قازاق كۇيلەرى جينالسىن
ەلدە نە كوپ، ءان كوپ، ادەبيەت كوپ، كۇي كوپ. ءبىراق ءبىز ەل ادەبيەتىنىڭ، ەل ونەرىنىڭ ءبارىن دە جيناپ جەتكىزە الماي جاتىرمىز. ەل ونەرى — بىزدە ءالى اقتارۋسىز جاتقان قازىنا.
ەل ونەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى — ان-كۇيدى جيناۋعا جاڭادان اياق سالدىق. ونىڭ العاشقى ادىمى — زاتايەۆيچ. زاتايەۆيچ قولىندا انا باسىلعان «1000 اننەن» باسقا بىرنەشە جۇزدەگەن ءان جيناعى، كۇي جيناعى بار كورىنەدى. زاتايەۆيچتىڭ قولىنا تۇسكەن ءان، كۇي — ۇلكەن قازىنادان ونگەن قازىنا.
زاتايەۆيچتىڭ بۇل ەڭبەگى ارقىلى ءبىز جوعالىپ بارا جاتقان ەل اندەرىن، كۇيلەرىن قولعا ءتۇسىرىپ وتىرمىز. زاتايەۆيچتىڭ ەڭبەگىمەن بارلىق كەڭەس قولتىعىنداعى جۇرتتار، ءتىپتى شەت جۇرتتار، دۇنيە ءجۇزى قازاقپەن، قازاقتىڭ ونەرى، ان-كۇيىمەن تانىسىپ وتىر. زاتايەۆيچتىڭ بۇل ەڭبەگىن بۇلداپ، اتاقتى جۋرناليست ساسنوۆسكيي كوپتىڭ كوڭىلىن قازاققا، قازاق ونەرىنە اۋدارىپ وتىر (وتكەن جىلعى ماۋسىمنىڭ 20-سىنداعى «پراۆدا» گازەتىندە).
زاتايەۆيچ جيناعان اندەرىن، كۇيلەرىن وڭدەپ، مەلوديا، گارمونيا ىرعاعىمەن ونەرلى مۋزىكانىڭ ۇلگىلى بۋىننىڭ جۇيەسىنە ءتۇسىرىپ وتىر.
ول قازاق كۇيلەرىن، اندەرىن «كۆارتەت-دومبىراسىنا» سالعاندا ۇلگىلەنگەن، وڭدەلگەن، ۇندەلگەن قازاقى كۇيدى تىڭدايسىڭ.
سول زاتايەۆيچ بيىل وتكەن جازدا سەمەي ارقىلى قارقارالىعا بارىپ، اندەرمەن بىرگە مىناۋ كۇيلەردى الىپ قايتقان: «قوسباسار»، «ابىلايدىڭ قارا جورعاسى»، «بوز ايعىر»، «اققۋ»، «اقبوران»، «اسانقايعى»، «بەس تورە»، «سارىوزەن»، «شال-كەمپىر»، «تەرىسقاقپاي»، «كەنەسارىنىڭ كوك بالاعى»، «قالماق قارا جورعا»، «تاتتىمبەت بىلقىلداعى»، باسقالار.
جوعارىدا ەلدە كۇي كوپ دەگەن ەدىك. راسىندا، كۇي كوبەيۋدە ەمەس، كۇي كۇننەن-كۇنگە ازايۋدا، ەلدە ساۋىق-سايران ازايعان سايىن، ەل دومبىرا تارتىپ، كۇي كۇيلەۋدەن كورى، جان باعۋ امالىنا اينالىپ، شارۋادار بولعان سايىن دومبىراشى دا، كۇي دە، ءان دە بۇلدىراپ ازايۋدا. دومبىرا، قوبىز، ان-كۇيگە اۋەستىك ازايىپ بارادى. ەلدەگى ەسكى كۇيشى شالدار ولگەن سايىن كۇيلەرىمىز كورگە كومىلۋدە. ءبىزدىڭ ەلدە ەرتەرەكتە تويعان دەگەن ءبىر شال 40 كۇي تارتادى ەكەن. ول كۇيلەردىڭ بۇل كۇندە بىرەۋىن دە ەشكىم بىلمەيدى. تەك كۇي اتتارىن ايتىپ، اڭىز قىلىسادى. ءسۇيتىپ، تويتان ءولىمى 40 كۇيدى الا كەتىپ وتىر. جالعىز تويتان ەمەس، تولىپ جاتقان دومبىراشىلار، كۇيشىلەر كۇيىمەن بىرگە زىم-زيا جوعالىپ جاتىر. ەلدە جاستان دومبىراشى شىعۋ، جاڭادان كۇي شىعۋ وتە سيرەك.
