InfoHub Logo

قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرى ەڭبەك، تاعام دايارلاۋ ەرەكشەلىكتەرىمەن بايلانىستى تۋىپ، ال ەڭ باستىسى — باسپانا ياعني، كيىز ءۇي  بولىپ سانالادى. قازاق حالقى تۋرالى ايتساق تا، قىرعىز، قاراقالپاق، موڭعول، ويرات، حاقاس حالىقتارىنىڭ باسپاناسى كيىز ءۇي بولىپ سانالعان. ول تەز جينالىپ، كولىككە ارتىپ كوشە بەرۋگە، شاپشاڭ تىگۋگە لايىقتى جاسالعان. كيىز ءۇيدىڭ اعاشى مەن كيىزىندەگى وراما: ۇيمەن باۋ-باسقۇرىنداعى ويۋ-ورنەكتەرگە قاراپ قاي حالىقتىڭ باسپاناسى ەكەنىن بىردەن اجىراتۋعا بولادى. ونىڭ سۇيەگى «قازاق» جانە «قالماق» ۇلگىسىندە ەكى تۇردە جاسالادى. قازاق ۇلگىسىندە جاسالعان كيىز ءۇيدىڭ ۋىعى ءيىنىش، جالپاق بولىپ كەلسە، ال قالماق ۇلگىسىندەگى كيىز ءۇيدىڭ ۋىعى ۇزىن تىكشە بولىپ كەلەدى. كيىز ۇيلەر كەرەگە كوزدەرىنىڭ كەڭ نەمەسە تار جاسالۋىنا قاراي دا ەرەكشەلەنەدى.

«كەڭ كوزدى» كەرەگە (ونى «جەل كوزدى كەرەگە» دەيدى) تۇيەگە تەڭدەۋگە جەڭىل بولعانىمەن، جەلگە ءتوزىمسىز، ال «تار كوزدى» كەرەگە («تور كوزدى كەرەگە» دەيدى) جەلگە ءتوزىمدى، ءبىراق اۋىر بولادى. كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى (قۇرىلىسى) دەگەنىمىز — كەرەگە، سىقىرلاۋىق (اعاش ەسىك)، ۋىق، شاڭىراق. كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى ارنايى دايىندالعان اعاشتان جاسالادى. سونىڭ ءبىرى كەرەگە — كيىز ءۇيدىڭ شەڭبەر قابىرعاسىن قۇرايدى. كەرەگە جاساۋ ءۇشىن شىبىق تالدى كەسىپ كەپتىرىپ، ونى قولامتاعا (مورعا) توسەپ بالقىتادى. ارناۋلى ۇلگىمەن بەلگىلى قالىپتا (فورمادا) قاتىرادى. ۇلگىگە كەلگەن تالدى جونىپ، جۇمىرلاپ، جىلعالاپ، جوسامەن بويايدى. كوك وتكىزەتىن تور كوزدىڭ بىرىككەن جەرىن بىزبەن تەسىپ، تۇيەنىڭ مويىن تەرىسىنەن جاسالعان تاسپامەن كوكتەيدى.

كەرەگەنىڭ اياعى، باسى، ساعاناعى (ەكى قاناتتىڭ جالعاساتىن ءبۇيىرى) بولادى. ۋىق — شاڭىراق پەن كەرەگەنى بايلانىستىراتىن بولشەك. ۋىق تا كەرەگەگە ۇقساس ادىسپەن جاسالادى. ۋىقتىڭ كەرەگەگە جاقىن بۇگىلىسىن «ءيىنى»، ال شاڭىراققا بايلانىسار جەرىن «قارى» دەيدى. شاڭىراقتىڭ تەسىگىنە ەنەر ءتورت قىرلى ۇشىن «قالامى» دەپ اتايدى. شاڭىراق — كيىز ءۇيدىڭ كۇمبەزدى توبەسىن قۇرايتىن ەڭجوعارعى بولشەگى. قازاق ۇل-قىزىنا باتا بەرگەندە «شاڭىراعىڭ بيىك بولسىن» دەۋى وسىدان شىققان.

