قوڭسىلار
ءبىرىنشى تاراۋ
كۇن توبەگە كەلگەن كەزدە قاراقوعا كولىنىڭ باسى ادەتتەگىدەن ارتىقشا شىجىعان سەكىلدى بولدى. وعان وزىنشە سەبەپ بار: بۇرىن قاراقوعانىڭ كۇن باتىس جاعىندا شوقيعان، مىجىرايعان، قارا شۇبارلانعان ون شاقتى عانا ءۇي وتىراتىن ەدى؛ تاپ بۇل كەزدە بۇل ون ءۇيدىڭ ماڭىندا ادام تىنىسىن تارىلتقانداي تارشىلىق، تىعىزشىلىق بولمايتىن ەدى؛ ءۇي كولەڭكەسىندە قاتىن-قالاش، قىز-قىرقىن ءجۇن ءتۇتىپ، ءتۇبىت ءيىرىپ، ءىس تىگىپ ۋاقىت وزدىرار ەدى؛ جەر ورتاسى بولعان ادامدار، ناق مىناداي ىستىققا كويلەكشەڭ، دامبالشاڭ، اياققا ءماسىنى يا كيىپ، يا كيمەي، ەلتىرى بورىكتى جىمقىرا كيىپ، پىسىناپ، تەرلەپ، شاپپا شوتپەن تىقىلداتىپ اعاش شاۋىپ وتىرار ەدى... كەيبىر ۇيلەردىڭ قاسىندا ەرمەكسىزدەن ەرمەك تاۋىپ، شاش الدىرعان، مۇرت باستىرعاندار وزدەرىنشە ءبىر توپ بوپ، ەسىتكەن-بىلگەندەرىن ورتاعا سالىپ، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى قوستاپ، ىستىقتى دا ۇمىتىپ، ىستىققا تىلگەر سۋسىندى دا ۇمىتىپ، وزدەرىنە جاناسپايتىن، بۇلاردىڭ پىكىرىن كەرەك قىلمايتىن بىرەر قىسىر كەڭەس ءۇشىن-اق قىزىل وڭەش بوپ كەرىسىپ وتىرار ەدى...
بۇگىن اسپانداعى كۇن قانداي قىزسا، قاراقوعا كولىنىڭ باسى دا سونداي قىزدى: لەك-لەك اتتى، توپ-توپ اربا كولدىڭ و جاعىنان دا، بۇ جاعىنان دا انداعايلاپ كەلىپ، ون شاقتى ءۇيدىڭ ورتا شەنىندەگى قوڭىر توبەل ۇيگە كەپ ات تۇمسىعىن تىرەپ جاتتى. كۇندىز كولەڭكەلەپ شىقپايتىن بوزبالامەن ەر ورتاسى كىسىلەر، بۇگىن جالاڭ قاعىپ، ەكى ەزۋلەرى قۇلاقتارىندا، سىرتتان كەلگەن اربالىنىڭ، سالت اتتىنىڭ شىلاۋىنا ورالىپ ءتۇسىرىپ الىپ جاتتى. ارباعا تيەلىپ كەلگەن كەمپىر-شال، بالا-شاعا اقتارىلىپ ءتۇسىپ، اۋىل سىرتىن بىجىناعان ادامعا تولتىرىپ بارا جاتىر. قىناما كيگەن، قىلتيعان، تۇلكى بورىكتى شەكەسىنە سالعان جاس جىگىتتەر، وزدەرىنە تەڭ كەلەر جان جوقتاي-اق، شەكەلەرىنەن قاراپ، وتكەن ومىرىندە اتتارىن بىرەۋگە ۇستاتىپ ادەتتەنگەننەن جامان اتتارىنان تۇسەر-تۇسپەستەن-اق، تىزگىنىن الدىندا تۇرعان ادامعا سوزادى؛ اۋىل جىگىتتەرى ابىرجىپ، ۇلگىرگەنشە اسىعىپ، ۇلگىرە الماعاندارى 4-5 اتتىڭ تىزگىنىن بىردەن، ۇستاپ قالىپ، قايسىسىن بايلارىن بىلمەي ساسىپ جاتتى...
— ۋا، تويلارىڭ قۇتتى بولسىن!
— تويلارىڭ تويعا ۇلاسسىن! — دەگەن سوزدەردى شەتتەن كەلگەندەردەن ەكىنىڭ ءبىرى-اق ايتىپ جاتىر.
اۋىل ادامدارى وسى تويدى ورتادان بىرىگىپ ىستەگەننەن بەتەر:
— ايتسىن!... ايتقاندارىڭىز كەلسىن! — دەپ، بار جاقسىلىقتى وزدەرىنە قاراپ بەيىمدەي تۇسەدى.
— كانە، ۇيگە جۇرىڭىزدەر!
— كەمپىرلەر بوقاڭنىڭ ۇيىنە كىرسىن.
— اۋ، بوزبالا جاعىن جۇماعازىنىڭ ۇيىنە اپارىڭدار...
دەمبەلشە كەلگەن قارا جىگىت، ءبۇيىردى تايانا ءتۇسىپ، بوزبالا جاعىن جالعىز ءوزى عانا باسقاراتىنداي، الدىندا بايەك بوپ جۇرگەن ادامنىڭ توبەسىنەن اسا قارايدى.
— جۇماعازىڭدى قويىپ... ءبىزدى بوقاڭنىڭ ۇيىنە تۇسىرسەڭ... ءا...
بوزبالا جاعى جىمىڭداسىپ بىرىنە-بىرى قاراسادى.
دايەكشى كىسى، كىمدى قايدا ءتۇسىرۋ بيلىگى تاپ وزىندە بولماسا دا، ءوزى كەسىپ ءپىشىپ قويعاننان جامان:
— و دا تەرىس ەمەس-اۋ، ءا... ءبىراق، جۇماعازى زامانداستارىڭ، ويناپ-كۇلىپ وتىرام دەمەسەڭدەر؟!... — دەدى اپالاقتاي ءتۇسىپ.
اۋىلدىڭ الدى دا تولعان ادام: جەروشاق قازعان، سۋ تاسىعان، قازان قىرعان، مال سويعان، باس ۇيىتكەن ادامدار ساپىرىلىسىپ، كىمنىڭ نە ىستەپ جاتقانىن بىلۋدەن قالعان. بىرەر قازان بۇرقىلداپ قايناپ، اق كوبىكتى قازاننىڭ ەرنەۋىنەن اتىپ جاتىر. بىلەكتى ءتۇرىپ العان ءبىر قاتىن كاكپىرمەن كوبىكتى ءسۇزىپ تاستاپ، ەتتى اۋدارىستىرىپ قالعاندا، بورشالانعان قۇيرىقتىڭ سالماعى مەن قاندى سورپا لىق اتادى.
— انت ۇرسىن ايجان... سەن ەت اۋدارۋشى ما ەڭ؟
— قوي ءارى!.. ەت اۋدارۋدى جالعىز ەركەككە عانا جازىپ قويىپ پا ەدى؟.. — دەپ ايجان شاق ەتە تۇسەدى.
كۇننىڭ شىجۋى بۇرىنعىسىنان دا ۇدەي ءتۇستى. ساسكە كەزىندە سولتۇستىك جاقتان بولار-بولماس قانا سالقىن لەپ بەتكە سوعاتىن ەدى، كازىر تىنا قالىپتى. جەروشاق باسىنداعىلار، كۇنمەن قوسىلىپ وتتىڭ اپتابى قىزدىرعان كەزدە، مونشاقتاپ اققان ماڭدايدىڭ تەرىن سۇق قولمەن ءبىر سىپىرىپ تاستاپ، كەيبىرى كىرلى شاپاننىڭ ەتەگىمەن ءسۇرتىپ، تەرمەن دىمقىلدانعان كىر كويلەكتى جەلپىپ-جەلپىپ قويادى. بالا-شاعا، جاستار جاعى ىستىقتىڭ ءوشىن قاراقوعاننىڭ سۋىنان الىپ جاتقان سەكىلدى. سۋ باسىنداعى ۇيەزدەگەن جىلقى، شانىشقاقتاعان سيىرلار جالاڭاش جۇگىرىپ جۇرگەن جاستاردى ادام دەپ ايىلىن دا جيار ەمەس. جالعىز-اق سۋدىڭ جيەگىندەگى تاقىردىڭ شاڭىن جۇتىپ جاتقان قوي مەن ەشكى عانا، شاشىراپ شىققاندارى ۇيىرگە قوسىلىپ، توپتانا تۇسەدى.
— ۋاي،تەگىڭدى ۇرايىن... انا ءبىر جەلكەسى قيىلعىر كىمنىڭ بالاسى ءوزى؟..ەتىپتى... ۇركىتپە دەيمىن قويدى!..
ەسكى تەرى توننىڭ ءجۇنىن سىرتىنا قاراتىپ اينالدىرىپ كيگەن، ەكى كوزدى ءىرىڭ باسقان كۇزدەۋباي قويشى، وقتا-ساندا ءبىر شىج-بىجى شىعىپ، بالالاردى قورعاۋمەن ءجۇر. شىنىندا بۇل قوي كۇندە ءبۇيتىپ وسى جەردە جاتپايتىن ەدى، مۇنىڭ مەكەنى سوناۋ كولدىڭ شىعىس جاعىنداعى اق بوز ۇيلەردىڭ قوتانى بولۋشى ەدى. بۇگىن اكەپ ءيىرىپ وتىرعان كۇزدەۋبايدىڭ تەلمىرىپ وتىرعانى تويدىڭ ەتى، تويدان تيەتىن قويشىنىڭ سىباعاسى — كوتەن ىشەك.
تويشىلاردىڭ سالماعى شالداردىڭ وتىرعان ءۇيى عوي. اڭگىمەكەپتىڭ، دۋدىڭ ۇلكەنى وسى ءۇيدىڭ ماڭىندا. ءبىرسىپىرا جىگىت اعاسى ماقتار كۇنگە ارقاسىن بەرىپ، ءۇي مەن جەروشاقتىڭ ارالىعىندا القا-قوتان وتىر. مۇنىڭ ىشىندە وسى ون شاقتى ءۇيدىڭ ءوز ادامدارى دا بار، سوناۋ اقبوز ءۇيلى اۋىلدان كەلگەن ادامدار دا بار. ەكى ءبولىنىپ وتىر دەمەسەڭ بۇل اۋىلداردىڭ قىستاۋى ءبىر، جايلاۋى عانا باسقا. سوندىقتان، اق بوز ءۇيلى اۋىلدان كەلگەن ادامدار دا وسى تويدى ءوزىمسىنىپ، جاتپەن بىرگە جات بولمايىق دەگەندەي، ءبىرى ونىسىن، ءبىرى مۇنىسىن ىستەسكەن بولىپ جاتىر. ءبىرسىپىرا سىپايىلارى وتىرعان ورىننان تۇياق سەرىپپەي، قولعابىستى اۋىزبەن عانا بەرىپ:
— قوناقتارعا سۋ قۇيدىڭدار ما؟
— شايىن بەردىڭدەر مە؟
— ەتتەرىڭدى دۇرىستاپ پىسىرىڭدەر.
— اۋ، ساپىرا ءتۇس... قۇيرىقتى ءتىلدىڭ بە، پىسپەي قالىپ جۇرمەسىن، — دەپ جەروشاق باسىنداعىلارعا بۇيرىقتى جاۋدىرا تۇسەدى.
جۇماعازىنىڭ ۇيىنە تۇسكەن بوزبالالاردىڭ ۇشەۋى-تورتەۋى، كەمپىرلەردىڭ ەتىن تۋراپ بەرەمىز دەگەن بولىپ، وقشاۋلاۋ تىگىلگەن قوڭىر توبەل ءۇيدى جاعالادى.
— كورىنبەيدى عوي، قايدا كەتتى ەكەن؟.. بوسىپ كەتكەننەن ساۋ ما وزدەرى؟.. — دەپ، ءوزارا كۇڭكىلدەسە تۇسەدى.
اققۇبا كەلگەن، توقتاسقان ايەل ۇيدەن شىعىپ جاستاردىڭ ويىن ايتپاي سەزە قالعانداي:
— امانسىزدار ما، بالالار، الدا قاراقتارىم، اي... ۇيگە كىرە قويىڭدار! — دەپ دايەك بولعان سەكىلدەنەدى.
بوزبالانىڭ بىرەۋى سىرت اينالا بەرىپ:
— كاپىر سۇر جىلان-اي! سەنىڭ سەزبەيتىنىڭ جەتى قابات جەردىڭ استىندا بولار-اۋ،— دەپ تورساڭدايدى.
بىرەۋلەرى سىلتاۋ تابا الماي كەتىپ قالۋدى ۇيات كورىپ، شاراسىزدان ۇيگە باسىن سۇقتى.
ەت ءتۇسىرىلىپ، تاباق جاسالىپ جاتىر. تاباق جاساۋشى، توبەتتەي تۇكسيگەن بىرەۋ، ەت جاساپ وتىرعان قولىمەن وقتا-ساندا مۇرىندى ءبىر ءسىڭبىرىپ تاستاپ، قۇيرىق پەن باۋىردى قاباتتاپ اۋىزعا تىعا تۇسەدى. ەسىك جاقتا جۇرەسىنەن وتىرعاندار تامسانا ءتۇسىپ، الدارىندا تۇرعان تاباقتاعى ەتتى دۇرىستاپ سالماعان بولىپ ولار دا جۇلعىشتايدى.
— اۋ، باس تاباعىڭ قايسى؟
— قۇسەكەڭ مەن جۇمەكەڭ قاي تاباققا كىرەدى؟
— تاماردىڭ توبىرىن تويعىزا الماسسىڭ، قۇدانىڭ تاباعى مەن قۇسەكەڭدەردىكىن دۇرىستاپ جاسا...
ەت جاسالىپ جاتقان كەزدە قۇدالاردى اقساقالداردىڭ وتىرعان ۇيىنە اپارۋ قامىنا كىرىستى. ءبىر قارا سۇر ايەل شەلەك اكەلدى دە، كەتىك قارا شومىشپەن سورپانى قۇيىپ جىبەرىپ، ۇستىنە ۇن سەۋىپ قامىر ەزدى.
— بولسايشى، قالامپىر، كەلە جاتىر، — دەپ ءبىر جىگىت بەز-بەز ەتەدى.
سىپا كيىنگەن، اياقتى كەرىلە باسىپ 4- 5 كىسى بولىپ قۇدالار كەلە جاتقاندا، جاس ايەلدەر مەن جىگىتتەر ەسىكتىڭ ەكى جاعىنا جارىلىپ تۇرا قالدى. قۇدالاردىڭ ىشىندەگى توقتاسقانداۋ بىرەۋى ونشا ابىرجىپ ايىلىن جيماعانمەن، جاستار جاعى ەلەڭدەپ، سىبىرلاسىپ، ءبىر نارسەگە ازىرلەنگەن سياقتى بولدى.
— قۇدالارعا جول بەرىڭدەر!
— كانە، كىرىڭدەر! — دەپ، كۇتىپ تۇرعان جىگىتتەر توپتانىپ، ۇيگە كىرىپ بارا جاتقان قۇدالاردى قورشاي بەرگەندە، ايەلدەردىڭ بىرەۋى شەلەكتەگى قامىرعا ساۋساقتى سالا بەرەم دەپ ەدى، قۇدانىڭ ءبىرى وقتاي اتىلىپ شەلەككە جابىسىپ، قامىرمەن الگى ايەلدىڭ ءوزىن «سىيلادى». سول-سول-اق ەكەن، ەكى-ۇش جاستاۋ قۇدا دوداعا ءتۇسىپ ويپاڭ-تويپاڭى شىقتى: بىرەۋىنە قامىر جابىستى، بىرەۋىنىڭ باسىنا ءبىر ايەلدىڭ جاۋلىعى كيگىزىلدى...
— اۋ، تيمەڭدەر!
— بولدى عوي، ىرىمىن ىستەدىڭدەر...
— ءاي، جاستار-اي! — دەپ، ۇيدەگى اقساقالدار دا كوتەرىلىسىپ ءبىر جاعىنان اقىل ايتقانسىپ جاتىر...
ەت جەلىندى. سورپا ءىشىلدى. بوزبالا جاعى قولدى جۋار-جۋماستان اتتارىنا جۇگىردى. ءبىر جاستاۋ بالا قۇيرىعىن بۋىنداپ، شەكەسىنە ۇكى تاققان كوك اتقا ءمىنىپ، مەنى كوردىڭدەر مە دەگەندەي جۇرتتىڭ الدىندا كەس-كەستەپ ءجۇر. ۇكىلەگەن، قۇيرىعىن تۇيگەن باۋىرىنان جاراعان اتتار ءار جەردەن-اق شىعىپ جاتىر.
قۇرىقشاعا اق ورامال بايلاپ الىپ، ارىق تورى اتتىڭ وكپە تۇسىنان تەبىنە ءتۇسىپ، بىرەۋى اۋىلدىڭ سىرتىنداعى بەل بەلەسكە قاراپ بەت قويىپ ەدى، بوزبالا جاعى توپتانىپ، جەلە-شوقىتىپ سونىڭ سوڭىنا ەردى. ادام تەڭىزى ابىرجىپ قايتادان قوزعالدى. ءا دەگەنشە بولماي اۋىل سىرتى ادامنان ارىلىپ، ءبارى بەلەستىڭ باسىنا توپتاندى. ورىستەن قالعان اقساق قوي قۇساپ اۋىلدا — ءۇي باسى سايىن كەمپىر-سامپىر، قىز-قىرقىن، جاس ايەلدەر عانا قالدى. ولار دا سابىرى ءتوزىپ وتىرا المايتىن سەكىلدەنىپ، ەكەۋ-ەكەۋ، ۇشەۋ-ۇشەۋ توپتانىپ، ەكى كوزدەرى سوناۋ قىبىرلاعان جاندا بولدى...
بوقباساردىڭ ۇيىنە تويعا كەلگەن ايەلدەردىڭ تۇسىرىلگەندىگىن ايتىپ ەك قوي. جۇرت اتتانىپ كەتكەندە سول ءۇيدىڭ استى-ۇستىنە كەلگەن ءتارىزدى ەدى: شالا بۇكتەلگەن، شاشىلىپ جاتقان كورپەلەر، تۇزدىق توگىلىپ جاتقان تاباقتار، ءتور الدىندا دا، ەسىك جاقتا دا شالا ءمۇجىلىپ جاتقان سۇيەكتەر... ابايسىز كەلىپ قالىپ وسى كورىنىستى كورگەن ادامدار «مىنا ءۇي ءومىرى جينالماس» — دەپ ەدى.
باياعى اق قۇبا ايەل بويجەتكەن ەكى قىزدى جانىنا ەرتىپ كەلىپ:
— قاراعىم، جۇماكۇل، ىرىمكۇل، تەز جيناي قويىڭدار، سوسىن باراسىڭدار، ۇلگىرەسىڭدەر، — دەپ ءوزى دە بىرگە جيناسىپ ءا دەگەنشە بولماي ءۇيدىڭ ءىشىن تاپ-تۇيناقتاي قىلدى. بۇل ءۇيدىڭ سىرت ءپىشىنى قانداي بولسا، ءىشى دە سونداي: كىسى كوزى توقتاعانداي بۇيىم جوق. ايتكەنمەن تازالىق، ۇقىپتىلىق ءۇي ىشىنە وزىنشە كورىك بەرەتىن سياقتى ەدى.
— قالقام، جۇماكۇل-اۋ، كۇيەۋ نەمەسى قانداي ەكەن،— دەدى الگى ايەل.
— اجە-اۋ، سۇراما، جەلكەسى كۇدىرەيگەن، قارنى شەرميگەن، ساقالى كۇيەكتەي، بۇقا كوزدەنگەن بىرەۋ، — دەپ ەكى قىزدىڭ ۇلكەنى قىلىمسىپ، كوزىن ويناقتاتىپ كۇلگەن بولدى.
— ە، باسە...— دەدى ايەل كۇرسىنىپ.
شەشەسىنىڭ نەگە كۇرسىنگەنىن ەكى قىز دا ايتپاي سەزگەندەي بوپ، بىرىنە-بىرى كوزدەرىنىڭ قيىعىمەن قاراي ءتۇسىپ، بۇلار دا كۇرسىندى.
— الگى تەڭگەكۇل قۇرىپ قالعىر... اپىرىم-اي سول قىزدى قايتسەم ەكەن؟.. سەندەر وتىرا بەرىپ سونىڭ ءوزى-اق جيناپ تاستايتىن ءۇي عوي بۇل، — دەدى ايەل.
بۇل ءسوزدى كۇيىنگەن سياقتانىپ ايتقانمەن، اجارىندا تەڭگەكۇلگە دەگەن كەيىستىك جوق ەدى. ءشيدىڭ تۇبىندە جاتقان ءبىر سۇيەكتى دالاعا ىرعىتىپ بولدى دا.
— اپىرىم-اي، الگى ەلدىڭ بوزبالاسى نە دەگەن بەيباستاق ەدى، سىقىلىقتاپ كۇلىپ... شىركىندەر، — دەپ قاباعىن شىتتى.
— ول ەلدىڭ بوزبالاسىنىڭ ادەتى ەمەس پە، ۇرى يتشە جىلماڭدايتىن... ءبىز وتىرعان ۇيگە دە ءبىرسىپىراسى باردى، — دەپ جۇماكۇل باستاي بەرگەندە:
— الگى ءبىر ۇڭىرەيگەن جىگىت... سو دا اداممىن دەي مە ەكەن؟.. ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتىپ... —دەپ، ىرىمكۇل ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— قايتسىن، جاس بولعان سوڭ... تەك قۇداي تويدان ايىرماسىن! — دەدى ايەل تاعى كۇرسىنىپ.
ەكىنشى تاراۋ
بوقباسار دەگەن كىسىنىڭ ءۇيى ەدى بۇل. اۋىل ادامدارى بۇل كىسىنىڭ اتىن تۋرا اتاماي «بوقاڭ» دەيدى. ۇلكەيتەتىن سەبەبى — بوقاڭنىڭ ءبىرسىپىراسىنان جاسى ۇلكەن، ونىڭ ۇستىنە وسى وتىرعان ونشاقتى ءۇيىنىڭ ءوزى ءبىر اتادان وربىگەن — ءبارى كۇنتۋعان تۇقىمى اتالادى.
كۇنتۋعان بۇلاردىڭ ءۇشىنشى اتاسى. «X» وزەنىنەن قارا جول بويلاپ ءوتىپ، الدىنداعى بەلەسكە شىعا كەلسەڭ، جولدىڭ ەزۋىندە شوقى بوپ ۇيىلگەن تاستاردى كورەسىڭ. جاي قاراماققا جابايى عانا وباشىق. ءبىراق، وسى جولمەن وتەتىندەردىڭ كوبى-اق وسى وباشىقتىڭ اتىن جاتتاپ العاننان بەتەر بىلەدى...
— مىناۋ كۇنتۋعاننىڭ مولاسى عوي، جايلاۋ وسى جەردەن ون سەگىز شاقىرىم-اۋ، ءا... — دەپ جۇرگىنشىنىڭ كەيبىرەۋى اتىنىڭ دەمىن الدىرىپ سىقسيا قاراپ تۇرادى...
«كۇنتەكەڭە باتا قىلا كەتپەيمىز بە؟» — دەپ جاستاردىڭ كۇلىسەتىندەرى دە بار.
كۇنتۋعان كىم؟ قانداي كىسى بولعان؟ مولاسىنىڭ جالعىز جاتقان سەبەبى نە؟ — ونى تەكسەرگەن ەشكىم جوق. سىرت بىلاي تۇرسىن، كۇنتۋعاننىڭ ءوز تۇقىمى دا اتا تاريحىن اشىپ بەرە المايدى.
«اتامىز كەدەي ەكەن. كەدەيدىڭ ىشىندەگى ءبىر ەر كىسى ەكەن. كەزىندە اعايىننان ءزابىردى كوپ كورىپتى-مىس» دەسەدى.
سول كۇنتۋعاننىڭ تۇقىمى بۇل.
كۇنتۋعان تۇقىمىنىڭ ىشىندەگى وزگەشە مىنەزدى كىسىنىڭ ءبىرى — وسى بوقباسار. بوقباسار دەيتىن ادىراق كوزدى، تاڭقى تاناۋ، قىرتىس بەت، ۇيىسقان قارا ساقالدى قارا كىسى. جاسى ەلۋدەن يا اسپاي، يا اسىپ جۇرگەن بولار.
اكە-شەشەدەن ەرتە ايىرىلىپ، جاسى ون بەسكە جەتەر-جەتپەستە-اق قوي سوڭىنا ءتۇسىپ ەدى. ودان جىلقى باقتى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە وزىنە تەتە اعاسى ءولىپ سونىڭ جاس ايەلى جەسىر قالدى. «اعا ولسە، جەڭگە مۇرا» دەپ شالدار اۋعىم قىلىپ بۇعان قوستى. جوعارىداعى اق قۇبا ايەل دەپ وتىرعان ايەلىمىز — وسى بوقباساردىڭ جەڭگە العان ايەلى دامەتكەن ەدى. جاس شاعىنان بوقباساردىڭ ءىزىن باسا جۇرگەن بولار.
دامەتكەن قاتارىنان ءۇش قىز تاپتى. قىز تاپقانىنا قۋانباسا، كۇيىنبەيدى. قۇتتى بولسىن ايتا كەلگەن ابىسىن-اجىندارى «تاعى ءبىر «قىرىق جەتى» تاپتىڭ با؟.. مالدىڭ استىندا قالماساڭدار جارار ەدى» دەپ كۇلىسۋشى ەدى. «قايتسىن، قۇداي بەرگەن سوڭ تاستاسىن با!» دەپ، كەمپىرلەردىڭ كوڭىل جۇباتاتىنى دا بولۋشى ەدى. ءتورتىنشى بالاسى ۇل بولىپ، ونىڭ اتىن تاڭىربەرگەن دەپ قويدى دا دامەتكەن بالادان توقتالدى.
كەدەي جەردەن شىقسا دا، كىسى ەسىگىندە ءجۇرىپ كۇنى وتسە دە، دامەتكەندەگى جالعىز قاسيەت —تازالىق، ەپتىلىك ەدى. اسىقپاي-ساسپاي ءجۇرىپ نە نارسەنى بولسا دا تاپ-تۇيناقتاي قىلىپ بىتىرە قويۋشى ەدى. وسى مىنەزىنىڭ، قولىنىڭ ەپتىلىگىنىڭ ارقاسىندا بايلاردىڭ ۇيىنە باسقادان كورى ءوتىمدى، بىرەر اياق قىمىزدى باسقادان ارتىق ءىشىپ كەتكەندەي، باسقالارعا بۇيىرماعان بايدىڭ ەسكى-ۇسقىسىن الا الاتىنداي ونەرى بار ەدى.
ءۇش قىزى قولدىڭ سالاسىنداي بوپ قاتار ءوستى. ەڭ ۇلكەنى جۇماكۇل دۇرديگەن، قوراسان داقتى، تۇيىقتاۋ ادام، دامەتكەن ەرىندىلەۋ، مۇنى «جۇماكۇلدىڭ مىنەزى اكەسىنە اينىماي تارتقان» — دەيدى؛ ەكىنشى قىزى — ىرىمكۇل؛ قاعىلەز، سۇرشاڭ، كوزى ويناقشىپ، ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن ءبىر قىز. دامەتكەن ونى ۇناتپاي: «ىرىمكۇل قاراعىم-اي، نە بوپ كەتەر ەكەنسىڭ؟ ەر جەتكەن قىز دەگەن سىزىلىپ تۇرماس پا؟!.» — دەپ كەيدە رەنىش بىلدىرەدى. ءۇشىنشى قىزى تەڭگەكۇل ناق مىنا ەكەۋىندەي بويجەتكەن ەمەس، بوي جەتسە دە، الدىندا ەكى اپاسى وتىرعان سوڭ ءوزىن بالاعا ساناپ، ونىڭ سوزىنە، ءجۇرىس-تۇرىسىنا ەشكىم سىن تاعارلىق ەمەس ەدى.
بۇل ءۇش قىزدىڭ ۇشەۋى دە كۇيەۋگە بەرىلۋدەن، يا قۇدا ءتۇسىپ مال الىنۋدان ساۋ ەدى. ابىسىن-اجىن «قىرىق جەتىنىڭ استىندا قالدىڭ» دەپ دامەتكەنگە جورامالداعانمەن دە، سول قىرىق جەتىڭ بۇل ءۇيدىڭ ماڭىنا ءالى يىرىلە قويعان جوق ەدى. ونىڭ سەبەبى بۇل قىزدارعا كۇيەۋ تابىلماعاندىقتان، بولماسا جۇرتتىڭ مال قيماعانىنان ەمەس، تۇپ-تۋرا بوقباساردىڭ وزىنەن ەدى: بوقباسار ءبىر ەمەس، مىڭنىڭ بەتىن قايتاردى... قاتىنى ولگەندەر، بالاسىنا قالىڭ بەرگىسى كەلگەندەر، بىرەر پىسىقشانى جانىنا ەرتىپ كۇنتۋعان توبىنا كەلەدى. كورشى ۇيلەردىڭ بىرىنە ءتۇسىپ، قىز كورۋگە اتقوسشىلارىن جىبەرەدى. «بويجەتكەن قىز كورىنەدى، پىسىق كورىنەدى، بوي-باسى ءتۇزۋ كورىنەدى...» دەپ، اتقوسشى تۇس-تۇگىن ايتىپ بەرەدى. «قۇداي بۇيىرتسا، مالىنان قاشىرماسا، قۇدا بولارىمىز-اق» دەپ كەلگەندەردىڭ كوتەرىلىپ قوياتىندارى دا بار. «كۇنتۋعان تۇقىمىندا قىرىق جەتىگە قىز بەرگەن ءبىرى جوق، كوپ بولسا جارتى قالىڭ الار» — دەپ مالىنا سەنىپ كۇمپىلدەيتىندەر دە بولادى. ءسۇيتىپ بۇلار الدىمەن بوقباسارعا كىسى سالادى. اراعا سالاتىندارى بەكبولات. بەكبولات دەيتىن — تۇركىلىك وقۋى بار، كىسى ولسە — جانازا وقىپ، بالا تۋسا — ازان شاقىرىپ ات قويىپ، قىز ۇزاتىلسا — نەكە قيىپ، «مولدا» اتىن الىپ جۇرگەن كىسى. جاسى بوقباسارمەن تەتەلەس، ءسوزىن تىڭداتارلىق تا جايى بار. ول كەلىپ «وسىلاي دا وسىلاي ەكەن...» دەپ ءسوزدى باستاسا، بوساعا جاقتا جۇرگەن دامەتكەن قۇلاعىن تۇرە ءتۇسىپ، ءبىر تىزەرلەپ وتىرىپ، تەلمىرە قالادى.
«ە، سولاي ما ەكەن؟.. ءتاۋىر جەر دەيتىن... بالاسى دا ءتاۋىر بولار...» — دەپ، دامەتكەن بەكبولاتتىڭ ءسوزىن قوستاي جونەلسە-اق، بوقباسار بۇزىلىپ سالا بەرەدى:
— بايسىراپ وتىرعان قىزىم جوق، ءازىر اسىقپايمىن... بەرە المايمىن! — دەيدى.
بەكبولات پەن دامەتكەن ءبىرسىپىرا جانامالاپ ايتىپ كورسە دە، بوقباسار ودان سايىن جامان وسقىرىپ، مۇلدە يلىگۋدەن قالادى.
كەلگەن قۇدالاردىڭ كەيبىرى اشۋلانىپ، كەيبىرى «مەنسىنبەدى» دەپ جابىرلەنىپ، اتتارىنا مىنەدى. قۇدا كەتسە، بوقباسار ۇيدە جالعىز قالسا، وزىنەن-وزى ويلانىپ: «وسى مەنىكى نە؟ نەگە قارىستىم وسى؟» دەگەن سۇراۋلار جان-جاعىنان جاۋا باستايدى. ناق مۇنداي، وزىنە-وزى جۇگىنىپ وتىرعان كەزدە، كۇيەۋدى ماقتاماي عانا بىرەۋ كەلىپ ءسوز سالعان بولسا، بوقباسار ءۇش قىزىن قاباتىنان بەرىپ جىبەرە جازدايتىن سياقتانادى. «وسىنىم دۇرىستىققا جاتپايدى-اۋ... بالانىڭ باعىن بايلاپ...» دەگەن ويعا دا كەلگەن سەكىلدەنەدى. ءسۇيتىپ جۇرگەنىندە تاعى بىرەۋ كەلسە، «قۇدانىڭ بۇيرىعى، پايعامباردىڭ سۇندەتى» دەپ بەكبولات ءسوزىن باستاسا، دامەتكەن ىنتىعىپ تەلمىرسە، بوقاڭنىڭ ەسكى جىنى ۇستايدى دا قالادى:
— بەرە المايمىن. جۇمىسىڭ بولماسىن! — دەپ باسى قاقشاڭ ەتەدى.
اسىرەسە وسى سوڭعى تورت-بەس جىلدىڭ ىشىندە كۇنتۋعانعا قاراعاننان، قىس بولسىن، جاز بولسىن ات ۇزىلمەي-اق بارا جاتىر. پار ات جەككەن، يا قاتارلاسقان ەكى-ۇش سالت اتتىنىڭ باسى قىلتيسا-اق «قىز ىزدەگەندەر بولار» دەگەن وي بۇل اۋىلداعىلاردىڭ قايسىسىنىڭ ويىنا دا ساپ ەتە قالعانداي ەدى.
تالايلاردىڭ اتىنىڭ باسى قايتتى. تالايلاردىڭ جىگەرى قۇم بولدى. «تارتىپ الساق قايتەدى؟ الىپ قاشىپ الساق قايتەدى؟» — دەپ كۇش سوعاتىندار دا بولادى. «قاقپاس شال، سيىرداي قىپ ءۇش قىزدى بىردەي ساقتاپ قايتپەكشى ەكەن؟..» دەپ ەكىنىڭ ءبىرى كەييدى. «سور دەگەندى قوياسىڭ با، بالاسىنىڭ باعىن بايلاپ... سول كەرەك وعان!.. دەپ تابالايتىندار دا تابىلادى.
بوقباسار كونبەيدى. كونبەگەندە، باسقا ءبىر ويى بارلىعىنان، يا قۇدانى، يا كۇيەۋدى ۇناتپاعاندىقتان ەمەس، كەسىرلىكتىڭ الەگىنەن كونبەيدى. بىرەۋدىڭ وڭ دەگەنىن تەرىس دەۋ، وڭعا ءجۇر دەسە، سولعا ءجۇرۋ — ايتەۋىر كىسى سوزىنە كونبەۋ دەگەن بوقباساردى جاستان يەمدەگەن اۋرۋ. وسىنىڭ سالدارىنان كىسى ەسىگىندە جۇرگەن كەزىندە دە تالاي تاياق جەپ، باسى جارىلدى، تالاي ءولىمشى دە بولدى، ءبىراق قويمايدى. اۋىل-ايماق، اعايىن-تۋعان مۇنىڭ مىنەزىن تەگىس ءبىلىپ بولعان. بىرەۋ بىردەمەنى ماقتادى دەگەنشە، بوقاڭ كەسە ءتۇسىپ قانداي جاقسى نارسە بولسا دا، يت سىلىكپەسىن شىعارىپ جاماندايدى. جامانداپ وتىرىپ-اق، سونىڭ جاقسى ەكەنىن، ءوزىنىڭ تەككە ەرەگىسىپ وتىرعانىن سەزەدى. ءبىراق قايتەرسىڭ، بىرەۋدىڭ ىڭعايىنا جۇرگەن سوڭ بوقباسار بولا ما؟..
ءسۇيتىپ جۇرگەندە قىزدىڭ ۇلكەنى جۇماكۇل جيىرما بىرگە اياق باستى. ىرىمكۇل ون توعىزعا، تەڭگەكۇل ون التىعا كەلىپ قالدى. ءوزى قاتارلى قىزدار بايعا ءتيىپ، بالا ءسۇيىپ وتىرسا دا، سىر بەرۋ، قاباق شىتۋ دەگەن مىنەز جۇماكۇلدە بولمادى. بۇرىنعى ادەتىنشە: قىس بولسا مالىن سۋعارىپ، ءشوپ سالىپ، جاز بولسا، اكەسىمەن قوسىلىپ ەگىن سالىپ، ءشوپ شابىسىپ، ەگىن جيناسىپ، ءۇي شارۋاسىن تۇگەل ىستەسەتىن بولدى. بوقباساردىڭ شارۋاسى دا دوڭگەلەك قانا شارۋا عوي: بىر-ەكى دەسە جەر استىق ەگەدى؛ تورت-بەس قاراعا جەتكەندەي ءشوپ جيىپ الادى. ارتىلعانى بولسا، ساتىپ، جەتپەگەنى بولسا، بىرەۋدەن قاعىستىرىپ الىپ، ەپتەپ كۇنىن كورىپ جۇرە بەرەدى.
جۇماكۇل دەگەنىڭ جۇمىسقا ەركەكتەن بەتەر قارۋلى: قۇلاشتى كەرە وراق سىلتەگەنىن، ايىرلاپ ءشوپ تاستاعانىن كورگەندە، جىگىتتەرىڭنىڭ ءوزى تاڭ قالادى.
— وسىنىڭ ءوزى انىق قىز با ەكەن؟ — دەپ كۇمانعا تۇسۋشىلەرىڭ دە بولماي قالمايدى.
— قىز ەمەي قاتىن دەپ پە ەڭ؟
— جوق-اۋ، بىلاي، ءتىپتى، نەتپەيدى دەگەنىم عوي... قىز دەگەن قىلىمسىپ...
جۇماكۇل تۋرالى ەلدىڭ ايتاتىن ءسوزى، كوبىنە وسى سياقتى، يا ماقتاپ، يا اسا جامانداپ قورىتقان ءبىر پىكىر دە جوق. بويجەتكەن ءبىر قىز، اكەسىنىڭ قولىندا وتىر، اكەسىمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ ءجۇر... قازاق ادەتىندە ايەل بالا دالاداعى جۇمىسقا شىقپاس بولار ەدى، ءبىراق ول ادەتتى ۇستامادىڭ دەپ بوقباساردى ايىپتاۋعا بولا ما؟..
سوڭعى كەزدە كۇنتۋعان تۇقىمىن جاعالايتىندار كوبىنە قاتىنى ولگەندەر بولدى، ۇيتكەنى—جاس بوزبالالاردىڭ كوزىندە جۇماكۇل «كارى قىز» دەگەن اتتى الا باستاپ ەدى. قاتىنى ولگەندەردىڭ ىشىندە دە مالىنا، اتاعىنا سەنگەندەر جاعالايتىن بولدى. «ماعان بەرمەي قاراسىن دەپ» كۇش سوعاتىندار يىقتادى. ءبىراق قاسارعان بوقباسار ودان جامان قاسارىپ قاتتى دا قالدى. بەكبولات «پايعامباردىڭ سۇندەتىن» تاسۋدان توقتالدى.
— قاقپاس شالدىڭ قىلىعىن سەنەن كورىپ جۇرەر، ودان دا امان-ەسەنىڭدە باسىڭدى ساقتا، — دەپ ونى ساقتاندىرعاندار بولدى.
كۇرلەۋىتتەن اسامبايدىڭ توقالى ءولىپ سول جۇماكۇل مەن ىرىمكۇلدىڭ ءبىرىن ايتتىرامىن دەپ كىسى سالعاندا، بەكبولات ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ جالىندى:
— اسامبايعا سالەم ايت؛ ءوز بيلىگىمدەگى قىز بولسا، ءوزىم اپارىپ بەرەر ەم، مىنا قاقپاستى كوندىرۋدەن قالدىق! شارشاتىپ بولدى... ەلدەن دە ۇيات بولدى، — دەدى.
اسامبايدىڭ ادام سالعانى كۇنتۋعان تۇقىمىنا باتايىن دەدى. اسامباي بايلىقپەن ەمەس ەتىنىڭ تىرىلىگىمەن، ەپتىلىگىمەن، اتقا مىنگەندىگىمەن اتىن شىعارعان ادام. «اسامبايدىڭ قىرىق جىگىتى» دەگەن لاقاپ ەلدىڭ ەتىن تۇرشىكتىرەدى. جاي شارۋاڭ بىلاي تۇرسىن، اسامبايدى «ەل جاقسىلارىنىڭ» قايسىسى بولسىن قادىر تۇتادى، داۋلەتتى ۇيلەر اسامبايدى تورەدەن جامان كۇتەدى. ونى ايتاسىڭ، ابالاق سياقتى بولىستارىڭنىڭ ءوزى اسامبايدى ەلگە ايبىن قىلىپ ۇستايدى...
...كول باقاداي تىربيعان ءتورتباق كىسى كەلدى دە، بەكبولاتتىڭ تورىندە شالجيىپ جاتىپ الدى. بەكبولات ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ قارعاندى.
— ءسوز تىڭدامايدى دەگەن نە؟.. بولماي بارا جاتسا، ءوز قولىما بەر، جۋاستىرىپ بەرەيىن، — دەدى الگى كىسى شىرەنىپ.
بەكبولات ءۇيىنىڭ سىرتىنداعى بەلەسكە كۇنتۋعان تۇقىمى بولىپ جينالىستى. ارى-بەرى سويلەسىپ، ەندى قايتەمىز دەپ داعدارعاندا:
— شالعا مەن بارايىن. كونبەيتىن بولسا، باسقانىڭ قورلىعىنا بەرگەنشە، ءوزىم جەتەيىن تۇبىنە! — دەدى قايدار.
وسىنى ايتقاندا قايداردىڭ كوزى قانتالاپ، بەتى جىبىر قاقتى.
قايدار بوقاڭنىڭ نەمەرە ءىنىسى، قان-سولدەن ايىرىلعان قاتقان قارا جىگىت.
