InfoHub Logo

قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان كەنتى
№110 مەكتەپ ليسەيى
عىلىمي جوبا جەتەكشىسى: بايحونوۆا گۋلزات مادياروۆنا
عىلىمي جوبانى دايىنداعان: باۋىرجان قىزى قاسيەت

مازمۇنى

كىرىسپە

ءى. ماڭگىلىك ەلدىڭ ۇلى تاريحى – قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى

1.1 قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى

1.2 قوزىباسى – قازاق حاندىعىنىڭ العاش تۋى تىگىلگەن جەر

1.3 “قازاق تەرمينى” تۋرالى

قورىتىندى

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

كىرىسپە

تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى: تاۋەلسىزدىك تىزگىنىن قولعا العاننان كەيىن، وتكەنىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قالاي، قاشان قۇرىلعانى تۋرالى ءبىلۋ ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تابىلادى. حV-حVءىىى عاسىردا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە قۇرىلعان قازاق حاندىعى ءىرى تاريحي وقيعا بولدى. ءحىV-حV عاسىرلاردا دەشتى قىشپاق پەن ماۋەرەنناحر، موعولستاندا بولعان ەتنيكالىق پروسەسستەردىڭ دامۋى، ەۋرازيالىق شىعىس جانە ورتا بولىگىندەگى ساياسي دامۋ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ باستى فاكتورى بولدى. سوندىقتان ءحىV عاسىردا پايدا بولعان اق وردا، نوعاي ورداسى، ءسىبىر حاندىعى، موعولستان سەكىلدى مەملەكەتتەر جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ مەملەكەتى دەپ ەسەپتەلەدى.

حV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا اسەر ەتكەن ساياسي وقيعالار: ماۋرەن ناحرداعى اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ مەملەكەتى دەشتى قىپشاقتاعى ءابىلحايىر حاندىعى، جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستانداعى موعولستان مەملەكەتى، وڭتۇستىك سىبىردەگى قالماق تايپالارى، يران مەن ءازىربايجانداعى قارا قويۋنلى اۋلەت اراسىنداعى كۇردەلى ساياسي شيەلەنىستەر. «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ۇلى تاريحىندا بابالارىمىز كەڭ بايتاق ەلىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قالۋ جولىندا كۇردەلى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسىپ، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ۇلان-عايىر جەرىن ەرلىكپەن قورعاپ قالدى. ءبىز بۇل ەرلىكتى ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

قازاقستان پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ: «ءبىزدىڭ ەلىمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى. التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى»، – دەپ اتاپ كورسەتتى.

بۇل ەل تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمدار ءۇشىن، سونداي-اق، جالپى قوعامنىڭ تاريحي تانىمى ءۇشىن دە ماڭىزى زور تۇجىرىم. ۇلت تاريحىنىڭ ىرگەلى كەزەڭىنە قالام تارتقان كورنەكتى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين: «قازاقتىڭ ءوز مەملەكەتى بولعان جانە ءبىزدىڭ تاريح وتە كونە الەمدىك تاريحتىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى»، – دەگەن پىكىر ايتقان. قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا قازاق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ماڭىزدى. ال قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا ءاربىر تۇلعانىڭ، ءاربىر وقيعانىڭ، ءاربىر داتانىڭ وزىندىك ورنى بار. سولاردىڭ ىشىندە حاندىقتىڭ قۇرىلۋىنىڭ ورنى ەرەكشە. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى–قازاقستان اۋماعىندا ەجەلگى زامانداردان بەرى ۇزىلمەي، ۇزدىكسىز ءجۇرىپ كەلگەن ەتنيكالىق پروسەستەر ءحىV-حV عاسىرلارداعى شىعىس دەشتى قىپشاق اۋماعى مەن وعان كورشىلەس ايماقتارداعى ساياسي قۇرىلىمدار دامۋىنىڭ زاڭدى قورىتىندىسى بولىپ ەسەپتەلەدى.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ اسا زور ماڭىزدى جاعىنا ونىڭ ەتنيكالىق دامۋدى جاڭا ساتىعا كوتەرۋى، ونى ءبىر دەڭگەيدەن ەكىنشى ءبىر دەڭگەيگە جەتكىزۋى جاتادى. ەتنيكالىق ۇردىسپەن ساياسي دامۋ بارىسى ءبىر ارنادا توعىسىپ، جاڭا سيپاتتاعى مەملەكەتتى دۇنيەگە اكەلەدى. قازاق حاندىعىنىڭ تۋى العاش جەلبىرەي تىگىلگەن قوزىباسىنىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن انىقتاۋ وتە ماڭىزدى ماسەلە.

قوزىباسى جايلاۋىن مەكەندەۋ جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندارعا ءتيىمدى ەدى. تاياۋ باتىسىنداعى كىندىكتاس، قازىرگى قورداي جوتالارى جاۋعا ۇرىمتال جەر بولعاندىقتان، جانىبەك پەن كەرەي بۇل اۋداندى مەكەندەۋگە تاڭداي قويماسى تۇسىنىكتى.

زەرتتەۋ جۇمىستىڭ ماقساتىمەن مىندەتى:

وسى زەرتتەۋ جۇمىستىڭ نەگىزگى ماقساتى: تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحى - قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، قوزىباسى–قازاق حاندىعىنىڭ العاش تۋى تىگىلگەن جەر تۋرالى، “قازاق تەرمينىنىڭ» قالىپتاسۋىن انىقتاپ جانە تاريحي ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ.

وسى ماقساتتا الدىما مىناداي مىندەتتەر قويدىم:

- قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاقستان جەرىندە ءحىV-حVع. ورىن العان الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ساياسي پروسەستەردەن تۋعان زاڭدى قوعامدىق قۇبىلىس ەكەندىگىن دالەلدەۋ.

- حاندىقتىڭ نەگىزىن قالاعان حانداردىڭ حاندىق قۇرۋداعى ءرولىن انىقتاۋ جانە ولاردىڭ تەگى تۋرالى ايتۋ.

- «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ۇلى تاريحىندا قازاق تەرمينىنىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر بەرۋ.

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمى: زەرتتەۋ جۇمىسى كىرىسپەدەن، ءبىر تاراۋدان، ءۇش تارماقشادان، قورىتىندىدان جانە پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.

1. ماڭگىلىك ەلدىڭ ۇلى تاريحى – قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى.

1.1 قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى.

XV عاسىردىڭ ءىى – جارتىسىندا تاريح ساحناسىنا جاڭا ءبىر ساياسي قۇرىلىم – قازاق حاندىعىن، العاشقى قازاق مەملەكەتىن الىپ كەلگەن ماڭىزدى وقيعالار تىزبەگىن سارالاپ كورەيىك.

