ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ
ءدىني نەگىزدەگى ەكسترەميزم مادەني، ەكونوميكالىق جانە زاڭدى كەڭىستىكتەردەگى جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ بايلانىسى، بۇل وبەكتيۆتى ءۇردىس توپتار مەن جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار اراسىنداعى قاقتىعىستار مەن كونفليكتىلەردى، ءارتۇرلى مادەنيەتتەگى حالىقتاردىڭ جانە ءدىني نانىم-سەنىمدەردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرادى. الەم بويىنشا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ باعىتىندا قولعا الىنعان شارالاردىڭ دەڭگەيى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى.
ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەسپەس بۇرىن، ونىڭ الدىن الۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. سەبەبى، ءدىني ەكسترەميستىك توپتاردىڭ يدەولوگياسىمەن تەرىس جولعا تۇسكەن ادامداردىڭ ساناسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە كوپ كۇش جۇمسالادى جانە كوپ رەتتە بۇل جۇمىستاردىڭ ناتيجەسى وتە قيىن بولادى.
ەكسترەميزم تەرمينى لاتىنشا سوزبە-سوز (لات. ەxtremus-شەتكى) دەگەن ماعىنا بەرەدى ياعني شەكتەن تىس كوزقاراستارمەن ارەكەتتەردى ۇستانۋ، قوعامداعى تارتىپپەن نورمالاردى جوققا شىعارۋ رەتىندە انىقتالادى. ەكسترەميزم بۇل ءار ۋاقىتتا ءار قالاي كورىنىس بەرەتىن وتە كۇردەلى قۇبىلىس. وعان انىقتاما بەرۋدە ەكسپەرتتىك ورتادا ءارتۇرلى تۇسىنىك بار. ونى ەكى توپقا بولۋگە بولادى: ءبىرىنشى توپ ەكسترەميزمدى ءبىر سوزبەن نەگاتيۆتى جانە الەۋمەتتىك ءقاۋىپتى قۇبىلىس دەپ باعالايدى. بۇل باعىتتى ۇستانۋشىلاردى «كونسەرۆاتورلار» دەپ بەلگىلەۋگە بولادى. «كونسەرۆاتورلار» باعىتىنداعىلار نەگىزىنەن عىلىمي اكادەميالىق ورتا، سونىمەن قوسا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى.
زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر بولىگى بۇل ماسەلەنى سالىستىرمالى تۇردە، جىكتەپ قاراستىرۋعا تىرىسادى. ولاردى شارتتى تۇردە «ليبەرالدار»دەپ اتاۋعا بولادى. ليبەرالدار ەكسترەميزمدى جاعىمسىز قۇبىلىس دەپ انىقتاۋدان باس تارتادى. مىسالى رەسەيدىڭ ادام قۇقىعى ينستيتۋتىنىڭ ەكسپەرتى ليەۆ ليەۆينسون ەكسترەميزم بۇل ءارتۇرلى قۇبىلىستاردى كەڭىنەن الاتىن ىس-ارەكەتتىڭ مۇمكىنشىلىگى. سوندىقتان ەكسترەميزمگە شەك قويۋ مۇمكىن ەمەس. ەكسترەميزم قىلمىس ەمەس. بۇعان الەمدىك مارش سياقتى ورتاق قۇپتالعان شەڭبەردەن شىققان ىس-ارەكەتتىڭ ءبارىن كىرگىزۋگە بولادى دەيدى. سونىمەن قوسا قوعامدىق قۇرىلىسقا قارسى قۇبىلىس بولسا، قۇقىقتى شەكتەۋشى رەتىندە انىقتاۋ دۇرىس ەمەس. سەبەبى كەيبىر الەۋمەتتىك نارازىلىقتار دا (اشتىق جاريالاۋ، مەملەكەتتىڭ كەيبىر قاۋلىلارىنا قارسىلىق مارشتارى) قوعامدىق ءقاۋىپتى فەنومەن دەپ انىقتالىپ كەتۋى مۇمكىن بولار ەدى.
ال، ءدىني ەكستەرميزمگە انىقتاما بەرەر بولساق - قوعامدا قالىپتاسقان ءدىني قۇندىلىقتار مەن ۇستانىمداردى مويىنداماۋ، سونىمەن قاتار وسىعان قارسى «يدەيانى» اگگرەسيۆتى تۇردە ناسيحاتتاۋ.
الايدا، «ءدىني ەكستەرميزم» تەرمينىنىڭ ناقتى قۇقىقتىق بەلگىلەنگەن «شەكاراسى» جوق جانە ول ساياسي ەكسرەميزم سياقتى ءدىني دوگمالاردىڭ اراسىندا قىزمەتىن جۇرگىزەدى. ءدىني ەكستەرميزمنىڭ كورىنىسىن ساياسي قىزىعۋشىلىقتارىن ىسكە اسىرۋ جولىنداعى، مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق قۇقىقتى مويىندامايتىن ءدىني ۇيىمدارداردان بايقايمىز. مىسالى كەيبىر ۇيىمداردىڭ زايىرلىلىقتى قۇپتاماي شاريعي، ياعني حاليفالىق بيلىكتى قولداۋى.
