ماعجان جۇمابايەۆتىڭ "شولپى" ولەڭىندەگى شولپىنىڭ تۇرلەرى، تاربيەلىك ءمانى
ءى. كىرىسپە
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگى:
داۋىلپاز اقىن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ ومىردەن ءوز ورنىن انىق تاۋىپ، ارتىنا وشپەس مول مۇرا قالدىرعانىن انىق بىلەمىز. ونىڭ ليريك اقىن ەكەنى دە بارشاعا ايان. ليريكالىق ولەڭدەرى دە وتە مول. قازىرگى تاڭدا ماعجان جىرلارى كەڭىنەن ناسيحاتتالۋدا. مەكتەپ باعدارلاماسىنان دا بىلەمىز. ماعجاننىڭ “شولپى” اتتى ولەڭىندە قازاق قىزىنىڭ ءون بويىنا جاراسقان اشەكەي بۇيىمدارىنىڭ ءبىرى – شولپىنى وتە تازا شىنايى سۋرەتتەۋى بايقالادى. سوندىقتان ماعجاننىڭ “شولپى” ولەڭىن وقي وتىرا، حالقىمىزدىڭ تاريحي قۇندىلىعى سانالاتىن شولپىنىڭ تاربيەلىك ءمانى مەن ونىڭ تۇرلەرىن كەڭىرەك تانىستىرا كەتۋدى ءجون كوردىم.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى:
ماعجاننىڭ “شولپى” ولەڭى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ كونەدەن قالعان اشەكەي بۇيىمى ەكەنىن دالەلدەۋ؛
شولپىنىڭ تۇرلەرىن انىقتاپ، ونىڭ تاريحي قۇندىلىعىن زەرتتەي وتىرىپ، تاربيەلىك ءمانىنىڭ وتە جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن دالەلدەۋ:
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مىندەتتەرى:
o ماعجان جۇمابايەۆتىڭ “شولپى” ولەڭىن وقىپ تالداۋ؛
o شولپىنىڭ تۇرلەرىن انىقتاپ، جاسالۋ جولىنا توقتالىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛
o شولپىنىڭ تاربيەلىلىك ءمانىن ۇعىنۋ؛
o جينالعان ماتەريالداردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ؛
o شولپى تۋرالى جازعان اقىن - جازۋشىلاردىڭ، سازگەرلەردىڭ
شىعارمالارىمەن تانىسۋ؛
عىلىمي جوبانىڭ زەرتتەۋ ءادىسى:
- جيناقتاۋ، توپتاۋ؛
- سالىستىرۋ؛
- وزىندىك وي توپشىلاۋ؛
بولجام: ەگەر ءبىز ماعجان جۇمابايەۆتىڭ “شولپى” اتتى ولەڭىن كەڭىنەن ناسيحاتتاساق، بۇل ۇلتتىق اشەكەي بۇيىمنىڭ قازاق قىزدارى اراسىندا كەڭىنەن قولدانىسقا ەنۋىنە جول اشار ەدىك.
ناتيجەسى مەن قورىتىندىسى:
o شولپىنى تەك قانا قىز بالالار مەن بويجەتكەندەر تاعادى؛
o قازاقتىڭ اشەكەي بۇيىمى شولپىنىڭ سىڭعىرى قارا نيەتتى كۇشتەردەن ساقتايدى؛
o شولپى ارقىلى قىزدىڭ جاسىن، الەۋمەتتىك توبىن، قاي جاقتان ەكەندىگىن اڭعارۋعا بولادى؛
-5-
عىلىمي جۇمىستىڭ پراكتيكالىق قولدانۋ سالالارى: تاقىرىپ نەگىزىندە جيناقتالعان ماتەريالدار تاريح، قازاق ءتىلى، ادەبيەت پاندەرىندە قوسىمشا رەتىندە قولدانۋعا بولادى. تاربيە ساعاتتارىندا پايدالانۋعا بولادى.
- قانداي زەرگەرلىك بۇيىمدى ۇناتاسىڭ؟- دەسە، كوپ ادامدار ساقينا مەن سىرعانى اتايدى. ال مەن ماعجان اقىن جىرلاپ وتكەن شولپىنى ۇناتامىن. وسى جۇمىسىم ارقىلى ونى دالەلدەگىم كەلەدى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
2. 1 ماعجان جۇمابايەۆ - ليريك اقىن.
