبحونلالدى لابوننوعا ۇيلەندىرىپ، سول ارقىلى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك تەوريالارى ءۇشىن مەنى كاستامنان ايىرماقشى دەگەن زىمياندىق نيەتىڭ بار دەپ ايىپتادى. بۇعان ول شوبحونلالدىڭ ساندىعىنان راۋشان گ ۇلى جاپىراقتارىنىڭ استىنان ءوزى تاۋىپ العان، لابوننونىڭ قارىنداشپەن سالىنعان سۋرەتىن ايعاق ەتتى. نونيگوپال بۇل سۋرەتتى ماحاببات بەلگىسى رەتىندە لابوننونىڭ ءوزى سىيلادى دەگەنگە ەش كۇمان كەلتىرمەگەن ەدى. نونيگوپالدىڭ ساۋداگەرگە تون شولاق اقىلى شوبحونلالدىڭ كۇيەۋ بالا رەتىندەگى ءسال-پال ۇستاي تۇرسا، ونىڭ ءالى دە قانشا قىمباتتايتىنىن تابان استىندا ەسەپتەپ قويعاندى. ال وسىنداي قىمبات تۇراتىن جايساڭدى وبونيش تەگىن الماقشى! مۇنى قۇلىپتى بۇزىپ جاساعان ۇرلىق دەمەگەندە نە دەرسىڭ؟ جانە مۇنداي ۇرلىقتىڭ اقشا ۇرلاعاننان ايىرماشىلىعى نە؟
سول كەزگە دەيىن ءوزىنىڭ بەينەسىنە الدەبىرەۋ ەش جانعا بىلدىرمەي، وڭاشا جەردە وتىرىپ تابىنادى-اۋ دەگەن لابوننونىڭ ويىنا ءتىپتى كىرىپ تە شىقپاعان ەدى. شوبحونلال بولسا، ءوبونيشتىڭ كىتاپحاناسىنداعى ءار الۋان كىتاپشالار مەن جۋرنالداردىڭ اراسىنان لابوننونىڭ ەسكى فوتوسۋرەتىن كەزدەيسوق تاۋىپ الىپ قۋانعان-دى. ول ءوزىنىڭ سۋرەتشى دوسىنان ءوتىنىپ ءجۇرىپ پورترەت سالعىزعان دا، فوتوسۋرەتتى ورنىنا قويعان بولاتىن. راۋشان گۇلدەرى دە سول دوسىنىڭ باگىنان جۇلىنعان، ءوزىنىڭ ۇيالشاق تا جاسقانشاق ماحابباتىنداي بەيكۇنا ەدى. دەگەنمەن دە ول جازالانباي قالدى. ۇياڭ جىگىت وتتاي جانعان ءجۇزىن تومەن سالىپ، كوز جاسىن جاسىرىپ ءسۇرتىپ، بۇل ۇيمەن قوش ايتىستى.
سوڭعى رەتتە شوبحونلال ءوز ماحابباتىنىڭ بۇكىل پاكتىگىن الىستان كورسەتتى، ءبىراق بۇل تەك وزىنە جانە ادام جۇرەكتەرىنىڭ بار سىرىن بىلەتىن ءبىر اللاعا عانا ايان ەدى. باكالاۆر اتاعىن الۋعا ارنالعان ەمتيحانداردا شوبحونلال ءبىرىنشى ورىندى يەلەندى، ال لابوننو ءۇشىنشى ورىندا قالىپ قويدى. مۇنىڭ ءوزى ەكى سەبەپتەن لابوننوعا قاتتى ءتيدى: وعان شوبحونلالدىڭ قابىلەتىنە اكەسىنىڭ سونشا سۇيسىنەتىنى ءارقاشاندا ۇنامايتىن، ال وسى سۇيسىنىسكە اكەسىنىڭ جاس جىگىتكە دەگەن ىستىق پەيىلىنىڭ قوسىلۋى ودان دا قاتتى ۇنامايتىن. ول ەمتيحان كەزىندە شوبحونلالدان وزىپ كەتۋگە بار كۇشىن سالدى جانە ول دەگەنمەن دە وزىپ شىققاندا، ونىڭ بۇل دوكىرلىگىن كەشىرە المادى. لابوننو ءتىپتى ەمتيحاننىڭ ناتيجەسىنە اكەسىنىڭ پەيىلى ىقپال ەتتى دەپ كۇدىكتەنە باستادى؛ ال شوبحونلال بولسا ساباقتا وبونيشتەن ەشقاشان كومەك سۇراعان ەمەس. سودان بەرى شوبحونلالدى كورسە، ول سىرت اينالىپ جۇرە بەرەتىن. ماگيستر دارەجەسىن الۋعا ەمتيحان تاپسىرعان كەزدە لابوننونىڭ شوبحونلالدى جەڭىپ شىعۋعا ەش مۇمكىندىگى بولمادى. سويتسە دە لابوننو جەڭىپ شىقتى. ءتىپتى ءوبونيشتىڭ ءوزى دە تاڭ قالدى. ەگەر شوبحونلال اقىن بولسا، لابوننوعا تۇتاس ءبىر توم ولەڭ ارنار ەدى، ءبىراق ول مۇنىڭ ورنىنا ەمتيحاندا قىز ءۇشىن ءوزىنىڭ جوعارى باعالارىن قۇربان ەتتى.
ولاردىڭ وقۋ جىلدارى اياقتالدى. اقىل-وي بىلىمگە قانشاما لىق تولى بولسا دا، ودان ماحاببات قۇدايى ءۇشىن ءارقاشاندا ورىن تابىلاتىنىنا ءوبونيشتىڭ كوپ ۇزاماي-اق كەنەتتەن جانە جان-جۇيەسى ەزىلە وتىرىپ كوز جەتكىزۋىنە تۋرا كەلدى. وبونيش قىرىق جەتى جاستا ەدى، مىنە سول كەزدە ونىڭ دارمەنسىزدىگىن پايدالانعان ءبىر وجەت جەسىر ايەل ونىڭ كىتاپحاناسىنداعى قاپتاعان قالىڭ تومداردى قاق جارىپ، عالىمدىعىنىڭ تاس قامالىن قاقىراتا ءوتتى دە، جۇرەگىن جاۋلاپ الدى. توي وتكىزۋگە ءوبونيشتىڭ لابوننوعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنەن باسقا ەش نارسە كەدەرگى جاساي المايتىن ەدى، ءسويتىپ وسى سەزىم مەن ونىڭ جاڭا ىنتىقتىعىنىڭ اراسىندا بولماي قويمايتىن قاقتىعىس پىسىپ-جەتىلىپ كەلە جاتتى. وبونيش بار كۇشىن سالىپ جۇمىس ىستەۋگە تىرىستى، ءبىراق ونى جۇمىستان الاڭ ەتكەن قۋانىشتى ويلار الدەقايدا كۇشتى بولىپ شىقتى. "مودەرن ريەۆيۋ" رەداكسياسى وعان ءوزى سۇراتقان بۋددا حرامدارىنىڭ قيراعان جۇرتى تۋرالى كىتاپتاردى جىبەرگەن ەدى، ءبىراق ونىڭ ءوزى عاسىرلار بويى ءمىز باقپاي وتىرعان بۋددا مۇسىندەرىنە اينالعانداي، سۇيىكتى كىتاپتارىنىڭ بەتىن اشپاعان كۇيىندە وتىرىپ الدى. باسپاگەردىڭ شىدامى تاۋسىلا باستادى، ءبىراق نە ىستەۋگە بولادى؟ دانالىق ءدىنى شايقالا باستاعاندا كەز كەلگەن عالىم وسىنداي كۇيگە ۇشىرايدى. ءشول دالانىڭ سۋسىمالى قۇمىنا اياق باسقان ءپىلدى نە قۇتقارا الماقشى؟ ار-ۇياتىنىڭ كەشىگىپ كەلگەن وسىنىسى ءوبونيشتىڭ جانىن جەگىدەي جەپ جاتتى. ول ءوز كىتاپتارىنىڭ تاساسىنان قىزىنىڭ
شوبحونلالعا دەگەن ماحابباتىن بايقاماي قالدىم دەپ ۇيعاردى، ويتكەنى ونداي جىگىتتى سۇيمەۋ مۇمكىن ەمەس قوي! ءسويتىپ جالپى اكە اتاۋلىعا، اسىرەسە ءوزى مەن نونيگوپالعا دەگەن جيىركەنىش بويىن بيلەپ الدى.
وسىنداي كەزدە شوبحونلالدىڭ حاتى دا كەلىپ جەتتى. ول "پرەمچاند رايچاند" ستيپەندياسىن الۋ ءۇشىن گۋپتا ديناستياسى تۋرالى ماقالا جازعىسى كەلەتىنىن حابارلاپ، ءوز ۇستازىنىڭ كىتاپحاناسىنان كەيبىر كىتاپتاردى پايدالانۋعا رۇقسات سۇراعان ەكەن. وبونيش بىردەن-اق بىلاي دەپ مەيلىنشە ىقىلاس كورسەتىپ، جىلى جاۋاپ قايتاردى: "باياعى جاقسى كۇندەردەگى سياقتى، كەل دە، مەنىڭ كىتاپحانامدى پايدالانا بەر!"
شوبحونلالدىڭ جۇرەگىنەن مازا كەتتى. ول وسىنشا ۇمىتتەندىرگەن حاتتىڭ سىرتىندا لابوننونىڭ ءۇنسىز كەلىسىمى ءتۇر دەپ ءبىلىپ، كىتاپحاناعا كەلە باستادى. كەيدە ءۇي ىشىندە لابوننونى كەزدەستىرگەندە ول وزىنە قىز الدەبىر سۇراقتار قويىپ، مۇنىڭ قانداي ماقالا جازىپ جۇرگەنىن سۇرار دەگەن ۇمىتتەن ءجۇرىسىن ادەيى باياۋلاتاتىن، ال ەگەر قىز سولاي ىستەسە، بۇل ءوز داپتەرىن قۋانا-قۋانا اشىپ، وعان ءبارىن ايتىپ بەرەر ەدى. ونىڭ ويىن باۋراپ العان پروبلەمالار جونىندە لابوننونىڭ پىكىرىن بىلگىسى كەلدى. ءبىراق قىز ەشتەڭە سۇرامادى، ال ءوزىنىڭ قىز جاعىنان مەزىرەت جاسالمايىنشا اڭگىمە باستاۋعا باتىلى بارمادى.
وسىلايشا بىرنەشە كۇن ءوتتى. جەكسەنبى كەلىپ جەتتى. شوبحونلال ۇستەل ۇستىنە داپتەرىن جايىپ تاستاپ، الدەبىر كىتاپتى اقتارىپ، جازىپ الىپ وتىردى. ءتۇس كەزى بولاتىن، ال ول بولمەدە جالعىز وتىرعان ەدى. جەكسەنبى ەكەنىن پايدالانىپ، وبونيش ءبىر جەرگە قوناققا كەتكەن، ءبىراق قايدا باراتىنىن ايتپاعان، تەك ءوزىن شايعا كەلەدى دەپ كۇتپەۋدى ەسكەرتكەن.
كەنەتتەن كىتاپحانانىڭ ەسىگى اشىلدى. شوبحونلالدىڭ جۇرەگى سوعىپ كەتتى بولمەگە لابوننو كىردى. ابدىراپ قالعان شوبحون نە ىستەرىن بىلمەي ورنىنان تۇردى. لابوننونىڭ ءتۇرى اشۋدان ءورت سوندىرگەندەي ەدى.
— ءسىز بۇل ۇيگە نەگە كەلەسىز؟ — دەپ سۇرادى ول
شوبحونلال ءدىر ەتىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتتى، ەش جاۋاپ قايىرا المادى.
— ءسىز اكەڭىزدىڭ بۇل جونىندە نە دەيتىنىن بىلەسىز بە؟ مەنى قورلاعانىڭىزعا ۇيالمايسىز با؟
— كەشىرىڭىز، مەن ءقازىر كەتەمىن، — دەپ مىڭگىرلەدى شوبحونلال قىزدىڭ بەتىنە قاراي الماي. ول ءتىپتى ءوزىن لابوننونىڭ اكەسىنىڭ ءوزى شاقىرعانىن دا ايتقان جوق. ول قاعازدارىن جيناستىرا باستادى. قولى قالتىراپ، كەۋدەسى قاتتى شانشىپ كەتتى جانە ەش امالىن تابا المادى. ءسويتىپ ول ابدەن جەر بولىپ ۇيدەن شىقتى.
ەگەر ءبىز سۇيە بىلسەك، ءبىراق ءقايسىبىر كەدەرگىدەن قولايلى ءساتتى وتكىزىپ الساق، ءبىزدىڭ سەزىمىمىز نەمقۇرايدىلىققا ەمەس، قايتا ماحابباتقا مۇلدە قاراما-قارسى ناعىز وشپەندىلىككە اينالادى. بالكىم، لابوننو ءوزى دە بىلمەي، وز ماحابباتىن شوبحونلالعا ارناماقشى بولعان شىعار. ءبىراق ول العاشقى قادامدى جاسامادى، سوندىقتان ءبارى دە وعان قارسى بولىپ شىقتى. ءسويتىپ سوڭعى قاسىرەتتى تىلدەسۋ سوڭعى سوققىعا اينالدى. لابوننونىڭ جاقىن ادامدارى جايىندا ءادىل ويلاۋىنا رەنىش پەن اشىنۋ كەدەرگى جاسادى: ول وزىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن شوبحونلالدى اكەسى شاقىردى دەپ پايىمدادى، ءسويتىپ ونىڭ بۇكىل اشۋ-ىزاسى ەش كىناسى جوق جىگىتكە ۇيىلىپ-توگىلدى. ەندى توي وتكىزۋگە اكەسىن لابوننونىڭ ءوزى يتەرمەلەي باستادى. وبونيش ءوزىنىڭ اقشا قاراجاتىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قىزىنا ەنشىلەدى، الايدا اكەسىنىڭ تويى وتكەننەن كەيىن لابوننو اقشانى المايتىنىن، وز تىرشىلىگىنە قاراجاتتى ءوزى تاباتىنىن ايتتى. بۇل ءوبونيشتى قاتتى قاپالاندىردى.
— مەن وسى تويدى وتكىزبەي-اق قويايىن دەپ ەدىم، لابوننو ءوزىڭ عوي قوياردا-قويماي جاساتقان! ال ءقازىر مەنى جەرگە قاراتقانىڭ قالاي؟ — دەپ كۇيزەلە سۇرادى ول.
— مەن ەكەۋىمىزدىڭ قاتىناسىمىزدى بۇزباۋ ءۇشىن وسىلاي ىستەمەكشى بولدىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى لابوننو. — قاپالانبا، اكە! ماعان باعاندى بەر، مەنىڭ وز باقىتىمدى ءوزىم تابۋىما رۇقسات ەت.
لابوننو كوپ كەشىكپەي-اق جۇمىس تاپتى: ول شۋرومانى وقىتۋعا كىرىستى. ول شۋرومانىڭ اعاسى ءدجوتيدى دە وقىتا الاتىن ەدى، ءبىراق ول ايەلگە باعىنۋدى قورلىق كورىپ، بۇدان ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. لابوننونىڭ ءومىرى كۇندەلىكتى جۇمىس ىرعاعىنا ساي، ءبىرشاما جايباراقات ءوتىپ جاتتى. لابوننو بوس ۋاقىتىن قارتتاردان باستاپ، بەرنارد شوۋعا دەيىنگى اعىلشىن ادەبيەتىنە ارنادى، ءبىراق اعىلشىن تاريحشىلارى گروتتىڭ، گيببوننىڭ جانە دجيلبەرت مەررەيدىڭ ەڭبەكتەرى بويىنشا نەگىزىنەن العاندا ەجەلگى گرەسيا مەن ريم تاريحىن زەرتتەپ وقىدى. ونىڭ جان دۇنيەسىن بىردە-بىر لەپ مازالامادى دەۋگە بولمايدى، ءبىراق ونىڭ ومىرىندە داۋىلعا ورىن جوق ەدى. ەندى، مىنە، كەنەتتەن جول بويىندا ماشينالار كۇتپەگەن جەردەن سوقتىعىسىپ قالدى! گرەسيا مەن ءريمنىڭ تاريحى بىردەن-اق بۇكىل مانىنەن ايىرىلدى. لابوننوعا ءومىردىڭ ءوزى جاقىنداپ، ەكىنشى دارەجەلى نارسەنىڭ ءبارىن كەيىنگى قاتارعا ىعىستىرىپ تاستادى دا، ونى ءدۇر سىلكىندىرىپ: "ويان!" — دەدى. ءسويتىپ لابوننو وياندى. ول ءوزىن ەندى عانا كوردى. جانە دە ونىڭ كوزىن اشقان عىلىم ەمەس، قايعى-قاسىرەت بولدى.
پىكىرتالاس باستالدى
V
ەندى وتكەن كەزدىڭ قيراعان قالدىقتارىن تاستايىق تا، قازىرگى كەزگە ورالايىق.
وميتونى ساباق وتەتىن بولمەگە قالدىرىپ، لابوننو ونىڭ كەلگەنىن دجوگومايياعا ايتۋعا كەتتى. بۇل بولمەدە وميتو ءوزىن گۇلگە قونعان اراداي سەزىندى. قايدا قاراسا دا، ءبارى ونىڭ ەسىنە لابوننونى ءتۇسىرىپ، تولعاندىردى. كىتاپ سورەسى مەن جازۋ ۇستەلىنەن ول اعىلشىنشا كىتاپتاردى كوردى. ولار قىزدىڭ تالعامىن كورسەتەدى جانە وزدەرىنشە تىنىمسىز ءبىر تىرشىلىك ەتىپ جاتقانداي بولىپ كورىندى. ولاردىڭ ءبارى دە لابوننونى كۇتىپ تۇرعانداي، ونىڭ ساۋساقتارى بەتتەرىن اقتارعان، بۇل كىتاپتار كۇندىز-تۇنى ونىڭ ويىن بيلەگەن، ولاردىڭ جولدارىن ونىڭ ويناقى جانارى ءسۇزىپ شىققان، ويعا باتقان ساتتەرىندە بۇلار ونىڭ تىزەسىندە جاتقان. وميتو ۇستەل ۇستىندە جاتقان دونن داستاندارىنىڭ جيناتىن كورىپ تاڭىرقادى. وميتو وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىندە دونن مەن ونىڭ زامانىنداعى اقىندارعا مۇنىڭ ءوزى دە بارىنشا دەن قويعان ەدى. ەندى، مىنە، ناق سول اقىن ەكى ادامنىڭ ىنتا-ىقىلاسىنىڭ قۋانىشتى ساي كەلەتىنىنە ايماق بولعانداي.
وميتونىڭ ءومىرى تۇنجىراعان سۇرقاي كۇندەردەن تۇراتىن، ول كۇندەر مەكتەپ ءمۇعالىمى جىل سايىن اقتاراتىن وقۋلىقتىڭ جۇلىم-جۇلىم بەتتەرىنە ۇقسايدى. ول ءۇشىن بولاشاق بار قىزىعىن جوعالتقان ەدى، سوندىقتان دا ول ءاربىر اتقان تاڭدى قۋانىشسىز قارسى الاتىن. ءبىراق بۇگىن ول باسقا پلانەتاعا كەتكەندەي. مۇنداعى زاتتار سالماعىنان ايىرىلعان، اياقتارىنان ءال كەتىپ، نە باسقانىن بىلمەيتىن سياقتى، ال ءاربىر قاس قاعىم ءسات بەيمالىم ءبىر دۇنيەگە باستايتىنداي: دەنەسىنە سالقىن سامال سوعىپ، سىبىزعىداي سىزىلىپ ءان سالعىسى كەلدى؛ كۇن ىستىعى قانىنا ءسىڭىپ، كوكتەمدە اعاشقا نور كىرگەندەي تەبىرەنتتى. كوز الدىندا تىم ۇزاق ۋاقىت ءىلىنىپ تۇرعان شاڭ-شاڭ پەردە ىسىرىلىپ ءتۇسىپ، ەڭ ۇيرەنشىكتى نارسەنىڭ ءوزى كەرەمەت بولىپ كورىنە باستادى. سوندىقتان بولمەگە اقىرىن باسىپ دجوگوماييا كىرگەندە، وميتو قايران قالدى. "و، ول جاي عانا كەلىپ كىرگەن جوق، — دەپ ىشتەي تاڭداندى ول — ول پايدا بولدى!".
دجوگوماييانىڭ جاسى جاقىنداپ قالعان ەدى. ءبىراق جىلدار ونى قارتايتپاي، كەلبەتىنە ىزگى نازىكتىك قانا قوسقان؟ ونىڭ اشىق ءجۇزى البىراپ ءتۇر، جەسىرلىكتىڭ بەلگىسىمەن شاشى قىستا قيىلعان، جانارىنان انا ماحابباتى توگىلەدى، كۇلكىسىنەن مەيىرىم لەبى ەسەدى. قاراپايىم اق شادراسىنىڭ شەتىن باسىنا جامىلعان. تىك بىتكەن ادەمى اياقتارىنا ەشتەڭە كيمەگەن. وميتو سالەمدەسىپ، ونىڭ اياقتارىما قول تيگىزگەندە، ول وزىنە ايەل قۇدايدىڭ بۇكىل مەيىرىمى توگىلگەندەي بولىپ كورىنەدى.
سالەمدەسىپ بولعان سوڭ دجوگوماييا:
— سەنىڭ ناعاشىڭ ءبىزدىڭ وكرۋگىمىزدەگى ەڭ تاماشا ادۆوكات بولا¬تىن، — دەدى. — بىزگە تولىق تاقىردا وتىرىپ قالۋ ءقاۋپى تونگەندە، ول ءبىزدىڭ وتباسىمىزدى قۇتقارىپ الدى. ول مەنى كەلىن دەپ اتايتىن.
— مەن بار بولعانى ونىڭ تىرناعىنا تۇرمايتىن جيەنمىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى وميتو. — ناعاشىم ءسىزدى باقىتسىزدىقتان قۇتقاردى، ال مەن ىڭعايسىزدىق اكەلدىم. ول سىزدەرگە پايدا كەلتىرسە، مەن زيان كەلتىردىم. ءسىز وعان كەلىن بولساڭىز، وندا ماعان ماشينا بولىڭىز.
اناڭ بار ما؟ — دەپ سۇرادى دجوگوماييا.
— ءبىر كەزدە بولعان، — دەدى وميتو. — ەندى اپايىم بولسا دەيمىن.
— نەلىكتەن، بالام؟
— بايقايسىز با، ەگەر مەن بۇگىن انامنىڭ ءاۆتوموبيلىن سىندىرعان بولسام، ول مەنىڭ "ايۋداي قورباڭدايتىنىمدى" ايتىپ، ميىمدى شىرىتكەن بولار ەدى. ال ماشينا اپاتايىمدىكى بولسا، ول مەنىڭ اعاتتىعىمدى كۇلكى ەتىپ، ونى بالالىق دەپ بىلەر ەدى.
دجوگوماييا جىميىپ كۇلدى:
— جارايدى، سولاي-اق بولسىن.
وميتو ورنىنان اتىپ تۇرىپ، دجوگوماييانىڭ اياعىنا قولىن تيگىزدى دە:
— مىنە، سوندىقتان دا تاعدىرعا سەنۋ كەرەك، — دەدى داۋسىن كوتەرە. — مەنىڭ انام بولدى، ءبىراق مەن اپايىم بولۋى ءۇشىن ەشقانداي ىزگى ەرلىك جاساعان جوقپىن. ال ەندى اۆتوموبيلدەر سوقتىعىسىپ ەدى — بۇل وستە دە ىزگى ەرلىك ەمەس، قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن دەي، مەنىڭ ومىرىمدە كەنەتتەن اپاي پايدا بولدى. ويلاپ قاراڭىزشى، وسى كەرەمەتتەن بۇرىن قانشاما ىزگىلىك عاسىرلارى وتۋگە ءتيىس ەدى!
— بۇعان كىمنىڭ تاعدىرى كومەكتەستى، سەنىڭ بە، مەنىڭ بە، الدە شوفەردىڭ با؟ — دەپ سۇرادى دجوگوماييا كۇلىمسىرەپ.
وميتو قالىڭ شاشىن سالالاپ قويدى.
— قيىن سۇراق! بۇعان ءبىر ادامنىڭ تاعدىرى ازدىق ەتەدى. جۇما كۇنى ساعات وننان ءدال قىرىق سەگىز مينۋت وتكەندە بولعان وقيعاعا بۇكىل الەم عاسىرلار بويى، ءار جۇلدىز سايىن ازىرلەنۋگە ءتيىس ەدى. ال ەندى نە بولماق؟
دجوگوماييا لابوننوعا كۇزىنىڭ قيىعىن سالىپ، ميىعىنان كۇلدى. ول وميتونى دۇرىستاپ بىلمەي جاتىپ-اق بۇل ەكەۋى بىر-بىرىنە ارناپ جاراتىلعان دەپ تۇيگەن ەدى. سوندىقتان ول بىلاي دەدى.
— ازىرشە ەكەۋىڭ وسىندا سويلەسە تۇرىڭدار، مەن اس ازىرلەيىن.
وميتو اڭگىمەنى تەز باستاي بىلەتىن. ول بىردەن-اق سوز باستادى:
— اپاي بىزگە اڭگىمەلەس دەپ كەتتى. ءبىراق ەڭ الدىمەن تانىسىپ الۋ كەرەك. كەلىڭىز، اۋەلى وسى ءىستى تىندىرايىق. ءسىز مەنىڭ اتىمدى اعىلشىن تىلىندە ايتىلاتىنىنداي، "ءوز ەسىمىمدى" بىلەسىز عوي؟
— مەن ءسىزدى وميتو دەپ اتايتىنىن عانا بىلەمىن.
— بارلىق جاعدايدا سولاي اتاي بەرمەيدى.
— جاعدايدىڭ كوپ بولۋى مۇمكىن، — دەپ كۇلدى لابوننو، — ءبىراق ادامنىڭ اتى بىرەۋ بولۋعا ءتيىس.
— ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز زامانعا ساي ەمەس. ەل، ۋاقىت، ادامدار — ءبارى وزگەرەدى، سوندىقتان ادامنىڭ اتى وزگەرمەۋگە ءتيىس دەۋ عىلىمي ەمەس. مەن ادام اتىنىڭ وتنوسيتەلدىلىگى تەورياسىن ناسيحاتتاپ، اتىمدى شىعارماقشىمىن. سوندىقتان ەڭ اۋەلى ءسىز ايتقاندا مەنىڭ اتىم "وميتو-بابۋ" دەپ ەستىلۋگە ءتيىس ەكەنىن ايتىپ قويايىن.
— ءسىزدى اعىلشىنشا ميستەر روي دەپ اتاعان ۇناي ما؟
— تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنان كەلگەن بۇل ەسىم ءبىر ءتۇرلى توسىن ەستىلەدى. ەسىمنىڭ قانشالىقتى قىسقا قايتارىلاتىن انىقتاۋ ءۇشىن ونىڭ قۇلاقتان جۇرەككە قانشالىقتى تەز جەتەتىنىن ءبىلۋ كەرەك.
— ال ءسىزدىڭ ەڭ جەلاياق ەسىمىڭىز قانداي؟
— شاپشاڭدىقتى ارتتىرۋ ءۇشىن سالماقتى كەمىتۋ كەرەك. "وميتو-بابۋ" دەگەنمەن "بابۋ" دەگەنىن الىپ تاستاڭىز!
— اسىقپاڭىز، وعان ۋاقىت كەرەك، — دەپ قارسىلاستى لابوننو.
— بارشا جۇرت ءۇشىن ۋاقىت بىردەي ەمەس. دۇنيە جۇزىندە بىردەي ساعات جوق. قالتا ساعاتى ۋاقىتتى ءوزىنىڭ قانداي قالتادا جاتقانىنا قاراي كورسەتەدى. بۇل — ەينشتەيننىڭ تەورياسى.
لابوننو ورنىنان تۇردى.
— ءسىز شايىناتىن سۋ سالقىنداپ بارادى.
— ەگەر ءسىز ماعان تاعى دا از ۋاقىت قيساڭىز، مەن سالقىن سۋمەن جۋىنۋعا دا ىقىلاستىمىن.
— كەشىرىڭىز، اسىعىسپىن، ءىس كۇتىپ تۇرمايدى. — وسى سوزدەردى ايتىپ لابوننو شىعىپ كەتتى.
وميتو جۋىنۋعا بىردەن تۇرا قويعان جوق. ول وتىرعان كۇيىندە لابوننونىڭ تاماشا اۋزىمەن ايتىلعان ءاربىر جايدارى ءسوزىن ەسىنە الدى. وميتو سۇلۋ قىزداردى كوپ كوردى، ءبىراق ولاردىڭ سۇلۋلىعى اپ-اشىق، سونىمەن قاتار قۇپيا سىرعا تولى ويلى تۇنگە ۇقسايتىن. لابوننونىڭ سۇلۋلىعى تاڭ ارايىنا ۇقسايدى — ءبارى دە ايقىن، بارىنە دە پاراسات شۇعىلا شاشىپ تۇر. وسى قىزدى جاساعاندا جاراتۋشى ونىڭ بويىنا الدەقانداي ەركەككە تون قاسيەت دارىتقان. ونىڭ سەزىنۋ قابىلەتى عانا ەمەس، ويلاۋ قابىلەتى دە بار ەكەنى ءبىر قاراعاندا-اق ايقىن بولادى. وميتونى ىنتىقتىرعان دا وسى ەدى. ونىڭ ءوزى دە اقىلدى ەدى، ءبىراق كەشىرىم جاساي بىلمەيتىن، پايىمدى بولاتىن، ءبىراق شىدامسىز ەدى، كوپ نارسەلەردى ۇيرەنسە دە، تىنىم تابۋدى بىلمەي-اق قويدى. ول لابوننونىڭ كەسكىن-كەلبەتىنەن توقمەيىلسۋدەن ەمەس، قايتا بايسالدى دا ساليقالى اقىلدىڭ ءتۇپسىز دۇنيەسىنەن تۋعان تىنىشتىق بەلگىسىن تۇڭعىش رەت كوردى.
مويىنداۋ
VI
وميتو جالعىزدىققا توزبەيتىن. ول اسەم تابيعاتتى ۇزاق تاماشالاي المايتىن. ونىڭ الدەبىرەۋمەن اڭگىمەلەسىپ ءجۇرۋى قاجەت ەدى. تابيعاتقا دورەكىلىك ەتۋگە بولمايدى. ەگەر وعان ايالاپ قاراماساڭ، كەشىكپەي سازايىڭدى تارتاسىڭ. تابيعات زاڭعا باعىنادى جانە وزگەلەردىڭ دە زاڭنان تايماۋىن تىلەيدى. قىسقاسى، تابيعات قالجىڭدى بىلمەيدى. سوندىقتان وميتو قالادان تىس جەردە سۋدان شىققان بالىقتاي تۇنشىعاتىن. ال ەندى — تاڭعاجايىپ نارسە — شيللونگ تاۋلارى وميتونى تارتىپ تۇرعانداي.
ول ءبۇتىن كۇن شىقپاي تۇردى، ال مۇنىڭ ءوزى وعان مۇلدە ۇقسامايتىن ەدى. ول تەرەزەدەن قاراپ، قاراۋىتىپ كورىنگەن ءزاۋلىم تەرەكتەردىڭ قالاي تەربەلىپ تۇرعانىن كوردى، ال ولاردان ارىرەكتەگى تاۋلاردىڭ ارعى جاعىنان كۇن يەك ارتىپ، ءوز ساۋلەسىنىڭ التىن ينەلەرى مەن ءمولدىر بۇلاقتاردى كوكتەي ءوسىپ جاتىر. وميتو وتتى اياۋلاردىڭ قۇبىلۋىن ۇزاق ۋاقىت جانە ءۇنسىز باقىلاپ تۇردى.
ءبىر شىنىاياق شايدى اسىعىس ءىشىپ، ول ۇيىنەن شىقتى. جول بويىندا جان جوق. كارى قارا تايدىڭ قىنا ءوسىپ كەتكەن تۇبىندە وميتو حوش ءيىس اڭقىعان كىلەمدەي قاراعاي جاپىراقتارىنىڭ ۇستىنە وتىردى. اياعىن سوزىپ جىبەرىپ ول سيگارەت تۇتاتتى دا، ونى سول ساتتە-اق ەستەن شىتاردى، ءسويتىپ ول كوپ ۇزاماي ءسونىپ قالدى. دجوگوماييانىڭ ۇيىنە جول وسى ورمان ارقىلى وتەتىن. تۇسكى تاماق الدىندا اس ۇيدەن شىققان استىڭ ءيىسى سىلەكەيى شۇبىرا جۇتاتىن ادام سياقتى، وميتو دا وسىندا دجوگوماييانىڭ ۇيىندەگى بارلىق ءسۇيىنىشتى نارسەلەردى كوز الدىنا ەلەستەتىپ وتىردى. ول ءبىر شىنىاياق شاي ءىشۋ ءۇشىن سوندا بارۋعا بولاتىن ساعاتتى كۇتتى.
باستاپقىدا بۇل ۇيگە ول تەك كەشكىسىن عانا كەلىپ ءجۇردى. ال كەيىن ادەبيەت بىلگىرى دەگەن اتاق وميتوعا دجوموگاييانىڭ ۇيىندە كەز كەلگەن ۋاقىتتا بولۋىنا مۇمكىندىك بەردى. العاشقى كۇندەرى دجوگوماييا دا ادەبي سۇحباتتارعا دەن قويىپ ءجۇردى، ءبىراق كوپ ۇزاماي-اق ءوزىنىڭ قاتىسىپ وتىرعانى سۇحباتتاستاردىڭ ىنتا-ىقىلاسىن سالقىنداتاتىنىن اڭعاردى. بۇل ارادا ءۇشىنشى ادامنىڭ ارتىقتىق ەتەتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس ەدى. سودان بەرى اڭگىمەگە شاتىسپاۋعا وعان ءارقاشاندا سىلتاۋ تابىلا كەتەتىن بولدى. ارينە، بۇل سىلتاۋلاردىڭ ءبارى ويدان شىعارىلاتىن، ويتكەنى ءۇي يەسى ايەل وميتو مەن لابوننونىڭ اڭگىمەگە قۇشتارلىعى ادەبيەتكە دەگەن قاي قۇشتارلىقتان گورى ۇلكەن نارسە ەكەنىن بايقادى، ال وميتو بولسا، دجوگوماييا جاس بولماسا دا، ونىڭ كوزى قىراعى، جانى مەيىربان ەكەنىن ءتۇسىندى. ءسويتىپ، ونىڭ سۇحباتتاسۋعا دەگەن ىنتىقتىعى ارتا ءتۇستى. ءوزى ولاردىڭ ۇيىندە ۇزاعىراق بولۋى ءۇشىن ول دجوتيشونكورمەن وعان تاڭەرتەڭ ءبىر جانە كەشكىسىن ەكى ساعات اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋىنە كومەكتەسەتىن بولىپ ۋاعدالاستى. ونىڭ ىسكە قۇلشىنا كىرىسكەنى سونشا، تاڭەرتەڭگى ءبىر ساعات ۇنەمى تۇسكە دەيىن سوزىلىپ، ودان كەيىن الۋان ءتۇرلى بوگدە اڭگىمەلەر باستالاتىن دا، سايىپ كەلگەندە دجوگوماييانىڭ وتىنىشىنە كونىپ، ونىڭ تاڭەرتەڭگى اسقا قاراۋىنا تۋرا كەلەتىن. ءسويتىپ، ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ بۇل ۇيدەگى مىندەتتەرىنىڭ شەڭبەرى بىرتىندەپ كەڭەيە بەردى.
ونىڭ دجوتيشونكورمەن ساباعى تاڭەرتەڭگى سەگىزدە باستالۋعا ءتيىس ەدى. وميتو ءۇشىن بۇل وتە قولايسىز ۋاقىت بولاتىن. ول اناسىنىڭ قۇرساعىندا توعىز اي وتكىزگەن جان يەسى كۇستارمەن جانە جانۋارلارمەن تالاسا تۇرا المايدى دەيتىن. وسى كەزگە دەيىن تۇنگى ۇيقى تاڭەرتەڭگى ءبىرتالاي ساعاتتارىن قامتىپ كەلگەن. وميتو ۇرلانعان ۋاقىت — ۇيقى ءۇشىن ەڭ جاقسى ۋاقىت، ويتكەنى ول زاڭسىز دەۋدى ۇناتاتىن. ال ەندى وميتو بەيقام ۇيقىدان ايىرىلدى: ونىڭ ءوزى دە ەرتەرەك تۇرۋعا اسىعاتىن بولدى. ول مەزگىلىنەن بۇرىن ويانىپ، ودان سوڭ ۇيىقتاپ قالۋدان قورقىپ، توسەكتە اۋناپ جاتپاۋعا تىرىساتىن. ول كەيدە ءوز ساعاتىنىڭ ءتىلىن ءتىپتى ىلگەرى جىلجىتىپ قوياتىن، ءبىراق ۋاقىت ۇرلاپ اشكەرەلەنۋدەن قورقىپ، مۇنى ونشا ءجيى ىستەي بەرمەيتىن. ول بۇگىن ساعاتىنا قاراپ، ءالى جەتى بولماعانىن كوردى. ءسىرا، ساعاتى بۇزىلعان بولار! تىڭداپ كورىپ ەدى، ادەتتەگىدەي سىرتىلداپ ءجۇرىپ تۇرعانىن ەستىدى.
وسىنىڭ ءبارىن ويلاپ وتىرعاندا وميتو كەنەت لابوننونى كوردى. ول قولشاتىرىن بۇلعاڭداتىپ، جولمەن ءجۇرىپ كەلەدى، اق ءتۇستى سافي ورانىپ، يىعىنا قارا شاشاقتى ءۇش بۇرىشتى ءشالى جامىلىپتى. وميتو ءوزىن لابوننونىڭ بىردەن-اق بايقاپ قالعانىنا، ءبىراق مۇنىسىن مويىنداپ، ونىڭ جۇزىنە تۋرا قاراعىسى كەلمەيتىنىنە كۇمان كەلتىرمەدى. الايدا لابوننو بۇرىلىسقا كەتكەن كەزدە وميتو ەندى سابىرىن ساقتاي الماي، ونى قۋىپ جەتتى.
— ءسىز مەنەن قۇتىلا المايتىنىڭىزدى بىلە تۇرىپ، مەنى جۇگىرىپ جەتۋگە ءماجبۇر ەتتىڭىز، — دەدى ول — ءسىز قاشىقتىڭ كەز كەلگەنى قانداي قيىندىق تۋعىزاتىنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭىز؟
— ال قانداي؟
— ارتتا قالعان بەيشارانىڭ جانى ايقاي سالادى. ال ول نە دەپ ايقايلايدى؟ قۇدايلارعا ايقايلاۋ قولايلىراق: ولار وزدەرىن اتىمەن اتاعاندا ماسايراپ قالادى. ەگەر: "دۋرگا! دۋرگا!" — دەپ ايقايلاسا، ون قولدى ايەل قۇدايدىڭ جانى جاي تابادى. ايەلدەرگە ايقايلاۋ قيىنىراق
— ءسىزدىڭ ويلاماۋىڭىزعا دا بولاتىن ەدى.
ەگەر ءسىز جاقىندا بولساڭىز، ايقايلاماس ەدىم. سوندىقتان دا مەن كەتپەڭىزشى! — دەمەيمىن. شاقىردىڭ كەلىپ، شاقىرا الماعاننان قاسىرەتتى ەش نارسە جوق.
نەگە؟ ءسىز اعىلشىنداردىڭ عۇرپىمەن تانىسسىز عوي!
ءسىزدى ميسس داتت دەپ اتايىن با؟ ول شاي ۇستەلى ۇستىندە جاقسى. بۇگىن جەر اسپانمەن كەزدەستى، ءسويتىپ تاڭ شاپاعى ولاردىڭ كەزدەسۋىنە اق باتاسىن بەردى. ەسىتىپ تۇرسىز با؟ كوكتەن جەرگە ۇران ۇشىپ جەتىپ، ول جەردەن كوككە سامعاپ بارادى. ادام ومىرىندە ناق وسىنداي ۇران كەۋدەسىن جارىپ شىعاتىن ساتتەر بولىپ تۇرماي ما؟ ءقازىر مەنىڭ كەۋدەمدى ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز جارىپ شىعىپ، ورمان ارالاپ كەتەدى، اناۋ اقشا بۇلتتارعا جەتەدى دەپ ويلاڭىزشى! ونى باسىنا بۇلت ورانعان تاۋلار دا ەسىتىپ، ويعا باتادى. سوندا وسى ارادا "ميسس داتت" دەۋدىڭ ورنى بار ما؟
ەسىمدەردى ويلاپ تابۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك، — دەپ جاۋاپ قايىرۋدان جالتاردى لابوننو. — ال مەن سەرۋەندەۋىمدى توقتاتقىم كەلەدى.