جالپى قازاق حالقى شاڭىراقتى قاسيەتتى ساناعان. «پالەنشەنىڭ اۋلەتى پالەن شاڭىراق بولىپتى» دەگەن ءسوز سول ادامنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ وسكەندىگىن كورسەتەدى. ال ايەلدەر بىر-بىرىمەن ۇرسىسقاندا «شاڭىراعىڭ شايقالسىن»، «شاڭىراعىڭ ورتاسىنا ءتۇسسىن» دەپ قارعاۋى بىر-بىرىنە ءولىم تىلەۋىن بىلدىرەدى. نەمەسە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ۇرىس-كەرىسپەن ءومىر ءسۇرۋىن تىلەۋدى بىلدىرۋدەن شىققان. شاڭىراقتى قاتتى قايىڭنان جاسايدى. قايىڭنىڭ قابىعىن الىپ كەپتىرىپ، تەزگە سالىپ ءيىپ، ءون بويىنا كوكورىس ورنەكتەرمەن نەمەسە «ىرعاق»، «ءتىس»، «قوشقار ءمۇيىز» ويۋلارىمەن بەزەندىرەدى.

كيىز ۇيگە كۇمبەزدى ءتۇر بەرىپ، تۇندىكتى كوتەرىپ تۇرۋ ءۇشىن شاڭىراقتى كەرە جارتى اي بەينەلەس شىبىقتاردى ءيىپ اكەپ، ايقاستىرىپ شەڭبەرگە بەكىتەدى. مۇنى «كۇلدىرەۋىش» دەپ اتايدى. كۇلدىرەۋىش ارقىلى ۇيگە جارىق تۇسەدى، ءتۇتىن شىعادى. سىقىرلاۋىق (جارما اعاش ەسىك) كەرەگە شەڭبەرىنە باسقۇر ارقىلى تارتى-لىپ، كەرەگە باۋمەن بايلانادى. ەسىك تابالدىرىقپەن ماڭدايشادان، قوس بوساعادان، جارما بەتتەن تۇرادى. ەسىكتىڭ جارما بەتتەرى مەن قوس بوساعاسى نازىك ۇلتتىق ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنەدى.

شاڭىراقتان كەيىنگى كيىز ءۇيدىڭ قاسيەتتى بولشەگى — بوساعا. جاڭا قوسىلعان جاس جۇبايلارعا «قوس بوساعاڭ بەرىك بولسىن»، «اق بوساعادان اتتاعان كەلىن وڭ اياعىمەن ەنسىن» دەۋى، نەمەسە بالالارعا «بوساعانى كەرمە، بوساعاعا باقىتسىزدىق ورنايدى» دەپ ىرىم ەتۋىندە ۇلكەن ءمان-ماعىنا بار.

ال كيىز ءۇيدىڭ سىرتقى ابزەلدەرى (تۋىرلىق، ۇزىك، تۇندىك) كۇن ساۋلەسى مەن جاڭبىردى وتكىزبەۋ، جىلۋ ساقتاۋ قىزمەتىن اتقارادى. ولار پىسىرىلگەن اق كيىزدەن، ويۋ-ورنەكتى جىپپەن جيەكتەۋ، ماقپال نەمەسە شۇعادان دودەگە (شەتتەرىنە جاپسىرىلعان ويۋلى كيىزشەلەر) ويۋ باستىرۋ كيىز ۇيگە ەرەكشە ءسان بەرەدى. كيىز ءۇيدىڭ باسقۇرلارى مەن جەل باۋلارى ءارى ءۇيدىڭ داۋىلعا جىعىلماۋىنا قىزمەت ەتسە، ءارى اشەكەيلى ءسان بەرىپ تۇرادى. كيىز ءۇيدىڭ ەرەكشەلىگى بىرىنشىدەن كوشىپ-قونۋعا قولايلى بولسا، ەكىنشىدەن، جازدا سالقىن، قىستا جىلى بولادى. ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق ويۋ-ورنەكپەن اشەكەيلەنىپ ءۇيدىڭ قاي ۇلتقا ءتان ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇرادى. كيىز ءۇي تۇرمىس تا ەكى مىڭ جىلدان بەرى وزگەرىسسىز قولدانىلىپ كەلەدى. ول ۇلتتىق ونەردىڭ (اعاش وڭدەۋ، تەرى يلەۋ، ءجۇن توقۋ، ت.ب.) قوسىندىسىنان تۇراتىن قول-ونەر تۋىندىلارىنىڭ كوركەم وبسەرۆاتورياسى سياقتى.

كيىز ءۇيدى ساندەپ جاساۋ حالىق شەبەرلەرىنىڭ قولىنان عانا كەلگەن. ول اتاقتى ۇيشىلەر (اعاششىلار) مەن بىلگىر ءۇي جونعىشتار، شەبەر ورنەكشىلەر مەن تاماشا توقىماشىلاردىڭ بىرلەسكەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. وعان ەرلەر دە، ايەلدەر دە، ورمەكشى، توقىماشىلار دا، ۇستا بالتاشىلار دا قاتىناسادى.