ادەتتە ابايدى فيلوسوف اقىن،
ماعجاندى ليريك اقىن دەيمىز.
اباي اقىلدىڭ اقىنى دا،
ماعجان سەزىمنىڭ اقىنى.
(س. مۇقانوۆ)
ماعجان جۇمابايەۆ پوەزيا الەمىندەگى جارىق جۇلدىز، قايتالانباس قۇبىلىس. ونىڭ قۋاتتى، بويعا جىگەر، جۇرەككە وت بەرەتىن رۋحتى ءۇنى، ىزدەنىستەرى مەن جاڭاشىلدىعى قازاق ادەبيەتىن حح عاسىردىڭ باسىندا - اق ەۋروپا، ورىس ادەبيەتىنىڭ بيىك دەڭگەيىنە كوتەردى. «ولەڭدى مۋزىكاعا اينالدىرعان، دىبىستان سۋرەت تۇرعىزعان، سوزگە جان بىتىرگەن، جاڭا ولشەۋلەر شىعارعان» ماعجاننىڭ وسىنداي قاسيەتتەرىن، ىشكى شىعارماشىلىق قۇدىرەتىن جۇرتتان بۇرىن بايقاعان ءارى اسا جوعارى باعالاعان مۇحتار اۋەزوۆ: «ماعجان مادەنيەتى زور اقىن. سىرتقى كەستەنىڭ كەلىسىمى مەن كۇيشىلدىگىنە قاراعاندا، بۇل ءبىر زاماننىڭ تەگىنەن اسقانداي، سەزىمى جەتىلمەگەن قازاق قاۋىمىنان ەرتەرەك شىققانداي… سوندىقتان بۇگىنگى كۇننىڭ بار جازۋشىسىنىڭ ىشىنەن كەلەشەككە بوي ۇرىپ، ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز – ماعجاننىڭ ءسوزى. ودان باسقامىزدىڭ بارىمىزدىكى كۇماندى، وتە سەنىمسىز دەپ بىلەمىن» دەپ جازدى. [5. 264]
ماعجاننىڭ تازا ماحاببات تاقىرىبىنا ارنالعان ليريكاسى — اسا كوركەم مۇرا. تابيعاتىنان جانى سۇلۋ سىرشىل اقىن ادامنىڭ ەڭ اسىل سەزىمىن جەتكىزۋگە كەلگەندە عاجاپ شەبەرلىك تانىتادى. "ءسۇي، جان ساۋلەم"، "سەن سۇلۋ"، "جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا قىپ بەرەيىن"، "شولپى"، ت. ب. ولەڭدەرىندە ماعجان ادامعا ءتان وسىناۋ ۇلى سەزىمدى اسا بيىككە كوتەرە جىرلايدى. اقىننىڭ ليريكالىك قاھارمانى ۇنەمى عاجايىپ سەزىمنىڭ كۇشاعىندا جۇرەدى. شىن ءسۇيۋ — ماعجاننىڭ ۇعىمىندا ءارى ءلاززاتتى، ءارى ازاپتى كۇي. قۋانىشى دا مول، ازابى دا از بولمايتش سەزىم. اقىننىڭ سەزىمى كىرشىكسىز ءمولدىر. سونىمەن بىرگە ول ماحابباتقا شەكسىز ادال. سۇيگەن جانىنىڭ ءبىر ساتتىك قۋانىشىن ول پاتشانىڭ تاعىنا دا، دۇنيەنىڭ مالىنا دا ايىرباستامايدى. سۇيگەن جارى ءۇشىن نە قيىندىكقا دا توزۋگە دايار. "جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن" ولەڭى ءدال وسىنداي كىرشىكسىز ماحابباتتان تۋعان شىعارما.