تاريحي ادەبيەتتەردە «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتى دەپ اتالاتىن ءابىلحايىر حاندىعى (1428-1470ج.ج.) XV عاسىردىڭ 30-40-شى جىلدارى ءوز دامۋىنىڭ جوعارى شەگىنە جەتەدى. 16-17 جولىنان بيلىككە ارالاسقان شايبانيلىق ءابىلقايىرحان دەشتى قىپشاقتىڭ رۋ–تايپا كوسەمدەرى مەن بيلەردىڭ قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، XV عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى سونداعى حاندار مەن سۇلتانداردىڭ قارسىلىقتارىن باسادى. ءسويتىپ دەشتى قىپشاقتا كوشپەلى تايپالار نەگىز بولعان ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋعا ۇمىتىلادى. 1446 جىلى ول سىرداريا وزەننىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى تۇركىستان ايماعىن وزىنە قاراتىپ، «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتىنىڭ استاناسىن باتىس سىبىردەن تۇركىستان ايماعىنا سىعاناق قالاسىنا كوشىرەدى. [2؛158ب] سونداي-اق ءابىلحايىرحان 1449-1451 جىلدارى ماۋرەنناحردا قالىپتاسقان ساياسي داعدارىستى ءوز پايداسىنا شەشپەك بولىپ، تاققا تالاسۋشى اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ءابۋ سايد مىرزانى قولدايدى دا، تىكەلەي اسكەري كومەكتىڭ جاردەمىمەن ونى سامارقان تاعىنا وتىرعىزادى.ءسويتىپ، ءابىلحايىر حان ءوز حاندىعىنىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىنداعى مەملەكەتتەردىڭ باسىنا وزىنە قولايلى ادامداردى قويا وتىرىپ، ءوز مەملەكەتىنىڭ شەكارالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى جانە ءوزى وتىرعىزعان بيلەۋشىلەر مەن ءتيىمدى قاتىناس ورناتادى. جالپى العاندا XV عاسىردىڭ 40-50 جىلدارى «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ساياساتى وڭتۇستىكتە جانە باتىستا بەلسەندى، ناتيجەلى تۇردە جۇرگىزىلەدى.

جالپى العاندا، ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ ىشكى ساياسي السىزدىگى، اسىرەسە 1457 جىلى قالماقتاردىڭ جەڭىلۋى ونىڭ مەملەكەتىنىڭ ىدىراۋ پروسەسىن تەزدەتەدى. ال ول ءوز كەزەگىندە كەرەيمەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ ءابىلحايىردان ءبولىنىپ، موعالستاندا جەكە حاندىق قۇرۋىنا قولايلى جاعدايلار جاسايدى.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىندا موعولستان مەملەكەتى جانە ونىڭ XV عاسىردىڭ 40 – 50 جىلدارداعى ىشكى، سىرتقى ساياسي جاعدايلارى، مەملەكەتتىڭ وسى مەزگىلدە ماۋرەنناحر مەن، ءابىلحايىر حاندىعى مەن، سونىمەن بىرگە قالماقتارمەن قارىم – قاتىناسى ەرەكشە ءرول اتقارادى.

XV عاسىردىڭ 40-50 جىلدارى موعولستاننىڭ سىرتقى ساياسي جاعدايىدا، كورشى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسى دا مازەمەسەدى. XV عاسىردىڭ باسىنان بەرگى ونىڭ شىعىستاعى كورشىسى قالماق تايپالارى مەن قارىم-قاتىناسى كوپ جاعدايدا سوعىستار، ءوزارا جورىقتارى مەن شەكتەلگەن. موعول-قالماق قاتىناستارىندا قالماقتار جەتەكشىلىك ورىنعا يە بولادى. ولار ۇنەمى موعولستانعا توناۋشىلىق سيپاتتا جورىقتار جاساپ، ەلدى كۇيزەلىسكە ۇشىراتادى، ال موعولحاندارى تاراپىنان ەشقانداي تەگەۋرىندى قارسىلىقتار جاسالمايدى. قالماق تايپالارىنىڭ موعولستانعا جاساعان جورىقتارى ەسەن-بۇعاحانعا دەيىن دە، ونىڭ بيلىك قۇرعان كەزىندە دە جالعاسا بەرەدى. مۇحاممەد حايدار مىرزا دۋلاتي ەسەنبۇعاحاننىڭ اكەسى ءۋايىسحاننىڭ(1425-1428ج.ج. موعول موعولستانحانى) قالماق تايپالارى مەن 61 رەت سوعىسقانىن، ونىڭ ىشىندە 2 رەت ولارعا قولعا تۇسكەندىگىن، 60 رەت جەڭىلىسكە ۇشاراعاندىعىن ايتادى. [3؛99ب] موعول-قالماق تايپالارى اراسىنداعى جورىقتاردىڭ سانىنا قاراپ، اسكەري قارىم-قاتىناستىڭ قانداي دارەجەدە، سيپاتتا بولعاندىعىن انىقتاۋ قيىن ەمەس. ءۋايىسحان بار بولعانى 3-4 جىلداي عانا حان بولادى. سوندا ءۋايىسحاننىڭ تۇسىندا موعولدار شىعىستاعى كورشىلەر مەن جىل سايىن 15-20 رەت، الاي سايىن 1-2 رەتتەن سوعىسىپ، جورىق جاساسىپ وتىرعاندىعىن بايقايمىز. مۇنداي جاعداي XV عاسىردىڭ 40-50 جىلدارى ەسەنبۇعاحان تۇسىندا دا ءجيى قايتالانىپ تۇرادى. ءتىپتى 1457 جىلى ءۇز تەمىرتايشى باستاعان قالماقتاردىڭ ءابىلحايىر حان اسكەرىمەن ۇرىسى كەزىندە قالماق كوسەمى ءوز تىلىن موعولستان تەرريتورياسىنداعى شۋ وزەنىنىڭ بويىنا ەمىن-ەركىن قالدىرىپ كەتەدى.

موعولستاننىڭ XVعاسىردىڭ 40-50 جىلدارىنداعى قالماقتارمەن ساياسي قارىم-قاتىناسى موعولدار ءۇشىن وتە اۋىر جاعدايدا بولادى. سوندىقتان دا كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ موعولستانعا كەلۋىنە ەسەن-بۇعاحان ەشقانداي قارسىلىق بىلدىرمەيدى، قايتا ولاردىڭ كەلگەنىنە قاتتى قۋانادى.

1451-1457 جىلدارداعى موعولستان مەن ماۋرەنناحر اراسىنداعى ساياسي قارىم-قاتىناستا كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ موعولستانعا كەلۋىنە قولايلى جاعدايلار جاسايدى. قازاق حاندىعىنىڭ موعولستاننىڭ باتىس بولىگىندە پايدا بولۋىمەن، 1451 جىلى ماۋرەنناحرعا بيلەۋشى بولىپ كەلگەن ءابۋ سايد مىرزانىڭ موعولستاننىڭ جۇرگىزگەن ساياساتى تىكەلەي سەبەپشى بولدى.

ماۋرەنناحر بيلەۋشىسىنىڭ قيىن جاعلايدان قۇتىلۋىنا بىردەن-بىر سەبەپكەر بولعان ەسەن-بۇعاحاننىڭ تۋعان اعاسى ءجۇنىس سۇلتاننىڭ حوراساندا بولۋ ەدى. قازاق حاندىعىنىڭ موعولستاننىڭ باتىسىندا پايدا بولۋىنا تىكەلەي سەبەپتەر بولعان ءجۇنىسحاننىڭ تۇلعاسىنا قىسقاشا توقتالىپ وتەلىك.

ءابۋ سايد مىرزا ماۋرەنناحرعا تونگەن ەكى ءقاۋىپتىڭ ورنىمەن كۇرەسۋدى تاڭدايدى. ماۋرەنناحرعا تونگەن زور ءقاۋىپ-جاحانشاحتىڭ حاراسانعا ەنىپ، گەراتتى الۋى ەدى. حوراسان ماۋرەناحردىڭ اسا باي ءارى ءىرى ساۋدا جولدارى وتەتىن، قالالارى كوپ، ەگىنشىلىگى دامىعان ايماعى بولاتىن. ەسەن-بۇعانىڭ توناۋشىلىق سيپاتتاعى جورىقتارىمەن سالىستىرعاندا حوراساننان ايىرىلۋ، شىنىندا دا ماۋرەنناحر ءۇشىن اسا زور شىعىن ەدى.

كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ موعولستانعا كەلۋىنەن ەسەن-بۇعاحان دا، ەكى سۇلتان دا ۇتىلمايدى. ەسەن-بۇعاحان ءوزىنىڭ حاندىق بيلىگىن 1462 جىلعا دەيىن، ياعني قايتىس بولعانعا دەيىن سوزادى، ال ەكى سۇلتان بولسا جاڭا مەملەكەتتىڭ – قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالايدى.

جوعارىدا ايتىلعان ويدى تۇيىندەي كەلە، موعولستان مەملەكەتى مەن ءابۋ سايد مىرزا مەملەكەتتەرى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايلارى، ولاردىڭ دامۋ بارىسىمەن ءبارى XV عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ اياعىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا ساياسي العىشارتتار ازىرلەيدى. سوندىقتان دا ءبىز، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى كەزدەيسوق ەمەس، ساياسي دامۋدىڭ زاڭدى قورىتىندىسى دەپ باتىل ايتۋعا بولادى.

ءبىز بۇعان دەيىن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ قارساڭىنداعى ءابىلحايىر حاندىعى موعولستان جانە ماۋرەنناحرداعى، سونداي-اق وعان كورشى يرانداعى ساياسي جاعدايلار مەن ساياسي قارىم-قاتىناستاردى قاراستىردىق، جاڭا حاندىقتىڭ قۇرىلۋىنىڭ ساياسي العىشارتتارىن اشۋعا تىرىستىق.

سوعىسقا دەيىنگى، سوعىستان كەيىنگى جانە قازىرگى كەزدەگى تاريحنامادا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ پروسەسىنە تىكەلەي جانە جاناما تۇردە قاتىسى بار كوپتەگەن ورتاعاسىرلىق دەرەكتەر مەن ولاردىڭ مالىمەتتەرى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلەدى. سولاردىڭ ناتيجەسىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىزدەلگەن تۇجىرىم دامىتىلدى، كەڭەيتىلدى. بۇل تۇجىرىمنىڭ كەيبىر ماسەلەسىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. مىسالعا، كەرەي مەن جانىبەك حاندارىنىڭ موعولستانعا كوشىپ كەلگەن ۋاقىتى ۆ.ۆ.ۆەليامەنوۆ–زەرنوۆ بويىنشا، بىردەن-بىر دۇرىس ۋاقىت دەپ ەسەپتەلمەي وتىرىپ، زەرتتەۋشىلەر ءارتۇرلى جىلداردى ايتۋدا. ءبىراق تۇجىرىمنىڭ سحەماسى زەرتتەۋشى وزگەرتە قويعان جوق، ولاي بولسا ءبارى ونى ماقۇلداۋدا دەپ تۇسىنەمىز.

جوعارىدا ايتىلعان تۇجىرىمدى قولداي وتىر، وعان تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ارقىلى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ پروسەسىن اشىپ كورسەتۋگە تىرىستىق.

كەرەي مەن جانىبەك حاندىعىنىڭ موعولستانعا كوشىپ كەلۋىن باياندايتىن مالىمەتتەر ورتا عاسىرلىق ەكى شىعارمادا عانا بار. ءبىرىنشىسى–مۇحاممەد حايدار مىرزا دۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» ەڭبەگى. ەڭبەك 1542-1546 جىلدارى كاشميردە جازىلعان [9؛110ب]. بۇل كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا ءبىر عاسىرداي ۋاقىت وتكەن بولاتىن.

«تاريحي راشيديدەگى» قازاق حاندىعىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ەكىنشى مالىمەت 1546 جىلى جازىلعان ءبىرىنشى داپتەردە دە بار. كەرەي مەن جانىبەكتىڭ موعولستانعا كەلۋى ەسەن-بۇعاحان تۇسىندا بولعاندىقتان «ەسەن-بۇعاحانعا امىرلەردىڭ قارسىلىعى جانە سول كەزدە بولعان وقيعالار تۋرالى بايانداۋ» دەگەن ءبىرىنشى داپتەر تاراۋىندا بۇعان ارنايى توقتالىپ وتەدى. «تاريحي راشيديدەگى» ەكىنشى مالىمەتتە قازاق حاندىعىنىڭ شۋ مەن قازىباسى ايماعىندا قۇرىلعاندىعى، سونداعى قازاقتاردىڭ سانى 200 مىڭعا دەيىن جەتكەندىگى جانە قازاق حاندىعىنىڭ بيلىك قۇرا باستاعان جىلى تۋرالى ءبىرىنشى مالىمەتتە كەزدەسپەيتىن فاكتىلەر بار.سونداي-اق قازاقتار جانە قازاق حاندىعى تۋرالى مالىمەتتەر1537-1538 جىلعا دەيىن، ياعني بۇيداشحانعا دەيىن كەلتىرىلەدى. ال ەكىنشى داپتەردەگى مالىمەت 1513 جىلعا دەيىن، ياعني سۇلتان سايدحاننىڭ قاسىمحان ورداسىنا بارۋىمەن شەكتەلگەن بولاتىن.

ءسويتىپ، ءبىز ءبىر شىعارماداعى ءبىر ماسەلە تۋرالى ايتىلعان ەكى مالىمەتتى سالىستىرا وتىرىپ، سوڭىنان جازىلعان مالىمەتتى اۆتور ارنايى جازعان دەيمىز جانە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى ەڭ قۇندى، ەڭ باستى مالىمەت دەپ ساناۋعا بولادى.

كەرەي مەن جانىبەكتىڭ «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتىنەن كوشۋىن ءبىلۋ ءۇشىن، الدىمەن ولاردىڭ سول مەملەكەتتىڭ قاي ۇلىسىندا تۇرعاندىعىنىڭ انىقتاۋدىڭ ماڭىزى زور. ءبىز سول ارقىلى كوشىپ كەتۋدىڭ سەبەپتەرىن، ءابىلقايىر حاننىڭ كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندارعا جاساعان «قىسىمشىلىعىنىڭ» استارىندا نە جاتقانىن بايقايمىز.

كەرەي مەن جانىبەكتىڭ اتاقتى ورىسحاننىڭ ۇرپاقتارى ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم. «تاۋاري حيگۋزيداينۋ فاتنامە» بويىنشا «ورىسحاندا 7 ۇل جانە 5 قىز بولعان. ۇلداردىڭ ەسىمدەرى–توحتاقيا، قۇتلۇق – بۇقا، تۇعلىق – بولات، قۇيىرشىق، توقتا–بولات، ساييد–احمەت، ءساييد-الى».