كۇنتۋعان تۇقىمىنىڭ كوبى كورىنگەن ءۇيدىڭ ەسىگىندە جۇرگەندە جالشىلىعىندى بىلمەيتىن جالعىز وسى. تورى شولاق اتى بار، توبىلعى ساپتى قامشىسى بار، اۋىلدان ءبىر شىعىپ كەتسە، ايلاپ ءجۇرىپ كەلەدى، قايدا جۇرەدى، نە ىستەيدى، — ونى تەكسەرەتىن بۇل ون ۇيدە ەشكىم جوق سياقتى. سوڭعى ازىردە «اسامبايدىڭ قىرىق جىگىتىنىڭ ىشىندە قايدار دا بار-مىس» دەگەن لاقاپ شىققاننان بەرى بۇعان جالعىز بوقاڭ عانا كارلەنىپ:
— تۋماي كەتكىر يت! ارۋاققا كىر كەلتىرىپ... ۇرلىق قىلعانشا قاڭعىرىپ ولسەك بولماي ما؟ — دەپ قايداردى كەلىستىرە ءبىر سوككەن.
سوگۋىن بىلاي تۇرسىن، وسى ون ءۇيدىڭ ادامدارىنىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ ساقالى بەلىنە ءتۇسىپ وتىرسا دا، كوبى ءوزىنىڭ وكشەسىن باسىپ كەلە جاتسا دا، بوقاڭا وسىنىڭ ءبارى ءالى بالا سياقتى كورىنەدى-اۋ، بىرەۋىنە اشۋلانسا دۇرىس-بۇرىسىن تەكسەرمەستەن، كوزى شاقشيىپ، قايىڭ تاياقتى ىڭعايلاي باستايدى. بوقاڭدى سىيلاسا دا، قورىقسا دا ءوزى ءبىلسىن، تاياق تونگەن ادام «اي ايتەۋىر...» دەپ ءبىر كەيىپ، سىرىلا جونەلدى. تاياعى تيمەي-اق سەرپىلگەنىن كورگەن سوڭ بوقاڭ جايىلىپ ءتۇسىپ قالادى. باسى امان، ارا ادام بولىپ تۇرعاندار بۇل كورىنىسكە ەرىكسىز كۇلەدى. ماڭىنداعىلار كۇلگەن سوڭ الدەنەگە بوقاڭنىڭ ءوزى دە جىمىڭدايدى.
بۇل كورىنىس باسقالارعا كۇلكى سياقتانعانمەن، دامەتكەنگە باتادى. بوقاڭنىڭ «ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭاتىن» جالعىز دامەتكەن سياقتى. ول تاياقتان قاشقان «باتىردىڭ» ءۇيىن جاعالايدى. الدىمەن «باتىردىڭ» بۇرتىڭداپ تۇرعان ايەلىن تاۋىپ الادى.
— قايتەسىڭ كەلىن، تەنتەك بولعانمەن ورتالارىنداعى ءبىر شال عوي. ىنىلەرىنە ناز قىلاتىن شىعار... قاشانعى مىنەزى عوي... ايتەۋىر وسى قاينىلارىمنىڭ تىرلىگى، ايتپەسە، مۇنى كىم سىيلار ەدى، الدەقاشان تالاپ الىپ، تەنتىرەتىپ جىبەرەر ەدى، — دەپ دامەتكەن كۇرسىنەدى.
— سوندا دا... ءتىپتى، ۇيات قوي. ىنىلەرىڭنىڭ دە وزىندەي ساقالدى كىسى ەكەنىن ويلاسا قايتەتىن ەدى؟! — دەپ بۇرتاڭداعان كەلىن جايىلىپ باسىلا تۇسەدى.
بىرەر كۇن وتەر-وتپەستەن باياعى «تاياقتان قاشقان باتىردى» دامەتكەن بىلدىرمەي شايعا شاقىرىپ تا كەلەدى.
— تورەم-اۋ، كەلىننىڭ قولى تيمەي جاتىر بىلەم، شاي ىشكىڭ كەلسە، ءبىزدىڭ ۇيدەن ىشە سالسايشى، — دەيدى.
«باتىر» كەلگەندە بوقاڭ باياعى وقيعانى مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن بولادى، ۇمىتاتىنى كەكتەسكەن جۇمىسى ەمەس. جانە قۇر اشۋ شاقىرعانى بولماسا، بوقاڭ وسى ىنىلەرىنىڭ ءبىرىن ماڭدايىنان شەرتىپ كورگەن كىسى ەمەس قوي. بوقاڭ اشۋلانىپ تاياققا جابىسسا، الدا ريزا بولعىرلار، سىرىلا جونەلەدى، كەتپەي بەدىرەيىپ تۇرىپ السا قايتەر ەدى؟..
جوعارعى قايدارعا اشۋلاناتىن جولى دا، بوقاڭ قيسىق قايىڭ تاياقتى ىقشامداپ ۇستاعان بولاتىن. تاياقتان قايمىقپاي قايداردىڭ بەدىرەيىپ تۇرىپ العانىن كورگەن سوڭ، باسقالارى «ادەتىمىزدى بۇزباسايشى» دەگەندەي بوپ قايداردى تۇرتپەكتەپ، كوپتىڭ يتەرمەلەۋىمەن قايداردىڭ تابانى زورعا تايعان. ول جولى بۇرىنعى ادەتتەرىمەن جۇرت تا كۇلمەي، بوقاڭ دا جىميماي، كورىنىس كوڭىلسىز ءبىتىپ ەدى... ءبىرسىپىرا سازارىسىپ تۇرعاننان كەيىن بوقاڭ بەكبولاتقا شاقىرايىپ:
— يت! ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋىپ وتىرسىڭ. ءوزىڭ مولدامىن دەپ قۇدايدىڭ قۇرانىن ۇستاپ وتىرسىڭ... ول ءيتتى «ۇرى» دەپ اتاندىرعانشا، جارىپ ولتىرسەيشى! — دەگەندە، بەكەڭ ءمۇساپىرسىپ:
— قايتەيىن، ءىنىمنىڭ ءوز بەتىمەن ىستەپ جۇرگەن جۇمىسى بولسا، باۋىزداپ ولتىرۋدەن تايىنباس ەم، ءتۇبى جامان عوي، ءتۇبى!.. — دەپ بەكەڭ اۋىر كۇرسىنگەن.
سونداعى بەكەڭنىڭ شوشىعان «ءتۇبى» وسى اسامباي ەدى-اۋ!..
قايدار «شالعا مەن بارايىن» دەپ قالشيعاندا كۇنتۋعان تۇقىمىنىڭ باسقالارى سەلت ەتكەندەي بولدى. بوقاڭا ءسوز تىڭداتۋ دەگەندى، بوقاڭ ولمەي بۇل ءۇش قىزدى كۇيەۋگە بەرۋ دەگەندى كۇنتۋعان تۇقىمى ويدان تازا شىعارعان عوي... قايدار بارسا، باسقا ادامداي جايلاپ ءتۇسىندىرۋدى دە بىلمەيدى، «اسامبايدىڭ ادامى كەلىپ وتىر، قىزىڭنىڭ ءبىرىن بەرەسىڭ» دەسە، بوقاڭ قايتپەكشى؟ قايداردان سەسكەنىپ قىزىن بەرە قويماقشى ما؟ بولماسا، ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسىپ، قايىڭ تاياعىنا جابىسپاقشى ما؟.. قايدار قايتەدى: باسقالار سەكىلدەنىپ سىرىلا جونەلە مە؟ بولماسا «سەن قاقپاستان-اق ولدىك-اۋ!» دەپ، تۋرا بوقباساردىڭ ساقالىنا جابىسا ما؟ ونداي وقيعا بولسا، بارىنەن بۇرىن دامەتكەننەن ۇيات-اۋ!.. وسى تۇرعان — ساقالى ساپسيعانداردىڭ ءبارىن: «قاراعىم شىراق-جان!»، «قاراعىم تورەجان!» دەپ شەشەدەن بەتەر اينالىپ-تولعانا كەلەتىن دامەتكەن كىمدى ەلجىرەتپەس؟!. شىنىندا، بوقاڭنىڭ تەرىس مىنەزىن جۋىپ كەتە بەرەتىن وسى دامەتكەن عوي...
ەلشىلىككە قايداردى جىبەرۋ دەگەنگە بۇل تۇرعاندار بەزىلدەپ قارسى بولدى.
— جوق، بارام! سەندەر ءسوز تىڭداتا المايسىڭدار. اسامبايعا قىز بەرمەيتىن شامامىز جوق. اسامباي ەرەگىسسە شاۋىپ تا الادى، ءۇيىتىپ تە جەيدى. بۇل قاقپاستىڭ موينىنا قۇرىم كيگىز ءىلىپ تەنتىرەتۋدەن تايىنبايدى... ءويتىپ بىرەۋگە قورلاتتىرعانشا، نە كورسەم — ءوزىم كورەم! — دەدى قايدار سۇرلانا ءتۇسىپ.
— قوي دەيمىن حايۋان! سەن اقىماق قۇدايدى، ارۋاقتى ۇمىتىپ بولعانسىڭ با؟.. — دەپ، بەكەڭ اشۋ شاقىرعان بولىپ ەدى، قايدارىمىز قايمىقپادى.
قايدار بۇرىلىپ، سوناۋ باجاتاي قارا ۇيگە بەتتەپ ءجۇرىپ بارادى. باستىعى بەكبولات بولىپ، توبە باسىندا تۇرعان تورت-بەس كىسى نە ىستەرلەرىن بىلمەي بىرىنە-بىرى قاراستى. ءسۇيتتى دە، ۇزاماي جان شوشىرلىق ءبىر كۇيدى كۇتكەن ادام سەكىلدەنىپ، تومەن قاراپ تۇنجىراسىپ، تاياقتارىمەن توبە باسىنىڭ سارى توپىراعىن شۇقۋمەن بولدى...
«قاراقوعانىڭ» باسىنان جاڭبىر ۇزىلگەن ەمەس. اششى وزەكتىڭ سولتۇستىك جاق باسى بارىپ تىرەلەتىن جالپاق تاقىردا «جامان الاكول» — سۋى اششى كول بار. جيەك جاعىندا توپ-توپ قامىس بولادى. ورتاسى ايدىن سياقتانىپ، جيەگىنەن تۇرىپ قاراعاندا تەڭىز سياقتانىپ كوگەرىپ جاتادى. ءبىراق ايدىن دا ەمەس، تەڭىز دە ەمەس، سۋىنا تۇسسەڭ، بەلۋاردان يا كەلىپ، يا كەلمەيدى. ماڭايىنداعى ەل مۇنىڭ سۋىن دارىپتەپ، «جازبايتىن اۋرۋى جوق» دەپ، سۋىنا ءتۇسىپ جاتادى... وسى كولدىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى — توبەسىنەن بۇلت ارىلمايدى دەسەدى جۇرت. بالا كۇندە ءوزىمىز دە كوردىك: الاكولدىڭ توبەسىندە قارا بۇلت ويناپ شىقتى دەگەنشە، شوقتانىپ، قويۋلانىپ، كۇركىرەپ-سارقىراپ، ءا دەگەنشە بولماي قۇيا سالادى...
«جارىقتىق الاكولدىڭ قاسيەتى-اي!» دەسەدى كەمپىر-شال.
سوڭعى ازىردە ءۇپىنىڭ مەدرەسەسىنە بارىپ 4-5 اي وقىپ كەلگەن مولداش دەيتىن ءمۇعالىم «بۇلت دەيتىنىمىز — سۋدىڭ پارى، جاڭبىر سول پاردان جاۋادى، الاكولدەن بۇلت ارىلمايتىنى—پارىنىڭ كۇشتىلىگىنەن...» دەپ ايتىپتى-مىس دەپ ەستىلىپ ءجۇردى. ءبىراق، مولداشتى جۇرتتىڭ كوبى «شوقىندىعا» سانايتىندىقتان ونىڭ سوزىنە قۇلاق سالعان جان جوق. جالعىز-اق، الدىڭعى جىلى جاز جاڭبىر بولماي، اششى وزەكتىڭ بويىنداعى قالىڭ شالعىن سارعايىپ كەپكەندە، جۇرت مولداشتى قارعادى: «جاقسىدان شاراپات، جاماننان كەسەپات دەگەن وسى...» دەستى.
...«قاراقوعا» دا وسى الاكولدىڭ اڭعارىنداعى كوپ كولدىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، الاكولدىڭ جاڭبىرىنا بۇ دا ورتاق ەدى... الاكولدىڭ توبەسىنە قارا بۇلت شوقپاقتاندى. شوقپاقتانعان قارا بۇلت تۇيدەگىن جازا كەلە اسپاندى تەگىس قۇشاعىنا الدى. بىرەر ساعات بۇرىن قۋىرىپ تۇرعان كۇننىڭ كەزى كەنەت بۇلتقا كىرىپ، اۋىل ءۇستى قارا كۇڭگىرت تارتتى؛ الاكولدىڭ ءۇستى كۇركىرەپ سارتىلداپ، جالتىلداپ جاتتى. كۇن سارتىلداعاندا، باستىعى بەكەڭ بولىپ «سۇبقان الداسىن» ايتىپ كۇبىرلەدى. ۇيتقىپ سوققان جەل قالىڭ شالعىندى وراقپەن سىلتەگەندەي جاپىردى. تاقىردىڭ شاڭى ءتۇتىن بوپ بۇرقىرادى. جاۋلىعى جەلبەڭدەگەن ايەلدەر ءۇي ىرگەسىنە قازىق قاعىپ، ارقان سالىپ، تەزەگىن جاۋىپ جاتتى...
قايدار كەلگەندە دامەتكەن مەن جۇماكۇل ءۇي ىرگەسىنە قازىق قاعىپ، ارقان سالعالى جاتىر ەدى. قارۋلى جۇماكۇل توقپاقپەن قوس قولداپ ەكى-ۇش رەت سىلتەگەندە، ارشىن بويلى قازىق جەرگە ءسىڭىپ اق كەتكەنى.
قايداردىڭ كەلە جاتقانى دامەتكەنگە ۇنامادى، اۋىلعا قوناق كەلىپ جاتقاندىعى، بەكبولاتتاردىڭ باسىن قوسىپ سويلەستىرىپ جۇرگەندەرى — دامەتكەنگە ءمالىم ەدى. بۇرىنعى ادەتىمەن بەكبولات اياڭداپ كەلەر، «اۋلاق ءجۇر، قىزىمدا جۇمىسىڭ بولماسىن!» دەپ شال جاۋابىن قىسقا عانا بەرەر، اڭگىمە سونىمەن اياقتالار — دەپ ويلاپ ەدى. قايداردىڭ كەلە جاتقانى نەسى؟ بەكبولات بولىپ، باسقالارى بولىپ، وزدەرىنشە اۋىز بىرىكتىرىپ، «تەنتەك شالعا» تيىم ىستەۋگە كىرىسپەك پە؟ سوندا نە ىستەمەك؟..
دامەتكەن ۇرەيلەنىپ توبە باسىنا قاراپ ەدى، باستىعى بەكبولات بولىپ الاكولدىڭ بۇلتىنداي تۇنجىراسىپ، توبەدەن ءتۇسىپ اۋىلعا كەلە جاتىر... دامەتكەن، الدەنەگە، اپالاقتاپ ءبىر نارسەدەن شوشىنعان سياقتى بولدى. تۇنجىراپ كەلە جاتقان قايدارعا جىلى جۇزبەن بىردەمە ايتايىن دەپ ەدى، اۋزىنا ونداي ءسوز تۇسپەدى. قايداردىڭ قان-سولدەن ايىرىلعان قارا سۇر بەتى، وڭايلىقپەن ءجىبىپ، جىلى تارتاتىن سەكىلدەنبەدى... قايدار ۇيگە باسىن سۇققاندا «ەندى سەن بىردەمە قىلماساڭ مەنەن ءال كەتتى، ءبىر سويقان بولار-اق» دەگەندەي بوپ، دامەتكەن جاۋتاڭداپ جۇماكۇلگە قارادى. اجەسىنىڭ سىڭايىن ايتپاي بايقايتىن جۇماكۇل ءسوز ايتپاستان توقپاقتى تاستاي بەرىپ، و دا ۇيگە قاراپ اياڭدادى.
قايدار ەسىكتەن كىرگەندە، بوقاڭ ءبىر ەسكى كەبىستى جاماپ وتىر ەدى. قايدارعا الارىپ ءبىر قارادى دا ۇندەمەي، جۇمىسىن ىستەي بەردى. قايدار سەلتيىپ كىشكەنە تۇرىپ، بوساعاداعى ابدىراعا وتىردى. سىرتقى بوساعادا تۇرىلگەن ەسىكتى مە، ءۇيدىڭ ءشيىن بە — دۇرىستاعان بولىپ جۇماكۇل تۇر...
— ءبىزدىڭ ۇيگە داۋىلبايدىڭ كەلگەنىن ەسىتكەن شىعارسىڭ، — دەدى قايدار ءبىرسىپىرا سازارىپ وتىرعاننان كەيىن.
بوقاڭ ءتىل قاتپاي جۇمىسىمەن بولا بەردى؛ ۇرسىپ تاستاي ما دەپ ابىرجىپ، يمەنەتىن ءپىشىن قايداردا دا كورىنبەدى.
— سەنىمەن قۇدا بولام دەپ كەلىپتى، الاتىن مالىڭدى ايت تا، قىزىڭدى بەر!
ءسوزى تۇيەدەن تۇسكەندەي، بوقاڭا بۇيرىق ەسەبىندە ايتىلىپ جاتقان ءبىر ءسوز... بۇدان ون جىل بۇرىن بوقاڭ قۇسايىننىڭ جىلقىسىن باعىپ جۇرگەن كەزدە مۇنداي ءسوزدى ەستىسە ورىندى ەدى. وندا دا ءوز ىنىلەرىنەن ەمەس، جاتتان ەستىسە كوتەرەر ەدى. ەندى مۇنداي «بۇيرىقتى» جاتتان دا ەسىتپەسپىن دەپ جۇرگەندە. ەسىتپەگەندە اتاقتى، داڭقتىلىعىنان ەمەس، ابىرويىنىڭ كۇشتىلىگىنەن دە ەمەس، وسى ىنىلەرىنە ارقا سۇيەگەندىكتەن، وسىلار تۇرعاندا ماعان كىم باتادى دەگەندىكتەن بولار-اۋ... سول ءىنىسىنىڭ ءبىرى وسى قايدار...
بوقاڭ تىگىنىن توقتاتىپ، قايدارعا باجىرايا قارادى. قايداردىڭ سۇسىنان قورىقتى ما، الدە اشۋ قىستى ما، ەرنى قالتىراپ ساقالى شوشاڭداپ سالا بەردى.
— نەگە باجىرايدىڭ؟ وبىپ جىبەرمەكسىڭ بە؟.. بەرەسىڭ قىزىڭدى! — دەدى قايدار بۇرىنعىدان دا سۇرلانا ءتۇسىپ.
بوقاڭ باجىرايىپ، ءتىلى بايلانعان ادام قۇساپ، باقشيدى دا قالدى. قولى قالتىرانىپ بىرەسە جانىندا جاتقان اعاش قالىپتى ۇستادى. بىرەسە بالعانى ۇستادى.
جەل ءىشىن تارتا ءبىر سوعىپ، قاراشا ءۇيدىڭ كيىزىن قولپ-قولپ ەتكىزدى. سىعىرايعان تۇندىك جارىعى جەل ەكپىنىمەن جابىلىپ، ءۇي ءىشىن قارا كولەڭكەلەپ جىبەرەدى. جارقىلداعان ساۋلە ءۇي ىرگەسىنەن «سايتان وتىنداي» جىلتىلدادى...
— قايدار اعا، جوققا بولا قانىڭدى ىشىڭە تارتپا! مەن باي ىزدەمەيمىن!.. تاڭىربەرگەن وسكەنشە، مەن اكەمدى باعام...
مۇنى ايتىپ تۇرعان جۇماكۇل. بۇل سياقتى قاتتى ءسوز جۇماكۇلدىڭ اۋزىنان ءبىرىنشى شىعۋى شىعار-اۋ... ءسوزىن بىلاي قويىپ، ءتۇرىنىڭ وزىنە قاراساڭ، قايدار قانداي سۇرلانسا، جۇماكۇل ودان ءارى سۇرلانىپ تۇر.
— قايدار اعا! تۇر، ۇيىڭە بار. قوناعىڭا سالەم ايت؛ «شالىندا جازىق جوق، قىزى تيمەيمىن» دەپ ايتتى دە...
قايدار سۇرلانىپ، شالعا كارىن توككەنمەن، قارىنداسقا كەلگەندە ءتىلى بايلاندى. قىزدىڭ كىرىسەتىن جۇمىسى ما بۇل؟ قىزدىڭ ايتاتىن ءسوزى مە بۇل؟.. اكەسى بەرسە، مالىن ساناپ السا، جۇرتتىڭ قىزى جىلاپ-جىلاپ كەتە بارماي ما؟..
— اي، جۇماكۇل-اي، — دەپ نەشەمە ۇيالمايتىن بولسا دا، بەتى قىزىلدانايىن دەدى بىلەم، قايدار سالدىراپ ورنىنان تۇردى...
جەل ەكپىندەتە سوعىپ تۇرىپ، تىرس-تىرس تامشىلادى. سۇيتكەنشە بولماي الاكولدىڭ «مەيىرىمدى بۇلتى» كۇمىستەي سۋىن لاق ەتكىزىپ توگە سالدى. جاڭبىردىڭ ەكپىنىمەن قاراشا ءۇيدىڭ اعاشى سولق-سولق ەتتى. ىرگەدەگى تەسىكتەردەن جىلانداي يرەلەڭدەپ سۋ جىلتىلدادى.
قارا بۇلت جاڭبىرىن ىشقىنىپ-ىشقىنىپ قانداي توكسە، بوقاڭ دا كارى كوزدىڭ جاسىن سونداي توگۋگە كىرىسىپ ەدى. ول ەسكى شاپانىن بۇركەنىپ، ءتور الدىنا بۇك ءتۇسىپ، بالاشا سولقىلداپ جىلاپ جاتىر ەدى...
ءۇشىنشى تاراۋ
قايدار بوقاڭنىڭ ۇيىنە بارىپ كىرگەندە كۇنتۋعان تۇقىمىنىڭ باسقالارى: يا ادام شوشىرلىق ءبىر وقيعا بولادى دا، يا قىز بەرىلەدى — دەپ ۇيعارىسىپ ەدى. بۇلاردىڭ كۇتكەن نارسەسىنىڭ ەكەۋى دە بولمادى. سالبىراپ قايدار كەلدى.
— ءاي، ايتەۋىر، سول قاقپاستى ما؟ تۇرا تۇرسىن! — دەدى قايدار باسقالاردى كورگەندە.
قىز اڭگىمەسى ەندى سالماقتانايىن دەدى. بۇدان بۇرىن بوقاڭا جولىقپاي تۇرىپ، جۇرت كوڭىلىندە ازداپ بولسىن ءۇمىت ەلەستەگەن سياقتانۋشى: «كىم بىلەدى؟..» بالاسىنىڭ باعىن قاشانعى بايلار دەيسىڭ؟.. مۇمكىن بەرە سالار!.. دەگەندەي ءبىر ءۇمىت بار سياقتى ەدى. ەندى ول ءۇمىت تازا ءۇزىلدى. مىنا سالبىراپ وتىرعان بەس-التى ادامنىڭ ىشىندە بوقاڭا ءسوزىن تىڭداتاتىنى جوق.
— ءاي، ايتەۋىر سول قاقپاستى جاراتقان قۇداڭدى ما؟.. دەپ شاياقمەت تىستەنىپ ەدى، «سەنىڭ قولىڭنان نە كەلۋشى ەدى؟!...» دەپ، باسقالارى وعان ودىرايىستى. بىرەر كىجىنىپ الىپ و دا جىم بولدى. ال، ەندى قايتپەك؟ بوقاڭ قىزىن بەرمەدى دەپ داۋىلبايعا نە دەپ ايتادى؟ اسامبايعا قىز بەرمەيدى دەگەن نە؟ اسامبايعا قىزىن بەرمەيتىن بۇلار كىم؟.. اسامبايدىڭ ەلەپ ادام جىبەرگەنىنىڭ ءوزى بۇلارعا ءبىر باقىت ەمەس پە؟..
— داعدارماڭدار. بىزدەن كىنا جوعىن اسامبايدىڭ ءوزى دە سەزەر. قاقپاس شالدى ولتىرمەك تۇگىل، ءۇيىتىپ جەسىن، ايتىڭدار داۋىلبايعا! — دەدى قايدار.
— ءسۇيتۋ كەرەك، ونىڭ نەسىنە ساسامىز، — دەپ شاياقمەت دابدىرلاپ كەلە جاتىر ەدى، ساتىبالدى دەيتىن ات جاقتى، كوزى الارعان قارا كىسى ونى توقتاتتى:
— سەن اپتىقپا. بوقباساردىڭ قىزىمەن اڭگىمە بىتپەيدى. «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر!» دەپ... داۋىلباي كەلسە، كۇنتۋعان ارۋاعىنا كەلىپ وتىر. الدىمەن وسى جاعىن ويلاڭدار، — دەدى.
— يا، وسى جاعىن ويلاڭدار. «بوقباسارىڭنىڭ قىزىنان باسقاسى قۇرىپ قالىپ پا...» دەپ جۇرمەسىن.
شاياقمەتتىڭ اۋزى اڭىرايىپ، كوزى الارايىن دەدى. بوقباساردان سوڭعى قىزى بار وسى ەكەن...
— He عوي... جاستاۋ عوي، —دەدى شاياقمەت دابدىرلاپ.
«سەندە قىز بار عوي، سەن بەرەرسىڭ» دەپ وعان ايتقان ادام دا جوق. ايتپاعانمەن ءسوزدىڭ ىڭعايىنان ءتۇسىنىپ كوزىنە كەنەت اسامباي ەلەستەپ كەتتى: جەلكەسى كۇجىرەيىپ، قارنى سالبىراپ ەكى اياعىنىڭ اراسىنا ءتۇسىپ وتىرعان بىرەۋ... ءتورت قابات كورپەنى استىنا توسەپ، شىنتاعىندا جاستىق، تەڭىرەيىپ جاتقانى. اياق جاعىندا بۇعاعى سالبىراپ، كوزىنىڭ الدى ىسىك قۇساپ بىتتيىپ بايبىشەسى وتىرادى... شاياقمەت بىرەن-ساران بارىپ كورگەن عوي. ءتىلى اششى بايبىشەسىنىڭ بىرەۋدى زەكىپ قارعاعاندا، ادامنىڭ توبە شاشى شىمىرلايدى... سول ۇيگە مىنا سياقتى — جاسى ەلۋگە كەلگەن كىسىگە 16-داعى قىزدى توقالدىققا بەرمەك.
— ءاي وسى قاقپاس!.. ءاي وسى قاقپاس! — دەپ شاياقمەت بوقباسارعا بۇرىنعىدان كورى دە ءتىسىن قايراي ءتۇستى.
— ونى ەندى قايتەسىڭ، قۇداي جوندەمەسە ول شالدى ادام جوندەي الماس، — دەپ ساتىبالدى ءسوزىن باستاپ، ءبىرسىپىرا ءمۇدىرىپ وتىردى. — قۇر تەككە اسقاقتايمىز عوي، بىلە بىلسەك وسىنىڭ ءوزى باقىت ەمەس پە؟ اسامبايعا قولدىڭ جەتۋى... وسى جۇرت ويىنشىق كورىپ كەتە مە... مۇنىڭ ءوزى دە ءبىر جاراستىقتى نارسە. جات جۇرتتىق بولىپ جاراتىلعان بالا. اش بولماسا، جالاڭاش بولماسا، سونىڭ ار جاعىندا نە كەرەك؟..
— ساتەكەڭنىڭ تاپ وسى ءسوزىنىڭ ءجونى بار. قىز دەپ... قىزدى جاۋ دا الىپ كەتەدى. جىلاماعان سوڭ بولدى دا... بىلتىر ءبىر تەرى جيىپ ءجۇرىپ سول اۋىلعا بارىپ، قىمىز ىشە كەتەيىن دەپ سول ۇيگە ءتۇستىم. اسامباي ۇيىندە ەكەن. بايبىشەسى دە وتىر ەكەن... سوسىن قىمىز قۇيدىرىپ بەردى دە: «ە، ساۋداگەر، تەرى جيىپ ءجۇرسىڭ-اۋ»،— دەپ جىمىڭداپ كۇلدى. سوسىن مەنىڭ جاۋاپ بەرۋىمە دە قاراتپاي، تىستا ءبىر مالايىن شاقىرىپ «اي، انا اس ۇيدە جاتقان تەرىنى مىنا كىسىنىڭ ارباسىنا سالىپ بەر» — دەدى... سوسىن قىمىزدى ءىشىپ بولىپ ەم، «بۇل سىي اۋىلدىڭ بالاسى عوي، قىمىزعا قاندىرىپ جىبەر» دەپ، ىشپەيمىن دەسەم بولماي تاعى قۇيعىزعانى... سوسىن جۇرەردە: «باي ەكە، داۋلەتتى ءۇيدىڭ دامىنەن» دەپ... سىزگە تەك سالەم بەرە عانا كىرىپ ەدىم. الگى ءبىر نارسەڭىزگە نە تولەسەم ەكەن؟ دەدىم. «وي ءباس كەسىپ قايتەسىڭ، از عانا نارسە عوي، ءوزىڭ ءبىلىپ بەرە سال» — دەدى... دەپ — سۇلتان ساۋداگەر ۇزاق سۇرەگە كىردى.
تەرىگە نە تولەدى، ءوزى نەگە ساتتى — ول جاعىن سۇلتان اشپايدى، سەبەبى — ول تەرىدەن ءوز باسىندەي زيانمەن قۇتىلىپ ەدى. ءبىراق، زيان كورىپ وتىرسا دا، وسى اڭگىمەنى اۋزىنان تاستاعان ەمەس. ەكى ادامنىڭ باسى قوسىلسا، تەرى اڭگىمەسىن ءسوز قىلادى دا، اياعىنا اكەپ وسىنى قىستىرادى.
شاياحمەتتىڭ قىزىن ساتىبالدىنىڭ اۋىزعا الۋى-اق مۇڭ ەكەن، بىلايعىلارى قوستاي جونەلدى. شاياحمەت تۇزاققا تۇسكەن اڭداي تىپىرشىپ، قالاي جالتارسا دا قۇتىلا الاتىن بولمادى. جالعىز-اق قايدار، شىن جانى اشىماسا، الدە باسقا وي بولدى ما، يكەمدەپ كەلە جاتقان جۇرتتىڭ سوزىنە وقتا-ساندا ءبىر كىرىسىپ:
— ءجونى كەلمەيتىن نارسەنىڭ نەسىن ايتادى ەكەن؟.. قۇر ورىنسىز قىسىپ... تاستاي الماي وتىرعان بالاسى بار دەيسىڭ بە؟ تىم بولماسا ون جەتىگە كەلگەن دە قىز ەمەس... — دەپ وتىردى.
— قويسايشى، قايدار، ىلعي بوس سويلەۋدى ساعان جازدى ما؟ — دەپ وتىرعانداردىڭ بىرەۋى شاتىناپ، وعان قارسى ءتۇستى.
— ءامىر ماعرۇپتى بۇزباعان سوڭ قۇدايدان بەزگەن بولا ما؟ قۇدايدان بەزگەن ادام سولاي بولاتىن،— دەپ بەكبولات وتاعاسى دا وعان نارازىلىق ءبىلدىردى.
— نە دەسەڭدەر — و دەڭدەر، مەن ءبىراق ايتام: ءجونى كەلەتىن قىز — بوقباساردىكى، اسەكەڭ دە ادام جىبەرگەندە سونى كوزدەپ جىبەرىپ وتىر. اسەكەڭ ەرىككەننەن المايدى، بالا ءۇشىن الادى. اسەكەڭە ءازىر ادام كەرەك، — دەپ قايدار قيعاشتىقتى بۇرىنعىسىنان دا ۇدەتتى.
— اپىرىم-اۋ وسى نە دەيدى؟
— بەرمەگەن قىزدى تارتىپ اپەرمەكسىڭ بە؟
— بەرمەگەن قىزدى تارتىپ اپەرەر بولار. ونىڭ ەمى سول... — دەدى قايدار...
— ساتىبالدى مەن بەكبولات قايداردىڭ ءسوزىن قۇلاققا ىلمەگەن تارىزدەنىپ، «ءامىر ماعرۇپىنا» قايتا تىرىستى. قايدار سويلەگەن كەزدە جەلپىنىپ، كوتەرىلىڭكىرەپ قالعان شاياقمەت، تاعى باسەڭ تارتتى. ەلتىرى بورىكتى باسىنان ءبىر الىپ، ءبىر كيدى. شاياقمەتكە جۇمباق بولىپ وتىرعان نارسە: بوقباسار قىزىن بەرمەيمىن دەسە، ونى ەشكىم دە زورلامايدى؛ ال، شاياقمەتتى زورلاۋ بىلاي تۇرسىن، ءسوزىن كەرەك قىلىپ وتىرعان ەشكىم جوق: ەكىنشى ءبىر جۇمباق، مۇنى ويىنا العان بىرەۋى دە جوق، ول — نۇربيكە. نۇربيكە دەگەن ايەلىڭ شاياقمەتتى بۇرگەندە ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعادى. تۋعان-تۋىسقاننىڭ ءوزىن بىرىنە-بىرىن قايراپ كۇنىنە قىرىقپىشاق قىلىپ وتىرعان. وسى ادامسىپ وتىرعانداردىڭ ءوزىن نۇربيكە ءوزى ۇيىندە جەكە وتىرعاندا ادامعا ساناعان ەمەس قوي. بارىنە دە ءمىن تاعىپ، ادام سانىنا العىسىز قىلادى: بەكبولاتتى — «ماڭقا مولدا» دەيدى، بەكبولات مۇرنىنا ناسىباي اتادى عوي؛ ساتىبالدىنى — «كەسىر قارا» دەيدى، كەسىر قارا ادام بولىپ سويلەگەن سوڭ، ءبىز نە وڭايىق» دەپ وتىرعانى؛ سۇلتاندى — «پۇشپاق» — دەيدى، «قويشى، ءتاڭىرى، پۇشپاق ساناعان ادام وڭۋشى ما ەدى؟» — دەپ جۇرگەنى. جالعىز-اق ءمىن تاقپايتىن، قاينىلارىنىڭ ىشىندەگى ءتاۋىر كورەتىنى قايدار. ونى دا قۇر قالدىرماي «تەنتەك قارا» — دەپ العان... وسى نۇربيكەنى ءبىرىنىڭ دە كوزگە ىلمەي وتىرعانى قىزىق-اۋ...
— مالدان قاشىرعان كىسى قۇساپ كەرگىگەنىمىزدىڭ ءجونى جوق. جارتى قالىڭعا باتا قىلارمىز، سوعان ريزاسىڭ عوي، شاياقمەت! — دەدى بەكبولات.
— وي، ونىڭ مالىن قويشى، قىز ساتىپ بايىساق دەپ وتىرعان كىم بار؟ — دەپ شاياقمەت ريزالىعىن دا بىلدىرمەي، ىرزا ەمەستىگىن دە ايتپاي، قيسايىپ جاتا كەتتى.
مانادان بەرى شاياقمەتتى اشۋ كەرنەگەن سياقتى بولسا، ەندى مالدىڭ اتى اتالعان سوڭ اشۋ ازىرشە ەكىنشى ءبىر تۇكپىرگە جاسىرىنىپ، ونىڭ ورنىن مال الدى: «...جارتى مالىڭ!.. ءۇش قۇلىندى بيە، ءۇش بۇزاۋلى سيىر، ءتورت ات، ءسۇت اقى تاعى بار... ءۇش قۇلىندى بيە... ءۇيدىڭ سىرتىنان جەلى قاعىلسا، ءۇش بيە بىر-ەكى جىلدان كەيىن بەس بيە، ودان ارى تاعى... ءوزىنىڭ قازىرگى ەكى بۇزاۋلى سيىرى بار، وعان تاعى ءۇش سيىر قوسىلسا... بۇزاۋى شە؟.. بەس سيىردىڭ ەكى-ۇش جىلعى بۇزاۋى ءبىر سوقالىق وگىز ەمەس پە؟..»
— وسىعان ءسوز بايلادىق قوي، ءا؟ — دەپ، ساتىبالدى بۇرىلىپ بەتىنە قاراعاندا، شاياقمەت ۇيقىسىنان ويانعان ادامشا باسىن كوتەرىپ الدى.
بۇلار ءسوزدى وزدەرىنشە «بىتتىگە» ساناپ داۋىلباي وتىرعان ۇيگە باردى. بەكبولات ءۇيىنىڭ كىرلى جاستىعىن شىنتاقتاي، وباداي بوپ داۋىلباي جاتىر ەدى. «وسىنداي بولدى» دەپ ۇيعارىندىلارىن ايتقاندا، ول كۇندەي اشىلىپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى:
— ءبارىڭ كۇنتۋعاننىڭ تۇتقىنىسىڭ، بىرەۋىڭدى الا، بىرەۋىڭدى قۇلا كورەمىزبە-ەي؟ وزدەرىڭنىڭ ۇيعارعاندارىڭ بولسىن، ابدەن قابىلمىز، بار! اتا بالاسى عوي، جۇرتشىلىق ىستەدى دەپ مىرزاعا ايتا بارارمىن. ءبىراق، ءبىر ءوتىنىشىم: مىرزاعا ادام تەز كەرەگىن وزدەرىڭىزگە سەزدىرىپ ەم عوي، وسىنىڭ قۇدا ءتۇسۋى دە، ۇزاتىلۋى دا ءبىر-اق رەت بولسىن. مىرزانىڭ تاپسىرعانى دا وسى ەدى... كانە، قايىرلى ساعاتتا... مولدەكە، باتا قىلايىق، — دەپ داۋىلباي قولىن كوتەرىپ الدى.
— قۇداي ۇزاعىنان قوسسىن، ەكى اراسىن امان قىلسىن، ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولسىن! — دەپ جۇرت تەگىس قول كوتەرىپ، باتا قىلىستى.
بوقباسار تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاي، داۋىلبايدىڭ كونە قالعانىنا قايدار قايران بولدى.
ءوڭى ەكەنىن، ءتۇسى ەكەنىن بىلمەي مەڭ-زەڭ بوپ شاياقمەت وتىرا بەردى.
— سولاي، قۇدا، قۇداعيمەن سويلەسىپ قام جەي بەرىڭدەر — الدا اماندىققا جازسا وسى الداعى ساتكە كەلىپ تە قالارمىز، — دەپ داۋىلباي اقتىق ءسوزىن ايتقان دا.
— ە، الدا جازعان بولسا... ابدەن... نە ايتقانىڭىز — دەپ، شاياقمەت بەتالدى كۇلىمسىرەدى.
— قايدار — اتىڭا ءمىن. بۇرىنعىداي ەمەس قۇدا بولدىق، ەندى ارالاسپاعاندا قاشان ارالاساسىڭ، — دەدى داۋىلباي ىڭعايلانا ءتۇسىپ.
داۋىلباي اتىنا جونەي بەرگەن كەزدە شاياقمەتتىڭ ۇيىندە ۇرىس پا، جىلاۋ ما — ايتەۋىر ءبىر شۋ بار ەدى...
مىنە، جوعارعى ايتىلعان توي وسىدان باستالىپ ەدى...
ءتورتىنشى تاراۋ
...تويشىلار قىبىرلاپ بەلەستىڭ باسىنا شىققاندا كۇن جىلجىپ بەسىندىككە بارىپ ەدى. كۇن شىعۋ بۇرىنعىسىنان ۇدەمەسە باسەڭدەگەن جوق. ويپاڭ جەرلەر تىنىپ، ادامدى تۇنشىقتىرىپ جىبەرگەن سياقتاندى. سالت مىنگەن تىنىق اتتاردىڭ تەرى جاڭبىرشا مونشاقتايدى. بەلەس باسىنا شىققاندا ازداپ سامال سوققانداي بوپ، جۇرت ومىراۋدى اشىپ، كيىمدەرىن جەلپىسىپ، ءبىر كوتەرىلىپ قالدى. تويعا شاقىرىلعان ەكى-ۇش رۋلى ەل توبە باسىنا ەكى جارىلىپ وتىردى. جەلەڭ شاپاننىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ جىبەرىپ، بورىكتى شەكەگە قيسايتا كيگەن پىسىق جىگىتتەر ەكى جاعىنان دا شىعىپ، توي مەرەكەسىن وتكىزۋدىڭ ءتارتىبىن كەڭەسىپ جاتتى: الدىمەن بايگەنىڭ اتتارى جىبەرىلدى. اتتىڭ شاباتىن مەجەسى — الاكولدىڭ ارعى بەلەسىندەگى كەرۋەن وتەتىن قارا جول بولادى.
— Ay، قارا جولدىڭ وسى ارادان ون بەس شاقىرىم ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟.. مىنا ىستىقتان ات جازىم بولماي ما؟ — دەپ شارۋاشىلىق ايتقاندار بولىپ ەدى.
— شاپپاي بايگە الايىن دەپ پە ەدىڭ؟ ون بەس شاقىرىمسىز اتتىڭ باۋىرى جازىلمايدى، ودان دا ءارى سوزۋ كەرەك، — دەپ اتىنا سەنگەندەر كيىپ كەتتى.
ساقاداي ىرىكتەلىنىپ باۋىرىنان جاراعان جيىرما ات شىقتى. ءبارى دە مىرزا مەن پىسىقتاردىڭ ءبىر-بىر قىزعا بالاپ جۇرگەن جۇيرىكتەرى. ون بەس-ون التىداعى بالالار باستارىنا اق ورامال بايلاپ الىپ، جۇيرىكتىڭ باسىن شۇلعىتا ءتۇسىپ، جەكە توپتىڭ قاتارىنا قوسىلىپ جاتتى. ات يەلەرى بالالاردىڭ سوڭىنان قالماي:
— ايتەۋىر، قاراعىم، قامشى سالا كورمە؟
— باسى قاتتىلاۋ بولاتىن، الىپ كەتىپ جۇرمەسىن.
— قاپەلىمدە تەجەي شاپقايسىڭ...
