لەپسى ويازىندا
I
لەپسىدە دە ەل شۋ دەگەننەن-اق تولقىدى. جۇڭگو شەگىنە تاياۋ وتىرعان قاراكەرەيدىڭ بارلىق بولىستارىنىڭ قازاقتارى: الاكول، شارباقتى اۋداندارىنىڭ ەلدەرى قوزعالىپ، جوڭعار الاتاۋىنىڭ شىڭىنا، قۇزىنا تارتتى. قالىڭ قارا سادىر شۇباراعاش، انتون، سەركەش سىقىلدى ورىس قالالارىنىڭ ماڭايىنان سىرعىپ، لەپسى بويى، بالقاش، كول دەگەن جەرگە تارتتى.
بۇعان جەرگىلىكتى اكىمدەر توقتاۋ سالۋعا جەدەل كىرىستى. الماتىعا دۇركىن دۇركىن تەلەگرامداتىپ، حابار قىلدى. وياز باستىعى الماتىعا بەرگەن 30-شىلدەدەگى تەلەگراممادا بىلاي دەدى: «باقتىنىڭ ۋچاسكەلىك ناچالنيگى كازاك-ورىستىڭ جاردەمىمەن قىتايعا كوشىپ جاتقان ەلدى قايتا قايىرىپ العاندىعىن حابار قىلادى...» ونىڭ ەرتەڭىنە تاعى مىنا تەلەگراممانى بەرەدى: «لەپسىدەن قاشقان قازاقتارعا جۇڭگو قوينىن اشىپ تۇر. بارلىق بولىسىنىڭ پراۆيتەلى قىتايعا قاشىپ كەتتى. ءبىراق ونىڭ مالىن الىپ قالدىق. بۇلاردىڭ قايتىلۋىنا تىعىز شارا كورىلىپ، وزدەرىن سوتقا تاپسىرۋعا بۇيرىق بولدى...» 2-تامىزدا الماتىداعى گۋبەرناتوردىڭ تاشكەندەگى گەنەرال-گۋبەرناتورعا بەرگەن تەلەگرامماسىندا لەپسى ويازى تۋرالى مىنا ءسوزى بار: «الاكولدىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى بارلىق اراساننىڭ (كۋرورت) اۋدانىندا بارلىق، ەمىل، ءۇرجار، قاراكول بولىستارىنىڭ قازاقتارى قىتايعا ۇرىكتى. بۇل ەلدەردەن جازدان بەرى ءبىرقاتار ەل قىتايعا كەتكەن ەدى. مىنالار سوعان قوسىلماقشى. بۇعان وزگە بولىستىڭ، قازاقتارى ەلىگەر مە ەكەن دەپ وياز باستىعى قورقۋلى. باقتىنىڭ گارنيزونى ناشار. 31-شىلدەدە ۇرىككەن13 الاكول بولىسىنان ول وترياد كوپ تۇيە، جىلقى، قوي ايىرىپ قالدى. قاشقىنداردى ورىس قولىنا قايتا ايداپ بەرۋىنە قىتايعا قاتتى شارا قولدانۋ كەرەك...»
قوزعالعان ەلدى توقتاتۋدى قايراتپەن ىستەمەك بولدى. شەكارا-شەكاراعا تۇرعان كازاك-ورىستان اسكەر جاساپ، كۇزەت قويدى. ورىستىڭ قالا-قالاسىنا مىلتىق، جابدىق ۇلەستىردى. «قازاققا قالا ات تاعالاپ بەرمەسىن، تەمىر اۋىسپاسىن» دەپ بۇيرىق قىلدى. «قازاق قالانى شابادى» دەپ ءتۇسىندى. مۇجىقتىڭ ءبارىن جەلىكتىرىپ، قازاققا وشتەستىرىپ، وت جاقتى. شولاق توڭىرەگىندەگى قالالاردى قورعاۋ ءۇشىن دەپ 50 كىسىلىك اتتى اسكەر ۇيىمداستىردى. سول بەتپەن گلينكوۆسكيي دەگەن قالاعا 25 كىسى، وبەجۋيسكيي، نوۆو-انتونوۆسكييگە 15 كىسىدەن شىعارىپ، باقتى، شولاق، گلينكوۆسكيي اراسىمەن، لەپسى، ستەپنوۆسكيي، رىباچە، يۆانوۆسك ارالارىندا ۇنەمى ءجۇرىپ-تۇرىپ قاتىناس جاسايتىن شاپقىنشىلار قويىلدى. «جابايى» قازاقتاردىڭ سىرتىنان ءتارتىپ ساقتايتىن كۇزەتشىلەر مىقتالدى. العاشقى سوقتىعىس الاكول ماڭىنداعى ەلدىڭ قىتايعا قاراي قوبالجىپ كوشەر كەزىندە بولدى».