ادامنىڭ ءجۇرۋدى ۇيرەنۋى ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەرەك، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى وميتو، ونىمەن قاتارلاسا ءجۇرىپ كەلە جاتىپ. – ال مەنىڭ، كەرىسىنشە، وتىرا ءبىلۋ ءۇشىن ەداۋىر كوپ ۇيرەنۋىمە تۋرا كەلدى. دومالاعان تاستى مۇك باسپايدى، دەگەن اعىلشىن ماتەلى بار. مەن ءىس وسى جەرگە تاڭ اعارىپ اتپاي-اق سول ويمەن كەلىپ، جول شەتىندە وتىرعانمىن.
لابوننو كۇتپەگەن جەردەن اڭگىمەنىڭ تاقىرىبىن وزگەرتىپ:
ءسىز مىنا جاسىل قۇستاردىڭ نە دەپ اتالاتىنىن بىلەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— مەنى ءتىرى حايۋاناتتار اراسىندا قۇستار بار دەگەندى ەسىتىپ بىلگەن ەدىم. ءبىراق وعان ەشقاشان ءمان بەرمەپپىن. ءسويتىپ جارىق دۇنيەدە شىنىندا دا قۇستار بار ەكەنىن جانە ولاردىڭ سايرايمىن وسى جەردە عانا بايقاپ تاڭ قالدىم.
— عاجاپ! — دەپ كۇلە داۋىستادى لابوننو.
ءسىز كۇلەسىز عوي! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى وميتو. — مەن ءتىپتى بايسالدى نارسەلەر تۋرالى دا بايىپپەن ايتا بىلمەيمىن. بۇل الدەبىر تۇسىنىكسىز جاعداي! ءسىرا، مەن ءتىپتى ەڭ قورقىنىشتى ءارى قاراڭعى ءتۇننىڭ وزىندە دە، ميىعىنان كۇلمەي كەتپەيتىن اي جارىعىندا تۋسام كەرەك.
مەنى كىنالاماڭىزشى! ەگەر ءسىزدىڭ ايتقاندارىڭىزدى ەستىسە، قۇستاردىڭ ءوزى دە كۇلەر ەدى.
بىلەسىز بە، جۇرت مەنىڭ ايتقان سوزدەرىمنىڭ ءمانىن بىردەن ۇقپاعاندىقتان كۇلەدى. ەگەر ولار تۇسىنسە بالكىم، ۇندەمەي ويلانىپ قالار ەدى. سىزگە بۇگىن مەنىڭ قۇستاردى جاڭادان كورىپ تۇرعانىم كۇلكىلى. ءبىراق بۇل — مەنىڭ ءبارىن دە، ءتىپتى ءوزىمدى دە جاڭا قىرىنان كورىپ تۇرعانىمدى اڭعارتادى. مۇنى كۇلكى ەتۋدىڭ ءجونى جوق. مىنە، كوردىڭىز بە، بۇل جولى ءسىز دە ۇندەمەي قالدىڭىز، ال مەن الگىنىڭ ءوزىن اينىتپاي ايتىپ تۇرمىن عوي.
— ال ءسىز ءالى قارت ەمەسسىز عوي، جاس ادامسىز، مۇنداي سەزىم قايدان تۋدى؟ — دەپ كۇلىمسىرەي سۇرادى لابوننو.
— بۇعان جاۋاپ قايىرۋ قيىن، ءسوز تابۋ قيىن... مەنىڭ ويىما ورالعان جاڭالىقتى سەزىنۋ ءاماندا ەسكى. ول تاڭ شاپاعى سياقتى، جارقىراي اشىلعان گۇل سياقتى، كوپتەن تانىس، ءبىراق ماڭگى جاڭا نارسە سياقتى ەسكى.
لابوننو ءۇنسىز جىميدى.
— ءسىزدىڭ كۇلكىڭىز — ۇرى قۋعان پوليسەي شامىنىڭ ساۋلەسى سياقتى. مەن الگىندە ايتقاندارىمدى ءسىزدىڭ بۇرىن ءوزىڭىز ۇناتاتىن اقىنىڭىزدان وقىعانىڭىزدى بىلەمىن. الايدا، سىزدەن مەنى جيىركەنىشتى ۇرى دەپ ساناماۋىڭىزدى وتىنەمىن! شانكاراچارياعا اينالىپ، "مەن جازدىم" مەن "ول جازدىنىڭ" اراسىنداعى ايىرما بار بولعانى الدامشىلىق دەيتىن كەزدەر بولادى. مىنە ءسويتىپ، بۇگىن تاڭەرتەڭ مەن وسى جەردە وتىرعان ماعان وزىمە بەلگىلى بارلىق ولەڭدەردىڭ كەيبىر جولدارىن باسقا ەشكىم دە ەمەس، تەك مەن عانا جازا ال ار ەدىم دەگەن وي كەلدى.
— ول قانداي جولدار؟ — دەپ ىنتا-ىقىلاس ءبىلدىردى لابوننو. — ولار ەسىڭىزدە مە؟
— ارينە، ەسىمدە.
لابوننو ەندى قىزىعۋشىلىعىن تەجەي الماي:
— ماعان وقىپ بەرىڭىزشى! — دەپ سۇرادى.
وميتو اعىلشىنشا مانەرلەپ تاقپاقتاتتى:
— "قۇداي ءۇشىن، ۇندەمە، ماحابباتىما بەر ەرىك!"
لابوننونىڭ جۇرەگى ءدىر ەتتى.
ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن وميتو:
— ارينە، بۇل جولدىڭ كىمدىكى ەكەنىن ءسىز بىلەسىز عوي؟
لابوننو باسىن يزەدى.
— ءبىر جولى مەن ءسىزدىڭ ۇستەلىڭىز ۇستىنەن دونن ولەڭدەرىن كورىپ قالدىم، — دەدى بۇدان ءارى وميتو، — ايتپەسە بۇل جول ەسىمە تۇسپەس ەدى.
— كورىپ قالدىم دەيسىز بە؟
— باسقاشا قالاي ايتۋعا بولار ەكەن؟ كىتاپ سورەسىندە مەن جاي عانا كىتاپتاردى كورەمىن، ال ءسىزدىڭ ۇستەلىڭىزدىڭ ۇستىندە ولار بۇكىل بايلىعىن اشىپ جاتادى، كوپشىلىك كىتاپحاناسىنىڭ ۇستىندە ولار جاي جاتسا، ءسىزدىڭ ۇستەلىڭىزگە جان بىتەدى. سىزدەن دونن ولەڭدەرىن كورگەندە، مەنىڭ ەستەن عانا جازداعانىم تاڭداندىرماسا كەرەك. باسقا اقىنداردىڭ ەسىگى الدىندا باي ادامدى جەرلەگەندەگى قايىرشىلار سياقتى توبىر تۇرادى. دونن پوەزياسىنىڭ سالتاناتتى سارايى مۇلدەم بوس، وندا بىر-بىرىمەن قاتارلاسىپ، جاقىن وتىرۋ ءۇشىن ەكى ادامعا عانا ارنالعان ورىن بار. سوندىقتان مەن تاڭەرتەڭ: "قۇداي ءۇشىن، ۇندەمە، ماحابباتىما بەر ەرىك!" — دەگەن جۇرەك ءۇنىن ايقىن ەستىدىم.
وميتو ولەڭ جولىن بەنگالشا قايتالادى.
— ءسىز بەنگال تىلىندە ولەڭ جازاسىز با؟ — دەپ سۇرادى لابوننو تاڭدانىپ.
— بۇگىننەن باستاپ جازا باستايمىن عوي دەپ قورقام. بۇرىنعى وميتو راي جاڭا وميتو رايدىڭ نەندەي ىستەر ىستەيتىنىن بىلمەگەن دە بولاتىن. ول ءقازىردىڭ وزىندە شايقاسقا جۇلقىنىپ تۇرعان ءتارىزدى!
— شايقاسقا ما؟ كىممەن؟
— ءالى ءدال بىلمەيمىن، بار بىلەرىم: الدەبىر ۇلكەن، عاجايىپ ءىس ءۇشىن ءومىرىن قۇربان ەتۋگە ءازىر. ال ەگەر كەيىن وكىنۋگە تۋرا كەلسە — نەسى بار، وعان ءارقاشاندا ۋاقىت جەتكىلىكتى.
— ەگەر ءسىز شىنىندا دا ءومىرىڭىزدى قۇربان ەتكىڭىز كەلسە، ابايلاپ ىستەڭىز، — دەپ كۇلىمسىرەي ساقتاندىردى لابوننو.
— ماعان ول جونىندە ايتقاننان پايدا جوق. مەن قانداي دا ءبىر بۇلىككە قاتىسپاقشى ەمەسپىن. مەن مۇسىلماندارعا دا، اعىلشىندارعا دا جولامايمىن. ال ەگەر ەجەلگى عۇرىپتاردان ايىرىلمايتىن، كۇش قولدانۋدىڭ داعدىلى جاقتاۋشىنىڭ بەيكۇنا بەتى بار، كۇنى وتكەن قاڭقاسى ماشينادا كەتىپ بارا جاتقانىن كورسەم، مەن ونىڭ جولىنا كوسە-كولدەنەڭ تۇرىپ الىپ: "شايقاسقا شىق!" دەپ ايقايلار ەدىم. ءسىز اۋرۋحاناعا جاتۋدىڭ ورنىنا تاۋعا شىعىپ، وندا ارسىزدىقپەن تابەتىن اشاتىن سول "ناۋقاستاردى" بىلەسىز.
— ال ەگەر سول ادام سىزگە قولىن ءبىر-اق سىلتەپ، ءارى قاراي بەرسە شە؟ — دەپ كۇلدى لابوننو.
— وندا مەن قوس قولىمدى كوككە كوتەرىپ: "بۇل ءبىز ەكەۋىمىز — ءبىر انا ءۇندىستاننىڭ پەرزەنتىمىز" — دەپ ايقاي سالامىن. بىلسەڭىز، جۇرەك اسا تولقىعان كەزدە، ول شايقاسقا شاقىرا دا الادى، كەشىرە دە بىلەدى.
لابوننو كۇلىپ جىبەردى.
— ءسىز شايقاسقا ۇمتىلاتىنىڭىزدى ايتقاندا، — دەدى ول، — مەن قورقىپ كەتكەنمىن، ال ءسىز كەشىرىم تۋرالى ايتقانىڭىزدا، مەن قورقىنىشتى ەشتەڭە جوق ەكەنىن ءتۇسىندىم.
— ءسىز مەنىڭ ءوتىنىشىمدى ورىندايسىز با؟ — دەپ سۇرادى وميتو.
— قانداي ەكەنىنە قاراي.
— ءسىز دە توبەتىڭىزدى جوعالتپاقشى ەكەن دەپ ويلاماۋىم ءۇشىن سەرۋەندەۋىڭىزدى دوعارا تۇرىڭىزشى.
— جارايدى. بولعانى سول ما؟
— كەلىڭىز، اعاش تۇبىندە وتىرايىقشى. مىنە، مىنا جەردە، سىڭعىرلاعان جىلعا ۇستىندە، الۋان ءتۇستى قىنا باسقان مىنا تاستىڭ ۇستىندە.
لابوننو ساعاتىنا قاراپ:
— ءبىراق مەنىڭ ۋاقىتىم از، — دەدى.
— ۋاقىتتىڭ جەتپەۋى — ءومىردىڭ ەڭ قيىن ءارى قاسىرەتتى پروبلەماسى. ءشول دالادا جولاۋشىنىڭ جارتى قۇمىرا عانا سۋى قالعاندا، ول ونىڭ قۇمعا توگىلىپ قالماۋىن قاداعالاۋعا ءتيىس. ۋاقىتى اسىپ-توگىلىپ جاتقان ادام عانا ۇقىپتى بولۋى مۇمكىن. قۇدايلاردىڭ ۋاقىتىندا شەك جوق، سوندىقتان عانا كۇن ءارقاشان ۋاقىتىندا شىعىپ، ۋاقىتىندا باتادى. ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز شەكتەۋلى، سوندىقتان ونى ۇقىپتى بولۋعا ىسىراپ ەتۋ كەشىرىلمەس ەسسىزدىك. ەگەر ءولۋدى بىلمەيتىندەردىڭ بىرەۋى مەنەن: "جەر بەتىندە نە ىستەدىڭ؟" — دەپ سۇراسا، مەن ۇيالا وتىرىپ: "ساعات تىلىنەن كوز الماي زىرىلداپ ءجۇرىپ، ومىردە ۋاقىتتان باسقا دا ءبىر نارسە بار ەكەنىن كورە المادىم"، — دەپ جاۋاپ قايتارامىن. مەنىڭ سىزگە وسىندا وتىرا تۇرۋدى ۇسىنعانىم دا سوندىقتان.
وميتو ونىڭ ءوزى ماقۇلداعاننىڭ ءبارىن باسقالاردىڭ ماقۇلدايتىنىنا ءارقاشان كامىل سەنىمدى بولاتىن. سوندىقتان وعان قارسى شىعۋ قيىن ەدى. لابوننو دا كەلىستى.
— جارايدى، وتىرا تۇرايىق.
قالىڭ ورماننان شىققان تار سوقپاق كحاسي اۋىلىنا قۇلايتىن. شاعىن سارقىرامادان باس الاتىن كىشكەنە جىلعا بۇل سوقپاقتى ەلەڭ قىلماستان كەسىپ ءوتىپ، ءوزىنىڭ قالاعان جەرىنەن جول تاڭداۋ قۇقىعىنىڭ بەلگىسىندەي ۇساق تاستار تاستاپ، ودان ءارى اعىپ كەتە باراتىن. لابوننو مەن وميتو تاس ۇستىنە وتىردى. وسى ءبىر شاعىن بولسا دا، تەرەڭ جەرىندە سۋ ءۇيدىڭ ايەلدەر تۇراتىن جاعىنداعى جاسىل جەلەكتىڭ ارعى بويىمەن بيازى قىز سياقتى جاسىرىنا اعاتىن. وسى جەردە كوزگە ەلەستەگەن وڭاشالىق رۋحى لابوننونى ونىڭ ءوز بەتىنەن پەردەسىن اشقانداي قىزارىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى. ول قىسىلعانىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن ءبىر نارسە ايتقىسى كەلدى، ءبىراق ءلام-ميم دەي المادى — ايقاي سالعىڭ كەلسە دە، ايقايلاي المايتىن ءتۇس كورگەندە وسىلاي بولادى.
وميتو ءۇنسىز وتىرۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىندى.
— بىلەسىز بە، — دەدى ول، — بىزدە ەكى ءتىل — ادەبي ءتىل مەن سويلەسۋ ءتىلى بار. ءبىراق، ولاردان باسقا، تاعى دا ءۇشىنشى ءتىل — كۇندەلىكتى ەمەس، ىسكەرلىك ەمەس، وسى جەر سياقتى تۇپكىرلەرگە ارنالعان وڭاشا ءتىل قاجەت. ول سايراعان قۇس ءۇنى سياقتى، اقىن ولەڭى سياقتى بولۋعا ءتيىس، ول ءسابيدىڭ ىڭگالەگەنى سياقتى ەمىن-ەركىن قۇيىلىپ جاتۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ سول ءتىلدى كىتاپتاردان الۋعا تۋرا كەلەتىنىمىز قانداي ۇيات! ءاربىر كۇلكىمىز كەلگەن كەزدە ءتىس دارىگەرىنە جۇگىرۋىمىزگە تۋرا كەلدى دەپ ويلاڭىزشى! شىنىن ايتىڭىز، ءسىز ءقازىر ءوز ءسوزىڭىزدىڭ مۋزىكا سياقتى ەستىلۋىن قالايسىز با؟
— لابوننو تومەن قاراپ، ۇندەگەن جوق.
وميتو ءسوزىن جالعاستىردى:
— شاي ءىشىپ وتىرعاندا ۇنەمى نەنىڭ ورىندى، نەنىڭ ورىنسىز ەكەنىن ويلاۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل جەردە ادەپتىلىك تە، ادەپسىزدىك تە جوق. ال نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ جان دۇنيەڭدى جىرعا قوسۋ عانا قالادى. پروزاعا تىم كوپ ۋاقىت كەرەك، ال بىزدە ۋاقىت از. ەگەر ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز، باستايىن.
لابوننونىڭ قىسىلعانىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن كەلىسۋىنە تۋرا كەلدى.
باستاماس بۇرىن وميتو بىلاي دەپ سۇرادى:
— ءسىز رابيندرانات تاگوردىڭ ولەڭدەرىن ۇناتاتىن سياقتىسىز عوي؟
— ءيا، ۇناتامىن.
— ال مەن ۇناتپايمىن. سوندىقتان مەنى كەشىرەرسىز. مەنىڭ ءوز اقىنىم بار. ونىڭ پوەزياسىنىڭ جاقسى ەكەنى سونشا، ونى وقيتىندار از، ءتىپتى ونى ەلەپ-ەسكەرىپ ۇرىسۋشىلار دا از. مەن سىزگە سونىڭ ولەڭدەرىن وقىپ بەرگىم كەلەدى.
— ال ءسىزدىڭ وسىنشا تولعانۋىڭىز نەلىكتەن؟
— مەنىڭ كۇيىنىشتى تاجىريبەم بار. اقىنداردىڭ ەڭ جاقسىسىن جەردەن الىپ، جەرگە سالعاندا، ءبىز ونى كوككە كوتەرەمىز. ەگەر ءبىز ونى ەلەمەي اۋىزعا الماساق تا، ءبىز ءبارىبىر ونى جانىمىزبەن ەڭ جامان تەڭەۋلەرمەن ماراپاتتايمىز. ماعان ۇناعان نارسە، باسقا بىرەۋگە ۇناماۋى مۇمكىن. سول ءۇشىن مىنا جەر بەتىندە بولىپ جاتاتىن قانتوگىستى شايقاستار قانشاما!
— و، مەن قانتوگىستى شايقاستاردى جاقتىرمايمىن جانە ءوز تالعامىمدى ەشكىمگە دە كۇشتەپ تاڭبايمىن.
— جاقسى ايتىلدى. ولاي بولسا، مەن قورىقپاي باستايمىن:
و، جۇمباق جان،
سەن نەگە مەنەن قاشاسىڭ،
سىرىڭدى قاشان اشاسىڭ؟
ءمانىن ۇقتىڭىز با؟
جۇمباق جاننىڭ بۇعاۋى — بۇعاۋلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قورقىنىشتىسى. مەن جۇمباق جان قۇپياسىنىڭ تۇتقىنىمىن جانە ونى ۇققان كەزدە عانا ازاتتىق الامىن. مۋكتي، جاننىڭ ازعىنداۋدان ارىلۋى دەگەن دە وسى.
ۇيقىعا شومىپ اق تاڭدا،
تىرشىلىك مۇلگىپ جاتقاندا،
اشىپ ەم ءبىر ءسات كوزىمدى،
كوردىم مەن سەنىڭ ءجۇزىڭدى،
كوردىم مەن بويدى ەرىتكەن
كوزىڭدى — ءتۇپسىز شىڭىراۋ....
بۇگىنگە دەيىن، ياپىر-اۋ،
بىلمەگەم سەنى نەلىكتەن؟
ادام ءوزىن-وزى ۇمىتاتىن جەردەن اسقان قاراڭعى ۇڭگىر جوق. ءبىز ومىردە بايقاماعان بارلىق قازىنا جان دۇنيەمىزدىڭ ءوزىمىزدى-وزىمىز جوعالتقان قۇپيا ورىنداردا جينالىپ جاتىر. ءبىراق ەشبىر تۇڭىلمەۋ كەرەك!
ءوزىڭدى ۇعۋ قيىن-اق!
قيىستىرىپ تاباندا،
قۇلاعىڭا سىبىرلاپ،
جالعان ءسوز ايتىپ، جىبىرلاپ،
الداۋعا جوقپىن زاماندا.
باس يمەس اساۋ، ءارى ىنتىق،
جانىمدى سالىپ بەزبەنگە،
قالدىرماي كۇدىك كەۋدەڭدە،
العان سوڭ ابدەن ارىلتىپ،
شىعارام سەنى جارىققا،
بولەيمىن وشپەس داڭققا!
سەزىندىڭىز بە، قانداي باتىلدىق
قانداي كۇش؟ ولەڭنىڭ ەرلىك كۇش-جىگەرى قانداي؟
تەك سوندا عانا بىلەرسىڭ
گۇل ەكەنىن كوركىڭنىڭ،
بىلەرسىڭ دە، تۇلەرسىڭ،
ساعان دا سىيلاپ ەركىندىك،
ءوزىم دە الام ەركىندىك.
سىزدەردىڭ اتاقتىلارىڭىزدىڭ ەشقايسىسىندا مۇنداي ولەڭ جوق! بۇل جاي عانا مۇمكىندىك ەمەس، ءومىردىڭ كوزگە ىلىگە بەرمەيتىن شىندىعىنىڭ ءوزى عوي!
ءسويتىپ، لابوننوعا ۇڭىلە قاراپ، وميتو ودان ءارى جالعاستىردى:
و، جۇمباق جان!
كەلتىرىپ كەشتىڭ نۇر ءسانىن
كۇن باتار كەزدە وتىنسەڭ،
قيراتىپ جاننىڭ قۇرساۋىن،
كەۋدەنىڭ كىرىن كەتىرسەم،
جارق ەتىپ كۇن دە جاعىلسا —
سانامىز نۇرعا مالىنسا!
ەتسەم دە قۇربان ءوزىمدى،
ۇقسام بولدى ءوزىڭدى،
و، جۇمباق جان!
ولەڭدى وقىپ بولىپ، وميتو لابوننونىڭ قولىنان ۇستادى. لابوننو قولىن تارتپادى. ول وميتوعا قاراعان كۇيى ءۇن قاتقان جوق، ال ەندى ەشبىر ءسوزدىڭ كەرەگى دە جوق ەدى. لابوننو ۋاقىت دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە ۇمىتتى.
قۇدالىق
VII
وميتو دجوگومايياعا كەلىپ، بىلاي دەدى:
— ماشي-ما، مەن قۇدا تۇسۋگە كەلدىم. وتىنەمىن، ماعان كىنا تاقپاڭىز جانە بەتىمدى قايتارماڭىز.
— ەگەر كۇيەۋ بالا ۇناسا، كەلىسەمىن. ەڭ الدىمەن، ول كىم؟ قايدا تۇرادى؟ قانداي جان؟
— كۇيەۋ بالانىڭ قادىر-قاسيەتى ونىڭ ەسىمىنە بايلانىستى ەمەس قوي، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى وميتو.
— امال نە، مۇنداي جاعدايدا ماعان تىم تالاپشىل بولۋىما تۋرا كەلەدى.
— بۇل ادىلدىك ەمەس. اتاق-داڭقى جەر جارعان ادامدار ۇيىندە ەمەس، قوعامدا عانا جاقسى. ولار ءوز وشاعىنداعى باقىتتى ەمەس، ءوز داڭقىن عانا ويلايدى. ولار ايەلدەرىنە ءوزىنىڭ ءبىر بولشەگىن عانا بولەدى، بۇل وتباسىنا جەتكىلىكسىز. اتاقتى ادامداردىڭ نەكەسى — ناعىز نەكە ەمەس، ول كوپ ايەل الۋشىلىق سياقتى ايىپتاۋعا لايىق.
— جاقسى، كۇيەۋ بالانىڭ ەسىمىن ازىرشە قويا تۇرايىق. ال ونىڭ بەت-الپەتى قانداي؟
— مەنىڭ بۇل تۋرالى ايتقىم كەلمەيدى: اسەرلەپ ايتام با دەپ قورقام.
— مەنىڭ بىلۋىمشە تاڭداعاندا ەكى نارسە: ونىڭ ايگىلى ەسىمى ۇيدەگى باقىتقا كەدەرگى جاساماۋى جانە ونىڭ سۇلۋلىعى قالىڭدىقتىڭ سۇلۋلىعىنا كولەڭكە تۇسىرمەۋى ماڭىزدى.
— جارايدى، ونىڭ ەسىمىن دە، بەت-الپەتىن دە ايتپاي-اق قويايىق. وزگە جاعىن ايتايىق.
— وزگە جاعىن جۇرتتىڭ ءبارى كۇيەۋ بالا ءۇشىن ۇنامدى قاسيەت دەپ سانايدى.
— اقىلدى ما؟
— جۇرتتى ءوزىنىڭ اقىلدى ەكەنىنە سەندىرۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى.
— ءبىلىمدى مە؟
— نيۋتوننىڭ ءوزى سياقتى. ول ءبىلىم مۇحيتى جاعالاۋىنان نە بارى بىرنەشە قيىرشىق تاس الىپ ۇلگەرگەنىن بىلەدى. ءبىراق، نيۋتوننان ايىرماشىلىعى، ءوزىن سوزىنەن ۇستاۋدان قورقىپ، ونى مويىنداۋعا باتىلى بارمايدى.
— مەن كۇيەۋ بالانىڭ قاسيەتتەرى ونشا كوپ ەمەستىگىن بايقاپ تۇرمىن.
— انناپۋراننىڭ مىرزالىعىن ءبىلۋ ءۇشىن شيۆانىڭ ءوزى دە ءوزىن بەيشارا دەپ اتاپ، بۇعان ەشبىر ۇيالماعان.
— ولاي بولسا، كۇيەۋ بالا جونىندە تولىعىراق ايتىپ بەر.
— ول وزدەرىڭىزگە تانىس وتباسىنان. كۇيەۋ بالانىڭ ءاتى-جونى — وميتو كۋمار راي. نەگە كۇلەسىز، تاتە؟ ءسىز مۇنى ءازىل دەپ تۇرسىز با؟
— ءيا، قىمباتتىم، سايىپ كەلگەندە مەن مۇنى ءازىل بولىپ شىتادى دەپ قورقامىن.
— مۇنداي كۇدىك كۇيەۋ بالاعا كۇيە جاعادى.
— ۋھ، كۇلدىرە ءبىلۋ دە اجەپتاۋىر قاسيەت!
— قۇدايلاردىڭ وسىنداي قابىلەتى بار. سوندىقتان دا ولار كۇيەۋ بالا بولۋعا جارامايدى. دامايانتي وسىنى تۇسىنگەن.
— مەنىڭ لابوننوم ساعان شىنىمەن ۇناي ما؟
— مەنى قالاعانىڭىزشا سىناپ كورىڭىز.
— سىناق بىرەۋ-اق بولا الادى. لابوننونىڭ ءوز قولىڭدا ەكەنىن سەن جاقسى بىلەسىڭ.
— ءسوزىڭىزدى انىقتاپ ايتىڭىزشى.
— مەن ءىنجۋ ءوزىنىڭ قولىنا ارزانعا تۇسسە دە، ونىڭ شىن باعاسىن بىلەتىن ادامدى ناعىز زەرگەر دەپ سانايمىن.
— ءسىز ماسەلەنى تىم قيىنداتىپ وتىرسىز. بۇل شاعىن اڭگىمە پسيحولوگيالىق پروبلەمانى شيلەنىستىرۋمەن تەڭ. ءىس جۇزىندە ءبارى الدەقايدا وڭاي: ءبىر ادام ءبىر قىزدى قۇلاي ءسۇيىپ، وعان ۇيلەنگىسى كەلەدى. بارلىق قادىر-قاسيەتىن جانە كەمشىلىكتەرىن ەسكەرگەندە، جاس جىگىتتى لايىقتى دەۋگە بولادى، قىز تۋرالى ءسوز ەتۋدىڭ دە كەرەگى جوق. مۇنداي جاعدايلاردا قالىڭدىق انالارىنىڭ ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، قۋانىپ كەتەدى.
— الاڭداما، قىمباتتىم، بارلىق قۋانىش ءالى الدا. لابوننو قازىردەن-اق سەنىكى دەپ ويلا. ەگەر سەن ونى ءقازىر دە سونداي كۇشتى تىلەپ تۇرساڭ، مەن وندا سەنىڭ لابوننو سياقتى قىزعا لايىق ەكەنىڭە سەنەمىن.
— ءسىز مەن سياقتى وسى زامانعى ادامدى دا قايران قالدىرىپ وتىرسىز.
— ال سوندا نەمەن؟
— جيىرماسىنشى عاسىردا ماشي-ما قىزداردى كۇيەۋگە بەرۋدەن قورقاتىن سياقتى عوي!
— ونىڭ سەبەبى، وتكەن عاسىردا ول كۇيەۋگە قىز ەمەس، قۋىرشاق بەرگەن. ال ءقازىر قىزداردىڭ ماشي-ما ءۇشىن ويىنشىق بولعىسى كەلمەيدى.
— الاڭداماڭىز. ادام قولى جەتكەنىن ەشقاشان مىسە تۇتپايدى، كەرىسىنشە، ولار ءارقاشاندا كوبىرەك قامتىپ قالعىسى كەلەدى. دالەل ءۇشىن ايتايىن، وميتو راي جەر بەتىنە لابوننوعا ۇيلەنۋ ءۇشىن كەلگەن. ايتپەسە، جانسىز زات — مەنىڭ ءاۆتوموبيلىمنىڭ سونداي ءبىر اقىلعا سىيمايتىن جەردە جانە سونداي ءبىر قيال جەتپەيتىن قاس قاعىم ساتتە وسىنشالىقتى اقىلعا سىيمايتىن ارەكەت جاساعانى نەلىكتەن؟
— قىمباتتىم-اۋ، سەنىڭ ايتقان سوزدەرىڭ ۇيلەنبەكشى بولعان ادامعا جاراسپايدى. اينالىپ كەلگەندە وسىنىڭ ءبارى بالالاردىڭ ويىنى سياقتى بولىپ شىقپاسىن.
— و، جوق، جاي عانا مەنىڭ ويىمنىڭ ءورىسى ەرەكشە، سونىڭ ارقاسىندا ەڭ بايسالدى ويلارىمنىڭ ءوزى جەڭىلتەك سوزگە اينالادى. ءبىراق بۇدان ولاردىڭ بايسالدىلىعى كەمىمەيدى.
دجوگوماييا تاڭەرتەڭگى اسقا ازىرلىكتى قاراۋعا شىعىپ كەتتى. وميتو ءبىراز ۋاقىت بويى بولمەدەن بولمەگە سەندەلىپ ءجۇردى، ءبىراق كورگىسى كەلگەن ادامىن تاپپادى. ول دجوتيشونكوردى عانا كوردى جانە بۇگىن ونىمەن بىرگە شەكسپيردىڭ "انتونيي جانە كلەوپاترا" دراماسىن وقۋعا ءتيىس ەكەنىن ەسىنە الدى. وميتونىڭ بەت الپەتىن كورگەن دجوتيشونكور ءوزىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى بورىشى باقىتسىز جاندى اياپ، بۇگىنگى بارلىق ساباقتى كەيىنگە قالدىرۋ ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندى.
— وميتو، — دەدى ول، — ەگەر سەن قارسى بولماساڭ، مەنىڭ بۇگىن دەمالىپ، شيللونگ تاۋىنا شىققىم كەلەدى.
وميتو شىنىمەن قۋانىپ كەتتى.
— دەمالىسسىز ساباق وقيتىندار وقىعانىن ويىنا توقي المايدى، — دەپ جاۋاپ قايتاردى ول — ەگەر سەنىڭ دەمالعىڭ كەلسە، مەنى نەگە قارسى بولادى دەپ ويلايسىز؟ بۇل ەستەلىك ەمەس.
— ال ەرتەڭ جەكسەنبى عوي. سەنىڭ باسقاشا ويلاۋىڭ....
— جوق، باۋىرىم! مەن مەكتەپ مۇعالىمدەرى سياقتى ويلامايمىن. مەن جەكسەنبىنى دەمالىس كۇنى دەپ ەسەپتەمەيمىن. بەلگىلەنگەن كۇنى بوستاندىق الىپ راقاتتانۋ — بايلاۋلى تۇرعان اڭدى اۋلاۋ دەگەن ءسوز. ەشقانداي راقات المايسىڭ.
وميتونىڭ دەمالىس كۇنىن تاڭداۋداعى بوستاندىقتى كەنەتتەن جان سالا جاقتاۋىنىڭ شىن سەبەبىن اڭعارعان دجوتي كوڭىلدەنىپ سالا بەردى.
— ءبىرازدان بەرى سەن بوس كۇندەر جونىندە بارعان سايىن جاڭا تەوريالار شىعارىپ كەلەسىڭ، — دەدى ول — وتكەن جولى دا ماعان بۇل تۋرالى تۇتاس ءبىر لەكسيا وقىعانسىڭ. ەگەر وسىلاي كەتە بەرسە، مەن كوپ كەشىكپەي بۇل ىستە اسا ءىرى مامان بولىپ شىعامىن.
— وتكەن جولى مەن بۇل تۋرالى نە ايتىپ ەدىم؟
— سەن: "رۇقسات ەتىلمەگەن نارسەگە قۇلشىنىس — اسقان زور ىزگىلىك. مۇنداي قۇلشىنىس پايدا بولعاندا، كىبىرتىكتەمەۋ كەرەك"، — دەگەنسىڭ. وسى سوزدەردى ايتىپ، سەن كىتاپتى جاپتىڭ دا، ىركىلمەي كەتىپ قالدىڭ. ءسىرا، سىرتتا رۇقسات ەتىلمەگەن ءبىر نارسە بولسا كەرەك، تەك قانا ونى مەن بايقاماي قالدىم.
ءدجوتيدىڭ جيىرماعا تولۋىنا ءالى كوپ ۋاقىت بار ەدى. وميتونىڭ جان دۇنيەسىندەگى تەبىرەنىس ونى دا تولعانتتى. وسى كەزگە دەيىن ول لابوننونى مۇعاليما دەپ قانا بىلەتىن، ال ەندى وميتونىڭ ارقاسىندا ونىڭ ايەل ەكەنىن اڭعاردى.
— اكبار بەينەلەنگەن التىن تەڭگە سياقتى باعالاناتىن اقىل-كەڭەس بار. ول، مىنە، مىنانداي: "ءىس بولعان كەزدە، وعان ءارقاشان ءازىر بولۋ كەرەك". ءبىراق سىرت جاعىنا بىلاي دەپ ويىپ جازۋ كەرەك: "ەرىككەندىك شايقاسقا شاقىرسا، ونىڭ شاقىرۋىن ەرلىكپەن قابىلدا" — كوڭىلدەنە جاۋاپ قاتتى وميتو.
— تۇسىنىكتى. سوڭعى كۇندەردە سەنىڭ ەرلىگىڭە كوزىم جەتتى مەنىڭ!
وميتو ءدجوتيدىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ كۇنتىزبەسىندە كىرشىكسىز اشتامي تۋعان كەزدە دەرەۋ ايەل قۇدايعا قۇرمەت جاسا، ول ءۇشىن بارلىق شۇعىل ىستەرىڭدى قۇربان ەت. ويتكەنى ودان كەيىن بىردەن جەڭىمپاز داشامي كەلەدى.
دجوتي شىعىپ كەتتى. جان-جاقتى ەلىكتىرۋ رۋحى جايلاپ الدى، ءبىراق ونى ىرقىنا جىبەرگەن نارسە كورىنبەيدى. وميتو باققا شىقتى.
شىرمالا وسكەن بۇتاقتار راۋشان گۇلگە تۇنىپ تۇر. سوقپاقتىڭ ءبىر جاعىندا كۇنباعىس ءوسىپ، ەكىنشى جاعىندا، اعاشتان ءتورت بۇرىشتى ەتىپ جاسالعان كوگالداردا حريزانتەما گۇل شاشىپ، ايدى ەسكە سالعانداي. جازىق كوگالدىڭ ارعى تۇپكىرىندە ءزاۋلىم ەۆكاليپت اسقاقتاپ تۇر. وسى اعاشتىڭ تۇبىندە، ونىڭ دىڭىنە سۇيەنىپ، كۇلگىن ءتۇستى سافي ورانعان لابوننو وتىر. تاڭەرتەڭگى كۇن ونىڭ اياقتارىنا ساۋلەسىن توگىپ تۇر. ونىڭ تىزەسىنە نان تۇيىرشىكتەرى مەن شاعىلعان گرەك جاڭعاقتارى سالىنعان ورامال جايىلىپتى. ول تاڭەرتەڭنەن باستاپ تيىندەرگە جەم بەرمەكشى بولعان، ءبىراق ونى ەسىنەن شىعارعان. وميتو كەلىپ، ونىڭ الدىنا توقتادى. لابوننو باسىن كوتەردى. وميتو قارسىسىنا وتىردى.
— مەنىڭ جاقسى حابارىم بار، — دەدى ول، — مەن سەنىڭ ماشي-ماڭمەن كەلىسىپ الدىم.
لابوننو جاۋاپ قاتپاي، شاعىلعان جاڭعاقتى جەمىسى جوق شابدالى اعاشىنىڭ تۇبىنە تاستاپ ەدى، ونىڭ دىڭىنەن ءتيىن جۇگىرىپ ءتۇستى. بۇل لابوننونىڭ قامقورلىعىنداعى كوپ جانۋاردىڭ ءبىرى بولاتىن.
— ەگەر سەن قارسى بولماساڭ، مەن ساعان ەرەكشە ەسىم ويلاپ تابايىن، — دەدى تاعى دا وميتو.
— تابا عوي.
— مەن سەنى ورمان بوننوسى دەپ اتايتىن بولامىن.
— بوننو؟!
— جو-جوق، بۇل ساعان مۇلدە ساي كەلمەيدى. مۇنداي ەسىم ماعان عانا جاراسىمدى. مەن سەنى بوننو-تاسقىن دەپ اتايتىن بولامىن. بۇعان نە ايتاسىز؟
— نەسى بار، اتاي بەر، ءبىراق تاتەمنىڭ الدىندا ايتپا.
— ارينە، ايتپايمىن. بۇل كەسىم مايسترا سياقتى، ول بىلەتىن ادامدارعا عانا، مەنى مەن سەنىڭ قۇلاعىمىزعا عانا ارنالعان.
— جارايدى، سولاي بولسىن.
— ماعان دا باسقا ەسىم كەرەك. سەن براحماپۋحراعا قالاي قارايسىڭ؟ وعان كەنەتتەن تاسقىن-بوننە قۇيىلادى دا، جاعاسىنا دەيىن مۇيمىلدەپ تۇرادى.
— ءاربىر كۇن ءۇشىن تىم اۋىر ەسىم.
— دۇرىس ايتاسىڭ. ونى كوتەرىپ ءجۇرۋ ءۇشىن قۇل جالداۋعا تۋرا كەلەدى. وندا ماعان ءوزىڭ ات ويلاپ تاپ. ونى ءوزىڭ جاسايتىن بول.
— جاقسى، مەن دە سەنىڭ ەسىمىڭدى ىقشامداپ، سەنى ميتا-درۋس دەپ اتايتىن بولامىن.
— كەرەمەت! ولەڭدە بۇل ءسوز "جولداس" دەپ ەستىلەدى. ال سەن مەنى جۇرتتىڭ كوزىنشە نەگە سولاي دەپ اتامايسىڭ؟ مۇنىڭ نەسى جامان؟
— بىرەۋ ءۇشىن قىمبات تۇراتىن نارسە باسقا بىرەۋلەر ءۇشىن ارزان بولىپ كورىنە مە دەپ قورقام.
— م-م، تەگىندە، سەنىڭ ايتقانىڭ دۇرىس. تىڭداشى، بوننە!
— نە، ميتا؟
— ەگەر مەن داستان جازسام، سەنىڭ ەسىمىڭە مەنىڭ قانداي ەپيتەت قوياتىنىمدى بىلەسىڭ بە؟ تەڭدەسى جوق.
— بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
— ال سەن قانداي بولساڭ، سوندايسىڭ — باسقا ەشتەڭە دە ەمەس.
— مۇندا تاڭدانارلىق ەش نارسە جوق.
— سەن قالايشا بۇلاي دەي الاسىڭ! كەرىسىنشە، وتە تاڭعالارلىق. تاعدىر ايداپ، مەن ءبىر ادامدى جولىقتىرامىن دا، قايران قالاتىنىم سونشا: "ول تەك وزىنە عانا ۇقسايدى، باسقا ەشكىمگە دە ۇقسامايدى!" — دەپ ايقاي سالماي تۇرا المايمىن. مەنىڭ ءوز داستانىمدا نە ايتقانىمدى بىلەسىڭ بە؟
و، بوننە، سۇلۋلىعىڭدى ەشكىم كەم دەمەس،
سوندىقتان دا ساعان ەشكىم تەڭ كەلمەس!
— ءسىرا، سەن ولەڭ جازباقشى بولىپ جۇرگەن شىعارسىڭ؟
— ال نەگە جازبايمىن؟ كىم ماعان بوگەت بولا الادى؟
— وسىنشاما تايىنباس باتىلدىق قايدان كەلدى؟
— ءقازىر تۇسىندىرەمىن. بۇگىن تۇندە مەن ەكى جارىمعا دەيىن ۇيىقتاي المادىم دا، ءبىر جاعىمنان ەكىنشى جاعىما اۋناقشۋدىڭ ورنىنا ءبىر وكسفورد جيناعىنىڭ بەتتەرىن پاراقتاپ شىقتىم.