— قارا كورىنسە، اينالسوقتايتىن مىنەزى بولۋشى ەدى، ابايلا، ابايلا!.. دەپ ءارقايسىسى وزىنشە تاپسىرىستى جاۋدىرىپ جاتتى.
اتتى باستاپ بارىپ مەجەلى جەردەن جىبەرۋشى سادىقبەك دەگەن سارى جىگىت. ول قارنى كەبەجەدەي ءبىر كوك اتقا ءمىنىپ اۋىرلاپ-اۋىرلاپ جىبەردى. كەيىنگى جۇرتتىڭ اقتىق تاپسىرىسىن تىڭداپ ۇلگىرمەستەن، ول بايگەنىڭ اتىن الا جونەلدى. اۋىزدىعىمەن الىسىپ تۇرعان اتتار ۇزەڭگى قاعىسىپ، ارتىندا سىبدىر بىلىنسە، سىرىلا ءتۇسىپ، كەيبىر بالالار قوس قولداپ تارتىپ اتىنىڭ باسىمەن بولىپ ءبۇلىنىپ كەلەدى. اتتىڭ ەكپىنى تىنىق اۋانى قوزعادى. الدان سامال جەل ەستى. كۇيگەن دەنە سالقىن تارتىپ، جايلانعانداي بولدى. جيىرما اتتى ون-وننان ەكى جاعىنا ءبولىپ جۇرگىزىپ، ءوزى ورتاسىندا كوماندا بەرەتىن ادام قۇساپ ءجۇرىپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ، سادىقبەك تاسىپ كەلەدى. الاكولدىڭ بەرگى قۇلاعىندا وتىرعان قالىڭ اۋىلدىڭ تۇسىنان وتكەندە، اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى اناداي شىعىپ، سامساي قاراسىپ ەدى، كوتەرىلىپ كەلە جاتقان جىگىتىڭ ودان جامان ماستانىپ، داۋىسىنىڭ جاقسى-جامانىنا قاراماستان ءان شىرقادى...
جەلە-شوقىتىپ اتقا ون بەس شاقىرىم دەگەن جەر مە، ءا دەگەنشە بولماي كەرۋەن وتەتىن قارا جولعا كەلىپ قالدى. جول وتەردەگى كىشكەنە شالشىق سۋدىڭ باسىندا كىرە اعاشتان كولەڭكە ىستەپ، ءبىر توپ كەرۋەن جاتىر ەكەن، بالالاردىڭ شولدەگەندەرى سودان بارىپ سۋ ءىشتى. كولەڭكەدە جاتقان ءبىر شال، جالاڭ اياق، جالاڭ باس، قارنىن تىر-تىر قاسىپ كۇنگە قاراپ سىقسيا قاراپ، اتتاردى كورىپ دەلەبەسى قوزىپ تۇر.
— ءاي، جانۋار مىنە ءبىر قارا كەرى... ءاي، شىراعىم، بۇل كىم دەگەننىڭ اتى؟ — دەيدى شال.
اتتار دەمىن الدى-اۋ دەگەن كەزدە سادىقبەك ناسىبايدى ەرىنگە الىپ، تالتاڭ باسىپ بارىپ كوك اتىنا ءمىندى. ات ۇستىندە تۇرىپ ايىلىن، تارتپاسىن، قۇيىسقانىن تۇزەتكەن بولدى. جيىرما بالا ۇزەڭگى قاعىسىپ قاتارعا ءتىزىلدى. كەيبىر اتتار شيىرشىق اتىپ، ويناقشىپ توزبەي تۇر. اسكەردىڭ كومانديرى قۇساپ تىزىلگەن بالالاردىڭ الدىنان ولاي ءبىر، بىلاي ءبىر سادىقبەك ءجۇردى. ءبىر ورالىپ، ەكىنشى ورالا بەرەم دەگەندە، ارت جاقتارىنداعى بەلەستىڭ باسىنا ءبىر توپ اتتى ويناپ شىعا كەلدى. سادىقبەك تىكسىنىپ قاراعانشا بولماي مىلتىق داۋسى گۇر-رس... ەتتى. وق زۋلاپ توبەدەن استى. قىزۋ اتتار ىرشىپ ءتۇسىپ، الا-اق جونەلدى. تاقىمى بوس بالالار اۋىپ ءتۇسىپ قالا جازداپ، ات جالىن قۇشتى. مىلتىق داۋىسى ۇستى-ۇستىنە ساتىرلاعان كەزدە، بالالاردان ەس كەتىپ، ەرىك اتتاردىڭ وزىنە ءتيدى. جاۋعان وقتىڭ استىمەن جيىرما ات بەتتى توي توبەگە تۇزەدى...
بەسىنشى تاراۋ
بايگە اتى جىبەرىلگەننەن كەيىن، ويىن ءتارتىبى بويىنشا، كۇرەس باستالدى. ەكى جارىلىپ وتىرعان ەل دامەلى دەگەن جىگىتتەرىن كۇرەسكە شىعارىپ جاتىر. بىرەن-ساران كۇرەسىپ ۇيرەنگەن جىگىتتەر ىركىلمەي-اق شىقسا دا، كەيبىرەۋلەرى اتاقتى بالۋاندار قۇساپ:
— وسىنىڭ ءوزىن قويىپ ەدىم، مەنى قىستاماڭدار، — دەپ بالدەنەدى.
وعان جۇرت ودان جامان وشىگىپ، بىرەۋلەرى بەلبەۋ تاۋىپ اكەپ، جەردەن كوتەرىپ تۇرعىزىپ، زورلاپ اكەپ بالۋانداردىڭ قاتارىنا قوسىپ جاتىر. قاتقان قارالار، شيكىل سارى بەتتەر، شەكەلەرى كۇنمەن جالتىراپ، الدارىندا قارسى وتىرعان جىگىتتەردى كوزدەرى تەسىپ، «وسىنىڭ قايسىسىمەن ۇستاسسام ەكەن؟ قايسىسى ىڭعايلى بولار ەكەن؟.. ءاي، مىنا ءبىر كەسپەلتەك كارا وڭايلىقپەن الدىرماس، شاپتان تىرەپ جاتىپ الاتىن قۋ بولار...» دەپ، بىرىنە-بىرى وزدەرىنشە ءمىن تاعىپ وتىر.
كۇرەسكە شىققانداردىڭ ىشىندە يماش دەيتىن ەڭكەك كەلگەن، دەنەلى، قوراسان داقتى، قارا بۇجىر جىگىت تە بار ەدى. بۇل وسى كورشى اۋىلداعى قۇسايىن دەيتىن بايدىڭ مالايى ەدى. بۇرىن كۇرەسكە شىعىپ ادام جىققانى كورىنبەسە دە، قۇسايىن بايدىڭ ءابدىلدا دەيتىن وقىپ جۇرگەن بالاسى اڭگىلەنىپ:
— وي، يماش! وسى دەنەڭمەن ءبىر ادامدى جىعا الماساڭ ءول!.. شىق ارى، بالدەنبەي، — دەپ جەكىرگەنى عوي.
ءابدىلدا سياقتى ءارى وقىعان، ءارى ەلگە «قادىرى» بار مىرزانىڭ ايتقانىن جاساۋىل بولىپ جۇرگەن پىسىقتار ورنىنا كەلتىرمەي قويىپ پا، يماشتىڭ ريزالىعىن سۇراماستان، باسقالار سياقتاندىرىپ بەلبەۋ دە بەرمەي، ءبىر قايىستى بەلىنە بايلاپ بەرىپ سۇيرەلەپ ورتاعا اكەلدى دە:
— وسىدان جىعىلىپ قال، سوسىن سەنىمەن ءتۇسسىن ءىسىم — دەدى، قاجەن دەيتىن شاقپاق بەت قارا.
كۇرەس باستالدى. باس بالۋانعا شىققان ەكى جىگىت ءبىرىن-بىرى جىعا الماي كوپ الىستى. الىپ دەنەلى سارى جىگىت ماڭدايىنان تەرى بۇرشاقتاپ، بىلەك ەتى ءتۇيىلىپ، كۇشىنىڭ ءبارىن ەكى قولعا جيىپ جىبەرىپ، اپ دەپ كوتەرىپ تىزەسىنە مىنگىزىپ-اق السا دا قول توقپاقتاي قارا جىگىت ۇرشىعىنا ءۇيىرىلىپ، ەندى قۇلادى-اۋ دەگەنشە بولماي تابانىمەن جەرگە دىك ەتە تۇسەدى.
— ءا، ارۋاق! جەنەكەمنىڭ ارۋاعى! — دەپ، بىرەۋلەر داۋىستاپ جاتىر...
كۇرەستىڭ قىزىعى باسەڭسي بەرگەن كەزدە بايگەگە شاپقان قۇنان كەلدى. تورى الا قۇنان مەن كوك قۇنان توپتىڭ شەتىنە جەتكەنشە قاتارىن جازا المادى.
— ايدا!.. ايدا!..
— ارۋاق!.. ارۋاق!.. — دەگەن داۋىستار دالانى باسىنا كوتەردى.
سالت ءمىنىپ تۇرعان ءبىر جىگىت ءتوزىپ تۇرا المادى بىلەم قاتارلاسا بەرىپ تورى الا قۇناندى شاۋجايدان ۇستاي جونەلگەندە، جۇرتىڭ جىڭ، ايقاي-شۋ بولدى. ەكىنشى ءبىر جىگىت جۇرتتى تاپاي-ماپاي شاۋىپ، قۇناننىڭ شاۋجايىنان ۇستاعان جىگىتتى دويىر قامشىمەن سالىپ-سالىپ جىبەردى. ءبىر كىسىلەر جاياۋ ەكەنىن ۇمىتىپ جۇگىرەمىن دەپ، شاۋىپ كەلە جاتقان قۇنانعا قاقتىعىپ، قۇنان دا قۇلادى، قۇناننىڭ ۇستىندەگى بالا دا ۇشىپ كەتتى... قاراقشىنىڭ جانى وپىر-توپىر اتتىلى-جاياۋ ادامدار، ورىندى-ورىنسىز سىلتەپ جۇرگەن قامشى، كىمگە كىمنىڭ بولىسىپ جۇرگەنىن، كىمدى-كىمنىڭ ۇرىپ جۇرگەنىن ادام بىلۋدەن قالدى. ەكى يىنىنەن دەمالعان ءبىر جىگىت ەكپىندەتىپ كەلىپ الدىنداعى بىرەۋگە قامشىنى باسىپ ءوتىپ ەدى، ول جالت بۇرىلىپ:
— ءوي، ابىلەت! مەنى ۇرىپ... — دەدى.
ۇرعان ءىنىسى، ۇرىلعان اعاسى بولىپ شىقتى...
باسالقا ايتۋشىلار اراعا كىرىپ، جانجال باسىلدى. شەكەسى بىلەۋلەنىپ ىسكەن، كوز الدى كوگەرگەن جىگىتتەر بولدى. كەك ساقتارلىق ۇلكەن قارا جوق، ءبىرىن-بىرى اتا-باباسىنان بەرى سيپاپ بوقتاپ، اتا-بابالارىنىڭ كەمشىلىگىن، قۇلدىعىن قازىسىپ سونىمەن ءوشى الىنعانداي، شۋ بىرتىندەپ باسىلدى...
اياقسىراعان ويىن قايتا جالعاندى. ۇزاق بايگىنىڭ اتى كەلگەنشە دەپ، «توق بايگەگە» ات قوسپاقشى بولىستى.
— وسىنىمنىڭ ءبىر شابارلىعى بولسا كەرەك ەدى،— دەپ بىرەۋلەر قارنى كەبەجەدەي توق اتتارىن قوسپاقشى بولىپ، ەر-توقىمىن سىپىرىپ، اسىعىپ، ىڭعايلاپ جاتىر.
ماتاۋلى كوپ اتتىڭ ىشىندە ەكى جىگىت جانجالداسىپ ءجۇر:
— قوي دەيمىن، وي!.. بايگەڭنىڭ كەرەگى جوق. جالعىز اتتى جازىم قىلىپ السام، سورلاعانىم عوي... ەرتەڭ ءوزىم قالاعا بارعالى وتىرمىن، — دەپ ات يەسى تىزگىنىن مىقتاپ ۇستاپ، كەسىپ الماساڭ قولىن بوساتاتىن ەمەس.
— يت-اۋ، نەڭ كەتەدى! وسى تۇرعان «كوتەن مولادان» شابادى... الدىمەن كەلسە عوي، بايگەسىن الاسىڭ، — دەپ انا جىگىت ورشەلەنەدى.
«توق بايگەگە» 40-50 ات شىقتى. ولار توپتانىپ ىلديعا تۇسە بەرگەن، الاكول جاق بەلەستەن بىرەر قارا قىلتيدى.
— ات كەلەدى، ات!..
سۇيتكەنشە بولماي، الگى قارانىڭ ارت جاعى جاپا-تارماعاي اڭداعاي كورىندى. ات سانى جيىرما بولسا، مىنا قارانىڭ سانى جۇزدەن دە ارتىق كورىندى. جۇرت اڭداپ، بىرەۋلەرى اتتىڭ ۇستىنە شىعىپ، بىرەۋلەرى ارباعا شىعىپ كوزدەرىمەن تەسىپ بارادى.
— باتىر-اۋ، بۇ نە؟
— بايگەنىڭ اتى ەمەس، جايىلعان جىلقى شىعار؟..
— اۋ، قۇسەكەڭنىڭ ورىستەگى تۇيەسى بولىپ جۇرمەسىن؟!.
كوز ۇشىندا بۇلدىراعان قارا بۇكىل بەلەستى جالپاعىنان الىپ، وسى توپقا قاراي ويىستى. الگىدەن كورى جاقىنداعان تارىزدەندى. سۇيتكەنشە بولماي، قارانىڭ دا ارتى ءبولىنىپ الگىدەن كورى شوعىرلانىپ، ىلديداعى اۋىلعا جاقىنداي بەرىپ توقتاعان سياقتاندى.
— اۋ، سولدات بولماسىن!
— دۋانداعى اقتىڭ اسكەرلەرى قاشىپ جاتىر دەگەن...
— ءوي، جاعىڭنان السىن!
جۇرت دەمىن ىشىنە تارتىپ، ءبىر جۇمباققا كەزدەسكەندەي بوپ تىنا قالدى.
ءبىر مەزگىلدە — كۇرس... ەتتى. باتىر-بۇتىر مىلتىق داۋىسى، بۇرقىراعان ءتۇتىن... ءتۇتىن «توق بايگەنىڭ» ادامدارىنا قاراي شىعىپ، ولار جالت بەرىپ كەيىنگى توپقا جاپا-تارماعاي شاپقاندا، بىرەۋلەردىڭ اتى قۇلاي، بىرەۋلەردىڭ اتى ويناپ شىعا بەردى؛ بىرەۋلەر ات-ماتىمەن قۇلاعان سياقتاندى...
اللالاعان، شۋلاعان جۇرت، جىلاعان قاتىن-بالا، ىڭ-جىڭ بوپ ساپىرىلىسىپ، ويپاڭ-تويپاڭ بولعان كەزدە، ساتىرلاعان مىلتىق داۋىسىمەن قوسا، پىرىلداپ ۇشقان سارى الا سەكىرتكەدەي بوپ، وق زۋلاپ ءوتىپ جاتتى. جۇرت ءبىرىن-بىرى تاپاپ، بىرىنە-بىرى تىعىلىپ جەرگە جابىستى. بىرەۋلەر باسىن شاپانىمەن، بىرەۋلەر قولىمەن قىمتاپ، بۇركەگەن بولىپ جاتتى. بىرەر مينۋتتىڭ ىشىندە قوساقتالعان، بايلاپ-ماتالعان اتتار بەت-بەتىنە قاشىپ، توبەنىڭ باسىندا جۋساعان قويداي بوپ، جەر باۋىرلاعان ادامدار عانا قالعان ەدى...
ون ءۇشىنشى تاراۋ
كەڭ جازىقتىڭ ولكەسى جازدىڭ باس كەزىندە شالعىنمەن كومىلىپ، جەرىنىڭ بەتى ايناداي تەپ-تەگىس، تۋسىراپ جاتقان سونى جەر ءتارىزدى ەدى. جاز شىققالى بۇل جەرگە مال دا جايىلعان ەمەس. جالعىز-اق ىننەن باسىن قىلتىڭداتقان سۋىر، بىرەن-ساران دۋاداقتار عانا مەكەندەيتىن ەدى. كەيدە جاۋىر تورىنىڭ يىعىندا جاربيىپ، قاقپان سالىپ بىرەن-ساران اڭشىلار عانا جۇرەر ەدى.
يۋل ايىنان باستاپ كەڭ جازىقتىڭ شالعىنىنا وراق سالىندى. ماشينامەن بەل وراق جارىسقا تۇسكەندەي بولدى. از كۇن قىمىز ءىشىپ، كوبەڭ اتشا كومپيگەن بوزبالانىڭ ماڭدايىنان اششى تەرى شۇبىردى. كەڭ جازىقتىڭ اۋاسى الا-پۇلا تىنبا-تىنىق ىستىق؛ ماسا، سوننا دەگەننىڭ بۇل جەر ەجەلگى ۇياسى. ءشوبى شابىلىپ، جەر بەتى كەبەنمەن قىبىرلاسا، بۇل ولكەنىڭ اۋاسى بىردەن وزگەرگەن سەكىلدەنىپ، جۇمىستا جۇرگەندەر ەركىن دەم العانداي بولادى.
كەڭ جازىقتىڭ تاپ وسى كەزىن اڭدىعانداي — سوناۋ اڭعارداعى قورجىن تومارعا ەل كوشىپ قونادى. ساعىممەن بولەنگەن اۋىلدىڭ ەلەسى — قىمىزدى ساعىنعانداردىڭ تالايىن تامساندىرادى. جۇمىستى تاستاپ اۋىلعا بارۋعا بولمايدى، ءار جۇمىستىڭ مەرزىمدى ۋاقىتى بار: بۇلار — ءشوپتى بىتىرە سالىپ، ەگىنگە وراق سالۋعا اسىعىپ جاتقاندار؛ ەگىندى جيىپ بولا بەرگەندە، سول ەگىنجايعا — سوناۋ ەل تاعى كوشىپ بارادى. شىنىندا بۇلار — جاۋدىڭ بەتىن قايىرىپ، كەيىنگى ەلگە جول اشىپ وتىراتىن — سوعىس مايدانىنداعى اسكەردىڭ الدىڭعى وزعىنشىسى ءتارىزدى.
باسقا مالداردان گورى — كەبەن اراسىن تىمىسكەۋگە قوي مالى ءۇيىر-اق. ءبىر قورا قويدى كەبەن اراسىنا قاپتاتىپ، بالداقپەن سەكەڭدەپ اقساق قويشى ۋاقاس جۇرەدى. اسپان اينالىپ جەرگە تۇسسە دە، اۋا وزگەرىسىمەن مۇنىڭ جۇمىسى جوق سەكىلدى: ءجۇنى سىرتىنا اينالعان جارعاق تون، بالداقپەن سەكىرگەندە — ەتەگى جالباڭداپ، مۇنىڭ ۇستىنەن ومىرگە تۇسكەن ەمەس. الىستان قاراعاندا مۇنىڭ ءتۇرى — قويشىدان گورى — ءولى ءجۇنى ۇستىنەن تۇسپەگەن تىرايعان ارىق ساۋلىق سەكىلدى؛ كەيدە قوي ىشىنە جاربيتىپ قاعىپ قويعان قاراقشى سەكىلدى بوپ تا كورىنەدى. ۋاقاستىڭ وسى ءتۇرىن قوي ەكەش قوي دا سەزگەندەي بوپ، ونىڭ ارباڭداعان كەسكىنسىز تۇرىنەن شوشىنىپ ۇركۋىندى بىلمەيدى.
كەبەن اراسىنا قوي جايسا، ۋاقاستىڭ جىلتىڭداعان كوزى سول كوپ ءشوپشىنىڭ اراسىنان الدەكىمدى ىزدەگەندەي، سونى تاپقانشا ىنتىققان ادامنىڭ پىشىنىندە بولادى. ىزدەگەنى ءىنىسى: — ول وسى ءشوپشىنىڭ ىشىندە. اعايىندى ەكەۋ. مۇنىڭ ءتۇرى مىناۋ: كەيدە اۋرۋ، كەيدە cay؛ ۇزاقتى كۇن قوي سوڭىندا شوقاڭدايمىن دەپ، اۋرۋ اياعى قاقساپ، ءتۇن بويى سارناپ ۇيقى كورمەيدى. بار ءۇمىت — ىنىسىندە: ول قىس بويى ورىس شكولىندا وقۋ وقيدى دا، جاز جالدانىپ ءشوپ شابادى، ەگىن ورادى. تاپقانىن تەڭ ءبولىپ، جارتىسىن ءوز كەرەگىنە جاراتسا، قالعانىن مىنا اقساق اعاسىنا بەرەدى. كارى كەمپىر شەشەسى كورىنگەننىڭ ەسىگىندە كىر جۋىپ، مال ساۋۋمەن جۇرەدى. ءومىر ءتۇرى وسى. ءۇمىت ەتكەن ءىنىسىن وقتا-ساندا ءبىر كورمەسە، ۋاقاستىڭ شەرى تارقامايتىن سەكىلدى. كەڭ جازىقتىڭ ماڭىنا ەل كوشىپ كەلگەلى قويىن وسىلاي قاراي قاپتاتىپ، كۇن سايىن كەلە بەرەتىنى دە وسىدان. كەلگەن سايىن ءىنىسىن قۇر عانا كورىپ قويماي، شەشەسىنىڭ اتىنان بىرەر «سالەمدەمە» دە الا كەلەدى. ونىسى — نە كەپكەن ىرىمشىك، نە قايماققا بىلعاعان سوك بولادى. ءاعالى-ىنىلى ەكەۋى اراسىنداعى تۋىسقاندىق سۇيىسپەنشىلىگىن وسى سەكىلدى بولىمسىز نارسەمەن وزدەرىنشە نىعايتا تۇسكەن سەكىلدەنەدى.
كەڭ جازىقتىڭ ءبىر كوگالىندا جارلاۋلانعان شالعىندى بەل وراقپەن توڭكەرىپ ءتۇسىرىپ ەكى جىگىت ءجۇر. مۇنىڭ ءبىرى — شاعىن دەنەلى سارى جىگىت. بۇل — جوعارعى توي بولاتىنداعى بايگەگە شىققان اتتى باستايتىن — سادىقبەك دەيتىن جىگىت ەدى. بۇل جىگىتتەگى وزگەشىلىك — مىنەزىنىڭ قۇبىلمالىلىعى: كەيدە قاباعى جابىلىپ، جاۋار كۇندەي تۇنجىراسا، ءا دەگەنشە بولماي كۇندەي كۇلىمدەپ، كەڭ دالانى باسىنا كوتەرىپ بارىلداپ ولەڭ ايتىپ تۇرعانىن كورەسىڭ. ولەڭى دە تىم قۇنارلى ەمەس:
«دەگەن سوڭ بەل وراعىم، بەل وراعىم،
شالعىندى توڭكەرەيىك كەل وراعىم!
سۇلۋ قىزداي بەلىنەن وراي ءتۇسىپ —
سىلتەسەم، جۇيرىك اتتاي جەل وراعىم!..»
دەگەن سەكىلدى. جامان بولسىن، جاقسى بولسىن — وزىنە كەرەك ولەڭدى ۇيلەستىرىپ الارلىق ونەرى بار. سادىقبەك تۇنجىراپ ويعا شومدى دەسە-اق بىرەر ولەڭ شىعارۋعا ازاپتانعاندىعى بەلگىلى تۇرادى. شىعارىپ بولادى دا، وراققا سۇيەنىپ، ارتىنا بۇرىلادى:
— زارىپ-اۋ زارىپ، ولەڭ ايتقىم كەلىپ تۇرعانى...
زارىپ دەيتىن — كىشكەنە كوز، قارا دومالاق بالا. جيىرمانى قۋسىرعان جاسى بار. ءپىشىنى تىم سالماقتى. ويىن-كۇلكى، ساۋىقتان ماقرۇم وسكەن جاس ءومىردىڭ قايعى ءىزى بەت الپەتىندە ايقىن كورىنىپ تۇرعان سەكىلدى. وقتىن-وقتىن ەرنىن قىمقىرا تۇسەدى؛ بۇل «قىمقىرۋى» الدەقالاي ەمەس، ىشتەگى ىزانىڭ سىرتقا تەۋىپ تىستەندىرگەنى ىسپەتتى. سادىقبەكتىڭ ولەڭىن شىن تىڭداعان ادامنىڭ تۇرىنە كىرەدى. ولەڭ ءتۇرىن ايىرارلىق ءجايى بار، وسى ءشوپ شاۋىپ جۇرگەننىڭ وزىندە دە — پۋشكين، لەرمونتوۆ سياقتى ورىس اقىندارىنىڭ كىتابى مۇنىڭ قوسىنان تابىلادى. ءبىراق، سادىقبەكتىڭ ولەڭىن تىڭداسا دا، «جاقسى — جامان» دەپ باعا بەرگەن ەمەس؛ ۇيتكەنى — قۇلاعى سادىقبەكتىڭ ولەڭىن تىڭداعانمەن، كوزى — ماڭىنىڭ ءبارىن شولىپ، سول مينۋتتەگى ماڭىندا بولىپ جاتقان كورىنىستەردىڭ ءارقايسىسىنا ءارتۇرلى ماڭىز بەرىپ تۇرعان ادامنىڭ پىشىنىندە.
سوڭعى ازىردە كەبەن اراسىنا جايىلعان قويعا بۇل كوبىرەك قارايتىن بولدى. قويعا ەمەس-اۋ، بالداقتى «اقساق قويشىعا» كوبىرەك قارايدى. «اقساق قويشى» — مۇنىڭ تۋعان اعاسى. «اقساق قويشىنىڭ» اڭساپ ىزدەيتىنى دە مىنە وسى زارىپ.
... بەسىن الەتىندە قويىن قاقتاتىپ «اقساق قويشى» ۋاقاس — بۇلاردىڭ قاسىنا كەلدى.
— ە، ۋاقاس، تاعى نە اكەلدىڭ؟.. شىعارشى، قانە، قوينىڭنان! — دەدى سادىقبەك كۇلىپ.
ۋاقاس قويشى قوينىنان شۇبەرەككە وراۋلى ءبىر زات شىعاردى، بۇل شالا مۇجىلگەن قويدىڭ مويىن ومىرتقاسى، ىشەك-قارىن سياقتى قۇنارسىز تاماق ەدى.
— قوناق كەلىپ پە ەدى بايدىڭ ۇيىنە؟ توقتى سويىلعان عوي، ءسىرا!.. — دەدى سادىقبەك.
كەلگەن قوناقتىڭ ءجايىن ۋاقاس تىم قورقىنىشتى عىپ ايتتى. بۇل — جۇرىمبايدى تاياققا جىعاتىن اقتىڭ وتريادىنىڭ حابارى ەدى. زارىپ بالا بۇل حاباردى ەسىتكەندە — ءمۇجىپ وتىرعان ومىرتقانىڭ قولىنان قالاي ءتۇسىپ كەتكەنىن بىلمەدى.
— با-با-با... قۇدايدان بەزگەندەردىڭ ءىسىن-اي!.. — دەدى سادىقبەك.
وسىنى ايتتى دا، ءوزى الدەنەگە زارىپتىڭ بەتىنە قارادى. زارىپتىڭ بەت الپەتى كەنەت قۋقىلدانىپ، تومەنگى ەرنى قىمقىرىلا ءتۇسىپتى. مۇندايدا بۇل ۇندەمەيدى؛ ۇندەسە، سادىقبەك سەكىلدى ويىندى-شىندى ارالاستىرىپ «با-با-با» دەپ تۇرمايدى، ەسىتكەن ادامنىڭ قۇلاعىن تۇرگىزگەندەي عىپ وقيعانىڭ تۇپكى تامىرىن قوپارا سويلەيدى. جىلتىراعان كىشكەنە كوزدى جىپىلىق اتقان كىرپىگى ءالسىن-الى كومىپ كەتە بەرەدى؛ جىلاعالى وتىرعان جوق. جۇرىمباي مۇنىڭ تۋمالاسى ەمەس. ويتكەنمەن الدەقايدان قايناپ شىققان ىزالى كەك ءىشتى ورتەپ، جۇرەكتى القىندىرىپ، اۋىزعا تىعىپ تۇرعان سەكىلدى ەدى.
...توي ۇستىندەگى وقيعانى زارىپ ءوز كوزىمەن كورگەن جوق-تى، وندا بۇل قىرعى جۇمىستا ەدى. ارتىنان ەلگە كەلگەندە — بوقباساردىڭ ۇيىنە ادەيى بارعان-دى. ەسىگىنەن قاراعان ادامنىڭ ءبارىن شانشۋ كورىپ وتىرعان دامەتكەن كەمپىر زارىپتىڭ بارعانىنا ونشا تىتىركەنبەپ ەدى. زارىپتىڭ شەشەسى مەن دامەتكەن ءبىر ەلدىڭ قىزى عوي، كوڭىلدەس جاقىندىقتارى بار. سوندىقتان زارىپتى كورگەندە دامەتكەن: «وسىنداي سۇمدىققا ۇشىرادىق!» — دەپ، مۇڭىن شاققان ادامداي بوپ، ەگىلىپ جىلاپ ەدى. دامەتكەندەگى ءۇنسىز زاردىڭ ۇشقىنى تاس جۇرەكتى دە جىبىتەرلىك ەدى. زارىپ جىلاپ جىبەرە جازداپ، ءوزىن-وزى زورعا ۇستاپ ەدى. ىرىمكۇل توسەكتە — ىرگە جاققا قاراۋمەن جاتىر ەدى. جۇلىپ بارا جاتقان اۋرۋى بولماسا دا، «كىسىگە قارار بەتىم جوق» دەگەن كۇيىكتىڭ زاردابى سىرتقا تەپكەندەي — سول جاتىسىنىڭ وزىنەن ءسوزسىز سەزىلىپ تۇر ەدى... زارىپتىڭ كەلگەنىن سەزگەندەي بوپ، ىرىمكۇل بۇرىلىپ قاراپ ەدى: بەت-اۋزى كوگىلدىر، ءقان-سول جوق سۇپ-سۇر؛ كوپ جىلاعان ادامداي كوزىنىڭ الدى كۇلتىلدەگەن ىسىك. سوناۋ وقيعادان كەيىن كىسى بەتىنە ىرىمكۇلدىڭ تۋرالاپ قاراعانى وسى شىعار... قاراۋى تىم اۋىر سەزىلىپ ەدى: وكپە، ناز، ايانىشتى مۇڭدىق ءپىشىن ءبارى ارالاسىپ جاتقانداي ەدى. ءبىر كەزدە ءبارى بىرگە ويناپ وسكەن بالالار عوي. بالا كەزدە ىرىمكۇل مۇنى ويناپ «قورتىق» دەپ مازاقتايتىن. سول «قورتىعى» وسى زارىپ. بەرى كەلە زارىپ ەلدە سيرەك بولدى. وتكەن قىس دەمالىستا اۋىلعا كەلگەنىندە وسى ىرىمكۇل مەن زارىپ ءبىر «قىز ويناقتا» كەزدەسىپ ەدى. ءسوز اراسىندا ىرىمكۇل ازىلدەپ:
— جىگىت بوپ قالىپسىڭ عوي! — دەپ ەدى.
— سەن — بوي جەتكەن قىز بوپ قالىپسىڭ! — دەپ زارىپ تا كۇلىپ ەدى.
زامانداستىق ءتۇرى وسى ەدى. ءبىراق، وسى زامانداستىقتارىن وزدەرى اشىپ ايتپاعانمەن، «ەلجىرەسىپ سۇيىسكەندەرىڭنەن» الدەقايدا باعالى تۇردە ەدى.
...جۇرىمبايدىڭ تاياققا جىعىلعان حابارىن ەسىتكەندە — زارىپتىڭ كوز الدىنان وسى سۋرەت تاعى ءبىر شۇبىرىپ ءوتتى. مۇساپىرلىك كۇي دەگەن وسى: وسىنى ەستىپ وتىرسا دا قول ۇشىن بەرىپ، كومەكتەسەتىن دارمەن زارىپتا جوق! قۇر تىلەكتەستىكتەن نە شىقپاق؟ زارىپتىڭ زىعىرىنىڭ قاينايتىنى سودان عوي.
اقتىڭ اسكەرىنىڭ قولىنان تاياققا جىعىلعان جۇرىمبايعا بەكىباي شالدىڭ شىن جانى اشىپ بولىسقانىن، جۇرىمبايدىڭ ءۇيىن ءوز اۋلىنا كوشىرىپ العاندىعىن ەسىتكەندە — زارىپتىڭ بەت الپەتىنە ازداپ قان جۇگىرگەندەي بولدى.
— دۇرىس ىستەگەن ەكەن! — دەدى...
سادىقبەك وراق شىنداپ وتىر. جان شوشىندىرارلىق اۋىر حاباردى بىرەر مينۋتتىڭ ىشىندە ۇمىتىپ ۇلگىرىپ، ەندى ول ءوزىنىڭ داعدىلى قالپىنا كەلگەن سەكىلدى. بالعاسىنىڭ شاقىلداعان داۋىسى باسقانىكىنەن بولەك: بىرەر ءاننىڭ ىرعاعىنا سالىنىپ ۇرىلىپ وتىرعان ءتارىزدى. ىڭىلداپ ولەڭ ايتادى.
«مىنگەنىم كوپ الدىنا قۇلا كەرىم.
شىعارماس قۇلا كەرىم قىزباي تەرىن.
قاباعى كۇلىمدەگەنى كەل دەگەنى.
قالقانىڭ ۇستاي ءتۇستىم قىپشا بەلىن...»
ولەڭىن ايتادى دا، «ەسىتتىڭ بە؟» دەگەندەي بوپ زارىپقا بۇرىلادى. زارىپتىڭ ويى «قالقادا» ەمەس، باسقادا: بەكىباي شالدىڭ جۇرىمبايعا بولىسقان وقيعاسى زارىپتى تىم تەرەڭ ويلاندىردى. «كەدەي — تاماعىنىڭ تويعانىنا ءماز» — دەگەن كەيبىرەۋلەردىڭ قيسىنى بۇعان مىقتى قايشى. قۇسايىن بايدىڭ جاۋ كورگەن ادامىنا قورعانشىلىق ىستەگەن بەكىباي شال، ەندى بۇدان بىلاي تاماق ءۇشىن سونىڭ بوساعاسىن اتتار ما؟
زارىپتاردىڭ وقىپ جۇرگەن شكولىندا ءۇش ۋچيتەل بولدى، ەكەۋى ورىس ەدى دە، بىرەۋى قازاق ەدى. قازاق ۋچيتەل — شىبىنبايەۆ دەيتىن ادىراق كوز قارا جىگىت ەدى. ورىنبور سەمينارياسىن بىتىرگەن ءبىلىمى بار ەدى. بارىپ تۇرعان ۇلتشىل ەدى: الگى ورىس ۋچيتەلدەرىمەن جوق نارسە ءۇشىن-اق ىزعىسىپ، داۋ كوتەرۋمەن بولاتىن ەدى؛ قازاق بالالارىنا ۇلتشىلدىق رۋحتى سىڭدىرەم، ءوز ماڭىنا جيامىن دەپ اۋرەلەنەتىن ەدى. ارتىنشا ۋەزدىك «الاشورداعا» سايلانىپ، سوندا كەتتى. كەتكەنى جاقسى بولدى، قازاق بالالارىنىڭ سەنىمدىلەرىن ىرىكتەپ الىپ، الگى ورىس ۋچيتەلدىڭ ءبىرى ساياسي كرۋجوك اشتى. ونىڭ ىشىندە زارىپ تا بولدى. كرۋجوك ساباعى كۇڭگىرت ماسەلەلەردىڭ كوبىن بالالارعا اشىپ بەرگەندەي ەدى. اسىرەسە، ازامات سوعىسىنىڭ تاپتىق ماڭىزى جونىندە بىرنەشە لەكسيالار وقىلدى. سول كرۋجوكتا زارىپتارمەن بىرگە بولعان شايمان دەيتىن بالا كرۋجوك ساباعىنان شىعا بەرىپ ۋچيتەلدىڭ لەكسياسىن تالكەك قىلاتىن ەدى: «قازاق اۋىلىن تاپ جىگىنە بولگىزىپ كورەر ەدى وسىعان...» — دەپ. مىنا جۇرىمباي وقيعاسىنداعى اۋىلدىڭ جىكتەلىپ شىعا كەلۋى شايمان بالانىڭ جوعارعى تالكەگىن تالقاندارلىق دالەل ەدى...
زارىپ وسىنى ويلاي كەلىپ، اۋىر كۇرسىندى:
— سولاي كەرەك ەدى... دۇرىس ىستەگەن ەكەن! — دەدى تاعى.
وراق شىڭداپ سادىقبەك كەنەت توقتاپ، باسىن كوتەردى. الدەقايدا بىرەۋدىڭ قۇلىنداي شىڭعىرعان داۋىسى ەستىلدى. زارىپ تا ورنىنان ۇشىپ تۇردى. قاپتاعان قوي كوگالدىڭ سوناۋ كۇن باتىس جاعىنداعى شالعىنعا كىرىپتى. قالىڭ شالعىننان ەشكىنىڭ قاقيعان ءمۇيىزى، قويلاردىڭ اعاراڭداعان جونى بولار-بولماس قانا كورىنەدى. سالت مىنگەن بىرەۋ اتىن تەبىنە ۇمتىلىپ، قامشىنى ءۇيىرىپ ءجۇر. ات باۋىرىندا سەكەڭدەپ بىرەۋ ءجۇر؛ بۇل — بالداقتى قويشى ۋاقاس ەدى. شىڭعىرعان داۋىس سونىكى. زارىپ نە ىستەرىن بىلمەگەندەي بىرەر سەكۋند قاتتى دا تۇردى.
— ءوي... ۇمتىلسايشى!... ءولتىردى عوي انا سورلىنى! — دەدى سادىقبەك.
زارىپتىڭ قولىنا بەل وراق ءتۇستى. اياعى جەرگە اندا-ساندا ءبىر تيگەندەي بولدى. القىنا جۇگىرىپ بۇل جاقىنداعانشا بولماي، ۋاقاس قويشى — اتتىڭ ومىراۋى قاقتى ما، الدە تاياعىنا ورالدى ما — وماقاتا قۇلادى. سالت كىسى اتىنىڭ باسىن تارتىپ توقتادى. كوزى — زارىپتا، زارىپتىڭ قولىنداعى بەل وراقتا: «ال، ىستەي عوي ىستەيتىنىڭدى، كورىپ الايىن!» دەگەن ادامنىڭ كەسكىنى. زارىپ ءتونىپ كەلىپ، وراقتى سىلتەي بەرەم دەگەندە، بىرەۋ سىرت جاعىنان كەلىپ قولىن ۇستادى. زارىپتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— قۇتىردىڭ با؟.. يتق ۇلى ەكەنىن كورمەي تۇرمىسىڭ؟... — دەدى.
ات ۇستىندەگى يتق ۇلى ەدى. سەمىز تورى ات ەنتىگىپ، دەمىن تاناۋدان بۋداق-بۋداق شىعارىپ، تىپىرشيدى؛ يتق ۇلى دا دەمىن ەكى يىننەن الىپ، ۇرىنۋعا قارا تابا الماي تۇرعان ادامنىڭ كەلبەتىندە.
دەگەنمەن زارىپتىڭ اشۋلى ءتۇرىن كورگەندە — يتق ۇلىنىڭ ەتى تۇرشىگەيىن دەدى. بۇل بالانى مۇنداي بوپ شىعادى دەگەن جوق ەدى-اۋ. زارىپتىڭ اكەسى جامپەيىس دەيتىن كىسى قۇسايىن بايدىڭ قۇلاق كەستى ق ۇلى ەسەبىندەگى ادام ەدى. ودان تۋعان ۋاقاس پەن زارىپ — قۇسايىن بايدىڭ «ماڭگىلىك مالايلارى» ەكەنىندە ەشكىمنىڭ داۋى جوق سەكىلدى ەدى. سولاي بولدى دا: ۋاقاس اقساق 15 جاسىنان بەرى قوي سوڭىندا كەلەدى. اياعىنىڭ اقساقتىعى بولماسا، مالعا وتە كۇتىمدى. ال، زارىپ ولاي بولمادى: كىشكەنتايىنان ساباقتى اينالدىردى. وسى ەلدەگى اۋىلدىق شكولدىڭ ۋچيتەلى عالىمجان دەگەن كىسى وسى زارىپتى باۋىر تارتىپ (اتالاس ەدى)، جاستايىنان وقىتىپ، ەكى كلاستى ورىس شكولىنا ورنالاستىرىپ وتىرعان دا سول. زارىپتىڭ ءازىر بۇزىپ-جارىپ كەتكەن ەشنارسەسى جوق. دەگەنمەن، قالپىنداعى سالقىندىق، تەرەڭ سىردى ىشىنە بۇككەندەي ىزعارلى ءپىشىنى — يتق ۇلى سياقتىلارعا ونشا ۇنامدى ەمەس. جاز وقۋدان ەلگە كەلگەندە ەكى-ۇش اي كىسى ەسىگىنە جالدانىپ جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، قۇسايىنعا ءبىر جالدانعان ەمەس-اۋ! يتق ۇلى اقساقالدىق جونىمەن مىنا «اقساق قويشىعا» الدەنەشە رەت ەسكەرتتى؛ «ءىنىڭ باسقاعا جالدانباسىن، ءوزىمىزدىڭ بايدىڭ جۇمىسىن ىستەسىن» — دەپ. يتق ۇلىنىڭ ايتقانىن ىستەپ وسى اقساق ءىنىسىن ءالى ءبىر كوندىرىپ كورگەن ەمەس. بۇل اقساق پا!..