ورىستىڭ اتتى اسكەرىن وگرەنيەۆ دەگەن پودەساۋل باستاپ ەدى. ول باقتىداعى اكۋلوۆ دەگەن باستىققا كومەككە جىبەرىلگەن قول بولاتىن. بۇل جولعى ۇساق ۇرىستا قازاقتان ولگەن كىسىنىڭ سانى بەلگىسىز. ءبىراق ون بەستەي كىسى قولعا ءتۇستى. بۇلاردىڭ ىشىنە سول كوتەرىلىسكە كورنەكتى باسشى بولىپ جۇرگەن ومار مەيىرمان بالاسى دا بار ەدى. ءبىراق ول سول كۇنى تۇندە قاشىپ شىعىپ، قامىسقا كىرىپ كەتىپ، قۇتىلىپ كەتتى. الاكول ەلىنەن ءبىرتالاي مال-مۇلىك تالاندى. وسى سىقىلدى باراق پەن ەمىل بولىستارى كوشكەندە دە ارتىنان قۋىپ جەتكەن ستەپانوۆ دەگەن پراپورششيك اسكەرى كوپ مال الىپ قالىپ ەدى.
24-شىلدە كۇنى ومار مەيىرمان بالاسىنىڭ ماڭىنداعى قازاقتار توقتىنىڭ «تاموجنىي»نان ءوتىپ بارا جاتىپ ءبىر «بولەشىكتىڭ» (وبەزششيك) مۇلكىن الىپ كەتكەن ەكەن. ارتىنان ونى قايىرىپ بەردى. 1-تامىزدا سول اۋىلداردىڭ قازاقتارى شولاق دەگەن جەردەگى پوگرانيچنىي دەگەن قالانىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، كرەستياننىڭ مالىن ايداپ كەتكەن ەكەن. ءبىراق ارتىنان پريۆولنىي قالاسىنىڭ كرەستياندارى ارقىلى تاعى دا قايىرىپ بەرگەن.
بۇل وقيعالاردان سوڭ لەپسىدەن وياز ناچالنيگىنىڭ سەرىگى ماسلوۆ دەگەن شىعىپ، كوشكەن ەل پوگرانيچنىي بولىسىنىڭ كرەستياندارىن تالاماقشى، قىرماقشى دەگەن جامان اتتى تاراتىپ، ءوزى قولىنا تۇسكەنىن قايتا كوشىرىپ، ۇلكەن قاتالدىقپەن ەلدى «باسىپ»، ورنىنا ۆاحالدوۆ دەگەن پراپورششيكتى 20 كىسى اسكەرمەن سول ەلدىڭ ورتاسىندا قالدىرىپ، ءوزى قايتا قايتتى.
بۇل جولعى ەرەۋىلدى باسقان سوڭ قازاق تومەنشىكتەپ قالعانداي بولدى. قىركۇيەكتىڭ باسىنا شەيىن ۇندەمەي، تىنىش بولىپ كەلدى.
ءبىراق توعىزىنشى قىركۇيەك كۇنى مىقانشى سادىر بولىسىنىڭ ونىنشى اۋلىندا سەز قۇرىپ جاتقان بولىس، ءتىلماشتىڭ داعدىلى ەركەلىگىن كوتەرە الماي، جيىلعان ەل ساباپ تاستاي جازدايدى. وسى سياقتى وقيعا رومانوۆ پوسەلكەسى جانىنداعى مامبەتباي، قىشقاش بولىسىندا دا بولىپ قالادى. بولعان جايدى ايتىپ، بولىستار ويازعا قاعاز تۇسىرەدى.
وسى كەزدە سەركەشكە (چەركاسسكيي) وتىز شاقىرىم جەردەگى ساراتاۋ قالاسىنا (قازاقتار «سارات» دەيدى) ماڭىنداعى ەلدەر مىقانشى ولكەسىنە شابۋىل جاساعالى جاتىر دەگەن حابار كەلىپ، چەركاسسكيي قالاسىنىڭ حالقى شوشىنىپ، ۇركۋلى دەگەن سىبىس شىعادى.
«ساراتاۋعا قاراي قارتالىنى باسىپ، وتىز بەس كىسى اسكەرمەن ماسلوۆ جۇرەدى. ەكىنشى جاعىنان ساراتاۋعا مىقانشىنى باسىپ، قاپال اسكەرىنەن ون بەس كىسىلىك اسكەر شىعادى. سوڭعىلار ماسلوۆقا قوسىلماق بولىپ كەلە جاتادى. ماسلوۆ ءوز بەتىمەن ساراتاۋعا جاقىنداپ، سەگىز شاقىرىمداي جەر قالعاندا الدىنان شەپ جايىپ، جولىن بوگەپ تۇرعان قازاقتى كورەدى. قازاق قولى شاشىراپ، ەكى شاقىرىمداي جەرگە سوزىلىپ تۇر ەكەن.