ءسويتىپ، ودان مەن بۇرىن قادام باسقان سايىن ءوزىم كەزدەستىرەتىن ماحاببات تۋرالى ولەڭدەردى تابا المادىم. سوندا بارىپ مەن ونداي ولەڭدەردى الەمنىڭ مەنەن كۇتەتىنىن ۇقتىم.
ول لابوننونىڭ قولىنان ۇستاپ تۇرىپ، ءسوزىن جالعاستىردى:
— مەنىڭ قولىم بوس ەمەس، قولىممەن قارىنداشتى ءقايتىپ ۇستاماقشىمىن؟ ەڭ جاقسى ۇيقاس — قولدىڭ قولعا ءتۇيىسۋى. سەنىڭ ساۋساقتارىڭ — ولار مەنىڭ ساۋساقتارىممەن قالاي سىبىرلاسىپ جاتقانىن قاراشى! بىردە-بىر اقىن بۇدان كوركەم دە قاراپايىم جازا المايدى.
— وي، ميتا، سەن سونداي ۇعىنىقتى ايتاسىڭ، سونداي تالاپشىلسىڭ، مەن قورقام ءتىپتى!
— ءبىراق مەنىڭ نە ايتىپ تۇرعانىم جونىندە ويلان. راما سيتانىڭ تازالىعىن وتپەن، كادىمگى وتتىڭ جالىنىمەن سىناپ كورمەكشى بولدى دا، ودان ايىرىلىپ قالدى. پوەزيانىڭ تازالىعى دا وتپەن، ءبىراق جان جالىنىمەن سىناقتان وتكىزىلەدى. ال جانىندا جالىنى جوق جان ولەڭدى نەمەن سىننان وتكىزبەك؟ ونىڭ باسقا ادامداردىڭ سوزدەرىنە سەنۋىنە تۋرا كەلەدى، ال ولار كوبىنەسە جالعان بولىپ شىعادى. ءقازىر مەنىڭ جۇرەگىم جالىن اتىپ تۇر. مەن سول جالىننىڭ جارىعىمەن بۇرىن وقىعانىمنىڭ ءبارىن قايتا وقىپ شىعامىن. ال ودان قالاتىنى قانداي از. ولاردىڭ ءبارى دەرلىك جانىپ، كۇلگە اينالادى. بۇگىن اقىنداردىڭ وسى ۋ-شۋ توبىرىنا مەنىڭ بىلاي دەۋىمە تۋرا كەلەدى: "اۋىزدارىڭدى جابىڭدار، ايقايلاماڭدار! بىردەن-بىر دۇرىس:
"قۇداي ءۇشىن، ۇندەمە، ماحابباتىما بەر ەرىك!" دەگەن سوزدەردى جايلاپ ايتىڭدار.
ولار ۇندەمەي ۇزاق وتىردى، سونان سوڭ وميتو لابوننونىڭ قولىن كوتەرىپ، ونىمەن ءوزىنىڭ بەتىن جايمەن سيپاپ ءوتتى.
— ويلاشى، بوننە، — دەپ ساباقتادى ءسوزىن ول، — وسى تاڭدا، ءدال وسى ساتتە باقىتقا قۇشتار ادامدار قانداي كوپ جانە ونى الۋشىلار قانداي از. مەن سول ازىن-اۋلاقتاردىڭ ءبىرىمىن. ال سول باقىتتى ادامدى بۇكىل جەر بەتىندە شيللونگ تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى وسى ءبىر ەۆكاليپت تۇبىندە تەك ءبىر ءوزىڭ عانا كورىپ وتىرسىڭ. جەر بەتىندەگى ەڭ كەرەمەت نارسەلەر ۇيالشاق، ولار ادام كوزىنە تۇسۋدەن قاشادى. ال ەندى الدە ءبىر ساياساتقۇمارلار الدەبىر جەردە، كالكۋتتاداعى گولديگحي مەن چيتتاگونگتەگى نواكحالي اراسىندا ايدالاعا جۇدىرىق ءتۇيىپ ايقايلاپ قوقان-لوققى جاساعاندا جانە بوستان-بوسقا ءتىل بەزەگەندە، ول تۋرالى حابار بۇكىل بەنگالعا تارالىپ، ەڭ قىزىقتى بولىپ ەسەپتەلەدى.... ءبىراق كىم ءبىلسىن، ول جاقسىلىققا باستاۋى دا مۇمكىن عوي!
— جاقسىلىققا نە باستاماق؟
— كوز كورمەيتىن تاماشا نارسە ءومىر جولدارىمەن كەزىپ ءجۇرىپ، توبىردىڭ بەيشارا نازارىنان سولىپ قالمايتىن نارسە. بۇكىل الەمنىڭ جان-تىرشىلىگى وسى دانالىق. ءبىراق ساعان نە بولدى؟ سەن مۇلدە ۇندەمەيسىڭ جانە ءبىر نارسەنى ويلاپ وتىرسىڭ؟ ول نە؟
لابوننو باسىن كوتەرمەي وتىرىپ قالدى جانە ەش جاۋاپ قايتارعان جوق.
— ماعان، — دەدى وميتو، — سەن مەنىڭ ايتقاندارىما ەلەڭ ەتپەگەن دە سياقتىسىڭ.
لابوننو كوزىن كوتەرمەستەن:
— سەن ايتقان سوزدەردى تىڭداعاندا، ميتا، مەن قورقىپ كەتەمىن، — دەدى.
— سوندا نەدەن قورقاسىڭ؟
— مەن سەنىڭ مەنەن نە تىلەيتىنىڭدى، ال مەنىڭ ساعان نە بەرە الاتىنىمدى تۇسىنە المايمىن.
— سەنىڭ تارتۋىڭ ونى ويلانباي بەرۋىڭمەن قۇندى.
— سەن ماشي-ما كەلىسىم بەردى دەگەن كەزدە مەنىڭ بويىمدى تۇتقىندا قالۋ، قاقپانعا ءتۇسۋ جونىندەگى سۇمدىق قورقىنىش بيلەپ الدى.
— سەن ماعان تۇتقىنعا تۇسەسىڭ!
— ميتا، سەن مەنەن الدەقايدا اقىلدىسىڭ، سەنىڭ تالعامىڭ دا نازىكتىرەك. ەگەر مەن سەنىمەن ءبىر جولمەن جۇرسەم، مەنىڭ سەنەن قالىپ قوياتىن كەزىم كەلەدى، سوندا سەن بۇرىلىپ قارامايسىڭ جانە مەنى شاقىرمايسىڭ. سول كەزدە مەن سەنى كىنالايتىن بولامىن. جوق، ەشتەڭە ايتپا، ەڭ الدىمەن تىڭداپ ال! سەنەن وتىنەرىم، ۇيلەنۋدەن باس تارتشى. ەگەر تويدان كەيىن ءتۇيىن تۇيىلسە، ول تەك قاتتى تارتىلادى. ماعان سەنەن العانىم دا جەتىپ جاتىر. مەن ونى بۇكىل ومىرىمدە ۇمىتپايمىن. ال ءقازىر ءبىر عانا سۇرايتىنىم: ءوزىڭدى ءوزىڭ الداماشى!
— بوننە، سەن بۇگىنگى كۇننىڭ مىرزالىعىن ەرتەڭگى ساراڭدىققا نەلىكتەن جاتقىزىپ وتىرسىڭ؟
— ميتا، سەن ماعان شىندىقتى ايتۋعا كۇش بەردىڭ. مەنىڭ ايتقانىما سەنىڭ ءوزىڭ دە جان تۇكپىرىڭدە كەلىسىپ وتىرسىڭ. سەن ونى مويىنداعىڭ كەلمەيدى، ءوز قۋانىشىڭدى كۇدىك كولەڭكەسىنىڭ ءوزى دە كۇڭگىرتتەندىرىپ جىبەرەدى دەپ قورقاسىڭ. ءبىراق سەن وتباسىمەن قاناعاتتاناتىندارعا جاتپايسىڭ. سەن جانىڭنىڭ ءشولىن باساتىن الدەبىر جاڭالىقتى ۇنەمى ىزدەيسىڭ دە جۇرەسىڭ. سوندىقتان سەن ءبىر ەل ادەبيەتىنەن ەكىنشى ەد ادەبيەتىنە ۇمتىلاسىڭ، سەنىڭ ماعان كەلتەنىڭ دە سودان. ساعان شىنىن ايتايىن با؟ سەن نەكەگە تۇرۋدىڭ، ءبىر جولى ءوزىڭ ايتقانداي، "تۇرپايى" ەكەنىنە جان-تانىڭمەن سەنەسىڭ. نەكە تىم ادەپتى، ول قاسيەتتى دۇعانى كۇبىرلەپ، جۇمساق كوپشىكتەردى جاستانىپ جاتاتىن جانە ايەلىن جيھاز نەمەسە ءۇي جانۋارى سياقتى ءوز مەنشىگىم دەپ سانايتىن ادامدارعا ارنالعان.
— بوننە، سەن مەيلىنشە نازىك ۇنمەن ەڭ قاتاڭ نارسەلەردى ايتا بىلەسىڭ.
— ميتا، مەنىڭ سەنى سۇيەتىنىم سونشا، سەنى قاتەلەسۋگە جىبەرمەيتىنىمدەي قاتىگەز بولامىن. ءوزىڭ قانداي بولساڭ، سونداي بولىپ جانە دە مەنى قالاعانىڭشا سۇيە بەر، ءبىراق وزىڭە ەشقانداي مىندەتتەمە قابىلداما — سوندا مەن دە باقىتتى بولامىن.
— ال ەندى ماعان ءسوز بەر! سەن مەنىڭ مىنەزىمدى قانداي عاجايىپ سۋرەتتەپ بەردىڭ! مەن قارسى بولمايمىن. ءبىراق سەن ءبىر نارسەدەن قاتەلەستىڭ. ءتىپتى ادام مىنەزى دە وزگەرەدى. ءۇي جانۋارى سياقتى، ول بۇعاۋمەن بايلاپ-ماتاۋلى جانە قوزعالا المايدى. ءبىراق ءبىر تاماشا كۇندە كۇتپەگەن باقىتتىڭ تەگەۋرىنىمەن بۇعاۋ ۇزىلەدى دە، ول ەركىندىككە، ورمانعا ۇمتىلادى — سوندا مىنەز مۇلدە باسقا بولادى.
— ال ءقازىر سەنىڭ مىنەزىڭ قانداي؟
— ءقازىر مەن وزىمە-وزىم ۇقسامايمىن. بۇرىن مەنىڭ ادامدار تانىسىپ، ءبىرىن-بىرى بىلىسپەي كەتەتىن قارا كودەڭكە شامدار عاجايىپ جارىق شاشىپ تۇرعاندا قوعامدىق ءومىردىڭ جىپ-جىلتىر قيىلىستارىندا كوپتەگەن قىزدارمەن كەزدەسۋىمە تۋرا كەلگەن ەدى. ءوزىڭ ايتشى، بوننە، ءبىزدىڭ كەزدەسۋىمىز سولارعا ۇقساي ما؟
لابوننو جاۋاپ قاتقان جوق. وميتو ءسوزىن جالعاستىردى:
— ەكى جۇلدىز بىر-بىرىمەن ەداۋىر قاشىقتىقتان امانداسىپ ءوز جولىمەن جۇرە بەرەدى. ەكى جۇلدىز اراسىندا ءوزارا تارتىلىس بار دا، ءبىراق قول جەتپەس قۇشتارلىق بولمايتىن ادەپتى ءارى بەيكۇنا زاڭ. ال كەنەتتەن ولارعا سوققى ءتيىپ، ولاردىڭ جارىعى وشەدى، ءسويتىپ ولار ءبىر جارىق جالىن بولىپ جارق ەتۋ ءۇشىن قوسىلىپ كەتەدى دەلىك! وميتو رايدى ورتەگەن، مىنە، سونداي جالىن. بۇل جۇلدىزداردا عانا ەمەس، ادامداردا دا بولادى. ولاردىڭ ءومىرى تولاسسىز تاسقىن سياقتى، ال ءىس جۇزىندە ول كەزدەيسوقتىقتار تىزبەسى. جاسامپازدىق كۇتىلمەگەن دۇمپۋلەر، سىلكىنىستەر ارقىلى، تەز ىرعاقپەن جۇرەدى — ويتكەنى ءبىر ءداۋىر ەكىنشىسىن اۋىستىرادى. بوننە، سەن مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ىرعاعىن بۇزدىڭ، ءسويتىپ جاڭا ىرعاقتا سەنىڭ ءۇنىڭ مەن مەنىڭ ءۇنىم قوسىلىپ كەتتى!
لابوننونىڭ جانارى جاساۋراپ تۇر ەدى. ءبىراق ول وميتونىڭ اقىل-ويى ادەبي تۇرعىدا قالىپتاسقان، ونىڭ ءاربىر العان اسەرى جاڭادان ءسوز تاسقىنىن تۋعىزادى دەگەن ويدان ارىلا المادى. بۇل دارىندى وعان ءومىردىڭ ءوزى تارتۋ ەتكەن، ول سودان قۋانىش تابادى. "مەن وعان سوندىقتان دا كەرەكپىن-اۋ! قۇدايىم، ماعان ونىڭ مۇلگىپ قالعان سەزىم سەڭىن ەرىتەتىن جىلۋ بەرە گور!" — دەپ ويلادى لابوننو.
ولار ءتىل قاتىسپاي ءبىراز وتىردى. كەنەتتەن لابوننو بىلاي دەپ سۇرادى:
— قالاي ويلايسىڭ، ميتا، ءتاج ماحال سالىنىپ بىتكەن كەزدە، سول كۇنى شاح جاھان مۋمتازدىڭ ولىمىنە قۋاندى ما؟ ويتكەنى ءوزىنىڭ ارمانىن ماڭگىلىك ەتۋ ءۇشىن ونىڭ ولگەنى قاجەت بولدى عوي! ونىڭ ءولىمى — مۋمتاز ماحابباتىنىڭ اسقان زور تارتۋى. ءتاج ماحالدا شax جاھاننىڭ قايعىسى ەمەس، قۋانىشى بەينەلەنگەن.
— سەن مەنى ءارقاشان قايران قالدىرىپ كەلەسىڭ، — دەدى وميتو. — سەن ناعىز اقىنسىڭ.
— مەن اقىن بولعان ەمەسپىن، بولمايمىن دا.
— نەگە؟
— ءومىر وتىمەن ءسوز شاشىپ تۇتاتقىم كەلمەيدى. ءسوز ءومىر مەرەكەلەنەتىن زالدى كوركەمدەۋگە بۇيرىق العاندار ءۇشىن جاقسى. مەمىڭ ءومىر وتىم ومىرلىك ىستەرگە ارنالعان.
سەن ءسوزدى تەرىسكە شىعاراسىڭ با، بوننە؟ ءوز سوزدەرىڭنىڭ مەنى العاندىرعانىن كورمەي وتىرسىڭ با؟ ايتقان سوزدەرىڭدە قانداي كۇش بارىن سەنىڭ ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ! مەن نيبارون چوكروبورتيدى تاعى شاقىرۋعا تۋرا كەلەتىنىن سەزىنىپ وتىرمىن. وسى ءبىر ەسىمدى ءجيى قايتالاۋ سەنى ىزالاندىرا ما، نە ىستەرسىڭ؟ بۇل ادام — مەنىڭ ەڭ قاستەرلى ويلارىمنىڭ ساقتاۋشىسى! نيبارون ءالى قارتايعان جوق جونە ءالى دە ءوزىن-وزى ىعىر قىلماعان جان. ول داستان جازعان ءاربىر جولى وعان بۇل ءوزىنىڭ ءتۇڭعىش داستانى سياقتى كورىنەدى. جاقىندا مەن ونىڭ قويىن كىتاپشاسىن اقتارىپ وتىرىپ، ودان جاڭا ولەڭدەر ءى اۋىپ الدىم. بۇل — سارقىراما تۋرالى ولەڭدەر. ال ءبىراق شيللونگ تاۋىنان مەنىڭ دە ءوز سارقىرامامدى تاپقانىمدى ول قايدان بىلگەن؟ مىنە، تىڭداشى:
و، سارقىراما، قۇلديلاپ،
تامشىڭدى ءمولدىر شاشادى،
كۇن دە، اي دا توي تويلاپ،
ءانىن شىرقاپ جاتادى.
ەگەر مەنىڭ ءوزىم جازسام، سەنى بۇدان دۇرىس سۋرەتتەي الماس ەم. سەنىڭ جانىڭنىڭ مولدىرلىگى سونشا، وندا اسپان ارنايى نۇر شاشىپ تۇر. سول ارايدى مەن سەنىڭ جۇزىڭنەن، كۇلكىڭنەن، سوزدەرىڭنەن، سەنىڭ جايباراقات وتىرىسىڭنان، سەنىڭ جولدا كەلە جاتقان جۇرىسىڭنەن دە كورەمىن.
كولەڭكەڭ بولىپ ەنەيىن،
اعىنىڭا، كولىڭە،
ءجۇرىسىڭ بولىپ ەنەيىڭ،
ءۇنىڭ، كۇلكىڭ، اۋەنىڭ
تۇنشىقتىرسىن مەنى دە!
سەن سارقىراماسىڭ.
سەن ءومىر اعىنىمەن ءجۇرىپ قانا قويمايسىڭ، سەنىڭ ءجۇرىسىڭنىڭ ءوزى وڭ. سەن جەپ-جەڭىل باسىپ، سەكىرىپ-سەكىرىپ وتكەندە، مىزعىماس اۋىر تاستاردىڭ وزدەرى دە ساعان قوسىلىپ اندەتىپ كەتەدى.
كولەڭكەم سەندىك باستاۋدا
جاننىڭ تاۋىپ جاسىمىن،
اسقاقتاپ كەتكەن اسپانعا،
قىران بوپ سامعاپ ۇشقاندا،
جالىنداپ جانسىڭ اقىنىڭ.
ءاربىر ءسات، ءاربىر ساعاتىڭ
جادىراپ جانىم جاناتىن،
قۋانىش بولىپ ارقىرا،
تاپ-تازا تامشىڭ ءباق-ۇيىم،
كوتەرسىن كوركەم ءان-ۇنىن،
مەن سەنى سودان تانيىن،
سارقىراما، سارقىرا!
لابوننا ءسال جىميدى:
— كولەڭكە دەگەن نەبارى كولەڭكە عوي، ونى اراي دا، اۋەن دە ىركە المايدى.
— بالكىم، ءبارى جوق بولعان كەزدە سەن مەنىڭ ادەمى سوزدەرىم قالاتىنىن بىلەرسىڭ.
— قايدا؟ — دەپ كۇلدى لابوننو. — نيبارون چوكروبورتيدىڭ داپتەرىندە مە؟
— ولاي بولماعاندا شە؟ مەنىڭ جان تۇكپىرىمدە بۋىرقانىپ جاتقان تاسقىندى نيباروننىڭ فونتانىنان عانا تاۋىپ، باسقا ەش جەردەن تابا الماسپىن.
قىزمەتشى كەلىپ تاڭەرتەڭگى استىڭ دايىن ەكەنىن ايتتى.
ۇيگە بارا جاتقاندا وميتو مىنانداي ويعا كەتتى: "لابوننو انىقتىقتى كەرەك ەتەدى، وعان بۇكىل پاراسات ساۋلەسىن جارقىراتا اشۋ كەرەك، سوندا ول ءوزىن-وزى الداۋ ۇيرەنشىكتى بولاتىن جەردە دە ءوزىن-وزى الداي الماس! ونىڭ ايتقاندارىن مەنىڭ ءوزىم دە تەرىسكە شىعارا المايمىن. جۇرت ەڭ قاستەرلى نارسەسىنەن الدانىش ىزدەيدى. بىرەۋلەر ونى ءوز ومىرىندە تابادى، باسقا بىرەۋلەر بىردە ومىرگە جاقىنداپ، بىردە نە تولقىن بولىپ جاعانى سوعاتىن، نە قايتىپ باسىلاتىن وزەن سياقتى ودان الىستايتىن شىعارمالارىنان تابادى. ال مەن شە؟ مەنىڭ تۋىندىلارىمنىڭ تاسقىنى مەنى ومىرگە سوقتىرماي قالايشا ىقتىرىپ اكەتپەك؟ ەركەكتەر مەن ايەلدەر اراسىنداعى ايىرما وسىندا ەمەس پە ەكەن؟ ەركەكتەر بار كۇشىن سالىپ، جاڭا نارسەلەر جاسايدى، ال سول جاڭالىق ودان ءارى دامۋ ءۇشىن ءوزى توڭكەرىپ تاستاۋعا اسىعادى. ايەلدەر، كەرىسىنشە، وزدەرىنىڭ كۇشىن ساقتاپ، ەسكىنى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاڭا نارسەنىڭ پايدا بولۋىنا كەدەرگى جاسايدى. سوندىقتان جاڭالىق ءوزىنىڭ جولىنا بوگەت بولاتىن ەسكىلىككە راقىمسىز. بۇلاي بولاتىنى نەلىكتەن؟ ويتكەنى ەرتەلى-كەش ولار قاقتىعىسپاي قويمايدى عوي! جاناسۋ نەعۇرلىم كوگى بولسا، جاۋلىق تا سوعۇرلىم ىمىراسىز بولماق. ءسىرا، ءبىز ءۇشىن دە باقىتتىڭ ۇلكەنى بىرىگۋدە ەمەس، بوستاندىقتا شىعار".
وسى ويلار وميتونى ازاپقا سالدى، ءبىراق ول بۇل ويلارمەن كەلىسە المادى.
لابوننونىڭ دالەلدەرى
VIII
لابوننو، سۇيىكتىم، سەن قاتەلەسكەن جوقسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى دجوگوماييا.
— جوق، قاتەلەسكەن جوقپىن.
— مەنىڭ بىلۋىمشە، وميتو — تىم بىربەتكەي جىگىت، مەن ونى سونىسى ءۇشىن ۇناتامىن. قاراشى، ول وزىنە-وزى يە بولا المايدى عوي. قولىنان ءبارى سۋدىراپ ءتۇسىپ جاتادى.
— ەگەر ول ءبارىن ۇستاپ تۇرا الاتىن بولسا، ەگەر ونىڭ قولىنان ەشتەڭە تۇسپەيتىن بولسا، مىنە، سوندا تاڭىرقارلىق بولار ەدى، — دەپ كۇلىمسىرەي جاۋاپ قاتتى لابوننو. — ايتپەسە ول وڭاي قول جەتكىزەتىن نارسەدەن باس تارتادى، نە العانىن جوعالتىپ الادى. قول جەتكەندى ساقتاۋ ونىڭ مىنەزىنە تون ەمەس.
— شىنىن ايتقاندا، قىمباتتىم، ماعان ونىڭ بالالىق قىلىعى ۇنايدى.
— انالار مەن ماشي-مالاردىڭ ءبارى وسىنداي. قامقورلىق پەن ابىگەرلىكتى ولار ءوز موينىنا الادى دا، بالالارىنىڭ ۇلەسىنە ەركەلىك قانا قالادى. ءبىراق سەنىڭ وسى اۋىرتپالىقتى مەنىڭ ءوز موينىما الۋىما ءومىر ەتەگىنىڭ نەلىكتەن؟ مەن ونى كوتەرە الامىن با؟
— ونىڭ قالاي تىنشىپ قالعانىن كورىپ وتىرسىڭ عوي، لابوننو، بۇرىن ول سونداي ەكپىندى دە اساۋ بولاتىن! مەنى ونىسى ءتىپتى تەبىرەنتىپ جىبەردى. نە دەسەڭ دە، ول سەنى سۇيەدى.
— ءيا، سۇيەدى.
— وندا سەن نەگە ۋايىمعا سالىناسىڭ؟
— مەن ونى زورلاعىم كەلمەيدى.
— لابوننو، ماحاببات ءارقاشاندا قالاي دەگەنمەن زورلىققا ۇمتىلادى جانە ونى قولداپ وتىرادى.
— ءبىراق ءبارىنىڭ دە شەگى بار ەمەس پە! جاندى زورلاۋعا بولمايدى عوي! مەن ماحاببات تۋرالى قانشا وقىسام دا، ماعان ءارقاشاندا بىرەۋدىڭ ەكىنشىسىن ول قانداي بولسا، سول كۇيىندە قابىلداعىسى كەلمەي، ونى ءوز ولشەمىمەن وزگەرتۋگە، ونىڭ ەرىك-جىگەرىن تۇنشىقتىرۋعا تىرىساتىن كەزدە ماحابباتتىڭ قاسىرەتى باستالاتىن ءتارىزدى.
— قىمباتتىم-اۋ، وتباسىندا بىر-بىرىنە ىقپال جاسامايتىن ەرلى-زايىپتى بولمايدى. سۇيىسپەنشىلىك بار جەردە ول وڭاي بولادى، ال سۇيىسپەنشىلىك جوق جەردە زورلىق-زومبىلىق سەنىڭ ايتقانىڭداي قاسىرەتكە دۋشار ەتەدى.
— ءبىز وتباسى ءۇشىن جارالعان ەركەك جايىندا ايتىپ وتىرعان جوقپىز.
ونداي ەركەك بالشىق سياقتى: ودان ءومىر وزىنە نە كەرەگىن سوعىپ الادى. ال ەركەكتىڭ مىنەزى قاتتى بولسا، ونىڭ ءوز داعدىلارى مەن بەيىمدىكتەرىنەن، ءوزىنىڭ جەكە قاسيەتتەرىنەن باس تارتۋى ەكىتالاي. ەگەر ايەل مۇنى تۇسىنبەسە، ول نەعۇرلىم كوپ تالاپ ەتەدى دە، سوعۇرلىم از الادى. ەگەر ەركەك مۇنى تۇسىنبەسە، ول نەعۇرلىم كوپ تالاپ ەتەدى دە، ونىڭ جۇرەگىنە بيلىگىن سوعۇرلىم تەز جوعالتادى. سوندىقتان دا مەن بىلاي دەپ ويلايمىن: ءبىز كۇيەۋىمىزگە قولىمىزدى بەرگەن كەزدە، بىزگە كىسەن سالۋى وتە ءجيى كەزدەسەدى.
— ال ساعان نە كەرەك لابوننو؟
— مەن كۇيەۋگە ءتيىپ ءوزىمدى باقىتسىز ەتكىم كەلمەيدى. وتباسىنىڭ كۇيبەڭى جۇرتتىڭ بارىنە ارنالماعان. باسقا ادامنان ونىڭ الدەبىر بولىگىن عانا قابىلداۋعا قابىلەتتى ادامدار بار. ال ونىڭ بەر جاعىندا وتباسى تىرشىلىگىنىڭ تورىنا شىرمالعان ەركەك پەن ايەلدىڭ جاقىنداسىپ كەتەتىنى سونشا، باسقا اداممەن الدەبىر تۇتاس، ءوز بويىندا بار نارسەنىڭ بارىمەن ىستەس بولۋعا كونەدى. سوندا ولاردىڭ اراسىندا كىشكەنە سىزات تا قالمايدى، ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ ەكىنشىسىنەن ءوزىنىڭ ەش نارسەسىن دە جاسىرۋعا شاماسى كەلمەيتىنى سوندىقتان.
— لابوننو، سەن ءوزىڭدى-وزىڭ بىلمەيسىڭ! سەندە باسقا بىرەۋ قابىلداي المايتىن ەش نارسە جوق.
— ءبىراق ول مەنى وسىنداي دەپ ويلامايدى عوي! ماعان ول مەنىڭ بار بولمىسىمدى كادۋىلگى، قاراپايىم قىز ەكەنىمدى كورىپ-بىلمەيتىن ءتارىزدى. مەن ونىڭ جان دۇنيەسىنە تيسەم بولدى، ول سوز تاسقىنىن سەلدەتە جونەلەدى. ول مەنى ويلاپ تاپقان. ونىڭ ويى شارشاپ، ءسوزى تاۋسىلعان كەزدە، ول مەنىڭ ءتىپتى دە ءوزى ويلاعانداي ەمەس ەكەنىمدى كورەدى، مىنە، سوندا ءبارى دە بوس اۋرە بولىپ شىعادى. ادام ۇيلەنگەن كەزدە ول باسقا ادامدى قانداي بولسا، سول كۇيىندە الۋعا ءتيىس، ويتكەنى كەيىننەن ونى وزگەرتۋ قيىن بولادى.
— وميتو سەن سياقتى قىزدى قابىلداي المايدى دەپ ويلايسىڭ با؟
— ەگەر ءوزى وزگەرسە، قابىلداي الادى. ءبىراق وعان وزگەرۋدىڭ كەرەگى نە؟ ماعان ونىڭ وزگەرگەنى كەرەك ەمەس.
— ال ساعان نە كەرەك؟
— مەن ول ءۇشىن مۇمكىندىگىنشە ۇزاق ۋاقىت بويى ارمان، ونىڭ ايتقان سوزدەرىنىڭ تۋىندىسى، ونىڭ قيال ويىنى بولىپ قالعىم كەلمەدى. ال مەنىڭ مۇنى ارمان دەپ اتايتىنىم نەلىكتەن؟ ەگەر مەن وسىنداي بولىپ كورىنسەم، بۇل — مەنىڭ قايتا تۋۋىم، جاڭا ءومىرىم! بۇل بەينە ونىڭ ويى اياسىنان كوبەلەك سياقتى ءبىر كۇنگە بولسا دا جارقىراپ ۇشا بەرسىن. نەسى جامان؟ كوبەلەكتىڭ باسقا دا ءىرى جاندىكتەن نەسى جامان؟ ول كۇن شىعا تۋىپ، كۇن باتا ولە بەرسىن، وندا تۇرعان نە بار؟ بۇل — تەك قانا ۋاقىت از، ول ونى بەكەرگە جوعالتپاۋ كەرەك دەگەن ءسوز.
— ال، جاقسى سەن وميتو ءۇشىن ءوتىپ كەتەر ارمانسىڭ عانا دەلىكشى! ال سەنىڭ جايىڭ نە بولادى؟ نەمەنە، سەنىڭ كۇيەۋگە شىققىڭ كەلمەي مە؟ ساعان وميتو دا ارمان، الدامشى ءۇمىت پە؟
لابوننو ءلام-ميم دەمەي، ءۇنسىز وتىر.
— سويلەگەن كەزىندە، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى دجوگوماييا، — سەنىڭ كوپ وقىعانىڭ بىردەن-اق كورىنەدى. مەن ولاي ويلاپ، ولاي مايىمداي بىلمەيمىن. مۇمكىن، ەڭ كەرەك كەزدىڭ وزىندە دە مەن سەن سياقتى بەكەم بولا الماسپىن. ءبىراق مەن سەنىڭ بۇكىل وي-پىكىرىڭدى تۇكپىر-تۇكپىرىنە دەيىن ءبىلىپ الدىم، قىمباتتىم. بىردە ءتۇن ورتاسىنا قاراي سەنىڭ بولمەڭدە شام جانىپ تۇرعانىن بايقادىم. كىرىپ ەدىم، سەنىڭ ۇستەلگە سۇيەنىپ، بەتىڭدى قولىڭمەن باسىپ جىلاپ وتىرعانىڭدى كوردىم. ول كەزدە سەن فيلوسوفياعا سالىنىپ وتىرعانسىڭ. باستاپقىدا جانىڭا بارىپ، جۇباتقىم كەلدى، ءبىراق سونان سوڭ قاي قىزدىڭ دا جىلاۋى كەرەك بولاتىن كەزى كەلەدى، سول كەزدە وتان بوگەت جاساماعان ءجون دەپ ويلادىم. سەنىڭ اقىل-پاراساتپەن ەمەس، جان-جۇرەگىڭمەن سۇيگىڭ كەلەتىنىن جاقسى بىلەمىن. سەن جانىڭدى بىرەۋگە ارناماساڭ ءومىر سۇرە المايسىڭ. سوندىقتان دا ساعان ايتارىم: سەن ونىمەن بىرگە بولۋعا ءتيىسسىڭ! ءوزىڭدى تىم اسىعىس ۋادەلەرمەن بايلاپ-ماتاپ تاستاما. مەن سەنىڭ قايسارلىعىڭنان قورقامىن، — ەگەر ويىڭا ءبىر نارسە ورالسا، سەنى اينىتۋ قيىن.
لابوننو جاۋاپ قاتپادى. ول تومەن قاراپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءسافيىنىڭ تىزەسىندە جاتقان شەتىن بىردە ۋماجداپ، بىردە تەگىستەپ وتىرا بەردى.
— سەن سياقتىلاردى كورگەنىمدە، — دەپ قايتادان باستادى ءسوزىن دجوگوماييا، — ماعان سەندەردىڭ اقىل-ويلارىڭ كىتاپ وقۋدان جانە ويعا بەرىلۋدەن تىم نازىك بولىپ كەتكەن سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. سەندەر وزدەرىڭە ءبىزدىڭ جەردەگى ومىرىمىزبەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن عاجايىپ دۇنيە ويلاپ تاۋىپ الدىڭدار. سەندەر ەندىگى جەردە، بەينەبىر تون ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعانداي، ونى كوكتەي وتەتىن پاراسات ساۋلەسىنسىز تىرشىلىك ەتە المايسىڭدار. ءبىز ءوز كەزىمىزدە بۇل جولداردى مۇلدە بىلمەيتىنبىز، ءبىراق ءبىزدىڭ قاراپايىم سەزىمدەرىمىز ءۇشىن قۋانىش-قايعىلار مەن ويلاندىراتىن سەبەپتەر ونسىز دا جەتىپ جاتاتىن. ال ءقازىر سەندەردىڭ سونشاما ماسەلەلەر تاۋىپ الىپ، ولاردى اسىرەلەيتىندەرىڭ سونشا، سەندەرگە ءبارى دە تىم كۇردەلى بولىپ كورىنەدى.
لابوننونىڭ جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلدى. جۋىردا عانا وميتو دجوگومايياعا كوزگە كورىنبەيتىن ساۋلە تۋرالى ايتقان-دى — مىنە، ول تۇسىنگەن بولىپ شىقتى. بۇل ونىڭ تالعامپازدىعىن كورسەتتى. ءسىرا، دجوگوماييانىڭ اناسى بۇل ويدى تۇسىنە الماس ەدى.
— ادامنىڭ اقىل-ويى سىناپتاي سىرعىعان سايىن، ۋاقىتتىڭ قۇپياسىنا نەعۇرلىم تەرەڭ بويلاعان سايىن، ونىڭ تاعدىر سوققىلارىنا توتەپ بەرۋى سوعۇرلىم جەڭىل بولادى، — دەدى لابوننو. — قاراڭعى تۇنەكتەن قورقۋعا سول تۇنەكتىڭ بەيمالىم ەكەندىگىنەن دە توزەمىز.
— ماعان ءقازىر، — دەدى دجوگوماييا، — سەندەردىڭ كەزدەسپەگەندەرىڭ جاقسى بولاتىن سياقتى كورىنەدى.
— جو-جوق، ولاي دەمە! مەن ءبارىنىڭ باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەستىگىن كوز الدىما ەلەستەتە دە المايمىن. ءبىر كەزدە مەن ءوزىمدى ەشقاشان ويانباي، بۇكىل ءومىرىن كىتاپ وقىپ، ەمتيحان تاپسىرۋمەن وتەتىن شىعار دەپ ويلايتىنمىن. ال ەندى كەنەتتەن سۇيە بىلەتىنىمدى اڭعاردىم. مۇمكىن ەمەس نارسە مۇمكىن بولىپ شىقتى، وسىنىڭ ءوزى دە وتە كوپ نارسە عوي. مەن بۇرىن ءوزىم نە بارى كولەڭكە بولىپ، ال ەندى ءتىرى جانعا اينالعان سياقتىمىن. مەنىڭ باسقا قانداي تىلەگىم بولماق؟ تەك قانا مەنەن كۇيەۋگە شىق دەپ وتىنبەڭىزشى!
وسى سوزدەردى ايتىپ، لابوننو ورىندىقتان سىرعىپ ءتۇسىپ، بەتىن دجوگوماييانىڭ تىزەسىنە باسىپ، جىلاپ جىبەردى.
كوشۋ
IX
وميتونىڭ كالكۋتتاعا ەكى اپتادان كەيىن قايتىپ كەلەتىنىنە باستاپقىدا جۇرتتىڭ ءبارى سەنىمدى ەدى. نورەن ميتتەر ءتىپتى وميتونىڭ شيللونگىدە ءبىر اپتا دا بولمايتىنىنا ءباس تىككەن. ءبىراق ءبىر اي ءوتتى، ەكى اي ءوتتى، ال قايتىپ كەلۋ جايىندا سوز بولعان دا جوق. وميتونىڭ ءۇيدى جالداۋ مەرزىمى ءبىتىپ، وعان رانگپۋردان كەلگەن زامينار كىرىپ الدى. كوپ ىزدەستىرگەننەن كەيىن وميتو وزىنە دجوگوماييانىڭ ۇيىنە جاقىن جەردەن تۇرعىن جاي تاۋىپ الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ءبىر كەزدە وندا نە ءبىر باقتاشى، نە ءبىر باعبان تۇرىپ، سونان سوڭ قاراپايىم بولسا دا، ءتاپ-تاۋىر كوتتەدج تۇرىنە كەلتىرىپتى. كلەرك قايتىس بولىپ، ەندى جەسىرى كوتتەدجدى جالعا بەرىپتى. ونىڭ تەرەزەلەرى مەن ەسىكتەرىنىڭ از ەكەندىگى سونشا، ىشىنە جىلۋ مەن جارىق ءتۇسۋ، اۋا كىرۋى از بولاتىن، ونىڭ ەسەسىنە جاڭبىرلى كۇندەردە سانسىز كوپ ساڭىلاۋلاردان سۋ ساۋلاپ اعىپ تۇراتىن.
وميتو بولمەسىنىڭ جاعدايى قانداي ەكەنىن كورگەندە دجوگوماييا قايران قالدى.
— دوسىم-اۋ، سەن ءوزىڭدى نە ءۇشىن جازالاپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
— سوپىلىق جاساۋ كوپتەن بەرى ويىمدا جۇرگەن ەدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى وميتو. — اقىرىندا، ول جاپىراق جەۋدەن دە قالدى. مەن ءوزىمدى جايلى جاعدايدان ايىرىپ، سوپىلىق جاسادىم. اۋەلى مەن كەرەۋەتتەن، ودان سوڭ ديۆاننان، سودان سوڭ ۇستەلدەن، سوسىن ورىندىقتاردان باس تارتتىم، ءسويتىپ، مىنە، جالاڭاش تورت قابىرعانىڭ ىشىندە قالدىم. سوپىلىق وي گيمالايدا تۋعان ەدى، ال مەنىكى شيللونگ تاۋىندا تۋدى. وندا قالىڭدىق جىگىتىمەن كەزدەسۋگە قۇشتار بولدى، ال مۇندا جىگىت قالىڭدىعىمەن كەزدەسۋگە ىنتىق. وندا نارادا قۇدا بولسا، مۇندا — ءوزىڭىز. ال ەگەر اقىر اياعىندا مۇندا كاليداسا كەلمەسە، ونىڭ ەڭبەگىن ءوز موينىما الۋىما تۋرا كەلەدى.
وميتو كوڭىلدەنىپ سويلەسە دە، دجوگوماييا مۇڭايىپ قالدى. ول ونى ۇيىنە كوشۋدى ۇسىنۋعا سول قالىپ، ءوزىن-وزى تەجەدى. "ەگەر جاراتۋشىمىز الدەنە ويلاسا، ءبىزدىڭ ارالاسپاۋىمىز كەرەك، ايتپەسە كەيىن شەشۋگە بولمايتىن ءتۇيىن ءتۇيىلىپ قالار"، — دەپ ويلادى دجوگوماييا. ول وميتوعا اناۋ-مىناۋ زاتتار جىبەردى جانە بەيشاراعا بۇرىنعىدان دا كوپ اياۋشىلىق ءبىلدىردى. لابوننوعا ول: "بايقا، سۇيىكتىم، جۇرەگىڭ تاسقا اينالىپ جۇرمەسىن!" — دەپ قايتالاي بەردى.
ءبىر جولى، قاتتى نوسەردەن كەيىن، دجوگوماييا وميتونى كورۋگە كەلدى. ول كەلگەندە وميتو ورنىقسىز ۇستەل استىندا ءجۇن كورپەگە ورانىپ، اعىلشىن كىتابىن قۇنىعا وقىپ وتىر ەكەن. بولمەسىنىڭ بارلىق جەرىنەن سۋ تامىپ تۇرعانىن كورگەن وميتو وزىنە ۇستەل استىنان پانا جاساپ الىپ، مۇمكىن بولعانشا جايعاسىپ الىپتى. اۋەلى ول ءوزىن كەلەكە قىلدى، ال سونان سوڭ راقاتتانا ولەڭ وقي باستادى. ونىڭ جۇرەگى دجوگوماييانىڭ ۇيىنە ۇمتىلعانمەن، ءتانى ونىڭ ىزىنە ەرە المادى. مۇنىڭ بارلىق سەبەبى — وميتونىڭ كالكۋتتادا وزىنە مۇلدە كەرەگى جوق، وتە قىمبات تۇراتىن پلاشش ساتىپ الىپ، ونى وزىنە ۇنەمى قاجەت بولاتىن وسى جەرگە اكەلۋدى ۇمىتقانى ەدى. راس، ول قولشاتىرىن اكەلگەن، ءبىراق ونى، ءسىرا، ءقازىر جانى ىنتىعىپ وتىرعان جەردە ۇمىتىپ قالدىرسا كەرەك نەمەسە كارى دەودار تۇبىندە تاستاپ كەتكەن بولار.