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جىلىن انىقتاۋعا XV عاسىرداعى وقيعالار تىزبەگىنە 1457 جىلى ءابىلحايىردىڭ قالماقتاردان جەڭىلىسى، 1450 جىلدىڭ ءىى جارتىسىندا ءابۋ سايد مىرزانىڭ حورساندى قايتارۋى، ءجۇنىس حاندى شيرازدانالدىرىپ، ماۋرەنناحردىڭ شىعىسىندا جەربەرۋى جاتادى. ءبىراق سوڭعى ەكى وقيعانىڭ قاي جىلى بولعاندىعىن انىق كورسەتەتىن فاكت جوق. تەك قانا ونى 1456/59 جىلدار ارالىعىندا بولعان دەگەن بولجامدار انىقتاۋعا تيگىزەر جاردەمى بار جانە جاتقان دەرەگىن پايدالانۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. ول – ءابىلعازىنىڭ ماۋرەنناحرداعى ءابۋ سايد مىرزامەن، ونىڭ تۋىسى، ۇلىقبەكتىڭ نەمەرەسى، ءابد ءال لاتيفتىڭ ۇلى مۇحاممەد جوكىنىڭ بيلىك ءۇشىن كۇرەسى جايىنداعى مالىمەتى. بۇل كۇرەس ماسۋديبن–وسمان كۋحيستاني ەڭبەگىندە دە باياندالعان. ءابىلعازى ەڭبەگىنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى–وندا ماۋرەناحرداعى جاعدايدى رەتتەۋ ءۇشىن ءابۋ سايد مىرزا حاراسانداعى سوعىستارىن توقتاتا تۇرىپ كەيىن ورالاتىنىن، ەڭ باستاسى ءابۋ–سايد مىرزانىڭ ماۋرەناحرعا حاروساننان كەلگەن جىلىن بەرگەن. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مۇحاممەد جوكىگە بايلانىستى دەرەك مالىمەتتەرىن بەرەكە تەيىك.

مۇحاممەد حايدار دۋلاتي دا “ەسەن–بۇعاحاننىڭ فەرعاناعا، تاشكەنتكە جورىعى ءابۋ سايد مىرزانىڭ حاراسانداعى ىستەرىن كەيىن قالدىرتۋعا شيرازدان ءجۇنىسحاندى الدىرتۋعا ءماجبۇر ەتتى، بۇل حيجرانىڭ 860 جىلى بولعان ەدى”–دەپ، تولىقتىرا تۇسەدى.

جوعارىدا ايتىلعان بارلىق وي-تۇجىرىمدارىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە، قازاق حاندىعى ءحىىى–XV عاسىرلارداعى دەشتى قىپشاق پەن ورتا ازياداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي-ەتنيكالىق دامۋدىڭ زاڭدى قورىتىندىلارى ناتيجەسىندە پايدا بولادى دەپ سانايمىز جانە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ءبىر ساتتە بولعان ءىس ەمەس، باستالۋى جانە اياقتالۋى بار تاريحي پروسەسس. 1458 جىلى كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ موعولستانعا كوشىپ كەلۋىمەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ پروسەسى باستالسا، 1470-1471 جىلى جانىبەك حان دەشتى قىپشاقتاعى بيلىكتى تولىق ءوز قولىنا الۋىمەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ پروسەسى اياقتالادى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ تۇركىستان ايماعى زور ىقپال ەتەدى. [7؛18ب] ودان ءارى قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋ ءداۋىرى باستالادى.

1.2 قوزىباسى – قازاق حاندىعىنىڭ العاش تۋى تىگىلگەن جەر.

ەلىمىزدە تاريحي مانىنە بايلانىستى كيەلى تانىلعان جەرلەر بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى قازاق ۇلتتىق مەملەكەتى دۇنيەگە كەلىپ، كەسىلگەن جەر–قوزىباسى جايلاۋى. بۇل تۋرالى ايعاقتى عۇلاما بابامىز مۇحاممەد حايدار دۋلاتي (1499-1551) ءوزىنىڭ «تاريحي راشيدي» اتتى تاريحي-كوركەم شىعارماسىندا بىلايشا اڭگىمەلەيدى. «...سول كۇندەرى ءابىلحايىر حان دەشتى-قىپشاقتى تۇگەل يەلەندى. ول جوشى اۋلەتىنىڭ سۇلتاندارىن شابۋىلداي بەردى–جانىبەك پەن كەرەي حان ودان قاشىپ، موعولستانعا كەلدى. ەسەن-بۇعا ولاردى جاقسى قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس جاعىنان شۋ وزەنىنىڭ قوزىباسى دەگەن جەرىن بەردى».

قازاق حاندىعىنىڭ تۋى العاش جەلبىرەي تىگىلگەن قوزىباسىنىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن انىقتاۋ وتە ماڭىزدى ماسەلە. بۇل كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ساۋال. ونىڭ جاۋابى تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردى تالايدان تولعاندىرىپ كەلەدى. وسى تۋرالى ءارتۇرلى ويلار مەن پىكىرلەر دە ايتىلۋدا. پروفەسسور سانجار اسفەندياروۆ 1935 جىلى «قوزىباسى–قوردايدىڭ تارعاپقا قارسى تۇسىنداعى جايلاۋ» دەگەن. كەيىنگى جىلدارى بۇل سۇراققا جاۋاپ رەتىندە ونداي جەردىڭ جوق ەكەندىگىنە قاراماي، دەرەكتەردەن الشاق بولسا دا، شۋدىڭ مويىن قۇم ءوڭىرىن، بەتباق دالا جاعىن، جامبىلتاۋ مەن حانتاۋدىڭ دا قوزىباسى بولار دەگەن ويلار ايتىلدى. سابەتقازى اقاتايمەن جاعدا بابالىق «قوزىباسى توبەسى الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى سۋىق توبە تاۋىنان قاشىق ەمەس» دەپ، دالۇستىنەن ءتۇسىپ تۇرسا دا، «ءبىراق ونى شۋ تاراپىنا جاتقىزۋعا بولمايدى عوي» دەگەن كۇدىكتىدەكەلتىرگەن. [10؛ 128 ب]

قوزىباسىنىڭ قاي جەردە ەكەندىگىن انىقتاعاندا قازاق حاندىعى قۇرالعان كەزدەگى ەلدىڭ، مەملەكەتتەردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، تاريحي جاعدايىن دا ەسكەرۋ كەرەك. قازاق حاندىعىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ العىشارتى بولدى دەپ موعولستان، ماۋرەنناحر جانە دەشتى قىپشاق مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ شيەلەنىسۋىن ايتۋ كەرەك. وسىعان بايلانىستى ءابىلحايىر حاننىڭ قاراماعىنداعى سۇلتاندارعا قىسىمى ارتا ءتۇستى. جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار تۋىنداعان جاعدايدى پايدالانىپ حاننان اراسىن اشا باستادى. قازاق سۇلتاندارى موعولستانعا كەلىپ پانالايدى. ەسەن-بۇعا ولارعا موعولستاننىڭ باتىس جاعىن بەرىپ، وسى جەرلەردى ءقاۋىپسىز ايماققا اينالدىرۋدى كوزدەگەنى دە ايقىن.

قوزىباسى جايلاۋىن مەكەندەۋ جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندارعا ءتيىمدى ەدى. بۇل ءابىلقايىر حاننىڭ قولى جەتپەيتىن جەر شۋ وزەنىنىڭ اڭعارىنداعى ءجۇنىس حاننىڭ اسكەرلەرى مەن ەكى اراداعى بيىك تاۋ جوتالارى قالقان بولارداي. تاياۋ باتىسىنداعى كىندىكتاس، قازىرگى قورداي جوتالارى جاۋعا ۇرىمتال جەر بولعاندىقتان، جانىبەك پەن كەرەي بۇل اۋداندى مەكەندەۋگە تاڭداي قويماسى تۇسىنىكتى.