ەندى كۇيدى جيناۋ كەرەك، ونىڭ جىل قۇسى — زاتايەۆيچ. قالايدا زاتايەۆيچ سىقىلدى ىنتالى مامانداردى كەزىندە پايدالانىپ قالعان ولجا. گازەت-جۋرنالدارىمىزدىڭ بەتىندە جەر-جەردەگى كۇيلەردىڭ اتتارى، مازمۇندارى، كۇيشىلەردىڭ ءاتى-جونى جازىلۋى، ءتىپتى مۇنى جازاتىن ەلدەگى، قالاداعى بىلەتىن ادامدار، ەلدەگى گازەت تىلشىلەرى مەن ءوزىم جازىپ العان كۇي اتتارىن تومەندە اتايمىن. ءبىراق گازەت بەتى كۇيلەردىڭ مازمۇنىن جازۋعا تارلىق قىلادى. ولار:
1) جەتىسۋدىڭ تالدىقورعان ۇيەزىندە اقسۋ بولىسىنداعى دومبىراشىلاردىڭ (نۇرساپا، ەگەۋباي، مولىقباي، باسقالار) تارتاتىن كۇيلەرى مىنالار: «اقكوبەك»، «قاراكوبەك»، «قازان قالاسىن شاپقانداعى كۇي»، «مادىگەن شورا»، ارينە «باراق»، «الا بايراق»، «قارا جورعا»، «شىنىراۋ»، «تەپەك كوك»، «قۇدىرەتتىڭ قۇسى»، «ءدۇلدۇلدىڭ ءجۇرىسى»، «الا ايعىر»، «قاليپان پاتشاسىنىڭ اسكەرى مەن ءجۇرىسى»، «اباي قوڭىر»، «جۇماعىل»، اقساققۇلان»، «جوشى حان»، «بەستورە»، «اقمەدي كۇيى»، «سىلقىلداق»، «قۇلاق كۇيى»، «ساركىدىر»، «اقساق قويدىڭ ماڭىراعانى»، «اۋرە-سارساڭ ساندال كوك»، «تۇرىكپەن»، «نوعاي-قازاقتىڭ ايىرىلعانى». «قورامجان جالعىز»، «ارينە-اۋ»، «بورلى قىز»، «قوس كەلىنشەك»، «قوس مەرگەن»، «اقساققوي»، «اققۋ»، «تۇيەك قالدى»، «قارقارا-اۋ»، «تەرىسقاقپاي»، «قورقىت»، «شىڭعىسباي قوڭىرى».
2) قارقارالىنىڭ ارعىننان، قوتانبۇلاق دەگەن جەردەگى ماناس-ماندار رۋىنان الماتىعا وتكەن جىلدا وقۋ ىزدەپ كەلگەن ەرجان ۇلى ماناربەك دومبىراشى بالا (وسى كۇندە الماتىدا بەيىس ۇلى ايتبەكتىڭ قولىندا) مىنا كۇيلەردى تارتادى: «ءۇش قوجانىڭ قىرعا تالاسقانى» (بۇل ءوزى ءۇش كۇي)، «تاتتىمبەتتىڭ سىلقىلداعى»، «كوكەيكەستى»، «بوز ايعىر»، «قارا جورعا»، «سارى وزەن»، «بەس تورە»، «كورۇعلى» (قور ۇلى)، «قوسباسار» (ءۇش ءتۇرلى)، «ايراۋىقتىڭ اششى كۇيى»، «تۇيە قاس»، «بوزىنگەن»، «مولى قىز»، «جەلمايا»، «تۇيە كيىك»، «اققۋ»، «تەرىسقاقپاي»، «قورقىتتىڭ كۇيى»، «ءبىرجاننىڭ كۇيى»، «ساربۇلاقتىڭ كۇيى»، «اسانقايعى»، «ورەلى شابدار»، «قالقام تۇر»، «تەرىسقاقپاي»، «اقىمەتشەنىڭ كۇيى»، «تاقيام قالدى»، «سارا قىزدىڭ كۇيى»، «شاشۋباي كۇيى»، «بۇلبۇل كۇيى»، «جاسىمبەكتىڭ كۇيى». مۇنىڭ بىلەتىنى — 30 كۇي.
بۇل ايتىلعاندار ەلدەگى كوپ كۇيدىڭ ءبىرى — ءبىر ازعاناسى. جەر مولشەرىمەن ايتقاندا بالقاشتىڭ ەكى جاعىنان تۇيىسەتىن توبىقتى مەن ماتايدىڭ عانا كۇيلەرى. وسى ەكى ەلدىڭ كۇيىن سالىستىرعاندا، كوبىنەسە ات جاعىنان جالپى، ورتاق كۇي، ءبىراق تارتىلۋدا، دومبىرادا وزگەشە بولاتىندارى تولىپ جاتىر. وزگە ەلدىڭ، وزگە جالپاق قازاقتىڭ كۇيى دە ازىرگى اتاۋسىز جاتقان، اقتارۋسىز جاتقان قازىنا.
قالايدا كۇي جينالسىن.
1921 جىل.
You Might Also Like
-
ابايدىڭ الدىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسى — باتىرلاردىڭ جىرلارى، بيلەردىڭ، شەشەندەردىڭ سوزدەرى، جىراۋلاردىڭ، تولعاۋى، اقىنداردىڭ ايتىسى، اراب-پارسىنىڭ ەسكى قيسسا، ەرتەگىلەرى ەل ادەبيەتىنىڭ ت...