— نە بولدى، وميتو؟ — دەپ داۋىستاپ جىبەردى دجوگوماييا بولمەگە كىرە بەرگەندە.
— بۇگىن مەنىڭ بولمەم قالتىراپ ءتۇر، ونىڭ جايى مەنىكىنەن جاقسى ەمەس.
— قالتىراپ تۇر دەيسىڭ بە؟
— باسقاشا ايتقاندا، مەنىڭ ءۇيىمنىڭ توبەسى ءۇندىستانعا وتە ۇقسايدى. وندا تۇتاستىق تىم از، ياعني تەسىك وتە كوپ. ول دۇلەي ءزىلزالاعا ۇشىراعاندا، ول كوز جاسىنىڭ كولىنە اينالادى، ال جول سوققان كەزدە كۇرسىنىس بولىپ شىعادى. وعان قارسىلىق بەلگىسى رەتىندە مەن باسىما جاپپاي بەرەكەسىزدىك پەن بەيباستاقتىق اراسىندا بۇلجىمايتىن زاڭدىلىق ۇلگىسىن شىمىلدىق ەتىپ كوتەردىم. ءبارى دە ساياساتتىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىنا سايكەس كەلەدى.
— ول قانداي قاعيداتتار؟
— ولاردىڭ ءمانى ءوز ۇيىندە تۇرمايتىن قۇدىرەتى كۇشتى قوجايىننان گورى ونىڭ ءۇيىن تۇرعىندار الدەقايدا جاقسى تارتىپكە كەلتىرەتىندىگىندە بولىپ تابىلادى.
سول كۇنى دجوگوماييا لابوننوعا قاتتى اشۋلاندى. ول وميتوعا نەعۇرلىم جاقىنداسقان سايىن، ونى سوعۇرلىم جوعارى باعالاي بەردى. "ونىڭ ءبىلىمى قانداي، اقىلى قانداي، ءوزىن-وزى ۇستاۋى قانداي جانە ونىڭ ۇستىنە ەمىن-ەركىن ءجۇرىس-تۇرىسى قانداي! ال قالاي سويلەيدى! كەلبەتىنە قاراساڭ، ول، مەنىڭشە، لابوننودان دا ادەمى. ەگەر وميتو سۇيسىنتە بىلسە، ونىڭ ماڭدايىنان باقىت جۇلدىزى جانىپ تۋعانى انىق. ال وسىنداي عاجايىپ جىگىتتى لابوننو ازاپقا سالىپ وتىر عوي! ەش سەبەپسىز وعان كۇيەۋگە شىقپايتىنىن جاريالايدى، بەينەبىر ءوزى الدەقانداي حانشايىم سياقتى جانە ءوزى ءۇشىن قىزىل كەڭىردەك بولىپ ايتىسپاۋ كەرەك ءتارىزدى! مۇنداي ادام شىدامسىز وركوكىرەكتىك قايدان شىققان؟ ۇنامسىز قىز، ول ءالى جىلايتىن بولادى...."
باستاپقىدا دوگوماييا وميتونى ماشيناسىنا مىنگىزىپ وز ۇيىنە اكەتكىسى كەلدى، ءبىراق ودان كەيىن باسقاشا شەشتى.
— سول شىدا، قىمباتتىم، مەن كوپ كەشىكپەي قايتىپ كەلەمىن، — دەدى ول
ۇيىنە كەلگەن سوڭ ول لابوننونىڭ اياعىنا ءشالى جامىلىپ، ديۆاندا گوركييدىڭ "اناسىن" وقىپ وتىرعانىن كوردى. ونىڭ قالاي جاقسى جايعاسىپ العانىن كورگەندە، دجوگوماييانىڭ اشۋى بۇرىنعىسىنان دا قايناپ كەتتى.
— مەنىمەن ءجۇرشى، سەيىلدەپ كەلەيىك، — دەپ ۇسىنىس جاسادى ول.
ال لابوننو:
— مەن بۇگىن ءبىر ءتۇرلى سىرتقا شىققىم كەلمەي وتىر، — دەپ جاۋاپ قايىردى.
لابوننونىڭ ءوزىن-وزى ۇمىتۋ ءۇشىن قولىنا كىتاپ العانىن دجوگوماييا قايدان ءبىلسىن. تاڭەرتەڭگى استان كەيىن ول ۇنەمى وميتونىڭ كەلۋىن مازاسىزدانىپ كۇتتى. ونىڭ اياق تىسىرى ەستىلگەندەي بولدى دا تۇردى. سىرتتا ۇزدىگە سوققان جەل ەكپىنىنەن قاراعايلار تەڭسەلىپ، شۋلاپ تۇر، ال نوسەر تۋعىزعان جاڭبىر سۋىنىڭ اعىنى وز ءومىرىنىڭ وتكىنشى مەرزىمىنەن اسىعىس وزعىسى كەلگەندەي الدەقايدا اپتىعا اعىپ جاتىر. لابوننونىڭ بارلىق كەدەرگىلەردى كۇيرەتىپ، بۇكىل كۇدىكتەن ارىلعىسى، وميتونىڭ قوس قولىنان ۇستاپ: "مەن ماڭگىلىك سەندىكپىن!" — دەگىسى كەلدى.
بۇگىن بۇل مويىنداۋ وڭاي بولار ەدى. بۇگىن اسپاننىڭ ءوزى جان ۇشىرا ايقاي سالىپ، وعان ورمان ءۇن قوسىپ تۇر. جاڭبىر شىمىلدىعىنا ورانعان تاۋ شىڭدارى وسى ايقايدى قالت جىبەرمەي تىڭدايدى. ول كەلىپ، لابوننونىڭ ايتقانىن ناق سونداي ءۇنسىز مۇلگىپ تارىپ تىڭداسا ەكەن! ءبىر ساعاتتان كەيىن ساعات جىلجىپ وتە بەردى، ال ەشكىم كەلمەدى. عالامات مويىنداۋ ءساتى سىرعىپ ءوتىپ كەتتى، ال ەندى ول بەكەر كەلەتىن-دى، بۇل ەش نارسە ايتپاس ەدى. تاعى دا كۇدىك تۋدى، ءسويتىپ جاندى قورقىنىشتان ارىلتاتىن شىر ۇيىرىلگەن ءورشىل بي اۋەنى اۋاعا ءسىڭىپ تە كەتتى. جىلدان كەيىن جىل ءۇنسىز وتە بەرەدى، تەك ءبىر جولى عانا ساراسۆاتي قۇدايدىڭ ەسىك قاعاتىن ساعاتى كەلدى. ەگەر سول ساتتە ەسىكتى اشاتىن كىلتتەر قولدا بولماي شىقسا، قۇدايدىڭ مويىنداۋ سىيى ەندى ەشقاشان قايتىپ كەلمەيدى. سونداي ساعاتتا بۇكىل الەمگە: "تىڭداڭدار، مەن سۇيەمىن! سۇيەمىن!" — دەپ جار سالعىڭ كەلەدى. وسى داۋىس تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنان كەلەتىن قۇس سياقتى ۇشىپ كەلەدى، كۇندىز-تۇنى ۇشىپ كەلەدى. ونى لابوننونىڭ جانى قانشالىقتى ۇزاق كۇتتى! ول لابوننوعا جاناسقان كەزدە بۇكىل دۇنيە، بۇكىل ءومىر، اقىرىندا، ءمان-ماعىناعا يە،بولدى. لابوننو بەتىن جاستىققا باسىپ، كىمگە ايتقانىن ءوزى دە بىلمەي: "ءيا، بۇل شىن، بىردە-بىر شىندىق، جانە شىندىق تەك وسىندا عانا"، — دەي بەردى.
ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. وميتو كەلمەدى. لابوننونىڭ جۇرەگى كۇتۋ قيىندىعىنا توزبەدى. ول ۆەرانداعا شىعىپ، جاڭبىر استىندا سول تۇردى دا، قايتىپ كەلدى. ونىڭ بويىن ءۇمىتسىز ءتۇڭىلۋ بيلەپ الدى. وعان ءومىرىنىڭ ساۋلەسى جارق ەتىپ، سونگەن سياقتى، الدا ەندى ەش نارسە جوق ءتارىزدى كورىندى. وميتونى ول قانداي بولسا، سول كۇيىندە قابىلداماق بولعان ىشكى ۇيعارىمىنان ايىرىلىپ قالدى. جانىنىڭ ماناتى باتىلدىعى ءىز-تۇزسىز عايىپ بولدى. لابوننو جانى كەتكەندەي بولىپ وتىرىپ قالدى دا، ءبىراق ۋاقىت وتكەن سوڭ عانا ۇستەلدەن قولىنا كىتاپ الدى. باستاپقىدا ول ويىن جيناقتاي المادى، ءبىراق بىرتە-بىرتە، رومان ەلىكتىرىپ، ول ءبارىن دە — ال ەڭ باستىسى ءوزىن-وزى ەداۋىر ۇمىتىپ، — مىنە، سول كەزدە دجوگوماييا كەلىپ، ونى سەيىلدەپ قايتۋعا شاقىرعان ەدى. جوق، وعان مۇنىڭ كۇشى جەتپەس!
— دجوگوماييا ورىندىقتى جىلجىتىپ، لابوننونىڭ قارسىسىنا وتىردى دا، وعان ءۇنسىز قاراپ:
— شىنىڭدى ايتشى، لابوننو، سەن وميتونى سۇيەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— سەن مەنەن نەلىكتەن سۇرادىڭ؟ — دەپ سۇراققا سۇراقپەن جاۋاپ قاتقان لابوننو ورنىنان اسىعىس تۇرا باستادى.
— ەگەر سۇيمەسەڭ، وعان نەگە تۋراسىن ايتپايسىڭ؟ اياۋشىلىقتى بىلمەيسىڭ سەن! ەگەر ول وزىڭە كەرەك بولماسا، ۇستاما.
لابوننونىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتكەنى سونشا، ول بىردە-بىر سوز ايتا المادى.
— سەن ونى ءقازىر كورسەڭ عوي. جۇرەگىڭ تۋرا قان جىلايدى، — دەدى بۇدان سوڭ دجوگوماييا. — و جەردە ول قايىرشى سياقتى بولىپ نە ءۇشىن وتىر؟ سوقىر سياقتى وسىنشا تۇك كورمەۋگە بولا ما؟ ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، ونداي جاس جىگىت سوز سالعان قىز اسپانعا العىس جاۋدىرۋعا ءتيىس!
ارەڭ دەگەندە ءال جيناعان لابوننو بىلاي دەپ جاۋاپ قايىردى:
— مەنەن سۇيەسىڭ بە دەپ سۇرايسىڭ عوي؟ دۇنيەدە الدە بىرەۋدىڭ بۇدان دا كۇشتى سۇيە بىلەتىنىن كوزىمە ەلەستەتە المايمىن. وسى ماحاببات ءۇشىن مەن جانىمدى قيۋعا بارمىن. ءقازىر مەن بۇرىنعىمنان مۇلدە وزگەرگەنمىن. مەندە ءبىر جاڭالىق بار، ال ول جاڭالىق ماڭگىلىك بولماق. مەنىڭ بويىمدا الدەبىر كەرەمەت تۋدى! ونى قالاي ايتسام ەكەن؟ ءقازىر مەنىڭ جانىمدا نە بولىپ جاتقانىن كىم تۇسىنەر؟
دجوگوماييا تاڭ قالدى. ونىڭ الدىنا لابوننو ۇستامدىلىعىنان ەشقاشان ايىرىلمايتىن. وسىناۋ بۋىرقانعان قۇشتارلىعىن ول قالاي عانا وسىنشا ۇزاق بۇگىپ كەلگەن؟
دجوگوماييا ساقتانا، جۇمساق سويلەپ كەتتى:
— لابوننو، قىمباتتىم، ءوز سەزىمىڭدى تۇساۋلاما. وميتو قاراڭعىدا جارىق ىزدەگەندەي، سەنى ىزدەپ ءجۇر. وعان ءبارىن جايىپ سال ول سەنىڭ جان جالىنىڭدى كورەتىن بولسىن. ويتكەنى وعان بۇدان باسقا ەش نارسە دە كەرەك ەمەس! ءجۇر، جانىم، ءجۇر مەنىمەن.
ءسويتىپ ەكەۋى وميتونىڭ ۇيىنە كەتتى.
تاعى دا ءبىر سىناق
X
ىلعال ورىندىققا گازەت توسەپ، وميتو ۇستەل جانىندا وتىر. ونىڭ الدىندا دۋاداقتاي دۇڭكيگەن قاعاز جاتىر؛ ول ءوزىنىڭ كوپتەن ايتىپ جۇرگەن ءومىربايانىن جازا باستاعان ەدى. ەگەر ودان بۇل ءىستى نەلىكتەن قولعا العانىن سۇراسا، ول ءوزى ءومىرىنىڭ جاڭبىردان كەيىنگى تاڭەرتەڭگى شيللونگ تاۋى سياقتى الۋان ءتۇستى ەكەنىن كەنەتتەن تۇسىنگەنىن ايتىپ جاۋاپ قايتارار ەدى. ول ءوزى تىرشىلىگىنىڭ ماعىناسىن بۇگىن عانا تۇسىنگەنىن جانە ءوزىنىڭ بۇل تۋرالى جازباسىنا بولمايتىنىن ايتىپ جاۋاپ قايىرار ەدى. وميتونىڭ پىكىرىنشە، ءومىرباياننىڭ ادام ولگەننەن كەيىن جازىلاتىن سەبەبى — ادامنىڭ ءومىرى ۇزىلگەننەن كەيىن عانا ول ادامداردىڭ جۇرەكتەرىندە شىن مانىندە تىرىلەدى. وميتو ءوزىنىڭ الدەبىر بولىگى وسىندا، شيللونگتە ولگەندىكتەن، ونىڭ وتكەن كەزى ەمەس سياقتى جويىلىپ كەتكەندىكتەن، ول وسىندا قايتا تۋىپ، ءوزىنىڭ جاڭا تىرشىلىگىن ادام ايتقىسىز قاتتى كۇشپەن سەزىندىم جانە ونى كەيىندە قالعان قاراڭعىلىق تۇنەگىندەگى جارقىراي جانعان كورىنىس سياقتى كوردىم دەپ سانادى. ول جاڭالىقتى عانا سۋرەتتەۋگە لايىق دەپ ەسەپتەدى، ويتكەنى مۇنى ءوز باسىنان كەشىرۋ باقىتىنا يە بولعاندار از. ادامداردىڭ كوپشىلىگى تۋعانىنان ولگەنىنە دەيىن ۇڭگىردەگى جارقاناتتار سياقتى تۇنەرگەن تۇنەكتە ءومىر سۇرە بەرەدى.
جاڭبىر ءالى سىركىرەپ تۇر، ءبىراق جەل باسىلىپ، بۇلتتار دا الا-قۇلا تارتتى.
— ءسىز نە ىستەدىڭىز؟ — دەپ داۋىستاپ جىبەردى وميتو، ورىندىقتان اتىپ تۇرىپ.
— نەمەنە، مەن نە ىستەدىم؟
— سىزدەر مەنى بەيقام قالدىردىڭىزدار توي! لابوننو حانشا نە ويلايدى؟
— لابوننو حانشاعا ازداپ ويلانۋدىڭ بوگەتى جوق. ءبىلۋ كەرەك نارسەنى بىلگەن ءجون. وميتو مىرزا نەگە وسىنشا مازاسىزداندى؟
— حانشا مىرزانىڭ يگى-ىزگىلىكتەرىن عانا ءبىلۋى كەرەك. ال باقىتسىز جاننىڭ قايىرشىلىق تىرشىلىگىن ءسىزدىڭ عانا بىلۋىڭىزگە بولادى.
— مۇنداي تەڭسىزدىكتىڭ كەرەگى نە، بالام-اۋ؟
— ول مەنىڭ مۇددەمە كەرەك. اسىل قازىنانى ءوزىڭ سىناي الاتىن كەزدە عانا تالاپ ەتۋگە بولادى. ال بەيشارا بولساڭ، اياۋدان باسقا ەش نارسەگە ءۇمىت ەتە المايسىڭ. وركەنيەت لابوننوعا ءوزىنىڭ جارقىن جاقتارىمەن جانە اتاق-داڭقىمەن، ال سىزگە — ادامشىلىعىمەن جانە مەيىرباندىعىمەن قارىزدار.
— ءبىراق وركەنيەت مەيىرباندىقپەن قاتار ءومىر سۇرە الماي ما؟ وندا ساعان ءوزىڭنىڭ بەيشارا كۇيىڭدى جاسىرۋدىڭ كەرەگى قانشا بولماق!
— بۇعان اقىننىڭ سوزدەرىمەن عانا جاۋاپ قايىرۋعا بولادى. مەنىڭ بەيشارا پروزامدى ونىڭ جارقىن دا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن قالىپقا سالىپ، ۇيقاستارمەن بەكىتۋ قاجەت. مەتيۋ ارنولد پوەزيا — ومىرگە سىن دەگەن. ونىڭ ءسوزىنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ، مەن پوەزيا — ومىرگە ولەڭىمەن جاسالاتىن تۇسىنىكتەمە دەر ەدىم. الايدا قىمباتتى مەيماندارىمدى قۇرمەتتەگەندىكتەن الدىن الا ەسكەرتىپ قويايىن: ءقازىر مەن وقيتىن ولەڭدەردى استە دە دانا ادام جازباعان.
جۇرەگىم جارىل، ومىردەن مىناۋ بول ادا! قايىرشى بولساڭ، ماحابباتىڭا جولاما، جالىنبا جانە كوز جاسىڭنىڭ ءقۇي سەلىن، جاقىنداتپايدى جانىنا مۇلدە ول سەنى.
ويلاڭىزدارشى، ماحاببات دەگەن بايلىق قوي، سوندىقتان ونىڭ قۇشتارلىققا تولى قۇلشىنىستارىن كەدەيدىڭ كۇڭكىلىمەن بەينەلەپ بەرە المايسىڭ. ءدىندار ادامعا ءوز سۇيىسپەنشىلىگىن بىلدىرمەكشى بولىپ، ونىڭ ەسىگىنە قۇداي عانا قايىرشىنىڭ جىرىم-جىرىم كيىمىن كيىپ كەلەدى.
اۋەلى بەرگىن تۇراتىن قىمبات كەپىلىن، سونان سوڭ سۇرا سونشاما قۇندى ءوتىلىن؛ اقىلدى بول دا، جاقسى ورىندى تاڭداعىن، ءوز قۇدايىڭنىڭ كورپەسىن شاڭعا جايماعىن.
سوندىقتان دە مەن لابوننودان مەيىرىم ءبىلدىرىپ، بولمەگە كىرمەۋدى ءوتىندىم. ەگەر مەندە ەش نارسە جوق بولسا، وعان مەن نە جايماقپىن؟ مىنا سۋ-سۋ گازەتتەردى مە؟ قازىرگى باس ماقالالاردان داق قالار دەپ قورقامىن. اقىن بىلاي دەگەن: "سۇيىكتىمدى شاقىرمايمىن ءبولىسسىن دەپ جوعىمدى، — شاقىرامىن ءوز كوزىمەن كورسىن دەپ بايلىعىمدى، بارىمدى".
اڭىزاق اپتاپ قۋراتىپ ءبارى سولعاندا،
قاڭىراپ ورمان، گۇلدەرگە قايعى قونار شىن،
قۇرباندىق ەتەر قۇدايلىق ۋاقىت بولعاندا،
قۇرعاعان ءشوپتى مەحراپقا قالاي قويارسىڭ؟
جو-جو-جوق! تۇندە شاقىرساڭ قوناق جالعىز-اق،
قارسى الاسىڭ ونى باقىتتان ءجۇزىڭ بالبىراپ،
سول كەزدە جۇزدەپ جان-جاقتا الاۋ جارقىرار،
اشىلار ونىڭ الدىنان ءامان التىن ءار.
العاشقى سوپىلىقتى ادام ءسابي كەزىندە، بەيشارا جانە تىرداي جالاڭاش كۇيىندە، اناسىنىڭ الدىندا جاتقان كەزىندە جاسايدى. بۇل ونىڭ العاشقى سىننان ءوتۋى: ول سۇيىسپەنشىلىككە نە بولۋعا ءتيىس. مەنىڭ لاشىعىم مۇنداي سىناققا قاتاڭ ازىرلەنىپ جاتىر. مەن ءقازىردىڭ وزىندە-اق بۇل لاشىقتى "ماشي-ما ءۇيى" دەپ اتاۋعا بەكەم بەل بايلاپ وتىرمىن.
— بالام-اۋ، ادامنىڭ ەكىنشى سوپىلىعى — داڭق سوپىلىعى، سول جاعىندا قىز وتىرعان كەزدەگى سۇيىسپەنشىلىك سىناعى عوي. سەنىڭ لاشىعىڭداعى سۋ-سۋ گازەتتىڭ ەشقايسىسى دا بۇل سىناققا بوگەت بولمايدى. سەنىڭ ءوزىڭدى ءوزارا تۇسىنىستىككە جەتە المايمىن دەپ سەندىرەتىنىڭ نە؟ سەن وزىڭە "نو" دەيتىنىن جان تۇكپىرىنەن ءبىلىپ وتىرسىڭ عوي!
دجوگوماييا لابوننونى ەرتىپ كەلىپ، ونى وميتونىڭ قاسىنا تۇرعىزدى دا، ونىڭ وڭ قولىن وميتونىڭ وڭ قولىنا ۇستاتقىزدى؛ سوسىن لابوننونىڭ موينىنان التىن القاسىن شەشىپ الىپ، ونىمەن ولاردىڭ قولدارىن وراپ:
— سەندەردىڭ وداقتارىڭ ماڭگىلىك بولسىن! — دەپ داۋىستادى.
وميتو مەن لابوننو ءيىلىپ، قۇرمەتپەن دجوگوماييانىڭ اياعىنا قول تيگىزدى.
مەنى كۇتە تۇرىڭدار، — دەدى ول، — مەن ءبىزدىڭ باقتان گۇل اكەلەمىن.
دجوگوماييا ماشيناسىنا ءمىنىپ، كەتىپ قالدى. وميتو مەن لابوننو كەرەۋەتتە ءۇنسىز وتىر. اقىرىندا، لابوننو وميتوعا قاراپ:
— بۇگىن نەگە كەلمەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— سەبەبى تىم بولماشى، مۇنداي كۇنى مەنىڭ ول جايىندا ايتۋعا باتىلىم دا بارمادى. سۇيگەن جىگىتتىڭ جاڭبىر جاۋىپ، ال ونىڭ پلاششى بولماعاندىقتان عانا كەزدەسۋگە بارۋدان باس تارتقانى كىتاپتىڭ ەش جەرىندە ايتىلمايدى. كەرىسىنشە، كىتاپتا ونىڭ بۋىرقانىپ جاتقان مۇحيتتان قالاي ءجۇزىپ وتكەنى سۋرەتتەلەدى. ايتپاقشى، بۇل سەزىم سالاسىنا قاتىستى، مەن دە سول مۇحيتتا تىرباڭداپ كەلەمىن. قالاي ويلايسىڭ، ونىڭ كەڭ ايدىنىنان ءبىر كەزدە ءجۇزىپ وتە الامىن با؟
ءسويتىپ ول تاقپاقتاتا جونەلدى:
ەش تەڭىزشى بارماعان ءجۇزىپ جەرگە دە ءبىز بارامىز،
تاۋەكەلگە تىگىلىپ ءومىر، كەمە دە، جۇزەمىز تەك العا ءبىز.
بوننە، كۇتتىڭ بە بۇگىن سەن مەنى؟
— ءيا، ميتا. جاڭبىردىڭ شۋىلىنان ماعان ۇنەمى سەنىڭ قادام باسقانىڭ ەستىلىپ تۇردى. ماعان سەن شەكسىز الىستان كەلە جاتقانداي بولىپ كورىندىڭ. مىنە، اقىرىندا سەن ماعان كەلدىڭ.
— بوننە، مەن سەنى بىلمەگەن كەزدە، مەنىڭ ومىرىمدە ءتۇپسىز تەرەڭ قاراڭعى قۋىس بولاتىن. بۇل مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ قورقىنىشتى نارسە بولدى. ءقازىر بۇل بوس قۋىس لىق تولى؛ ونىڭ ۇستىندە ساۋلە شۇعىلا شاشىپ تۇر، وعان اسپان دا شاعىلىسادى. ەندى وسى لىق تولى قۋىس مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ تاماشا نارسە. مەنىڭ قۇيىلىپ جاتقان مىلجىڭ سوزدەرىم جانىمنىڭ ميمىلدەپ تولعان كولىندەگى ءبىر-بىرىن قۋالاعان تولقىندار عانا. ولاردى كىم توقتاتپاقشى؟
— ميتا، سەن بۇگىن كۇنى بويى نە ىستەدىڭ؟
— مەنىڭ كوكەيىمدە سەن بولدىڭ، ال سەن ۇندەمەي قويدىڭ. مەن ساعان بىردەڭە ايتقىم كەلدى، ءبىراق اۋزىما سوز تۇسپەدى — سوز تابا المادىم. كوكتەم جاڭبىر قۇيىپ تۇردى، ال مەن وتىرىپ الىپ: "ماعان سوزدەرىمدى قايتارۋشى! ماعان ءسوزىمدى بەرشى!" — دەي بەردىم.
نە بولدى ماعان؟ راقاتقا باتىپ، عاجايىپ قالعان، تىنىسىم كەڭىپ، جاڭارعان جالمان، تالاي جىل، تالاي كۇن اقتى، ال سول ءسات كوككە اسپانداعان، جەردەن دە ەسكى سياقتى.
مىنە، مەن وسىمەن اينالىسامىن — باسقالاردىڭ ايتقاندارىن يەلەنىپ الامىن. ەگەر مەندە سازگەردىڭ تالانتى بولسا، مەن ءۆيدياپاتيدىڭ "جاڭبىر تۋرالى جىرىن" دا مۋزىكا تىلىنە كوشىرىپ، وزىمشە بەرەر ەدىم. ءتىپتى بىلاي بولسا دا:
ۆيدياپاتي، حاتشى ءۇنىڭدى،
تىلەيمىن تىلەك مەن سەنەن،
قۇدايسىز، ءدىنسىز كۇنىمدى
ايتشى، سەن نەمەن ولشەر ەڭ؟
جانىڭدا ونسىز ءومىر ءسۇرۋىڭ مۇمكىن ەمەس جان جوقتا كۇندەر قالاي وتە الار؟ ال وسى سوزدەرگە لايىق اۋەندى قايدان تابا الارمىن؟ مەن كوككە كوز تىگىپ، سول سوزدەردى، سول اۋەندى سۇرادىم. ءسويتىپ قۇداي كوكتەن سوزدەر مەن اۋەندى الىپ ءتۇستى، ءبىراق جول-جونەكەي قاتەلەسىپ، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ولاردى باسقا بىرەۋ تابىس ەتتى، بالكىم، سەنىڭ رابنيدرانات تاگورىڭا بەرگەن بولار.
لابوننو كۇلىپ جىبەردى:
— ءتىپتى رابيندرانات تاگوردى ۇناتاتىنداردىڭ ءوزى دە ونى سەن سياقتى ءجيى ەسىنە المايتىن شىعار!
— بوننە، مەن بۇگىن تىم كوپ مىلجىڭداپ كەتتىم بە، سولاي ما؟ مەنىڭ جانىما مىلجىڭدىق جىنى ۇيالاپ العان. ەگەر سەن مەنىڭ كوڭىل كۇيىمنىڭ بارومەترىن بايقاپ وتىرساڭ، مەنىڭ ەرسى قىلىعىما قايران قالار ەدىڭ. ەگەر ءبىز كالكۋتتادا بولساق، مەن سەنى ماشيناعا مىنگىزىپ الىپ، دوڭعالاقتارىن اياماي، تۋرا مورادابادقا قاراي جۇيتكىتەر ەدىم. ەگەر دە سەن نەگە مورادابادقا دەپ سۇراساڭ، مەن جاۋاپ قايتارا الماس ەم. تاسقىن ارقىراپ اققان كەزدە ول شۋ شىعارىپ اسىعادى جانە سىلق-سىلق كۇلىپ، ۋاقىتتى كوبىك سياقتى تارتىپ الا جونەلەدى.
سول ساتتە سەبەت تولى كۇنباعىس گۇلىن ۇستاپ، بولمەگە دجوگوماييا كىردى دە:
— جانىم، لابوننو، سەن ونى بۇگىن وسى گۇلدەرمەن قۇرمەتتە، — دەدى.
بۇل ايەلدىڭ ءوز جانىندا بولىپ وتكەن سالت ءتۇرىن ءبىلدىرۋ تىلەگى عانا ەدى. تۇرگە دەگەن ماحاببات ايەلدىڭ قانىندا بار.
وميتو ءساتى تۇسكەنىن پايدالانىپ، لابوننونىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— بوننە، مەن ساعان ساقينا سىيلاعىم كەلەدى.
— نەگە، ميتا؟ — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى لابوننو. — بۇل قاجەت پە؟
— ءوز قولىڭدى مەنىڭ قولىما سالىپ، سەن ماعان ويلاعانىمنان دا كوپ نارسە بەردىڭ. اقىندار سۇيىسكەندەردىڭ ءجۇزى جايىندا عانا ايتادى، ال قولداردىڭ جاناسۋىندا جاتقان قۇپيا قازىنا قانشاما.
ماحابباتىڭ نازىكتىگى، جان قيارلىق، بەرىلگەندىك ايتىلماعان سەزىمنىڭ بەرى سول جاناسۋدا جاتىر عوي. ساقينا: "سەن مەندىكسىڭ" دەگەن سوزدەرىم سياقتى، سەنىڭ ساۋساعىڭدى وزىنەن-وزى وراپ الادى. سول سوزدەر التىننىڭ تىلىمەن، اسىل تاستاردىڭ تىلىمەن سەنىڭ قولىڭدا ماڭگى جاڭعىرىپ تۇرسىن.
— جاقسى، سولاي-اق بولسىن، — دەپ كەلىستى لابوننو.
— مەن كالكۋتتادان ساقينا اكەلۋگە ءامىر بەرەمىن. ايتشى، سەن قانداي اسىل تادتى ۇناتاسىڭ؟
— ەشقايسىسىن دا. ءىنجۋ بولعانى-اق جاقسى.
— تاماشا! مەن دە ءىنجۋدى ۇناتامىن.
ماحاببات فيلوسوفياسى
XI
ۇيلەنۋ تويى وگروحايون ايىنا بەلگىلەندى. دجوگوماييا كالكۋتتاعا بارىپ، ءبارىن دايىندايتىن بولىپ ۇيعارىلدى.
— سەن الدەقاشان كالكۋتتاعا كەتۋىڭ كەرەك بولاتىن، — دەدى لابوننو وميتوعا. — ەندى، كۇدىك اتاۋلى كەيىندە قالىپ، ءبارى انىق بولعان كەزدە، سەنىڭ ەش الاڭداماي كەتۋىڭە بولادى. ءبىز ەندى تويعا دەيىن كورىسپەيمىز.
— مۇنداي قاتالدىق نەلىكتەن؟
— بىردە سەن باقىت قاراپايىمدىلىقتىڭ ءوزى دەگەنسىڭ، ەندى مىنە — سول قاراپايىمدىلىقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن.
— دانالىق سوزدەر! بۇرىن مەن سەنى اقىن دەپ ويلايتىنمىن، ال ەندى سەنى فيلوسوف دەپ وتىرمىن. سەن تاماشا سوزدەر ايتاسىڭ. شىنىندا دا، قاراپايىمدىلىقتىڭ تابيعيلىعىن ساقتاعىڭ كەلسە، بۇلجىماس بولۋ كەرەك. ىرعاق ءوزىنىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن تابيعيلىعىن جوعالتپاۋى ءۇشىن قاجەت بولعان جەرىندە ءۇزىلىس جاساۋ كەرەك. ال ءبىز تىم تويىمدىلىعىمىزدان ءومىر پوەزيالارىندا ءۇزىلىس جاسامايمىز، ىرعاق بۇزىلادى، ءسويتىپ ءومىرىمىز بايلانىسسىز بىلجىراق بولىپ شىعادى. جاقسى، مەن كۇنى ەرتەڭ كەتەمىن، وسىناۋ ەرتەگىدەي كۇندەردىڭ تۇتقىنىنان قاشىپ قۇتىلامىن. بۇل "مەگحانادتىڭ اجالى" داستانىنداعى كەنەتتەن ءۇزىلىپ قالاتىن مىنانداي ولەڭ سياقتى بولادى، ول:
پاتشالىعىنا يامانىڭ مەرزىمى جەتپەي كەتكەندە...
جارايدى، سولاي بولسىن، مەن شيللوگتەن كەتەيىن، ءبىراق وگروحايون ايى كۇنتىزبەدەن ەشقايدا قاشىپ قۇتىلمايدى. مەنىڭ كالكۋتتادا نەمەن اينالىساتىنىمدى بىلەسىڭ بە؟
— نەمەن؟
— ماشي-ما توي وتكىزەتىن كۇنگە ءبارىن دايىنداپ جۇرگەندە، مەنىڭ ءوزىم تويدان كەيىن كەلەتىن كۇندەرگە دايىندالامىن. جۇرت ەرلى-زايىپتىلىقتىڭ ونەر ەكەنىن جانە ونى كۇن سايىن جاڭادان ۇيرەنىپ وتىرۋ كەرەكتىگىن ەستەن شىعارادى. "راگحۋۆانشەدە" ماحارادج ءادجيدىڭ ءيندۋماتيدى قالاي سۋرەتتەيتىنى ەسىڭدە مە، بوننە؟
لابوننو سانسكريتپەن تاقپاقتاپ ايتتى:
— "ىنتىق شاكىرت ونەرىندە ءبارى دە!"
— ماحاببات ونەرىنسىز ەرلى-زايىپتىلىق بولماق ەمەس. اقىماقتار ەرلى-زايىپتىلىق جاي تانا قوسىلۋ دەپ سانايدى، سوندىقتان دا تويدان كەيىن ەكى جۇرەكتىڭ شىنايى بىرلىگىن ەلەمەيدى.
— سول بىرلىكتى ءوزىڭنىڭ قالاي تۇسىنەتىنىڭدى ءتۇسىندىرىپ بەرشى؟ ەگەر مەن سەنىڭ شاكىرتىڭ بولسىن دەسەڭ، ماعان العاشقى ساباعىڭدى بەرشى!
— جاقسى، تىڭدا. اقىن ءوزىن ءوز ەركىمەن شەكتەپ، ۇيقاس جاسايدى، نەكە جۇبىن دا ءوزىڭدى-وزىڭ ءوز ەركىڭمەن شەكتەپ، ۇيقاسپەن كوركەمدەۋ كەرەك. ءبارىن بىردەن الساڭ، ول — ءوزىڭدى-وزىڭ الداۋ، ويتكەنى ەڭ قىمباتتى نارسەنىڭ ءوزى وندا ارزان بولىپ كورىنەدى. قىمباتقا تۇسەتىن نارسە عانا شىن قۋانىش اكەلەدى.
— ال سەن نەنى قىمباتقا تۇسەتىن نارسە دەپ سانايسىڭ؟
— توقتاي تۇرشى، اۋەلى مەنىڭ كوز الدىما ەلەستەتەتىن كورىنىس تۋرالى ايتىپ شىعۋىما مۇمكىندىك بەر. گانگانىڭ جاعاسى. دايموند-حاربور قاسىنداعى ب ا ق. كىشكەنە كەمە، ونىمەن ەكى ساعاتتا كالكۋتتاعا جەتۋگە بولادى.
— ساعان تاعى دا كالكۋتتا كەرەك بولدى ما؟
— ءقازىر ماعان كالكۋتتا كەرەك ەمەس، سەن مۇنى بىلەسىڭ. راس، مەن كىتاپحاناعا بارامىن، ءبىراق وقۋ ءۇشىن ەمەس، شاحمات ويناۋ ءۇشىن بارامىن. ادۆوكاتتار مەنىڭ جۇمىسقا قۇلشىنبايتىنىمدى، مەنىڭ ونى ۇناتپايتىنىمدى ءقازىردىڭ وزىندە بىلەدى. سوندىقتان ولار ماعان ءوزىم ءسۇيسىنىپ ىستەي المايتىنداي ىستەردى عانا بەرەدى. ءبىراق تويدان كەيىن مەن ولارعا تابىس تابۋ ءۇشىن ەمەس، جۇمىستىڭ ءوزى ءۇشىن ىستەلەتىن جۇمىستىڭ نە ەكەنىن كورسەتەمىن! جەمىس ىشىندەگى مانگو — جەمىسى، قىشقىل، جەۋگە جارامسىز قاتتى وزەك، ءبىراق جەمىستىڭ ءتۇرىن سول انىقتايدى. تاستاي قاتتى كالكۋتتانىڭ نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىڭ بە؟ ءبىزدىڭ نازىگىمىز وزگەنىڭ بەرىك بولۋى ءۇشىن كەرەك.
— ءتۇسىندىم. وندا ول ماعان دا كەرەك. تەگىندە، مەنىڭ دە كالكۋتتاعا كۇن سايىن بارۋىما تۋرا كەلەر.
— نەگە ولاي بولماسىن؟ ءبىراق قىدىرۋ ءۇشىن ەمەس، ىسپەن اينالىسۋ ءۇشىن.
— قانداي ىسپەن؟ قايىرىمدىلىقپەن بە؟
جوق، قايىرىمدىلىق جۇمىس تا، دەمالىس تا ەمەس، ول اسقان اقىماقتىق ويىن. ەگەر قالاساڭ، سەن قىزدار كوللەدجىندە ساباق اسەر الاسىڭ.
— ءيا، ساباق بەرگىم كەلەدى، ودان سوڭ شە؟
— مەن گانگا جاعاسىن انىق كورىپ وتىرمىن. جارقاباق جاعادان تارامدالىپ كەتكەن كارى بانياننىڭ تامىرلارى اۋەگە كوتەرىلىپ تۇر. دحاناپاتي سەيلونعا باعىت الىپ، گانگامەن ءجۇزىپ بارا جاتقاندا، ول، ءسىرا، وسى بانيانعا ايالداپ، ونىڭ تۇبىندە وزىنە تاماق ءپىسىرىپ العان شىعار. بانياننىڭ ون جاعىندا جارتىلاي قيراپ شىتىناپ كەتكەن، قىنا باسقان، تاس توسەلگەن ايلاق بار. ايلاقتا ءبىزدىڭ جاسىل الا جەڭىل قايىعىمىز ءتۇر. كوگىلدىر جالاۋىنا اق ارىپتەرمەن ونىڭ اتى جازىلعان. اتى قانداي — ءوزىڭ ويلاپ تاپ.
— سەن سونى قالايسىڭ با؟ جارايدى، "دوستىق" بولسىن.
— "دوستىق"، كەرەگى دە وسى! راس، مەن "تەڭىزدە جۇزگەن قىز" دەگەن باسقا ات ويلاپ، ونى ماقتانىش ەتكەن دە ەدىم، ءبىراق ءبىرىنشى بايگەنى ساعان بەرۋگە تۋرا كەلەدى. سونىمەن، ءبىزدىڭ باۋىمىز ارقىلى الىپتىڭ لۇپىلدەپ سوققان تامىرى سياقتى گانگانىڭ كىشكەنە سالاسى اعىپ جاتادى. ونىڭ ءبىر جاعاسىندا — مەنىڭ ءۇيىم دە، ەكىنشى جاعاسىندا — سەنىڭ ءۇيىڭ.
— ءسويتىپ سەن سول سالانى كۇن سايىن ءجۇزىپ وتەسىڭ دە، مەنىڭ ساعان ارناپ تەرەزەمە وت جاعىپ قويۋىما تۋرا كەلە مە؟
— ءبىز ودان ويشا ءجۇزىپ وتەمىز، ال العاش كوپىرمەن جۇرەمىز. سەنىڭ ءۇيىڭ "پاراسات" دەپ اتالادى، ال مەنىڭ ءۇيىمدى ءوزىڭ ءبىل.
— "شىراعدان".
— تاماشا! مەن ءۇيدىڭ توبەسىنە سول اتقا شام ورناتامىن. ءاربىر كەش سايىن ءبىز كەزدەسكەندە ول قىزىل ءتۇستى بولىپ، ال ايىرىلىسقان تۇندە كوگىلدىر بولىپ جانىپ تۇرادى. كالكۋتتادان ءاربىر قايتىپ كەلگەندە مەن سەنەن حات كۇتەتىن بولامىن — ونىڭ كەلۋى دە، كەلمەۋى دە مۇمكىن. ەگەر مەن ونى كەشكى سەگىزگە دەيىن الماسام، ءوزىمنىڭ باقىتسىز تاعدىرىما لاعىنەت ايتىپ، بەرتران راسسەلدىڭ "لوگيكاسىنان" جانىما جاي تابۋعا تىرىسامىن. مەن ساعان شاقىرۋىڭىز ەشقاشان بارمايمىن — ءبىز مۇنى ەرەجە ەتىپ الامىز.