كەزىندە وسىنداي اق وردالى ءساندى ءۇي جاساۋشىلار: ارقادا ساندىباي، اعايىندى مىلتىقتاي، ابىلايەۆ اسقار، ءۇيسىنباي، ءشان، ت.ب. شەبەرلەر بولعان. ولار اشەكەيلەپ جاساعان ۇيلەردى بىلايعى جۇرت 10-12 قۇلىندى بيە بەرىپ ساتىپ الاتىن. 1913 جىلى پەتەربوردا رومانوۆتار تۇقىمىنىڭ تاققا وتىرعانىنا 300 جىلدىق تويىنا قازاقتىڭ شورماننىڭ مۇساسى باستاعان بايلارى وسىنداي «اق وردانى» سىيعا تارتقان. ال 1905 جىلى پاريجدە وتكەن دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ ەتنوگرافيالىق كورمەسىندە قازاقتىڭ كيىز ءۇيى اسا جوعارى باعالانىپ، ءبىرىنشى بايگەگە يە بولۋى — ونىڭ ۇلتتىق ونەردىڭ اسىل قازىناسى ەكەنىن دالەلدەسە كەرەك.

كيىز ءۇيدى تىگۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. تاجىريبەسىز ادام تىككەن ءۇي ءبىر جاعىنا قاراي قيسايىپ نەمەسە ۋىعى ىعىسىپ كەتۋى مۇمكىن. كيىز ءۇيدى تىككەندە ەڭ الدىمەن كەرەگەلەرىن جايىپ، ونىڭ ساعاناقتارىن بىر-بىرىنە جاناستىرىپ، تاڭعىشپەن مىقتاپ تاڭىلعان كەرەگە شەڭبەرىنىڭ ۇستىنە شاڭىراق كوتەرىپ، وعان ۋىقتاردى شانشادى. 12-18 قانات ۇيلەر اسا بيىك بولعاندىقتان، اتتى كىسى شاڭىراقتى كوتەرىپ تۇرعاندا ۋىقتى شانشاتىن بولعان.

ۋىقتى كەرەگەنىڭ باسىنا بالاق باۋ-مەن بايلاپ بەكىتەدى دە، ۋىقتاردى شالما جىپپەن ورتاسىنان بايلاپ، ءبىر-بىرىنىڭ اراسىن جالعاستىرادى. وسىدان كەيىن تۋىرلىق، ۇزىك، تۇندىك، كيىز ەسىك دەپ اتالاتىن كيىزدەن جاسالعان بولشەكتەردى جاۋىپ، ءبىر-بىرىن باۋمەن بايلاپ بەكىتەدى. ءۇيدىڭ ورتاسىنا تاماق اساتىن وشاق (تاعان) نەمەسە تەمىر پەش ورناتىپ قويادى. ال شاي قايناتۋ ءۇشىن ايىر تەمىر موسىعا (ءۇش اياقتى تەمىر موسى) شاينەكتى اسىپ، وت جاعادى. ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا اعاش توسەك قويىپ، ۇستىنە كورپە-جاستىق جينايدى. ونىڭ تۇسىنا تۇسكيىز ۇستاپ، شىمىلدىق قۇرادى. تورگە جۇكاياق قويىپ، ونىڭ ۇستىنە ابدىرە، كورپە-جاستىق، ت.ب. جۇكتەر جينايدى. ءۇيدىڭ سول جاعىنا تاماق سالاتىن كەبەجە، قازان-اياق سالاتىن اياققاپ، ىدىس-اياقتار قويىلادى دا، بەتىن شىم شيمەن قورشاپ جابادى.

كەلىنگە ارناپ كوتەرگەن ءۇيدى «وتاۋ» دەپ اتايدى. وتاۋ ءۇيدىڭ ءىشىن جاساۋ-جيھازدارمەن تولتىرىپ، ءىشى-سىرتىن اشەكەلەيدى. جيھازبەن جايناتقان «جۇمىرتقاداي اق وتاۋ» جاس جۇبايلاردىڭ وتباسى ومىرىنە ۇلكەندەردىڭ جاساعان سىي-قۇرمەتى، اتا-انانىڭ قامقورلىعى بولىپ سانالادى. ۇيلەنەتىن جاستارعا اكە-شەشەسى الدىمەن وتاۋ دايارلايتىن بولعان. قازاقتا كەيبىرەۋلەردى «وتاۋىن سايلاماي، ورنىن سايلاپتى» دەپ سىنايتىن ماتەلى سودان قالعان. جاس جۇبايلاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىمەن، ءۇي-ىشىنىڭ ءساندى جيھازدارىمەن تولعان اق وتاۋمەن كورىكتى بولىپ كورىنگەن.

---