بۇگىن اقساق قويشىنى اتتىڭ باۋىرىنا الىپ ساباعاندا — يتق ۇلى وسىنىڭ كەگىن الايىن دەگەن جوق. قويدى شابىنعا جايدىڭ — دەپ تە اشۋلانعان جوق. مۇنىڭ تۇپكى سەبەبى باسقادا جاتىر ەدى. «الاشوردا» ۇكىمەتى قۇرىلعاندا — سونىڭ ەلدەگى «قۇرمەتتى مۇشەسى» بوپ ءابدىلدا ستۋدەنت سايلاندى. «الاشتىڭ» ىشكى جۇمىسىنا ارالاسپاعانمەن، ەلدە جاتقانمەن، بۇل سونىڭ مىقتى تىرەگى ەسەبىندە ەدى. ءبىر رەت ۇلكەن جارمەڭكە بوپ الاش پايداسىنا «ساۋىق كەشىن» ۇيىستىرىپ، كوپ جاردەم جيىپ بەردى. ساۋىق كەشىنىڭ وچەتىن سول كەزدەگى «قازاق»، «سارىارقا» گازەتتەرىنە جاريالاپ، ەلدەگى اتاقتى باي-مىرزالاردىڭ «الاش» ءۇشىن «جانىن پيدا ەتەتىندىگىن» اشكەرەلەپ بەردى. بۇل ونشا ۇلكەن دە ەمەس ەدى. ءابدىلدانىڭ اتقارعان قىزمەتى وسى عانا بولسا، ونى الاشتىڭ تىرەگى ەدى دەپ دارىپتەۋىمىز ورىندى بولماس ەدى. ءابدىلدا قىزمەتتى استىرتىن اتقاردى: ەل ىشىندە ولكە بويىنداعى قالىڭ پوسەلكەلەردە بولشيەۆيك قوزعالىسىنىڭ قاي تۇردە ءورىس العاندىعىن باقىلاپ، ءتيىستى جەرىنە جەتكىزىپ تۇراتىن ەدى. پوسەلكەلەردەن قۇرىلعان پارتيزان وتريادتارى نە ءتۇرلى قيىندىققا كەزدەسسە، سونىڭ كوبى وسىنىڭ سىلتەۋىمەن بولىپ وتىرعان جۇمىس ەدى:
اۋىل كەدەيلەرىنىڭ بايعا نارازىلىعىنىڭ كۇشتى ەكەندىگىن ءابدىلدا جاقسى بىلەدى. ءبىراق وسى نارازىلىقتىڭ بولشيەۆيك قوزعالىسىنا قالاي بارىپ ۇشتاساتىنى بۇعان كۇڭگىرت ەدى. ەلگە ۇگىت جۇرگىزۋشى دە، كەدەيدى ۇيىستىرۋشى دا — وسى ەلدىڭ ءوز ىشىنەن شىعۋ كەرەك. سوندا سولار كىم بولماق؟ ءابدىلدا بىرنەشە ادامداردى ايرىقشا باقىلاۋعا الىپ، استىرتىن زەرتتەپ كوردى. سەكەم العانداي مىنەز ەشقايسىسىنان سەزىلمەدى. سوندىقتان قولدا كۇشتىڭ بارىندا سەزىكتى ادامدارىنىڭ بىرنەشەۋىنە قاقپان سالىپ كورمەك بولدى. يماش اڭگىمەسى وسىمەن باستالىپ ەدى. يماشقا قورعان سەكىلدەنىپ جۇرىمباي شىقتى. جۇرىمبايدى قىسىمعا ءتۇسىرىپ ەدى، جۇلقىنىپ بەكىباي شال شىقتى. بەكىبايدىڭ جۇلقىنۋىنان كەلىپ ءابدىلدا ءجىپتىڭ وسى ۇشىن تاپتى. ەندىگى ءبىر كەرەكتى ادام — زارىپ بالا. مۇنىڭ ءوز باسى عانا ەمەس، وسى زارىپتى جاستان تاربيەلەپ وسىرگەن عالىمجان ۋچيتەل — ەشنارسەمەن جۇمىسى جوق ادام سەكىلدەنىپ ۇيىندە بۇعۋمەن جاتىر. وقىعان ادامنىڭ قالپىن ىستەپ ءابدىلدالارعا ءۇيىرىلۋىندى بىلمەيدى. «الاش» ۇرانىنا وقىعانداردىڭ كوبى ءۇن قوسىپ جاتقاندا دا، عالىمجان ۇندەمەستەن قالدى. نەعىپ بۇل ەشنارسەنى سەزبەيتىن، ەلەمەيتىن بولدى؟
مىنە، ۋاقاسقا تيگەن وسىنىڭ ۇشقىنى. «وزىمە ءتيىستىنى ىستەدىم» دەگەندەي بوپ يتق ۇلى ات ۇستىندە ماردامسي تۇردى. ەندى وسىدان شىعاتىن قورىتىندىنى بايقاۋ كەرەك: كىم، نە ايتار ەكەن؟ كەڭ جازىقتىڭ ولكەسىن الىپ جاتقان قالىڭ ءشوپ بۇعان قالاي قارار ەكەن؟ يتق ۇلىنىڭ كوپتەن كوز تىككەنى دە وسى توپ ەدى-اۋ...
اۋەس كورگەن سەكىلدەنىپ شوپشىلەر انداپ جيىلا قالدى. ءبىرسىپىراسى — ات ۇستىندەگى يتقۇلىعا دا جۋىماي، قۇلاپ جاتقان ۋاقاسقا دا جۋىماي، ءۇرپيىسىپ اناداي جەردە تۇردى. ۋاقاستى سادىقبەك سۇيەپ تۇرعىزدى: بالداعى ورتاسىنان ومىرىلىپتى؛ وڭ جاق بەتىمەن جەردى سۇزە قۇلاعان ەكەن، بەت تەرىسى سىپىرىلىپ، قىزىل قان جوسىپ اعىپ تۇر.
يتق ۇلىنىڭ تۇرىسىنا ءبىرسىپىرا قادالا قاراپ، زارىپ ۋاقاسقا بۇرىلدى. يتق ۇلىنىڭ قياڭقىلىق ءتۇرىن زارىپ سەزە الدى. جالعىز يتقۇلىنى جەڭگەنمەن دە، زارىپتىڭ كەگى بىتپەيدى. كەك ءتۇبى تىم تەرەڭدە جاتىر. زارىپتىڭ ءوزىن-وزى ۇستاي بىلگەنى وسىدان. بۇدان گورى دە ۇشقالاقتىققا سالىنباي، بولعان وقيعانىڭ ەگجەي-تەگجەيىن بىلەتىن سالماقتى ءپىشىنى سەبەپ بولدى.
ءۇرپيىپ تۇرعان شوپشىلەر زارىپ پەن ۋاقاستىڭ ماڭىنا توپتاندى. مۇسىركەگەن ءسوز ەشقايسىسىنىڭ اۋزىنان شىقپاعانمەن، تۇنجىراعان پىشىندەرى ىشكى نارازىلىقتى سىرتقا ەرىكسىز شىعارىپ تۇرعانداي ەدى.
— قايىرىڭدار انا قويدى!.. بۇلدىرتپەڭدەر بايەكتى! — دەپ، يتق ۇلى زارىپ تۇرعان جاققا قاراپ بارق ەتتى.
شاقشيعان الا كوزى بۇرىنعىسىنان كورى دە الارا ءتۇسىپ، شالعىن ىشىندەگى قويلارعا قادالدى دا تۇردى. قويعا ەمەس-اۋ، سول قويدى قايىرىپ، ءيىرىپ، شالعىننان شىعارىپ جۇرگەن دايىربەككە قادالدى: ەشكىم جۇمساماستان قويدى قايىرىپ، ءيىرىپ، شالعىننان شىعارىپ كەلەدى ول.
يتق ۇلى كۇرسىندى. دايىربەك — قۇسايىننىڭ ەسىگىندە جۇرگەن كوپ مالايدىڭ ءبىرى. ۋاقاسقا جانى اشي قالۋىن كوردىڭ بە!.. يتق ۇلى قامشىمەن ىمداپ ءبىر جىگىتتى جانىنا شاقىردى. دومالانعان سارى جىگىت قاندەن يتشە ەركەلەپ، يتق ۇلىنىڭ ۇزەڭگىسىن ۇستاي تۇردى. يتق ۇلى باسىن تومەن بۇكتى:
— يماشتىڭ بۇل ماڭعا كەلگەنى سەزىلمەدى مە؟..
— جوق.
— قۇلاعىندا بولسىن: سۇراستىر!.. انىقتا!.. سوسىن...
يتق ۇلى زارىپتارعا قاراي ءتۇسىپ، الگى جىگىتتى وڭاشاراق الىپ شىقتى:
— انالاردىڭ ىشىندە بول. كىم نە ايتار ەكەن، ءبىر تۇگىن تۇسىرمەي ماعان جەتكىزەرسىڭ...
وسىنى ايتىپ يتق ۇلى وزەن جاققا بەتتەدى.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
الدەقايدا — كوكجيەگىن بەلدەۋلەگەن قارا بۇلت ءوز ىنىنەن ءوزى كوتەرىلە قوماقتالا كەلىپ، كۇنباتىس جاقتى تەگىس قاپتادى. كۇركىرەگەن داۋسى اسقار تاۋدى سىلكىلەپ اۋدارعانداي، الدەكىمدەردە ءوشى بوپ، سول ءوشىن الۋ ءۇشىن ايانباي سىلكىنگەن ىسپەتتى ەدى. بۇلتتى تىلگەن نايزاعايى — باتىرلاردىڭ جىرىنداعى «اسپاھاننىڭ قىلىشىنشا» جارقىلداپ، دىنشىلدەردىڭ تالايىنا دۇعاسىن ەرىكسىز وقىتقانداي ەدى. «الەم جۇزىنە شاشاتىن اقتىق نۇرىم وسى بولدى-اۋ!» دەگەندەي بوپ، كۇن كوزى شاربى بۇلتتان سىعىراڭداپ قاراپ از تۇردى دا، تۇيلىككەن قارا بۇلتتىڭ قۇشاعىنا كىردى. جەر بەتىنە قويۋ قاراڭعىلىقتىڭ شىمىلدىعى جايىلدى. جەل ەكىلەنىپ بىرەسە وڭنان، بىرەسە سولدان سوعىپ، اقىرىندا بۇ دا بەلگىسىز ءبىر ءىرى جۇمىسقا ازىرلەنۋ ءۇشىن ءال جيىپ الايىن دەگەندەي بوپ، تىنا قالدى. اۋىل ادامدارى ۇيلەرىنەن ورە شىعىپ، بۇلت سىڭايىن، جەل ىڭعايىن بايقايىن دەگەندەي — الدەقايدا قادالىپ قاراۋمەن بولدى. تۇنەرگەن بۇلتتىڭ ءتۇرى تىم قورقىنىشتى: ءتۇپسىز قاراڭعىلىق الەم ءجۇزىن تەگىس كومىپ، «قيامەت قايىم» ءا دەگەنشە بولعالى تۇرعان سەكىلدى. مۇندايدا باپەلەپ وتىرعان كيىز ءۇيدىڭ باسپانا بولۋعا جاراماعانى-اق جامان. «ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلگەن» وسى كيىز ءۇي... الدەقايدا — اۋىل شەتىندە توقىلداپ ءبىر توقپاقتىڭ داۋىسى شىعىپ ەدى، اۋىل ادامدارىنىڭ ءبارى دە تاپ وسىنى كۇتىپ تۇرعانداي بوپ توقپاققا جابىستى. ءۇي ۇستىنە ارقان تاستالدى. پىسىق ايەلدەر ۇيگەن تەزەكتى جيىپ، جاپتى. سالاق ايەلدەر تەزەكتىڭ كەرەگىن تاپ سول مينۋتتە سەزگەندەي بوپ، جالما-جان قاپشىق ارقالاپ، قابىل-قۇبىل تەزەك تەرگەن بولدى. «كۇن جارقىلداعاندا — جايدىڭ وعىن تارتادى-مىس» دەپ بىرەر كەمپىر ساماۋىر، شىلاپشىن سياقتى جەز ىدىستارىن ءشيدىڭ ىشىنە تاسالاي جيناپ، ءۇستىن داستارقانمەن جاپتى... تۇنەرگەن بۇلت وسى ەلدەن ءوش الۋعا ازىرلەنگەن سەكىلدى دە، بۇلار سوعان كونبەيمىز دەپ وزدەرىنشە قام ىستەپ جاتقانداردىڭ تۇرىندە ەدى.
بۇل — «قورجىنتوماردىڭ» قىراتىندا وتىرعان قۇسايىن بايدىڭ اۋىلى ەدى. وزىنە قاراعان مالاي-قوڭسىلارىمەن بىروڭكەي جەتى-سەگىز ءۇي بوپ قۇسايىن وتىر. قالعان ونشاقتى ءۇيدى ماڭىنا جيىپ، «وسىلارعا مەن تىرەكپىن» دەگەن سەكىلدەنىپ، توماردىڭ كۇنشىعىس جاعىندا جۇماسەيىت قاجى وتىر. «اۋىل ادامدارى» دەگەنىمىز كىلەڭ قىز-قىرقىن، ايەلدەر. ەركەكتەردىڭ ءبىرسىپىراسى جۇمىستا، ءبىرسىپىراسى ات ۇستىندە — اڭگىمە سوڭىندا، قۇسايىن بايدىڭ ءوزى دە ۇيدە جوق. كاتيما بايبىشە — بۇعاعى سالبىراپ، ماي باسقان بەتى توڭكەرگەن تاباق سەكىلدەنىپ، سول باتتيعان بەتتىڭ ورتاسىنان مۇرنىنىڭ ۇشى عانا قىلتيعانداي بوپ، ىرعالا باسىپ، اق ءۇيدى ورادى. ءۇيىنىڭ كيگىزىن وڭداعان بولدى. باۋلارىن ۇستاپ قارادى. كوزى ەرىكسىز تومار باسىنا بۇرىلدى: تومار باسىندا — تاياقتى كەۋدەسىنە تىرەپ جۇماسەيىت قاجى تۇر. ونىڭ دا كوزى وسى جاقتا سەكىلدى. كاتيما بايبىشەنىڭ ويىنا الدەنەلەر تۇسكەندەي بوپ، كۇرسىندى. الدەنەگە كۇلىمسىرەدى. بۇگىن باي دا ۇيدە جوق-اۋ... جارق ەتكەن نايزاعاي بايبىشەنىڭ بەتىن ءتىلىپ وتكەندەي بوپ، ول اۋزىن كۇبىرلەتىپ دۇعا وقىدى. ايتكەنمەن، كوز شىركىن ءوز دەگەنىن ىستەپ، سوناۋ تومار باسىنداعى قاجىدان ايىرىلار ەمەس.
قاجىنىڭ قارا توقالى — جاعىنا پىشاق جانىعانداي ارىق ءپىشىندى ادام. قاز مويىندى بولعاندىقتان با ەكەن، سول كىسىنىڭ كۇرە تامىرى، الدەنەگە بىلەۋلەنىپ كورىنىپ تۇرادى. ءبىر اياعىنىڭ ناقىرتى بار، سونىسىن بىلگىزبەيمىن دەپ جۇرگەندە اياعىن جورعالاپ باسادى. سوندا دا مۇنى اۋىل ايەلدەرى سىرتتان «اقساق قاتىن» دەپ تىلدەۋمەن بولادى... وسى قارا توقال توقپاقتى قولعا العاندا — دۇنيەنى جاپىرىپ جىبەرگەندەي بوپ قۇشىرلانسا دا، ەكى-ۇش سىلتەگەننەن كەيىن القىنىپ، توقپاققا سۇيەنىپ تۇرىپ قالدى. بۇعان قاراعاندا — ناعيمانىڭ جاستىعى ما ەكەن، الدە، قايراتى باسىم با، ەكى-ۇش جەردەن قازىق قاعىپ، وتاۋىنا ارقان سالىپ، باستىرىپ تا ۇلگىردى. قانداي جۇمىسقا بولسا دا ناعيما ءتۇسىرىمدى-اق. جانە جۇمىس ىستەگەن ايەلدەي القى-سالقى بوپ جۇرمەيدى، بويى-باسى كۇتىمدى، سىپ-سىپا عانا.
توقپاققا سۇيەنىپ تۇرعان قارا توقالدىڭ كوزى ناعيمانى جەۋمەن بولدى. وسى ەكەۋىنىڭ بىرىندە «ەنەلىك»، بىرىندە «كەلىندىك» جوق، سوزبەن شايناسىپ، بەتتەرى اشىلىپ بولعان ادامدار. ناعيمانى قورلىققا سالۋ ءۇشىن بۇل توقالدىڭ ىستەمەگەنى بار ما! ءۇي تۇيتىگىنىڭ ءبارىن جالعىز ناعيماعا ىستەتۋ ءۇشىن ەڭ ارعىسى قىزمەتكەر ايەل دە العىزباي وتىر. وشتىكتىڭ باسى توقالدىڭ «جۇرىسىنەن» تۋىپ ەدى: ناعيما ءبىر رەت سونى سەزىپ قالدى دا، ىشىنە ساقتاي الماي، بىرەر ابىسىنىنا سىر عىپ ايتتى. سىر — سىرتقا شاشىلدى. توقالعا ونىمەن تۇك تە بولعان جوق، جازانى ناعيمانىڭ ءوزى تارتتى: توقالدىڭ شاعىستىرۋىمەن نۇرعالي مىرزا ناعيمانى ەكى كۇننىڭ بىرىندە ۇراتىن بولدى. ءبىراق بۇل ناگيمانى شىمىركەندىرىپ اشىندىرماسا، قاجىتپادى. توقالدان بولسىن، نۇرعاليدان بولسىن، وسىنىڭ كەگىن قالاي الامىن؟ —دەگەندەي بوپ، ناعيما اۋىر ويلارعا باتاتىن ەدى.
قارا توقال ناعيماعا قاراي ءتۇسىپ از تۇردى دا:
— ءاي، نەمدى ءبىتىرىپ تۇرسىڭ؟
— ءوزىڭ نەمدى ءبىتىرىپ تۇرسىڭ؟
— وي بەتپاق!.. وي بەتىڭ تىلىنگىر!
— ءوزىڭنىڭ بەتىڭ ءتىلىنسىن!
— ءباتىر-اۋ، مىنا سالداقى...
قارا توقالدى اشۋ بۋىپ، ءتۇسى كوگىلدىرلەندى. الدەنەنى ايتقىسى كەلگەندەي — ەرنى جىبىرلادى. توقپاقتى جەردەن ءبىر كوتەرىپ، ءبىر قويدى.
— بەيى اكەل توقپاقتى، — دەدى بىرەۋ.
بۇل — ساقاۋ دوسماعامبەت دەگەن كىسى. قاجىمەن اتالاس — اراسى بەس اتا. قارا توقالدى «جەڭەشە» دەيدى. توقال ونى «تورەجان» دەيدى. توقال سياقتى ناعيمامەن ءوش ادامنىڭ ءبىرى وسى.
— كەيبەز كەيىن نە ايتتى جاڭا؟
— بۇگىن تۇندە كەلسىن دەدى ساعان... كۇتەمىن دەدى...
— قوي-اۋ...
توقپاققا سۇيەنىپ دوسماعامبەت تۇردى. توقالدىڭ بەتى كۇلىم قاقتى.
— ءوزىڭ ايتشى، ءوزىڭ! — دەدى دوسماعامبەت.
توقال ونى شىنتاقپەن قاقتى:
— اقىرىن... قاجى كەلە جاتىر، — دەپ.
جۇكتى ايەلشە شەرميىپ قاجى كەلدى. باقا كىسىنىڭ سەمىرگەنىنەن جەكسۇرىن نە بار ەكەن: كول باقاشا تىربيىپ تۇرعانى. بەت ءبىتىسىنىڭ ءوزى دە تىم سۇيكىمدى ەمەس. يەكتەگى قويۋ قارا ساقالى، جان-جاعىن قىرىپ تەكشەلەگەننەن بە ەكەن، قوشقارعا بايلاعان كۇيەك سەكىلدەنىپ كورىنەدى. از عانا جەر جۇرەدى دە، ماڭايىمدى ءبىر شولىپ الايىنشى دەگەندەي بوپ، تاياقتى كەۋدەسىنە تىرەي تۇرادى. سول كۇيى ۇزاق تۇرىپ قالاتىن دا كەزى بولادى. سوزگە تىم ساراڭ، تۇنجىراپ ويلانۋى كوپ. جۇرت مۇنى: «دۇنيەدەن قول ۇزگەن، اقيرەتىن عانا ويلايتىن ادام» — دەپ دارىپتەيدى...
قارا توقال قايقاڭداپ، قاجىنىڭ الدىنان شىقتى. كوزقاراسى «بۇگىن سەنى ارباپ باعايىن» دەگەن ادامنىڭ ءتۇرى. وسىنى سەزە قالعانداي بوپ قاجى تەرىس بۇرىلدى. سوناۋ كوز ۇشىندا تۇتىنشە بۇرقىراعان شاڭ. قارا قوشقىل بۇلت ءتۇرى بوزاڭ تارتتى. جەل ەكىلەنە سوعىپ، شالا باستىرىلعان ۇيلەردىڭ كيگىزىن قولپىلداتتى؛ تۇندىگىن جۇلىپ اكەتتى. ەرجەتكەن قىزدار كەربەزدىكتى تاستاپ، ءبىر جاق شەكەسىنە تامان قيسايتا كيگەن توبەتەيدى قولىمەن باستى. كەڭ ەتەكتى كويلەكتەر جەلمەن جەلپىلدەپ، كەيبىر كەلىنشەكتەردىڭ باسىنا ءتۇرىلىپ، اتا-ەنەسىنىڭ الدىندا ۇياتتى قىلعانداي بولدى. اسىرەسە، ەسىك الدىندا تىربيىپ تۇرعان قاجىنى كورىپ، «وسى ۇيالعانىم دا جەتەر» دەگەندەي بوپ كەيبىرەۋى ۇيلەرىنە كىردى.
— قاجى-اۋ، كىرسەيشى ۇيگە! — دەدى قارا توقال.
— ە، ءۇي قۇلاسا قايتەم؟ قۇتىلا الماي ءجۇر مە ەڭ مەنەن؟
— بايعۇس-اي، جوقتى ايتاسىڭ-اۋ...
جاۋىننىڭ الدى بۇرشاقپەن باستالدى دا، جۇرتتى ۇيگە ەرىكسىز قۋىپ تىقتى. تۇتەپ سوققان بورانداي بوپ جاۋدى. ءۇي توبەسىنەن تامشى سورعالادى. ىرگەدەن ىركىلگەن سۋ جىلتىڭدادى. قىز-كەلىنشەكتەر ۇيالعاندى بىلاي قويىپ، ءماسىنى شەشىپ، بالاقتى ءتۇرىندى؛ كەستەلى ەتەكتەر ىشقىرعا قىستىرىلدى. ەڭ ارعىسى قاجى وتاعاسى دا — ءجۇندى بالاعىن جالاڭاشتاپ، ءۇي ىشىندە جالاڭ اياق ءجۇرىپ، بالالىق ءومىرىن ەسكە تۇسىرگەندەي بولدى.
ۇزاماي جەل باسەڭدەپ جاڭبىر سايابىرلادى. سولتۇستىكتەن «كەمپىرقوساق» كوتەرىلىپ قىزىلدى-جاسىلدى بەلبەۋمەن كوك ءجۇزىن وراپ بۋعانداي بولدى. بۇلت توبەدەن اۋىپ، جارقىراپ كۇننىڭ كوزى شىقتى. اۋىل ءىشى قايتادان اداممەن قاينادى. ءۇي ارالارى كول-كوسىر سۋ. جەروشاق بىتكەندەر سۋعا شوپىلدەپ تولىپتى. قايدا سۋدىڭ مول جەرى بولسا، سونى ىزدەپ، شالپىلداتىپ بالالار ءجۇر. بالالاردان قالىسپايىن دەگەندەي — تىرباڭداپ سەكىرىپ كولباقا اڭدادى. ءوزىنىڭ ءتۇرى وڭىپ تۇرعانداي، — قاجىنىڭ ۇناتپايتىن ماقۇلىعى — وسى كولباقا، اياعىنىڭ استىنا كەلگەن بىرەۋىن تاياعىمەن ىرعىتىپ:
— شىركىن... نە جوق ەكەن بۇلارعا؟.. — دەدى تىرجيىپ.
كۇن ۇزاققا ۇيەزدەۋمەن تۇرعان جىلقى تىم-تىراقاي جايىلىپ ورىسكە كەتتى. جەلى باسىندا ۇرپيگەن قۇلىندار عانا. ناعيما — بەلدەمشەسىن بايلاپ، شەلەگىن كوتەرىپ، بيە ساۋۋعا شىقتى. قۇلاعىنداعى ۇزبەلى سىرعا كۇن كوزىنە جارقىلداپ بەتىنە سوعىپ كەلەدى. اقشىل بەتى بۇرىنعىدان گورى دە جارقىراي تۇسكەن سەكىلدى. اشەيىندە تۇڭىلۋمەن جۇرەتىن قاباعى — ناق وسى مينۋتتا الدەنەگە جازىلا تۇسكەندەي. بۇرق-سارق كەلگەن تابيعات قانداي جادىراپ، جايلانسا، بۇ دا سونداي كوڭىلدى: ناق وسى مينۋتتا كىم كەزدەسسە دە، اشىق جۇزبەن سويلەسىپ، جۇرەك سىرىن اقتارىپ، اپتىپ بەرەتىن ادامنىڭ پىشىنىندە.
اشەيىندە كەز كەلگەن ايەلدى ەرتىپ جۇرە بەرۋشى ەدى، بۇل جولى ورىستەگى جىلقىنى جيىپ كەلەتىن ادام كەرەك بولدى. وسى سىلتاۋمەن ناعيما ءار ءۇيدىڭ ەسىك الدىنان ءوتىپ، ادام قاراستىردى. شەتكى جۇلىم ءۇيدىڭ ەسىگىنەن قاراعاندا — ءتور الدىنداعى جالعىز ابدىراعا ارقاسىن سۇيەپ، دومبىرانى دىڭعىلداتىپ وتىرعان قۇلتۋمانى كوردى. ۇيىندە وتىرسا، قۇلتۋمانىڭ قولىنان دومبىرا تۇسپەيدى، سابالاپ ۇرادى دا وتىرادى. ونىسى نە كۇيگە، نە انگە كەلمەيدى. ەسىكتەن قاراعان ناعيمانى كورىپ، قۇلتۋما باسىن كوتەرە ءتۇستى. كۇڭگىرت تارتقان جۇلىم ءۇيدىڭ ىشىنە ەسىكتەن قاراعان ناعيمانىڭ بەت اجارى ايرىقشا ءبىر ساۋلە شاشىپ تۇرعانداي ەدى.
ناعيما كۇلىمسىرەدى:
— شوپكە كەتەم دەگەن جوق پا ەڭ؟
— شوپكە مە؟ شوپكە... جاۋىن بولاتىنىن ءبىلىپ بارمادىم، — دەدى قۇلتۋما ىرجاڭداپ.
شىنىندا دا قۇلتۋمانىڭ شوپكە شىعامىن دەپ ازىرلەنگەنىنە ايعا جاقىن بولدى. ءالى ۇيىندە. توسەك ۇستىندە ءجۇن ءيىرىپ وتىرعان قارا كەمپىر ۇرشىعىن تىزەسىنە قويىپ:
— الدەقاشان كەتەتىن ەدى، مەنىڭ جىبەرمەي جۇرگەنىم عوي، — دەدى.
وسىنى ايتتى دا، قارا كەمپىر كۇرسىندى. بوتەن كىسىنىڭ الدىندا كوز عىپ سولاي دەيتىن ادەتى، ايتپەسە، جايشىلىقتا بۇل كەمپىر: «جۇرتپەن قاتار كاسىبىڭدى ىستە!» —دەپ قۇلتۋماعا قاقسايدى دا وتىرادى.
— ءجۇر ەندەشە، بيە ساۋدىر، ەرتەڭ شىعارسىڭ شوپكە، — دەدى ناعيما كۇلىمسىرەپ.
كۇتىپ وتىرعانى وسى سەكىلدەنىپ قۇلتۋما تۇرا ۇمتىلدى.
اۋىل ايەلدەرى ناعيمانىڭ اجارعا تاۋىرلىگىن، كەربەزدىگىن، كىسىمەن تەز شۇيىركەلەسە كەتەتىن اشىقتىعىن كۇندەيدى. ناعيمانىڭ ءبىر ەركەكپەن وڭاشا سويلەسكەندىگىن كوردى دەسە، وسەكشى اۋىزدار جىبىرلاي باستايدى. قارا توقالدىڭ جۇرتقا ناعيمانى تانىتۋى سولاي. ءبىر ۇيدە وتىرعان ەنەسى ايتقان سوڭ كىم نانباسىن. مىنا قۇلتۋمامەن بىرگە بارا جاتقانىن كورگەندە، بىرەر بەتتەر تىرجاڭداپ:
— سالداقى... جاڭا تاپقان ەكەن تەڭىن!... —دەدى.
— باسە... قۇلتۋما نەعىپ اۋىلدان شىقپاي ءجۇر دەسەم؟... — دەپ كەيبىر ايەلدەر تەرەڭ سىردى جاڭا ۇعىنعان ادامداي باجىرايا قارادى.
قۇلتۋما مەن ناعيما قاتار ءجۇرىپ كەلەدى. ارالارى تىم جاقىن. قۇلتۋما الىستاعانداي بولسا، ناعيما كۇلىمسىرەي قاراپ، جاقىنداي تۇسەدى. كۇلىمسىرەگەن وسى شىراي كىمدى بولسا دا سيقىرلاعانداي-اۋ. قۇلتۋمانىڭ بويىندا قىزۋلىق. الىپ ۇشقان ويناقى وي — الدەقايدا تۇمانعا ما، ساعىمعا ما — كومىلىپ، بۇلدىر ەلەس بەرگەندەي.
— ...ايتايىن با نە ويلاپ كەلە جاتقانىڭدى؟ —دەدى ناعيما كۇلىمسىرەپ.
— ايتا عوي، — دەدى قۇلتۋما قىزاراڭداپ.
— ايتپايمىن... قاي ءبىر ەركەك ەڭ سەن...
وسىنى ايتىپ ناعيما تاعى كۇلىمسىرەي قارادى. قۇلتۋمانىڭ بەتى ورتشە قىزارىپ كەلەدى. ەكەۋى ءبىرسىپىرا ءۇنسىز ءجۇرىپ وتىردى.
— ويىڭا بىردەمە الىپ جۇرمە... اشەيىن... جاقسى كورگەننەن ايتام. اڭقاۋسىڭ. جۇرتقا كۇلكى بولۋمەن جۇرەسىڭ...
وسىنى ايتقاندا — ناعيمانىڭ كۇلىمسىرەگەن شىرايى كەنەت بۇلتقا كىرگەن كۇندەي قوڭىرلاندى.
— كۇلكى بولما... ەشكىم كۇلە المايتىنداي بولسىن! كۇلگەندەردەن ءوشىڭدى الا ءبىل!..
ناعيمانىڭ وسى ءسوزى قۇلتۋماعا تىم جاقىن، جان اشىر ادامنان ەستىلەتىن ءسوز سەكىلدەندى. قۇلتۋما بۇل جولى ناعيماعا سالقىن قانمەن قاراي الدى. ناعيمانىڭ شىرايىنداعى قوڭىرقاي ءپىشىن — قاراعان ادامدى ەكىنشى ويعا جەتەكتەگەندەي ەدى.
قۇلتۋما جىلقى جيىپ كەلۋگە كەتتى دە، ناعيما جەلى باسىندا ۇزاعىراق وتىرىپ قالدى. جىلقى جيىپ كەلگەنشە ۇيىندە وتىرسا دا بولاتىن ەدى، سونى ادەيى ىستەمەدى. ناعيمانىڭ وسى وتىرىسىن وسەكشىلەر مىڭ ساققا جۇگىرتەدى. مەيلى، سولاردى سويلەتۋ ءۇشىن ناعيما وسىندايدى ادەيى ىستەيدى.
توماردىڭ سوناۋ سۇيريگەن تۇمسىعىندا ءبىرسىدىرعى ۇيلەر وتىر. ۇيلەرىنىڭ سىرتقى ءپىشىنى — اقتى، قارانى ارالاستىرا جاماعان ەسكى شاپاندى كوزگە ەلەستەتكەندەي. بويجەتكەن قىز سول اۋىلدان شىعىپ، توماردى جاعالاپ، بەرى بەتتەدى. ناعيما تانىپ وتىر: بۇل — جۇماكۇل ەدى. كەشەگى وقيعادان كەيىن جۇماكۇلدىڭ ءۇيى سول اۋىلعا كوشىپ باردى. سودان بەرى ءبىر ادام سول اۋىلدان بەرى اتتاعان ەمەس. اۋىل اراسىندا اشەيىندە بولا بەرەتىن ارازدىقتان گورى — مۇنىڭ ءتۇرى الدەقايدا بولەك. كوپ زاماننان بەرى بىرىگىپ، ءبىر وشاقتىڭ باسى سانالىپ كەلگەن وسى ەكى اۋىل — كۇنى كەشەگى وقيعادان كەيىن اتقۇيرىعىن كەسىسىپ، تازا ايىرىلىسقان سەكىلدەندى. سوناۋ اۋىلدىڭ نە ويلاعاندارىن وزدەرى ءبىلسىن؛ بەكىباي شال اشۋ شىعارىپ، جۇرىمبايدىڭ ءۇيىن كوشىرىپ اكەتكەننەن كەيىن، نۇرعاليدىڭ وتاۋىندا وتىرىپ: نۇرعالي، ءابدىلدا، مولداش، ءمۇعالىم، يتق ۇلى — بەسەۋى سول وقيعاعا قورىتىندى ىستەگەن سەكىلدەنىپ، ءوزارا كەڭەسكە كىرىستى.
«بۇلار بەتىن كورسەتتى. كىمنىڭ كىم ەكەنىن تانىدىق. ەندى ءورتتى ورشىتپەي ءسوندىرۋىمىز كەرەك!» — دەدى ءابدىلدا ستۋدەنت.
وسى قورىتىندىنى قولعا ۇستاپ يتق ۇلى يماشتىڭ ءىزىن اڭدۋعا كەتتى. نۇرعالي مەن ءابدىلدا ەلدىڭ پىسىقتارىنىڭ باسىن قۇراۋ ءۇشىن اتتاندى. مولداش ءمۇعالىم — ءابدىلدانىڭ تاپسىرىسىمەن قالاعا جونەلدى. قۇسايىن باي ولگەنگە باتا وقۋدى سىلتاۋ عىپ، اسامبايمەن سويلەسپەك بوپ جونەلدى. ناعيما وسىنىڭ ءبارىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ، سەزدى. اسىرەسە، ءابدىلدالاردىڭ ءتىسىن قايراعان ادامدارى: نۇرتاي، يماش، زارىپ، عالىمجان ۋچيتەل؛ وسىلاردى استىرتىن اۋىزبىرلىك ىستەپ ءجۇر دەگەن قورىتىندى شىعارىلدى. نە ىستەمەكشى ەكەن ولار؟ بۇ ادامداردىڭ ءبارىن دە ناعيما جاقسى بىلەدى. نۇرتاي دەيتىن — بەكىباي شالدىڭ بالاسى عوي. جاس جاعىنان نۇرعاليمەن قۇرداس. قازاق ادەتىندە قۇرداستان تاتۋ ادام بار ما. ءبىراق، سول «تاتۋلىق» نۇرعالي مەن نۇرتايدىڭ اراسىندا جوق سەكىلدى. نۇرتايدى نۇرعالي شاقىرتىپ الدى. تىگىن تىگىپ وسى ناعيمانىڭ وتاۋىندا سول نۇرتاي ونشاقتى كۇن جاتتى. مىنەزى قىزىق ەدى ءوزىنىڭ: قۇرداس دەپ ازىلدەسىپ، ارتىق ءسوز ايتۋ — نۇرتايدا بولسايشى. بەلى بۇگىلىپ، كوزى تىگىنىندە، تۇنجىرايدى دا وتىرادى. ىڭىلداپ ولەڭ ايتادى. قۇر ىڭىلداعان داۋىسى بولماسا، ولەڭى ەستىلمەيدى. ءسوز تارتۋ ءۇشىن ناعيما ءبىر رەت: — «ۋا ءپالى... سوعا ءتۇس!»—دەپ ەدى.
نۇرتاي باسىن كوتەرىپ، ناعيماعا ءسال قاراي ءتۇسىپ، ءجۇزىن ازداپ كۇلىمسىرەتىپ ەدى. ءبىراق، بۇل شىن كۇلكىنىڭ ءتۇرى ەمەس ەدى. نۇرتايدىڭ وسى سالقىندىعىن ناعيما نەگە جورىرعا بىلمەي-اق قويعان. ناعيما ءبىر رەت: — «قۇرداس-اۋ، سەن نەگە ۋھىلەي بەرەسىڭ؟»— دەگەندە، نۇرتاي جۇلىپ العانداي عىپ: — «وندا سەنىڭ نەڭ بار؟..» دەپ، شاپ ەتە ءتۇسىپ ەدى. نۇرتايدىڭ وسى ءسوزى ناعيماعا تىم قاتاڭ ءتيىپ ەدى. مەنمەندىك وي اشۋ ارالاس كوتەرىلىپ، ناعيما نۇرتايدى سودان بىلاي ۇناتپايتىن سەكىلدەنىپ ءجۇردى. ءبىراق نۇرعالي مەن ءابدىلدا سوعان ءتىسىن قايراعاننان كەيىن نۇرتايعا دەگەن اشۋدان ارىلىپ، ناعيما ەندى سونى وزىنە تىلەكتەس ادام سەكىلدى كورگەندەي ەدى.
ناعيمانىڭ مىقتى جاۋى — ءوزىنىڭ ەرى نۇرعالي. ايەلى بوپ قوينىندا جاتقانى بولماسا، اتۋعا وعى جوق ادامداي. ارازدىق كۇي ناعيمانىڭ قىز كۇنىنەن باستالدى. ناعيمانىڭ 17-دەگى كەزى ەدى. نۇرعاليدىڭ ايتتىرىپ، «ءسۇتاقىسىنا» شەيىن بەرىپ، ۇزاتىپ الۋعا جاقىن كەزى ەدى. ءبىراق ەر جەتىپ وتىرعان قالىڭدىعىم بار ەكەن-اۋ دەپ نۇرعالي ات ءىزىن سالا بىلمەدى. اكەسى ءولىپ، ناعيمانىڭ ءۇيى «جەتىم بالا، جەسىر قاتىن» اتاندى. قالىڭدىعىنىڭ وسى كۇيىن قوراشسىنىپ، مەنمەندىككە سالىنىپ، ەسكەرمەۋى دە مۇمكىن. ەكىنشى جاعىنان — نۇرعالي تۋرالى: «تانا ەلىندەگى ءبىر قىزبەن كوڭىل قوسىپ، سونى الماقشى بوپ ءجۇر ەكەن» دەگەن وسەك تە تاراپ ءجۇردى. قايتكەنمەن دە، نۇرعاليدىڭ سونداعى قالپى — ناعيمانىڭ قانىن قىزدىرعانداي، نامىسىن قوزدىرعانداي ەدى. ناعيمانىڭ شەشەسى جىلايتىن ەدى وڭاشادا «قالقام-اي، باعىڭ اشىلمايتىن بولا ما؟..» — دەپ. بۇ دا ناعيمانى وت بوپ كۇيدىرۋشى ەدى. كەرمەسە دە، بىلمەسە دە، نۇرعاليعا دەگەن اشۋ، سالقىندىق وي — وسىدان باستاپ تۋىپ ەدى... ناق وسى كەزدە جۇماتاي دەيتىن ءمۇعالىم وسى ەلگە كەلىپ، بالا وقىتتى. ناعيمانىڭ نەمەرە اعاسىنىڭ ۇيىندە تۇردى. جاس قانا جىگىت ەدى. كيىمىنىڭ ءبارى ورىسشا. ءجۇرىس-تۇرىسى ەلدىڭ ەسكى ادەتىنە قايشى. دىنشىلدەر ول مۇعالىمگە «كاپىرلىك ءمورىن» باستى. كەمپىر-شال ونى جاراتپاي، جيىرىلىپ قارادى. شوقىندىرادى دەل بالاسىن وقۋعا بەرمەگەن سوپىلار دا بولدى. «قازاق بالاسىسىز عوي، شەگەرە تارتپاساڭىز، ەلدى ۇركىتىپ الارسىز؛ ەلدىڭ ادەتىنە بەيىمدەلە ءتۇسىڭىز» — دەپ اقىل ايتۋشىلار بولسا دا، وعان يلىگەتىن جۇماتاي ءمۇعالىم ەمەس ەدى. «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق» دەگەندەي، سول كەزدەگى ەل تۇرمىسىنىڭ شەڭبەرىنە سىيماي، جاراتىلىسى بولەك تۇرعان ادام سەكىلدى ەدى. جۇماتاي ءمۇعالىمدى ناعيماعا سۇيدىرگەن، مىنە، وسى قاسيەتى ەدى.
جۇماتاي ءمۇعالىمدى ناعيما كوپ ۋاقىتقا شەيىن جاسىرىن ءسۇيدى. ۇزاتىلاتىن قىزدا الداعى ءومىرىنىڭ جابدىعىن ويلاۋدان باسقا وي بولماقشى ەمەس قوي. باسقا ويعا كىرسە، ەل ادەتىنە قايشى. ءبىراق، الدەنەگە سول كۇننىڭ وزىندە-اق، سول ادەتكە قايشى تۇسۋگە — وسى ناعيمانىڭ جانى قۇمار سەكىلدى ەدى. نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، ايتەۋىر ءبىر نارسە ەرىكسىز يتەرمەلەپ، ناعيمانى وسى كۇيىنەن شىعارىپ الدەقايدا — كوز كورمەس قاراڭعىعا ما — جەتەلەپ الىپ كەتۋگە ءازىر تۇرعان سەكىلدى ەدى.