— ال مەن ساعان قالاي بارامىن؟
— سەنىڭ دە ءبىزدىڭ ەرەجەمىزدى ۇستانعانىڭ جاقسى. ايتپاقشى، ەگەر سەن كەيدە ونى بۇزاتىن بولساڭ، ءتىپتى دە جامان ەمەس!
— ەگەر بۇل ەرەجەنى بۇزۋ ەرەجەگە اينالماسا، سەن ءوز ۇيىڭدە نە بولاتىنىن ويلاپ كورشى؟ ودان دا مەنىڭ بەتپەردە جامىلىپ جۇرگەنىم جاقسى ەمەس پە!
— جارايدى. دەگەنمەن دە مەنىڭ سونداي شاقىرۋ حاتىن الۋىم قاجەت. وندا ەش نارسە بولماي-اق قويسىن، الدەبىر ولەڭنەن بىرنەشە جول بولسا دا جەتەدى.
— ال مەن شە، مەن شاقىرۋ المايمىن با؟ الدە مەن وعان لايىق ەمەسپىن بە؟
— مەن سەنى ايىنا ءبىر رەت، اي تولىققان تۇندە، اي بارلىق سان-سالتاناتىمەن جارقىرايتىن كەزدە شاقىراتىن بولامىن.
— سەن ءوزىڭنىڭ قىمباتتى شاكىرتىڭە ونداي شاقىرۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتەسىڭ بە؟
— قۋانا-قۋانا.
وميتو قالتاسىنان قويىن كىتاپشاسىن سۋىرىپ، ونىڭ ءبىر پاراعىن جىرتىپ الدى دا، بىلاي دەپ جازدى:
و، جىلى لەپ، ۇشىپ جەت،
ءۇيىمدى جەلپى سەزىممەن!
كۇتەمىن سەنى سۇيىكتىم،
كەزدەسەر جەردە وزىڭمەن!
لابوننو وعان قاعازىن قايتارعان جوق.
— ەندى سەن ءوز حاتىڭنىڭ ۇلگىسىن كورسەت، — دەپ سۇرادى وميتو. — سەنىڭ قانداي تابىستارعا جەتكەنىڭدى كورەيىن.
لابوننونىڭ ءبىر پاراق قاعاز العىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق وميتو قارسى بولدى.
— جو-جو-جوق، مەنىڭ كىتاپشاما جاز!
لابوننو دجوگوماييادان ءۇزىندى الىپ، سانسكريتشە بىلاي دەپ جازدى:
ميتا، سەن — ءومىرىمنىڭ ءسان ءمانىسىڭ،
كوركىمسىڭ جان-دۇنيەمدى جارقىراتقان،
سەن — مەنىڭ كوز قارىتار مارجانىمسىڭ،
مۇحيتتاي ءومىرىمنىڭ شالقىپ جاتقان
— تاڭعالارلىق نارسە، — دەدى وميتو، قويىن كىتاپشاسىن قالتاسىنا سالىپ جاتىپ، — مەن — ايەلدىڭ، ال سەن ەركەكتىڭ ولەڭىنەن دايەكسوز كەلتىردىك. بۇل تۇسىنىكتى دە. اعاش شيمۋل بولسا دا، بوكۋل بولسا دا، ولاردىڭ وت بوپ جانۋى بىردەي.
— شاقىرۋ جاسالدى، — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولدى لابوننو. — ال ودان سوڭ شە؟
— جۇلدىزدار جارقىرايدى، گانگانىڭ سۋى كوتەرىلدى، جىڭعىل توعانىندا جەل ۋىلدەپ، سۋ كورى بانياننىڭ ءتۇيىن-تۇيىن تامىرلارىنا سوققىلاپ جاتىر. سەنىڭ ءۇيىڭنىڭ سىرتىندا — لوتوس باسىپ كەتكەن توعان. ونىڭ شىمىلدىق جاپقانداي وڭاشا جاعاسىندا الگىندە عانا شومىلىپ شىققان سەن شاشىڭدى تاراپ تۇرسىڭ. سەنىڭ سافيلەرىڭ ءاربىر جولى جاڭا تۇستە بولادى، ءسويتىپ مەن ساعان بارا جاتقان كەزىمدە ول بۇگىن قانداي بولادى دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ كەزدەسۋ ءۇشىن بەلگىلەنگەن جەرىمىز جوق. ءبىز بىردە چامپاك اعاشىنىڭ تۇبىندەگى اۋرىپ الاڭقايدا، بىردە ءۇيدىڭ جالپاق توبەسىندە، بىردە گانگا قالاسىندا كەزدەسىپ جۇرەمىز. مەن گانگاعا ءتۇسىپ جۋىنىپ تا ۇلگەرىپ، ۇستىمە جەڭىل اق دحوتي مەن چادور، ال اياعىما ءپىل سۇيەگىمەن ناقىشتان ساندال كيگەنمىن. مەن كەلگەندە سەن كىلەم ۇستىندە وتىراسىڭ. سەنىڭ الدىمدا كۇمىس ىدىستا اسەم گۇل تىزبەسى، شىنى اياقتا ساندال ۇيعاعى تۇرادى، بۇرىشتا حوش ءيىستى ءتۇتىن بۇرقىرايدى. پۋدجي مەيرامى كەزىندە ءبىز كەم دەگەندە ەكى اي ساياحاتقا شىعامىز. ءبىراق ور جاققا. ەگەر سەن تاۋعا كەتسەڭ، مەن تەڭىزگە بارامىن ءبىزدىڭ ەرلى-زايىپتىلىق قوس پاتشالىعىمىزدىڭ نەگىزدەرى، مىنە وسىنداي. بۇل جونىندە نە ايتار ەڭ؟
— مەن وعان كونۋگە كەلىسەمىن.
— "كونۋ" مەن "قابىلداۋ" اراسىنداعى ايىرما ۇلكەن.
— مەن ساعان قاجەتتى نارسەگە، ول ماعان مۇلدە كەرەك بولماسا دا، قارسى بولمايمىن.
— وزىڭە كەرەك بولماسا دا ما؟
— ءيا. سەن سونداي جاقىن بولساڭ دا، ءبارىبىر مەنەن قاشىقتاسىڭ جانە بۇل قاشىقتىقتى ساقتاۋ ءۇشىن ەشقانداي دا ەرەجە كەرەك ەمەس. مەنىڭ سەنەن جاسىرار ايقىن دا، ۇيالاتىن دا ەش نارسەم جوق. سوندىقتان وزەننىڭ ەكى جاعاسىنداعى ەرلى-زايىپتى ءومىر ماعان ءتىپتى قولايلىراق.
وميتو ورىندىقتان اتىپ تۇرىپ، داۋىستاپ جىبەردى:
— مەنىڭ كونگىم كەلمەيدى، بوننە! مەن ويلاعان باۋ-باق قۇرىپ كەتسىن! ءبىز كالكۋتتادان اتتاپ شىقپايمىز! مەن نيروندجون كەڭسەسىنىڭ ۇستىنەن جەتپىس بەس رۋپييگە بولمە جالداپ الامىن دا، ءبىز سوندا بىرگە تۇرامىز. سەزىمدەر دۇنيەسىندە قاشىقتىق جوق. ءبىر جارىم مەترلىك ەكى توسەكتىڭ سول جاعىندا سەنىڭ ورداڭ "پاراسات" ال وڭ جاعىندا مەنىڭ "شىراعدانىم" بولادى. شىعىس جاقتاعى قابىرعاعا اينالى شكاف قويامىز، ودان سەنىڭ دە، مەنىڭ دە بەينەم كورىنىپ تۇرادى. باتىس جاقتاعى قابىرعاعا كىتاپ سورەلەرى. ول كۇندى كولەڭكەلەپ تۇرادى جانە وندا ەكى وقىرمانعا ارنالعان وزىنشە ءبىر جالعىز كىتاپحانا ورنالاسادى. بولمەنىڭ سولتۇستىك جاعىندا ديۆان. مەن ءوزىمنىڭ سول جاعىمنان سول ورىن قالدىرىپ، ديۆاننىڭ بۇرىشىندا وتىرامىن. سەن ەكى قادام جەردە، كيىم ىلگىش جانىندا تۇراسىڭ. دىرىلدەگەن قولىممەن مەن ساعان شاقىرۋ حاتىن ۇسىنامىن، وندا بىلاي دەپ جازىلادى:
و، جىلى لەپ، ۇشىپ جەت،
باۋ-باقتى جەلپى لەبىڭمەن؛
ۇشىپ جەت تە، سۇيىكتىم،
قاراشى ىنتىق كوزىڭمەن!
— قالاي، جامان ەمەس قوي، بوننە؟
— ءتىپتى دە جامان ەمەس، ميتا. ءبىراق بۇل ولەڭدى قايدان الدىڭ؟
— مەنىڭ دوسىم نيلمادحوبتىڭ داپتەرىنەن الىنعان. سول كەزدە ول ءوزىنىڭ بولاشاق ايەلىن ءالى بىلمەگەن. ءبىراق، وي-ارمانى جىگەرلەندىرگەن ول اعىلشىن ولەڭىن كالكۋتتا قالپىنا كۇيىپ بەردى، ونىڭ ۇستىنە بۇعان مەن دە قاتىسقانمىن. ول ەكونوميكا ماگيسترى بولدى جانە ۇيىنە جاس كەلىنشەك اكەلدى، ول ءۇشىن ناقتى ون بەس مىڭ رۋپيي مەن تۇتاس ءبىر كيلوگرامم قازىنا الدى. سۇيىكتىسى ونىڭ كوزىنە قارايدى، وڭتۇستىكتەن سوققان جەل جەلپىپ تۇر، ال ولەڭنىڭ وعان ەندى كەرەگى جوق. ەگەر ونى ءتول اعايىنى يەمدەنىپ الماسا، ونىڭ ەندى ەشبىر قارسىلىعى بولمايدى.
— ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن دە وڭتۇستىكتەن جەل سوعىپ تۇرادى، ءبىراق سەنىڭ ايەلىڭ سەن ءۇشىن ءارقاشاندا جاس كۇيىندە قالا بەرە مە؟
— قالا بەرەدى! قالا بەرەدى! قالا بەرەدى! — دەپ، جۇدىرىعىمەن ۇستەلدى سوققىلاپ جىبەردى وميتو.
كورشى بولمەدەن اسىعا-ۇسىگە دجوگوماييا كىرىپ كەلدى.
— قالا بەرەتىن نە، وميتو؟ — دەپ سۇرادى ول. — مەنىڭ ۇستەلىمنەن ەش نارسە قالماسى انىق!
— ماڭگىلىك نارسەنىڭ ءبارى قالادى، ماڭگى جاس ايەل سيرەك كەزدەسەدى. ال ەگەر قۇدايدىڭ قايىرىمدىلىعىمەن ءجۇز مىڭعا بىرەۋ بولسا دا، ونداي ايەل ءارقاشاندا جاس كۇيىندە قالا بەرەدى.
— مۇمكىن، سەن بىزگە مىسال كەلتىرەرسىڭ؟
— ۋاقىتى جەتسىن — كەلتىرەمىن.
— ءسىرا، ول تەز ارادا بولا قويماس. ولاي — بولسا، ازىرشە تاماق ىشۋگە بارايىق.
سوڭعى كەش
XII
تۇستەن كەيىن وميتو بىلاي دەپ جاريالادى:
— مەن ەرتەڭ قالكۋتتاعا كەتەمىن. مەنىڭ دوستارىم مەن تۋىستارىم، ءسىرا، ءقازىردىڭ وزىندە مەنى ءبىرجولا كحاسيگە اينالدى دەپ شەشكەن شىعار.
— دوستارىڭ مەن تۋىستارىڭ سەنىڭ وسىلايشا وڭاي وزگەرەتىنىندى بىلەتىن بە ەدى؟
— ولار مەن تۋرالى كوپ بىلەدى. ايتپەسە ولار قالايشا تۋىسقان جانە دوس بولماق؟ ءبىراق بۇل مەن وڭاي وزگەرەدى نەمەسە كحاسي بولا الادى دەگەن ءسوز ەمەس. مەندە بولعانى ءتىپتى دە وزگەرىس ەمەس، بۇل داۋىرلەردىڭ اۋىسۋى، بۇرىنعى عاسىردىڭ بىتكەنى. جاراتقان قۇداي مەنى الدەبىر جاڭالىق جاساۋعا يتەرمەلەدى. لابوننو ەكەۋىمىزدىڭ سەيىلدەپ قايتۋىمىزعا رۇقسات ەت. كەتەر الدىندا مەن ەكەۋىمىزدىڭ شيدلونگ تاۋىمەن بىرگە قوشتاسقانىمىزدى قالايمىن.
دجوگوماييا رۇقسات بەردى. ءسويتىپ وميتو لابوننومەن بىر-بىرىنە جاقىن جابىسا قولتىقتاسىپ بارا جاتتى. جان جوق سوقپاقتىڭ شەتىنەن مۇلگىگەن ورمان تومەن قاراي سىرعىپ جاتىر. ورمان ەمرەگەن ءبىر جەردە تاۋ سەڭگىرلەرى اراسىنان اسپان كورىندى. ول باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەلەرى شۇعىلاسىنا بولەگەن الاقانىن ۇسىنىپ تۇرعان سياقتى. ولار سول جەردە توقتاپ، باتىسقا قاراپ تۇردى. وميتو لابوننونى ءوز كەۋدەسىنە تارتىپ، ونىڭ باسىن كوتەردى. لابوننونىڭ جارتىلاي جابىق كوزدەرىنەن جاس سورعالاپ گۇر ەدى. التىن اسپان اياسىنان قىزىل-كۇرەڭ جانە جاسىل ساۋلە سەبەلەپ تۇر. الا بۇلت اراسىنان اشىق كوگىلدىر اسپان سىعالايدى، بەينە ءبىر ول جاقتا، ءجان-تانسىز ەفير دۇنيەسىندە، اسپان اياسىنىڭ بەيمالىم شات-شادىمان اۋەنى سورعالاپ تۇرعانداي. بىرتە-بىرتە ىمىرت ءۇيىرىلىپ، اشىلعان اسپان گۇل سياقتى ءوزىنىڭ الۋان ءتۇستى جاپىراقشالارىن جاۋىپ الدى.
— كەتەيىك، — دەپ سىبىرلادى لابوننو، وميتونىڭ كەۋدەسىنەن باسىن كوتەرمەي. ول قايتار كەز كەلگەنىن سەزىنگەن ەدى. مۇنى وميتو ءتۇسىنىپ، ەشتەڭە ايتپادى. ول لابوننونى قاتتىراق قۇشىپ، ولار اسىقپاي كەرى قايتتى.
— مەن ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەتۋگە ءتيىسپىن، — دەدى وميتو، — كەتكەنگە دەيىن مەن ەندى سەنى كورمەيمىن.
— نەگە؟
— ءبىزدىڭ شيللونگ تاۋىنداعى ءومىرىمىزدىڭ تاراۋى ەڭ لايىقتى ءبىتتى. بۇل ءبىزدىڭ جۇماققا باستايتىن كىرىسپەمىزدىڭ ءبىرىنشى جىرى بولاتىن.
لابوننو ۇندەگەن جوق. ول وميتونىڭ قولىن قىسىپ، كەۋدەسىندەگى قۋانىش كوز جاسىمەن ارالاسىپ كەلە جاتتى. ول قول جەتپەس نارسەنىڭ ەندى ەشقاشاندا وسىنشالىقتى جاقىن وتپەيتىنىن ءبىلدى. قاسيەتتى نۇرلى ءسات ءوتىپ كەتتى، ءبىراق بۇدان كەيىن ول ءۇشىن تۇرمىسقا شىعۋ راقاتى بولمايدى؛ وعان قوشتاسۋ عانا قالادى. لابوننونىڭ وسى كەزدەسۋ ءۇشىن وميتوعا العىس ايتىپ، وعان: "سەن ماعان باقىت بەردىڭ"، — دەگىسى كەلدى. ءبىراق ولاي ەتە المادى.
ولار ۇيگە جاقىنداپ كەلگەندە وميتو:
— بوننە، قوشتاساردا ماعان ءبىر نارسە ايتشى، تەك ەستە ساقتاۋعا وڭاي بولۋى ءۇشىن ولەڭمەن ايت. ويىڭا كەلگەندى ايت، — دەپ سۇرادى.
سول ۇنسىزدىكتەن سوڭ لابوننو بىلاي دەدى:
باقىت سىيلاپ، كوتەرمەدىم ەڭسەڭدى،
ءتۇرىلدى تەك بوستاندىقتىڭ ىرگەسى.
شۇعىلالى قۇرباندىق بوپ ەڭ سوڭعى
جارقىراتتىڭ ايىرىلىسار ءتۇندى وسى.
ەندى باسقا ... ەشتەڭە دە قالمادى،
قايعى مۇڭ دا، ايانىش تا، كەكتەنۋ،
جان اۋرۋى، كوز جاسىنىڭ سالماعى،
نامىس-تاعى، ەڭ ار جاعى — جەك كورۋ.
ەندى ارتىما قارايلامان ءبىل، كۇنىم،
بەردىم ساعان بوستاندىقتى تابىستاپ!
بۇل قىمباتتى ەڭ اقىرعى سىيلىعىم
ساپار شەگىپ كەتەر ءتۇنى الىسقا!
— بوننە، كەرەگى جوق! سەن بۇگىن ماعان مۇلدە باسقا نارسەنى ايتۋعا ءتيىسسىڭ! سەنەن بىردەڭە بايقالادى؟ ءقازىر ءوز ولەڭىڭدى قايتارىپ ال، وتىنەمىن سەنەن!
— سەن نەدەن قورقاسىڭ ميتا؟ وتپەن ارشىلعان ماحاببات باقىتتى قاجەت ەتپەيدى. ول ەركىن، بوستاندىقتى سىيلايدى. ول وزىنەن كەيىن جالىقتىراتىن دا، زەرىكتىرەتىن دە ءىز قالدىرمايدى. بۇدان تاماشا نە بار!
— ءبىراق بۇل ولەڭدى قايدان الدىڭ، بىلگىم كەلىپ ەدى؟
— بۇل — رابيندرانات تاگوردىڭ ولەڭى،
— مەن بۇلاردى ونىڭ كىتاپتارىنىڭ بىردە-بىرىنەن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن.
— ولار ءالى جاريالانباعان.
— سەن ولاردى قايدان الدىڭ؟
— مەن اكەمدى تۋرات تالىمگەر رەتىندە اسا قۇرمەتتەيتىن ءبىر جاس جىگىتتى ءبىلۋشى ەدىم. اكەم ونىڭ وي-ساناسىنا ازىق بەردى، ءبىراق جاس جىگىتتىڭ جۇرەگىن قۇشتارلىق جاۋلاپ العان ەدى. سوندىقتان ول بوس ۋاقىتىندا رابيندرانات تاگوردى وقىپ، ونىڭ قولجازباسىنان پوەزيانىڭ ىزگى نۇرلارىنا بولەنەتىن.
— سەنى دە باستان-اياق سوعان اكەلدى مە؟
— ول سونشالىق وجار ەمەس ەدى. ول ولەڭدەردى مەنىڭ ءوزىم كەزدەيسوق كورەتىندەي ەتىپ، قالاپ بەردى.
— سەن ونى اياعان جوقسىڭ با؟
— ونداي جاعدايدىڭ ءساتى كەلمەدى. ءبىراق مەن وسى جاس جىگىتتى ەسىركەۋىن قۇدايدان سۇراپ، جالبارىنۋمەن بولدىم.
— سەن وقىپ بەرگەن بۇل ولەڭدەردىڭ سول ءبىر باقىتسىز جاننىڭ وي-پىكىرىمەن ۇندەس كەلەتىنىنە مەن سەنىمدىمىن.
— ءيا، ارينە.
— نەلىكتەن سەن مۇنى بۇگىن ەسكە الىپ وتىرسىڭ؟
— قالاي ايتسام ەكەن ... وسى ولەڭدەرمەن بىرگە تاعى دا ءبىر ءۇزىندى بار ەدى. مەن ونى بۇگىن عانا ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرمىن، ال نەلىكتەن ەكەنىن — بىلمەيمىن.
سەنىڭ مۇڭدى جانارلارىڭ — جاس تولى
... جۇرەك وتى سونبەس ءبىراق جاس پەنەن!
اسقاقتايدى ماحابباتتىڭ اسقارى،
مۇڭىڭ كۇل بوپ، اشىلادى باسقا الەم!
ايىرىلىسۋ مۇڭى وسى، ال، ءبىراق،
اقىلىڭدى سەمدىرسە دە، ول قايتا وڭار
— قايعى-مۇڭنىڭ اراسىنان جارقىراپ
عاجايىپ ءبىر لالا گۇل بوپ جايقالار!
وميتو لابوننونىڭ قولىنان ۇستاپ، بىلاي دەپ سۇرادى:
— بوننە، سول ءبىر جاس جىگىتتىڭ بۇگىن ءبىزدىڭ ارامىزعا تۇرۋى نەلىكتەن؟ بۇل قىزعانىش ەمەس، مەن قىزعانىشتى مويىندامايمىن، ءبىراق ءقايسىبىر ۇرەي مەنىڭ جان دۇنيەمە ۇرلانىپ كىرە تۇسۋدە. وسى ولەڭدەردى ناق بۇگىن ەسكە ءتۇسىرۋىڭنىڭ نەلىكتەن ەكەنىن ماعان ايتشى؟
— ول ءبىزدىڭ ۇيدەن ءبىرجولا كەتىپ قالعاندا مەن ونىڭ جازۋ ۇستەلىنەن وسى ەكى ولەڭدى تاۋىپ الدىم. سونىمەن بىرگە، وندا رابيندرانات تاگوردىڭ ءبىر داپتەرگە جۋىق بولاتىن باسقا دا جاريالانباعان ولەڭدەرى بولدى. بۇگىن مەن سەنىمەن قوشتاسامىن، مەنىڭ جادىما وسى ءبىر قوشتاسۋ ولەڭدەرى سوندىقتان تۇسكەن شىعار.
— سول جانە وسى قوشتاسۋ — ءبارى ءبىر ەمەس پە؟
— ساعان نە ايتسام ەكەن؟ جالپى ءبىز نە ءۇشىن داۋلاسىپ جاتىرمىز؟ ماعان بۇل ولەڭدەر جاي عانا ۇنايدى، مىنە مەن سوندىقتان ولاردى ساعان وقىپ بەردىم. مەنىڭشە، بۇدان باسقا سەبەپتەر جوق.
— بوننە، رابيندرانات تاگوردىڭ شىعارمالارى ولاردى ادامدار مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن كەزدە عانا ءوزىنىڭ شىنايى سۇلۋلىعىن اشا تۇسەدى. سوندىقتان مەن ونىڭ ولەڭدەرىن ەشقاشان وقىمايمىن. اتاق-داڭق تۇمان سياقتى، ول دىمقىل قولىمەن الەمنىڭ جارىعىن تۇمشالاي تۇسەدى.
— بىلەسىڭ بە، ميتا، ەگەر ايەلگە بىردەڭە ناعىز قىمبات بولسا، ول ونى اشىقتان-اشىق كورسەتپەستەن، جان دۇنيەسىنىڭ تۇكپىرىندە جاسىرىن ۇستايدى؛ ەندەشە بۇل جەردە اتاق-داڭقتىڭ قاتىسى جوق. بۇل بازار ەمەس قوي! ادامدار زاتتىڭ قۇندىلىعىن وزدەرى انىقتايدى جانە ادەتتە ەشقاشان ساۋداعا سالىپ جاتپايدى.
— مۇنداي جاعدايدا، بوننە، مەنىڭ ءۇمىتىم بار. مەن ءوزىمنىڭ بازارداعى قۇنىمنىڭ جيىركەنىشتى تاڭباسىن الىپ تاستايمىن جانە سەنىڭ باعاڭا ءمور ەتىپ باسۋعا دايىنمىن!
— ءبىز ۇيگە دە جاقىنداپ قالىپپىز، ميتا. ەندى مەن جولىمىزدىڭ سوڭىنا ارنالعان سەنىڭ ولەڭدەرىڭدى ەستىگىم كەلەدى.
— اشۋلانباشى، بوننە، ءبىراق مەن رابيندرانات تاگوردىڭ ولەڭدەرىن وقي المايمىن.
— مەن نەسىنە اشۋلانامىن؟
— مەن ونداي اقىندى تاپتىم، ونىڭ ءستيلى ...
— مەن ول تۋرالى سەنەن ۇنەمى ەسىتىپ كەلەمىن. مەن ونىڭ كىتاپتارىن جىبەرسىن دەپ، كالكۋتتاعا جازىپ تا جىبەرگەنمىن.
— و، سۇمدىق! ونىڭ كىتاپتارى دەيسىڭ! ونىڭ سوڭىندا ءبىراز كەمشىلىكتەر ەرىپ ءجۇر، ءبىراق كىتاپ شىعارۋعا دەيىن — ول ءالى جەتپەي جاتىر! ساعان مەن ارقىلى ونىمەن ازداپ تانىسۋعا تۋرا كەلەدى، ايتپەسە نە...
— قورىقپا، ميتا، مەن دە ونى تۇسىنەمىن جانە ونى سەن سياقتى باعالايمىن دەپ ۇمىتتەنەمىن. مەن بۇدان تەك ۇتىپ شىعامىن.
— قانداي تۇردە؟
— بىلاي، مەنىڭ ءوز تالعامىممەن قابىلداۋىم، — مەنىكى جانە مەنىڭ سەنەن الاتىنىم ول دا مەنىكى بولادى. مەنىڭ قابىلداۋ قابىلەتىم، قۇددى مەندە ەكى جان بار سياقتى قوسارلانا تۇسەدى. سەنىڭ كالكۋتتاداعى كىتاپ شكافىڭدا مەن ەكى اقىننىڭ ولەڭدەرىن ساقتاي الامىن. ال ەندى ماعان ولەڭ وقىپ بەر.
— مۇنداي پايىمداۋلاردان كەيىن مەنىڭ ولەڭ وقىعىم كەلمەيدى.
— نەلىكتەن ولاي دەيسىڭ؟ مەن وتىنەمىن...
— جاقسى.
وميتو شاشىن ماڭدايىنان ءبىر قايىرىپ تاستادى دا تەبىرەنە ءتۇسىپ باستاپ جىبەردى:
و، تاڭشولپان! ءتۇن كەتتى،
كەتسە كەتسىن، سەن ءبىراق
شاش نۇرىڭدى قۇدىرەتتى،
جاتسىن جولىم جارقىراپ!
تۇسىنەسىڭ بە، بوننە، اي ءوزىنىڭ جاپادان جالعىزدىعىن ءبولىسۋدى تاڭ الدىنداعى جۇلدىزدان سۇرايدى. تۇندە ونىڭ ءىشى پىسادى، ونىڭ ءتۇندى جانى جاراتپايدى.
كوكجيەك تە شالقايدى،
ۇيقىلى وياۋ اتىراپ...
مۇڭدى سوناۋ جارتى ايدى
جۇلدىزىما ءوز شاقىرام.
اي جارتىلاي مۇلگىپ تۇر، ونىڭ جارىعى ءالسىز ءارى قاراڭعىلىقتا ارەڭ-ارەڭ سەبەزگىلەيدى، — بۇل ونىڭ مۇڭى بولىپ اقتارىلادى. ول ۇيرەنشىكتى تورعا شىرمالعان جانە ءتۇنى بويى الاس ۇرىپ، وسى شىرماۋدى بۇزىپ-جارۋعا ارەكەتتەنەدى. قانداي يدەيا دەسەڭشى! عالامات!
مەن دە — ۇيقىدا، تەربەيدى
پاتشالىعى قيالدىڭ.
ويانعىم دا كەلمەيدى،
ويانبايتىن شىعارمىن.
ءبىراق وسىنداي ءومىردىڭ اۋىرتپالىعى شىنىندا دا ادام توزگىسىز. كەۋىپ بارا جاتقان وزەننىڭ باياۋ جانە بوساڭ اعىسى قوقىستى عانا جيناۋمەن بولادى. كىم ءالسىز بولسا، سىباعاسىنا كۇيىنۋ قالادى. سوندىقتان اي بىلاي دەيدى:
اششى زاردى اقتاردىم
ەن دالادا ساياق قاپ،
تابالدىرىعىندا اق تاڭنىڭ
ءور جولىمدى اياقتاپ.
ءبىراق وسىلاي شارشاۋ ونىڭ اقىرىن بىلدىرە مە؟ ول ءالى دە ۆينانىڭ باسەڭدەي باستاعان شەكتەرىن تارتا تۇسۋگە ۇمىتتەنەدى، وعان كوكجيەكتەن ءالى دە ءبىر نارسەنىڭ باسقان قادامى ەستىلىپ تۇر.
قۇلاپ ءتۇستىم! جۇلدىزىم،
جەتشى ماعان تەزىرەك!
سول ءانىمدى سىرلى ىزىڭ
جۇرەگىڭنىڭ كوزىرى ەت!
تۇسىمدەگى ۇمىتقان
سول ءانىمدى — شالقار ءۇن
ەسىمە سال، رۋحتان!
— تەزىرەك جەت، شولپانىم!
ول قۇتىلۋعا ۇمىتتەنەدى.
ول ويانىپ كەلە جاتقان الەمنىڭ كومەسكى گۋىلىن ەستيدى جانە ۇلى جولدىڭ حابارشىسى قولىنا شىراعىن ۇستاپ ەندى عانا كورىنەدى.
ءتۇن بىلعاعان ءسانىمدى
قۇتقارا گور، قورقامىن!
ىزدەپ تاۋىپ سول ءۇندى،
سىيلا جارىق، شولپانىم!
سىلكىپ تاستا ۇيقىنى،
توگەيىن ءان مەن داعى!
ول دا شالقىپ ءبىر كۇنى
شىرقار تىرلىك ارمانىن!
بۇل باقىتسىز اي — مەن.
تاڭەرتەڭگىسىن مەن كەتىپ قالامىن.
ءبىراق مەن كەتكەننەن كەيىنگى بوس كەڭىستىكتىڭ تاڭەرتەڭگى تاماشا جۇلدىزدار جارىعىمەن تولتىرىلعانىن قالايمىن. تۇماندى جانە تىرشىلىكتىڭ كومەسكى ۇيقىداعى ءتۇسى بولعاننىڭ ءبارى جاندانا ءتۇسىپ، وسى ءبىر تاڭەرتەڭگى جۇلدىز شۇعىلاسىمەن ونىڭ عاجايىپ ۇيقىدان ويانۋ اۋەنى استىندا جارق-جۇرق ەتەدى. وسى ءبىر ولەڭدەردە ءۇمىت كۇشى، ويانىپ كەلە جاتقان تاڭ سارىسىنە دەگەن سەنىمنىڭ قۋانىشقا تولى ماقتانىشى بار. بۇل سەنىڭ رابيندرانات تاگورىڭنىڭ دارمەنسىز، سارى ۋايىمشىلدىققا تولى ىڭقىل-سىڭقىلى ەمەس!
— ءبىراق سەن نەسىنە اشۋلاناسىڭ، ميتا؟ رابيندرانات تاگور ونى قالاي قابىلداساڭ، سول بولۋى مۇمكىن دەپ نەسىنە تىنىمسىز قايتالاي بەرەسىڭ؟
— بارلىق ادامدار ماداقتاۋعا كەلىسىپ العان ...
— بۇلاي ايتپا، ميتا. مەنىڭ ءوز تالعامىم بار. ول باسقالاردىڭ تالعامىمەن ۇندەس كەلىپ، سەنىڭ تالعامىڭمەن ۇندەس كەلمەسە، مەن كىنالىمىن بە؟ مەن ساتان ۋادەمدى بەرەمىن، ەگەر جەتپىس بەس رۋپييگە جالداپ العان سەنىڭ بولمەڭدە ماعان ورىن تابىلسا، مەن سەنىڭ اقىندارىڭنىڭ ولەندەرىن تىڭدايمىن، ءبىراق ساعان ءوز اقىندارىمدى تاڭبايمىن!
— ال بۇل ادىلەتتىلىك ەمەس! ەرلى-زايىپتىلىق ءوزارا بيلەپ-توستەۋدەن ءوزارا باس تارتۋدى دا بىلدىرەدى.
— سەن ءوز تالعامىڭمەن ەشقاشان جۇرە المايسىڭ. ءوزىڭنىڭ رۋحاني مەرەكەڭە شاقىرىلعانداردان باسقا ەشكىمدى جىبەرمەيسىڭ، ال مەن كەز كەلگەن قوناقتى قابىلداي الامىن.
— مەن بۇل تالاستى بەكەر باستادىم. ول ءبىزدىڭ سوڭعى كەشىمىزدىڭ سۇلۋ ءسانىن بۇزىپ جىبەردى.
— ەشقانداي. ناعىز سۇلۋلىق شىندىقتان قورىقپايدى، ال ءبىزدىڭ قاتىناستارىمىزداعى سۇلۋلىق ناق سونداي: ول كەز كەلگەن سىناققا توتەپ بەرەدى.
— ءبارىبىر ماعان قولايسىز تالعامنان قۇتىلۋ كەرەك. بۇل جەردە بەنگال ولەڭدەرى كومەكتەسپەيدى. اعىلشىن ولەڭدەرى بارىنەن گورى ىزاڭدى سەيىلتەدى. مەن وتانىما ورالعان كەزىمدە شە، ال مەن ءبىراز ۋاقىت ساباق تا بەردىم.
— وي بۇل اشۋ-ىزا عوي! — دەپ كۇلىپ جىبەردى لابوننو. — ول كىم كيىپ جۇرسە دە، ءدحوتيدىڭ جەلبىرەگەن قاتپارلارىن كورە ساپ، ىرىلدايتىن اعىلشىنداردىڭ ۇيىندەگى بۋلدوگ سياقتى. ال ليۆرەيانى كورگەن كەزدە قۇيرىعىن بۇلعاڭداتادى!
— ابدەن دۇرىس! بىردەڭەگە قۇمارلىق جوقتان پايدا بولمايدى جونە تۋا سالا بەرىلمەيدى: ونىڭ كوپ بولىگىن تاپسىرىسپەن جاسايدى. ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزدا اعىلشىن ادەبيەتىنە قۇمارلىقتى تىقپالادى. سوندىقتان بىزدە ونى ماقتاۋعا دا، جامانداۋعا دا باتىلدىق جەتپەيدى. جارايدى، سولاي-اق بولسىن! بۇگىن نيبارون چوكروبورتي بولمايدى، بۇگىن اۋدارماسىز اعىلشىن ولەڭدەرى عانا بولادى!
— جوق، جوق، ميتا، ازىرشە ۇيدە ءوزىڭنىڭ جازۋ ۇستەلىڭە وتىرمايىنشا اعىلشىندى قويا تۇر! ال بۇگىن ءبىزدىڭ كەشكى سوڭعى ولەڭدەرىمىز باسقا ەشكىمگە دە ەمەس، نيبارون چوكروبورتيعا عانا تيەسىلى بولۋعا ءتيىس.
وميتو قۇلپىرىپ كەتتى.
— جاساي بەرسىن نيبارون چوكروبورتي! — دەپ ءۇن قاتتى ول — اقىر اياعىندا ول ماڭگىلىك بولىپ قالدى! بوننە، مەن ونى سەنىڭ ساراي اقىنىڭ جاسايمىن. تەك ول سەنەن جەڭىمپازدىڭ ۆەنوگىن قابىلدار ما ەكەن.
— بۇل ونى قاناعاتتاندىرا ما؟
— ەگەر ول قاناعاتتاندىرماسا، مەن ونى قۇلاعىنان سۇيرەيمىن دە، جولىڭ اناۋ! — دەيمىن.
— جارايدى، جاقسى، بۇل تۋرالى كەيىن سويلەسەمىز. ال ەندى مەن سەنىڭ ولەڭىڭدى ەستىگىم كەلەدى.
وميتو ولەڭ وقىدى:
قيىندىقتىڭ توقپاعىمەن
بىرگە كۇن-تۇن شىدادىڭ.
تاعدىردىڭ سوقپاعىمەن
ەردىڭ بىرگە، شىراعىم...
ءومىر وتىن قاسيەتتى
جاعا المادىم، امال نە؛
كوك ءتۇتىنى جوسىپ ءوتتى
كوككە ءسىڭىپ سامالمەن.
كەيدە ەلەس بوپ ءتۇن قوينىندا
بەينەڭ وت بوپ جاناردى.
ول دا ۇزاماي.. مۇڭدى ايدىندا
تۇڭعيىققا جوعالدى.
قارسى الدىندا ەندى بۇگىن
قاسيەتتى وت لاپىلدار،
مەنىڭ داعى كەلدى كۇنىم
زەڭگىر كوككە جاقىندار.
قوشتاساردا كەل، ەندەشە،
ءبىر ءان ايتىپ بەرەيىن
— ەسكەرتكىش بوپ ولە-ولگەنشە
قالسىن جەڭىس اۋەنى!
سىيلىعىمدى ومىرگە ازىق
قارسى ال وسى، جارات شىن!
— ساۋساقتارىڭ سەنىڭ نازىك
رۋحىمدى وياتسىن!
تاعدىرىما تەلىگەن ەم،
شابىتىم مەن جىگەرگە!
ىڭكارلىگىم سەنىمەنەن
بىرگە بولسىن، جىبەرمە!
ۇرەي
XIII
ەرتەڭگىسىننەن بەرى لابوننو ەشتەڭەمەن اينالىسقان جوق. ول سەرۋەندەۋگە دە شىقپادى. وميتو ونى شيللونگتەن كەتكەنگە دەيىن كورمەيتىنىن ايتتى. وعان بۇل شەشىمدى ورىنداۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ كومەكتەسۋىنە تۋرا كەلەدى جانە ول وتەتىن سوقپاقتا ول كورىنبەۋگە ءتيىس. لابوننونىڭ ونىمەن سول جەردە وتە كەزدەسكىسى كەلگەنمەن، ءبىراق ءوزىنىڭ بۇل تىلەگىن باسىپ تاستاۋعا تۋرا كەلدى.
دجوگوماييا ۇنەمى ەرتە تۇرادى، دارەت الىپ ەرتەڭگىسىنگى سىي جاساۋ ءۇشىن گۇل اكەلۋگە شىعادى. ءبىراق لابوننو بۇگىن وعان بارۋدان بۇرىن ۇيدەن شىعىپ، ەۆكاليپتىڭ استىنا جايعاسىپ وتىردى. ونىڭ قولىندا ەكى كىتاپ بار، ءبىراق ءوز-وزىن جانە ماڭايىنداعىلاردى الدارقاتۋ ءۇشىن ۇستاپ وتىر ەدى. كىتاپتىڭ بەتتەرى اشىلىپ قويىلعان، ۋاقىت ءوتىپ جاتىر، ءبىراق ول ءبىر بەتتى دە اۋدارعان جوق. ىشكى ءبىر داۋىس وعان ءومىردىڭ ۇلى مەرەكەسى كەشە اياقتالعان دەپ تاپتىشتەپ تۇردى. جارىق جانە كولەڭكەمەن استاسقان ەرتەڭگىسىنگى اسپان ۋاقىت وتكەن سايىن تازارىپ، بىرەۋ قۋاتتى قولدارىمەن كوك نۇرىن ارشىپ جاتقان سياقتى. لابوننو وميتونىڭ — ماڭگىلىك قاشقىن ەكەنىنە، ەگەر ول جوعالا قالسا، ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتەتىنىنە سەنىمدى ەدى. وميتو جول بويىمەن ءجۇرىپ كەلەدى جانە ءاربىر كەزدەسۋ ونىڭ ماحاببات ءانىن وياتادى، ءبىراق ءتۇن وتەدى، ءان ءۇزىلىپ قالادى دا، جولاۋشى العا تارتا بەرەدى. سوندىقتان لابوننوعا ونىڭ ءانى ەشقاشان شىرقالىپ بىتپەيتىندەي كورىنەتىن. بۇگىن وسى اياقتالماعان ءاننىڭ ازابى ەرتەڭگىسىنگى جارىقپەن تارالىپ، مەزگىلسىز ايىرىلۋ قايعىسى — ىلعال اۋادا كىلكىپ تۇرعان سياقتى.
ءبىراق كۇتپەگەن جەردەن وميتو ۇيگە ەكپىندەي كىرىپ، دجوگوماييانى شاقىرا باستادى.