-6-
سۇيگەنىنە قول سوزعان عاشىق جان: كەل، جۇلدىزىم، جىلجىپ كانا جىبەكتەي،
جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن، — دەپ، جۇرەك سىرىن اقتارادى. ونىڭ عاشىعى — ءسوزى سيقىر، شاشى تولقىن، كۇلكىسى كۇمىس تاباقتاي سىڭعىرلاعان عاجايىپ سۇلۋ. اقىن وسى سۇلۋلىققا جەتۋ جولىندا ءبارىن دە قۇربان ەتۋگە دايار عاشىق جانىنىڭ بار سەزىمىن تاماشا سۋرەتتەرمەن، بەينەلى كەستەلەرمەن بەرەدى. ليريكالىق كەيىپكەرىنىڭ "كوز جاسىنان مەرۋەرت ءتىزىپ"، ءتىپتى اسپانداعى جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا ەتىپ عاشىعىنا سىيعا تارتقىزادى. ماعجان — قازاق ولەڭىنىڭ كوركىنە كورىك قوسقان، سازدىلىعى مەن اۋەزدىلىگىن اسەمدەگەن اقىن. جوعارىداعى ولەڭدەرىنىڭ بارىندە دە ول قاراپايىم ءومىر كۇبىلىستارىن اسەم سۋرەتكە اينالدىرا جىرلايدى. [5. 241]
2. 2 ماعجان جۇمابايەۆتىڭ “شولپى” ولەڭى
"شولپى" ولەڭىندە ماعجان ولەڭدەرىنە ءتان ەرەكشە ءبىر اۋەزدىلىگى ايقىن كورىنەدى. سوعان توقتالىپ وتەيىك.
“شولپى” ولەڭى
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىر…
قانىمدى قايناتتى قۇرعىر.
شىق - شىق جۇرەككە تيەدى،
كۇلپارا تالقان بوپ سىنعىر.
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىر…
وزەكتى ورتەدى قۇرعىر.
ادەيى ىرگەدەن جۇرەدى،
سۇلۋ قىز سانادان سولعىر.
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىر…
جۇرەكتى تاندىرار قۇرعىر.
كەۋدەنى كەرنەدى جالىن،
ساۋلەم، پەرىشتەم، تەز كىر!
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىر…
ەسىمنەن اۋدىردى قۇرعىر…
لەبىزىڭنەن ەرىپ بارامىن،
جانىم - اي، جاقىندا، قول بەر!
ى. مۇحامەدجانوۆ اتىنداعى نەگىزگى مەكتەبىنىڭ
7 - سىنىپ وقۋشىسى بيسەنعالييەۆا مەيىرىم
جەتەكشىسى: قاراجانوۆا بيبىگۇل تولەگەن قىزى
قازاق ءتىلى، ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگى:
داۋىلپاز اقىن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ ومىردەن ءوز ورنىن انىق تاۋىپ، ارتىنا وشپەس مول مۇرا قالدىرعانىن انىق بىلەمىز. ونىڭ ليريك اقىن ەكەنى دە بارشاعا ايان. ليريكالىق ولەڭدەرى دە وتە مول. قازىرگى تاڭدا ماعجان جىرلارى كەڭىنەن ناسيحاتتالۋدا. مەكتەپ باعدارلاماسىنان دا بىلەمىز. ماعجاننىڭ “شولپى” اتتى ولەڭىندە قازاق قىزىنىڭ ءون بويىنا جاراسقان اشەكەي بۇيىمدارىنىڭ ءبىرى – شولپىنى وتە تازا شىنايى سۋرەتتەۋى بايقالادى. سوندىقتان ماعجاننىڭ “شولپى” ولەڭىن وقي وتىرا، حالقىمىزدىڭ تاريحي قۇندىلىعى سانالاتىن شولپىنىڭ تاربيەلىك ءمانى مەن ونىڭ تۇرلەرىن كەڭىرەك تانىستىرا كەتۋدى ءجون كوردىم.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى:
ماعجاننىڭ “شولپى” ولەڭى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ كونەدەن قالعان اشەكەي بۇيىمى ەكەنىن دالەلدەۋ؛
شولپىنىڭ تۇرلەرىن انىقتاپ، ونىڭ تاريحي قۇندىلىعىن زەرتتەي وتىرىپ، تاربيەلىك ءمانىنىڭ وتە جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن دالەلدەۋ:
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مىندەتتەرى:
o ماعجان جۇمابايەۆتىڭ “شولپى” ولەڭىن وقىپ تالداۋ؛
o شولپىنىڭ تۇرلەرىن انىقتاپ، جاسالۋ جولىنا توقتالىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛
o شولپىنىڭ تاربيەلىلىك ءمانىن ۇعىنۋ؛
o جينالعان ماتەريالداردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ؛
o شولپى تۋرالى جازعان اقىن - جازۋشىلاردىڭ، سازگەرلەردىڭ
شىعارمالارىمەن تانىسۋ؛
عىلىمي جوبانىڭ زەرتتەۋ ءادىسى:
- جيناقتاۋ، توپتاۋ؛
- سالىستىرۋ؛
- وزىندىك وي توپشىلاۋ؛
بولجام: ەگەر ءبىز ماعجان جۇمابايەۆتىڭ “شولپى” اتتى ولەڭىن كەڭىنەن ناسيحاتتاساق، بۇل ۇلتتىق اشەكەي بۇيىمنىڭ قازاق قىزدارى اراسىندا كەڭىنەن قولدانىسقا ەنۋىنە جول اشار ەدىك.
