ماعان وكپەلەڭىزشى...
وسىدان ءدال ءبىر عاسىر بۇرىن «ايقاپ» جۋرنالىندا ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «قازاق وكپەسى» دەگەن ماقالاسى جاريالانعان ەدى. بۇل جەردە ول ماقالانىڭ مازمۇنىنا ەمەس، تاقىرىبىنا شۇقشيىپ وتىرمىز. ماقالانىڭ كوتەرگەن جۇگى اركىمگە ماعلۇم بولار. تاقىرىپتى ايتىڭىزشى، «قازاق وكپەسى» دەپ، جاۋىنا دا ءوزىمسىنىپ وكپەلەيتىن قازاقتىڭ اقىن جاندى، اڭقاۋلىعى مىنەلەدى. ونەر ءبىلىم قۋمايتىندىعى، جالقاۋلىعى سىنالادى. وكپەلەيتىن وكپەسى بار قازاق باردا ءومىر سۇرگەن احاڭدار باقىتتى ەكەن. ءبىز وكپەلەي المايتىن ۇرپاقپىز. جانارىمىزدان كەك ۇشقىنى شاشىراپ، جەر-دۇنيەنى جالمايتىنداي كوڭىل-كۇيمەن ءومىر سۇرۋگە داعدىلانعامىز...
التايدىڭ سالبۋرىن قۇرۋعا تابىلمايتىن كۇندەرىنىڭ بىرىندە، اۋىلىمىزدا بۇركىت سالىپ، تازى جۇگىرتەتىن سەرى شالى ۇيگە كەلىپ اكەمىزگە قولقا سالدى. «ۇيدە جاتا بەرەسىڭ بە؟ قاسقا جۇيرىگىڭە ەر سال. قۇداي بۇيىرتسا قىرمىزى قىزىل تۇلكىنى قانجىعاڭا بايلاپ قايتاسىڭ». ءسوز سول بودى. قاعۋشى-ماعۋشىسى بار، ۇزىن سانى التى-جەتى ادام قانسوناردا تاۋعا ءسىڭىپ كەتكەن...
كەشكى اپاق-ساپاقتا شەشەمىزدىڭ كەسپەسىن ۇرلەپ ءىشىپ، مۇرنىمىز تەرشي باستاعاندا ءۇستى-باسى اق قىراۋ اكەمىز ەسىك اشتى. ءوڭى تۇتىگىپ، ءبىر ءتۇرلى بوپ كەتكەن. قالىڭ كيىمدەرىن شەشىپ، بەلىن بوساتقانشا جۋىناتىن جىلى سۋىن دايىنداپ، قۇمعان مەن تەگەشتى الدىنا اپاردىم. شەشەم دە مىنا سۇرەپەتتەن تىم وڭدى ءىس بولماعانىن سەزىپ، سۇراپ-اق جاتىر. «ءاي، اكەسى، ايتپايسىڭ با؟ مىنا ءتۇرىڭ نە؟ نە بولعان تەگى؟». ءۇيدىڭ جىلىمىعى جانىن سەرگىتتى-اۋ، شالەكەڭە ءسال دە بولسا جان كىردى. ايتىپ جاتىر. «حالىق ايتسا قالت ايتپايدى دەۋشەدى بۇل ەل. انا توكە شالدى تۇلكى دەيتىن جۇرتتىڭ باعاسى قاعىس ايتىلماعان ەكەن. تۇلكى دەسە تۇلكى ەكەن. رۋلى ەلدەن وزگە جان تاپپاعانداي استىمداعى اتىمدى پايدالانىپ، الداپ سوقتى. ءتۇس قايتا تۇلكىنىڭ ءىزىن كەسىپ، قاسقامەن قايىرىپ ەم، قىراننىڭ شەڭگەلىنەن قۇتىلمادى. قىزىل دۇنيەنى كوزى قيمايتىن دۇنيەقوڭىزدىعىن قايتەيىن، جول-جورالعىنى ۇمىتىپ ءوز قانجىعاسىنا ءوزى بوكتەرىپ كەتتى، كاريت!». توكە شالدىڭ ادىلەتسىزدىگى اۋىلدا ءبىراز ءسوز بولدى. اكەمىز دە كوپكە دەيىن وكپەلەپ ءجۇردى. تورقالى توي، توپىراقتى ولىمدە ءبارىن ۇمىتاتىن قازاق ەمەسپىز بە؟ سونداي ۇلى ءدۇبىردىڭ ءبىرى اكەمىزدىڭ وكپەسىن ەسىنەن شىعاردى. توكە شالمەن باياعىسىنشا ارالاسىپ كەتتى. سويتسەك سول كىسىلەر ءبارىبىر ءبىرىن-بىرى جاقسى كورەدى ەكەن. ارى كەتسە وكپەلەيدى، ءبىراق كەكتەسپەيدى. ىستىق قايراتپەن ءومىر ءسۇرىپ، جۇرەگىن قارايتاتىن كەككە بوي الدىرۋدان قاتتى ساقتانادى ەكەن...