دجوگوماييا ەرتەڭگى نامازدى اياقتاپ، قويمادا جۇرگەن بولاتىن. بۇگىن ول دا وز-وزىنە كەلە الماي جۇرگەن. وميتو ونىڭ ءۇيىن جانە سۇيىسپەنشىلىككە تولى جان دۇنيەسىن مىلجىڭىمەن، قاعىلەزدىگىمەن ءارى كۇلكىسىمەن ۇزاق ۋاقىت مولىقتىرىپ كەلىپ ەدى! ونىڭ كەتىپ قالۋى تۋرالى ەڭسەنى باسقان وي ونى ەرتەڭگىسىننەن بەرى — جاڭبىر تامشىلارىنىڭ گۇلدەردى جەرگە جەتكەنشە ءيىپ مايىستىراتىن سالماعى قۇساپ، ابدەن مازاسىن العان. ايىرىلىسۋ قايعىسىنان ول لابوننودان ءوزىن شارۋاشىلىق ىستەرىنە كومەكتەسۋدى سۇراعان جوق. ول لابوننونىڭ جاپادان جالعىز، ادامداردان اۋلاق بولۋى كەرەك ەكەنىن دە ءتۇسىندى.
وميتونىڭ داۋسىن ەسىتىپ، لابوننو اتىپ تۇردى؛ كىتاپ ونىڭ تىزەسىنەن ۇشىپ ءتۇستى، ءبىراق ول مۇنى ءتىپتى بايقاعان جوق. دجوگوماييا قويمادان جۇگىرىپ كەلدى.
— وميتو، نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى ول — جەر سىلكىندى مە؟
— ناق سولاي، جەر سىلكىنۋ! مەن زاتتارىمدى جىبەردىم، ماشينا دايىن تۇردى، حات بار ما ەكەن دەپ پوشتاعا كىرسەم وندا — جەدەلحات جاتىر!
وميتونىڭ تۇرىنە قاراپ، دجوگوماييا مازاسىزدانا سۇرادى:
— مەن جاقسى حابار بولعان شىتار دەپ ۇمىتتەنەمىن؟
لابوننو ۇيگە كىردى. وميتو ەڭسەسى تۇسكەن كۇيدە ءۇن قاتتى:
— بۇگىن كەشكە مەنىڭ قارىنداسىم سيسسي، ءوزىنىڭ دوس قۇربىسى كەتتي ميتتەرمەن جانە ونىڭ اعاسى نورەنمەن كەلەدى.
— نەسىنە سەن كۇيزەلەسىڭ، بالاقاي؟ تاياۋ جەردە بوس ءۇيدىڭ بار ەكەنىن مەن ەستىگەنمىن. ال ەگەر ساعان ولارعا پاتەر تاۋىپ بەرۋدىڭ ءساتى تۇسپەسە، وسى جەردە مەنەن دە ورىن تابىلماي ما؟
— بۇل جونىندە مەن مازاسىزدانىپ تۇرعان جوقپىن. ولاردىڭ ءوزى تەلەگرافپەن وتەلدەگى بولمەگە تاپسىرىس بەرىپتى.
— قالاي بولعاندا دا مەن ولاردىڭ سەنى ءوزىڭنىڭ جۇپىنى لاشىعىڭدا ۇشىراتقانىن قالامايمىن. ولار سەنىڭ اقىلسىزدىعىڭ ءۇشىن جازعىرۋى مۇمكىن.
— ءيا، مەنىڭ جۇماعىم جوعالىپ كەتتى. مەنىڭ جايعاستىرىلماعان كوك اسپانىم قوش بولىپ تۇر! مەنىڭ تۇستەرىم ەندى باسىمداعى جايلى ۇيادان جۇپىنى كەرەۋەتكە كوشەدى. ويتكەنى ماعان دا ودان ارىلىپ، ءسان-سالتاناتتى وتەلدىڭ ەڭ جاقسى نومىرىنە قونىستانۋعا تۋرا كەلەدى!
ونىڭ سوزدەرىندە ەرەكشە ەشتەڭە جوق ەدى، الايدا لابوننو قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. وسى كەزگە دەيىن ونى وميتودان قوعامدا قانشالىق ۇلكەن الشاقتىقتىڭ ءبولىپ تۇرعانى تۋرالى وي قاپەرىنە دە كىرمەگەن بولاتىن. ول مۇنى كەنەتتەن ەندى عانا ءتۇسىندى. وميتونىڭ
كالكۋتتاعا كەتۋگە جينالۋى دا ايىرىلىسۋدىڭ ءالى ءقاۋىپتى بەلگىسى ەمەس ەدى. ءبىراق، ەندى ونىڭ وتەلگە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعانىن بىلگەن سوڭ لابوننو وزدەرىنىڭ ارمان-قيالىندا جاسالعان ءۇيدىڭ تۇيسىنەتىندەي تۇرگە ەشقاشان اينالمايتىنىن سەزىندى.
لابوننوعا ءبىر قاراپ، وميتو دجوگومايياعا:
— مەن وتەلگە بارايىن نەمەسە تىكەلەي توزاققا بارايىن مەنىڭ ناعىز ءۇيىم وسى جەر بولىپ قالادى،— دەدى.
وميتو سيسسي مەن ونىڭ دوستارىنىڭ بەكەر كەلمەگەنىن ءبىلدى. ولاردى وسىندا قالايدا كەلمەيتىندەي ەتۋ ءۇشىن ول باسىن قاتىردى. ءبىراق تاياۋ ۋاقىتتان بەرى وعان ارنالعان حات دجوگوماييانىڭ اتىنا كەلە باستادى. سول كەزدە ول مۇنىڭ ءوزى شيەلەنىسۋگە اپارىپ سوقتىرادى دەپ ويلاماعان ەدى.
وميتو ءوز سەزىمىن جاسىرۋدى بىلمەيتىن — كەرىسىنشە، ول ونى شەكتەن تىس اشىق كورسەتەتىن جانە ءقازىر قارىنداسىنىڭ كەلۋىنە ونىڭ قاتتى الاڭداپ وتىرعانى دجوگوماييانى تاڭعالدىردى. وميتو ءوزىن قارىنداسى مەن قارىنداسىنىڭ دوستارىنا كورسەتۋگە ۇيالادى دەپ دجوگوماييا دا ويلاعان ەدى. مۇنىڭ ءوزى وكىنەرلىكتەي ءارى نامىسقا تيەتىن.
— سەنىڭ ۋاقىتىڭ بار ما؟ — دەپ ءۇن قاتتى وميتو لابوننوعا. — سەنىڭ ءجۇرىپ قايتقىڭ كەلمەي مە؟
— جوق، مەنىڭ ۋاقىتىم جوق، — دەپ قاتقىل جاۋاپ بەردى لابوننو.
— بارا عوي، اينالايىن، ازداپ سەرۋەندەپ كەل، — دەدى دجوگوماييا ۇيالشاقتىقتان قىسىلۋدى سەزىنىپ.
— سوڭعى ۋاقىتتا مەن شۋرومانىڭ ساباعىمەن اينالىسۋدىڭ سونشالىق جىبەرىپ الدىم، — دەپ جاۋاپ بەردى لابوننو. — مەن ءوزىمدى كىنالى سەزىنىپ وتىرمىن جانە كەشە ءوزىمنىڭ ەنجارلىعىمنىڭ ەسەسىن قايتارۋعا ۇيعارعانمىن. — لابوننونىڭ ەرىندەرى قاتتى جىمقىرىلعان، بەت الپەتى مىزعىماس قايسارلىقتى كورسەتىپ ءتۇر. دجوگومايياعا بۇل قىڭىر كورىنىس تانىس بولاتىن، ول تالاپ ەتىپ، وزەۋرەگەن جوق.
— مەنىڭ دە جۇمىستارىم بار ەدى، — دەپ وميتو دا قاتقىل جاۋاپ بەردى. — مەن قوناقتاردىڭ كەلۋ قارساڭىنا ءبارىن ازىرلەپ قويۋعا ءتيىسپىن.
ءبىراق كەتەردەن بۇرىن ول ۆەراندادا كىدىرىپ قالدى.
— بوننە، قاراڭىزشى: اعاشتار اراسىنان مەنىڭ ءۇيىمنىڭ توبەسى ءسال-پال عانا كورىنىپ تۇر. مەن ساتان ءالى ايتقان جوقپىن، — مەن بۇل ءۇيدى ساتىپ الدىم. قوجايىن ايەل تاڭعالىپ قالدى. ول مەنى التىن ساراي تاپتى دەپ ۇيعارعان بولۋى كەرەك، باعانى ءوسىرىپ جىبەردى. ءيا، مەن وسى جەردەن التىن ساراي تاپتىم، ءبىراق ونىڭ قانداي ساراي ەكەنى ماعان عانا ءمالىم. مەنىڭ توزىعى جەتكەن لاشىعىمنىڭ قازىناسى بارىنەن جاسىرىن تۇرادى!
لابوننونىڭ جۇزىنەن ەداۋىر مۇڭ تابى كورىنىپ ءتۇر.
سەن، ادامدار نە ايتار ەكەن دەپ، نەگە سونشالىق مازاسىزداناسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول — مەيلى، ءبارىن بىلە بەرسىن! ەگەر تىكەلەي اشىعىن ايتساق، ەشكىمنىڭ دە عايباتتاۋعا قاقىسى جوق.
بوننە، — وميتو ونىڭ سوزىنە جاۋاپ بەرمەستەن اڭگىمەسىن جالعاستىردى، — مەن تويدان كەيىن ءبىز وسى ۇيدە تۇرامىز دەپ ۇيعارىپ وتىرمىن. مەنىڭ باعىم گانگانىڭ جاعاسىندا، وزەنگە تۇسەر جەردە، وندا بانيان اعاشى — ءبارى قوسىلىپ كەتكەن. ءتىپتى سەن تاپقان "دوستىق" دەگەن تا وعان جاراسىپ تۇر.
— سەن بۇگىن بۇل ۇيدەن كەتىپ قالدىڭ، ميتا. ەگەر قاشان بولسىن، سەن وعان ورالعىڭ كەلسە، سول كەزدە ونىڭ وزىڭە ۇناماعانىن كورەر ەدىڭ. بۇگىنگى كۇننىڭ ءۇيى ەرتەڭگە جارامايدى. سەن ايتىپ ەدىڭ عوي، ومىردەگى ءتۇڭعىش باقحانا — بۇل كەدەيشىلىكپەن سىنالۋ، ال ەكىنشىسى — بايلىقپەن سىنالۋ. ءبىراق سەن ءۇشىنشى سىناق — ايىرىلىسۋ سىناعى تۋرالى ەشتەڭە ايتقان جوقسىڭ.
— تاعى دا سەنىڭ رابيندرانات تاگورىڭنىڭ ءسوزى عوي! ول ءتىپتى جاھان شاح تا ءوزىنىڭ ءتاج ماحالىنان باس تارتقان دەپ جازادى. ءبىزدىڭ جاراتىلعاننان باس تارتۋ ءۇشىن عانا جاراتىلاتىنىمىز سەنىڭ اقىنىڭنىڭ قاپەرىنە دە كىرمەيدى. جاراتىلىس ەۆوليۋسياسى دەگەنىڭىز دە وسى! قانداي ءبىر جىن پەرى ءبىزدى يەكتەپ الادى دا: "جاراتىل!" دەپ ءامىر ەتەدى. ءبىراق وسى جىن پەرى ءبىر كەزدە جاراتىلعان نارسەنى، ءبىزدى تاستاپ كەتەدى، ءسويتىپ جاراتىلعان نارسە كەرەكسىز بولىپ قالادى. الايدا بۇل ول جوعالىپ كەتۋگە ءتيىس دەگەندى مۇلدە دە بىلدىرمەيدى. جاھان شاح پەن مۋمتاز تۋرالى ەستەلىك وشپەيدى. تەك ولار عانا ەمەس! ءتاج ماحالدان ەش ۋاقىتتا ادام ارىلمايتىنى دا وسىدان. نيبارون چوكروبورتي نەكە بولمەسى تۋرالى ولەڭ جازدى. بۇل سەنىڭ اقىنىنىڭ "ءتاج ماحال" جونىندە قىسقاشا، پوشتانىڭ اشىق حاتىندا جازىلعان جاۋاپ:
ءتۇن قاشادى.. .تاسقا اسادى،
تاڭنىڭ قۋىپ عۇمىر-نۇرى.
ال، عاشىقتار قوشتاسادى،
و، اق نەكە شىمىلدىعى!
ماحابباتتىڭ پاك گ ۇلىنىڭ
ورنىن باسار ايىرىلىسۋ!
ءبىراق سەنىڭ شاتتىعىڭنىڭ
عۇمىرى ۇزاق، ماڭگى قۇشۋ!
ىرگەڭ بەرىك، وزار عاجاپ،
شىرقار سەن دەپ عۇمىر جىرى!
ساعان ۋاقىت، اجال دا جات،
و، اق نەكە شىمىلدىعى!
كىم ايتادى عاشىقتارىڭ
سەنەن ماڭگى كەتتى ەكەن دەپ،
ىڭكارلىكتىڭ شاشىپ ءبارىن
جەتتى ەكەن دەپ جات مەكەنگە؟!
جالعان ءبارى! بوساعاندا
شالقىپ تۇر عوي شىراقتارىڭ،
ۇلى ماداق — جاساعانعا؛
ولار ءتىرى، قۋاتتى ءارى!
ولار ءالى ورالادى،
ورىندالار ارماندارى!
سەزىم ماڭگى بولا الادى
— سەنسىڭ ماڭگى — جالعانداعى!
رابيندرانات تاگور، — دەپ جالعاستىردى، — وميتو، — ءوتىپ كەتكەنگە جوقتاۋ ايتادى. ول قالاتىن نارسەنى ماداقتاۋدى دا بىلمەيدى. ءوزىڭ تورەشى بولشى، بوننە، ءبىز ەسىكتى بەكەرگە قاعىپ تۇرمىز، ويتكەنى ول ءبارىبىر اشىلمايدى، — دەپ پايىمداۋعا اقىن لايىق پا!
— جالىنامىن سەنەن، ميتا، بۇگىن سەن پوەزيا ءۇشىن داۋدى سوزبا! العاشقى كۇننەن-اق نيبارون چوكروبورتيدىڭ — سەن ەكەنىڭدى مەن بىلمەدى دەيسىڭ بە؟ وتىنەمىن سەنەن، ءوز ولەڭدەرىڭنەن ءبىزدىڭ ماحابباتىمىزدىڭ مازارىن سوقپا، ەڭ بولماسا، ونىڭ سونگەنىن كۇت!
لابوننو وميتونىڭ ءوزىنىڭ ابىرجۋىن جاسىرۋ ءۇشىن بۇگىن ءار ءتۇرلى مىلجىڭدارعا بارۋىن ءتۇسىندى. ەگەر كەشە پوەزيا تۋرالى داۋ قانداي ءبىر دارەجەدە ورىندى بولسا، ەندى ونىڭ بۇگىن سيىقسىز شىعىپ جاتقانىن ونىڭ ءوزى دە سەزىندى. ءبىراق لابوننونىڭ ونىڭ ىشكى قاتپارىن كورگەنى وعان جاعىمسىز ءتيدى.
— جاقسى، مەن كەتەيىن، — دەدى ول ۇستامدىلىقپەن. — بۇل دۇنيەدە مەنىڭ ۇلەسىم بار: بۇگىن ول وتەلدى قاراۋدان تۇرادى. شاماسى، باقىتسىز نيبارون چوكروبورتي كوڭىلدەنەتىن شىعار.
لابوننو وميتونىڭ قولىنان ۇستادى.
— تىڭداشى، ميتا، — دەدى ول، — ەشقاشان ماعان اشۋلانبا. ەگەر ايىرىلىسار كۇن تۋسا، سەن ءۇشىن جالبارىنامىن، كەشىرىم جاساماي، كەتىپ قالما!
ول كوز جاسىن جاسىرۋ ءۇشىن باسقا بولمەگە اسىعىپ كەتىپ قالدى. وميتو ورنىندا قالشيىپ تۇرىپ قالدى. سودان سوڭ ول ەسسىز تۇردە دەرلىك، ەۆكاليپتكە قاڭعالاقتاپ كەلدى. ونىڭ جانىندا شاعىلعان گرەك جاڭعاقتارى شاشىلىپ جاتىر. ولاردى كورگەندە ونىڭ جۇرەگى قىسىلىپ كەتتى. ءومىر اعىسى شارپىپ وتكەننەن كەيىنگى قالعان ءىز ۇنەمى مۇڭدى، ويتكەنى ەندى ەشتەڭەگە تۇرمايدى. سودان سوڭ ول ۇستىندە جاتقان رابيندرانات تاگوردىڭ "تىرنالار" دەگەن ءنىلبىن كوردى. سوڭعى بەتى سۋلانىپ قالىپتى. الدىمەن ول كىتاپتى ورنىنا قويعىسى كەلدى، ءبىراق ونىڭ ورنىنا قالتاسىنا تىعىپ جىبەردى. ونىڭ وتەلگە بارعىسى كەلگەن، ءبىراق ونىڭ ورنىنا اعاشتىڭ تۇبىنە وتىردى. تۇنگى ىلعال بۇلتتار اسپاندى شايىپ، تازارتىپ جىبەرگەن. شاڭ باسىلعان، اۋا ءموپ-مولدىر جانە ماڭايدىڭ ءبارى ادەتتەن تىس اشىق ءتۇستى. تاۋلار مەن اعاشتاردىڭ سۇلباسى كوگىلدىر اسپان اياسىندا اپ-انىق بولىپ كورىنەدى. تابيعات ادام جانىنا جاقىنداپ كەلگەن سياقتى. ۋاقىتتى دا سەزۋگە بولاتىنداي جانە ودان ادەمىنىڭ مۇڭدى اۋەنى ەستىلەدى.
لابوننو ءوز ىستەرىمەن اينالىسقىسى كەلگەن، ءبىراق ول وميتونىڭ شكاليپت تۇبىندە وتىرعانىن كورگەندە وز-وزىنە نە بولا الماي قالدى: ونىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ قويا بەردى، كوزى جاسقا تولدى. ول جاقىنداپ كەلىپ:
— ميتا، سەن نە تۋرالى ويلاپ وتىرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— مۇلدە دە بۇرىنعى ويلاپ جۇرگەندەرىم تۋرالى ەمەس.
— ساعان، شاماسى، وقتىن-وقتىن وز كوزقاراسىڭدى قاراما-قارسى وزگەرتىپ وتىرۋ قاجەت. ەندى سەن نە ويلاپ وتىرسىڭ؟
— وسى كەزگە دەيىن سەن ءۇشىن بىرەسە گانگانىڭ جاعاسىندا، بىرەسە توبەنىڭ باسىندا ءۇي تۇرعىزىپ كەلىپ ەدىم. ال بۇگىن مەنىڭ وي كوزىمە ءبارى كولەڭكەمەن جانە ەرتەڭگى جارىقپەن تەڭبىلدەنگەن تاۋلاردى بويلاي كوتەرىلگەن جول كەلە قالدى. مەنىڭ قولىمدا تەمىر ۇشى بار ۇزىن تاياق، ارقامدا قايىس بەلبەۋمەن بايلانعان ءتورت بۇرىشتى قورجىن. سەن قاتارىمدا كەلەسىڭ، مەن سەنىڭ اتىڭا، بوننە، مەنى ءتورت قابىرعادان جولعا الىپ شىققانىڭ ءۇشىن باتامدى باعىشتايمىن. ءۇيدىڭ ءىشى ۇنەمى تولعان ادام، ال جولدا تەك ەكەۋىمىز عانامىز.
— دەمەك، دايموند-حاربورداعى ب ا ق جويىلىپ كەتتى جانە باقىتسىز بولمە دە جەتپىس بەس رۋپيي ءۇشىن، سولاي عوي؟ كەلىسەمىن! ءبىراق جول ءبىزدىڭ ارامىزداعى قاشىقتىقتى قالاي ساقتاي الادى؟ تۇندە ءار ءتۇرلى قوناق ۇيدە، سەن بىرەۋىندە، مەن ەكىنشىسىندە توقتايمىز با؟
— بۇل ەندى كەرەك ەمەس، بوننە. جاڭا نارسە جولدا ەش ۋاقىتتا جوعالمايدى. قوزعالىستا بولسا، ەشتەڭە قارتايمايدى. كارىلىك قوزعالىسسىزدىقپەن بىرگە كەلەدى.
— بۇل وي قايدان شىعىپ جاتىر، ميتا؟
— ءقازىر تۇسىندىرەيىن. مەن كۇتپەگەن جەردەن شوبحونلالدان حات الدىم. بالكىم، سەن ونىڭ اتىن ەستىگەن شىعارسىڭ: ول "پرەمچاند رايچاند" ستيپەندياسىن العان، مىنە سولاي، شوبحونلال ءۇندى تاريحىندا ەسكە الىناتىن بارلىق ەجەلگى زامان جولدارىمەن ءجۇرىپ شىعۋدى ويلاعان. ول وتكەن زاماننىڭ جويىلىپ كەتكەن جولدارىن ىزدەگىسى كەلەدى، ال مەن بولاشاققا جول سالعىم كەلەدى.
لابوننونىڭ كەنەتتەن دەمى توقتاپ قالعانداي بولدى.
— مەن شوبحونلالمەن ءبىر جىلدا ماگيستر دارەجەسىنە ەمتيحان تاپسىرعانمىن، — دەدى ول، وميتونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. — ول جونىندە سەن نە بىلەسىڭ؟
— سونىمەن بىرگە ول ەجەلگى اۋعان قالاسى كاپيش ارقىلى وتكەن جولدى ىزدەۋ ويىمەن اۋرە بولىپ ءجۇردى. وسى جولمەن سيۋان سزان ءۇندىستانعا تاۋاپ ەتۋشى رەتىندە، ال ودان كوپ بۇرىن الەكساندار ماكەدونسكيي جاۋلاپ الۋشى رەتىندە كەلگەن. شوبحونلال ءپۇشتۋ ءتىلىن، پاتانداردىڭ زاڭدارى مەن ادەت-عۇرىپتارىن ىجداعاتتىلىقپەن ۇيرەنە باستاعان. راس، ولاردىڭ قولپىلداعان كيىمىمەن ول پاتاننان گورى سۇلۋ پارسىعا ۇقسايتىن، ءبىراق بۇل دەگەنمەن سولاي. ول مەنەن وسى پروبلەمامەن اينالىسىپ جۇرگەن فرانسۋز عالىمىنا ۇسىنىس بىلدىرەتىن حات جازۋدى سۇرادى، — مەن فرانسيادا ولاردان بىردەڭەلەردى بىلگەن ەدىم. مەن حات جازىپ جىبەردىم، ءبىراق ءۇندى ۇكىمەتى وعان شەتەلدىك ءتولقۇجات بەرمەدى. سودان بەرى ول ەجەلگى جولداردى اسۋ بەرمەس گيمالاي ارقىلى: بىردە كاشميردەن، بىردە كۋماوننان ىزدەدى. ءقازىر ول ءۇندىستاننان بۋدديزم ۋاعىزشىلارى جۇرگەن جولدى گيمالايدىڭ شىعىس بولىگىنەن ىزدەگىسى كەلەدى. ونىڭ ساياحاتقا دەگەن قۇمارلىعى مەنى تولعاندىرادى. ءبىز قولجازبالاردان سوزدەردىڭ جۇرەتىن جولدارىن ىزدەپ، كوزىمىزدى شارشاتامىز، ال وسى ءبىر ەسى كەتكەن ادام ادامزات تەگى تاعدىرىنىڭ تاڭباسى قالعان جولداردىڭ قولجازباسىن وقيدى. ءبىراق بىلەسىڭ بە، مەنىڭشە؟
— ايتا بەر!
— بىردە شوبحونلالدى بىلەزىكتەرمەن اسەمدەلگەن نازىك قولداردىڭ سوققىسى زاقىمدادى، مىنە سوندا ول ۇيدەن جولعا جۇگىرىپ شىقتى. مەن ونىڭ بارلىق تاريحىن بىلمەيمىن، ءبىراق بىردە ەكەۋىمىز ءتۇن ورتاسى اۋعانشا دەرلىك مىلجىڭداعانبىز. كەنەتتەن گۇلدەنىپ تۇرعان دجارۋل اعاشى بۇتاقتارىنىڭ ار جاعىنان اي كورىندى، سول كەزدە ول ءبىر قىز تۋرالى ايتقان بولاتىن. ول ونىڭ اتىن اتاعان جوق جانە ءتۇر-تۇسىن سيپاتتاعان جوق، ءبىراق ونىڭ داۋسى تولقىعانىنان دىرىلدەپ كەتتى، ول كەتۋگە اسىقتى. مەن ءبىر كەزدە ونىڭ جانىنىڭ قاتتى جارالانعانىن جانە وسى اۋرۋدى ۇزدىكسىز كەزبەلىكپەن باسۋعا تىرىساتىنىن ءتۇسىندىم.
كەنەتتەن بوتانيكاعا قۇشتارلىق تانىتىپ، لابوننو شوپتەگى ورماننىڭ اق-جاسىل ءتۇستى گۇلىن قاراۋعا ەڭكەيدى. شاماسى، وعان گۇل ساباقتارىن ابدەن ەسەپتەپ شىعۋ قاجەت بولعان-اۋ.
— بىلەسىڭ بە، بوننە، — دەپ تاعى ءتىل قاتتى وميتو، — سەن بۇگىن مەنى جولعا شىعۋعا يتەرمەلەدىڭ.
— قانداي تۇردە؟
— مەن ءۇي سالدىم، ءبىراق بۇگىن ەرتەڭگىلىك سەنىڭ سوزدەرىڭنەن: سول ۇيگە كىرۋگە نەمەسە كىرمەۋگە بەل بايلاماعانىڭدى ءتۇسىندىم. ەكى اي بويى مەن ول ءۇيدى ويشا اسەمدەۋمەن بولدىم. ءبىراق بۇگىن مەن سەنى: "كەل، مەنىڭ ايەلىم!" — دەپ شاقىردىم. ءبىراق سەن نەكە كيىمىڭدى شەشىپ تاستاپ: "جوق، دوسىم، وندا شەكتەن تىس تار بولادى! ءبىزدىڭ سوز بايلاسۋىمىز ەش ۋاقىتتا تويمەن اياقتالمايدى" — دەگەندى ايتتىڭ.
بوتانيكا لابوننونى قىزىقتىرۋىن بىردەن قويدى. ول ءتۇپ-تۇزۋ تۇرىپ، ايانىشتى داۋىسپەن:
— جەتەر، ميتا، كەرەك ەمەس! — دەپ ءۇن قاتتى.
كومەتا
XIV
ەندى عانا وميتو لابوننومەن ءوزىنىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ شيللونگتىڭ بۇكىل بەنگالدىقتارىنا بەلگىلى بولعانىن بايقادى. ادەتتە كلەركتەردىڭ اراسىندا اڭگىمەنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى وزدەرىنىڭ كەڭسەلەرىنىڭ شىراعى تۋرالى بولدى. ءبىراق ولار وز كۇن جۇيەسىندە كەنەتتەن ءبىرىنشى ولشەمدەگى ەكى جارىق جۇلدىزدىڭ پايدا بولعانىن بايقاعان كەزدە، بارلىق جانى ىزگى استرونومدار سياقتى، جاڭا جۇلدىزدار باستى ورىن الاتىن تاڭعاجايىپ كورىنىستىڭ ور ءتۇرلى مۇمكىن بولاتىن نۇسقالارىن تالقىلاي باستادى.
وسى تالقىلاۋلاردىڭ ەڭ ءبىر قىزعان شاعىندا شيللونگتە وسى جەرگە تاۋدىڭ كاۋسار اۋاسىمەن دەمالۋعا كەلگەن ادۆوكات كۋمار مۋكحەردجي پايدا بولدى. بىرەۋلەر ونى قىسقاشا كۋمار مۋكحو، ەكىنشى بىرەۋلەر — Map مۋكحو دەپ اتايتىن. ول ءسيسسيدىڭ دوستارىنىڭ ەڭ جاقىن توبىنا كىرمەيتىن، ءبىراق ونى ول جەردە جاقسى بىلەتىن. وميتو ونى "مۋكحو كومەتا" دەپ اتايتىن، ويتكەنى ول وزگە جەردەن بولسا دا، كومەتا سياقتى ولاردىڭ قوعامىنىڭ وربيتاسىمەن ءتۇيىسىپ قالىپ جۇرەتىن. ونى وزىنە تارتقان جۇلدىزدىڭ اتى ليسسي ەكەنىن ءبارى اڭعارىپ ءجۇردى. بۇل جونىندە ءبارى سايقىمازاق قىلاتىن، ال ليسسي بولسا، قىسىلىپ، اشۋلانىپ تا قالاتىن. ليسسي ۇنەمى كومەتانىڭ قۇيرىعىن تىستەپ العىسى كەلەتىن، ءبىراق، شاماسى، بۇل كومەتانىڭ قۇيرىعىنا دا، باسىنا دا ەشقانداي زيان كەلتىرمەيتىن.
وقتىن-وقتىن وميتو كۋمار مۋكحونى شيللونگتىڭ جولدارىنان الىستان كورىپ ءجۇردى. ونى كورمەي قالۋدىڭ ءوزى قيىن ەدى. ول ەش ۋاقىتتا شەتەلدە بولماسا دا، ونىڭ اعىلشىندىق مانەرى كوزگە تۇسەتىن. ونىڭ اۋزىندا ۇزىن جۋان سيگار ۇنەمى تۇتىندەپ تۇراتىن، مۇنىڭ ءوزى كەيدە ونىڭ "كومەتا" دەگەن لاقابىنا تۇسىنىك بەرەتىن. ونى كورىسىمەن، وميتو "كومەتا" ءوزىن بايقاماي قالار دەگەن ۇمىتپەن جىلىستاپ كەتىپ قالۋعا تىرىسادى. الايدا كورىپ تۇرىپ، كورمەي قالعان پىشىندە بولۋ، — كۇردەلى ءارى نازىك ونەر. ۇرلىق جاساعان سياقتى، ساتتىلىك ساعان قارماققا تۇسكەنگە دەيىن عانا جول اشادى. مۋكحو سياقتى وسىنشالىق ەلەۋلى تۇلعانى بايقاماۋ ءۇشىن وميتونىڭ ونەرى جەتپەي جاتاتىن.
كۋمار مۋكحونىڭ شيللونگتە بىلگەنىن: "وميتو راي قوعامعا قارسىلىق جاساپ ءجۇر" دەگەن تاقىرىپپەن بەرۋگە بولار ەدى. بارىنەن كوبىرەك اشۋلاناتىن ادام جانجالدى دا بارىنەن جاقسى كورەدى. كۋمار وسى جەردە اۋرۋ باۋىرىن ەمدەۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت وتكىزۋدى كوزدەگەن، ءبىراق وسەككە دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك ونى كالكۋتتاعا بەسىنشى كۇنى قايتۋعا ءماجبۇر ەتتى. وسى جەردە سيسسي، ليسسي توبى مەن كومپانياسىندا ول سيگار تۇتىنىمەن ارالاستىرا كەلەمەجبەن جانە اشىقتان-اشىق بالاعاتتاۋمەن سىقپىرتىپ ءجۇرىپ وميتو تۋرالى بارلىق وسەكتى جيناپ الدى.
سۇڭعىلا وقىرمان، سيسسي قۇداي ايەلگە تابىنۋشى جوعارعى ابىزدىڭ كەتتي ميتتەردىڭ اتاسى نورەن ەكەنىن اڭعارعان شىعار. تابىنۋشىلىق جاعدايدان ول كوپ كەشىكپەي كۇيەۋلىك جاعدايعا كوشەتىن شىعار دەگەن سىبىس تارادى. ءسيسسيدىڭ جان دۇنيەسى بۇعان الدەقاشان كەلىسىم بەرگەن، الايدا ءوزىن قۇپيالىق تۇمانىمەن تۇمشالاپ، مۇنى جاسىرىپ ءجۇردى. نورەن وميتونىڭ كومەگىمەن بەيمالىمدىلىك تۇمانىن سەيىلتكىسى كەلەتىن، ءبىراق الدامشى وميتو كالكۋتتاعا دا كەلمەدى جانە حاتقا دا جاۋاپ بەرمەدى. نورەن زىم-زيا جوعالعان وميتونى ءوزى بىلەتىن بارلىق اعىلشىنشا بالاعاتپەن ەستىرتە دە جانە وزىنشە دە سىقپىرتىپ جىبەردى. ول ءتىپتى شيللونگكە مازمۇنى مۇلدە دە ماقتاۋدان ادا بىرنەشە جەدەلحاتتى جونەلتتى، ءبىراق ونىڭ وتتى ءىزى مىزعىمايتىن جۇلدىزعا ۇمتىلعان وجەت زىمىراننىڭ ءىزى سيقتى جوعالىپ كەتتى. اقىر اياتىندا ءبارى ءبىراۋىزدان ەندى ءبىر مينۋتقا دا كىدىرۋگە بولمايدى، ەگەر وميتو باتىپ كەتكەن يىرىمنەن ونىڭ توبەسى كورىنسە، ءتىپتى شاشىنان سۇيرەسە دە، دەرەۋ جاعاعا سۇيرەپ شىعارۋ كەرەك دەپ ۇيعاردى. بۇل تۇرعىدان العاندا ونىڭ تۋعان قارىنداسى سيسسيگە قاراعاندا وعان جات ادام كەتتي ءاناعۇرلىم ۇلكەن ىجداعاتتىلىق كورسەتتى. كەتتي ميتتەر ءۇندىستاننىڭ بايلىعىنىڭ شەتەلگە جىلىستاپ جاتقانىن كورىپ، ءبىزدىڭ ساياساتشىلارىمىز باسىنان كەشىرگەندەي، سونداي ءبىر جاراتپاۋشىلىق كۇيدى باستان كەشىردى.
نورەن ميتتەر ۇزاق ۋاقىت بويى ەۋروپادا تۇردى. زامينداردىڭ ۇلى، ول تابىستارى جونىندە دە، شىعىستارى جونىندە دە باس اۋىرتىپ جاتپادى؛ ال ءوزىنىڭ ءبىلىم الۋى جونىندە ودان دا از ويلاندى. شەتەلدە ول اقشاسىن وڭدى-سولدى شاشىپ، ۋاقىتىن دا ىسىراپ ەتىپ كۇن كەشتى. ەگەر ءوزىن سۋرەتشى رەتىندە كورسەتكىسى كەلسە، سونىمەن بىرگە ەشتەڭەمەن شەكتەۋسىز ەركىندىكتى جانە ەشتەڭەمەن اقتاۋعا بولمايتىن وركوكىرەكتى يەلەنۋگە بولار ەدى. ماسەلەن، ونەردىڭ جەبەۋشى ايەل قۇدايى ساراسۆاتيگە قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، ول
گۋرويانىڭ بارلىق ءىرى قالالارىنىڭ اۋرەشىلىكتەرىمەن تانىستى. بىرنەشە رەت ارەكەتتەنۋدەن كەيىن وعان ءوزىنىڭ شىنايى ىزگى تىلەكشىلەرىنىڭ تاباندى كەڭەسىنە قۇلاق ءتۇرىپ، سۋرەت ونەرىن تاستاۋىنا تۋرا كەلدى. سودان بەرى ول ءوزىن سۋرەت ونەرىنىڭ تەرەڭ بىلگىرى رەتىندە كورسەتىپ، بۇل ورايدا ءوزىنىڭ ونىمەن تولىق اينالىسپايتىنىن بايقاتتى. ەگەر وزىنە بىردەڭە ىستەۋدىڭ ورايى كەلمەسە، ەڭ بولماعاندا باسقالاردى قولداۋعا تۋرا كەلەدى.
نورەن فرانسۋزدىق سانمەن مۇرتىن ىجداعاتتىلىقپەن شيراتىپ، ءوزىنىڭ جالبىر شاشتى باسىنا سونشالىق ىجداعاتتىلىقپەن كوڭىل بولە بەرمەيتىن. ونىڭ ءوزى دە كوپ-كورىكتى بولاتىن، ءبىراق قايتسە دە ودان ءارى سۇلۋ كورىنۋگە تىرىسىپ، ءوزىنىڭ باپتاۋشى بۇيىمدارىن پاريجدىك ءساننىڭ مۇمكىن بولاتىن قۇرالدارىمەن جيناي بەرەتىن. ونىڭ كەرەك-جاراقتارى جۋىنىپ-شايىنۋ ءۇشىن ون جاسار راۆاناعا جەتىپ جاتاتىن. ونىڭ قىمبات گاۆانا سيگارىن ەكى-ۇش رەت سورىپ، قالاي-بولسا سولاي تاستاي سالعانىن، ءوزىنىڭ كويلەك-كونشەكتەرىن اي سايىن پاريجدىك كىر جۋۋ ورىندارىنا پوشتا پوسىلكاسىمەن جىبەرىپ تۇراتىنىن كورگەن كەزدە، ەشكىم دە ونىڭ اقسۇيەك بەكزاتتىعىنا كۇمان كەلتىرمەيتىن. ونىڭ كيىم كيۋ ولشەمدەرى ەۋروپانىڭ ۇزدىك اتەلەلەرىنىڭ كىتاپتارىنا: ءۇندى كنيازدارى پاتيالانىڭ جانە كارپۋرتالانىڭ اتتارىمەن قاتار ەنگىزىلگەن بولاتىن. ول جارگوندىق سوزدەرمەن استارلانعان اعىلشىن تىركەستەرىن بالدەنە سوزاتىن جانە ونىڭ اڭگىمەسى دە سونشالىق ماڭعاز ءارى سىعىرايا اشىلعان ۇيقىلى-وياۋ كوزدەرىنىڭ سولعىن كوزقاراسى سياقتى ايقىن بولا بەرمەيتىن. بىلگىشتەر قانى اسىل كوپتەگەن اعىلشىن اقسۇيەكتەرىنىڭ اۋزىنان وسىنداي بىلجىراعان جانە ۇعىمسىز سوزدەر لەكىلدەپ شىعىپ جاتادى دەپ سەندىرەدى، سونىمەن بىرگە، ءوز توبىنداعى ادامدار ىشىندە ول جوكەيلىك جارگوننىڭ جانە اعىلشىندىق بوقتامپازدىقتىڭ بىلگىرى بولىپ تانىلاتىن.
كەتتي ميتتەردىڭ شىن اتى كەتوكي بولاتىن. اعاسىنان قابىلداپ الۋعا بولاتىننىڭ ءبارىن قابىلداپ العان ول شەتەلدىك اتاۋلىنىڭ جيىنتىعى بولاتىننان وزىندىك ستيل جاساپ العان. ول بەنگال قىزدارىنىڭ كوركى بولاتىن ءوزىنىڭ ۇزىن شاشتارىن قيىپ تاستاعان، شاماسى، ۇزىن بۇرىمنان جۇرداي دۋدار باستىلىققا ەلىكتەۋ ونىڭ دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلگەنىن بىلدىرسە كەرەك. ءوزىنىڭ ءتۇسى تابيعاتىنان سۇلۋ جاراتىلسا دا، ول بەتىن يىسمايمەن الەمىشتەپ تاستايتىن. بالا كەزىندە كەتتيدىڭ قاپ-قارا كوزدەرى مەيرىمدى ءارى جىلىلىققا تولى بولاتىن، ءبىراق ءقازىر ول ءوزىنىڭ ىقىلاسىنا جۇرتتىڭ ءبارى لايىقتى كەلە بەرمەيدى دەپ شەشكەن. ول ەشكىمدى كورمەيتىن سياقتى، ال كورە قالسا، بايقامايتىن، ال ەگەر بايقاي قالسا، ونىڭ كوز جانارىندا جارقىلداعان ۇشقىن پايدا بولاتىن. ونىڭ ءبىر كەزدەگى ناپ-نازىك جانە جۇمساق ەرىندەرى ەندى تىجىرايا جاراتپاۋشىلىقتان قاتىپ قالعان ءارى مايىسىپ يىلگەن انكۋشتى ەسكە تۇسىرەتىن.
مەن ايەلدىڭ ساندىك بۇيىمدارىنىڭ ەگجەي-تەگجەيلى جاقتارىن بىلە بەرمەيمىن جانە ولاردىڭ قالاي اتالاتىنىن دا بىلمەيمىن. ءبىراق ونىڭ كيىم كيىسىندە اراسىنان ۇلبىرەگەن ىشكى كيىمى كورىنىپ تۇراتىن شەكتەن تىس اشىق ءتۇستى جوعارى جاق كيىمى ەرەكشە كوزگە ۇرىپ تۇراتىن. ونىڭ كەۋدەسىنىڭ كوپ بولىگى ءارقاشان جالاڭاشتانىپ تۇراتىن جانە ءوزىنىڭ جالاڭاش قولدارىن بىرەسە ۇستەلگە نەمەسە ورىندىقتىڭ تۇتقاسىنا كوزگە تۇسەتىندەي ەتىپ قوياتىن، بىرەسە ولاردى سالدىر-سالاق كەيىپپەن ايقاستىرىپ جىبەرەتىن. ول الەمىشتەلگەن تىرناقتى ساۋساقتارىنا قىستىرا سيگارەتتى سورعان كەزدە دە ونى شىلىم تارتۋدان گورى قىلىمسۋ ءۇشىن جاسايتىن. ءبىراق ونىڭ بيىك وكشەلى جويداسىز تۋفليلەرى بارىنەن سيىقسىز كورىنەتىن! جاراتۋشى ادامعا ەشكىنىڭ تۇياقتارىن سالۋدى بىلمەي قالعان نەمەسە سالىپ ۇلگەرمەگەن، ەندى ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز وسى اياقتاردى ازاپقا ءتۇسىرىپ، قۇبىجىق يكەمدەلگىشتەرمەن جەردى باسىپ ءجۇرۋىمىز ءۇشىن ەتىكشىلەر وسى قاتەلىكتى تۇزەتۋگە ءتيىس دەپ ويلاۋعا بولار ەدى.
سيسسي ازىرشە ارالىق جاعداي يەلەنىپ ءجۇردى: ول ۇلكەن تابىستارعا جەتتى، ءبىراق تولىق ەۋروپالانۋى تۋرالى ديپلومدى الماعان بولاتىن. سىڭعىرلاعان كۇلكىسى، توقتاۋسىز كوڭىلدىلىگى، ەركەلىككە تولى مىلجىڭى مەن شەكتەۋسىز ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى وعان تابىنۋشىلاردى ءۇيىرىپ الاتىن. ول، رادحا سياقتى، بىردە ايەلگە تون سابىرلى بولسا، كەيدە ەركە شالدۋار بولاتىن. ونىڭ بيىك وكشەلى تۋفليلارى جاڭا ءداۋىردىڭ سالتاناتىن اڭعارتسا، ءبىراق تۇيىندەلگەن ۇزىن شاشتارى ەسكىنىڭ ءالى دە ءوتىپ بولماعانىنا ايعاق بولار ەدى. ونىڭ ءساريىنىڭ تومەنگى ەتەگى ادەتتەگى قالىپتان ەكى-ۇش ديۋيم قىسقا بولعانىمەن ونىڭ ەسەسىنە جوعارى شەتى يىقتارىن بايىپتىلىقپەن جاۋىپ تۇراتىن. ول ەشبىر قاجەتتىلىكسىز بيالاي كيىپ الاتىن، بىلەزىكتەرى ونىڭ ەكى قولىندا دا بار ەدى. سيگارەت ونىڭ ءالى باسىن اينالدىرماعان بولاتىن، ءبىراق ساعىزدى بۇرىنعىسىنشا ريزالىقپەن شايناپ جۇرەتىن. ول وزىنە ماريناد جانە كونسەرۆلەنگەن مانگو شىرىنىن جىبەرسە، قارسى بولمايتىن، ءبىراق روجدەستۆولىق پلام-پۋدينگكە قاراعاندا، ناۋشايىنداعى مەرەكەلىك پيتحەنى اناعۇرلىم جاقسى كورەتىن. ول ەۋروپالىق بي مۇعالىمىنەن بي بيلەۋدى ۇيرەندى، ءبىراق بي زالىندا بىرەۋ-مىرەۋمەن جۇپ بولىپ ءۇيىرىلۋدى وزىنە ۇيرەتە الماي-اق قويدى.
ولارعا وميتو تۋرالى حابار جەتكەن كەزدە، ۇشەۋى بىردەي — سيسسي، كەتتي جانە نورەن — مازاسىزدانا وتىرىپ، جولعا شىقتى. ولاردىڭ ابىرجۋى ونىڭ ۇستىنە تۇسىنىكتى بولاتىن، ولار لابوننونى گۋۆەرنانتكا، ياعني وزدەرىنىڭ توبىنداعى ادامداردى قۇرتۋ ءۇشىن جارالعانداردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيتىن. شاماسى ونى وميتونىڭ وميلەي مەن جاعدايى قىزىقتىرعان بولۋى كەرەك! ونى بوساتىپ الۋ ۇنىندە ايەلگە ءتان بارلىق جاڭاشىلدىقتى قولدانۋعا تۋرا كەلەدى. ءتورت باستى براحمانىڭ ءتورت جۇپ كوزى ايەلدەرگە اۋەسقويلىقپەن جومو ەسىركەي سۇعىن قاداپ تۇر، سوندىقتان براحما ءىس ايەلدەرگە قاتىستى بولعاندا ەركەكتەردى كىلەڭ اقىماقتارعا اينالدىرىپ جىبەرەدى. دەمەك، ەگەر ەركەككە قارىنداسى كومەكتەسپەسە، ونىڭ ءوزى ازعىرۋشىلاردىڭ وسەك-اياڭىنا تولى ماحاببات ماشاقاتىنان بوسانا المايدى.
ەكى قۇربى دەرەۋ وميتونى قۇتقارۋدىڭ جوسپارىن جاسادى. البەتتە، ول بۇلار جاۋدىڭ كۇشىن بارلاپ، بولاشاق مايدان الاڭىن تەكسەرىپ شىققانشا، ەشتەڭە بىلمەۋگە ءتيىس. سوندا باسىن اينالدىرۋشىنى قالاي جەڭىپ شىعۋدىڭ رەتى بەلگىلى بولادى!
ولار جۇزدەسكەن كەزدە وميتونىڭ ابدەن كۇنگە كۇيىپ توتىققان ءجۇزى تاڭعالدىردى. ول بۇرىندا دا ءوز توبىنداعى ادامدارعا ۇقسامايتىن، الايدا ءارقاشان ءۇستى-باسىندا قىلاۋ جوق، مۇنتازداي ناعىز قالالىق كۇيىندە كورىنەتىن. ءقازىر ونىڭ تازا اۋادا تەرىسى قاتقىلدانىپ قانا قويماي، ورمانداعى ءومىر بارلىق تۇرپاتىنا ءوز تاڭباسىن قالدىرعان سياقتى. ول جاسارا تۇسكەن، ولاردىڭ پىكىرىنشە ءسال-پال توپاستانعان. ول ءوزىن وتە قاراپايىم ادامدار سياقتى ۇستادى. ول بۇرىن ءومىر قيىنشىلىقتارىنا كۇلە ءجۇرىپ جاۋاپ بەرەتىن، ال ءقازىر بۇعان بۇرىنعى ىنتىزارلىعى جوعالعان. ولارعا بۇل كەرى كەتۋدىڭ بەلگىسى قۇساپ كورىندى.
سيسسي وعان تىكەلەي بىلاي دەدى:
— ءبىز سەنەن الىستا جۇرگەندە وسىنداعى تاۋلىقتاردىڭ — كحاستاردىڭ دەڭگەيىنە دەيىن جەتكەن شىعار دەپ ويلاپ ەدىك، ال ەندى وسى جەردە وسەتىن قاراعايداي جاي عانا قاتقىلدانا تۇسكەنىڭدى كورىپ تۇرمىز. مۇمكىن، سەنىڭ ساۋلىعىڭ بۇرىنعىعا قاراعاندا كۇشەيە تۇسكەن شىعار، ءبىراق سەن بۇرىنعىداي ونشا تارتپايسىڭ.
وميتو وعان جاۋابىندا ادامعا تابيعاتپەن ەتەنە ارالاسقان كەزدە "مىلقاۋ، جانسىز زاتتار" ەسەر ەتەدى دەگەن ۆوردسۆورتتىڭ سوزدەرىنەن ءۇزىندى كەلتىردى، سيسسي وزىنشە، مىلقاۋ، جانسىز زاتتاردىڭ بۇل جەردە قاتىسى جوق: جاندى ءارى ونىڭ ۇستىنە ءدىلمارلىق قابىلەتى بار تىرشىلىك الدەقايدا قورقىنىشتى عوي دەپ ويلادى.
ولار وميتونىڭ ءوزى لابوننو تۋرالى ايتىپ بەرەدى دەپ ۇمىتتەندى. ءبىراق ءبىر كۇن، كەلەسى كۇن، ءۇشىنشى كۇن ءوتتى، ول ءۇنسىز. الايدا ونىڭ ماحاببات قايىعىنىڭ ەداۋىر الىسقا، ءتىپتى تۋ الىسقا ءجۇزىپ كەتكەنىن اڭعارۋعا بولاتىن ەدى. ەرتەڭگىسىن ولار توسەكتە اۋناقشىپ جاتقاندا وميتو ءبىر جاققا كەتىپ قالاتىن، ال قايتىپ كەلگەن كەزىندە ونىڭ جۇزىنەن ەڭ ءبىر بۋىرقانعان سەزىمدەرى بايقالىپ تۇراتىن، وعان قاراعان ساتتە داۋىل ۇيپالاقتاپ تاستاعان پالما جاپىراقتارى ەرىكسىز ەسكە تۇسەتىن. ونىڭ توسەگىندە رابيدرانات تاگوردىڭ كىتابى جاتقانى ودان ءارى مازالايتىن ەدى. تيتۋلدىق پاراقتا لابوننونىڭ اتى جازىلعان ءارى العاشقى ەكى ءارىپ قىزىل سيامەن جيەكتەلگەن. شاماسى، وسى قولتاڭبا قۇنى قانشالىقتى تۇرسا دا، ءبارىن التىنعا اينالدىراتىن سيقىرلى قاسيەتى بار سياقتى.
وميتو ءجيى-جيى زىم-زيا جوعالىپ ءجۇردى. ول تابەتىمدى اشۋ ءۇشىن سەرۋەندەپ كەلەمىن دەپ ايتاتىن. ونىڭ تابەتى شىندىعىندا دا كۇشەيە ءتۇستى، ءبىراق شىندىعىندا ونى نە قاناعاتتاندىراتىنىن ءبارى جورامالدايتىن. سيسسي ىشىنەن كۇلىپ قويادى. كەتتيدىڭ اشىقتان-اشىق زىعىردانى قاينايدى. وميتونىڭ ءوز ىستەرىنە بەرىلگەنى سونداي، ماڭايىنداعىلاردىڭ مازاسىزدانۋىن دا بايقامادى. ول ەكى قۇربىسىنا سارقىراما ىزدەۋگە شىعاتىنىن جاي عانا ايتا سالدى جانە بۇل سارقىراما قانداي ەكەنىنە جانە ونىڭ سۋىنىڭ قايدا بارىپ قۇياتىنىنا باسقالار قىزىعۋشىلىق تانىتۋى مۇمكىن عوي دەگەن وي ونىڭ قاپەرىنە دە كەلگەن جوق. بۇگىن ول اپەلسين بالىن ىزدەۋگە شىعاتىنىن ايتتى. ەكى قىز كىناسىز پىشىنمەن بۇل ادەتتەن تىس بال توقتامسىز اۋەسقويلىق تۋعىزاتىنىن جانە وزدەرىنىڭ دە بارعىسى كەلەتىنىن جايباراقات مالىمدەدى. جولدىڭ قيىن جانە ءقاۋىپتى ەكەنىن ايتىپ، وميتو ەڭ باسىنان داۋدى تىيىپ تاستاپ، اسىعىپ كەتىپ قالدى. بۇل بالدىڭ ابىگەرى قۇربىلاردى اقىر اياعىندا ۋاقىت جوعالتپاستان شەشىم قابىلداۋعا جانە قۇپيا اپەلسين توعايىنا ونىڭ ارتىنان ىزدەپ شىعۋعا ءماجبۇر ەتتى. نورەن، راسىندا، اسىعىپ-ۇسىگىپ جينالىپ، وزىمەن بىرگە ءسيسسيدىڭ دە ءجۇرۋىن قالادى، ءبىراق سيسسي باس تارتتى. وسى باس تارتۋدىڭ وعان قانشالىقتى كۇشكە تۇسكەنىن وسى جاعداي باسىنا تۇسكەن ادام عانا بىلەر ەدى.
كەدەرگى
XV
قۇربىلار دجوگوماييا باگىنىڭ قاقپاسىنا شىعىپ، قىزمەتشىلەردى كەزدەستىرمەستەن ۇيگە جاقىنداي ءتۇستى. وسى جەردە ۆەراندادا ولار كىشكەنتاي ۇستەلدىڭ باسىندا وتىرىپ، وقۋمەن شۇعىلدانىپ جاتقان ءمۇعالىم مەن شاكىرتتى كوردى. ولاردىڭ ۇلكەنىنىڭ لابوننو ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس ەدى.
وكشەلەرىن تىقىلداتىپ، كەتتي ۆەرەنداعا كوتەرىلىپ، اعىلشىنشالاپ:
— كەشىرىڭىزدەر، ماعان بولا ما ...، — دەدى.
— ءسىز نە قالايسىز؟ — دەپ سۇرادى لابوننو ورنىنان تۇرىپ جاتىپ.
كەتتي ونى ءزارلى كوزىمەن باسىنان اياعىنا دەيىن تىنتە قاراپ:
— ءبىز ميستەر ەميترويدى، وسىندا ما دەپ بىلۋگە كەلىپ ەدىك، — دەپ حابارلادى.
ەميترويدىڭ كىم ەكەنىن لابوننو اۋەلگىدە تۇسىنبەي قالدى جانە:
— مەن ونداي ادامدى بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى.
قۇربىلار قاس قاعىم ءسات بىر-بىرىنە قارادى، ولاردىڭ ەرىندەرىندە ءاجۋا ءۇيرىلدى.
— ونىڭ ەسەسىنە وسى ۇيگە ونىڭ اناعۇرلىم ءجيى كەلەتىنىن ءبىز بىلەمىز! — دەپ كەتتي باسىن اشۋلانا كەكجەڭ ەتكىزىپ، ىسىلداي سويلەدى.
لابوننو سەلك ەتە قالدى. ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن جانە ءوزىنىڭ قانداي قاتەلىك جىبەرگەنىن ول ەندى عانا ءتۇسىندى.
— مەن قوجايىن ايەلدى شاقىرايىن، — دەدى ول ساسقالاقتاپ، — وزدەرىڭىزگە كەرەك نارسەنى سىزدەر سودان بىلەسىزدەر.
لابوننا كەتكەن بويدا كەتتي شۋروماعا:
— سەنىڭ ءمۇعالىمىڭ بە؟ — دەدى.
— ءيا.
— اتى، لابوننو ما ەدى؟
— ءيا.
— سىرىڭكە بار ما؟ — دەدى ول اعىلشىنشالاپ.
سىرىڭكە تۋرالى كۇتپەگەن وتىنىشتەن جاڭىلىسىپ قالعان شۋروما سۇراقتى تۇسىنبەي قالدى. ول كەتتيگە باقىرايا قاراپ، تۇرا بەردى.
كەتتي:
— سىرىڭكە! — دەپ بەنگالشا قايتالادى.
شۋروما ءبىر قوراپ سىرىڭكە اكەلدى، كەتتي سيگارەتىن تۇتاتىپ، ءبىر سورىپ الدى دا، سودان سوڭ شۋرومادان:
— اعىلشىنشا وقىپ ءجۇرسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
شۋروما باسىن يزەدى دە، ۇيگە قاراي جۇگىرىپ كەتتى.
— ەگەر ول ءوزىنىڭ ۇستازىنان بىردەڭە ۇيرەنسە، جاقسى قىلىققا ۇيرەنبەگەن، — دەدى كەتتي كەكەتە.
قۇربىلار العان اسەرلەرىن ءبولىستى:
— مىنە ول، ايگىلى لابوننو! شىنىندا دا سۇلۋ ەمەس پە؟ شيللونگ تاۋىندا جانارتاۋدى ۇيقىدان وياتىپ، وميتونىڭ تاس جۇرەگىن جىبىتكەن سول عوي! تۇك تۇسىنبەيمىن. بۇل ەركەكتەرىڭ — اقىماق!
سيسسي قاتتى كۇلىپ جىبەردى. بۇل شىنايى، كوڭىلدى كۇلكى ەدى، ويتكەنى ەركەكتەردىڭ اقىماقتىعىنىڭ وعان قاتىسى جوق ەدى. لابوننونىڭ ءوزى تاس جۇرەكتى سوققىعا الىپ، تالقانداپ تاستادى. ءبىراق تاڭعالارلىق! كەتتي سياقتى قىز بولسا — باسقا ماسەلە، ال ولپى-سولپى كيىنگەن مىناۋ گۋۆەرنانتكا — مۇلدە باسقا ماسەلە! قانداي سالقىن جان! ونىڭ اۋزىنا ماي سالساڭ دا، ەرىمەيتىن شىعار! ال ءوزى شە — سۋ-سۋ بولعان ءىش كيىمنىڭ تۇيىنشەگى سياقتى. ونىڭ قاسىنا وتىرىپ كورشى — جاۋىندى كۇنگى بيسكۆيت سياقتى بىردەن مالشىنىپ شىعا كەلەسىڭ. مىناۋ ەميت ونىڭ جانىندا ءبىر مينۋتتىڭ وزىنە قالاي شىدار ەكەن!
— سيسسي، سەنىڭ اعاڭنىڭ ميى باياعىدا-اق ابدەن اۋىسىپ كەتكەن. تالعامى بۇرمالانعان ادامعا عانا مىناۋ قىز كەنەتتەن پەرىشتە سياقتى قۇساپ كورىنۋى مۇمكىن.
وسىنى ايتىپ، كەتتي سيگارەتىن الگەبرا وقۋلىعىنا لاقتىرىپ جىبەردى دە، كۇمىس باۋى بار سومكەسىن اشىپ، وپالانىپ الىپ، قارىنداشتى قاسىن بوياۋعا اپاردى.
سيسسي ءوزىنىڭ اعاسىنىڭ سالاۋاتتى ويدان جۇرداي بولعانىنا كۇيىنە قويعان جوق، ول ءتىپتى جان تۇكپىرىندە ەسىركەۋشىلىك ءبىلدىردى. ونىڭ بۇكىل اشۋ-ىزاسى اتاسىنىڭ باسىن اينالدىرىپ، سيقىرلاپ العان جالعان پەرىشتەگە باعىتتالعان ەدى. ال كەتتي ءسيسسيدىڭ تاڭعالارلىقتاي نەمقۇرايدى ءپىشىنىن كورىپ، وز-وزىنە كەلە المادى! ول اعاسىنا ەنجار قاراعان قارىنداسىن جاقسىلاپ سىلكىپ الۋدان ارەڭ دەپ تەجەلىپ قالدى.
وسى مينۋتتا ولارعا اق جىبەك ءساريى بار دجوگوماييا كەلدى. لابوننو ۇيدە قالىپتى.
كەتتي وزىمەن بىرگە كوزدەرى جالبىراعان ءجۇنىنىڭ استىنان كورىنەر-كورىنبەس بولىپ تۇرعان توبي دەپ اتالاتىن كىشكەنتاي سابالاق ءيتتى ەرتە كەلگەن ەدى.
لابوننو جانە شۋرومامەن تانىسقاندا توبي ولاردى يىسكەۋمەن عانا شەكتەلگەن. ءبىراق ونى دجوگوماييانىڭ ءپىشىنى ماساتتاندىرىپ جىبەردى. توبي دجوگومايياعا تاپ بەرىپ، اپپاق قارداي ساريدا لاس تاباندارىنىڭ ءىزىن قالدىرىپ، وعان دەگەن ءوزىنىڭ ىستىق سۇيىسپەنشىلىگىن ايعاقتادى. سيتتي توبەتتى قارعىباۋىنان كەتتيگە قاراي تارتتى، ول ونىڭ مۇرنىنان شەرتىپ قالىپ:
— مازالاما، مازالاما، تەنتەك! — دەدى اعىلشىنشالاپ.
كەتتي ۇستەلدەن تۇرۋدى ويىنا دا العان جوق. سيگارەتىن سورا ءتۇسىپ، ول باسىمەن بۇرىلىپ قانا دجوگومايياعا اشىقتان-اشىق جاراتپاۋشىلىقپەن قادالا قارادى. ول وعان لابوننودان دا گورى دە ايقىن وشپەندىلىكتە بولدى. كەتتي لابوننونىڭ باسىندا بۇرىنعى كەزدە قانداي دا ءبىر جايسىزدىق بولعان جانە ەندى دجوگوماييا قايىرىمدى تاتەي كەيپىندە بولىپ ونى وميتونىڭ قولىنا تۇسىرگىسى كەلىپ ءجۇر دەپ ۇيعاردى. ەركەكتى الداۋ ءۇشىن كوپ ايلا قاجەت ەمەس، ويتكەنى ەركەكتەر تابيعاتىنان كوزسىز عوي.
سيسسي دجوگومايياعا جاقىنداي ءتۇسىپ، ءداستۇرلى يىلۋگە ۇقساعان بىردەڭە جاساپ:
— مەن ءسيسسيمىن، وميتونىڭ قارىنداسىمىن، — دەپ ءوزىن تانىستىردى.
دجوگوماييا جىميىپ كۇلدى.
— ومي مەنى تاتەي دەپ اتايدى، دەمەك، مەن ساعان دا تاتەي بولامىن.
كەتتيگە كوز قيىعىن سالىپ، دجوگوماييا وعان نازار اۋدارماۋعا بەكىدى.
— ۇيگە كىرىڭىز، قىمباتتىم، — دەپ ول سيسسيگە قارادى.
— ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى سيسسي. — ءبىز مۇندا تەك ءوميدىڭ بار-جوعىن ءبىلۋ ءۇشىن عانا باس سۇقتىق.
— ول ءالى كەلگەن جوق، — دەدى دجوگوماييا.
— ءسىز ونىڭ قاشان كەلەتىنىن بىلەسىز بە؟
— ءسال كۇتە تۇرىڭىز، مەن كىرىپ، ءبىلىپ شىعايىن.
كەتتي ورنىنان قوزعالماستان، بۇرقىلداي سويلەدى:
— انا وقىتۋشى، جاڭاعى وتىرعاندى ايتام، ەميتتىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىن دەدى.
دجوگوماييا قاباعىن شىتىندى. ول كەتتيدىڭ جەككورەتىنىن سەزدى جانە ونىڭ قۇرمەتىنە بولەنۋدىڭ وڭايعا سوقپايتىنىن ءبىلدى. ءسويتتى دە تەز رەسمي سىڭايعا كوشىپ، دجوگوماييا بىلاي دەدى:
— مەن بىلسەم، وميتو اجەي سىزبەن ءبىر قوناق ۇيگە ورنالاستى-اۋ دەيمىن. ونىڭ قايدا بولاتىنىن ءسىزدىڭ ءوزىڭىز ءبىلۋىڭىز كەرەك قوي.
كەتتي ونىڭ جۇزىنە: "جاسىرا بەرىڭىز، ءبارىبىر ءسىز ءبىزدى الداي المايسىز!" دەگەندەي كەلەكەلەي كوز جۇگىرتتى.
ونىڭ ءمانىسى مىنادا، لابوننونىڭ تۇرىنە قاراي، اسىرەسە ونىڭ وميتونى بىلمەيمىن دەگەن سوزىنەن كەيىن كەتتيدىڭ كەۋدەسى ىزاعا تولىپ كەتتى. سيسسي، ءوزىن تۇيرەپ وتكەنىن سەزسە دە، ءبارىبىر تۇك اشۋ بىلدىرگەن جوق. دجوگوماييانىڭ سۇلۋ، بايسالدى ءجۇزى جاقسى، قۇرمەتكە لايىق اسەر قالدىردى، سوندىقتان كەتتيدىڭ دورەكى قىلىعى، ونىڭ ءتىپتى ورنىنان دا قوزعالماعانى ءسيسسيدىڭ جىنىن كەلتىردى. ءبىراق ونىڭ قارسىلىق بىلدىرۋگە باتىلى جەتپەدى، ويتكەنى مۇنداي قارسىلىققا كەتتي مۇلدەم شىدامسىز بولاتىن. ول كەز كەلگەن قارسىلىقتى تەز باسىپ تاستايتىن جانە سول ءۇشىن قانداي شارا قولدانۋدان بولسىن ءجۇزى ءمىز باقپايتىن. ادامدار ادەتتە ساسقالاقتاپ، مۇنداي قايسارلىقتان تايساقتاي بەرەدى. ال كەتتي بولسا ءوزىنىڭ شالت مىنەزىن ماقتان تۇتاتىن جانە، ءوزى ايتقانداي، ولاردىڭ ءقايسىبىرىنىڭ "كۇيرەۋىك سەزىمگە" بەرىلگەنىن بايقادى-اق، دوستارىن دا ەشقاشان اياعان ەمەس. ءوزىنىڭ دورەكىلىگىن ول تۋراشىلدىققا بالايتىن دا، ەگەر كىمدە-كىم وسى تاعىلىقتان سەسكەنەتىن بولسا كەتتيدىڭ وزدەرىن تەك مازالاماسى ءۇشىن عانا ودان ءويتىپ-بۇيتىپ اۋلاق جۇرۋگە تىرىساتىن. سيسسي بولسا سوندايلاردىڭ قاتارىندا ەدى. كەتتيدەن قورىققان سايىن ول ءوزىنىڭ السىزدىگىن بايقاتقىسى كەلمەي، وعان ۇقساۋعا بارىنشا تىرىساتىن. ءبىراق ول بارلىق ۋاقىتتا بىردەي قولىنان كەلە بەرمەيتىن.
ءوزىنىڭ قىلىعى ءۇشىن ءسيسسيدىڭ كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە ءبىر جايسىزدىقتىڭ جاتقانىن كەتتي سەزدى. مۇنداي ادەپسىزدىك مىندەتتى تۇردە جانە دجوگوماييانىڭ قاتىسۋىمەن، جازالانۋى ءتيىس! ول ورنىنان كوتەرىلدى، سيسسيگە جاقىندادى، ونىڭ ەرنىنە سيگارىن تىققىشتاپ جانە وكتەمدىگىن بايقاتىپ جۇزىنە ءزارلى ءۇڭىلدى. قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتسە دە، قارسىلىق جاساۋعا ءسيسسيدىڭ ءالى جەتپەدى. ول باتىسقا ءتان مانەرگە كەلىسپەۋشىلىگىن ىممەن بولسا دا بايقاتقىسى كەلگەننىڭ قاي-قايسىسىنا بولسىن تويتارىس بەرۋگە دايىن ەكەنىن بىلدىرەتىن سىڭاي بايقاتۋعا ءوزىن كۇشتەپ باقتى.
ءۇي الدىنان وميتو كورىندى. قىزدار تاڭ-تاماشا بولدى. ول قوناق ۇيدەن باسىندا شەتەن قالپاعى، ۇستىندە اعىلشىن كوستيۋمىمەن كەتىپ ەدى، ال ءقازىر دحوتا مەن ءشالى جامىلىپ الىپتى. ول كيىمىن ءوز ۇيىندە اۋىستىردى. ونىڭ سورە تولى كىتاپتارى، ءىش كيىمدەرى مەن دجوگوماييا بەرگەن ورىنداعى بولدى. ول قوناق ۇيدەگى تاڭعى استان كەيىن دەمالۋ ءۇشىن وندا ءجيى باراتىن. لابوننو وعان ءوزى شۋرومومەن دايىندىق جۇرگىزۋ كەزىندە قانداي دا بولسىن ءتان سامالىن نەمەسە جان راقاتىن ىزدەۋشىلەردىڭ كىرۋىنە تىيىم سالدى، دەمەك، وميتو دوماگاييادا شاي بەرىلگەن كەزدە، تورت جارىمعا دەيىن وميتو ءتان سۋسىنىن دا، رۋحاني سۋسىنىن دا قاندىرا المادى. وسىعان دەيىنگى ۋاقىتتى ءۇيتىپ-بۇيتىپ وتكىزىپ، قايتادان كيىندى دە بەلگىلەنگەن ءدال ساعاتىندا كەلدى.
قوناق ۇيدەن كەتەر الدىندا ول اقىرى كالكۋتتادا تاپسىرىس بەرگەن جۇزىگىن الدى-اۋ. ونى لابوننونىڭ ساۋساعىنا قالاي كيگىزەتىنىن كەز الدىنا اكەلدى. بۇگىنگى كۇن بۇعان ابدەن لايىقتى كۇن ەدى! مۇنداي كۇننىڭ ەكىنشى قايتارا كەزدەسۋى نەعايبىل ول تۋرا لابوننو دايىندالىپ جاتقان جەرگە كەلىپ، وعان بىلاي دەگىسى كەلدى:
"بىردە ءقايسىبىر پاتشايىم پىلگە ءمىنىپ ءجۇرىپتى. ول وتۋگە ءتيىس قاقپا الاسا ەكەن، ونىڭ باسىن ءيىپ كىرۋگە ىقىلاسى بولماپتى، ءسويتىپ ءوزىنىڭ جاڭا سارايىنا سوقپاستان كەرى قايتىپ كەتىپتى. ءبىز ءۇشىن بۇگىنگى كۇن ەرەكشە كۇن، ءبىراق سەن ءوزىڭنىڭ سەرۋەندەيتىن ۋاقىتىڭا قاقپانى وتە تومەن ەتىپ جاساتتىڭ. پاتشا سەنىڭ الەمىڭە باسىن يمەستەن كىرە الۋى ءۇشىن سەن ولاردى قيرات!".
سونداي-اق وميتونىڭ ادامدار ءدال ۋاقىتىندا كەلگەندەردى دالدىكتى سۇيەتىندەر دەپ اتايدى، ءبىراق ساعاتپەن ەسەپتەلەتىن ۋاقىت اقيقات ۋاقىت ەمەس: ساعاتتىڭ ءتىلى تەك ۋاقىتتى كورسەتەدى، ال ونىڭ قۇندىلىعىن بىلە مە ەكەن دەگىسى كەلدى.
وميتو بايقاماپتى. اسپاندى بۇلت تورلاپ الىپتى، شاماسى ساعات بەس-التىعا تاياپ قالعان بولۋى كەرەك. ول ساعاتىنا قارامادى، ونىڭ تىق-تىق سوعاتىن ءتىلى كوڭىل سامعاۋىمەن كەلىسپەۋى مۇمكىن عوي. تاپ ءبىر، كۇيىپ-جانىپ ۇزاق كۇندەر اۋىرعان بالاسىنىڭ ماڭدايىنان ىستىق قايتقانداي كورىنىپ، تەرمومەترگە قاراۋعا باتىلى بارمايتىن انا تارىزدەس. شىن مانىندە وميتو ۋاقىتىنان الدەقايدا ەرتە كەلدى، ءبىراق تاعاتسىزدىعى شەگىنەن شىعىپ بارادى.
اۋىز ءۇيدىڭ لابوننو ءوزىنىڭ مۇعالىمىمەن دايىندالعان بولىگىنەن جولداعىلار كورىنىپ تۇرادى. ءقازىر وندا ەشكىم كوزگە تۇسپەيدى، جانە قۋانىشتان وميتونىڭ جۇرەگى اۋناقشىپ كەتتى. ەندى ول ساعاتىنا قارادى. تورتتەن جيىرما مينۋت قانا كەتىپتى. بىردە ونىڭ لابوننوعا ەگەر ادامدار زاڭ الدىندا كىنالى بولسا، وندا قۇدايلار زاڭداردى مويىندامايدى. جەر بەتىندە-اق ءبىز قيالداعى زاڭسىزدىقتان ءلاززات الۋ ۇمىتىمەن زاڭعا ءتاۋ ەتەمىز. ءبىراق كەيدە سول قيالدىڭ ءوزى سالقىن تارتىپ، جەرگە قونادى، وندايدا ادامداردىڭ ەڭ بيىك بورىشى زاڭدى بۇزۋ. ونىڭ ەندى عانا ءۇمىتى وياندى، مۇمكىن، لابوننو قالىپتاسىپ قالعان ءتارتىپتى اندا ساندا بۇزۋ دا قاجەتتىگىن تۇسىنگەن شىعار، جانە ول بۇگىنگى كۇننىڭ ەرەكشەلىگىن سەزىنىپ، ادەتتەگى شەكتەلۋشىلىكتەردەن باس تارتقان بولار.
وميتو جاقىنداپ كەلدى جانە دجوگوماييانىڭ ءۇيدىڭ تابالدىرىعىندا قالشيىپ، ال ءسيسسيدىڭ كەتتيدىڭ سيگارەتىن تارتىپ تۇرعانىن كوردى. ول مۇنىڭ ادەيى كوز قىرى ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندى. دوستىق سەزىمىن كورسەتۋىنىڭ بۇلايشا كىلت كەسىلۋىنەن ءۇرپى-تۇرپىسى شىققان توبي كەتتيدىڭ اياعىنىڭ استىندا بۇكشەڭدەدى دە قالدى، الايدا وميتونى كوردى دە قايتادان تولقىپ كەتتى جانە ونى قولپاشتاي جونەلدى. سيسسي دوستىق سەزىمىن ءبىلدىرۋدىڭ مۇنداي ءتاسىلى، جۇقالاپ ايتقاندا ورىنسىز ەكەنىن تاعى دا سەزدىردى.
وميتو قۇربىسىنا ءتىپتى كوز سالعان دا جوق. ونىڭ ۇستىنە "تاتە" دەپ الىستان ايقايلادى — ال قاسىنا جاقىنداعاندا ءيىلىپ، تىزەسىن بۇگە ءتاجىم ەتتى. ادەتتە ول ەشقاشان ناق وسىلاي سالەم ەتپەيتىن.
— لابوننو قايدا؟ — دەپ سۇرادى ول.
— بىلمەيمىن، سۇيىكتىم، شاماسى ءوزىنىڭ بولمەسىندە شىعار.
— ءقازىر ونىڭ ءالى دايىندالاتىن كەزى ەمەس پە!
— ول كەتىپ قالدى-اۋ دەيمىن، كەلگەن كەزدە، م-م-م، انە ولار.
— بارايىق، ولار نە ىستەپ جاتقانىن كورەيىك.
جانە وميتو دجوگوماييامەن بىرگە، قۇربىلارىنىڭ ەكەۋىن دە كوزگە ىلمەگەندەي، ۇيىنە كەتتى.
— قورلىق قوي مىناۋ! — دەپ شىر ەتە قالدى سيسسي كەتەيىك موننان.
كەتتي ودان كوپ بولماسا، از اشۋلانعان جوق، ءبىراق ءبارىن دە اياعىنا دەيىن انىقتاعانشا بۇل ارادان كەتكىسى كەلمەدى.
— ءبىزدىڭ قولىمىزدان ەشتەڭە كەلمەيدى،— دەدى سيسسي.
— جوق، كورسەتەمىز! — دەپ جاۋاپ بەردى كەتتي كوزىنەن ۇشقىن شاشىراپ.
ولار ءسال كىدىردى، ءبىر كەزدە سيسسي قايتا اشۋلانا باستادى:
— كەتەيىكشى مۇننان! مەن ەندى بۇدان ارتىق قالا المايمىن!
ءبىراق كەتتي ورنىنان تىرپ ەتكەن جوق.
اقىرى قاسىندا لابوننو بار، وميتو شىقتى. ەشتەڭە بولماعانداي ءجۇزى نۇرلى: ول اشۋ-ىزانىڭ دا، جەككورۋشىلىكتىڭ دە، تاكاپپارلىقتىڭ دا نىشانىن بايقاتپادى. دجوگاماييا ۇيدە قالىپتى. شىعۋعا ونىڭ تۇك ىقىلاسى بولعان جوق، الايدا وميتو بارىپ، ونى ەرتىپ اكەلدى. لابوننونىڭ ساۋساعىنداعى ساقيناعا كەتتيدىڭ بىردەن كوزى ءتۇستى. ونىڭ باسىنا قان شاۋىپ، كوزى قىزارىپ كەتتى، ول اشۋىن لاق ەتكىزىپ، الدىنداعىسىن استان-كەستەن ەتۋگە ءازىر ەدى.
— تاتە،— دەدى وميتو،— بۇل مەن اپام شوميتا. شاماسى اكەم ءبىزدىڭ اتتارىمىز ۇندەسىپ تۇرسىن دەپ ويلاعان شىعار، ءبىراق ونداي ۇيلەسىم بولمادى. ال مىناۋ كەتتي، مەنىڭ اپامنىڭ قۇربىسى.
سول ارادا ءبىر تۇسىنىسپەستىك بولدى. ۇيدەن شۋرومانىڭ سۇيىكتى مىسىعى شىقتى. توبيگە بۇل جايسىزدىق ۇرىس اشۋعا تولىق نەگىز سياقتى كورىندى. اۋەلى ول ايبات شەگە مىسىققا ۇمتىلدى، ءبىراق سول بويدا جاۋىنىڭ تۇكسيگەن سوياۋداي-سوياۋداي تىرناقتارىن كوردى دە، ۇرىس سالۋدىڭ جەڭىسپەن اياقتالۋىنان كۇدىكتەنىپ ۇرەيلەنە كەرى شەگىندى. كادىمگىدەي قاشىقتىقتا شارق ۇرعان كۇشىك ءقاۋىپ توندىرۋمەن تۇك قاتىسى جوق ەرلىك كورسەتۋگە ابدەن بەكىنگەندەي تىنىشسىز شاۋىلدەدى. الايدا مىسىق وعان ءتىپتى دە نازار اۋدارمادى، ول تەك ارقاسىن كۇجىرەيتىپ، بەس كورسەتە بۇرىلىپ كەتتى.
بۇل ەندى كەتتي ءۇشىن بارىپ تۇرعان جونسىزدىك ەدى! شىدامنىڭ دا شەگى بار، ءوزىنىڭ كوڭىل كۇيىنىڭ كۇل-تالقانى شىققانىنا ناق توبي كىنالى بولعانداي، ول ءتوبيدىڭ قۇلاعىنا وشتىكپەن باس سالعىسى كەپ كەتتى. كۇشىك مۇنداي وشتىككە ءوزىنىڭ قارسىلىعىن بىلدىرە ورشەلەنە ءۇردى. تاعدىر كەتتيدىڭ جاعىنا بۇرىلماي-اق قويدى.
شۋ باسىلعاننان كەيىن وميتو سيسسيگە بۇرىلدى:
— سيسسي، بۇل لابوننو. مەن ساعان ونىڭ ەسىمىن ءالى ايتقانىم جوق، ءبىراق ونى سەن باسقالاردان ەستىگەن شىعار دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ تويىمىز وگروحايون ايىندا كالىسۋتتادا بولادى.
سول بويدا كەتتي كۇلىمسىرەگەندەي راي بايقاتتى.
— و، قۇتتىقتايمىن،— دەدى ول — اپەلسين شىرىنىن تاتۋ، ونشا قيىن بولماعانى-اۋ شاماسى. ءتىپتى الىسقا بارۋدىڭ دا قاجەتى جوق، جانە شىرىننىڭ اۋزىڭا ءوزى-اق تۇسكىسى كەپ تۇرادى.
ادەتتەگىدەي، سيسسي ءوزىن ۇستاي المادى، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. لابوننو وسىناۋ سوزدەردىڭ استارىندا ءقايسىبىر ۋ جاتقانىن سەزدى، ءبىراق ەمەۋرىندى تۇسىنە المادى. وميتو ءتۇسىندىردى:
— بۇگىن، مەن كەتىپ بارا جاتقاندا، ولار مەنەن قايدا باراسىڭ دەپ سۇرادى. مەن دالادان بال جيناپ قايتامىن دەدىم. ولاردىڭ كۇلىپ تۇرعانى سول مەنىڭ قاشان ازىلدەپ، قاشان ازىلدەمەيتىنىمدى ادامدار تۇسىنبەيدى، ول — مەنىڭ سورىم.
— ەندى سەن ءوزىڭنىڭ اپەلسين شىرىنىن قاشان ۇتىپ الدىڭ، — دەپ كەتتي قىلىمسىعان ۇستامدىلىقپەن سۇرادى،— مەنىڭ دە ۇتىلىپ قالماۋىما كومەكتەس.
— ول ءۇشىن مەنىڭ نە ىستەۋىم كەرەك؟
— مەن نورەنمەن باستەستىم. ول ناعىز سىلقىم جىگىتتەر بولاتىن جەرگە سەنى سۇيرەپ اپارا المايسىڭ، قالاي ۇگىتتەسەڭ دە ول بايگەگە بارمايدى دەپ كەسىپ ايتتى. مەن سەنى بايگەگە الىپ كەلەمىن دەپ ءوزىمنىڭ گاۋھار جۇزىگىمدى تىگىپ باستەستىم. ءبىز اينالاداعى بۇكىل سارقىرامالار مەن بەلگى سوعىلعان جەرلەردىڭ ءبارىن كەزىپ ءجۇرىپ، ايتەۋىر اقىرىندا سەنى وسىننان تاپتىق. راس قوي، سيسسي، بىزگە قيالداعى قۇسىمىزدى نەمەسە اعىلشىندار ايتاتىنداي، دالا قىزىن تابۋ ءۇشىن تالاي جەردى كەزۋگە تۋرا كەلدى!
جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا سيسسي مىرس ەتىپ كۇلىپ قويدى.
— ەميت، مەنىڭ ەسىمە سەنەن ەستىگەن ءبىر اڭگىمە ءتۇسىپ وتىر، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى كەتتي. — پارسىلىق ءبىر فيلوسوف ءوزىنىڭ سالدەسىن ۇرلاعان ۇرىنى ۇستاي الماپتى. سودان ول مولاعا كەلىپتى دە، ۇرى وسىندا ءتۇبى ءبىر كەلمەي قويماس دەپ ويلاپ سول جەردە وتىرىپتى. لابوننو حانىم سەنى بىلمەيتىنى تۋرالى ايتقاندا، مەن وعان كۇدىكتەنە قارادىم، الايدا جۇرەگىمنىڭ تۇبىندەگى ءبىر ءۇن قايتكەنمەن دە سەنىڭ ءوز مولاڭدى اتتاپ كەتە المايتىنىڭدى ايتتى.