ناتيجەسى مەن قورىتىندىسى:
o شولپىنى تەك قانا قىز بالالار مەن بويجەتكەندەر تاعادى؛
o قازاقتىڭ اشەكەي بۇيىمى شولپىنىڭ سىڭعىرى قارا نيەتتى كۇشتەردەن ساقتايدى؛
o شولپى ارقىلى قىزدىڭ جاسىن، الەۋمەتتىك توبىن، قاي جاقتان ەكەندىگىن اڭعارۋعا بولادى؛
-5-
عىلىمي جۇمىستىڭ پراكتيكالىق قولدانۋ سالالارى: تاقىرىپ نەگىزىندە جيناقتالعان ماتەريالدار تاريح، قازاق ءتىلى، ادەبيەت پاندەرىندە قوسىمشا رەتىندە قولدانۋعا بولادى. تاربيە ساعاتتارىندا پايدالانۋعا بولادى.
- قانداي زەرگەرلىك بۇيىمدى ۇناتاسىڭ؟- دەسە، كوپ ادامدار ساقينا مەن سىرعانى اتايدى. ال مەن ماعجان اقىن جىرلاپ وتكەن شولپىنى ۇناتامىن. وسى جۇمىسىم ارقىلى ونى دالەلدەگىم كەلەدى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
2. 1 ماعجان جۇمابايەۆ - ليريك اقىن.
ادەتتە ابايدى فيلوسوف اقىن،
ماعجاندى ليريك اقىن دەيمىز.
اباي اقىلدىڭ اقىنى دا،
ماعجان سەزىمنىڭ اقىنى.
(س. مۇقانوۆ)
ماعجان جۇمابايەۆ پوەزيا الەمىندەگى جارىق جۇلدىز، قايتالانباس قۇبىلىس. ونىڭ قۋاتتى، بويعا جىگەر، جۇرەككە وت بەرەتىن رۋحتى ءۇنى، ىزدەنىستەرى مەن جاڭاشىلدىعى قازاق ادەبيەتىن حح عاسىردىڭ باسىندا - اق ەۋروپا، ورىس ادەبيەتىنىڭ بيىك دەڭگەيىنە كوتەردى. «ولەڭدى مۋزىكاعا اينالدىرعان، دىبىستان سۋرەت تۇرعىزعان، سوزگە جان بىتىرگەن، جاڭا ولشەۋلەر شىعارعان» ماعجاننىڭ وسىنداي قاسيەتتەرىن، ىشكى شىعارماشىلىق قۇدىرەتىن جۇرتتان بۇرىن بايقاعان ءارى اسا جوعارى باعالاعان مۇحتار اۋەزوۆ: «ماعجان مادەنيەتى زور اقىن. سىرتقى كەستەنىڭ كەلىسىمى مەن كۇيشىلدىگىنە قاراعاندا، بۇل ءبىر زاماننىڭ تەگىنەن اسقانداي، سەزىمى جەتىلمەگەن قازاق قاۋىمىنان ەرتەرەك شىققانداي… سوندىقتان بۇگىنگى كۇننىڭ بار جازۋشىسىنىڭ ىشىنەن كەلەشەككە بوي ۇرىپ، ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز – ماعجاننىڭ ءسوزى. ودان باسقامىزدىڭ بارىمىزدىكى كۇماندى، وتە سەنىمسىز دەپ بىلەمىن» دەپ جازدى. [5. 264]
ماعجاننىڭ تازا ماحاببات تاقىرىبىنا ارنالعان ليريكاسى — اسا كوركەم مۇرا. تابيعاتىنان جانى سۇلۋ سىرشىل اقىن ادامنىڭ ەڭ اسىل سەزىمىن جەتكىزۋگە كەلگەندە عاجاپ شەبەرلىك تانىتادى. "ءسۇي، جان ساۋلەم"، "سەن سۇلۋ"، "جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا قىپ بەرەيىن"، "شولپى"، ت. ب. ولەڭدەرىندە ماعجان ادامعا ءتان وسىناۋ ۇلى سەزىمدى اسا بيىككە كوتەرە جىرلايدى. اقىننىڭ ليريكالىك قاھارمانى ۇنەمى عاجايىپ سەزىمنىڭ كۇشاعىندا جۇرەدى. شىن ءسۇيۋ — ماعجاننىڭ ۇعىمىندا ءارى ءلاززاتتى، ءارى ازاپتى كۇي. قۋانىشى دا مول، ازابى دا از بولمايتش سەزىم. اقىننىڭ سەزىمى كىرشىكسىز ءمولدىر. سونىمەن بىرگە ول ماحابباتقا شەكسىز ادال. سۇيگەن جانىنىڭ ءبىر ساتتىك قۋانىشىن ول پاتشانىڭ تاعىنا دا، دۇنيەنىڭ مالىنا دا ايىرباستامايدى. سۇيگەن جارى ءۇشىن نە قيىندىكقا دا توزۋگە دايار. "جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن" ولەڭى ءدال وسىنداي كىرشىكسىز ماحابباتتان تۋعان شىعارما.
-6-
سۇيگەنىنە قول سوزعان عاشىق جان: كەل، جۇلدىزىم، جىلجىپ كانا جىبەكتەي،
جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن، — دەپ، جۇرەك سىرىن اقتارادى. ونىڭ عاشىعى — ءسوزى سيقىر، شاشى تولقىن، كۇلكىسى كۇمىس تاباقتاي سىڭعىرلاعان عاجايىپ سۇلۋ. اقىن وسى سۇلۋلىققا جەتۋ جولىندا ءبارىن دە قۇربان ەتۋگە دايار عاشىق جانىنىڭ بار سەزىمىن تاماشا سۋرەتتەرمەن، بەينەلى كەستەلەرمەن بەرەدى. ليريكالىق كەيىپكەرىنىڭ "كوز جاسىنان مەرۋەرت ءتىزىپ"، ءتىپتى اسپانداعى جۇلدىزدى جۇزىك، ايدى القا ەتىپ عاشىعىنا سىيعا تارتقىزادى. ماعجان — قازاق ولەڭىنىڭ كوركىنە كورىك قوسقان، سازدىلىعى مەن اۋەزدىلىگىن اسەمدەگەن اقىن. جوعارىداعى ولەڭدەرىنىڭ بارىندە دە ول قاراپايىم ءومىر كۇبىلىستارىن اسەم سۋرەتكە اينالدىرا جىرلايدى. [5. 241]
2. 2 ماعجان جۇمابايەۆتىڭ “شولپى” ولەڭى
"شولپى" ولەڭىندە ماعجان ولەڭدەرىنە ءتان ەرەكشە ءبىر اۋەزدىلىگى ايقىن كورىنەدى. سوعان توقتالىپ وتەيىك.
“شولپى” ولەڭى
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىر…
قانىمدى قايناتتى قۇرعىر.
شىق - شىق جۇرەككە تيەدى،
كۇلپارا تالقان بوپ سىنعىر.
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىر…
وزەكتى ورتەدى قۇرعىر.
ادەيى ىرگەدەن جۇرەدى،
سۇلۋ قىز سانادان سولعىر.
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىر…
جۇرەكتى تاندىرار قۇرعىر.
كەۋدەنى كەرنەدى جالىن،
ساۋلەم، پەرىشتەم، تەز كىر!
سىلدىر، سىلدىر، سىلدىر…
ەسىمنەن اۋدىردى قۇرعىر…
لەبىزىڭنەن ەرىپ بارامىن،
جانىم - اي، جاقىندا، قول بەر!
ى. مۇحامەدجانوۆ اتىنداعى نەگىزگى مەكتەبىنىڭ
7 - سىنىپ وقۋشىسى بيسەنعالييەۆا مەيىرىم
جەتەكشىسى: قاراجانوۆا بيبىگۇل تولەگەن قىزى
قازاق ءتىلى، ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