«تاريح-ي راشيدي» اۋدارماسىنداعى: «...شۋ وزەنىنىڭ قوزىباسى دەگەن جەرىن بەردى» دەگەندى وقىعاندا قوزىباسىنى وزەننىڭ جاعالاۋىندا بولار دەگەندەي جانساق وي تۋادى. قولجازبانىڭ دالىرەك اۋدارماسى «شۋ اتىرابىنداعى قوزىباسى» بولىپ شىعادى. ەگەر، قورشاعاندا نەمەسە تاشكەنتتە وتىرىپ موعولستاننىڭ جەرلەرىن شۋ، ىلە، بالقاش سياقتى بەلگىلى نىساندارعا بايلانىستى ايتقاندا قوزىباسى جايلاۋىنىڭ شۋ جاقتا ەكەندىگى كورىنىپ تۇر.

قوزىباسى الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا، تارعاپ اۋىلىنان وڭتۇستىك-شىعىس باعىتى بويىنشا 8 شاقىرىم جەردەگى تەكشەتاۋ، الماتى قالاسىنان باسقا قاراي 95 شاقىرىم جەردە. قوزىباسى تەكشە تاۋىنىڭ سولتۇستىگى جار قاباتى، تۋراسىنان ولشەگەندە 5 شاقىرىم قاشىقتىقتا ۇلى جىبەك جولىنىڭ سۇرلەۋى، قازىرگى حالىقارالىق اۆتوكولىك جولى وتەدى. تەكشە تاۋدىڭ ورتاسىندا دوڭگەلەنىپ قوزىباسى توبەسى تۇر. حان كەڭەسىن وتكىزۋگە توبە وتە قولايلى، ال ونىڭ اينالاسى حالىق جينالىپ حان جارلىعىن تىڭداۋعا، وردا كەڭەسىنە قاتىسۋعا ادەيى جاراتىلعانداي. توڭىرەگىندەگى جازىق پەن سايلار مال جايىلىمىنا دا قولايلى وڭتۇستىگىندە قالقان بولىپ تۇرعان تاۋلاردىڭ وڭ بيىك سۋىقتوبە شاقىرىم. قوزىباسى تەكشە تاۋىنان بيىك تاۋلارعا دەيىنگى ارالىقتا مالعا دا، جانعا دا جايلى كەڭ شاتقال دا بار. سول شاتقالدار دا ءقازىر دەگەرەس، كوك قاينار، شيەن، بەس مويناق، قاستەك، ت.ب. اۋىلدار ورنالاسقان. جەتى جول (دۇرىسى جوتا جول بولار) تاۋىن باسىپ وتكەندە شۋ وزەننىڭ اڭعارى مەن ىستىق كول جاتىر. [5؛ 218 ب]

سونىمەن، قوزىباسىنى قورداي جوتاسىندا، شۋ وزەنىنىڭ بويىندا: بەتباق دالا مەن حانتاۋ وڭىرىندە دەگەن بولجامدار نەگىزسىز. سەبەبى ول كەزدە باتىستا–شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اڭعارىن ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاقتارى ءوز قولدارىنان شىعارعان ەمەس، ال سولتۇستىكتە–مويىنقۇم مەن بالقاش وڭىرلەرىندە ءابىلقايىر بيلىك ەتتى. اتالعان جاعدايلاردى ەسكەرسەك، ءبىز ايتىپ وتىرعان قوزىباسى قازاق حاندىعىنىڭ مايەگىن شايقاۋعا جايلى دا ءتيىمدى جەر ەكەندىگى ايقىن كورىنىپ تۇر. جوعارىدا اتالعان بولجامالى جەرلەر قازاق حاندىعىنىڭ بۋىنى قاتايىپ، قۇلاشىن ەركىن سەرمەي باستاعان كەيىنگى جىلدارى عانا مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا كىرگەن.

قوزىباسى دا قازاق حاندىعىنىڭ كوك بايراعى قاي كۇنى تىگىلىپ، العاش جەلبىرەگەن ۋاقىتى ازىرشە بەيمالىم. دەگەنمەن، ونىڭ 1465 جىلدان بۇرىن بولعانى انىق. ونىڭ باستى دالەلى، قوزىباسىنى قازاقتارعا بەرگەن موعولستان حانى ەسەن-بۇعا 1462 جىلى دۇنيەدەن قايتقان.

بەرەكەت كارىبايەۆ «قازاق حاندىعى قوزىباسىدا 1458 جىلدىڭ كۇزىندە قۇرىلعان» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

قوزىباسى قازاق حاندىعى دۇنيەگە كەلگەن جەر بولعاندىقتان حالىق ەسىندە ماڭگى ساقتالۋى ءتيىس. ول ءۇشىن كيەلى جەردە مەموريالدىق كەشەن ورناتىپ، تۋريستىك نىسانعا اينالدىرۋ كەرەك.

قوزىباسىنىڭ اسەم تابيعاتى، ونىڭ حالىقارالىق اۆتوكولىك جولىندا جاقىن تۇرعاندىعى جانە جوباداعى ىستىق كولگە اساتىن توتە جولدىڭ بويىندا بولۋى ەسكەرتكىش كەشەندەرىن كورنەكتەگەن سوڭ حالقىمىزعا، بولاشاق ۇرپاققا جانە شەت ەلدەردەن كەلەتىن قوناقتارعا ەلىمىزدىڭ تاريحىن پاش ەتەتىن كورىنىستەردىڭ بىرىنە اينالۋى ءسوزسىز.

1.3 "قازاق" تەرمينى تۋرالى.

ءبىر ۇلتتىڭ اتىنىڭ (ەتنونيمىنىڭ) شىعۋ تەگى، ءمان-ماعىناسى مەن ءسوز توركىنى ماسەلە، قاي قاشاندا تاريحنامادا تالاي پىكىر تۋعىزىپ، ايتىستار شىعاراتىن جانە ءبىر اۋىزدى شەشىمگە كەلە قويۋ قيىن كۇردەلى ماسەلە."قازاق" اتاۋىنىڭ شىعۋى، ونىڭ ءمان–ماعىناسى تۋرالى ماسەلە دە تالاي زاماننان بەرى تالقىلانىپ، سان الۋان جورامال – جورۋلار مەن دالەل-دەرەكتەر، كەلەلى پىكىرلەر ايتىلىپ كەلە جاتقان كادەلى ماسەلە. ءبىراق، ءالى كۇنگە دەيىن بۇل ماسەلەگە عىلىم دا ءدال، توق ەتەر جاۋاپ جوق قولدا بار مالىمەتتەردى سارالاي كەلە "قازاق" اتاۋى تۋرالى باستى-باستى پىكىرلەرگە، دەرەكتەرگە توقتالا كەتەيىك.

تاريحي ادەبيەتتەردە "قازاق" ءسوزىنىڭ سان ءتۇرلى تۇسىندىرمەسى بار. بىرىنشىلەرى: قازاق حالقىنىڭ اراسىندا تارالعان تاريحي اڭىزدىڭ ۇلگىسى مەن "قازاق" دەگەن ءسوزدىڭ توركىنى كادىمگى جىل قۇسى قاز-اققۋدىڭ "قاز" دەگەن ۇعىمنان شىققان، ياكي وسىدان وزگەرگەن نەمەسە قازعا تەرەڭ ارقىلى پايدا بولعان دەپ ەسەپتەيدى. مىسالى: جازۋشى ر.توقتاروۆ: قازاق اتاۋى قاز (قۇس) جانە اق (اپپاق) دەگەن سوزدەردەن شىققان دەگەن، ياعني "اققاز" دەگەن بولجام ايتادى. ا.ابدراحماننوۆتىڭ پىكىرى بويىنشا: "قازاق ءسوزىنىڭ توركىنى قاز جانە وع(وق) دەگەن ەكى كومپونەنتتەن جاسالعان. "وع" كونە تۇرىك تىلدەرىندە "رۋ، تايپا" ...العاشقى شىعۋ تەگى جاعىنان قازاق ەتنونيمى "قاز – وع (وق) ياعني "قاز تايپالارى" دەگەن سوزدەرمەن بايلانىستى بولعان "دەپ، تۇجىرىم جاسايدى.