وسى ارادا ەكى جاعى دا اتىسادى. ءبىراق قازاق جاعىنىڭ شىعىنى كوپ بولىپ، ولار وق تيگەن جارالىلارىن قالدىرماي جيناپ الىپ، شەگىنىپ جىلجىپ كەتىسەدى».
«كوتەرىلىس جاساۋشىلارمەن قاعىسۋلاردىڭ بولعانىن لeپciگe بىلدىرگەن سوڭ، ودان بازىگين دەگەن پراپورششيك باستاتقان جەتپىس بەس كىسى شىعارىلدى. بۇلار ساراتاۋعا قاراي بەتتى تۇزەپ بۇرىپ وتىرىپ، جولداعى چەركاسسكيي، نوۆو-پەتروپاۆلوۆسكيي، نوۆو-انتونوۆسكيي قالالارىنىڭ قورعاۋىن كۇشەيتىپ، ماسلوۆقا بولىسۋعا شىققان. مۇنىڭ ۇستىنە قاپالداعى گارنيزون باستىعىنا «باسقان جاعىنان كومەك جىبەر» دەپ حابار ەتىلەدى.
ون ءبىرىنشى قىركۇيەك كۇنى بازىگين ساراتاۋعا كەلەدى. مۇنىڭ الدىندا ماسلوۆ تا الدىڭعى ون كىسىلىك «اسكەرمەن قوسىلىپ وسى قالاعا كەلگەن ەكەن.
بۇل ارادا بارلاۋعا جىبەرگەن اتتىلار ءبىر حابار اكەلەدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا «مىقانشى، شىلىكتى مەن مامبەتباي، قىشقاش بولىسىنىڭ ءبىرتالاي قازاعى، باستىعى مۇحامادي قاجى بولىپ، مىقانشى سادىر بولىسىنىڭ كوتەرىلىستى ەلىنە كومەككە كەلە جاتىر» دەيدى. سول كۇنى ساعات توعىز شاماسىندا قازاقتار ساراتاۋعا قاراي بەت تۇزەپ قوزعالادى. بۇلاردىڭ الدىنان جاسىرىن حابارشى قىلىپ جىبەرگەن ۋريادنيك كوستين قاسىنداعى كىسىلەرىمەن قايتا قاشادى. قازاق ۇران سالىپ، قالاعا تيەدى. ءبىراق قالانىڭ ىرگەسىنە كەلىپ قالعاندا اتىلعان كوپ مىلتىق بۇلاردى ەرىكسىز كەيىن سەرپىلتەدى. ولار ءار جەرگە سەرپىلىپ بارىپ، كۇشتى قايتا جيناپ الىپ، ۇكىمەت اسكەرىن قورشاپ، اينالىپ الادى. تۇنىمەن قالانى قاماپ جاتادى. ەرتەڭىندە باسقاننان كومەككە كەلە جاتقان وسيپوۆتىڭ اسكەرىنىڭ حابارىن ەستىپ ماسلوۆ بازىگيندى باستىق قىلىپ، شابۋىلعا اسكەر شىعارادى. بۇلار قىلىشپەن، نايزامەن قيمىل قىلادى. قازاق قارۋلى اسكەردىڭ تاسقىنىنا شىداي الماي قىرعىن كورىپ، كەيىن شەگىنەدى. بۇلاردىڭ ىشىنەن ءبىر ءبولىنىپ كەتكەن ەكى جۇزدەي كىسى كولگە قامالىپ قالىپ، تۇگەلىمەن كەسكىلەنىپ ولتىرىلەدى. قالعاندارى لeپci وزەنىنىڭ ءبىر جاعىنان قاشىپ شىعادى. ءبىراق ول جاقتا دا قازا كورىپ، كوپ مالىنان ايرىلادى. قۋعان وترياد بەس مىڭ قوي مەن كوپ ءىرى قارا الىپ كەتەدى. ودان باسقا توقسان ەكى كىسىنى ەرەۋىلدىڭ باستىعى اباقتىعا الادى.
You Might Also Like
-
ەلدە نە كوپ، ءان كوپ، ادەبيەت كوپ، كۇي كوپ. ءبىراق ءبىز ەل ادەبيەتىنىڭ، ەل ونەرىنىڭ ءبارىن دە جيناپ جەتكىزە الماي جاتىرمىز. ەل ونەرى — بىزدە ءالى اقتارۋسىز جاتقان قازىنا.
-
ەل ارالايتىن توعاي باقتاشى «بالە شىك» ەن ەلگە وزدەرى بەك، «جاندارال» بولىپ وكىم جۇرگىزگەن. قازاققا ادام قىلماعاندى قىلعان، ىستەمەگەندى ىستەگەن. رەتسىز شىعىن سالاتىن، قاسىندا...