سيسسي قاتتى قارقىلداي كۇلدى.
كەتتي لابونناعا بۇرىلىپ:
— ەميت ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى ەشقاشان اۋزىنا العان ەمەس. ول ءسىزدى استارلى سوزبەن — "اپەلسين شىرىنى" دەپ اتادى. ەرەكشە سويلەۋگە كەلگەندە ءسىز اقىلعا كەندە ەمەسسىز جانە ەميت ماعان تانىس ەمەس دەپ ءسىز تۋراسىن ايتتىڭىز. ءدىني مەكتەپتەردە جاڭساق ايتقاندار جازالانباي قالمايدى دەيدى، ءبىراق تا ءسىزدى دە، ەميتتى دە ەشكىم توبەدەن كەلىپ توپەلەگەن ەمەس. ءبىرىڭىز بەيتانىس اپەلسين شىرىنىن قىلق ەتكىزىپ جۇتا سالدىڭىز، ال ەكىنشىڭىز بەيتانىستى ءبىر كورگەنمەن تاني كەتتىڭىز. ۇتىلعان مەن تانا. بۇل ادىلەتسىزدىك قوي، سولاي ەمەس پە سيسسي!
سيسسي قايتادان كۇلكىگە كومىلىپ قالدى. توبي دە وسى شات-شادىمان ورتاعا قوسىلۋدى ويلادى، ونى ءۇشىنشى قايتارا ساباسىنا تۇسىرۋگە تۋرا كەلدى.
— ەميت، سەن بىلەسىڭ بە، ەگەر مەن گاۋھار جۇزىگىمنەن ايىرىلاتىن بولسام، مەندە تىنىشتىق بولمايدى! — كەتتي قايتادان سويلەي جونەلدى. — ونى سەنىڭ ءوزىڭ سىيلاعان بولاتىنسىڭ. مەن ونى قولىمنان ەشقاشان شەشكەنىم جوق، ول مەنىڭ ءتانىمنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالىپ كەتكەن سياقتى. تۇككە تۇرمايتىن داۋعا بولا وسىندا، شيللونگتە ماعان ودان ايىرىلۋعا تۋرا كەلەدى؟
— قىمباتتىم، سەن نەگە ونى بايگەگە تىكتىڭ؟ — دەپ سۇرادى سيسسي.
— مەن وزىمە شەكسىز سەندىم جانە ەركەكتەرگە دە سەنىمىم وتە جوعارى بولدى. قايتەمىز، بارىنەن دە كەرەگى ابىروي عوي. مەن ءوزىمدى جوعارى قويدىم دا ۇتىلدىم. ەميت ەندى مەن ءۇشىن ساۋساعىن دا قىبىرلاتپايتىن سياقتى. و، سەن قانداي قاتىگەزسىڭ! وسى جۇزىكتى سەن ماعان نەگە سىيلادىڭ، نەگە سونشالىقتى نازىك بولدىڭ — بۇگىن كەلىپ مەنى مازاق ەتۋ ءۇشىن بە؟ وسى سىيلىق ساعان ءقايسىبىر مىندەت جۇكتەمەي مە؟ ويا سەنىڭ مەنى ەشقاشان تاستاپ كەتپەيتىنىڭدى بىلدىرمەيتىن بە ەدى؟
كەتتيدىڭ ءۇنى ءۇزىلىپ كەتتى، الايدا ول كوز جاسىن تەجەپ قالدى.
وسىنىڭ ءبارى وسىدان جەتى جىل بۇرىن، كەتتي بار بولعانى ون سەگىزگە تولعاندا بولعان ەدى. بىردە وميتو جۇزىكتى ساۋساعىنان شىعارىپ، ونى كەتتيدىڭ ساۋساعىنا كيگىزدى. ول كەزدە ولار انگليادا ەدى. ءبىر پەندجابتىق، وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى كەتتيگە شەكسىز عاشىق بولدى. ناق سول كۇنى وميتو جانە پەندجابتىقپەن ەسكەك سايىسىنا ءتۇستى. وميتو جەڭىسكە جەتتى. ايدىڭ توگىلگەن ساۋلەسى ماۋسىم اسپانىنىڭ ءوزىن نۇرلاندىرىپ جىبەردى جانە گۇل كومكەرگەن كوك شالعىننىڭ جۇپار ءيىسى جۇمىر جەردى ەسىنەن ايىرعانداي. سونداي ساتتە وميتو كەتتيدىڭ ساۋساعىنا جۇزىگىن كيگىزىپ ەدى. شاتتىقتا شەك جوق، ءبىراق ەشقانداي تەرەڭ، قۇپيا ءمان بەرىلگەن جوق. سول كەزدەردە كەتتيدىڭ كۇلكىسى جارقىن شىعاتىن، جۇزىندە ەش سىزات جوق، ول قىسىلاتىنداي ەشتەڭە بولمايتىن. جۇزىكتى كيگىزىپ تۇرىپ وميتو:
ءتۇن تولىپ ءبىر راقاتقا
اي سۇلۋدىڭ ديدارىندا التىن ساۋلە وينايدى،-
دەپ سىبىرلادى.
ول كەزدە كەتتي كوپ سويلەمەيتىن. تەرەڭ دەم تارتىپ، وز-وزىنە كۇبىرلەگەندەي: "دوسىم مەنىڭ" دەدى.
ەندى، مىنە، وميتو نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي وتىر. اۋزىنا لايىقتى ءسوز تۇسەر ەمەس. ال كەتتي ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىردى:
— ەگەر مەن داۋدا ۇتىلار بولسام، وسى جۇزىك ودان دا مەنىڭ جەڭىلىسىمنىڭ بەلگىسىندەي بولىپ سەندە قالسىن. جالعاندىقتى مەن ساۋساعىما كيىپ جۇرە المايمىن!
كەتتي جۇزىكتى شەشتى، ونى ۇستەلدىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ تاستادى دا، جۇگىرىپ ۆەراندادان شىعىپ كەتتى. ونىڭ قۋداي جۇزىنەن جاس جورعالاپ بارادى.
ارىلۋ
XVI
لابوننو شوبحونلالادان قىسقا جازىلعان حات الدى: "شيللونگكە مەن كەشە كەلدىم. ەگەر ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز مەن سىزگە كىرىپ شىعايىن ەگەر رۇقسات ەتپەسەڭىز مەن ەرتەڭ كەتەمىن. ءسىز مەن الدادىڭىز، ءبىراق قاشان، نەگە كىنالى بولعانىما وسى كەزگە دەيىن تۇسىنە المايمىن. مەن وسىنى بىلۋگە كەلدىم، ايتپەسە تىنشۋ تابا الار ەمەسپىن. قورىقپاي-اق قويىڭىز! بۇدان باسقا ەشتەڭە دە سۇرامايمىن".
لابوننونىڭ كوزى جاسقا تولىپ كەتتى. ول ونى ءسۇرتتى دە وتكەن كۇندەردى كوز الدىنا اكەلىپ، ۇزاق ءۇنسىز وتىردى. ول نازىك ماحاببات سەزىمىنىڭ وت الۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي، باسىپ تاستاي بەرەتىن جاستىق جاسقانشاقتىق تۋرالى ويلادى. ەگەر ول سول سەزىمدى قورعاي العاندا عوي ول ءبۇر شاشىپ، ءقازىر گۇل اشار ەدى-اۋ، ونىڭ جەمىسىن دە جەپ وتىرمايتىن با ەدى. الايدا ول ءوزىنىڭ ءبىلىمىن كوزسىز ماقتان تۇتىپ، بۇكىل جان دۇنيەسىمەن سوعان بەرىلىپ كەتتى جانە وزىمشىلدىگىن بارىنەن دە جوعارى قويدى. اكەسىنىڭ شەمەندى تاربيەسى ونى ماحابباتقا ءالجۋاز، سال وكپە سەزىمدەي قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى. ءبىراق ماحاببات ەندى ودان ءوشىن الدى، ونىڭ وركوكىرەكتىگى بۋ سياقتى كوككە ۇشتى. كۇلكى مەن ەركىن دەم الۋ سياقتى كادىمگى قاراپايىم دا تابيعي تىرشىلىكتىڭ ءوزى كۇردەلى، قيىن قارىم-قاتىناسقا اينالىپ كەتتى. ەندى ول وتكەن ومىرىندەگى جاقىندارىمەن بۇرىنعىداي جانى جادىراپ، ەمەنە جارقىن ارالاسا المايدى، ءبىراق ونى كوكىرەگىنەن كەرى يتەرۋ ناعىز قاتىگەزدىك بولار ەدى. لابوننو شوبحونلالانىڭ قۋعىندالعان ءبىرىنشى كۇنىندەگى باقىتسىز، ەڭسەسى تۇسكەن ءجۇزىن ەسىنە الدى. بۇل وتە ەرتەدە بولدى! ءقايسىبىر ءشاربات توستاعانىندا ءجاسوسپىرىمنىڭ كەرى سەرپىلگەن ماحابباتى وسىنشاما ۋاقىت سونبەستەن ماڭگى ساقتالعانى ما؟ وسىنداي ءشاربات ونىڭ جان دۇنيەسىن تەك شۋاققا بولەيدى.
لابوننو جاۋاپ جازدى:
"ءسىز — دوستارىمنىڭ ىشىندەگى ەڭ قيماسىسىز. ءسىزدىڭ دوستىعىڭىزدىڭ قارىمى رەتىندە ۇسىنۋعا تەڭ كەلەتىندەي عاجايىپ بايلىق مەندە جوق. ءسىز ەشقاشان ەشقانداي قايىرىم سۇراعان ەمەسسىز، ءتىپتى بويىڭىزداعى بارىڭىزدى بەرۋ ءۇشىن، بۇگىن دە ەشتەڭە تالاپ ەتپەستەن كەلمەي قالدىڭىز. ءسىزدىڭ سىيلىعىڭىزدان باس تارتۋعا جانە سىزدەن كەتۋدى وتىنۋگە كۇشىم دە، وركوكىرەكتىگىم دە جەتەتىن ەمەس".
وميتو كىرگەن كەزدە، ول حاتىن ەندى عانا جونەلتىپ ۇلگەرگەن ەدى.
— بوننە، — دەدى ول،— ءجۇرىڭىز؛،. قىدىرايىق.
ونىڭ داۋسى ءالسىز شىقتى، ويتكەنى لابوننو كەلىسپەيدى دەپ سەسكەندى.
ءبىراق ول ەركىن:
— كەتتىك،— دەپ جاۋاپ بەردى.
ولار شىقتى. وميتو لابوننونىڭ قولىنان باتىلسىزداۋ ۇستادى. ول قارسىلىق كورسەتكەن جوق. وميتو ونىڭ بىلەگىن قاتتىراق قىستى. ول ءوزىنىڭ ىشكى سەزىمىن وسىلاي عانا ءبىلدىردى. اۋزىنا ءسوز تۇسپەي قويدى.
ولار وزدەرى بۇرىن كەزدەسەتىن جەرگە، ورمان كەنەت قاق ايىرىلىپ جول اشاتىن ورماندى الاڭقايعا دەيىن جەتتى. سوڭعى جالىنىن جالاڭ شوشايعان تاۋ شىڭىندا قالدىرىپ كۇن ۇياسىنا قوندى. عاجايىپ قويىنداسا قۇيىلعان كوك ءتۇس بىرتە-بىرتە نازىك جاسىل تۇسكە اينالىپ بارادى. لابوننو مەن وميتو باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قاراپ تۇرىپ قالدى.
— ەگەر بۇرىن جۇزىكتى باسقانىڭ ساۋساعىنا تاققان بولساڭ سەن نەگە مەنى وسى جۇزىكتى قابىلداۋعا قىستادىڭ؟ — دەپ سۇراق قويدى لابوننو باسەڭ ۇنمەن.
— ساعان وسىنىڭ ءبارىن قالاي تۇسىندىرسەم ەكەن، بوننە؟ — كۇيزەلە جاۋاپ بەردى وميتو. — ءيا، شىنىندا مەن جۇزىكتى باسقانىڭ ساۋساعىنا كيگىزدىم. ءبىراق، ول بۇگىن شەشىلگەن جۇزىك پە، تاپ سونىڭ ءوزى مە؟
— ونىڭ ءبىرى ىستىق جۇرەك ماحابباتىمەن قۇيىلعان، ەكىنشىسى سەنىڭ سالقىن سەزىمىڭنىڭ تۋىندىسى.
— ءدال سولاي ەمەس، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى وميتو. — كەتتيدىڭ ناق قازىرگىدەي جانعا اينالۋىنا تەك مەن عانا كىنالى ەمەسپىن.
— ءبىر كەزدەرى ول ساعان تولىق سەنىپ ەدى عوي، ميتا. سەن ونى نەگە ساقتامادىڭ؟ الدىمەن ونى سەن قولىڭنان شىعارىپ الدىڭ، — سەبەبىن سۇراماي-اق قويايىن، — ال كەيىن ونداعان ادام ونى قازىرگى كۇيىنە تۇسكەنگە دەيىن وعان ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. ەسىنەن اۋىسقان ول باسقالاردىڭ جەتەگىنە ەرە باستادى. ەندى، مىنە، شەتەلدىڭ قۋىرشاعىنا ۇقسايدى. ەگەر ونىڭ جۇرەگىنە جارىقشاق تۇسپەسە بۇلاي بولماعان بولار ەدى. ءبىراق مۇنى قويا تۇرايىق. مەنىڭ ساعان ايتار ءبىر ءوتىنىشىم بار، سەن ماعان قارسى بولمايتىن شىعارسىڭ.
— ايت، ءبارىن دە ىستەيمىن.
— ءوزىڭنىڭ جولداستارىڭمەن چەرراپۋندجيگە ءبىر اپتاعا بار. ءتىپتى سەن كەتتيدى باقىتتى ەتە الماعاننىڭ وزىندە، وعان جاقسى ەسەر قالدىرار ەدىڭ.
ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن وميتو:
— جاقسى، — دەدى.
لابوننو ونىڭ كەۋدەسىنە باسىن قويدى.
— ميتا، مەن ساعان ءبىر نارسە ايتايىن، مەن ونى ەشقاشان قايتالامايمىن. ءبىزدى ىشتەي جاقىنداستىراتىن قۇپيا كۇش سەنىڭ جولىڭدى بوگەمەۋى ءتيىس. مەن مۇنى ساعان رەنجىگەندىكتەن ەمەس، سەنى قاتتى سۇيەتىندىكتەن ايتىپ وتىرمىن. ماعان جۇزىك سىيلاما، ەشقانداي كەپىلدىكتىڭ كەرەگى جوق. ودان دا مەنىڭ ماحابباتىم ءقايسىبىر ىشكى تولعانىستاردان جانە ءقايسىبىر شاتىسۋلاردان الشاق بولعانى دۇرىس.
وسىنى ايتتى دا، لابوننو قولىنان جۇزىكتى شەشتى جانە ونى ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىكپەن وميتونىڭ ساۋساعىنا كيگىزدى. ال ول قارسىلىق كورسەتكەن جوق.
كۇن ۇياسىنا قوندى. جەر كوكجيەككە باتىپ بارا جاتقان جالقىن ساۋلەگە باۋرايىن توسىپ ءۇنسىز مۇلگىپ جاتىر. لابوننو دا ۇستىنەن تونگەن وميتونىڭ جۇزىنە قۋقىل ءجۇزىن توستى.
XVII
جەتى كۇننەن كەيىن وميتو چەرراپۋندجيگە ورالدى دا دجوگومايياعا كەلدى. ءبىراق ءۇي جابىق جانە وندا ەشكىم بولعان جوق. قايدا كەتكەنىن ەشكىم اشىپ ايتا المادى.
وميتو كارى بيىك اعاشتىڭ استىنا كەلىپ تۇردى. جۇرەگى شانشىدى. ءوزىن-وزى تىنىشتاندىرعىسى كەلىپ، ارلى-بەرلى جۇرە باستادى. تانىس باقشا كۇزەتشىسى كەلىپ، امانداستى.
— ءۇيدى اشايىن با؟ — دەپ سۇرادى ول — مۇمكىن ءسىزدىڭ وندا كىرگىڭىز كەلەتىن شىعار؟
— ءيا، — دەپ سول ابىرجىپ جاۋاپ بەردى وميتو.
ول لابوننونىڭ بولمەسىنە كىردى. ۇستەل، ورىندىق، كىتاپ سورەسى ورنىندا، ءبىراق كىتاپتار كورىنبەيدى. ەدەندە جارتىلاي جىرتىلعان ەكى بوس كونۆەرت شاشىلىپ جاتىر، وندا بەيتانىس بىرەۋدىڭ قولىمەن لابوننونىڭ مەكەن-جايى مەن ەسىمى جازىلىپتى. ۇستەلدىڭ ۇستىندە بىرنەشە ۇشى مايىرىلعان قالامۇشتار مەن قارىنداشتىڭ تۇقىلى جاتىر. وميتو ونى قالتاسىنا سالىپ الدى. وسى بولمەمەن ىرگەلەس ۇيقى بولمەسى ورنالاسىپتى. وندا وميتو ماتراسى بۇكتەتىلگەن كەرەۋەت پەن مايى تاۋسىلعان بوس قۇتى دومالاعان ۇستەلشەنى كوردى. وميتو قوس قولىمەن سامايلارىن سىعىمداپ، ماتراسقا سولق ەتىپ وتىرا كەتتى. تەمىر كەرەۋەت سىقىر-سىقىر ەتتى. سودان كەيىن بولمە ءىشىن ءولى تىنىشتىق بيلەپ الدى. ونىڭ سۇراقتارىنا ەشكىم دە جاۋاپ بەرە المايتىنداي، جانە ول وسىنداي تۇنجىراۋدان ءتىپتى دە ايىقپايتىنداي.
مۇلدەم سىلەسى قاتقان وميتو ءوزىنىڭ لاشىعىنا سالبىراپ ازار جەتتى. ال وندا ءبارى دە باياعىسىنشا. ءتىپتى دجوگوماييا ءوزىنىڭ ورىنتاعىن دا الماپتى. وميتو دجوگوماييانىڭ ونى تىلەكتەستىگىنىڭ سوڭعى بەلگىسى رەتىندە قالدىرىپ كەتكەنىن ءتۇسىندى. جانە وميتو ءوزىن شاقىرعان "دوسىم مەنىڭ!..." دەگەن جۇمساق، نازىك داۋىستى ەستىگەندەي بولدى. وميتو تىزەرلەپ، وسى ورىن تاققا باسى جەرگە تيگەنگە دەيىن ءيىلىپ باسىن قويدى.
شيللونگتىڭ ماڭعاز تاۋلارى دا كىشىرەيىپ كەتكەندەي كورىندى. وميتو جان تىنشىتار جەر تابا المادى.
سوڭعى پوەما
دجوتيشونكور كالكۋتتادا كوللەدجدە وقىدى جانە جاتاقحانادا تۇردى. سول كۇندەرى وميتو ونى تۇسكى اسقا ءجيى شاقىردى، ونىمەن بىرگە ءار ءتۇرلى كىتاپتار وقيتىن، ونى توتەنشە ويلارىمەن تاڭعالدىراتىن، ءوزىنىڭ ماشيناسىنا ءمىنىپ ونىمەن سەرۋەنگە شىعاتىن.
ءبىراق ءبىراز ۋاقىت بولدى، دجوتيشونكور وميتونى كەزدەستىرە الماي-اق قويدى. بىرەۋلەر ونى ۋتاكامۋندكە كەتتى دەسە، ەندى بىرەۋلەر ناينيتالعا كەتتى دەيدى. بىردە دجوتيشونكور وميتوعا سىرلاس جانداردىڭ بىرىنەن وميتونىڭ بوس ۋاقىتىنىڭ مۇلدەم جوقتىعىن، كەتتي ميتتەردىڭ جات قىلىقتاردان ارىلۋىنا بارىن سالىپ جۇرگەنىن بايقاعانى تۋرالى سىبىس ەستىدى. اقىرى ول ءوزىنىڭ جۇرەگىنە جاقىن — باسقا جاندارعا جىلۋ سىيلاۋ جونىندەگى ارمانىنا جەتتى-اۋ! بۇعان دەيىن وميتو ىنتىق سەزىمىن ءسوز قۇدىرەتىمەن عانا سۋسىنداتۋشى ەدى، ەندى قۋىرشاقتاي ارۋعا يە بولدى. ال وسى قۋىرشاقتاي ارۋدى، ونىڭ ءوزى عاجاپ جەمىسىمەن ۇمىتتەندىرىپ، جاڭا عانا ءبۇر جارعان گۇلدەي جۇپار سەزىمىن شاشۋعا قۇشتار. ول ءتىپتى دوستارىنان ءوزىن كەتوكي دەپ اتاۋدى ءوتىندى، كوز اربايتىن جۇقا ماتادان تىگىلگەن كيىم كيگەن قىزدى كورسە، ول ءىش كويلەك كيىپ جۇرگەندەي-اق قاتتى ۇياتسىناتىن بولدى. ايتۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، وميتو جەكە وتىرعاندا ونى كەل دەپ اتايتىن كورىنەدى. ناينيتال كولىندە قايىقپەن سەرۋەندەپ جۇرگەن كەزدە كەتوكي جول سىلتەپ وتىرادى، ال وميتو وعان رابيندرانات تاگوردىڭ "ەشقايدا باستامايتىن ساپارىن" وقيدى. الايدا كىم نە ايتپاي جاتىر! دجوتيشونكور ءبىر عانا نارسەنى ۇقتى، — وميتونىڭ جانى بۇكىل جەلكەنىن جايىپ، تولقىن بەتىندە سالتاناتتى تۇردە ويناق سالۋدا.
وميتو اقىرى ورالدى-اۋ. ۇنسىزدىگى ونىڭ كەتوكيگە ۇيلەنەتىنىن بايقاتاتىن، ءبىراق وميتونىڭ ءوزى ول جونىندە ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتقان جوق. ونىڭ مىنەزى دە مىقتاپ وزگەرىپ كەتتى. ول، بۇرىنعىسىنداي اعىلشىن تىلىندەگى كىتاپتاردى كوپ قىلىپ ساتىپ الىپ، ولاردى دجوتيگە سىيعا تارتتى، ءبىراق كەش سايىن ونىمەن بىرگە وتىرىپ ول كىتاپتار تۋرالى سىرلاسقان جوق. دجوتي وميتونىڭ ءسوز سىڭايىنىڭ وزگەرگەنىن تەك سىرتتاي عانا بايقادى. ەندى وميتو ءدجوتيدى اۆتوموبيلمەن سەرۋەندەۋگە شاقىرمايتىن بولدى. "سەرۋەندەگەن" كەزدە ءۇشىنشى ادامنىڭ ءسوز جوق ارتىق بولاتىنىن تۇسىنەتىندەي جاسقا جەتكەن دە بولاتىن دجوتي.
بۇدان ءارى ءوزىن-وزى ۇستاۋعا ءدجوتيدىڭ شىدامى جەتپەدى. ول وميتوعا:
— سەنىڭ كەتوكي ميتتەرگە ۇيلەنەتىنىڭ تۋرالى ەستىدىم. راس پا؟ — دەپ تۋرا سۇراق قويدى.
ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن وميتو سۇراققا سۇراقپەن جاۋاپ بەردى:
— بۇل تۋرالى لابوننو بىلە مە؟
— جوق، مەن وعان جازعانىم جوق. مەنىڭ جازباعان سەبەبىم، مۇنىڭ راستىعىن وزىڭنەن ءبىلىپ العىم كەلدى.
— بۇل سوزدەردىڭ شىعۋى راس. ءبىراق مەن مۇنى لابوننو دۇرىس تۇسىنبەي قالا سەن قورقامىن.
دجوتي كۇلىپ جىبەردى:
— مۇندا تۇسىنبەيتىن نە بار؟ ەگەر سەن ۇيلەنەسىڭ بە، ۇيلەنەسىڭ. مۇنىڭ ءبارى قاراپايىم نارسە.
— بىلەسىڭ بە دجوتي، ومىردە ءبارى بىردەي قاراپايىم ەمەس. سوزدىك قورداعى ءبىر ءسوزدىڭ قاراپايىم ءمانىنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە قورعاسىنداي سالماعى بولۋى مۇمكىن. گانگانىڭ ءوزى مۇحيتقا جاقىنداعان سايىن تارام-تارام بولىپ كەتپەي مە.
— نە سوندا، ۇيلەنۋ مەن ءۇشىن ۇيلەنۋ ەمەس دەگىڭ كەلىپ ءتۇر ما، — دەپ دجوتي ءىلىپ اكەتتى.
— "ۇيلەنۋ" دەگەن ءسوزدىڭ مىڭداعان ماعىناسى بار دەگىم كەلەدى. ول ادامنىڭ ومىرىنە سىڭىسۋىمەن ءماندى. ادام بولماسىنشى، ونىڭ ءمانى دە جويىلادى.
— سەن بۇل سوزگە قانداي ءمان بەرىپ تۇرسىڭ؟
— مۇنى تىلمەن جەتكىزە المايسىڭ. مۇنى تەك باستان وتكىزۋ كەرەك. ەگەر "ۇيلەنۋ" دەگەن ءسوزدىڭ باستى ءمانى — ماحاببات دەسەم، ماعان "ماحاببات" دەگەن سوزگە انىقتاما بەرۋگە تۋرا كەلەدى، ال ماحاببات دەپ اتالاتىندار ۇيلەنۋگە قاراعاندا ءومىردىڭ وزىمەن تەرەڭىرەك بايلانىستى.
— مۇنداي جاعدايدا ەشتەڭە ايتۋعا بولمايدى عوي. ەگەر ءبىز سوزدەردىڭ سالماعىنىڭ استىندا قالىپ، ونىڭ مانىنە تەرەڭدەي بويلاي بەرسەك، وندا ءمان بىزدەن قاشقاقتاي باستايدى، ال ءسوز ءبىزدى ءبىر قىرىن الىپ كەتەدى، ءبىز ەشتەڭە ىستەي المايمىز.
— جارايسىڭ! مەن سەنى سوز ونەرىن مەڭگەرۋگە ۇيرەتتىم-اۋ دەيمىن. ءومىر قالاي دا بولسىن ىلگەرى جىلجىسىن دەسەڭ ءسوزدىڭ قاجەتتىگى انىق. الايدا، ءسوز ءماننىڭ ءبارىن بىردەي قامتي المايتىندىقتان، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ونشا قوماقتى ەمەس ۇعىمدارمەن دە قاتىناس جاساۋعا تۋرا كەلەدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ ارينە، مۇندايدا تولىق تۇسىنىستىككە جەتۋ قيىن، دەگەنمەن كوزدى جۇمىپ جىبەرىپ بولسا دا ءبىز قالاۋىمىزدى جۇزەگە اسىرامىز.
— نەمەنە، وسىمەن اڭگىمەمىزدى اياقتايمىز با؟— دەپ سۇرادى دجوتي.
— ەگەر وسى اڭگىمە ومىرگە ەشقانداي قاتىسى جوق قۇر ءسوز قۋۋ بولسا، وندا اياقتاۋعا بولادى.
— ال ەگەر ومىرگە قاتىسى بولسا شە؟
— جاقسى، وندا تىڭدا.
وسى ارادا سول عانا تۇسىنىك بەرە كەتۋدىڭ ارتىقتىعى جوق.
دجوتي وميتونىڭ كىشى قارىنداسى ليسسي ءوزى قۇيىپ بەرەتىن شايعا ءجيى كەلىپ تۇردى. ناق وسى سەبەپتەن دە ءدجوتيدىڭ وميتونىڭ ەندى وزىمەن ادەبيەت پروبلەمالارى تۋرالى سىرلاسپايتىنىنا جانە ءوزىن كەش سايىن اۆتوموبيلمەن سەرۋەندەۋگە شاقىرماي قويعانىنا ءتىپتى دە رەنجىمەگەنىن بايقاۋعا بولاتىن. ول وميتونى شىن جۇرەگىنەن كەشىردى.
ءسويتىپ وميتو ءسوزىن جالعاستىردى:
— ءبىز كوزگە كورىنبەسە دە وتتەگىنىڭ اۋادا بار ەكەنىن بىلەمىز: ەگەر ول بولماسا ءومىر ءسۇرۋ دە مۇمكىن بولماس ەدى. ءبىر جاعىنان وتتەگى كومىرمەن قوسىلىپ، تىرشىلىكتە ەرەكشە ءمانى بار وت شىعارادى. ەكى جاعدايدا دا ءبىز وتتەگىسىز ءومىر سۇرە المايمىز. ەندى سەن ءتۇسىندىڭ بە؟
— ونشا تۇسىنبەدىم، ءبىراق تۇسىنگىم-اق كەلەدى.
— كوكتە قالقىپ جۇرگەن ماحاببات ادامنىڭ جان دۇنيەسىن جىلىتادى. ال كۇندەلىكتى ۋاق-تۇيەك تىرشىلىكتەگى ماحاببات وتباسىنا جىلۋ اكەلەدى. مەن انا ماحابباتتى دا، مىنا ماحابباتتى دا قالايمىن.
— ميىم جەتپەي تۇرعان سياقتى، سەنى ءتۇسىندىم بە، جوق پا. قۇداي اقىنا، انىقتاۋ ەتىپ ايتشى.
— ءبىر كەزدەرى مەن قاناتىمدى كەڭ قاعىپ، كوك اسپانعا شىرقاپ شىقتىم. ال ءقازىر قاناتىمدى جيىپ الىپ، شاعىن ۇياعا كەلىپ قوناقتادىم. ءبىراق مەن ءوزىمنىڭ كوك اسپانىمدى ۇمىتقان جوقپىن.
— نەمەنە، ءارى ايەلىڭ ءارى دوسىڭ بولاتىن ايەلدى تابۋ مۇمكىن ەمەس پە؟
— ومىردە باسقا كەزدەيسوق باقىتتىلىقتىڭ قونۋى مۇمكىن عوي، ءبىراق مۇمكىندىكتىڭ ءجونى باسقا دا، اقيقاتتىڭ ءجونى باسقا. ءارى بەكزادانى، ءارى بۇكىل جارتى پاتشالىقتى بىردەن بيلەپ العان جان باقىتتى. الايدا، ولاردى بىر-بىرىنە قوسا الماسا دا، وڭ قولىمەن پاتشالىقتى، ال سول قولىمەن بەكزادانى ۇستاپ تۇرعان ادام دا باقىتتى.
— ءبىراق...
— ءبىراق رومانداردا ونداي ادامدار باقىتسىز، — سەنىڭ سونى ايتقىڭ كەلىپ ءتۇر ما؟ تۇڭىلمە! نەگە ءبىز ءوزىمىزدىڭ رومانىمىزدى كىتاپتىڭ ۇلگىسىمەن جاسايمىز؟ ءوزىمنىڭ رومانىمدى ومىرگە اكەلەتىن ءوزىم عانا بولامىن. كوكتە قالىقتاپ جۇرگەن العاشقى رومانىمدى جۇرەگىمدە ساقتايمىن، مەن ەندى جەردەگى جاڭا ماحابباتىمدى جاسايمىن. سەن وسى رومانداردىڭ ءبىرى ءۇشىن ەكىنشىسىن قۇربان ەتەتىندەردى رومانتيكتەر دەپ اتايسىڭ. ولار نە بالىق سياقتى سۋدا جۇزەدى، نە جەر بەتىمەن مىسىق تابانداپ جىلجيدى، نە جارعانات قۇساپ اۋەدە ۇشىپ جۇرەدى. مەن — رومانداعى پاراماحانسامىن. مەن سۋداعى دا، جەر بەتىندەگى دە جانە كوكتەگى دە شىنايى ماحابباتتى تۇتاستاي جانىممەن قابىلدايمىن. مەنىڭ ماحابباتىم وزەن ارالشىعىنا نىق ۇيا سالادى، ءبىراق مەنى قۇدىرەتتى كۇش بيلەپ العان كەزدە، مەنىڭ كوز: الدىمدا شەكسىز كوك مۇحيت جايىلىپ سالا بەرەدى. جاساسىن مەنىڭ لابوننوم! جاساسىن مەنىڭ كەتوكيىم! قۇدايىم، وميتو رايتا جار بولا گور!
دجوتي ءۇنسىز قالدى، شاماسى وسىنداي ويلار ونىڭ جانىنا جاتىپ كەتكەن بولۋ كەرەك. ونىڭ جۇزىندەگى وزگەرىستەردى بايقاپ، وميتو كۇلىمسىرەپ بىلاي دەدى:
— تىڭدا ىنىشەگىم، ءبىر ادامعا بالداي كورىنگەن ەكىنشى ادامعا ۋداي كورىنەدى. مەن تەك ءوزىم ءۇشىن جانە ءوزىم تۋرالى عانا ايتىپ تۇرمىن. وسى ويلاردىڭ ءبارىن بويىڭا ءسىڭىرىپ الۋعا تىرىسپاي-اق قوي، سەن ماعان رەنجيتىن بولاسىڭ، ءبارىبىر تۇسىنبەيسىڭ. ادامداردىڭ وز ويىن باسقالاردىڭ سوزىمەن بىلدىرۋدەن جەر بەتىندە قانشاما بىلىق بولىپ جاتىر دەسەڭىزشى. كانى، ءوز ويىمدى ساعان تاعى ءبىر ءتۇسىندىرىپ كورەيىن. ماعان ونى بەينەلەپ كورسەتۋگە تۋرا كەلەدى، ايتپەسە قۇر سوز ميعا قونبايدى. مەنى كەتوكيمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان نارسە — ماحاببات. ءبىراق ول ماحاببات مەن كۇن سايىن ءىشىپ جۇرگەن ىدىستاعى سۋ سياقتى. لابوننوعا ماحابباتىم — ول ىدىسقا سىيمايتىن، جانىمدى جانناتقا بولەپ جۇرەتىن كود
ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— الايدا، وميتو، ەكەۋىنىڭ بىرەۋىن تاڭداۋعا بولماي ما؟ — دەپ سۇرادى دجوتي.
— كىمنىڭ قولىنان كەلەدى، مەيلى، تاڭداي بەرسىن. مەن ولاي ىستەي المايمىن.
— ال ەگەر كەتوكي...
— ول ءبارىن بىلەدى. مۇمكىن ءبارىن بىردەي تۇسىنبەيتىن شىعار، — بۇعان مەن ونشا سەنىمدى ەمەسپىن، — ءبىراق ءومىر بويى ونى ەشقاشان دا الدامايتىنىما كوزىن جەتكىزەمىن جانە ول لابوننوعا قارىزدار ەكەنىن ءبىلۋى ءتيىس.
— مەيلى، سولاي بولسىن، الايدا لابوننوعا ءوزىڭنىڭ ۇيلەنەتىنىڭ تۋرالى حابارلاۋ قاجەت.
— مەن، ارينە، حابارلايمىن. ءبىراق الدىمەن وعان حات جىبەرگىم كەلەدى. سەن اپارىپ بەرەسىڭ بە؟
— اپارىپ بەرەمىن.
مىنە وميتونىڭ حاتى:
"جول ايىرىعىندا تۇرعان سول ءبىر كەشتە، مەن ومىرلىك ساياحاتىمىزدى ولەڭ جولدارىمەن اياقتاعان ەدىم. بۇگىن دە مەن جول ايىرىعىنا كەلىپ توقتادىم جانە وسى سوڭعى ءساتتى ولەڭ جولدارىمەن بەينەلەگىم كەلەدى، ويتكەنى ونى وزگە سوزدەرمەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. باقىتسىز نيبارون چوكروبورتي سۋدان شىعىپ قالعان بالىققا ۇقساپ ومىردەن ءوتتى. جانە مۇندايدا تۇك تە ىستەي المايسىڭ، سەنىڭ سۇيىكتى اقىنىڭا مەنىڭ سوڭعى ءسوزىمدى جەتكىزۋدى تاپسىرامىن:
سەنىڭ جانىڭ مەنىمەنەن بۇگىن ءبىر، اقىرىندا عانا ماعان سىر اشتىڭ، — جۇرەگىمنىڭ تۇكپىرىندە تىعىلدىڭ، سوسىن مەن دە ماڭگىلىككە ۇلاستىم.
جارىق ەتتىڭ سول جۇرەكتى قاراڭعى، — جارقىرادى ماڭگىلىكتىڭ شىراعى! ماحابباتىم ۇلىلىقتان جارالدى — قايعى-مۇڭنان كوككە ۇمتىلىپ شىعادى!
ميتا".
ءبىراز ۋاقىت ءوتتى... بىردە كەتوكي ءوزىنىڭ نەمەرەسىنە انناپراشان مەيرامىنا كەتتى. وميتو ۇيدە قالدى. دجوتيشونكور وعان لابوننونىڭ حاتىن اكەلگەندە ول ورىن تاقتا اياقتارىن الدىنداعى ورىندىققا سالىپ، ۋيليام دجەيمستىڭ "حاتتارىن" وقىپ وتىر ەدى. وندا لابوننو مەن شوبحونلالانىڭ تويى جارتى جىلدان كەيىن، دجويشتحو ايىندا، رامگارح تاۋىندا وتەتىنى ايتىلىپتى. سىرتىندا مىناداي ولەڭ جازىلعان:
ۇستاتپايتىن ۋاقىتتىڭ جالىندا كەتىپ بارام، قاۋسىرىپ ءتۇن قۇشاعى. ەستيسىڭ بە، قۇلاق توس جەل-اعىنعا، استىمداعى پىراق قۇستاي ۇشادى!
سەن كورگەندەي مەن باياعى ەمەسپىن، بۇگىندەرى باسقا تۇستەر كورەمىن. جۇباتىپ تا وڭدىرمادى مەنى ەشكىم، وڭتايىنا الا المادى مەنى ءولىم!
وتكەن كۇننەن ەش بەلگى دە قالماستى، باياعى ەمەس لابوننو دا نوسەرلى... كەزدەسكەندە مەنى تاني الماسسىڭ، قوش بولىپ ءتۇر، اسىل دوستىم، قوش ەندى...
...دەگەنمەن دە ايتەۋىر ءبىر كوكتەمدە، كوز جاسى بوپ تۇنعاندا شىق گۇلدەرگە،
ۇڭىلە كەپ تۇماندا سول وتكەنگە كورەرسىڭ سەن ارمان نۇرىن ءبىر دەمدە!
اتتانسام دا ساپارعا الىس ءارى مۇڭ، قارسى تۇرعان داۋىلدارعا ەسەرلى سىيعا تارتام ماڭگى جۇرەك جالىنىن، قوش بولىپ تۇر، اسىل دوستىم، قوش ەندى...
ءبارىن-داعى بەردىم ساعان! جۇرەكتىڭ
سارايىندا سازدان ويىپ حاق جاساپ، تابىنا بەر جەتەگىندە اق تىلەكتىڭ، جوقتايىق ءبىز ماحابباتتى، جوقتاساق!
ايالايمىن سول سارايدى سەن سوققان، كومەيىمە كوزدىڭ جاسى كەپتەلىپ! و، ماحاببات، ماڭگى-باقي اڭساتقان، ورتەدى عوي، ورتەدى عوي وت دەمىڭ!
مەن سياقتى سەن جىلاما، جان جارىم، ەش ۋاقىتتا بەرمە ەشكىمگە ەسەڭدى! ورىندايمىن ءالى-اق عۇمىر ارمانىن، قوش بولىپ تۇر، اسىل دوستىم، قوش ەندى!
جالعىز ەمەن.
سەن جيناعان قۇمارمەن
سىمىرەمىن ... سىمىرەم اي نۇرىن مىڭ.
سەن كەشىردىڭ... بارلىق كىنام، كۇناممەن،
اسىل دوستىم، مەن دە قايتا ءتىرىلدىم.
بىرىمىزگە قاجەتپىز-اۋ ءبىرىمىز، ءۇي-جاي دا بار — ۇياڭ ءبىزدىڭ ماحاببات. نۇرىن شاشقان ايىمىز بەن كۇنىمىز، تۇرادى ىلعي شاپاعاتقا قاتالاپ!
ال، سەن بولساڭ، مەنىڭ ماڭگى اشىنام، توق كوڭىلىڭ جوقتى ىزدەپ وسەردى! قارىزدارمىن سول ءسات ءۇشىن ءجاسىن-ان، قوش بولىپ ءتۇر، اسىل دوستىم، قوش ەندى!
بوننە.
اۋدارعان ج. ءابىش ۇلى
You Might Also Like
-
شالقىپ جاتقان ومىردە ءاربىر جاننىڭ اۋىرماي- سىرقاماي، تەك باقىتتى ساتتەرمەن ۇزاق ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. ءدال وسىنداي ءومىردى جاساۋ ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا ەكەنى بەلگىلى. "دەنى ساۋدىڭ جانى ساۋ" دەم...
-
ءدىني نەگىزدەگى ەكسترەميزم مادەني، ەكونوميكالىق جانە زاڭدى كەڭىستىكتەردەگى جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ بايلانىسى، بۇل وبەكتيۆتى ءۇردىس توپتار مەن جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار اراسىنداعى قاقتىعىستار مەن كونف...