جۇماتاي ءمۇعالىمنىڭ قالپىنان جۇرت نە ءتۇرلى ورەسكەلدىكتى كۇتكەن سەكىلدەنسە دە ول سىپا عانا ءجۇرىپ، وقىتقان بالاسىن عانا ءبىلدى. مۇنىڭ ورنىندا بىرەر «ءدىنشىل» مولدا بولسا، الدەقاشان ەلدىڭ اراسىن شۋلاتىپ، ارىلماس وسەككە ىلىنگەن بولار ەدى. جۇماتاي ءمۇعالىمنىڭ وسى قالپى دا ناعيمانىڭ كوزىندە ونىڭ قاسيەتىن وسىرە ءتۇستى.
اسىرەسە، جۇماتاي مۇعالىمگە ناعيمانىڭ تىم وشىككەنى — ونىڭ بۇعان دا سالقىن قانمەن «كوپتىڭ ءبىرى» دەپ قانا قاراعاندىعى. ناعيما وندا جىگىت قىزىقپايتىنداي قىز با ەدى! جۇماتاي ءمۇعالىمنىڭ باسقا جۇمىسىنىڭ ءبارى — ونىڭ شىن نيەتپەن ىستەگەندىگىن كورسەتسە دە، ناعيماعا سالقىن قاراعانسۋىندا ريالىق بار. ناعيما وسىلاي ۇعىندى. ريالىق قالىپقا ءتۇسۋ — جۇماتاي سياقتى جىگىتتىڭ جاراتىلىسىنا لايىق ەمەس! ەندەشە ونىڭ وسى كەمشىلىگىن وزىنە مويىنداتۋ كەرەك! مىنە، وسىنى ىستەيمىن دەپ ءجۇرىپ، ناعيما سۇيىسپەنشىلىك وتىنىڭ قۇلاعىنا كىرگەنىن سەزبەي دە قالدى. جانە بۇل الدەقالاي كوڭىلدىڭ اۋىتقۋى ەمەس، جۇرەككە ماڭگىلىك داق سالارلىق جۇمىس بولدى. ەكەۋى كەزىندە قالىڭ كوپشىلىكتەن وسى ىستەرىن بۇركەمەكشى دە بوپ ءجۇردى. ءبىراق اۋىل ومىرىندەگى وسەكشىلىك قالىپ بۇل بۇركەۋدىڭ شىمىلدىعىن اشتى... وسى وقيعادان كەيىن ۇزاماي ۇزاتىلىپ، ناعيما بۇل ەلگە اۋىر كىنانى ارقالاپ كەلگەن بولدى. ابىسىن-اجىننىڭ تاباسىنا قالدى. جۇرت كۇلكىسىنە ەرمەك بولدى. باسىنان تاياق كەتپەدى. ءبىراق جۇرتتىڭ تاڭ قالاتىنى دا، ناعيمانىڭ ءوزىنىڭ تاڭىرقايتىنى دا — وسى تۇرمىسقا ەزىلىپ، قاجۋىندى بىلمەيدى؛ قايتا ءورشىپ، شىمىرلانا تۇسكەن سەكىلدەنەدى.
...اڭگىمە — الگى تومار جاعالاپ كەلە جاتقان جۇماكۇلدەن شىعىپ كەتتى-اۋ. جۇماكۇل ءجۇرىپ وتىرىپ ناعيمانىڭ تۇسىنا كەلدى. قولىندا شىبىق: بۇزاۋىن با، اتىن با — ىزدەپ شىققان بولار. اۋىر ويعا باتقان ادامداي باسى تومەن بۇگىلۋمەن كەلەدى. جالاڭباس. ۇزىن قارا شاشىن ناق جەلكەسىنەن بۋناي ءبىر بايلاپ، ارقاسىنا بوس سالىپتى. باسقا قىزدارداي قۇلاعىندا بىلعاڭداعان سىرعا دا جوق. توسىنە تاققان ىلگەك، تۇمارشا دەگەندەر دە كورىنبەيدى. ساۋساق سايىن سامساعان ساقينالار دا جوق. ەل ادەتىنە جات ءپىشىن وسى جۇماكۇلدە بار. ناعيما مۇنى ءبىرىنشى كورگەندە-اق سولاي دەپ ۇعىنعان. ءبىراق، الدەنەگە وسى ەكەۋى ەجىل-قوجىل سويلەسىپ، شۇيىركەلەسىپ كەتە المادى. بەلگىسىز ءبىر سەبەپ ارالارىن كەرتەلەپ، جۋىستىرماي تۇرعان سەكىلدى ەدى. جۇماكۇلدىڭ الىستاپ كەتۋىنە ءبىر رەت ناعيمانىڭ ءوزى دە سەبەپ بولدى. ءبارى ءابدىلدا ستۋدەنتتىڭ كەسىرى. وتكەن قىستىڭ ءىشى ەدى. نۇرعالي جولاۋشىلاپ كەتتى دە، ناعيمانىڭ وتاۋى بوس بولدى. «جۇماكۇلدى ۇيىنە شاقىرىپ، ءماجىلىس ىستە» دەپ ءابدىلدا بۇعان ءوتىنىش ايتتى. مۇنداي جۇمىستى ىستەۋگە — قازاق ادەتىنشە — جەڭگە مىندەتتى عوي. ناعيما وسى جۇماكۇلگە بارىپ جۇمىسىن ايتقاندا، جۇماكۇل ەكى سوزگە كەلمەي: — «مىرزاڭا سالەم ايت: تالكەك قىلماسىن!..تەڭىن تاۋىپ ءجۇرسىن!» — دەپ ەدى. ءابدىلدا سياقتى وقىعان مىرزانىڭ بەتىن قايتارۋ — اناۋ-مىناۋ قىزدىڭ قولىنان كەلە مە؟ وسى مىنەزى ءۇشىن جۇماكۇلدى ناعيما بۇرىنعىدان دا ارتىعىراق ۇناتقان سەكىلدى ەدى. ءبىراق وسى وقيعادان كەيىن جۇماكۇل بۇعان سىرت بەرىپ، سىر اشىپ سويلەسپەيتىن بولدى. «مەنى بۇزىق ايەلگە سانايتىن جۇرت وسەگىنە مۇنىڭ دا قوسىلعانى-اۋ» — دەپ ويلاپ ناعيما جۇماكۇلدى ەسكەرۋدى قويا باستاپ ەدى.
اۋىر ويعا ءتۇسىپ كەلە جاتقان جۇماكۇلدىڭ مىنا ءتۇرى — ناعيماعا الدەنەلەردى ەسكەرتكەندەي بولدى دا، ول داۋىستاپ:
— ءاي، قىز! مەنى دالادا تۇرعان قاراقشى دەپ ءبىلدىڭ بە؟ كەلە كەتسەيشى بەرى! — دەدى.
جۇماكۇل سەلت ەتكەندەي بوپ تۇرا قالىپ، بۇرىلىپ قارادى. ناعيمانىڭ شىرايى كۇلىمسىرەۋلى. بۇل — دوس-جارلىقتىڭ بەلگىسىن بەرەتىن ناز كۇلكى مە؟ الدە، تابالاعان جاۋدىڭ استارلى ۋلى كۇلكىسى مە؟ جۇماكۇلدىڭ باسىنا نەندەي پالە تونسە، سونىڭ ءبارى سارىنىڭ تۇقىمىنا قاراعان شاڭىراقتان ءۇرپيىپ شىعىپ جاتىر. ناعيما — سىرت قاراۋعا سول شاڭىراقتىڭ ءبىرىنىڭ «ەركە سۇلۋ كەلىنى». ەندەشە بۇدان دوستىق كۇلكى كۇتۋ قيىن. وسىلاي دەپ ۇعىندى دا، جۇماكۇل بۇعان شىمىركەنە قارادى. جۇماكۇلدىڭ ويىن سەزگەندەي بولىپ ناعيما ورنىنان تۇرىپ، مۇنىڭ جانىنا كەلدى. كۇلىمسىرەگەن شىرايى قوڭىرلانىپ، جۇماكۇلدىڭ اۋىر قايعىسىن بولىسكىسى كەلگەن ادامنىڭ تۇرىندە ەدى.
— مەن سەنى بۇدان بىلاي «ەركە قىز» دەيىنشى.
— دەمەي-اق قوي، ەركە بولعان جەرىم جوق...
ناعيما بۇرىنعىسىنان گورى دە جاقىنداي ءتۇسىپ، جۇماكۇلدىڭ قولىن ۇستادى:
— ەركەم... مەنى جاتقا ساناما... ولاردىڭ وتىنا مەنى كۇيدىرمە. مەنىڭ قانداي كۇيدە جۇرگەنىمدى باسقالار بىلمەگەنمەن سەنىڭ ءبىلۋىڭ كەرەك ەدى!..
ناعيمانىڭ سوڭعى ءسوزى كوز جاسىنا بۋلىعىپ شىقتى. ناعيمانىڭ جىلاعانىن جۇماكۇلدىڭ بۇل ءبىرىنشى كورۋى. بايى باسىنان تاياق ايىرماي وتىرسا دا، ەل وسەگىنەن اياق الىپ جۇرگىسىز بولسا دا، سونىڭ ەشبىرىن ەلەڭ قىلماي، وتىرىك جايدارلىقپەن كۇنى وتەتىن ارسىز، نامىسسىز ادام عوي — دەپ ويلايتىن ەدى جۇماكۇل مۇنى. ناعيمانىڭ مىنا ءتۇرىن كورگەندە — وسى ويى بەكەرگە شىققانداي بولدى دا، جۇماكۇل اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. تاس باۋىرلىقتىڭ دا ورنى بولەك. جىلاعان، نالىعان ادام — جۇماكۇلدىڭ سەرىگى سەكىلدى. ەندەشە ناعيماعا بىرەر جىلى ءسوز ايتىپ، دوستىق كوڭىلىن ءبىلدىرۋ كەرەك. ءبىراق ناعيما نۇرعاليدىڭ ايەلى بوپ وتىرعاندا — جۇماكۇل بۇعان وسىنى ىستەي الا ما؟
— نەسىنە جىلايسىڭ؟ قورلىققا سالىپ وتىرعان كىم سەنى؟... كۇيىڭ كەلمەسە، شىق تا كەت!..
ناعيما بوساعان بويىن كەنەت جيىپ شيراعان سەكىلدى بوپ، ويلانا قالدى: «راس، سۇيتسەم قايتەر ەدى؟ بۇرىندى-سوڭدى مۇنى نەگە ويلامادى ەكەن؟ الدە وي تۇسىرگەندەي ادام بولمادى ما؟..» دەپ ويلادى ناعيما. راس، ادام بولمادى. قانداي اۋىر كۇيدە جۇرسە دە، سول تۇرمىسىن بۇزىپ، مۇنى باسقا ويعا شىعادى دەپ ەشكىم ويلاماعان شىعار. شىنىندا ناعيمادا ونداي ويدىڭ بولماعانى دا راس. جۇماكۇلدىڭ كەسەك ايتىلعان جالعىز اۋىز ءسوزىنىڭ — مىڭ ساققا جۇگىرتكەندەي بوپ ويدى كەنەت تالقانداۋىن كوردىڭ بە! مۇنداي ءسوز جۇماكۇلدەن شىعۋعا عانا لايىق... ناعيما جۇماكۇلدى قۇشاقتاي الدى:
— ەركەم! شىن دوسىم ەكەنسىڭ: قاجىعان كوڭىلگە ەرمەك تاۋىپ بەرگەن سەن بولدىڭ! ونىڭدى ءومىرى ۇمىتپاسپىن... ەندى ءتۇسىندىم: قۇر جىلاماۋىم كەرەك ەكەن...
از تۇرىپ جۇماكۇل ءوز جونىنە كەتتى. ەكەۋى باسقا ءسوز ايتپادى. ايتكەنمەن، ىشكى سەزىمدەرى وسى ەكەۋىن وسى ساعاتتان باستاپ بۇرىنعىدان الدەقايدا جاقىنداستىرا تۇسكەندەي بولدى.
قۇلتۋما جىلقىنى جيىپ كەلىپ، بيە ساۋدىرۋعا كىرىستى. قۇلىننىڭ باسىن ۇستاپ تۇرىپ، بيە ساۋىپ جاتقان ناعيماعا بىردەمە ايتقان بولدى. ناعيما ونىڭ ايتقانىنا تۇسىنبەدى، تەك كۇلىمسىرەدى دە قويدى. باسى تۇمان. نە ويلاعانىن بۇلدىر سەزەدى. جالعىز اشىق نارسە: «كەتسەم قايتەر ەدى؟» دەگەن سۇراۋ. وسىعان جالعاسا قوماقتالىپ: «قالاي كەتپەكسىڭ؟ قايدا بارماقسىڭ؟ توركىنىڭە بارعانمەن سەنى تىنىش وتىرعىزا ما؟ ساعان قورعان بولاتىن كىم بار ەدى؟..» — دەگەن سياقتى ءقاۋىپ بۇلتى قابىنداپ كوتەرىلىپ، ناعيمانىڭ ءۇمىت ساۋلەسىنە بولەنگەن اجارىن كەنەت بۇركەپ كەتە بەرگەندەي بولادى.
تورت-بەس سالت اتتى سامساپ، بەكىباي اۋىلىنىڭ الدىن ويىستاي ءوتتى دە، وسى اۋىلعا بەتتەدى. اۋىلعا تىكەلەپ جۇرسە، توماردىڭ سوناۋ جيەگىمەن جۇرگەن بولار ەدى، ادەيى سوعا كەتەيىن دەگەندەي بۇل جولاۋشىلار جەلىگە قاراپ ويىستاپ كەلەدى. ويىن-توي ىزدەپ جۇرگەن بوزبالالار بولار دەيتىن — قولدىڭ بوس ۋاقىتى ەمەس. سوندا بۇلار كىم بولماق؟ ناعيمانىڭ كوزى وسى جولاۋشىلاردا بولىپ، سۇر قۋلىقتىڭ باۋىرىنا بايقاۋسىز وتىرا بەرەم دەگەندە، سەكەمشىل قۋلىق بيە ادەتتەگىسىن ىستەپ، اياعىن سىلتەپ ناعيمانىڭ قولىنداعى كونەكتى دومالاتتى. ناعيما اۋىر ويدان ءسال ارىلا ءتۇسىپ، سۇر قۋلىقتىڭ باۋىرىنا ەكىنشى وتىرعانشا، جولاۋشىلار دا جەلىگە جاقىنداپ قالدى.
— قايدارلار ەكەن عوي، — دەدى قۇلتۋما.
ناعيما سەلت ەتكەندەي بوپ، بيەنىڭ جەلىنىن ۇستاعان ساۋساعى سول كۇيى قوزعالىسسىز قالدى. قايداردىڭ اتىن ەسىتكەن مينۋتتا — ناعيمانىڭ قيالىندا مىڭ ءتۇرلى وي تارامدانىپ، الىسىپ جاتقانداي بولدى.
باسقا جىگىتتەردەن بولىنە تۇسكەندەي بولىپ، قايدار تۋرا بيە ساۋىپ جاتقاندارعا كەلدى.
— ساۋار كوبەيسىن، سۇلۋ جەڭگە!
— ايتقانىڭ كەلسىن، شىراق!
— دەن-قالىڭىز ساۋ ما؟
— ساۋ بولماساق بيە ساۋار ما ەك؟
قايدار كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، قامشى ۇستاعان قولىمەن مىقىنىن تاياندى. سۇق قولىنداعى التىن بالداقتىڭ جالپاق باسى — كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتتى. كونە تارتقان سۇر قالپاق قايداردىڭ قانسىز سۇر بەتىن، ويناقشىعان كىشكەنە كوزىن ءسال بۇركەي تۇسكەندەي. قوپ-قويۋ بوپ شىعىپ كەلە جاتقان قارا مۇرت قانا ايقىن كورىنىپ تۇرعانداي.
قايدار وسى ەلدىڭ جىگىتى بولا ءجۇرىپ، ەش ۋاقىتتا ەلدى ەركىن ارالاپ، زامان كۋرسى جەڭگەلەرىمەن ويناپ-كۇلگەن ەمەس قوي. اۋىزعا ىلىنگەن «ۇرى» دەگەن جەكسۇرىن ات بار. ەلگە مۇنىڭ ءىسى، جاراتىلىسى جات سەكىلدى كورىنسە، ەل — بۇعان جات سەكىلدى كورىنەدى. ەلدەن ەرەكشە جۇرەتىن جىگىتتىڭ ءبىرى — وسى قايدار. قايداردىڭ اتىن ەسىتكەندە — ناعيمانىڭ كەنەت ويلانا قالعانى دا وسىدان ەدى.
قايدار قۇلتۋمانى وڭاشا الىپ سويلەستى. ناعيما كونەك قۇشاقتاعان كۇيى ەداۋىر تۇرىپ قالدى.
— شىراق-اۋ، شىراق... جۇمىسىڭ بىتسە، جىگىتىمدى بەرى جىبەرەسىڭ بە؟
— جىبەرەيىن، جەڭگە...
قايدار وسىنى ايتىپ ناعيماعا بۇرىلعاندا — تاڭ بولدى: ناعيمانىڭ كۇلىمسىرەگەن سۇلۋ بەتى، وقتاي قادالا قاراعان كوزى كەربەزدەنە قوزعالعان كەلىستى دەنەسى — كىمدى بولسا دا ءبىر ءۇيىرىلتىپ تۇسكەندەي ەدى. بارىنەن بۇرىن — ناعيمانىڭ وسى ەركەلىك ارالاس نازدانعان ءپىشىندى قايدارعا كورسەتۋىندە — سىرت قاراۋعا تەرەڭ ءبىر سىر بارلىعىن سەزدىرگەندەي ەدى. قايدار وسىلاي ءتۇسىندى. قالىڭ ەلدى ارالاي ءجۇرىپ وزىنە دەگەن بۇل سەكىلدى جىلى، ءمۇلايىم شىرايدى قايدار ۇشىراتقان ەمەس. سوندىقتان قايداردىڭ جۇرەگى قارايعان ۇستىنە قارايىپ، ادام بالاسىنىڭ ىستەۋگە بەتى شىداماستىق اۋىر جۇمىستارعا دا — بۇل اياق باسىپ ءجۇر-اۋ. ەڭ ارعىسى — وسى ساپارىندا نەمەرە قارىنداسى جۇماكۇلدى داۋىلبايعا توقالدىققا ەرىكسىز اپەرۋگە كەلىپ وتىر عوي! جۇرىمبايدىڭ كۇتىلمەگەن اۋىر كۇيگە كەزدەسكەنىن ەستىپ، جولداستارى تاپ وسى جولى تيمەيىك دەپ تارتپاقتاسا دا، سوعان دا بولماي قايدار كەلىپ تۇرعان جوق پا؟ دۇرىستىعىنا قانسا، قايداردا ار-نامىس بولسا، جۇرىمبايدى الەككە ۇشىراتقاندارمەن جاۋلاسىپ، ءوش الۋى كەرەك ەمەس پە؟
قايدار اۋىر كۇرسىنىپ، جولداستارىنا قوسىلىپ، اۋىلعا بەتتەدى. اناداي جەرگە بارىپ، ارتىنا بۇرىلىپ تاعى قارادى: ناعيما دا وعان قاراۋمەن تۇر ەدى.
— اۋ، ساۋامىسىڭ بيەڭدى؟ — دەدى قۇلتۋما.
اۋزىن اشىپ ارسالاڭداۋمەن جۇرەتىن قۇلتۋما — تاپ وسى مينۋتتا قاباعىن تۇيە ءتۇسىپ، اۋزىن بۇرتيتقان تۇردە تۇر ەدى. «كورىنگەن جىگىتتى اربايسىڭ» دەپ ناعيماعا كەيىپ تۇر ما، الدە «ۇرلىعىڭمەن بولا بەرمەي، ناعيمادا نەڭ بار ەدى؟» دەپ قايدارعا كەيىپ تۇر ما؟
— نە ايتتى الگى جىگىت؟
— ەشنارسە دە ايتقان جوق.
— وڭباعىر-اۋ، مەنەن جاسىرماقسىڭ با؟
قۇلتۋما از تۇرىپ كۇرسىندى:
— جۇرىمبايدىڭ ءۇيىن سۇرايدى... «جۇماكۇل ۇيىندە مە؟» دەپ سۇرايدى.
— جۇماكۇلدى قايتەدى؟
— بىلمەيمىن.
سودان بىلاي بيەنى ساۋىپ بولىپ اۋىلعا بەتتەگەنشە، ناعيما جۇمعان اۋزىن اشپاي، تومسارۋمەن ءجۇردى. قايداردىڭ جۇماكۇلدى سۇراۋىن نەگە جورىرعا بىلمەدى. تۋىسقاندىق ىستەپ، جۇماكۇلدىڭ ءۇيىن قورعاشتاۋ دەگەن — قايداردا بۇرىن بولعان ەمەس. سوناۋ توي كەزىندە قايدار وسى اۋىلدا ەدى-اۋ. ىرىمكۇل وقيعاسىنا ەركەك تۇگىل ايەل ناعيمانىڭ دا قانى قىزدى. سوندا دا سەلت ەتىپ، نامىسقا شابا بىلمەپ ەدى وسى قايدار... سودان بەرگى اۋىل وسەگى كوبىنە وسى قايداردىڭ ۇستىندە بولىپ: «جۇماكۇلدى پالەن ەتەدى ەكەن؛ تۇلەن ەتەدى ەكەن» دەسىپ ءجۇر ەدى. سول وسەك شىنعا شىعاتىن بولىپ، قايدار وسى كەلگەندە قاتەرىن جۇماكۇلگە تىگىپ كەلگەن بولا ما؟...
ناعيما قۇلتۋماعا بۇرىلدى:
— سىر ايتار ەم، سىرتقا شاشپايسىڭ با؟
— نەشە سىرىڭدى شاشىپ ەم؟
— ەندەشە قايدارعا بارىپ ايت: ەل جاتقان كەزدە مەنىڭ وتاۋىما كەلسىن. سويلەسەتىن ءسوزىم بار...
قۇلتۋما تەرىس اياقتانا باسىپ، ناعيمادان الىستاعانداي بۇرىلا ءتۇستى. قۇلتۋمانىڭ تاپ وسى مينۋتتاعى ىشكى ويى — ناعيماعا قانداي اشىق ەدى.
— ءاي... قايدا باراسىڭ قيقايىپ؟
— قايدارعا جولىقپايمىن با؟
ناعيما كۇلىمسىرەي ءتۇستى دە:
— جولىق... ءبىراق باسقا ويدان اۋلاق بولسىن. بىر-ەكى اۋىز ايتاتىن ءسوزىم عانا بار... —دەدى.
ون بەسىنشى تاراۋ
جاڭبىر ارتىنان تىنشۋ اۋا ەكىنشى تۇرگە كىرگەندەي بولدى دا، جۇرتتىڭ ءبارى ءورىپ تىسقا شىقتى. اسىرەسە كاتيما بايبىشە سياقتى سەمىز ايەلدەر — سالقىن اۋاعا دەنەسىن سامالداتىپ، وزىنە-وزى ەركىن كەلگەندەي بوپ، ءۇي تۇيتىگىنىڭ جابدىعىنا كىرىستى: مالايلارىنىڭ، قوڭسىلارىنىڭ ايەلدەرىن جيناپ، جاڭبىرعا تيگەن بۇيىمدارىن تىسقا شىعارتىپ جايدى. اسىل كىلەمدەر، ءپاتسايى-شايى كورپەلەر ءۇي سىرتىن قىزىلدى-جاسىلدى تۇرگە بولەگەندەي بولدى. شەتكى ءبىر كىلەمنىڭ ۇستىنە دوڭبەكتەي بوپ بايبىشەنىڭ ءوزى وتىردى. بەتى — قاجىنىڭ ءۇيىنىڭ جاعىندا بولدى. قاجىنىڭ ءۇيى دە نارسەلەرىن جايىپ جاتىر. ءبىر كىلەمنىڭ ۇستىندە تاياعىن تىزەسىنىڭ استىنا قىسىپ، مىقىرايىپ قاجى دا وتىر. ونىڭ كوزى دە — وسى وتىرعان بايبىشەدە. ەكەۋى ەكى جاقتا — ءبىرىنىڭ ءبىرى قۇر قاراسىن عانا كورىپ وتىرعانمەن، تاپ سول مينۋتتا نە ويلاپ وتىرعاندارىن ەكەۋى دە ءتىلسىز ۇعىنىپ وتىرعان ادامداردىڭ تۇرلەرى.
كاتيما بايبىشەدەي مالاي جۇمساۋىندى بىلە مە، قاجىنىڭ قارا توقالى نارسەلەرىن ۇيدەن ءوزى كوتەرىپ شىعىپ، جايىپ ءجۇر. توقالدىڭ «اۋىر بەينەتىن» بولىسەيىن دەگەن سەكىلدەنىپ سوناداي جەردەن ۇمتىلا باسىپ دەلەڭدەۋمەن ساقاۋ دوسماعامبەت كەلىپ ارالاستى. قارا توقال مەن ساقاۋ دوسماعامبەتتىڭ بىرگە جۇرگەنىن كورگەندە، بايبىشەنىڭ اۋزى بۇرتيىپ، قاباعى تىرجيا ءتۇستى:
— شىركىن!... قاجىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالىپ... — دەدى ىشىنەن.
وسىنى ايتۋىن ايتسا دا، بەتى الدەنەگە دۋىلداپ قىزارعانداي بوپ، قارا توقالدان گورى — ءوز جۇمىسىنىڭ سىپايى ەكەندىگىن كورسەتكەندەي — بىرەر نارسەنى ىزدەستىرىپ وتىردى دا:
— قۇدايدان قورىقپاي-اق قويسىن، تىم بولماسا جۇرتتان ۇيالسا قايتەدى ەكەن؟! — دەدى.
وسىمەن ءوزىن بەلگىسىز ءبىر كۇنادان اقتالعانداي كوردى. قىلىعى قۇدايعا جاقپاعانمەن، جۇرت كوزىنە ءمىن بولىپ كورىنبەسە بولعانى. «مەنىڭ مىناۋىمدى كوردىڭ بە؟» دەپ، توقالعا ۇساپ تال تۇستە تايراڭداعاننان جەك كورەرى جوق بايبىشەنىڭ. ىستەسەڭ، ەشكىمگە سەزدىرمەي، ماقتان قىلماي ىستە. «يگى جاقسىمەن» تەگىس جاقىن بولعان ادام وسى كاتيما بايبىشەدەي-اق بولار، سونىڭ ءبىرىن ءبىلدى مە جۇرت؟ جالعىز-اق باياعى گۋبەرناتور كەلىپ، «شوپتىكولدىڭ» باسىنا ءۇي تىگىلىپ، ءۇش بولىس ەل تەگىس جينالىپ سونى قارسى الاتىندا — وسى كاتيما بايبىشە گۋبەرناتورمەن ءبىر ءتۇن بىرگە بولدى. ءتىپتى ونى دا وسەكتەگەن جوق جۇرت. قىزىق ەدى-اۋ سول گۋبەرناتور. سونىڭ اتى ەبىرسىمان با ەدى؟ كاتيمانىڭ قولىن قايتا-قايتا ءسۇيىپ ەدى... سونىڭ ءوزى ۇزىن بويلى، اربيعان دەنەلى قارا كىسى ەدى-اۋ. ءابدىلدانىڭ دەنە قۇرىلىسى ونداي ەمەس... جالعىز كوزى عانا... راس، كوزى اينىعان جوق سودان...
وي تەڭىزىنە شومعان بايبىشە كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ ءبىراز وتىردى دا، كەنەت كۇرسىندى: سامساپ كەلە جاتقان سالت اتتىلار ويىن ەڭ ءتاتتى جەرىنەن ءۇزىپ جىبەرگەندەي بولدى. قايدارلار ەدى ولار. بايبىشەنىڭ جانىنا قۇرىق بويى كەلىپ، اتتارىنىڭ باسىن تارتىپ، توقتادى. بايبىشە كوزىن كولەڭكەلەي قاراپ:
— قايدارمىسىڭ، شىراعىم-اۋ؟ — دەدى.
اتتارىن ايقاستىرا بايلاي سالىپ، قايدارلار بايبىشەنىڭ جانىنا كەلدى. بۇرىندى-سوڭدى كىسى ەرتىپ كەلىپ قايدار بۇل ۇيدە قوناق بوپ ءتۇسىپ كورگەن ەمەس ەدى. بۇل كەلۋىندە ءمان بولۋ كەرەك. ءابدىلدا مەن نۇرعالي كەشە داۋىلبايعا دا جولىقپاقشى بوپ كەتكەن ەدى. بۇلاردىڭ اتتانىسى — سولاردىڭ سىلتەۋىمەن بولۋعا دا ءتيىس-اۋ دەگەن وي بايبىشەنىڭ قالپىنا جىلى شىراي ءتۇر كىرگىزىپ، قايدارلارمەن ول تىم جىلى امانداستى. داۋىلباي بابىنا كەلتىرىپ ساپىرىپ، اياقتى تولتىرا قىمىز قۇيىپ بەرىپ وتىردى. قىلقانداي جاس جىگىتتەردىڭ اراسىندا — ءوزىن سولاردىڭ اناسى دارەجەسىندە كوردى دە، ەشنارسەنى ەلەمەگەنسىپ، ونى-مۇنى سويلەسپەدى. جاس جىگىتتەردىڭ ءوز كوڭىلى وزىندە بولدى...
ناعيما مەن قۇلتۋما جەلىدەن شىعىپ، اۋىلعا بەتتەپ كەلەدى. قايدار سوعان قاراي ءتۇسىپ وتىر. قۇلتۋما ناعيمادان ءبولىنىپ، بۇلارعا بەتتەگەندەي بولدى. ءجۇرىسىنىڭ قولايسىزى-اي؛ ەكى اياقتىڭ باسى ەكى جاققا قايقايعان؛ باسى ءبىر جاعىنا قيسىق. وسى كەلە جاتقان بەتىندە مۇنى — وسى وتىرعان كىسىلەرگە تۋرالاپ كەلە جاتىر دەپ ەشكىم دە ويلاماس ەدى. بەتى ولاي ءبىر، بىلاي ءبىر اۋىپ، اقىرىندا كەلىپ جەتتى. قايدار ىمداپ ونى وزىنە تاياۋ وتىرعىزدى. باسقا جىگىتتەر ءبىر نارسەنى سەزگەندەي بوپ، ءبىرىن-بىرى شىنتاقپەن ءتۇرتىسىپ، تاماق قىرىستى.
— الگى اقساق كۇشىك قويدى تەز اكەلە قويار دەيسىڭ بە... قۇلتۋما، سەن الدىنان شىق قويدىڭ، قوناققا توقتى اكەل، — دەدى بايبىشە كەرىلىپ.
قۇلتۋما ورنىنان تۇرىپ، كەتە بەرەم دەگەندە:
— مەنىڭ اتىما ءمىنىپ بارا عوي... ءوزىم مىنگىزىپ جىبەرەيىن، — دەپ قايدار ورنىنان تۇردى.
بۇكشيگەن قاراكەر جورعانىڭ ايىلىن تارتىپ جاتىپ قايدار قۇلتۋماعا قاراپ كۇڭك ەتتى:
— نۇرعالي ۇيىندە مە؟
— ۇيىندە جوق... ناعيما ساعان كەلسىن دەدى تۇندە.
ويناپ ايتاتىن شىعار دەپ قايدار قادالا قاراعانمەن قۇلتۋمانىڭ بەتىندە ءقالجىڭ-ازىل بەلگىسى جوق ەدى. قايتا ءوزىنىڭ قايدار بولماعاندىعىنا، ناعيما سياقتى سۇلۋدىڭ كوڭىلىن اۋدارا الماعاندىعىنا وپىق جەپ، ىزالانعان ءتۇرى بار سەكىلدى ەدى. قۇلتۋمانى قولتىعىنان سۇيەپ اتتاندىرىپ تۇرىپ:
— بارامىن دەپ ايتتى دە. سوڭىرا تاعى سويلەسەرمىز، — دەدى قايدار...
بايبىشەنىڭ جانىنا بارۋعا سىلتاۋ تابا الماي وتىرعان قاجى — سامساپ كەلىپ تۇسكەن اتتىلاردى كورىسىمەن، الدەنەگە سابىرسىزدانعان بوپ، اۋىلدا باسقا ەركەكتەر جوق بولعاندىقتان — سول جۇرگىنشىنىڭ ءجايىن ءبىلۋدى وزىنە مىندەت ساناعان بوپ، ايتەۋىر بايدىڭ ۇيىنە بارۋعا تولىق سىلتاۋدىڭ تابىلعاندىعىنا كوزى جەتىپ، تاياعىن سۇيرەتىپ، ورنىنان تۇردى. قارا توقال كەكەي سويلەپ:
— بار، بار... سەن بارماساڭ، جاۋ شاباتىن ەدى سول ءۇيدى، — دەدى.
قاجى بۇل جولى توقالدىڭ سوزىنە شامدانباي، بارۋىنىڭ كەرەك ەكەندىگىن تاعى ءبىر دالەلدەپ ءوتتى.
تاياعىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان قاجىنى كورىپ، كاتيما بايبىشە وڭ جاعىنان ورىن دايىنداۋعا كىرىستى: ءشايى كورپەنىڭ ءبىرىن ءتورت بۇكتەپ سالدى. قوناق جىگىتتەر ورنىنان تۇرىپ، قاجىنىڭ قولىن ۇستاپ، امانداستى.
— قوناعىڭدى دالاعا ءيىرىپ وتىرعانىڭ قالاي؟ — دەدى قاجى وتىرىپ جاتىپ.
— ءوزىمىزدىڭ بالالار عوي، ايىپ ەتپەس دەدىم...
ەكى شەلەك ءسۇتتى قايقالاقتاتا كوتەرىپ، جۇدەۋ ءپىشىندى قارا كەمپىر كەلە جاتىر. كيىمى ءورىم-ورىم. بۇل الگى زارىپتىڭ شەشەسى دامەجان دەيتىن كەمپىر. ءومىرى وسى ءۇيدىڭ جۇمىسىن ىستەۋمەن كەلەدى. جاس جاعىنان بايبىشەدەن بىر-ەكى جاس ۇلكەندىگى دە بار. ۇلكەن دەپ سىيلايتىن بايبىشە ەمەس: وتىرسا دا، تۇرسا دا جەكىرەدى بۇعان. دامەجانعا جەكىرمەگەن كۇنى بايبىشەنىڭ ىشكەنى اس بولمايدى. وسى وتىرعاندا دا ەكى كوزى سونى جەپ وتىر. قاراعان سايىن قاباعى جابىلا تۇسەتىندەي. كىم ءبىلسىن: دامەجاننىڭ تۇرسىزدىگىنە، بوي-باسىنىڭ جۇدەۋلىگىنە كەيىپ، «وسىنداي ادامدى قۇداي نەسىنە جاراتادى ەكەن؟» — دەپ كەيىپ وتىر ما؟ جۇرتتىڭ ءبارى دە ءوزى سەكىلدى ماڭعاز، بوي-باسىنا كىر جۇقپايتىن كەربەز بولسىن دەي مە ەكەن؟ ءبىراق سوندا «ماڭعاز بايبىشەلەردى» كۇتەتىن كىم بولماق؟
اق ۇيلەردەن ەداۋىر وقشاۋ قايقايىپ ءبىر جۇلىم ءۇي تۇر. سىرت كورىنىسىنىڭ ءوزى ايانىشتى: تۇرمىس قىسىمىنىڭ نە بار اۋىرلىعى جالعىز وسى ءۇيدىڭ باسىندا عانا سەكىلدى. قيۋى كەتكەن سىقىرلاۋىق ەسىك — كۇن ۇزاققا جابىلۋمەن تۇرادى. وسى ۇيدە ءومىر بار، وسى ءۇيدىڭ مەنشىكتى يەسى بار دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى دە قيىن-اۋ. وسى ءۇيدىڭ ناق قاسىندا بىرنەشە ەسكى اربا بار. اربا ماڭىنداعى سيىردىڭ تەزەگىنەن اياق الىپ جۇرگىسىز. كەش بولسا، ءمۇيىزى قايقيعان سيىرلار وسى ءۇيدىڭ ماڭىن قورشاي جينالادى دا، سوناۋ ەسكى اربالارعا سۇيكەنەدى كەلىپ. كەيبىر تەنتەكتەرى وسى جۇلىم ۇيگە دە سۇيكەنەدى. ۇلبىرەگەن جىرتىق قۇرىم كيگىزدى مۇيىزىنە ءىلىپ كەتەتىندەرى دە بار. ءتايت دەپ مالدىڭ بەتىن قايتارىپ، بۇل ءۇيدى قورعايتىن ادام تاعى جوق. كەش بولسا، قورالى قويدىڭ جاتاتىن ورنى دا وسى قاراتا ءۇيدىڭ ەسىك الدى. سەكەڭدەگەن ەشكىلەر، سەكىرگەن لاقتار بۇل ءۇيدى باسىنعاندىعى سونداي ەسىگىنەن كىرىپ، تورىنەن ءبىراق شىعادى. سوندا وسىنشا مالدىڭ ىشىندە — وسى جۇلىم ۇيگە ءتان جالعىز قارا بولسا ەكەن-اۋ! مال يەسى قۇسايىن باي. مالدىڭ يەسى ەكەمىن دەپ كاتيما بايبىشە اق ۇيلەردىڭ ماڭىنان ءبىر مالدى باستىرا ما ەكەن، ءسىرا؟ ءومىر دەگەن قىزىق-اۋ: بار بەينەتىن كورەتىن — مالاي، قىزىعىن كورەتىن — باي! كاتيما بايبىشە تاسپاعاندا — كىم تاسسىن!
— دامەجان! دامەجان دەيمىن!.. قايىر انا سيىرلاردى... جىبەرمە ءۇيدىڭ ماڭىنا!
دامەجان كەمپىر — قولىنا باقان ۇستاپ، اق ۇيلەرگە بەتتەگەن سيىرلاردى كەيىن قايىرىپ ءجۇر. «مەنىڭ جۇلىم ءۇيىم جەتپەي مە سەندەرگە؟ بايدىڭ ۇيىندە نەلەرىڭ بار؟..» — دەپ، شاشاۋ شىققان مالدارمەن كەڭەسىپ جۇرگەن ىسپەتتى.
قوناقتار قىمىزعا قانىپ، قىدىرۋ ءۇشىن تومار باسىن جاعالادى دا، بايبىشە مەن قاجى الگى ورنىندا وتىرا بەردى. شارا تۇبىندە قالعان از عانا قىمىزدى بايبىشە ءالى ساپىرۋمەن وتىر. قاجى ءبىر رەت كەكىرىپ، «قۇداي، توباسىن» ايتىپ، قارنىن سيپادى. تىستاعى جايۋلى بۇيىمدى دامەجان ۇيگە تاسىپ ءجۇر. دامەجان جاندارىنا جاقىنداسا، قاجىنىڭ اۋزى جىبىرلاپ «استاپىرالدانى» ايتادى؛ دامەجان الىستاسا، بايبىشەمەن اراسىنداعى كۇڭكىلىنە كىرەدى. كۇڭكىل — بايبىشەنىڭ وكپەسىنەن باستالىپ ەدى: تۇنەۋگى ءبىر جولى قۇسايىن باي جول ءجۇرىپ كەتىپ، سول ءتۇنى بايبىشە وسى قاجىنى تاڭ اتقانشا كۇتپەگەنى مە... قاجى سول جولعىنىڭ سىلتاۋىن قارا توقالعا اۋدارىپ، ءتىستى باقاداي جابىسىپ ايىرىلمايدى دەگىسى كەلسە دە بايبىشە وعان سەنبەي، سەبەپتى باسقاعا اۋدارعىسى كەلگەندەي. قۇداي جولىن ۇستاعان ادام بوپ وتىرىپ، سول قۇدايدىڭ اتىن ساتىپ سەندىرە الماعان-اق قيىن ەكەن... دەگەنمەن ونىڭ ءۇشىن قىنجىلاتىن قاجىڭ بۇل ەمەس. «قاجىلىق» اتىن بۇل سىرتقى ەل كەزىندە عانا تاعادى. ىشكى سىرى وزىندە.
مەككەگە بارعاننىڭ وزىندە دە دىنشىلدىگى ۇستاپ، تاۋبە-تاۋپىققا كەلەيىنشى دەپ بارعان كىسى ەمەس قوي. قۇسايىن بايمەن اتا جونىنەن نەمەرە. كاتيمامەن اراسىنداعى جۇمىستىڭ كوبىنە «جەڭگە»، قاينى دەگەن اتپەن بۇركەلىپ كەلە بەرەتىندىگى سودان عوي. ءوز داۋلەتى شاعىن بولسا دا، قۇسايىننىڭ داۋلەتىن ارقالانىپ، سوناۋ ءبىر كەزدەردە وسى كىسى تالاسقا ءتۇسىپ، بىرنەشە سايلاۋ بي بولىپ ءجۇردى. ءبىر رەت بولىستىڭ كانديداتى بولىپ تا سايلاندى. اقىرىندا، جاپپاسبايدىڭ مۇستاپاسىمەن بولىستىققا تالاساتىن جولى — شاتاق وتە قىزۋ بولىپ، تىستەسكەن ەكى ەلدىڭ اراسىندا ادام ءولىمى بولدى. مۇستاپا مۇنىڭ جالاسىن وسى جۇماسەيىت قاجىعا اۋدارىپ، بۇل — ۇستالاتىن بولدى. اراعا تۇسكەن ەل اقساقالدارى جۇمىستىڭ بەتى جامانعا بۇرىلعانىن سەزىپ، جۇماسەيىتكە ەلدەن كەت دەستى. ەلدەن شاراسىز كەتەتىن بولعان سوڭ، جۇماسەيىت مەككەگە بارۋدى قالادى. ەل شۋ ەتتى: «ەردەن يمان قۇتىلمايدى دەگەن وسى-ay!» — دەپ. مەككەگە اتتانارىندا اراعا جۇرىسكەن اقساقالدار مۇستاپا ەكەۋىن تابىستىرىپ، داۋدى بۇركەدى. جۇماسەيىت قوشتاسۋ جونىمەن ەلدىڭ باستى ادامدارىنىڭ ءبارىن ارالادى: ات بەرگەنى ات بەردى؛ تاي بەرگەنى تاي بەردى. ەڭ ارعىسى مۇستاپا بولىس تا ءبىر جورعانى قوسارىنا بايلاپ اتتاندىردى. پايعامباردىڭ قابىرىن كورۋگە بارا جاتقان ادام — ەل كوزىندە قانداي قۇرمەتتى: بۇكىل ەل بولىپ جينالىپ، سوناۋ تەمىر جولعا شىعارىپ سالدى مۇنى. جۇماسەيىتتىڭ باراتىندىعىن ەستىپ ۋەز قول استىنان جيىرما شاقتى بايلار بىرگە اتتاندى. ونىڭ ىشىندە سانسىزباي دەيتىن بولىستىڭ بايبىشەسى دە بار ەدى، جاسى قىرىقتى قۋسىرىپ كەلگەن كىسى ەدى. ءبىر ۋەزدەن اتتانعان وسى جيىرما شاقتى كىسىنىڭ ىشىندەگى كوز قاراقتىسى — جۇماسەيىت بولدى دا، باسقالارى مۇنىڭ بيلىگىندە: اقشاسىن دا وسىعان بەرىپ، وسىعان تەلمىردى. پويىزدا جۇرگەندە، باسقالار ءىىى كلاستا وتىردى دا، جۇماسەيىت الگى سانسىزبايدىڭ بايبىشەسىن جانىنا الىپ، I كلاستا وتىردى. پاروحودقا مىنگەندە دە ەكەۋى بىرگە بولدى. جۇماسەيىتپەن بىرگە اتتانعانى ءۇشىن ول بايبىشە قۇدايىنا مىقتى ريزا ەدى. ءبىراق مادينە قالاسىندا جاتقاندارىندا جۇماسەيىتتىڭ وعاشتاۋ ءبىر جۇمىسى بولدى دا، ال بايبىشە سوعان ازىراق قىنجىلدى. جۇماسەيىت كەزىندە ونىسىن دا دالەلدەي الدى:—«مادينەگە ادەيى كەلگەن سوڭ، ءار نارسەسىن دە كورىپ، ءبىلىپ، تانىسۋ كەرەك»، — دەدى...