ءدىني ەكسترەميزمنىڭ پايدا بولۋىنا مىنا فاكتورلار سەبەپ بولادى:
كەدەيلىك – الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق توقىراۋ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوپ بولىگىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ كۇرت ءتۇسۋى، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى مەن ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ دەفورماسياسى؛
قىسىم – ساياسي رەجيمنىڭ توتاليتارلىق سيپات الۋى، بيلىكتەگىلەردىڭ وپپوزيسيانى باسىپ تاستاۋى، ەركىن، جاڭاشا ويلاۋدى قۋعىنداۋ، ۇلتتىق قاناۋ؛
ادىلەتسىزدىك– جەكە توپتاردىڭ ءوز مىندەتتەرىن شەشۋىن جەدەلدەتۋى، ليدەرلەردىڭ ساياسي امبيسيالارى؛
ساۋاتسىزدىق – قوعامداعى جاپپاي ساۋاتسىزدىق، ءدىني ساۋاتتىڭ تومەندىگى، مەملەكەتتىك ءبىلىم ماسەلەسىنە ءمان بەرمەۋ.
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان ءۇشىن نەگىزگى ءقاۋىپ فاكتورلارىنىڭ ءبىرى – ءدىني ەكسترەميزم. الەمدەگى ءدىني جاعدايدى باقىلاي وتىرىپ، ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل جانە ونىڭ الدىن الۋ قازاقستاندا مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ جاريالاندى. ول ءۇشىن:
زاڭنامالىق بازا جەتىلدىرىلدى
كوپتەگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالار قابىلداندى
وسى ماسەلەلەردى شەشۋگە ۋاكىلەتتىك بەرىلگەن ءتۇرلى مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ورگاندار قۇرىلىپ جاتىر.
ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەس جولىندا قابىلدانعان زاڭدار مەن باعدارلامالار
2005 جىلدىڭ 18 اقپانىندا «ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى قابىلداندى
2006 جىلى 8 قىركۇيەكتە بۇۇ باس اسسامبلەياسى «عالامدىق تەررورمەن كۇرەس» ستراتەگياسىن قابىلدادى.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى 2013-2017 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاما»
«ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى»
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى 2018-2022 جىلدارعا» ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى
ەكسترەميزم مەن ءتورروريزمنىڭ الدىن الۋ جانە وسى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قۇرىلعان مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ورىندار
«قازاقستانداعى تەرروريزم مەن ەكسترەميزم پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ورتالىعى» قوعامدىق قورى
ۇقك «تقو»
زاڭعا سايكەس، ەكسترەميزم دەگەنىمىز – بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ەكسترەميستىك دەپ تانىلعان جەكە جانە / نەمەسە زاڭدى تۇلعا نەمەسە بىرلەستىك كەلەسى ارەكەتتەر مەن ماقساتتاردى جاساۋى:
• كونستيتۋسيالىق قۇرىلىمدى كۇشتەپ وزگەرتۋ؛
• قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگىن، تۇتاستىعىن، قول سۇعىلماۋشىلىعىن جانە ونىڭ اۋماعىنىڭ بولىنبەۋىن بۇزۋ؛
• مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن قورعانىس قابىلەتىنە نۇقسان كەلتىرۋ؛
• بيلىكتى كۇشپەن باسىپ الۋ نەمەسە بيلىكتى كۇشپەن ۇستاپ قالۋ؛
• زاڭسىز اسكەريلەندىرىلگەن توپتاردى قۇرۋ، ولارعا جەتەكشىلىك ەتۋ جانە ولارعا قاتىسۋ؛
• قارۋلى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋ جانە وعان قاتىسۋ؛
• الەۋمەتتىك، تاپتىق جەككورۋشىلىكتى تۋدىرۋ (ساياسي ەكسترەميزم).
ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ەكونميكالىق جاعدايىن كوتەرۋ جانە مەكتەپتەردە ءدىنتانۋ پاندەرىن بىلىكتى ماماندار بەرۋ كەرەك
ەلىمىزدەگى 4000 مىڭعا جۋىق ءدىني اعىمدى زەرتتەۋ ءۇشىن ءالى دە پسيحولوگيا جانە زايىرلىلىق ۇستانىمدارىن جاقسى مەڭگەرگەن بىلىكتى ءدىنتانۋشىلاردى دايارلاۋ قاجەت ەكەندىگىن سەزەمىز.
ەلباسىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ جولداماسىن العا قويا وتىرىپ ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، ءدىن مەن ءداستۇرىمىزدى قايتادان جانداندىرۋدى نەگىزگى ماقسات ەتە ءبىلۋ كەرەك.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
«فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ» فاكۋلتەتى
«ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ» كافەدراسى؛
ءدىنتانۋ ماماندىعىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى جارمۇحامەت قىزى اسەل
جەتەكشىسى: مۇقان نۇرزات
You Might Also Like
-
ءدىن - ادام مەن قوعام ومىرىندە، حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن داستۇرىندە تاريح قاتپارلارىمەن جالعاسىپ، ءالى كۇنگە دەيىن وركەنيەتتى ادامزات الەۋمەتىندە قاسيەتتى رۋحاني قۇبىلىس بولىپ وتىر. ءدىن تاقىرىبى قاي قو...