التايدىڭ كۇنگەي بەتىن قارا جۇڭگو قارا قۇرتشا باسىپ، اتاجۇرتقا ءبىر جولا قونىس اۋدارۋعا قام جاساپ جاتقانىمىزدا كۇنىگە ۇيگە كەلەتىن توكە شالدىڭ قۇلازىعان، قامىققان ءتۇرى ەمىس-ەمىس ەسىمە تۇسەتىنى بار. سوندا دا باياعى قىلىعى ويىما ورالىپ، سۋقانىم سۇيمەۋشى ەدى. قونىس اۋدارۋعا قۇجاتىمىز ءتاس-تۇيىن دايىن بولىپ، ماشيناعا جۇك-بۇگىمىزدى تيەپ ەندى قوزعالا باستاعانىمىزدا، بايعۇس شال تاقىمىنان تاستامايتىن تورى اتىمەن ارتىمىزدان قالماي دالباقتاپ ءبىراز ەردى دە، بۇلدىراپ قالا بەرگەن...
اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ، التايعا ات باسىن بۇردىم. اتتاي جەلگەن ون جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. كوپ نارسە وزگەرىپ كەتكەندەي كۇي كەشتىم. بالكىم مەن وزگەرىپ كەتكەن شىعارمىن دەپ تە ويلادىم. الىس جولدان شالدىعىپ جەتكەندە، اۋىلداعى قاتىناس بەكەتىندە ءبىر سىنىپتا وقىعان، بالا كۇنگى دوسىم كۇتىپ الدى. التايدىڭ ايازى سورعان ءجۇزى تۇتىگىپ، شارشاڭقى كەيىپكە ەنگەنى مۇسىركەيتىندەي سەزىم تۋدىرسا دا، سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، جالپىلداپ امانداسىپ جاتىرمىن. ول دا جىگى-جاپار. ەكى-ۇش كۇن تىنىعىپ، تۋىس-تۋعانداردىڭ قۋانىشىنا قۇتتى بوسىن ايتىپ، و دۇنيەلىك بولعاندارىنا يمان تىلەپ دوسىم ەكەۋمىز كىرىپ شىقتىق. باياعى اۋىل. اۋىل سىرتىنداعى قورىمنىڭ كوبەيگەنى سونشا، قىستاقپەن تاقاسا ءتۇسىپتى. ەسكى قۇرجانىڭ ءبىز شاڭىن اسپانعا شىعارىپ وينايتىن كوشەلەرىندە ادامعا اڭتارىلىپ قارايتىن بوگدە جۇرگىنشىلەر دە كوبەيگەن. «مىناۋ كىم» دەگەندەي سىڭاي تانىتادى. دوسىم اۋزى دامىل تاپپاي سويلەپ كەلەدى. «سەندەر كوشىپ كەتكەن سوڭ بۇل اۋىل وزگەرىپ كەتتى. ارتتارىڭنان