مىنە، جۇماسەيىت قاجىنىڭ دىنشىلدىگىنىڭ بەتى وسى ەدى. باسقالار مۇنىڭ دىنشىلدىگىنە سۇتتەي ۇيىپ نانسا دا، كاتيما بايبىشە نانعان ەمەس. قارا توقال دا سولاي. ءبىراق بۇلار دا سىرت كوزىندە قاجىنىڭ «دىنشىلدىگىنە» زارەدەن كىر جۇقتىرىپ كورگەن ەمەس.
قۇلتۋما ءبىر مارقانى وڭگەرىپ كەلىپ، جەروشاق باسىندا جايلاپ جاتىر. دامەجان كەمپىر ىشەك-قارىن ارشۋمەن شۇعىل. ءبىراق، جايشىلىقتاعىداي ەمەس، ءالسىن-الى باسىن كوتەرىپ قاراپ، الدەنەگە اۋىر كۇرسىنەدى.
بيە اعىتىلىپ، ورىسكە بەتتەدى. ۇزدىك-سوزدىق شۇبىرىپ سيىر كەلدى قوتانعا. وسى سيىردىڭ سوڭىن الا قوي دا كەلىپ قالدى. كۇندە بۇل كەزدە — قوي سوناۋ قاباقتا جايىلا وتتاپ، بەرى قاراي بەتتەي ءتۇسىپ جاتار ەدى. بۇگىن تىم جيىن، بىرەۋ ءيىرىپ ايداپ كەلە جاتقان سەكىلدى. بايبىشە وسىنى بىردەن سەزىپ، قادالا قارادى. قوي سوڭىندا ەكى ادام كەلەدى: ءبىرى — ۋاقاس قويشى، ەكىنشىسى — زارىپ. ۋاقاستى زارىپ قولتىعىنان سۇيەپ كەلەدى. ىشەك-قارىن ارشىپ وتىرعان دامەجان، قولىن جۋماستان سولاردىڭ الدىنان شىقتى.
— بەتىم-اۋ، مۇنىسى نەسى؟.. انا كۇڭگە نە جوق، ىشەك-قارىن ارشىماي؟... — دەدى بايبىشە شوشىنا قاراپ.
قاجى مەن اراسىنداعى اڭگىمە قىزىقتى جەرىنە جاڭا كەلگەن بولسا دا، بايبىشە سونى ۇمىتىپ، ءتىپتى وسى قاجىنىڭ وتىرعانىن دا ۇمىتقان سەكىلدى بوپ، قويعا قاراي بۇ دا بەتتەدى.
جەروشاق باسىندا توقتى سويعان قۇلتۋماعا تونە ءتۇسىپ، ناعيما وتىر. ءىڭىر قارا كولەڭكەسىندە لاۋلاپ جانعان وت ساۋلەسى ناعيمانىڭ بەتىن الا-بولە جارىق قىپ، سىرتتان قاراۋشىعا ەركىن كورسەتىپ وتىرعانداي. اسىرەسە قوناقتار، ونىڭ ىشىندە قايدار — وسى وت ساۋلەسى ويناعان سۇلۋ بەتتى كورگەن سايىن ىنتىعا تۇسكەندەي بوپ، كوزدەرىن الماستان وتىر. سىرتتان تونگەن كوزدى ناعيما سەزبەي وتىرعان پىشىندە؛ ەشنارسەمەن جۇمىسى جوق سەكىلدەنىپ، ىشەك-قارىندى ارشۋمەن وتىر. وسىنىڭ وزىندە جاڭا: «كەلىن، مىنانى ارشي تۇرشى»، — دەپ دامەجان ۇستاتىپ كەتتى بۇعان. دامەجان سياقتى ەسىكتە جۇرگەن كەمپىر —بايدىڭ كەلىنىنە جۇمىس تالسىرا الار ما؟ ءبىراق دامەجان وسى ناعيمانى ءبىر ءتۇرلى وزىنە ءتان كورگەن سەكىلدەنەدى دە تۇرادى. دامەجان سياقتى كەمشىلىكتە جۇرگەن ادامعا ناعيمانىڭ جىلى شىراي بەرگەندىگىنەن بولار-اۋ...
ناعيمانىڭ قولى جۇمىس ىستەگەنمەن، اۋزى قۇلتۋمانى قالجىڭداۋدا بولدى. بۇرىنعىسىنداي ارسالاڭداماي، قۇلتۋمانىڭ نە ءۇشىن تومسارىپ وتىرعانىن سەزەدى.
— ءاي... ايت دەيمىن: قايدار نە دەدى؟
— تۇندە بارامىن دەدى.
— ونى قويشى، باسقاسىن ايت.
قۇلتۋما بۇل جولى — بەلى شويىرىلعان ادامعا ۇساپ كوتەردى باسىن:
— تاعى نە كەرەك ەدى؟
ناعيما بۇعان ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلدى. ءبىراق وسى كۇلكىسىن تەز تىيدى: قوي شەتىندە بىرەۋدىڭ ءزىلدى ءسوزى ەستىلدى. ناعيما سوعان بۇرىلدى: ۋاقاس قويشىنى دامەجان قولتىقتاپ، سوناۋ قالىڭ سيىردىڭ ورتاسىنداعى جۇلىم ۇيگە اكەتىپ بارادى. بايبىشەنىڭ الدىندا قاسقيا قاراپ زارىپ تۇر. ءزىلدى ءسوز — سونىكى. داۋىسى قالتىراپ شىققان ءتارىزدى.
— ...سولاي، بايبىشە... بىزدە اقىڭ كەتكەن جوق شىعار: اكەم — سەنىڭ قۇلدىعىڭدا ءجۇرىپ ءولدى، مىناۋ ۋاقاس سەنىڭ اساۋىڭدى ۇيرەتەم دەپ اياعىن سىندىردى؛ بالداقپەن ءجۇرىپ تە قويىڭدى باقتى؛ سۋىڭدى تاسىپ، كۇلىڭدى شىعارىپ شەشەم ءجۇر... وسى اقساقتى اتتىڭ باۋىرىنا الىپ ساباعانداي نە جازىعى بار ەدى! مىنا مالىڭدى امان-ەسەن قولىڭا اكەپ تاپسىردىم، كەرەك بولسا جيىپ ال. ۋاقاس ەندى باقپايدى قويىڭدى! شەشەم دە ىستەمەيدى جۇمىسىڭدى!...
ناعيما قولىنداعى ارشىپ وتىرعان قويدىڭ ىشەگىن ابايسىزدا ءۇزىپ الدى. ىشەك ارشىپ وتىرعانىن تازا ۇمىتقانداي بوپ، قۇلاعىن سوناۋ اڭگىمەگە توسەي ءتۇستى. بايبىشەنىڭ بۇرىندى-سوڭدى ەستىپ كورمەگەن ءسوزى-اۋ بۇل! باسقادان ەستىسە، ءبىر ءسارى ەدى، ءوزىنىڭ ۋىسىندا وتىرعان ادامداردان ەستىپ تۇر-اۋ... جانە ۇلكەن دە ادام ەمەس، قارسىلاسىپ تۇرعان — قارشاداي جاس بالا. بالا دەمەكشى — ناعيما كەلىنشەك بوپ تۇسكەندە — وسى زارىپ دومالانىپ جۇرگەن قارا بالا ەدى؛ ءبىر اياعىندا — جىرتىق ەتىك، ەكىنشى اياعىندا — كەندىرمەن شاندىعان ەسكى شارىق ەدى. ءبىر جەڭى جوق جالبا كۋلىسى بار ەدى، ونىڭ ارتقى بويى — جۇرگەندە جەرگە سۇيرەتىلىپ جۇرەر ەدى. كورىنگەن ءبىر قارعاپ، سىلەپ، جازالاسا جاۋىرىنعا ءتۇيىپ تە كەتەر ەدى. سول زارىپ وسى. ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە ادام تانىعىسىز بوپ وزگەرگەن-اۋ. بايبىشەگە ايتقان ءسوزىنىڭ سالماقتىسىن كوردىڭ بە! بايبىشەنى ايتاسىڭ-اۋ، ابدىلدامەن نۇرعالي دا كەشە وسى زارىپتى اۋزىنا الىپ، وسىدان كادىمگىدەي سەسكەنەتىن سەكىلدەندى-اۋ. جاپ-جاس كۇنىندە مىنا سەكىلدى بايبىشەدەن قايمىقپاي، مىنا ءسوزدى ايتىپ تۇرعان ادام وسكەندە ءوز دەگەنىن ىستەپ شىقپايدى دەپ كىم ايتار؟ «جىگىت بولساڭ — وسىنداي بول!» — دەپ، ناعيما اۋزىن سىلپ ەتكىزەدى. قۇلتۋما ونى شىنتاعىمەن ءتۇرتتى:
— ەستىپ وتىرسىڭ با: دامەجان كەمپىر كەلمەيتىن بولدى، مىنانىڭ ءبارىن سەن تازالايسىڭ.
— قۇرىسىن... كەرەك بولسا، تازالار ءوزى.
زارىپ ۇيىنە كەتىپ بارادى. بايبىشە الگى ورنىندا ءالى تۇر. ءتىلى بايلانعان ادامداي ءۇنسىز. قورىققاننان ەمەس، اشۋعا تىعىلعاننان ۇندەمەي قالعانى انىق. ۇيگە قاراي ءجۇردى. جەروشاق باسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ كۇبىرلەدى:
— سەن جەلكەسى قيىلعىردى ما!.. سەنىڭ جەلكەڭدى قيدىرماسام!..
وسىنى ايتقاندا — بايبىشەنىڭ اياعى بۇرىنعىسىنان تەزىرەك اتتالعانداي بولدى.
ناعيما ىشەك-قارىندى تاستاپ كەتە المادى. ەتتى جۋىپ قازانعا سالۋ، تەزەك اكەلىپ، وت جاعۋ — قۇلتۋمانىڭ موينىنا جۇكتەلگەندەي بولدى. تىستاعى قوناقتار ۇيگە كىرىپ، ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسىگىنەن شام ساۋلەسى جارقىرادى. كۇن بۇلتقا باتقان. جۇلدىزدار دا سيرەك كورىنەدى. تابان استىنداعىنى كورمەستەي قاراڭعى. اۋىل ءومىرى مۇنداي تۇندە مىلقاۋلانىپ تىنا قالادى. كوپ ۇيلەردىڭ ماڭىنان جىلتىراعان وت تا كورىنبەيدى. بۇرىنعىداي شام جاعىپ وتىراتىن — كارەسىن جوق. جارىق بارىندا توسەكتەرىن سالىپ الادى دا، قاراڭعى تۇسە، توسەكتەرىنە قيسايا كەتەدى. اۋىلداعى بىرەن-ساران ەركەكتەر، بىرەر اسام ەت جەۋ ءۇشىن قوناقتاردىڭ جانىندا وتىر. قوناقتىڭ بىرەۋى دومبىرانى سابالاپ، ءان سالعانى ەستىلەدى. ءانى — قۇلاق تۇرگىزگەندەي كۇشتى ەمەس، دومبىرانىڭ دارىلىنا كومىلىپ كەتە بەرەدى.
ناعيما جۇمىسىن ءبىتىرىپ ۇيگە بەتتەگەندە — قازان ساپىرىپ وتىرعان قۇلتۋمادان باسقا—دالادا قىبىر ەتكەن جان جوق سەكىلدى ەدى. ءۇي سىرتىن ورالا بەرگەندە — قارانداپ كەلە جاتقان بىرەۋدى كورىپ، ناعيما تۇرا قالدى. ول كىسى — جول توسقان ناعيمادان جاسقانبايتىن ادامداي تۋرالاپ ءجۇرىپ، ناق جانىنان ءوتتى. ناعيما تانىدى: بۇل كەتىپ بارا جاتقان زارىپ ەدى. قولىندا تاياعى بار. بەت الىسى — بەكىباي اۋىلى. ناعيمانى و دا تانىعان بولۋ كەرەك. ءبىراق بۇرىلىپ توقتاپ، نەعىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ سۇراۋدى بىلمەدى.
ناعيما داۋىسىن بولار-بولماس شىعارىپ:
— قارا بالا، — دەدى.
زارىپ ەكى وقتىلاۋ بوپ توقتادى. ناعيما جاقىنداي ءتۇسىپ:
— كىمدى ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدى.
ناعيمانىڭ بۇل ءسوزدى ءازىل تۇرىندە ايتقانىن زارىپ تا سەزدى. ناعيما تۋرالى ەسىتەر قۇلاققا ۇيات وسەكتەرگە زارىپ نانعان ەمەس، ويتكەنى، — زارىپتىڭ شەشەسى دامەجان: «بايدىڭ كەلىنى دەيتىن ەمەس، قايىرىمدى ادام» — دەپ، وسى ناعيمانى اۋزىنان تاستاماي ماقتاپ وتىرادى. سوندىقتان ناعيمانىڭ ازىلىنە زارىپ تا ازىلمەن جاۋاپ بەردى:
— سەنى ىزدەپ ءجۇر ەم، — دەدى.
— مەنى قايتەسىڭ؟
— كەرەك بولعانىڭ دا...
ناعيما ۇڭدەمەدى. سوڭعى ءسوزىمدى اۋىر الىپ قالماسا يگى ەدى دەگەندەي بوپ، زارىپ شىنىنا كوشتى:
— ويناپ ايتام... مىنا اۋىلعا بارا جاتىر ەم.
— ايتپاساڭ دا ءبىلىپ تۇرمىن.
— نەنى ءبىلدىڭ؟.. باسقا بىردەمەگە جورىپ جۇرمە.
— جورىسا قايتەدى؟ قىزدارى — ءوزىڭنىڭ تەڭىڭ...
وسىدان كەيىن ەكەۋى دە جان-جاعىنا قاراندى: ءۇيدىڭ تاپ قاسىندا تۇر. سوناۋ جىرشى قوناقتىڭ دومبىراسىنىڭ سارتىلى بولماسا، سىبىردىڭ ءوزى وسى ۇيلەرگە ايقىن ەستىلگەندەي. قاراڭعى تۇندە جىگىت پەن كەلىنشەكتىڭ سىبىرلاسىپ تۇرعانىن كورگەن ادام — ادالمىن دەپ جان بەرسەڭ نانار ما؟ شىنىندا دا مۇنداي وڭاشادا بۇكپەسىز سويلەسۋ — قازاق ادەتىندە سيرەك بولاتىن جۇمىس.
— بۇگىن ەركەمدى كورىپ ەم، — دەدى ناعيما.
ەكەۋى ۇيدەن الىستاپ، تومارعا قاراپ بەتتەپ كەلەدى. «ەركەسى كىم مۇنىڭ؟» دەپ زارىپ اڭ-تاڭ.
— جۇماكۇلدى ايتام... — دەدى ناعيما ءبىر كەزدە.
ناعيمانىڭ ءسوز تۇرىندە — جۇماكۇلدى مۇسىركەگەندىك، سوعان شىن جانى اشىعاندىق سەزىلگەندەي. مۇنىڭ استارى نەدە؟ بويجەتكەن قىزدىڭ بىرەر اشنا جەڭگەسى بولماي قالعان ەمەس؛ بۇلاردى بايلانىستىرعان ءجىپ وسى جوندە بولدى ما ەكەن؟ — دەپ ويلانۋمەن كەلەدى زارىپ.
— جۇماكۇلگە ايت، ساقتانسىن: مىنا بايدىڭ ۇيىنە كەلىپ جاتقان سايداۋىت ۇرى — تەگىن جۇرمەگەن بولار، — دەدى ناعيما.
زارىپ شوشىنا تىڭدادى. ەكشەپ سۇراپ كورگەنمەن، ناعيما بۇدان ارتىقتى ايتپادى دا. جالعىز-اق ايىرىلىساردا:
— وسىلاي دەپ ايتتى دە. سونسىنعىسىن ءوزى بىلەدى، — دەدى.
ءتۇن قاراڭعىسىن بۇركەنگەن تومار ناق سول مينۋتتا يەسىز سەكىلدەنىپ، قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنا قالىپتى. وقتا-ساندا قاسقالداقتىڭ داۋىسى زىڭقىلداپ شىعىپ، مۇلگىگەن ءتۇن ۇيقىسىن بىرەر مينۋت سەرپىلدىرگەندەي بولادى. ناعيما توماردى جيەكتەي ءجۇرىپ كەلەدى. باسقا ايەلدەر بولسا، «پەرى سوعىپ كەتەدى» دەپ قورقىپ، ءتۇن ىشىندە سۋ باسىندا جالعىز جۇرمەگەن بولار ەدى-اۋ. ناعيمانىڭ جاراتىلىسىنىڭ باسقا ايەلدەردەن بولەكتىگى وسى جەردە.
ءۇي جانىندا قارا توقال كەزدەستى، قولىندا قۇمانى. باسقا ۋاقىتتا بولسا، وسى ءجۇرىسى ءۇشىن ناعيماعا بىرەر ۋلى ءسوزدى ايتقان بولار ەدى، بۇل جولى جۇمساق قانا سويلەپ:
— كەلىن-اۋ، بايدىڭ ءۇيىنىڭ اسىن دۇرىستاپ بەردىڭ بە؟ اسىن بەرگەن سوڭ-اق كەلسەڭ بولماي ما، مالاي قاتىنى شىعىپ كەتتى دەپ ەسىتتىم عوي، — دەدى.
ناعيما ۇندەمەي، ءوز وتاۋىنىڭ ەسىگىن اشتى. توقالدىڭ نە ءۇشىن جىلماڭداپ تۇرعانىن سەزەدى: تاپ وسى كەزدە توقالدىڭ شىمىلدىعىن اشىپ قاراعان ادام — قاجىنىڭ ورنىندا ساقاۋ دوسماعامبەتتىڭ جاتقانىن كورەر ەدى. قاجىنىڭ ءۇيى كارەسىنسىز بولعان ەمەس. ءبىراق، مۇندايدا توقال ۇيىنە شام جاقپايدى. تىس تا قاراڭعى، ءۇي دە قاراڭعى. قاراڭعىلىقتى جامىلىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ توقال ءجۇر...
زارىپتىڭ ءسوزى بايبىشەنى وت بوپ ورتەدى دە، ول وڭ تىزەسىن باسا وتىرعان قاجىنى تازا ۇمىتقان سەكىلدەنىپ، ىشتە قايناعان اشۋدىڭ بۋىمەن بۇرقىلدادى دا وتىردى. قازان باسىنا الدەنەشە رەت بارىپ كەلدى. كۇندەگى دامەجاننىڭ اتقاراتىن جۇمىسى بىردەن ءوز باسىنا ءمىنىپ قالعانداي بولدى. ايتكەنمەن، قاجىنىڭ ماناعى ءبىر ءسوزى دە ويىنىڭ ءبىر جاعىنان ورىن تەۋىپ، ەت پىسەر كەزدە توقالعا ادام جىبەرىپ الدى: «قاجىمەن بىرگە وتىرىپ، ەت جەپ كەتسىن» — دەپ. توقال سالەم ايتىپتى: «ناۋقاستانىپ جاتىرمىن، وكپەلەمەيمىن، قوناقتارىنا بەرە بەرسىن» دەپ. مۇنىڭ نە ءۇشىن شاقىرعانىن توقال بىلەدى دە، توقالدىڭ نە ءۇشىن كەلمەي جاتقانىن بۇل بىلەدى. ارباسقان ءومىر دەگەن وسى.
ەتتەن كەيىن قوناقتار قوناق ۇيگە كوشتى. بايبىشە قاجىعا بۇرىلدى.
— نامازىڭدى ۇيىڭە بارىپ وقيسىڭ با؟ الدە، وسىندا وقيسىڭ با؟ — دەپ.
قاجى تەكە ساقالىن سيپاي ءتۇسىپ كۇڭك ەتتى:
— دارەتىم بارىندا وقىپ السام دا بولار ەدى... — دەپ.
جايناماز ۇستىندە مىقشيىپ قاجى وتىردى. بايبىشە ءۇي ماڭىن ءبىر ورالىپ كەلىپ كىردى دە، بىردەن شامدى ءسوندىردى. شام سونگەننەن كەيىن دىبىسى قاتتى شىعارىلماي، اقىرىن عانا ەسىك جابىلدى... قاجىنىڭ جاينامازى جيۋسىز ورنىندا قالدى...
قاراڭعى تۇندە بۇكشەڭدەپ قاسقىر جورتادى. نيەتىندە — ارامدىق: وعاش شىققان مال بولسا، يىققا سالىپ بوكتەرۋ. قاراڭعى تۇندە ۇرى جورتادى: بايدىڭ مىڭىن، جارلىنىڭ جالعىزىن تالعاماي، قولىنا تۇسكەندى ولجالاۋ. اۋىل ومىرىندەگى «بوزبالاشىلىق» ادەتتىڭ دە وسى ەكەۋىنەن ايىرماسى شامالى-اۋ. ءبىراق وسىنى ەل، الدەنەگە جەڭىل ساناپ، سىپايى كورىپ كەتكەن. مۇنىڭ قاي جەرىندە سىپايىلىق بار ەكەنىن وزدەرى دە بىلمەيدى.
ناعيمانىڭ وتاۋىنا بەتتەپ كەلە جاتقاندا قايدار وسى سەكىلدى ويلاردى كوپ ويلادى. مال ۇرلاعان قايدارعا ەل قارا تاڭبا باسىپ، ودان جيرەنەدى. «بوزبالاشىلىق» ۇرلىعىن دارىپتەپ، ماقتان قىلاتىندارى دا بار. «قىز وياتا الماعان جىگىت — جىگىت پە؟» — دەپ ۇيالماي-قىزارماي اڭىز قىلىسىپ وتىرادى. قايدارعا سالسا — ۇرلىقتىڭ ءبارى ۇرلىق. قايتا بۇل ەتى ۇيرەنىپ كەتكەندىكتەن بە ەكەن، بوزبالاشىلىق ۇرلىعىنان كورى وزىنىكىن سىپايىراق كورەدى.
ناعيماعا كەلە جاتىر. جانىندا — قۇلتۋما. ءسوز سالماعان جىگىتكە ءوز اياعىنان سوقتىعىپ ايەلدىڭ كەلسىن دەۋى — قازاق ادەتىنە تىم سيىمسىز. ءبىراق ناعيما تۋرالى بۇرىننان ەل اراسىنا جايىلعان وسەك كوپ بولعاندىقتان، مۇنىسى قالاي؟ — دەپ ءشۇبالانۋ ورىنسىز سەكىلدى. قايدار وسىلاي دەپ ۇعىندى. اق وتاۋدىڭ ەسىگى قاپسىرا سالىنىپتى. بايلاۋسىز. قايداردىڭ جوعارعى ۇعىنىسىن بۇل تاعى كۇشەيتتى. بىرەن-ساران كەزدەسكەندە ناعيمانىڭ كوز تارتاتىن كوركەم اجارى جۇرەكتى تولقىندىراتىن سەكىلدى ەدى. اسىرەسە، بۇگىن جەلى باسىندا كەزدەسىپ، بىر-ەكى اۋىز تىلدەسكەننىڭ وزىندە قايدار ەركىن جويعانداي، بەلگىسىز ءبىر كۇش اياق-قولىن سايعا تيگىزبەي، دەدەكتەتىپ اكەتىپ بارا جاتقان سەكىلدى ەدى... ءبىراق، بايلاۋسىز ەسىكتى ەپتەپ اشىپ اق وتاۋدىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قايدار جوعارعى كۇيدەن جۇرداي بوپ ايىرىلىپ، ءوز بويىنان ويلاماعان ءبىر سالقىندىق، ەنجارلىق سەزدى. ناعيمانىڭ توسەگىنە جاقىنداعان سايىن وسى سالقىندىق ۇدەي تۇسكەندەي بولدى: توسەككە جاقىندادى دەسە، ناعيما مۇنىڭ موينىنان شاپ بەرىپ قۇشاقتاپ، ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، ءتۇپ ەتەگىنەن ۇستاپ ايىرىلمايتىن سەكىلدەندى جانە ناعيما مۇنى جالعىز قايدارعا ىستەسە ءبىر ءسارى-اۋ جۇرت وسەگى شىن بولسا — كورىنگەن ەركەككە ىستەيتىنى سول بولماق قوي...
ناعيما ءسال قوزعالعانداي بولىپ ەدى، دەمى قايداردىڭ بەتىنە سوقتى. قايداردىڭ ەتى بىردەن تۇرشىكتى. ناعيما سىبىرلاي سويلەپ:
— جىگىتىم! ونداي-مۇنداي ويدان اۋلاق بولا گور... مەن سەنى — سويلەسۋ ءۇشىن شاقىرتتىم، — دەدى.
وسى ءسوز جاي وعىنداي قادالىپ، قايداردىڭ ويىن قايتا تولقىندىردى. ءبىر جاعىنان اشۋىن قوزدىردى: «ايەلدىگىڭە باسىپ وتىرسىڭ-اۋ... مەنى وشىكتىرگەلى وتىرسىڭ-اۋ...» — دەدى ىشىنەن. وسى ويمەن قابات قايدارعا بۇرقىراعان جەلىك بىتكەندەي بوپ، ول ناعيمانى قۇشاقتاي بەرەم دەگەندە، ناعيما قاتتى ىرشىپ، قالتىرانا سويلەدى:
— جىگىتىم!.. تەنتەك بولما. ايتپاپ پا ەدىم جاڭا؟.. جۇرت وسەگىن مالدانىپ، مەنى جەڭىل ساناساڭ، اداساسىڭ. مەن — ونىڭ ادامى ەمەسپىن. ءبىرىمىزدى-بىرىمىز قۇر جىلتىراعان سىرتىمىزبەن تانىپ ءجۇرمىز. سىر الىسقان جەرىمىز جوق. تانىسايىق، بىلىسەيىك دەسەڭ...
ناعيما ءسوزىن اياقتاماي توقتاپ، كۇرسىندى. قايداردىڭ ويى كەنەت تۇڭعيىققا تىرەلگەندەي بوپ، ەندى وسىنىڭ كىلتىن تابا الماي داعدارعان پىشىندە ەدى. ناعيمانىڭ بۇل قالپى — جۇرت وسەگىنە سايكەس شىقپادى. مىناۋ ءبىر — وزگەشە، ءوز ورنىن، ءوز باعاسىن بىلەتىن، ەكىنىڭ بىرىنە قولجاۋلىق بولمايتىن ادامنىڭ ءتۇرى. قايداردىڭ بۇدان كۇتكەنى دە وسى ەدى. ءبىراق وسىعان لايىقتى ءسوز تابۋ تاپ وسى ساتتە قيىن سوعاتىن سياقتاندى.
— جىگىتىم! نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ويىمنان شىقپادى دەپ وپىق جەپ وتىرسىڭ با؟.. جۇرت كوزىنە تۇسىرمەي، وڭاشا سويلەسۋىمنىڭ قانشا ايىپتىلىعى بار؟ شاقىردىڭ دەپ ايىپ ەتپە. قۇر اۋرەلەدىڭ دەپ رەنجىسەڭ، ءسوزىمدى تىڭداماي-اق قوي.
— تىڭدايىن، ايت، — دەدى قايدار جەڭىلگەن داۋىسپەن.
ناعيما جاقىنداي ءتۇسىپ، ءسوزىن باستادى.
قايدار وسى وتاۋعا كىرگەندە، قۇلتۋما وعان ەرە كەلىپ، وتاۋدان ورالىپ ەدى. ىرگەدەن تىڭداپ سىبىر سوزگە كىم جارىعان. جانە جازاتايىم بوپ بىرەۋدىڭ كوزىنە ىلىكسەم، ارىلماس پالەگە قالارمىن — دەگەن ويعا كەلدى دە، ول — اۋىل سىرتىنداعى بۇزاۋ بايلاعان اربانىڭ ءبىر جاق شەتىنە بارىپ، جەر باۋىرلاي جاتتى. بۇلاي جاتۋدىڭ قۇلتۋماعا جاتتىعى جوق. بىرەر ۇيگە اڭگىمە تىڭداۋ ءۇشىن بارىپ، وتىرعان جەرىندە ۇيىقتاپ قالىپ، تاڭ اتىرا بەرەتىن. ءوز ۇيىندە دە جالقاۋلىعى ۇستاي كەتكەندە — شەشىنبەي جاتا كەتەتىن. جۇمساق توسەك، ءتاتتى ءومىر مۇنىڭ تۇسىنە دە كىرگەن ەمەس. سوسىن ىزدەمەيتىن دە، ىزدەگەنمەن — قولى جەتپەيتىن. ونىسى — كاسىپكە سالاقتىعىنان، كىسىگە جالدانىپ، پايدا تابايىن دەمەگەندىكتەن. قىس تا، جاز دا ۇيىنەن شىقپايدى. بەت تاقتايى سىنعان ەسكى دومبىراسى بار، سونى سابالاپ تارتادى دا وتىرادى. تارتقانىنىڭ نە ءان ەكەنىن، نە كۇي ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. شىنىندا دا بۇل دومبىرا — تارامدالعان ويدىڭ جەتەكشىسى عانا. وي كوپ. ءبىراق سونى نە ءۇشىن ويلايدى، نە شىعارماقشى ەدى، ونى بۇلدىر بىلەتىن سەكىلدى... اربا تۇبىنە كەلىپ جاتقان سوڭ، وسى ۇزاق سونار وي قايتا جالعاندى دا، قۇلتۋما سونىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ جاتا بەردى.
بەكىباي اۋىلى تاڭ قاراڭعىسىنان ازانىن شاقىردى. ءتۇن قاراڭعىلىعى بۇرىنعىسىنان دا ۇدەپ تۇسكەن سەكىلدى. تۇساۋلى اتشا اياعىن كىبىرتىكتەپ باسىپ قاجى كەلەدى. سيىردىڭ جاس تەزەگىن الدەنەشە رەت باستى. ءبىر رەت كۇل تولى جەر وشاققا دا ءتۇسىپ شىقتى. ۇيىنە وق بويى جەر كەلىپ، قاجى تۇرا قالدى. شىن ۇرىنىڭ تۇرىنە ەندى كىردى: اياقتى ۇشىنەن عانا باسىپ، دەمىن ىشىنە تارتىپ ءوز توسەگىنىڭ تۇسىنا كەلدى. تىڭ تىڭدادى — دىبىسسىز.
«...مەن دەيتىن بولساڭ، جۇماكۇلگە قاعىلمايسىڭ!..»
قاجى سەلت ەتىپ، قۇلاعىن ەكىنشى جاققا بۇردى. سىبىر ءسوز وتاۋدا: كەلىنى ناعيما بىرەۋگە قيىلىپ، ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ جاتىر. نۇرعالي كەلمەگەن بولۋ كەرەك. سوندا مۇنىڭ قاسىنداعىسى كىم؟
جوق جەردەن قۇمارتقاندىق باستالدى دا، قاجى وتاۋدىڭ ىرگەسىنە ءتوندى. ەڭكەيە جاتىپ، قۇلاقتى ىرگەگە توسەمەكشى بولدى. ءبىراق ەبى كەتكەن بۋىن قاجىنىڭ دەگەنىنەن تولىق شىقپاي، سەزدىرىپ الدى. ءۇي ىشىندەگى سىبىر سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
قارا توقالدىڭ قولىندا — قاز مويىندى جەز قۇمان. يىعىندا جەلەڭ شاپان، ونىسىنىڭ ەتەگى جەردى سىزىپ كەلە جاتقانداي. وبىراعان، ءومىرى كۇتىم كورمەگەن شاشى بەي-بەرەكەت تارقاتىلىپ، قۇيىن سوققانداي ۇيقى-تۇيقى. وكشە ءىزى — سوناۋ بۇزاۋ اربا جاق. اياق باسىسى پاڭ — بار تىلەگى ورىندالىپ، كەمەلىنە كەلگەن ادام سەكىلدى. وقتىن-وقتىن ەسىنەيدى. ءتۇن سالقىنىنا ءتوسىن ەمىن-ەركىن ايمالاتايىن دەگەندەي-اق باتەس كويلەكتىڭ ومىراۋىن كەڭىرەك اشىپ قويىپتى. ءوز ويىنشا — وسى كەلە جاتقاندا — وسىدان باقىتتى ادام جوق سەكىلدى.
توقالدىڭ سوڭىنا ەرىپ، ەرىنە باسىپ كەلە جاتقان اق توبەت كەنەت ەلەڭدەپ ىلگەرىرەك وزا ءتۇستى دە، تۇرا قالدى. اق توبەتپەن بىرگە توقال دا ەلەڭدەپ، ۇمتىلا باسىپ وتاۋدىڭ جانىنا كەلگەندە — جەر باۋىرلاپ جاتقان بىرەۋدى كوردى. كوردى دە، تانىدى: جەر باۋىرلاپ جاتقان كىسىنىڭ جانىندا — قاجىنىڭ يمەك باس تاياعى! توقال ۇلكەن اشۋعا مىنگەن ادامنىڭ قالپىن ىستەپ، قاجىنى ناق ماي قۇيرىقتان تەپتى:
— سەن كاپىرسىڭ، ءبىلدىڭ بە!.. سەن كاپىرسىڭ!..
ناق وسى كەزدە ناعيمانىڭ وتاۋىنان سىتىلىپ شىعىپ قايدار ەكىنشى ۇيگە قاراپ بەتتەپ ەدى. قاجى مەن توقال بۇدان حابارسىز ەدى. ناعيما دا دەمىن قالتىرانا الىپ، وتاۋدىڭ ەسىگىن مىقتاپ بەكىتىپ، توسەگىنە جاتىپ ۇلگىرىپ ەدى. جالعىز-اق توبەت قانا وسىنى سەزىپ، تۇرا ۇمتىلىپ، قايدارعا جەتىپ، ارس ەتىپ الا ءتۇستى. ءۇي اراسىنىڭ ۇساق ۇرلىعىنا ادەتتەنبەگەن قايدار تاپ وسى جەردە ولاقتىق ىستەدى: بۇزاۋ بايلاعان ارباعا قاراي قاشتى. قاشپاسقا بولمادى: قاجى بار داۋىسىمەن بارىلداپ: «اتتانشى، اتتان!» دەپ اۋىلدى باسىنا كوتەردى. ءار ءۇيدىڭ دە ەسىكتەرى سىقىرلاپ اشىلىپ، ۇرپيىسكەن ادامدار ورە شىقتى. توقال بارىپ ناعيمانىڭ ەسىگىن جۇلقىلادى.
— بەتپاق!.. سالداقى! — دەدى.
كورشى ۇيلەردىڭ ايەلدەرى انداي كەلىپ جەتتى. ناق وسى كەزدە ناعيما وتاۋىنان شىعا كەلىپ، توقالعا قاراپ اياعىن بىر-ەكى باستى:
— وشىرەسىڭ بە ءۇنىڭدى، جوق پا؟.. جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن نەگە باساسىڭ؟ ۇرلىق ايتىسقىڭ كەلە مە؟ قانە، ايتىپ كور!..
الدەنەنىڭ ىزاسى توقالدى بۋلىقتىردى دا، ول وقتاي اتىلىپ، ناعيمانىڭ شاشىنا شاپ بەردى. ەكى ايەل توبەلەسسە، شاش جۇلىسىپ، بەت تىرناسار ەدى، ناعيما ونى ىستەمەي، توقالدى ناق بۇيىردەن ۇردى. توقالدىڭ قولى ۋىستالعان شاشتان بوسادى؛ دەمىن الا الماي، جانىندا تۇرعان ايەلگە سۇيەندى، شاڭقىلداسقان ۇرىس، جىلاعان بالا، ارسىلداعان يت داۋىسىمەن اۋىل ىڭ-جىڭ بوپ كەتتى...
اق توبەتتىڭ تاقىمداۋىمەن قايدار جۇگىرىپ بۇزاۋ ارباعا ەندى جەتە بەرگەندە، سيىر اراسىندا ەربيىپ تۇرعان ادامدى كوردى. بۇل قاجىنىڭ «اتتان!» سالىپ جاتقان كەزى ەدى. جالت بۇرىلىپ تومارعا قاراي جۇگىرگەندە، الگى ەربيگەن ادام مۇنىڭ وكشە ىزىنە ءتۇسىپ، ال قۋ... قانشا جۇرگىرسە دە، قۇتىلا الماسىن سەزىپ قايدار قالتاعا قول سالدى، ناگانىن سۋىرىپ، جالت بۇرىلدى:
— قالامىسىڭ؟.. اتامىن!..
ەربيگەن دەنە — وزىنەن ءوزى قۇلاپ تۇسكەندەي بوپ قالباڭدادى. قايدار تانىپ، كۇلىپ جىبەردى:
— قۇداي اتسىن سەنى، قۇلتۋما! — دەدى.
— مەن قايتەيىن... ۇيىقتاپ قالعان ەكەم. «اتتان» سالىپ جاتقان سوڭ تۇرا ۇمتىلعانىم ەدى، — دەدى ول.
تومار جاقپەن ورالىپ بۇلار قۇسايىننىڭ ۇيىنە بەتتەگەندە، انداپ كەلە جاتقان ادامدار تاپ بولدى. بۇل — قايداردىڭ ءوز جولداستارى ەدى. ساقاداي سايلانعان ۇرىلار قاس قاققانشا كيىنىپ ۇلگىرىپ، قايدار قولعا ءتۇسىپ قالعانداي بولسا، بوساتىپ الىپ، وسى تۇندە جونەپ كەتپەك بوپ ۇيعارىسقان ەكەن.
بۇلار قاجىنىڭ ۇيىنە كەلگەندە — شۋلاعان داۋىس باسىلا ءتۇسىپ، بىتىمشىلەردىڭ «ءامىر ماعرۇپكە» كىرىسكەن كەزى ەدى. وتىرىك تالىقسىپ توقال وتىر. تاياعىمەن جەر شۇقىپ قاجى تۇر. جۇرتتىڭ كوبى كويلەكشەڭ، جالاڭ اياققا كەبىستىڭ باسىن ىلگەن، كۇن شىعىس جاق بوزاڭ تارتىپ، بۇلدىر ساۋلە بىرتىندەپ جارىققا بەيىمدەلىپ بارا جاتقانداي. اسىرەسە، اق وتاۋدىڭ بوساعاسىنا سۇيەنىپ تۇرعان ناعيمانىڭ اقشىل بەتى، قيىلعان قاسى، يىقتى كومگەن قويۋ قارا شاشى — الا-بولە كوزگە ايقىن كورىنىپ تۇرعانداي. اشۋ قىسقاندىقتان بولار-اۋ، قاجىنىڭ الدىندا جالاڭ اياق، جالاڭ باس تۇر. اشەيىندە بولسا، كەشىلمەس كۇناعا سانالعان بولار ەدى.
كەمپىرلەۋ ايەل ناعيماعا جاقىنداپ:
— كەلىن شىراعىم، ۇيىڭە بار... جات كىسىلەردىڭ تۇرعانىن بىلمەيمىسىڭ؟ —دەدى سىبىرلاپ.
ۇيىنەن شىعىپ، ءىلبي باسقانعا ەنتىگىپ، كاتيما بايبىشە كەلىپ جەتتى.
— بۇل نە سۇمدىق؟ ءتۇن ىشىندە ەلدى شۋلاتىپ جۇرگەن كىم؟ — دەدى كاتيما.
ۇيلىعىپ تۇرعانداردىڭ ەشقايسىسى بايبىشەنىڭ بۇل سۇراۋىنا جاۋاپ بەرە المايتىن سەكىلدەندى. ازدان كەيىن توقال السىرەي سويلەپ:
— انا... سالداقى كەلىنىڭ... — دەدى.
بوساعاعا سۇيەنگەن ناعيما شىمىركەنگەن ادامداي ورنىنان قوزعالدى. ناعيمادان بۇرىن بايبىشە سويلەپ:
— قوي ءارى... سەن دە جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ... نەعىپ تۇرسىڭدار مۇندا؟ تاراڭدار! — دەدى جۇرتقا.
جۇرت ۇيدى-ۇيىنە تارادى. ءتۇن كورپەسىن سىلكىپ اشقانداي بوپ تاڭ جارىعى دەندەدى. قاجى قۇمان الىپ، قىرعا قاراي استى. قاجىنىڭ توسەگىنىڭ باس جاعىندا بايبىشە مەن توقال اۋىزدارى جابىسقانداي بوپ كۇڭكىلدەسىپ وتىردى.