بىرەۋلەر ونى تۇرىك تىلىندەگى قاز، قازۋ(رىت) سوزىنە نەمەسە كەز، كەزۋ(سكيتاتسيا)، قاش، قاشۋ (بەجات، سپاساتسيا) سوزىنە اپارىپ تەليدى؛ ەكىنشىلەرى قاز (گۋس)، وق (بەلىي) سوزدەرىنەن شىققان دەپ بۇل ءسوزدىڭ ادام نانعىسىز ەتيمولوگياسىن جاسايدى؛ «قازاق ءسوزىن» مونعولدىڭ قاساق-تەرگەن (اربانىڭ ءبىر ءتۇرى) سوزىنەن شىعارۋعا بولاتىن دەيتىن زەرتتەۋشىلەر بار. تاعى ءبىرقاتار اۆتورلار «قازاق» ءسوزىن كونە كاۆكاز تايپاسىنىڭ نەمەسە تايپالار وداعىنىڭ اتاۋى «كاسوگپەن» بايلانىستىرادى؛ الايدا بۇل سياقتى جورامال-بولجامنىڭ ءبارى، ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ پىكىرىنشە، «تاريحشى ءۇشىن كادەگە جاراي قويمايدى». "قازاق" دەگەن ءسوزدىڭ كونە تۇركى تىلىندەگى ماعىناسى ياكي قولدانىلۋ داعدىسى" ءوز ەلىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، ەركىن جۇرۋشىلەر"، "ەركىن ادامدار"، ەر جۇرەك ەرىكتىلەر" دەگەن ءسوزدى بىلدىرەدى. دەمەك "قازاق" اتاۋىنىڭ ارعى تەگى" ەرىكتىلەر" دەگەننەن شىقتى دەيدى. مىسالى: ش.ءۋاليحانوۆ: "قازاق ءسوزى اسكەري تەرمين رەتىندە قولدانىلىپ" ەرجۇرەك، باتىل" دەگەن ءماندى بىلدىرگەنىن باياندايدى. اتاقتى عالىم ۆ.ۆ.رادلوۆ "قازاق" دەگەن اتاۋدى: "تاۋەلسىز، ەركىن، ەرىكتى ادام" دەپ ماعىنالاعان، ال ا.ن.سامويلوۆيچ: قازاق ءسوزى الەۋمەتتىك تۇرعىدا بەلگىلى ءبىر مانگە: "باتىل، ەر جۇرەك، ەركىن ادام" دەگەن ماعىناعا يە دەپ جازادى. قازاق شەجىرەسىنىڭ "اۆتورى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى دا وسى جوعارىداعى پىكىردى جاقتايدى: "قازاق" دەگەننىڭ ماعىناسى" ءوز الدىنا ەل بولىپ، ەركىن جۇرگەن حالىق دەگەن ءسوز دەپ تۇسىندىرەدى. [4،29]

قىسقاسى، «قازاق» ءسوزىنىڭ سەنىمدى ەتيمولوگيالىق تۇسىنىگى ازىرگە جوق. ءبىراق «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى قانداي ەكەندىگىنە قاراماستان، ونىڭ اۋەل باستا ەركىن، ۇيسىز-كۇيسىز، كەزبە، الاستالعان، سونىمەن قاتار ەر جۇرەك، ەر ادام دەگەن ماندەگى اتاۋ ماعىناسى بولعانى داۋ تۋدىرماسى انىق.

ءسويتىپ، ەشقانداي ساياسي بولماسا ەتنوستىق ماعىناسى جوق «قازاق» ءسوزى ءاربىر ءوز ءجۇرتىنان، ءوزىنىڭ زاڭدى بيلەۋشىسىنىڭ قول استىنان بولىنە كوشكەن، ءسويتىپ تاۋەكەلشىلەپ ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولعان ءوز ەركى وزىندەگى ادام دەگەندى بىلدىرەدى. ايتا كەتەتىن جايت، تۇرىكتىڭ وسى ءسوزى ورىس تىلىندە دە سولماعىنا دا قولدانىلادى. رۋستە كازاكتار دەپ ارناۋلى ءبىر كاسىپپەن اينالىسپايتىن ادامداردى، جالدامالى باتىراقتاردى، قىسقاسى ءوز ەركىنشە جۇرگەن ادامداردى ايتقان. «قازاق» ءسوزى XIV عاسىردىڭ اياعىندا ءرۋستىڭ تەرىستىك اۋماعىندا تىركەلگەنىمەن، تاريحشىلار ورىس كازاچەستۆوسىنىڭ وتانى قىپشاق دالاسى مەن شەكارالا سوڭتۇستىك رۋس جەرى بولعانىن مويىندايدى. بۇل ايماقتاعى تۇرمىستىڭ ىڭعايى ولاردىڭ اسكەري قاۋىمداستىق رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.

باسقاشا ايتار بولساق، «قازاق» ءسوزىنىڭ تۇپكى ءمانى – الەۋمەتتىك ءمان. ول – ءدال وسى ساتتەگى جەكە ادامنىڭ، ۇجىمنىڭ ءوز بيلەۋشىسىنە، قوعامعا، مەملەكەتكە قاتىستى جاعدايى، كۇيى، مارتەبەسى. ماسەلەن، اينالاسىنا سىيماي ەل كەزىپ، ءوزىن-وزى قىلىشتىڭ جۇزىمەن اسىراپ جۇرگەن ادام - قازاق، جورا-جولداسسىز جالعىز ءوزى قاتەرلى دە شالعاي جولعا شىققان ادام - قازاق، بابىردىڭ سوزىمەن ايتساق، «كوزسىز ەرلىكپەن جاۋىنىڭ جىلقىسىن ايداپ اكەتپەي تىنبايتىن» جاۋ جۇرەك جىگىت – بۇل دا قازاق.

كەيدە ءوز ەركىمەن نە الدە ءبىر جاعدايعا بايلانىستى ەرىكسىز قازاقى ءومىر سۇرەتىن ادام قاشاندا از بولماعان. وعان ول كەزدىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگى دە قولايلى ەدى، ونىڭ ۇستىنە سول كەزدىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، «تاريحي راشيدي» اۆتورى ايتقانداي، ەر-ازاماتتىڭ جاس شاعىندا ەلدەن جىراق، ءشولدى جەردە، تاۋ مەن ورمان ىشىندە، اۋىلىنان شالعايدا ءومىر ءسۇرىپ، جۇگىرگەناڭ، ۇشقان قۇس ەتىمەن تاماقتانىپ، باس كەتەر قاتەرگە بارا ءجۇرىپ ۇستاعاناڭ تەرىسىن ۇستىنە ءىلىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى ەرلىككە پارا پار بولعان.