ىلە-شالا شەكارا اسقاندار دا كوپ. ءبىرازى اۋدان ورتالىعىنا قونىس اۋداردى. كوشكەن ەلدىڭ ءۇيى مەن جەرىن بۇرىن تاۋ اراسىن مەكەندەيتىن مالشىلار مەن قىتايلار ساتىپ اپ جاتىر. جۇڭگو دەگەن پالەنى اۋدان ورتالىعىنان كورمەسەك، التايدىڭ بۇل قيىرىنان جولىقتىرماۋشى ەدىك. ەندى قوڭسى قونىپ جاتىرمىز. از جىلدا بەرەكەسى قاشقان «لامابۇلاقتىڭ» (اۋىل سولاي اتالاتىن) جايى وسىلاي، دوس! قيمىلداۋعا شاماسى جوق، شابان-شالاڭدار، ايتەۋ ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ ءجۇرىپ جاتىرمىز. «ەسى باردا ەلىن تاپقان» سەندەردىكى دە دۇرىس بوپتى. ءبىزدى ايتشى، كۇنىمىز نە بولارىن ويلاۋعا دا قورقاسىڭ. ءوزىمىز ءبىلىم العان جالعىز قازاق مەكتەبى وتكەن جىلى جابىلىپ قالدى. قاراڭعى قالدىراتىن ەمەس، امالسىز بالالارىمىزدى سوندا وقىتىپ جاتىرمىز. مەنىڭ ءبىر اۋىز قىتايشا بىلمەي وسكەنىمدى بىلەسىڭ، بالام سونىڭ كەرىسى. ءتىل دەگەن پالە وڭاي سىنادى ەكەن. اۋىلىمىز ءشۇلدىر-شۇلدىر كەڭەسەتىن بوپ الدى. بۇنى ايتىپ كىمگە وكپەلەيسىڭ؟..». ون-ونبەس كۇن تۇرىپ اتتانىپ كەتتىم. ەشتەڭەگە زاۋقىم سوقپايدى. جاتسام-تۇرسام بۇرىن ءوزىم دەمالىستاردا ساعىنىپ جەتەتىن سول اۋىلدىڭ مىنا سيقى جانىمدى جۇدەتىپ-اق جىبەرەدى. اۋىلدىڭ نە جازىعى بار؟ ەسكە السام ازاپقا تۇسەتىن تابيعاتىمدى، تارپاڭ مىنەزدى جىلقى عۇرلى كورسەتە المايتىن دارمەنسىزدىگىمە نە دەيىن؟ ماناعى اكەمنىڭ قاراقاسقاسى تۋىسقان جىگىتكە قالىڭدىق ايتتىرعاندا التايدان بوعداعا قۇدالىقتىڭ قۇربانى بوپ كەتە بارعان. بارعان جەرىن جەرسىنبەي جەم جەپ، سۋ ىشپەگەن سوڭ پىشاققا ءىلىنىپتى. حايۋان بولسا دا قاتتى وكپەلەگەن شىعار. وكپەلەۋگە تۇرمايتىن پەندەنىڭ وپاسىز مىنەزىن قايدان ءبىلسىن جانۋار؟..