— بۇعان كەلگەن كىم بولادى سوندا؟ — دەدى بايبىشە.
— مەنىمشە، بۇعان كەلگەن زارىپ بالا بولۋ كەرەك!—دەدى توقال.
بايبىشە «ءىم، م...» دەپ تومەنگى ەرنىن تىستەدى.
* * *
... كورىنگەن جەردەن تارتىپ مىنگەن سەمىز اتتار اق كوبىگى بۇرقىراپ، شيىرشىق اتىپ كەلەدى. جالاق ەرىندى شيكىل سارى سولدات استىنا مىنگەن توبىلعى تورى اتتى باۋىرلاتا ۇرعاندا، ات ىشقىنىپ، جۇك اكەلە جاتقان بوقباسار مەن يماشتىڭ ارباسىنا سوقتى. تورى ات ورعىپ، ىلگەرى قاراي الا جونەلسە دە ءبىرسىپىرا جەرگە شەيىن شاۋىپ بارىپ الگى سولدات قايتادان ورالدى.
— ايدا اتىڭدى!..
بەيباستاق سولداتتىڭ داۋىسى ەستىلگەندە، بوقباساردىڭ جۇرەگى زىر ەتىپ، كوك شولاقتى شاۋجايدىڭ استىنا الدى. سولدات كوپىرىنىپ، بىلەكتەي جۋان قامشىنى كوك اتقا دا سىلتەدى، بوقباسارعا دا سىلتەدى. بوقباساردىڭ شيدەم شەكپەنىنىڭ شاڭى وقتا-ساندا ءبىر بۇرق ەتەدى. شىنىندا قامشىنىڭ تيگەنىن ەلەيتىن بوقباساردا كۇي دە جوق، اۋىلدان شىققالى وسى قامشى الدەنەشە رەت تيگەندىكتەن ەتى دە ۇيرەنىپ كەتكەندەي ەدى.
يماش وقتا-ساندا ارتىنا بۇرىلىپ:
— بوقا، ايداي وتىرىڭىز... تەزىرەك جەتكىزىپ بەرىپ، بۇل يتتەردەن قۇتىلايىق، — دەپ وتىردى.
يماشتىڭ جان اشىعان جىلى ءسوزى، وسىنىڭ وسى ساپاردا جولداس بوپ ەرىپ شىققاندىعى — بوقباسار وتاعاسىنا ۇلكەن دەمەۋ سىقىلدى ەدى.
يماشتىڭ داۋىسى ءاردايىم سەلت ەتكىزىپ وياتقانداي بوپ، بوقاڭ دەلبەسىن جيىنقىراپ ۇستاپ، از دا بولسا دا بويىن جيا تۇسكەندەي بولادى. سۇيتكەنشە بولماي، جۇيرىك قيال دەدەك قاعىپ اۋىلعا، بۇگىنگى بولعان وقيعاعا سۇڭگىسە، بوقاڭنىڭ تىنىسى تارىلىپ، ىشتەن ءمۇجىلۋ باستالادى. بالا تاربيەسى، اسىرەسە ايەل بالانى ەركىن ءوسىرىپ، ءوز تەڭىنە قوسۋ — الدىمەن اكەنىڭ بورىشى. بوقاڭ وزىنشە، وسى مىندەتتى ورىنداۋ جولىندامىن دەپ ويلاۋشى ەدى. قىز ايتتىرا كەلگەندەردىڭ ەشبىرىنە قىزىن بەرمەي قاسارۋمەن كەلسە، بۇل بوقاڭنىڭ كەسىرلىگىمەن عانا بولعان جۇمىس ەمەس، مۇنىڭ نەگىزى — «بالانى جىلاتپاي، تەڭىنە قوسۋ» — دەگەننەن شىققاندىعى ءسوزسىز ەدى. سۇيتكەن بالانىڭ ءبىرى بۇگىن ويداعى جوق وقيعاعا ۇشىراپ، ادام شوشىنارلىق ماسقارالىقتىڭ تاڭبا بوپ باسىلىپ وتىرعاندىعى مىناۋ...
بوقاڭنىڭ كوزى جاسپەن كىرەۋكەلەندى.
تىنباستىق تىنىستى تارىلتىپ، ادام بويىن دەل-سال عىپ ەزە تۇسكەندەي. جولدىڭ شاڭى بۇرقىراپ كوتەرىلىپ، قايدا بارارىن بىلمەگەندەي — ماڭايىندى وراي تۇسەدى. شاڭعا ارالاسىپ ىزىڭداپ ماسا، سونا ءجۇر. كوكشولاقتىڭ قاقپىش دەنەسىندە تەر بەلگىسى سيرەك كورىنەتىن ەدى، بۇگىن — مۇنىڭ ءۇستى دە مالمانداي تەر.
الدەنەگە ەلەڭدەگەندەي بوپ بوقاڭ باسىن كوتەردى. يماش جايداق اربادان اياعىن سالبىراتىپ، ءبىر قىرىنداۋ وتىرىپتى. الگى قوقاڭداعان سولدات سۇلقى باسىلعانداي بوپ، يماشقا قاتارلاسىپ، سويلەسىپ كەلەدى. يماشتىڭ قالپىندا يمەنۋ-جاعىنۋ دەگەن جوق؛ ءتىپتى ءوزىن سودان جوعارى ۇستايتىن ادام سەكىلدى. ورىس تىلىنە قالاي ۇستا!.. «اپىرىم-اۋ، وسى ونەرمەن، وسى تۇرمەن كىسى ەسىگىندە جۇرگەنى نەسى ەكەن؟» — دەدى بوقاڭ. بوقاڭنىڭ قاراۋىندا يماشتىڭ ءپىشىنى، جاراتىلىس قالپى قوماقتالىپ وسە ءتۇستى. وسى كۇنگە شەيىن وسى يماشتى جاقىنىراق تانىماعانى ءۇشىن ءوزىن شىلتەلەپ تە الدى.
...سوقا ۇستىندە ەدى-اۋ: بوقاڭ كولىك سۋعارا كەتىپ، قاس قارايعان كەزدە قوسىنا ورالىپ كەلگەندە، وسى يماش پەن جۇماكۇلدىڭ سويلەسىپ وتىرعان ۇستىنەن شىقتى. بوقاڭنىڭ الدەنەگە تىنىسى تارىلىپ، جوق جەردە اشۋ شاقىرعانى... بوقاڭنىڭ وسى قالپىن سەزگەندەي بولدى دا، كەلگەن جۇمىسىن دا ايتپاستان يماش كەتىپ وتىردى. بىر-ەكى كۇنگە شەيىن جۇماكۇلدىڭ دە قاباعى تۇنجىراۋمەن جۇرگەن سەكىلدى ەدى... بۇل — ۇمىتىلعان وقيعا ەدى، ەندى كەلىپ ەسكە ءتۇستى. سول جولعى اشۋىنىڭ ورىنسىزدىعىن ەندى سەزگەندەي بوپ بوقاڭ تىستەندى: «ءاي، مەن قاقپاس پا؟.. مەن قاقپاسقا از!» — دەدى ىشىنەن.
بوقاڭ الدەنەگە جۇدىرىعىن تۇيەمىن دەگەندە، اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، يماش كەلىپ قاتارلاستى:
— بوقا، شولدەگەن جوقسىز با؟
— جوق، قاراعىم...
ءوز ءسوزى بوقاڭنىڭ وزىنە اسەر ەتكەندەي بوپ، وي قۇشاعىنا قايتا شومدى.
كەرۋەن وتەتىن «قاراقوعانىڭ» باسى قايىسىپ جاتقان قالىڭ جول. جۇكشىلەردىڭ كوپتىگىنە كوز تۇنادى. جاماۋلى كيىمدى قازاق شالدارى شەكەلەرى كۇنگە جىلتىراپ، ەرىندەرى كەزەرىپ، اربالارىنىڭ قاسىندا تۇر. قيقايعان، مىجىرايعان اعاش اربالار كەيبىرەۋلەرىنىڭ تەگىرشىگى قيراپ، كول باسىنا سۇيرەپ تاستاعان ولەكسەدەي بوپ، اناداي جەردە توپتان بولەك جاتىر.
توپ ورتاسىنا بىرنەشە اق شاتىر قاتارىنان تىگىلىپتى. قىلىش، مىلتىعى باتار كۇنمەن شاعىلىسىپ، تەڭسەلىپ جۇرگەن سولداتتار. كەيبىرەۋلەرى ارباسى سىنعان قازاق شالىنىڭ جانىنا كەلىپ، «ارباڭدى نەگە سىندىراسىڭ؟» — دەگەندەي تەپسىنىپ، زىركىلدەپ تۇر.
بوقباسار مەن يماشتىڭ ارباسى اق شاتىرلاردىڭ جانىنا اكەلىندى. توقتى مەن قىمىز ءتۇسىرىلدى. بوقباسار مەن يماش ءارقان-جىبىن تەزىرەك جيىپ، قايتقانشا اسىعىپ جاتىر ەدى، باستىقسىماق بىرەۋى:
— ءاي، قازاق، سەنىكى ورىسشا بىلەدى؟ — دەدى.
— بىلەمىن، — دەدى يماش.
— ەندەشە اتتارىڭدى اپارىپ انا سىنعان اربالاردىڭ جۇگىن تيەڭدەر.
يماش جاۋاپ قاتقانشا بولماي، ءبىر سولدات كەلىپ تورى اتتىڭ شاۋجايىنا جابىستى. شابان تورى اياعىن زورعا كوتەرىپ قوزعالىپ ەدى، ەكىنشى ءبىر سولدات قىلىشپەن بۇيىردەن تۇيگىشتەدى. بارمايمىن دەپ قالشيعان يماشتىڭ بۇيىرىنە دە قىلىش ءتيدى. بوقباسار ۇرەيلەنىپ، ءتىلى بايلانىپ، يماشتىڭ ارتىن تاسالاۋمەن بولدى.
يماش پەن بوقباساردىڭ كەلگەنىن قوشۋاقپەن قارسى العانداي بوپ بىرەۋلەر اسىعىس جۇك تيەپ جاتىر. سولداتتاردىڭ اشۋلانعانىن، سوككەنىن ەلەمەگەن سەكىلدەنىپ مەلشيىپ يماش تۇر؛ ءبىر سوزىنە ەكى سوزبەن جاۋاپ قايتارادى؛ كەيبىرەۋلەرى يماشتىڭ سوزىنە كۇلسە، ەكىنشى بىرەۋلەرى — بۇرقىلداپ قامشىسىنا جابىسادى.
جۇك تيەسىپ جۇرگەن — ارىق ءپىشىندى قارا شال — ءبىر پالەگە كەزدەسىپ قالا ما دەگەندەي بوپ يماشتىڭ جانىن ورالا بەرىپ، سىبىرلادى:
— ەرەگىسىپ قايتەسىڭ... بۇل شىركىندەردە ءدىن جوق، جازىم قىلىپ جۇرەر.
كۇن كولبەپ ۇياسىنا باردى. مۇلگىگەن تىنىق ءتۇن. ماسا دەگەنىڭ تۇتىندەي قاۋلاپ جۇرگىنشىلەردىڭ ەسىن تاندىرارلىق. اق شاتىرلاردىڭ ماڭى ارانىڭ ۇياسىنداي گۇرىلدەپ دالانى باسىنا كوتەردى. قۇسايىن بايدىڭ قورلى قىمىزىنا كونياك ارالاسىپ، ءبىرسىپىرا جەلوكپەلەر داۋىسى جىرتىلعانشا ايقايلاپ ءان سالدى. انمەن قاباتتاسا گارمون ءۇنى شىقتى. بىرەۋلەرى — بيلەيمىن دەگەن بوپ، دالانىڭ شاڭىن باسىنا كوتەردى.
شاتىرلاردىڭ عانا ماڭى بولماسا، ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان كەرۋەننىڭ ماڭىندا — ادام كوزىن تارتقانداي ءومىر جوق ەدى.
بۇل جۇرگىنشىلەردىڭ الدىنىڭ اۋىلدان شىققانىنا جيىرما كۇندەي بولعان. بىرەر كۇن ءجۇرىپ قايتامىن عوي دەپ ءبارى دە ەلىنەن ازىق الىپ شىقپاعاندار. كوبى — اش، ەرىندەرى كەزەرىپ، اربالارىنىڭ تۇبىندە بۇك تۇسۋمەن جاتىر. سول توپتىڭ قاتارىنا بوقباسار مەن يماش تا قوسىلدى. بوقباساردىڭ بۇگىن قانداي كۇيگە تۇسكەنىن يماش قانا بىلەدى. مىلقاۋ ادامداي ءار كىسىگە ءبىر الاڭداپ مەڭىرەيگەن بوقباساردى ءتىرىلتۋ ءۇشىن كۇتىم كەرەك بولدى. ول كۇتىم يماشتان تابىلدى: كوك اتتىڭ قامىتىن جاستىق قىلىپ، شيدەم كۇپىنى كورپە عىپ توسەپ، بوقاڭدى جاتقىزدى...
جۇك تيەسكەن قارا شال، جۇرگىنشىلەردىڭ ءارقايسىسىن ارالاپ، اتى تۋرالى، ارباسى تۋرالى اركىمگە اقىلىن ايتقان بوپ ءجۇرىپ، يماشتىڭ جانىنا كەلدى.
— ال، بالا، سويلەشى، بۇرىن مۇنداي جولدى كورىپ پە ەڭ؟ — دەدى شال، جامباستاي جاتىپ.
كول باسىنىڭ شالعىنى كورپە سەكىلدەنىپ توسەلدى. اسپان — قولمەن تىزگەندەي بوپ سامساعان جۇلدىز. ءتۇن سالقىن. ماسا باسەڭ. مۇنداي تۇندە مىنا سەكىلدى شالعىنعا كومىلىپ جاتساڭ، وي ورەكپىپ ءوزىڭدى ۇمىتتىراتىنداي الدەقايدا جەتەلەگەندەي بولادى. وسى كۇي يماشتا دا، مىنا جامباستاپ جاتقان شالدا دا بار. شال ىڭعايى اڭگىمەگە تىم بەيىم. وسى كوپتەن جالعىز يماشتى عانا قالاپ الىپ، سوعان ويدى كەرنەگەن اۋىر كۇندى اقتارىپ سالىپ، ءبىر جەڭىلدەنەيىن دەگەن ادامنىڭ ءتۇرى. الدەقايدا — الىسقا قاراي ءتۇسىپ، جۇرەگى جارىلارداي بولىپ كۇرسىنەدى. مۇندايدا شىن مۇڭداسىپ، جۇرەك سىرىن اقتارىساتىن ادامنىڭ ءوزى سيرەك. ىلاۋ تارتىپ كەلە جاتقان وسى توپ، شىنىندا، ايداعان مال سەكىلدى ىعۋمەن كەلەدى. جول بويى بۇلار ءجابىر-جاپانىڭ مىڭ ءتۇرلىسىن كوردى. سول ءجابىر كورگەندەردىڭ بىردە-بىرى ءتىل قاتىپ، مۇنىڭ قالاي دەپ ايتا الدى ما، ءسىرا؟ ايتا المادى. تىشقانمەن ويناعان مىسىق سىقىلدى وسى ىلاۋشىلارعا سولداتتار ويىنا كەلگەنىن ىستەۋمەن كەلەدى. ءۇن شىعارماي كونە بەرەتىن ءبىر جۇرت... يماشتىڭ ءتۇرى بۇل توپتان ءتىپتى بولەك. مانا كەلگەندە وسى سولداتتاردى كوزگە ىلمەيتىن ادام سەكىلدەنىپ تۇردى-اۋ ءبىر. شالدىڭ ايىزى سوندا-اق قانعان. جول قاعىپ شارشاعاندىعىنا، ۇيقىنىڭ قىسقاندىعىنا دا قاراماي، سويلەسۋ ءۇشىن سىقسيىپ كەلىپ وتىرعانى دا سودان.
ىستىق وتكەن، جول سوققان جۇرگىنشىلەر — ءبىر جاعىنان اشتىقتان بۇرالىپ قىزىل ىڭىردەن ۇيقىعا شومدى. بىرەۋلەرى ۇيقىسىراپ: «اپىرىم-اي، اپىرىم-اي!.. ولتىرەر مە ەكەن؟» دەپ، ۇرەيلەنگەن كۇيى باسىن كوتەرىپ الادى.
— ادامنىڭ جانىنان ءسىرى نە بار ەكەن؟ جىندانىپ كەتكەندەي جۇمىستىڭ تالايىن كوردىك، سوندا دا ساۋ كەلەمىز... مىنا ساندىراقتاپ جاتقاندار — كۇندىزگى ويىن ايتىپ جاتىر-اۋ، — دەپ شال كۇرسىندى.
شالدىڭ اتى ىبىراي ەكەن. ەسكى جارعاقتى جانقالتادان شىعارىپ، باس بارماعى مەن سۇق قولىنىڭ اراسىنا ازعانا ناسىبايدى قىسىپ الىپ مۇرنىنا يىسكەيدى. بىرەر تۇشكىرىپ الىپ ۇيقىدان ويانعانداي كوزىن جىلتىراتىپ اشىپ، ىبىراي شال سوزىنە كىردى:
— ...سەندەر جاسسىڭدار عوي، بالام، ءبىز نە كورمەدىك؟ سارىارقانى كوشپەندىلەر قاپتاعالى تالاي قيالاردان وتتىك قوي...ءبىز مىنا سەگىزىنشى اۋىلدىڭ ادامىمىز. جەرىمىز وتە كەڭ بولۋشى ەدى. شۇرايلى ەدى. كورىندە وكىرگىر مۇستاپا، باياعى تالاس شتاتتا ءبىزدى جەڭىپ بولىس بولاتىندا، ءبىزدىڭ جەرىمىزدى سىرتتان ساتىپتى دەگەن ءسوز بار... قار كەتىپ جاتقان الاساپىران كەزى ەدى. ايەتتىڭ وزەنى بۇلان-تالان بولىپ، تاسىپ، شاعىرلى الاپتا قالىڭ سەڭ بىرەر كۇننەن بەرى بۋىلىپ تۇرعان. ءبىر كۇنى كەشكە جەر قايىسقان جۇرگىنشىلەر كۇن باتىس جاقتان كەلدى دە، سول شاعىرلى الاپتىڭ تۇسىنا تۇنەدى. قارا جولمەن كىم جۇرمەيدى، جۇرگىنشىدەن جەر قورۋ دەگەن بۇرىندى-سوڭدى ادەتىمىزدە بولمايتىن... كەشكە جاقىن مال قايىرعان بالالار الگىلەر بۋىلعان سەڭنىڭ ۇستىندە ءجۇر دەگەندى ايتىسىپ كەلدى. جولاۋشى شىركىن ولەرىن بىلە مە دەپ كۇلىستىك تە قويدىق. ارعى بەتتە «قاراسۋلى ساي» دەيتىن ساي بولاتىن، ءبىر ءوزىنىڭ شەبى رۋلى ەلدى اسىراعانداي... جاسەكەڭ تۇقىمىن اناۋ-مىناۋ دەۋشىلەر دە جوق ەمەس قوي. ايتكەنمەن، سول ساي شىنى جاسەكەڭ شاڭىراعىنا عانا ارنالىپ جاراتىلعان سەكىلدى ەدى: مىڭداعان مالى قىس بويى سول سايدا باعىلىپ سەمىرۋمەن شىعار ەدى. قاراسۋلى سايدىڭ ءشوبىن جەگەن مالدىڭ جالى ۇزىلگەن ەمەس. جارىقتىقتىڭ جەرى-اي! ءشوپ شابار كەزدە بايدىڭ ۇمەسىنە بارار ەدىك. راقيلا بايبىشە سابا-سابا قىمىزدى تيەپ، سەمىز باعلانداردى اربانىڭ ارتىنا تاڭىپ، ءشوپتىڭ باسىنا كەلەر ەدى. «بايدىڭ ءىسى پارمەنمەن» — دەگەن راس قوي، بىر-ەكى كۇندىك ۇمەگە بولا سايدىڭ باسىنا اپارىپ ءۇي تىكتىرەر-اۋ... سول سايدى العالى جاتسا... نە جانىڭ شىدار؟ «وسىلاي دا وسىلاي، ءبىر سۇمدىق بولعالى جاتىر»، — دەپ جاسەكەڭ اۋىلىنا كىسى شاپتىرىپ ەك، بايدىڭ ءۇيى ادامى ولگەننەن جامان ۋ-شۋ بوپتى. قايتسىن-اۋ، قاراسۋلى سايعا جاسىباي تۇقىمى يە بولعالى — تىشقان عانا جۇگىرمەسە، بوتەننىڭ مالىنىڭ تۇياعى ءتيىپ كوردى مە ەكەن؟ «مەنىڭ ارۋاعىم كوتەرىلسە، شاڭقاننىڭ جىگىتتەرىنىڭ ارقاسىندا كوتەرىلگەن. شاڭقاننىڭ جىگىتتەرى ساۋ تۇرعاندا ماعان ەشكىمنىڭ ءتىسى باتادى دەپ ويلامايمىن... شالدارعا سالەم ايت، جۇرتشىلىعىن ىستەسىن، ءوزىم دە بارىپ جەتەرمىن!» — دەپتى-اۋ بايى...
جاسەكەڭە قاراعاندار اتتى قويدى. قۇرىلعان شەپتەن قارعىتىپ ءوتىپ، ارالاسىپ كەلىپ كەتتىك... ونشا قارتايماعان كۇنىم عوي، اتتى قارعىتىپ وتكەندە كوزىم قانتالاپ كەتسە كەرەك، ەشنارسەنى كورمەستەن شوقپارىمدى سىلتەي بەرىپپىن... ءبىر رەت شەكەم دىڭ ەتكەندەي بولدى. از ءمۇدىرىپ قالىپ ۇيقىدان ويانعانداي كوزىمدى اشىپ الدىم. بەت-اۋىزىن ءجۇن باسقان تاپال بويلى ءبىر ورىس قاباعىن ءتۇيىپ، تەپسىنىپ، بىردەمە دەپ بىلدىرلاپ تۇر ەكەن. ول كەزدە ورىستىڭ تىلىنە تۇسىنەمىز بە، شوقپارمەن الگىنى سىلتەپ ءوتتىم... ارتىنان بارىپ ءبىلدىم-اۋ؛ ول بايعۇس مەنىڭ باسىمنىڭ جارىلعانىن كورىپ، ولەسىڭ عوي دەپ اياپ تۇرعانى ەكەن. ءوزىم سياقتى قارا قاسقانىڭ ءبىرى ەكەن، ارتىنان سونىڭ وزىمەن تامىر بولىپ كەتتىم...
ىبىراي شال ناسىبايدى مۇرنىنا وقتا-ساندا ءبىر يىسكەپ قويىپ، باسىنان وتكەندى جىر قىلىپ سوعا بەردى.
— باياعى توبەلەسپەن قالا سالعاندار قالاي بولدى؟ — دەدى يماش ءبىر كەزدە.
— ولاردان تەككە ۇركىپپىز عوي، ول — ءوزىمىز سياقتى بەيباقتار ەكەن؛ اعايىننان بەتەر ارالاسىپ كەتكەن كىسىلەرىمىز بولدى...
ىبىراي شال ءبىر كەزدە جان-جاعىنا قارانىپ الىپ، داۋىسىن باسەڭدەتە ءتۇسىپ:
— مىنا اتتى كازاك دەگەندەرىڭ جالعىز ءبىزدىڭ قازاققا عانا اكىرەڭدەي مە دەسەك، ءالى جەتكەننىڭ بارىنە ىستەيتىنى سول ەكەن عوي، جاقىن ارادا سول كورشى پوسەلكامىزدىڭ ەركەك كىندىكتىسىن قامشىمەن ءتىلىپ، شيەدەي قان قىلدى. مۇلىك تالاۋ، ايەل باسۋ دەگەننىڭ شەگى بولمادى، — دەدى كۇرسىنىپ.
— ۇرعان سەبەبىن ءبىلدىڭىز بە؟ — دەدى يماش كوتەرىلە ءتۇسىپ:
ىبىراي شال ءبىرسىپىراعا شەيىن ۇندەمەي، الدەقايدا الىسقا كوز جىبەرىپ، اۋىر ويعا باتقان ادام سەكىلدەنىپ وتىردى. اربا تۇبىندە جاتقان جۇرگىنشىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى ساندىراقتاپ سويلەپ، بىرەسە جىلاعان تارىزدەنەدى. ىبىراي باسىن شايقاپ، كۇرسىنىپ، ازدان كەيىن يماشتىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ بەرۋگە كىرىستى:
— وسى كۇنى «اق» پەن «قىزىل» دەگەن شىعىپ ءجۇر عوي. ءبىزدىڭ پوسەلكامىز سول «قىزىلدىڭ» جاعىندا بولسا كەرەك، فەدوروۆ الەكسەي دەيتىن... ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەم-اۋ: باياعى قالا سالدىرمايمىز دەپ توبەلەسەتىنىمىزدە ماعان جانى اشيتىن ساقالدى ورىستىڭ اعى فەدوروۆ نيكانۋر ەدى. مىنا فەدوروۆ الەكسەي سونىڭ بالاسى. جاس كۇنىندە كوپ سويلەمەيتىن تۇيىقتاۋ بالا ەدى ءوزى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سونىڭ مىنەزى بالا كۇننەن وزگەشە بولدى: «قازاق ءتىلىن ۇيرەنەمىن» دەپ ءومىرىنىڭ كوبىن ءبىزدىڭ اۋىلدا ءجۇرىپ وتكىزەتىن ەدى، وسى كۇنى قازاق تىلىنە كەلگەندە ءوزىمىزدى مۇدىرتكەندەي... زەرەكتىگىن ايتامىن-اۋ... ولگا دەيتىن قارىنداسى بار ەدى، ول قازاق تىلىنە الەكسەيدەن دە وتكەن. و دا كوبىنە ءبىزدىڭ ۇيدە ءجۇرىپ ءوستى. رابيعا دەيتىن مەنىڭ ەرجەتىپ وتىرعان قىزىم بار، ولگامەن تۇيدەي قۇرداس، ەكەۋىنىڭ تاتۋلىعى ادام بالاسىندا سيرەك بولاتىن تاتۋلىق... ەل وسەگىنىڭ جاندى كۇيدىرەتىنى دە كوپ بولادى-اۋ: نيكانۋرمەن اكەي-ۇكەي ارالاسقانىمىزدى مىڭ ساققا جۇگىرتىپ، «ىبىراي شوقىنىپتى» دەپ تە وسەكتەدى جۇرت. مەيلى وسەكتەي بەرسىن دەدىم. جاسىم الپىسقا كەلگەن ەكەن، ورازا، نامازىن ءبىر جوندەپ ورىنداعان ەمەسپىن، مۇسىلمان بولعاندا نە جاراتىپپىن؟.. نيكانۋر ولگەندە جۇرتتىڭ وسەگىنە دە قاراماستان، مەن سونىڭ جانازاسىنا باردىم. الەكسەي سولداتقا الىناردا — ءوز بالام الىناتىننان جامان قىنجىلدىم... سول الەكسەي بىلتىر سولداتتان كەلدى، تۇلا بويى تولعان قۇرال. ۇيىندە بايانداپ تۇرمادى. ءبىزدىڭ ۇيگە دە تىم سيرەك قاتىنادى. اپىرىم-اۋ بۇعان نە بولدى؟ الدە، ماعان رەنجىگەن جەرى بولدى ما ەكەن؟.. الەكسەي جوعىندا شەشەسى مەن قارىنداسىن ءوز ادامىمداي كورىپ-اق قاراسىپ ەم عوي دەيمىن... سەيتپەك دەيتىن جاقىن ءىنىم بار، الەكسەيمەن سول ارالاسىپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى سودان سۇرادىم: الەكسەي نەگە سىرت بەرىپ ءجۇر؟ — دەپ... الەكسەيدىڭ نەگە جۋىماي جۇرگەن سەبەبىن سەيتپەك ايتقاندا، جۇرەگىم تاس توبەمنەن شىقتى...
ىبەكەڭ ءسوزىن وسى جەردە ءبىر ءۇزىپ، الدەنەگە ەلەڭدەي ءتۇسىپ، جان-جاعىن تەگىس شولىپ العانداي بولدى. ىبەكەڭ سوزىنە ىنتىعى كۇشەيىپ يماش وعان جاقىنداي ءتۇستى. ىبەكەڭ داۋىسىن تىم باسەڭدەتىپ:
— ونىڭ سەبەبى مىناۋ ەكەن، — دەدى. — الەكسەي — قىزىلداردىڭ باستىعى بولىپ كەلگەن ەكەن. اسكەر جيىپ، اقتارمەن سوعىسپاقشى بوپ ءجۇر ەكەن... مەنى شاتاستىرمايىن دەگەن بوپ، وزىنشە ساقتىق ىستەپ جۋىماي جۇرگەنى ەكەن... مەن كوپ ويلاندىم. اقىل ايتاتىن اكەسى ءولىپ كەتتى. سوسىنعى سىيلايتىن ادامى — مەن سياقتىمىن. جاستىق جەلىگىمەن ىستەپ جۇرگەن جۇمىس بوپ، اقىرى ناسىرعا شاپسا، وبالىنا كىم قالماق؟.. ۇيگە شاقىرتىپ الىپ، توقتاۋ ايتىپ كورىپ ەم، توقتاسىن با... ءتىلىمدى المادىڭ دەپ رەنجىمەدىم دە، ويتكەنى باستاپ جۇرگەن جۇمىسى تىم تەرىس جۇمىس سەكىلدەنبەدى: ونىڭ ايتقانى بولسا، كەدەيدىڭ باعى اشىلاتىن... اقتىڭ اسكەرىنىڭ سول پوسەلكاعا بۇيىدەي ءتيىپ جۇرگەنى، مىنە وسىنىڭ سالدارى ەدى. پوسەلكانىڭ ءوزى ەكى جىك: — بايلارى ءبىر وڭكەي دە، كەدەيلەرى ءبىر وڭكەي. ورىستاي اۋىز بىرلىگى كۇشتى حالىقتى كورمەدىم: ارقالارىنىڭ قانى جوساداي بوپ اعىپ جاتسا دا، الەكسەيدى ۇستاپ بەرمەدى عوي...
— قازىردە دە سول قالادا ما الەكسەي؟
— سول قالادا...
كول باسى جىم-جىرت. اق شاتىرلاردىڭ ماڭىنداعى شۋ بىرتىندەپ باسىلا كەلىپ، اقىرىندا تازا تىندى. ءتۇن سالقىنى بۇرىنعىسىنان دا ۇدەدى. كيىمى جۇقا ادامدار بۇيىعىپ، بۇك ءتۇسىپ، اربانىڭ استىنا تامان كىرە ءتۇستى. اي، تابا ناندار دوڭگەلەنىپ، ساپ-سارى بولىپ كوكتىڭ جيەگىمەن كوتەرىلىپ كەلەدى. كول جيەگىندەگى قىزعىشتار جايىلعان اتتاردان با، كۇزەتتەگى سولداتتان با، ۇركىپ ۇشىپ، وقتا-ساندا ويبايىن سالىپ بەزىلدەپ كوككە شىعادى. كۇزەتتەگى سولدات مەرگەندىگىنە سەنگەن ادامداي، اي ساۋلەسىمەن كولەندەگەن قىزعىشتى اتىپ كەپ سالادى...
ىبەكەڭ شال اڭگىمەسىن ءبىتىرىپ، يماشپەن قوشتاسىپ ءوز ارباسىنىڭ قاسىنا كەتتى. بوقباسار وتاعاسىمەن قاتارلاسىپ يماش جاتىر. كوزى ىلىنەر ەمەس: ۇشى-قيىرى جوق ءتۇپسىز وي قۇشاعىنا الىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اكەپ الدىنا تارتىپ تۇرعانداي. ءومىر تارتىسىنىڭ نە اۋىر كەزەڭدەرىن باسىنان كەشىرگەن ادام يماشتاي-اق بولار، ورىس-قازاق بايلارىنىڭ تالايىنا جالدانىپ كوردى، بىرىنە دە تۇراقتامادى. تۇراقتاماعاندا ەڭبەككە قىرى جوقتىقتان ەمەس، بايدىڭ ورىنسىز ۇكىمىنە كونگىسى كەلمەگەندىكتەن. بۇگىنگى توي ۇستىندەگى يتبايدىڭ ىلاڭى، سونىڭ سالدارىنان ورىنسىز تيگەن تاياق يماشتىڭ ەسىنەن ءومىرى كەتپەستىك ەدى. ءبىراق بوقباسار وتاعاسىنىڭ ۇيىندە بولعان سوراقى جۇمىس — يماشتىڭ ءوز باسىندا بولعان جۇمىستى ۇمىتتىراتىن سەكىلدى. بوقباساردىڭ ءۇيى سولداتتىڭ ويىنشىعى بولىپ جاتقاندا، يماش جەلى باسىندا ناعيماعا بيە ساۋدىرىپ تۇر ەدى-اۋ. ونداي ورەسكەل جۇمىس بولادى دەپ كىم ويلاعان؟ يماش سوڭ ءبىلىپ، بارماعىن تىستەدى. بوقاڭنىڭ ۇيىنە بارۋعا ءجۇزى شىدامايتىن سەكىلدەنەدى. كوپ ارالاسىپ، اشىنا بولعان ءۇيى دە ەمەس. ايتكەنمەن، سول ءۇي دەگەندە — وزىنشە ءبىر جاقىندىق سەزەدى. الدەقالاي ۇشىراسا قالسا، جۇماكۇل دە بۇعان جىلى شىراي بەرىپ، وسىمەن ءبىر اۋىز بولسا دا، ءتىل قاتىسۋعا قۇمارتقاندىعىن بىلدىرتكەندەي بولىپ تۇرادى. بۇل سياقتى جىلى ءجۇز، ءتىلسىز ۇعىنعان دوستىق بەلگىسىن يماش ءوز ومىرىندە ءبىرىنشى كەزدەستىرۋى بولار... بوقاڭدى جونەلتە كەلگەندە جۇماكۇلدىڭ بەتىنە يماشتىڭ قاراي الماعانى دا وسىدان ەدى.
يماش اۋىر كۇرسىنىپ كوزىن اشقاندا، سالقىن سامال بەتكە ۇرىپ، كوك جيەگى بوزعىل تارتا باستاپ ەدى. جۇرگىنشىلەر ەربيىپ باستارىن كوتەرىستى. كولىكتەرىن جەگىپ، قارا جولعا ءتۇسىپ، كۇن باتىسقا قاراپ بەت تۇزەدى. سول كوپتىڭ ءبىرى بوپ بوقباسار مەن يماش تا كەتە باردى...
* * *
شاياقمەتتىڭ ايەلى نۇربيكەنى كەيبىر جاقتىرمايتىن كىسىلەرى — «كوك ەزۋ» دەيدى. «كوك ەزۋ» اتانۋعا نۇربيكەنىڭ مىنەزى سەبەپ: بىرەۋدى داتتاۋعا، وسەكتەۋگە نۇربيكەدەي شەبەر ادام جوق؛ بۇگىن ءبىر ايەلمەن دوستاسىپ، شۇيىركەلەسىپ وتىرسا، ەرتەڭىنە سول ايەلگە نەشە ءتۇرلى ادام نانعىسىز وسەك تاڭىپ وتىرعانىن كورەسىڭ. ءۇي اراسىندا نە ءتۇرلى وسەك شىقسا نۇربيكەدەن شىعادى. نۇربيكەنىڭ وسەگىنە ەرسە، كۇنتۋعان تۇقىمىنا قاراعان ون ءۇي ءبۇيتىپ ءبىر جەردە وتىرا الماعان بولار ەدى. كۇنتۋعان تۇقىمىنىڭ ىمىراسىنىڭ بۇزىلماۋىنا، نۇربيكەنىڭ وسەگىنە جول بەرمەۋگە تىرىساتىن كىسىنىڭ ءبىرى — بوقباساردىڭ ايەلى دامەتكەن ەدى. نۇربيكە ءۇي اراسىنا ىرىتكى سالسا، بۇتىندەۋشى دامەتكەن بولاتىن. سوندىقتان، نۇربيكە — وزىنە ءبىرىنشى قاس ادام دەپ دامەتكەندى سانايتىن.
دامەتكەننىڭ ءۇش قىزى نۇربيكەنىڭ كوزىنە سۇيەل بولىپ قالادى. دامەتكەن سياقتى «دۇشپاننىڭ» قىزىن ەل كوزىنە ماسقارا عىپ شىعارماسا، نۇربيكەنىڭ كەگى بىتەر مە؟ سوندىقتان الدىمەن ءۇش قىزدىڭ ءارقايسىسىنا سيىمدى عىپ ات قاراستىردى: جۇماكۇلگە «دۇردەك» دەپ ات تاقتى. ىرىمكۇلدى «كوبەلەك» دەپ اتادى. وسى اتتى ەل اۋزىنا سىڭدىرەمىن دەپ نۇربيكە ءبىرسىپىرا ازاپتانسا دا، سىڭدىرە المادى؛ ەل كوزىندە مازاق اتپەن اتالعانداي بۇل قىزداردا ۇنامسىز قىلىق بولمادى. قايتا كوپشىلىك دامەتكەننىڭ تاربيەسىن ايتىپ دارىپتەپ، بۇل قىزداردىڭ بەدەلىن وسىرە تۇسەتىندەي ەدى.
نۇربيكەنىڭ وشپەندىلىگى وسە ءتۇستى. بوقاڭ ۇرت مىنەزدىلىگىنە سالىنىپ، تۇس-تۇسىنان قاپتاعان «قۇدالاردىڭ» بەتىن قايتارىپ، بىرىنە دە يكەمدەمەي جاتقان كەزدە — نۇربيكە مۇنى كوپشىلىككە وزىنشە تۇسىندىرمەك بوپ اۋرەلەندى: «ءتايىرى، اكەسى بەرمەپتى — دەگەنگە ناناسىڭدار ما؟ اكەسى بەرمەك تۇگىل لاقتىرىپ جىبەرەر... ونىڭ مىناداي ماسقاراسى بار...» دەپ تىڭداۋشىنى ىنتىقتىرا تۇسەدى دە: «قىزدىڭ ءوزى ساۋ ەمەس... قىز بۇلىنگەن... ويباي-اۋ، سۇراما... اكەسىنىكى — قۋلىعى، قىزىن اراشالاۋ ءۇشىن كىنانى ءوز موينىنا العان بولماق»— دەيدى.
نۇربيكە وسى سياقتى وسەكتى كوبىنە جۇماكۇلگە تاعۋعا قۇمار. دامەتكەنگە قانشا ءوش بولسا، جۇماكۇلگە دە سونداي ءوش... ءوش بولاتىن سەبەبى مىناۋ ەدى:
وعان ءبىر جىل بولىپ قالدى. كۇزدىڭ كۇنى ەدى. اۋىل ادامدارىنىڭ كوبى قىرعى كاسىبىندە جۇرگەن. جۇماكۇل دە قىرعى كاسىپتە: ءشوپ تاسيدى، ەگىن تاسيدى... ءبىر كۇنى نۇربيكە بۇزاۋ قايتارىپ ءجۇرىپ، جول ۇستىندە جۇماكۇلگە كەزدەستى: ءبىر اربا ەگىندى تيەپ الىپ، جۇماكۇل وزەندەگى قىستاۋعا قۇلاپ كەلە جاتىر ەدى. كيىمى تىم جۇپىنى. بەت-اۋزى شاڭ، توپىراق. مىنا تۇرىنە قاراپ جۇماكۇلدى بوي جەتىپ وتىرعان قىز دەپ ەشكىم دە ايتا الماس. اسىرەسە، نۇربيكە وسىلاي قارايدى عوي. اۋىل ادامدارىنىڭ جوقتى دارىپتەيتىندىگىنە تاڭ بولىپ: «وسى قىزدى نە دەپ اۋىزدارىنان تاستامايدى؟.. جاسىم وتىز بەسكە كەلىپ وتىرسا دا، وسى قىزدان مەن كەش ىلگەرى ەمەسپىن بە؟» — دەدى نۇربيكە سول جەردە ىزالانىپ.
ىزالانعان نۇربيكە — كەزدەسكەن جەردە ءتىسىن ءبىر باتىرىپ قالماق بولىپ تاعى دا:
— قىردا كوڭىلدى بولاتىن شىعار-اۋ... بوزبالا بىتكەن سوندا عوي... — دەدى مىسقىلداي كۇلىپ.
تيەلگەن ەگىننىڭ ۇستىندە كولبەي جاتىپ كەلە جاتقان جۇماكۇل نۇربيكەنىڭ مىنا ءسوزىن ەسىتكەندە — كەنەت باسىن كوتەرىپ الدى. نۇربيكەگە قادالا قارادى. قاراۋى تىم قاتاڭ ەدى... ورىنسىز سوقتىققانىن تاپ وسى جەردە سەزگەن سەكىلدەنىپ نۇربيكە تەزىرەك جۋىپ-شايىپ قۇتىلۋدىڭ جايىن قارادى.
جۇماكۇل اربادان سەكىرىپ ءتۇستى. مىنا سەكىلدى تاۋ قىپ تيەلگەن اربا تۇگىل، نۇربيكەنى ەكى اياق اربانىڭ بەلىنەن دە سەكىرتە الماسسىڭ... جۇماكۇلدىڭ وسى سياقتى ىستەرى-اق نۇربيكەنىڭ ءىشىن كۇيدىرىپ بولادى.
— جاڭا نە ايتتىڭ، جەڭەشە؟ — دەدى جۇماكۇل قاتارلاسا ءجۇرىپ.
نۇربيكە اشۋلانارىن دا، جايدارىلانارىن دا بىلمەدى. سەزدىرمەيمىن دەگەنمەن ۇرەيلەنىپ قورىققاندىق بەت الپەتىندە بەلگىلى تۇر ەدى.
— نەگە قويمايسىڭ وسەگىڭدى؟.. نە جازىپ ەم مەن ساعان؟ — دەدى جۇماكۇل قاتۋلانىپ.