كەز كەلگەن ادام، ول تۇرىكپە، پارسىما، كوشپەلى مالشى نەمەسە جەتى اتاسىنان ۇزىلمەي كەلە جاتقان اق سۇيەك تورە مە، «قازاق» بولىپ كەتە الاتىن ەدى. ءبىراز ۋاقىت توقتامىس حاننىڭ ءتۇڭعىش ۇلى جالاد-ديندە، شيبان اۋلەتى مەملەكەتىن ورناتقان ءابىلحايىردا، ونىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شيباندا، شاعاتاي ۇرپاعى ءۋايىس سۇلتان مەن سايد سۇلتان دا «قازاق» بولىپ جۇرگەن. قىلىشتاسۋدان الدىنا جانسالمايتىن ءامىر تەمىر ۇرپاعى سۇلتان حۋسەين دە كوپ ايلار «قازاق» بولىپ جۇرگەن. ءوزىنىڭ ايگىلى «جازبالارىندا» بابىر دا «قازاق اتالىپ»، تاۋلى ايماق ماسچادان سۇلتان ماحمۋد حانعا بارماق بولعانىن ەسىنە الادى.

بۇل جەردە قازاق بولعان ادامنىڭ ءوز بەتىنەن قايتىپ، بۇرىنعى قالپىنا قايتا كەلۋىنە، ەجەلگى ءوز اۋىلىنا قايتا ورالۋىنا بولاتىنىن باسا ايتۋ كەرەك. جوعارىدا  ءبىز اتاپ وتكەن اق سۇيەك تۇقىمدارىنىڭ ءبارى دە سويتكەنىن كورەمىز. سۇلتان حۋسەين مەن سۇلتان سايد كەيىن ءارقايسىسى ءوز ەلىندە پاتشا بولدى. مۇحاممەد شەيباني مەن زاحيراد-دين بابىرلار ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەتتەرىن قۇردى.

ءسويتىپ، سوناۋ ءبىر ەسكى زاماندا قازاق بولۋ اركىمنىڭ ءوز قولىنداعى نارسە ەدى. يران جانە تۇركى تىلدەس دەرەكتەر ءتۇپ نۇسقالارىندا قازاقتىڭ ءتۇرمىس-حالىن كورسەتۋ ءۇشىن قازاق بولۋ، كازاچەستۆو، ەلكەزۋ، ەركىندىك دەگەندى بىلدىرەتىن قازاقىلىق زات ەسىمى، سونداي-اق قازاقلاماق ەتىستىگى قابىلداندى.

قازاقتىڭ ءتۇرمىس-حالى كارابايىر ەكەنى بەلگىلى. سودان بارىپ «قازاقىنا»، ياعني «قازاقشا»، «قاراپايىم» ۇعىمدارىن بىلدىرەتىن ءسوز، تۇرىكتىڭ "قازاق" دەگەن سوزىنە پارسىنىڭ "ىنا" قوسىمشاسى جالعانۋىنان بارىپ تۋعان ءسوز شىققان. ت.ي.سۇلتانوۆ "قازاق، ارينە، ءوزىنىڭ «قازاقلىعىن» جالعىز-جارىم وتكىزە بەرمەگەن. ەركىن قازاقپەن بىرگە ونىڭ بولاشاعى بەي ءمالىم تىرلىگىن تەڭدەي بولىسكىسى كەلەتىن ادام، وعان قازاقتاس بولعان. قازاقتاس ءسوزىن (ونىڭ نەگىزىندە بەلگىلى ۇلگى: يولداش—سەرىكتەس، اركاداش-جولداس، اۋىلداس-جەرلەس، ۆاتانداش-وتانداس جاتىر) مەن ەكى-اق جەردە-ال-حادجا ءابدال-عاففار كيريميدىڭ «ۋمداتات-تاۋاريح» («تاريحتار نەگىزى») شىعارماسىندا جانە XVII عاسىرداعى وسمان اۆتورى ەۆلي چەلە ءبيدىڭ قىرىم حاندىعىن سۋرەتتەگەن «ساياحاتتار كىتابىنان» عانا كەزدەستىردىم"، – دەپ جازدى.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان داۋىردە «قازاق» ءسوزى جەكەلەگەن ەتنوستىق، ساياسي جانە باسقا توپتارعا، كەيدە ءتىپتى جەكە ادامدار اتىنا قوسىلىپ ايتىلعان. ماسەلەن، موعول قازاقتارى، نوعاي قازاقتارى، دەشتى قازاقتارى، قىزىلباس قازاقتارى، سونداي-اق «تاڭ بالا ءامىر قازاقتارى»، «ءبىزدىڭ قازاقتار» (بابىر)، «شيبان قازاقتارى» بولعان.

«قازاق» ءسوزى سونداي-اق بەلگىلى ءبىر توپتىڭ، ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن ءوز مەملەكەتىنەن اجىراپ قالعان، ءقازىر ونىمەن سوعىسۋعا ءماجبۇر بولىپ جۇرگەن كوشپەندىلەردىڭ ءبىر بولىگىنە دە تاڭىلىپ كەلدى. مىنە، سونداي توپتىڭ، قازاقتاردىڭ بىرىنە ءابىلحايىر حان مەملەكەتىنىڭ وعان قارسى شىعىپ، ونىڭ بيلىگىنەن ءبولىنىپ كەتكەن ورىس حان ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەكتەرگە قوسىلىپ جات جەردەن باقىت ىزدەگەن كوشپەندىلەرى دە جاتادى.

كەرەي مەن جانىبەكتىڭ اۋا كوشىپ كەتۋىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ەتنو گەنەزىندەگى ءرولى قانداي؟ كەرەي مەن جانىبەك ماڭىنداعى قازاقتار بىرلەستىگى ساياسي جانە ەتنوستىق تۇرعىدان قانداي بىرلەستىك ەدى؟ دەگەن سۇراقتار تۋادى.

كەرەي مەن جانىبەكتىڭ جەتىسۋ جەرىنە كوشىپ كەتۋى، ءسوز جوق قازاق حالقىنىڭ ەتنو گەنەزىندە شەشۋشى ءرول اتقاردى. ءبىراق حالىقتىڭ ءوزىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ەمەس، ونىڭ قازىرگى اتىنىڭ ءبىر جولا بەكىپ قالۋىنداعى ءرولىن ايتامىز. 1459-1460 جىلدارداعى اۋا كوشۋدەن قازاق حالقى پايدا بولعان جوق، ول حالىقتىڭ بۇعان دەيىن دە ءجۇرىپ جاتقان قالىپتاسۋ ءۇردىسىن ودان ءارى جەدەلدەتتى. [8؛49-56ب]

قىسقاسى، ول كوش قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ باستاۋى دا، جەتەر مەجەسى دە بولعان جوق. ءبىراق ول سول ءارقيلى اسپەكتىدەن تۇراتىن ءۇردىستىڭ ەڭ باستى قوزعاۋ كۇشىنىڭ ءبىرى بولدى: قالىپتاسىپ جاتقان حالىقتىڭ ءوزىنىڭ بولاشاق ەسىمىمەن تاريحي توعىسۋى وسىلايشا جەتىسۋ دالاسىندا جۇزەگە استى. وسىدان بىلاي ورىسحان اۋلەتىن جاقتاعان ادامداردىڭ تاريحىمەن «قازاق» ءسوزىنىڭ تاريحى تۇتاسىپ بىتە قايناسىپ كەتتى. ەندەشە كەرەي مەن جانىبەكتىڭ كوشۋى «كازاق» ءسوزىنىڭ دە تاريحي تاعدىرىن ءبىر جولا شەشىپ بەردى.