بۇل جولعى ساپار تىم كوڭىلدى بولمادى. باياعى سالبۋرىن كۇنگى اكەيدىڭ كوڭىل كۇيى ەسكە ءتۇستى مە، ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعىنان با توسەك تارتىپ جاتقان توكە شالدىڭ ۇيىنە بارا الماي كەتتىم. مەنىڭ كەلىپ كەتكەنىمدى ەلدەن ەستىپ، شال بايعۇس قاتتى وكپەلەپتى. ەستۋىمشە ءوزى ناۋقاس ادام ءوڭى قۋارىپ-سازارىپ تىپتەن قينالعان كورىنەدى. مۇمكىن ءوزىنىڭ دە پەندەلىگى ەسىنە ءتۇسىپ، وكىنگەن شىعار. اكەم دە سول شالعا سالەم بەرىپ قايتپاعانىم ءۇشىن «سىباعامدى» بەردى. قايتا-قايتا ايتىپ بولماعان سوڭ «ءسىزدى يت قىلعان شال ەدى عوي، نەسىنە كوڭىل اۋىرتىپ وتىرسىز» دەپ قالعانىم سول ەدى، وتقا ماي تامدى. «وي، ەنەڭدى ۇرايىن جۇگىرمەك! قىرىق جىلدىڭ الدىنداعىنى قوڭىرسىتىپ نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ جوق، سەندەرگە سولاي ءومىر ءسۇرۋ ۇناي ما؟ ماڭايىنىڭ ءبارىن جاۋ ساناپ ادام قالاي تىرلىك كەشەدى وسى؟ اۋىر عوي. ونسىزدا قىسقا ءومىردىڭ قۇتىن قاشىرىپ. «وكپەگە قيسا دا، ولىمگە قيمايتىن» اعايىندىق بىزبەن كەتسە، قازاق بىتكەن ەكەن...».
نەسىن جاسىرايىن قايران شال-اۋ! ءبىز وكپەلەي المايتىن، تەك كەۋدەسى كەككە تولى مەيىرىمسىز ۇرپاقپىز. قاۋقارسىز قۇر اشۋدى بويعا جيناپ بولدىرعان، بورداي توزىپ بارا جاتقان بۋىنبىز. وكپەلەۋدىڭ ءوزى زور ماحاببات ەكەن. ماحابباتتىڭ ەكىنشى بەتى «وكپە» دەسەك تە بولاتىنداي. پايعامپارىمىزدىڭ حاديسىندە ايتىلاتىن «ماحاببات جوق جەردە ۇرپاق ازادى» دەگەن جولدار ەسىمە تۇسكەندە القىمىما اششى وكسىك تىعىلاتىن بوپ الدى. كىمنىڭ ازعان زاماننىڭ ادامى بولعىسى كەلەدى؟ قان ۋىستاپ تۋعان شىڭعىس حاننىڭ كەكشىلدىگى ءادىرام قالسىن. ازۋ ءتىسىمىز اقسيعاندا ادام بالاسىنا ءتان كوپ قاسيەتتەردى جەرلەپ تىنعانىمىزدى سەزىنۋدەن قالدىق. «بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا تاستاما» دەيتىن قازاق دانالىعى ءبارىن مەڭزەپ-اق تۇر. بيت ەكەش بيتكە دە وكپەلەگەن دارحان قازاق بولعان-اۋ شاماسى جەر بەتىندە. نە دەگەن اسىل سەزىمدەر دەشى. ءبىرىن ءبىرى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن، وكپەلەي المايتىن قوعامدا ءومىر سۇرگەنىڭدى سەزىنۋدىڭ ءوزى زور قاسىرەت ەكەن. قۇلىڭ بولايىن، ماعان وكپەلەڭىزشى!..
You Might Also Like
-
التايدىڭ تۋ قيىرىنداعى سول اۋىل ەسىمە تۇسسە، جۇرەك قۇرعىردىڭ سىزداپ الا جونەلەتىنى بار. كەيدە ءتۇس كورىپ جاتىپ ويانعان مەزەتتە شاكەنە اۋىلدى شارلاپ كەلگەندەي كوڭىلىم قۇلازىپ، سامالدىقتا شىلىم شوعىن م...
-
نەگە بۇلاي بوپ كەتكەنىن قايدان بىلەيىن، بۇل عاسىردىڭ تولقىنىسى تىم بولەك. باياعى بابالاردىڭ رۋح تاربيەسى تۋرالى قالىپتاستىرعان ءىلىمى ءبىرتۇتاس، ورتاق دۇنيەتانىمعا قىزمەت جاسايتىن. سولاي ءومىر سۇرەتىن....