شيبان ۇرپاعى ءابىلحايىر ولگەننەن كەيىن كەرەي، جانىبەك جانە ولاردىڭ قاسىنا ەرگەندەر ءۇشىن تۋعان ەلگە قايتۋعا جول اشىلدى، قايتىپ ورالعان سوڭ كوپ ۇزاماي ولار جوعارعى بيلىكتى ءوز قولدارىنا الدى. سول وقيعالار ءتول قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋ نەگىزى بولدى.

ءابىلحايىر مەملەكەتىندەگى بيلىك ۇستاعان اۋلەتتى جوشى اۋلەتىنىڭ باسقا بۇتاعىنان تاراعاندار الماستىرعانىمەن، ەلدىڭ ەكونوميكالىق ءھام الەۋمەتتىك قۇرىلىمىندا ەلەۋلى وزگەرىس بولا قويعان جوق. ءبىراق وسى وقيعا ءتۇپتىڭ ءتۇبى مەملەكەت اتىنىڭ وزگەرۋىمەن «قازاق» ءسوزىنىڭ ەتنوستىق مازمۇن الۋىنا جەتكىزدى.

شىعىس دەشتى قىپشاقتاعى «وزبەك» جيىنتىق اتاۋى ءبىر جولا جويىلدى. بۇرىن وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن تايپالار ەندى ءارقايسىسى ءوز اتىمەن وزبەكتەر (شيباندىقتار)، قازاقتار جانە ماڭعىتتار (نوعايلار) دەپ اتالا باستادى.

شىعىس دەشتى قىپشاق اۋماعىنداعى سول كەزگى ەتنوستىق-ساياسي جايدى 1510 جىلى ولگەن مۋحاممەد شايبان حان سارايىنىڭ ەڭ حاباردار ءبىر تاريحشىسى يبن رۋزبيحان بىلايشا سيپاتتايدى.

شيبان ۇرپاعىنا ەرگەن كوشپەلى تايپالاردىڭ ءبىر سىپىراسىنىڭ ماۋەرەن ناحر مەن حورەزمگە قاراي اۋۋىنا بايلانىستى شىعىس دەشتى قىپشاق تۇرعىندارىنىڭ اۋماقتىق-ەتنوستىق، الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جانە مادەني-تۇرمىستىق وزگەشەلىكتەرىنىڭ شىعۋى ەتنوستىق جاڭا قاۋىمداستىق-قازاق حالقىنىڭ ءبىر جولا قالىپتاسۋىندا شەشۋشى ءرول اتقاردى. شىعىس دەشتى قىپشاق «وزبەك» جانە «قازاق» دەگەن تەرميندەردىڭ تاريحي توعىسقان ورنى بولۋدان ارىلدى. «وزبەك» ءسوزى شيبان ۇرپاعىمەن بىرگە ماۋەرەن ناحر مەن حورەزم اۋماعىنا وتكەن تايپالاردىڭ اتىنا اينالدى. شىعىس دەشتى قىپشاق پەن جەتىسۋ جەرىندە كوشىپ جۇرگەن قالپىندا قالعان جوشى اۋلەتى ورىسحان ۇرپاعىنىڭ قول استىنا بىرىككەن تۇركى تىلدەس تايپالار مەن رۋلار «قازاق» اتىن تۇپكىلىكتى يەمدەنىپ، ولاردىڭ ەلى قازاقستان اتالا باستادى.

سول كەزدەن باستاپ قازىرگە دەيىن وسى ءبىر ەۋرازيالىق ۇلان-بايتاق ەلدىڭ تۇپكىلىكتى تۇرعىندارى وزدەرىن تەك قازاق دەپ قانا اتاپ كەلەدى.

سويتە تۇرا ورىس تىلىندەگى ادەبي قۇجاتتاردا XVIII عاسىردان XX-عاسىردىڭ 30-جىلدارىنا دەيىن كوپتەگەن جىلدار بويىنا قازاقستاننىڭ بايىرعى حالقىن اتاۋ ءۇشىن «قىرعىز» (كورشىلەس تۇركى تىلدەس حالىقتىڭ اتاۋى، ولار ورىس قۇجاتتارىندا قاراق قىرعىز، بۋرۋتتار، جابايى تاۋ قىرعىزدارى دەپ اتالىپ كەلگەن)، نەمەسە بىردە قىرعىز-قازاق، بىردە قىرعىز-قايساق (بۇل جەردە «قايساق» ءسوزى تۇرىكتىڭ «قازاق» دەگەن ءسوزىنىڭ بۇرمالانۋى عانا) دەگەن سوزدەر قولدانىلدى. قاتە اتاۋدىڭ قازاقتارعا تاڭىلۋىنىڭ ءاربىر جاعدايىنىڭ ءوز تۇسىندىرمەسى بار، سوندىقتان ارنايى قاراستىرۋدى تالاپ ەتەدى.

«قازاح» ءسوزى – وسى كۇنگى جەر اۋماعى جاعىنان بارلىق تۇركى ەلدەرىنىڭ الدىندا تۇرعان كوپ ميلليون حالقى بار ۇلتتىڭ قازىرگى رەسمي ورىسشا اتى – تۇركىشە «قازاق» ءسوزىنىڭ ورىسشا نۇسقاسى بولىپ تابىلادى.                              

قورىتىندى

جۇمىستى قورىتىندىلاي كەلە العا قويعان ماقساتتاردى اشىپ، زەرتتەدىم. قازاق مەملەكەتىنىڭ العاشقى تاريحشىسى مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ۇلى تاريحىنىڭ باستاۋى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىنا زەرتتەۋ جاسادىم.

جوسپار بويىنشا بارلىق العا قويعان نەگىزگى ماسەلەلەردى قاراستىرىپ، كىشىگىرىم زەرتتەۋ جۇرگىزدىم. جوعارىدا ايتىلعان ويدى قورىتىندىلاي كەلە، قازاق حاندىعى XIII-XV عاسىرلارداعى دەشتى قىپشاق پەن ورتا ازياداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ، ساياسي-ەتنيكالىق دامۋدىڭ زاڭدى قورىتىندىلارى ناتيجەسىندە پايدا بولدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ءبىر ساتتە بولعان ءىس ەمەس، باستالۋى مەن اياقتالۋى بار تاريحي پروسەسس. 1458 جىلى كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ موعولستانعا كوشىپ كەلۋىمەن قازاق حاندىعىن قۇرىلۋ پروسەسى باستالسا، 1470-71 جىلى جانىبەك حان دەشتى قىپشاقتاعى بيلىكتى تولىق ءوز قولىنا الۋىمەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ پروسەسى اياقتالادى. ياعني حاندىقتىڭ قۇرىلۋى ءبىر جىلدا عانا ەمەس، بىرنەشە جىلدار ىشىندە بولادى.

XV-XVII عاسىردا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە قۇرىلعان قازاق حاندىعى تاريحي وقيعا بولدى. قۇرىلعاننان كەيىن قازاق حاندىعى ەۋرازيانىڭ شىعىس بولىگىندەگى كۇشتى مەملەكەتتەردىڭ بىرىنە اينالدى. 1470-71 جىلداردان باستاپ ءحىح عاسىردا پاتشا ۇكىمەت كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنداعى حان بيلىگىن جويعانعا شەيىن ورىسحان ۇرپاقتارى ۇنەمى ءبىرىن-بىرى الماستىرىپ كەلدى، ءبىراق ساياسي ۇستەمدىك ەندى قايتىپ شىڭعىس اۋلەتىنىڭ باسقا تارماعىنىڭ وكىلدەرىنە كوشكەن ەمەس.

---