نۇربيكە «ادال ويىمدى ارامعا جورىدىڭ» دەگەن بوپ، بۇرقىلداپ اشۋلانعان ءتۇر كورسەتتى. وسى ايلامەن قۇتىلارمىن دەپ ويلادى. بۇزاۋ قايىرۋدى سىلتاۋ عىپ، تەزىرەك الىستاماقشى دا بولدى.
نۇربيكەنىڭ سىتىلىپ كەتۋگە ىڭعايلانعانىن سەزدى دە، جۇماكۇل نە ىستەسەم ەكەن دەگەندەي بوپ ويلانا قالدى. ۇندەمەي قالعانمەن، نۇربيكە ونىڭ قادىرىن بىلەر مە؟ اۋىلعا بارا ۇيدەن ۇيگە جۇگىرىپ سۇيرەندەيدى عوي: «مەن وسىلاي دەدىم، جۇماكۇل بەتىنەن باسىپ، ۇندەي الماي قالدى»، — دەپ. بىرەۋ بولماسا بىرەۋ نانىپ، وسەككە وسەك جالعانىپ جۇرسە، ودان كەيىن باسىڭدى اراشالاپ كور؟.. «جوق، مۇنىڭ ءۇنىن وشىرەيىن!..» — دەدى جۇماكۇل. ودان ارعى جۇمىسىنا ەسەپ بەرمەدى. ۇمتىلا باسىپ نۇربيكەگە تاپ بەردى: قامزولىنىڭ يىعىنان قاپسىرا ۇستادى. ۇستاعان ىڭعايىندا سىلكىپ-سىلكىپ قويىپ ەدى، نۇربيكەنىڭ باسى قالتاڭ-قالتاڭ ەتتى.
— نەگە ىسىرىلا جونەلدىڭ؟.. اياقتا ءسوزىڭدى!.. اياقتاتپاي جىبەرمەيمىن!.. — دەدى جۇماكۇل سۇرلانىپ.
نۇربيكە ساستى. وسىندايدا كوز جاسىنىڭ وڭاي تۇراتىندىعى-اق جاقسى، توگىپ-توگىپ جىبەردى.
— ءولتىر!.. ءولتىر!.. سەنىڭ قولىڭنان-اق ولەيىن، — دەدى مۇساپىرلەنگەن تۇرمەن نۇربيكە.
جۇماكۇل وعان جىبىمەدى، بۇرىنعىدان دا قاتتىراق سىلكىپ تارتتى. نۇربيكە بۇل جولى قىلعىنا باستاپ، كوزى قاراۋىتۋعا اينالدى. بار داۋىسىمەن شىڭعىردى. داۋىسى وتە جەكسۇرىن شىقتى...
جۇماكۇل، — ارتىنان ويلاعاندا، — وسى ءىسىن وزىنە مىقتى ءمىن كوردى. قىز باسىمەن جاقىن جەڭگەسىنە قول جۇمساۋ — قازاق ادەتىندە بولماعان جۇمىس. ايتا بەرسەڭ، قازاق ادەتىندە «قىز» دەگەن اتاق وتە تازا، نازىك، قۇرمەتتى سەكىلدى: وعان بوتەندەر دە قاعىلماۋى، ءوزى دە بوتەنگە قاعىلماۋى كەرەك سەكىلدى... نۇربيكەمەن اراسىندا بولعان مىنا وقيعانى ەشكىم كورگەن جوق، ايتكەنمەن مۇنى جۇرتقا نۇربيكەنىڭ ءوزى جايادى. جايعاندا — مىڭ ءتۇرلى پالەنى ارالاستىرىپ جايادى...
سولاي بولدى دا: بىرەر كۇننىڭ ىشىندە اۋىل ءىشى وسى اڭگىمەنى ايتىپ جىبىرلاسۋمەن بولدى. ايتكەنمەن، اۋىلدىڭ كوپشىلىگى جۇماكۇلدىڭ بۇل ءىسىن ماقۇلداسقان سەكىلدەنىپ: «سول كەرەك كوك ەزۋگە!.. جۇماكۇلدىڭ ۇستىنەن تۇسپەيتىن نەمە عوي... تانىتقان ەكەن اكەسىن!» — دەستى.
وسى وقيعانىڭ تۇسىندا جالعىز-اق كاتيما بايبىشەنىڭ پىكىرىن اشىق ءبىلۋ قيىن بولدى: ول بىرەسە نۇربيكەنى شاقىرىپ، سونى مۇسىركەپتى-مىس دەگەن ءسوز شىعىپ ءجۇردى. سونىڭ ارتىنشا بولماي دامەتكەندى شاقىرىپ الىپ، جۇماكۇلدىڭ ءىسىن ماقۇلداعاندىعى تاعى ەستىلدى...
...داۋىلباي كۇنتۋعان تۇقىمىنا قىز ايتتىرماق بولىپ كەلگەندە كوزدەگەنى جۇماكۇل ەدى. بوقاڭ ۇيرەنشىكتى ادەتىن ىستەپ قارىسىپ وتىرىپ الدى دا، كۇنتۋعان تۇقىمىنىڭ باسقالارى قوسىلىپ شاياقمەتتىڭ قىزىن جۇماكۇلدىڭ جولىنا قۇرباندىققا شالعان سەكىلدەندى. وسىنى ىستەگەندە بىردە-بىرى نۇربيكەگە ءسوز سالا بىلسەشى!.. نۇربيكەنىڭ سول كۇنگى كۇيگەنىن كورسەڭ!.. قارا پىشاقتى جالاڭداتىپ شاياقمەتكە ەكى-ۇش رەت ءتوندى نۇربيكە: «سەن شىرىكتى ءتىرى قويعانشا جارىپ ولتىرەمىن!» — دەپ. شاياقمەتتى بۇرگەنمەن كەك بىتپەيتىندىگىن سەزىپ، نۇربيكە سول كۇنى بوقاڭنىڭ ۇيىنە بەتتەدى. قارا پىشاق قولىندا ەدى. قاتەرىن تىككەنى — جۇماكۇل ەدى... سول بەتىندە وزىنشە ەش نارسەدەن تايىناتىن ءتۇرى جوق ەدى... جاقىنداپ كەلگەندە ەسىك الدىنا دامەتكەن شىقتى. وعان جالعاس جۇماكۇل شىقتى. نۇربيكەنىڭ نە ءۇشىن كەلە جاتقانىن دامەتكەن سەزىپ، شوشىنعان تۇرمەن بوساعاعا تامان شەگىنىپ، دۇعا وقىدى بىلەم — اۋزىن كۇبىرلەتتى. جۇماكۇل نۇربيكەگە قارسى ءجۇردى.
— نەگە بەدىرەندىڭ، بەتپاق! — دەدى نۇربيكە قالتىرانىپ.
دەگەنمەن، جۇماكۇلگە تىم جاقىنداماي، بوگەلىپ توقتادى.
اۋىل ادامدارى سامساپ ەسىكتەرىنىڭ الدىنا شىقتى. ءبارىنىڭ كوزى وسى ەكەۋىندە. بىرەۋلەر ۇمتىلا باسىپ وسىلاي قاراپ جۇرگەن سەكىلدەندى.
— قايت ۇيىڭە!.. وينايتىن كىسىڭ مەن ەمەس...
وسىنى ايتىپ جۇماكۇل ىلگەرى قاراپ بىرەر باستى. ارالارى تىم جاقىن. نۇربيكە پىشاقتى قىمقىرا ۇستادى. كەنەت سالىپ كەپ قالۋعا بولماي ما؟.. جوق، بولمايدى: جۇماكۇلدىڭ كوزى — پىشاقتا، نۇربيكەنىڭ ءاربىر قيمىلىن ول اڭدىپ تۇرعان سەكىلدى. نۇربيكە قوزعالا بەرگەندە-اق — جۇماكۇلدىڭ تاپ بەرۋى داۋسىز؛ ودان كەيىن قارا پىشاق نۇربيكەنىڭ ءوز كوكىرەگىنە قادالىپ جۇرمەسىن...
— سالداقى!.. سالداقى!.. — دەدى نۇربيكە بۋلىعىپ.
— كەتەمىسىڭ؟.. جانىڭ كەرەك بولسا، كازىر ۇيىڭە بار!..
نۇربيكە شەگىندى. شەگىنبەسكە بولمادى، جۇماكۇل ءتۇتىپ جەيتىن ادام سەكىلدەنىپ ۇمتىلدى. اۋىل ادامدارى اراعا ءتۇستى. ءارقايسىسى وزىنشە سوقالاپ، باسالقى ايتقان بولىپ جاتتى. كەمپىرلەر جاعالارىن ۇستاپ:
— جۇماكۇل قاراعىم-اۋ، سول كاپىرمەن قايتەسىڭ ىزعىسىپ، اقىلىڭ بار ەدى عوي سەنىڭ، — دەگەن بولدى.
تاعى قورلىق. تاعى نۇربيكە تەنتەك... بۇل جولى نۇربيكە ۇياتتى قويىپ، اۋىل قوتانىندا وتىرىپ جەر تەپكىلەپ جىلادى.
سودان بىلاي نۇربيكە ءولىم تىلەدى. ەل كوزىنە كورىنبەيمىن دەپ توسەكتەن تۇرماي جاتتى. ەشكىممەن سويلەسپەيدى دە، جالعىز-اق كاتيما بايبىشە كەلگەندە شاراسىزدان باسىن كوتەرگەن بولدى.
— جۇرە عوي كەلىن... بالا-شاعانى جۇمساعانشا دەپ ءوزىم كەلدىم... قىمىز ىشە عوي ءجۇرىپ، — دەپ بايبىشە كولگىرسىپ، نۇربيكەنى توسەكتەن ەرىكسىزدەن تۇرعىزعانداي بولدى.
نۇربيكەنى وسىنشا مۇسىركەپ، بايبىشەنىڭ ءوز اياعىنان كەلىپ شاقىرعانى — اۋىل ادامدارىن تاڭىرقاتتى. ەكى اعايىننىڭ ارازداسقانىن كورسە، وسى بايبىشە ەش ۋاقىتتا سونىڭ اراسىنا كىرمەي قالعان ەمەس. اسىرەسە، وسى كۇنتۋعان تۇقىمىنىڭ اراسىنان جارىقشاق شىقسا، بايبىشەنىڭ قىستىرىلا كەتەتىن ادەتى.
بايبىشە قىمىزدى ساپىرىپ وتىرىپ، نۇربيكەنىڭ قىبىن تابا سويلەيدى: جىلاتىپ تا الدى، كۇلدىرىپ تە الدى... نۇربيكەنىڭ قىزىنىڭ اسامبايعا بەرىلۋ ايىبىن بوقباساردىڭ ۇيىنە ءتوندىردى:
— ءباتىر-اۋ، وگىزدەي عىپ سول قىزدى ساقتاپ قايتپەكشى؟ اسامباي الماعاندا — ول قىزدى كىم الادى ەكەن؟ — دەپ ءبىر قويدى بايبىشە.
— ءىش كەلىن. قايعىرىپ قايتەسىڭ... ءتاپ-تاۋىر بوپ ءوسىپ كەلە جاتقان بالا ەدى... مەن ىلعي ايتۋشى ەم: نۇربيكە كەلىننىڭ وسى قىزى ءبىر باقىتتى ادامعا دۋشار بولار، — دەپ.
تاعى جىلادى نۇربيكە. بايبىشەنىڭ جىلى ءسوزىن جارىم كوڭىلىنە سەپ كوردى. تاپ وسى وتىرعاندا وسى بايبىشەدەن باسقا جاناشىر جاقىن تاپپايتىن سەكىلدەندى.
بايبىشە تاعى ءبىر سۇرە اڭگىمە ايتا كەلىپ:
— الگى كەسىر قارا ايتادى: «نۇربيكە كەلىن نەسىنە جىلايدى ەكەن؟.. قىزىن بەرەم دەپ ءازىر ەشكىمنەن مال العان جوق. ءقازىر «سلابودا» زامانى، بەرمەيمىن دەسە، قىزىن ەشكىم دە زورلاپ الا المايدى» — دەيدى... كەسىر قارا-اۋ وندايىڭ بولسا، كەلىنگە ايتىپ كوزىنىڭ جاسىن قۇرعاتسايشى — دەدىم مەن... ءاۋىل-ۇي وتىر ەدىك اقىل سالا بىلمەيدى دەپ، كەسىر قارا سەندەرگە وكپەلەيدى ەكەن. مەن ايتتىم سوسىن: كەسىر قارا-اۋ، سەن تۇگىل ءبىزدىڭ شالعا دا ءسوز سالعان بىرەۋى جوق. جازىق كەلىندە ەمەس قوي، ونىڭ ءۇشىن كەكتەنبەي-اق قوي، كەلىنگە بارىپ، اقىلىڭدى ايت دەدىم...ايتسام، ايتايىن، — دەدى ول بايعۇس. بۇگىن شالمەن دە اقىلداسىپ ەم: سەن نە ويلاپ ءجۇرسىڭ؟ كوپتەن كەلە جاتقان قۇدايى كورشىم ەدى، نۇربيكە كەلىندى جىلاتىپ قويامىسىڭ — دەپ. «كەلىننىڭ ءوزى بىلەدى. بەرمەيمىن دەسە، اسامبايدان قورعايتىن قۇدىرەتىمىز بار عوي» — دەدى شالىم...
بايبىشە قىمىزدى ساپىرا ءتۇسىپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن نۇربيكەگە قاراپ قويدى. بۇل نۇربيكەگە مىقتى اسەر ەتكەندەي بوپ ۇرتتاپ وتىرعان قىمىزىن كەنەت توقتاتىپ ويلانا قالدى: راس، اسامبايدىڭ مالىن ءازىر العان جوق... ءبىراق، باتانى قايتەدى؟ اتى شۋلى داۋىلباي كەلىپ، باتا ىستەپ، قۇدا بولدىم دەپ كەتتى. تورت-بەس كۇننىڭ ىشىندە الۋعا كەلگەلى وتىر. بەرمەيمىن دەپ شاتاق شىعارعانعا اسامباي كونەر مە؟ نۇربيكە تۇگىل ودان زوردىڭ مازاعىن كورمەيمىن دەپ جۇرگەن ادام عوي ول...
نۇربيكە كۇرسىنىپ، بايبىشەنىڭ بەتىنە قارادى. قانشا ايتقانمەن كوپتەن ارباسقان ادامدار-اۋ؛ ءبىرىنىڭ ويىن ءبىرى سەزۋدەن دە ساۋ ەمەس ەدى. اسامباي مەن قۇسايىن باي مىقتى ۇستاسىپ جۇرگەن ادامدار: وتكەن جىلى قۇسايىننىڭ ءبىر ءۇيىر ساياعى ۇرلاندى. قۇسايىن داۋىلبايعا ادام سالدى: «جىلقىمدى ۇيىرىنە قوسسىن، ايتپەسە ۇستاتامىن» — دەپ. داۋىلبايدىڭ ارقا سۇيەگەنى — اسامباي. قۇسايىننان قايمىقسا، اسامبايدىڭ اتى قۇرىسىن!.. ەكەۋى تىرەسە ءتۇستى. قۇسايىننىڭ قارۋى «الاشوردا» بولدى. اسامباي كولچاك ۇكىمەتىن ساعالادى. بىرىنە ءبىرى دۇرديىسكەنمەن، داق سالا الماي، ەكەۋى دە ىشتەرىنەن تىندى. قۇسايىننىڭ جىلقىسى ۇيىرىنە قوسىلمادى. بۇل ۇمىتىلماستىق كەك ەدى. بۇل كەگىن قۇسايىن ومىرلىك جىبەرەم دەپ جۇرگەن جوق... نۇربيكە قىزىن بەرمەي قايتارىپ، اسامباي ەل كوزىندە كۇلكى بولسا، قۇسايىننىڭ كەگى از دا بولسا قايتادى... ءبىراق سوڭى نە بولادى «ەكى نار سۇيكەنسە، ورتاسىندا شىبىن ولەدى» بوپ ىستىككە تۇيرەلەتىن نۇربيكە ءۇيى بولماي ما؟..
نە دەگەنمەن نۇربيكە ءوز پايداسىن بىلمەيتىن دە كىسى ەمەس. بىرەۋگە كۇنشىلدىك ىستەۋىنىڭ ءوزى دە سول مەنمەندىگىنەن تۋماقشى عوي.
نۇربيكەنىڭ ويىن كەنەت ەكىنشى نارسە ءبولدى: اپىرىم-اي، وسىنشا بۇلىنگەندەي بۇعان نە بوپ ەدى؟ اسامباي سياقتى ادامعا قول ارتۋدىڭ ءوزى باقىت ەمەس پە؟.. جات جۇرتتىق بوپ جارالعان بالا — جاسقا تيگەندە باقىتتى بولا ما؟ كارىگە تيگەندە باقىتتى بولا ما؟.. اسامباي سياقتى ادامعا ايەل بوپ، «ەركە توقال» اتانىپ، اۋىل ايماقتى ءبىر شىبىقپەن ءيىرىپ وتىرعاننىڭ ءوزى قانداي قىزىق!.. اپىرىم-اۋ، نۇربيكە مۇنى بۇرىن نەگە ەسكەرمەگەن؟.. وسى بايبىشەنىڭ ءوزى ارامدىقتان ساۋ ما؟ نۇربيكە اسامبايعا قول ارتسا وزىمەن تەڭ ءتۇسىپ، اياعىن باسىپ كەتەر دەپ، وسى بايبىشە قاۋىپتەنىپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟
بىرەر كۇرسىنىپ باسىن كوتەرگەندە نۇربيكەنىڭ شىرايى بۇرىنعىسىنان الدەقايدا دۇرىستالىپ ەدى.
— قايتەمىز، قۇدايدىڭ جازۋى شىعار... جات جۇرتتىق بالا عوي. اق باتانى بۇزىپ، «بۇزىق قاتىن» اتانا المايمىن... مەن ەندى قويدىم، — دەدى نۇربيكە.
بايبىشە شوشىنا قارادى. نۇربيكەنىڭ توستاعانىنا ۇستەپ قىمىز قۇيعالى جاتىر ەدى، ۇستەپ قۇيۋدىڭ ورنىنا توستاعاننىڭ ىشىندەگى قىمىزدى شاراعا اۋدارىپ، توستاعاندى توڭكەرە سالدى. ۇلكەن اشۋعا مىنگەندەگى ادەتىن ىستەپ بولبىراعان بەتى جىبىر قاقتى. قىمىز تولى شارانى شايقالدىرىپ ساباعا تامان ىسىرا سالدى دا، تورگە قاراي بۇرىلىپ اياعىن كوسىلدى. تاپ وسى وتىرىسى — «سەنىمەن ەندى جۇمىسىم جوق» دەگەن ادامنىڭ كەسكىنى ەدى. نۇربيكە وسىنى سەزگەندەي ۇندەمەي ۇيدەن شىقتى...
نۇربيكە بۇرىنعى ادەتىمەن اۋىل اڭگىمەسىنە ارالاسىپ كەتە قويماعانمەن، تويدى ونشا جابىعىپ تا قارسى العان جوق. قوناق تاربيەسىنە كۇنتۋعان تۇقىمى تۇگەل قاتىناسۋ كەرەك بولدى دا، دامەتكەن، جۇماكۇلدەر دە سان-ساپالاق ارالاسىپ كەتتى. دامەتكەن مۇلدە بيلەپ-توستەپ:
— كەلىن، سەن وتىرا بەر، مەن ۇلگەرتەمىن عوي، — دەپ قوناق تاربيەسىن تۇگەل قولعا العانداي بولدى.
نۇربيكە بۇعان دا قارسى بولمادى. ابىسىن-اجىن بولىپ بۇلاردىڭ ءبىر شۇيىركەلەسكەنى دە وسى جول ەدى... ءبىراق ۇزاماي جوعارعى اسكەر بۇلىگى — بۇلاردىڭ اراسىنا تاعى كەرتە بولدى. دامەتكەن ويلاماعان وقيعاعا كەزدەسىپ، «جۇرتقا قارار بەتىم جوق» — دەپ ويلادى ءوزىن. «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق» سەكىلدەنىپ بوقاڭ ىلاۋ ايدالدى. اۋىل ءىشى الدەقالاي تىنا قالعان سەكىلدەنىپ، اڭگىمەلەرىنىڭ كوبى سىبىرعا اينالعان تارىزدەندى. سىبىر ءسوز دامەتكەندى وت بوپ ورتەدى. ىرىمكۇلدىڭ كوڭىلىن سۇراي كەلگەن ادام — دامەتكەنگە مازاق ەتە كەلگەن ادام بوپ كورىندى. جانىنداي جاقسى كورەتىن تالاي كەلىندەرىنە، ابىسىندارىنا دامەتكەن تەرىس قارايتىندى شىعاردى... جۇرت سىبىردى ودان ءارى ۇدەتتى. دامەتكەننىڭ وسى ويىن سەزگەننەن كەيىن، اۋىل ادامدارى قايمىعىپ بوقاڭنىڭ ۇيىنە قاتىناۋىن توقتاتتى.
نۇربيكە كەلىپ ەسىكتەن قاراعاندا دامەتكەن وسى كۇيدە وتىر ەدى. تەگىن كەلمەگەندىگىن نۇربيكەنىڭ جايراڭداعان ءجۇزى ايتىپ تۇر ەدى. نە ىستەۋ كەرەكتىگىن دامەتكەن ويلاپ ۇلگىرگەنشە بولماي نۇربيكە ىرىمكۇلگە تونە ءتۇسىپ:
— بەتىم-اۋ، تاماعىنىڭ استىن دا جارالاپ تاستاعان با؟.. — دەگەنى عوي.
دامەتكەننىڭ ىشقىنعانىن كورسەڭ!.. قالش-قالش ەتىپ دامەتكەن ورنىنان ءبىر تۇرىپ، ءبىر وتىردى. نە ىستەمەكشى بولعانىن ءوزى دە بىلمەدى، دامەتكەن قىسىلعاندا — كومەك كورسەتەتىن ادامى جۇماكۇل عوي. جۇماكۇل تاعى جاردەمگە ۇلگىردى: ىرىمكۇلگە ءتونىپ وتىرعان نۇربيكەنى تۋ سىرتىنان ۇستادى دا، ەسىكتەن سۇيرەلەپ، جەلكەسىنەن ءبىر ءتۇيدى. نۇربيكە جەردى سۇزە قۇلاپ، جاۋلىعى اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى... اۋىلدا قوناق جاتقاندا، اسامباي سياقتى ادامعا «ەنە» بوپ اتانعالى جاتقاندا مىنا سياقتى كۇيگە ۇشىراۋ — نۇربيكەگە جەڭىل تيە قويعان جوق. ءبىراق وتكەن جولعىداي جەر تەپكىلەپ جىلاماي، كەگىن سوزبەن الدى:
— سورلى سالداقى!.. سازايىڭدى سولدات بەرسىن! — دەدى ول.
جۇماكۇل تاعى ۇمتىلدى. بۇل جولى نۇربيكە قولىنا تۇسكەندە ءولتىرىپ جىبەرۋى ءسوزسىز ەدى، وقتىڭ قيىنىنداي ءبىر ادام اراعا ساپ ەتىپ جىبەرمەگەنى.
— جۇماكۇل!.. اقىلىڭا كەل؟ — دەدى ول.
جۇماكۇلدى جەتەكتەگەندەي بوپ ۇيىنە كىرگىزدى. بۇل — جاس جىگىت زارىپ ەدى...
«ادەبيەت مايدانى»: 1933 ج. № 4.
1935 ج. № 5؛ 1935 ج. № 12؛ 1936ج. №1-2
اۋىل
(«قوڭسىلار» اتتى روماننىڭ ءبىر ءبولىمى)
...بوقباسار مەن يماش ون كۇندەي جول ءجۇرىپ، ارىپ-اشىپ، تاباندارى تەسىلىپ، اۋىلعا زورعا جەتتى. وسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە بوقباساردىڭ باسىنان مىڭ ءتۇرلى جۇمىس وتكەن سياقتى بولدى. بوقباسار بۇرىنعىسىنان ەكى ەسە قارتايىپ، بۇرىنعىعا قاراعاندا ساقال-شاشى اعارا تۇسكەن سياقتى بولدى. بۇرىن، تۋمالاستارىم بار، ەر جەتكەن ىنىلەرىم بار، ماعان كىم تيەدى، —دەيتىن سياقتى ەدى. سول «ىنىلەرىنىڭ» قايدا ەكەنىن دە بىلمەي قالعانداي بولدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بوقباسار ءوزى تۋعالى كورمەگەن بەينەت، كەمشىلىك، ماسقاراشىلىق كورىپ، جالعىزدىقتى مىقتاپ سەزگەندەي بولدى. قول ۇشىن بەرەتىن ادام جوق تارىزدەندى.
يماشتىڭ بۇل ەلگە كەلىپ، قۇسايىن بايدىڭ ەسىگىندە جۇرە باستاعانىنا ءۇشىنشى جىل عوي. سودان بەرى بوقباسار مۇنى سەزبەي جۇرگەن ءتارىزدى. وتكەن جىلى، بوقاڭدار ءبىر جەردە ءشوپ تيەپ جاتقاندا وسى يماش كەزدەسىپ، اتتان تۇسە قالىپ، جۇماكۇلدىڭ قولىنداعى ايىردى الا سالىپ، شەپتى ءبىر ايىرلاعان عوي. ءبىر ايىرلاپ، كوتەرگەندە ءبىر شومەلەدەي ءشوپ كوتەرەدى. اربا تيەپ تۇرعان بوقباسار، يماشتىڭ لاقتىرعان ءشوبىن الىپ ۇلگەرە الماي، ءشوپتىڭ استىندا قالا جازداعان. يماشتىڭ قايراتىن كورىپ، بوقاڭ سوندا ءبىر تاڭدانىپ ەدى. ءبىراق، ول، كوپكە بارماي ۇمىتىلىپ ەدى. سودان سوڭعى يماشپەن ىستەس بولعانى وسى جولى. يماش بوقباسارعا بۇل جولى ادام ايتقىسىز ۇنادى. ۇناۋىڭ سول، يماشتى وسى جولى تۋعان بالاسىنداي كورىپ كەتتى. يماشتىڭ ارقاسىندا سولداتتىڭ تاياعىنان قۇتىلدى. اۋىرلىق، بەينەتتىڭ ءبارىن يماش ءوز ۇستىنە الىپ، بوقباساردى اكەسىنەن بەتەر كۇتتى.
اۋىلعا ءتۇن ىشىندە كەلدى. بوقاڭنىڭ قىزدارى، بالاسى، قاتىنى — بوقاڭنان «ەندى كەلمەس» دەپ تۇڭىلۋگە جاقىنداعان ەكەن. اسىرەسە ىرىمكۇل «اكەلەپ» بوقباساردى موينىنان قۇشاقتاپ بوساتپادى.
— قالقام، ايتەۋىر ءتىرى كەلدىم — مىنا ءبىر اعاڭنىڭ ارقاسىندا، — دەدى دە بوقاڭ كەڭكىلدەپ جىلادى...
بوقباساردىڭ ءۇيى يماشتىڭ ساۋ كەلگەندىگىنە قۋانا المادى. ات پەن اربادان ايىرىلىپ كەلگەندىگىن ەستىگەندە، باستىعى باي بوپ، بايبىشە بوپ شۋ ەتە ءتۇستى.
— ءبىر ات قۇرلى قۇنى جوق شىرىك، سورايىپ ءوزى كەلگەنى نەسى؟ — دەپ شاپتىقتى بايبىشە.
قۇسايىن باي دابدىرلەپ، جەبەسىن تىستەۋدەن اشەيىندە اۋىزى بوساماۋشى ەدى، ات-اربانىڭ جوعىن ەستىگەندە، اكەسى ولگەننەن جامان كوزى شاقىرايىپ:
— كىم تاستا دەدى ساعان؟ ات-اربانى تاستاپ نەگە كەلەسىڭ؟ تاپتىرامىن! تاباسىڭ! — دەپ تەپسىندى.
— ءبىزدىڭ اتتى بەرمەۋى مۇمكىن ەمەس، وسىنىڭ ءوزى ساتىپ كەتىپ وتىر،—دەپ، ءابدىلدا ستۋدەنت بۇيرەكتەن سيراق شىعارا سويلەدى.
— ايت شىنىڭدى، ءيتتىڭ بالاسى! باسىڭنىڭ مىلجا-مىلجاسىن شىعارارمىن، — دەپ، قۇسايىن باي ەنتىگىپ، تاياعىن ىڭعايلاي تۇسەدى.
يماش اپالاقتاپ، ابىرجىپ، ساسۋىندى بىلمەدى. قانداي وقيعاعا كەزدەسكەنىن ايتىپ تۇسىندىرمەكشى ەدى.
— وتىرىك، شىلعي وتىرىك! ول اسكەر جامان قالادان ءارى كەتپەيدى. دۋتوۆپەن قاتىناسقالى بارا جاتقان اسكەر ول، — دەدى ءابدىلدا.
يماش ءابدىلدانىڭ بەتىنە ءبىرسىپىرا قاراپ وتىردى دا:
— قاشىپ بارا جاتسا دا ما؟—دەدى.
— ءوي، مىناۋ يت نە دەيدى؟ ءوزىڭ بولشيەۆيك بولىپ كەلۋدەن ساۋمىسىڭ؟
— بولعان ادام بىزدەن كەم بە؟!
— ە، ە.. تاعى، تاعى سويلە... ناعىز ءوزى!—دەپ ءابدىلدا كەكەتە كۇلدى.
— وسىمەن سويلەسىپ... اۋىزىنان قانىن كەلتىرمەس پە؟—دەيدى بايبىشە جۇلقىنىپ.
— ءاي، ايتاسىڭ با، جوق پا؟—دەدى باي بۇرىنعىسىنان دا شاقىرايا ءتۇسىپ.
بۇل كوزىن قاداسا، يماش تا قادايدى. يمەنۋىندى بىلمەيدى، «مالايلارىڭىزدى ءبۇلدىرىپ بولار، وسىنىڭ ءوزىن شىعارسايشى» دەپ اشىگەرەي مىرزا ايتقاندا دا، جۇمىسقا قارۋلى دەپ شىعارماعان بايدىڭ ءوزى ەدى...
ءابدىلدا وقىعان، تاربيە كورگەن ادامنىڭ قالپىن ىستەپ، اكەسىن باسقان بولدى:
— اتتىڭ دا، اربانىڭ دا قۇنى بەلگىلى. ونى وتەمەي قۇتىلا المايدى. تاۋىپ بەرەرى بولماسا، ەڭبەگىمەن وتەر، — دەپ بيلىك ايتتى.
مۇنى ايتقاندا، وزىنشە، مالايعا كوپ جەڭىلدىك ىستەدىم دەپ ويلادى. ەشنارسەنىڭ جايىن بىلمەيتىن كەيبىر جالتاقتار شىنى وسىلاي ءتۇسىنىپ، ءابدىلدانى وزىنە قورعان دەپ ءبىلىپ، بۇل بيلىككە قۇلدىق دەپ باس يگەن بولار ەدى. ءبىراق، يماش ولاي ەتپەدى. يماش ءابدىلداعا كەكەتە كۇلىپ قارادى:
— ول زاڭدى ساعان كىم ۇيرەتتى؟
— ە، نەگە؟
— نانساڭ، ايتىپ وتىرمىن. نانباساڭ، سوتىڭا بەر. سەن ايتتى ەكەن دەپ مەن تەگىن ىستەي المايمىن!
— بەتىم-اي!.. ايىرساڭدارشى جاعىن، — دەدى بايبىشە تىكسىنىپ.
— اتاڭنىڭ اۋىزىن!... — دەپ قۇسەكەڭ شوڭتانداپ، ەمەن تاياعىن الا ۇمتىلىپ ەدى، يماش ۇشىپ تۇرىپ قاسقيا قالدى.
— ۇرا الماسسىڭ!
— ءما، ۇرا الماي! — دەپ، قۇسايىن تاياقتى سىلتەپ قالعاندا، يماش شاپ بەرىپ جابىسا تۇسكەندە، قۇسايىننىڭ قولىنان تاياق شىعىپ كەتتى.
— تاياعىمدى بەر دەيمىن، اتاڭنىڭ اۋزىن!... —دەپ قۇسايىن قايتا جابىسقانشا، يماش ۇيدەن شىعىپ تا كەتتى.
بايدىڭ ءۇيى استان-كەستەن، ۋ-شۋ بولدى دا قالدى.
— ماسقارا-اي! سۇمدىق-اي! قۇلدىڭ دا باسىنعانى ما؟! — دەدى بايبىشە بۋلىعىپ.
— ول اتاڭنىڭ اۋزىن با... تۇرا تۇرسىن، كورسەتەرمىن وعان، كازىر ارباعا تاڭدىرىپ تاستايمىن!... قالي قايدا، قالي! — دەپ، قۇسايىننىڭ ەنتىككەن داۋىسى اۋىلدى دۇرلىكتىردى.
— ساسپاڭدار، ونىڭ ەمى وڭاي: قىزىلجاردا جاتقان اقتىڭ اسكەرىنە ءقازىر ادام جىبەرمەكشى ەم — سولار كەلسە، بۇعان اقىل ۇيرەتەدى، — دەدى ءابدىلدا كۇلىمسىرەپ.
ايتقانىڭداي سول ساعاتتا-اق قاعاز جازىلىپ، قىزىلجارعا بىرەۋ ءجۇرىپ تە كەتتى...
بۇل وقيعا مينۋتىندا بۇكىل اۋىلعا تارادى. بۇرىندى-سوڭدى مالايدىڭ بايمەن قارسىلاسقانىن كىم ەسىتكەن. قارسىلاسقان مالاي قان بولىپ قالمايتىن با ەدى؟ يماش نەگە ولاي بولمادى؟ يماشتى ۇرا الماۋ سەبەبى نە؟
كەمپىر-شال بۇل وقيعانى وزدەرىنشە تالقىلادى:
— ءابدىلدا مىرزا تيگىزبەگەن شىعار، ايتپەسە، باي ونىڭ ارقا ەتىنەن تاسپا الماس پا ەدى،-دەپ «مەيىرىمدىكتى» مىرزاعا بەيىمدەگەندەر دە بولدى.
ايتەۋىر، اۋىل ومىرىندە ءبىرىنشى peت ايتا قالعانداي جاڭا جۇمىس بولدى. بايدىڭ ىڭعايىنا كوشكىش جالتاق ادامداردىڭ تالايلارىنا وي تۇسىرەرلىك وقيعا ەدى.
يماش بايدىڭ ۇيىنەن شىققان كۇيى مولداش ءمۇعالىمنىڭ ۇيىنە باردى. ول، ۋفادا وقىعاندىعىن ىستەپ، كوزى اشىق ادامسىپ، وزىنەن باسقانىڭ ءبارىن تۇك بىلمەيتىنگە ساناپ، كوپىرشىپ جۇرەتىن جىگىت ەدى. بايدى دا، بايدىڭ ءسوزىن سويلەيتىندەردى دە سىرتتان كەكەپ، مۇقاپ وتىراتىن سياقتى ەدى. وسى مىنەزىن ۇناتاتىن تارىزدەنىپ يماش قولى بوساعاندا، وسى مولداش ءمۇعالىمنىڭ ۇيىنە كوبىرەك باراتىن. مولداشتىڭ ۇيىندە گازەت-جۋرنال دا بولادى، ءتۇرلى كىتاپتار دا بولادى. مولداش، كەيدە، ۇيىنە كەلگەن ادامداردى ەلىكتىرىپ، وزىنشە ءارتۇرلى نارسەدەن تۇسىنىك بەرگەن بولادى. ءسوزىنىڭ كوبى يماش سياقتىلارعا تۇسىنىكسىز: «ۇلت قامى» «ۇلت پايداسى» دەگەن سوزدەردى اۋزىنان تاستامايدى. «قازاق ۇلتى بىرلەسىپ ءىس ىستەسە عانا سىباعاسىن الا الادى» — دەپ ۇگىت جۇرگىزەدى. اسىرەسە، سوڭعى بىر-ەكى جىلدان بەرى «بوستاندىق-تەڭدىك» دەگەن سوزدەردى اۋزىنان تاستامايتىن ەدى.
— «ءقازىر تەڭدىك بولدى، سەن دە ادام قاتارىنا قوسىلاسىڭ» — دەپ يماشقا كەزدەسكەندە وسى ءمۇعالىم تالاي ايتاتىن.
بايدىڭ، ءابدىلدا مىرزانىڭ سىلكىنگەن ەكپىنىن كورگەننەن كەيىن يماش ءمۇعالىمنىڭ ۇيىنە كەلگەندە سول ايتقان تەڭدىگىنىڭ جايىن بىلەيىن دەپ ەدى. بايمەن ءبىر قارسىلاسۋعا قارسىلاستى، قارسىلاسۋعا قاقى بار ما؟ — وسى جاعىن اشىپ بىلمەكشى ەدى.
مولداش ءمۇعالىم يماش بارعان سوڭ ولەڭ وقىدى:
«باي مەن كەدەي تەڭەلدى،
كەدەي جەتتى، كەنەلدى
باي، كەدەي بوپ بىرىگىپ،
تابادى ەل ونەردى» —
يماش وسى سوزگە جابىسا ءتۇستى:
— ءمۇعالىم-اۋ، وسىنى شىن ايتىپ وتىرسىڭ با؟
— قايسىنى؟
— «باي مەن كەدەي تەڭەلدى» دەيسىڭ عوي.
— وتىرىك پە؟ كازىر ءبارى دە تەڭ.
— ەندەشە، قۇسايىن باي ماعان نەگە تاياعىن الا جۇگىرەدى؟
— سەبەبى بولعان شىعار، — دەپ مولداش ءمۇعالىم كۇمىلجىدى.
— نە قىلعان سەبەپ؟... قاشقان سولداتتى الىپ بار دەدى، الىپ باردىم. سولدات ات-اربامدى بەرمەي، ءوزىمدى جاياۋ قايتارىپ ەدى، سالبىراپ ۇيگە كەلدىم. وسىعان دا مەن جازىقتىمىن با؟ سولداتتى قاشىرعان مەن بە ەكەم؟ ءابدىلدا ستۋدەنت وقىعان عوي، دۇرىستىعىن ايتادى ەكەن دەسەم، «تەگىن جۇمىس ىستەپ وتە» — دەيدى. تەڭدىگىڭ وسى ما؟...
— جوق، سەن تۇسىنبەي وتىرسىڭ، — دەدى ءمۇعالىم قاباعىن شىتىپ: — تەڭدىك دەپ جالپى تەڭدىكتى ايتادى، ايداي الەمگە بولعان تەڭدىكتى ايتادى. سەنىكى ءۇي اراسىنىڭ ۇساق اڭگىمەسى عوي.
— مەن سول جالپىڭنىڭ ىشىنە كىرمەيمىن بە؟ «ۇساق اڭگىمە» دەپ باي مالايىن تاياقپەن سىلەيتۋىن توقتاتپاسا، ونىڭ قاي جەرىندە تەڭدىك بولادى؟
يماشتىڭ سۇراۋلارى مولداش ءۇشىن تىم تەرەڭ سۇراۋلار ەدى. «ۋفادا وقىدىم» دەگەنمەن ۋفادا وقۋىنا بەلشەسىنەن باتقان ادام ەمەس ەدى. ۋفانىڭ مەدرەسەسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتاۋىرى «عاليا» مەدرەسەسى بولسا، ونىڭ دا وقىتاتىن ساباعىنىڭ كوبى «قۇداي بار ما، جوق پا؟»—دەگەن زىيا حازىرەتتىڭ قۇرعاق پالساپەسىن تالقىلاۋ ەدى. تالقىلاعان شاكىرتتەر تۇگىل، سول قۇدايدىڭ بار-جوعىن، پالساپەشى زىيا حازىرەتىڭنىڭ ءوزى دە دالەلدەپ، قولعا ۇستاتقانداي قىپ ايتىپ بەرە الماۋشى ەدى.
مولداش ءمۇعالىمىڭ ورىسشادان تازا ەدى. مەدرەسەدەن شىققاننان بەرگى ازىق قىلعانى — «قازاق» گازەتىنىڭ جازعان سىڭارجاق ۇگىتى بولاتىن. سول ۇگىت، سول باعىت بۇل ءمۇعالىمنىڭ ميىنا مىقتاپ ورناپ قالعان. جينالعان ادامعا كىتاپ وقىسا دا، ۇگىت ايتسا دا، وسى ولشەۋدەن شىقپاي عانا ايتۋشى ەدى. يماشتىڭ سۇراۋلارى ول ولشەۋدىڭ ىشىندە جوق، ونى، وزىنشە، ۋاق ماسەلەگە ساناۋشى ەدى. «ۇلت جىرىن جىرلايمىن» دەگەن بوپ، ءۇي اراسىنىڭ اڭگىمەسىنەن ءوزىن جوعارى ساناعان بوپ، جالپىعا بىردەي جۇمىس اتقارىپ وتىرعان ادام سياقتانۋشى ەدى.
— ونداي ۇساق اڭگىمەلەر ءۇشىن كەك ساقتاۋدىڭ ءجونى جوق. ءۇيتىپ ءجۇرىپ ءبىز ۇلت پايداسىن كوزدەي المايمىز. بىزگە بىرلىك كەرەك: بىرلەسىپ وتىرىپ جۇمىس ىستەمەسەك، ءبىز بايگە الا المايمىز، —دەدى مولداش.
يماش اڭ-تاڭ بوپ ءبىرسىپىرا وتىردى. وسىنىڭ ايتىپ وتىرعان بىرلىگى نە؟ قۇسايىن مەن يماش قايتىپ بىرىكپەكشى؟ قۇسايىنمەن بىرىگىپ العان بايگەدەن يماشقا تيەتىنى نە؟ قۇسايىنعا بايگە الىپ بەرۋ ءۇشىن عانا بىرىگە مە يماش؟...
— ءمۇعالىم، سەنەن تاعى ءبىر نارسە سۇرايىن، — دەدى يماش قوزعالا ءتۇسىپ. — وسى كۇنگى «قىزىل» دەپ جۇرگەندەرى بولشيەۆيكتەر مە؟
— بولشيەۆيكتەر.
— ولار بىزگە پايدالى ما، زياندى ما؟
— تالاۋعا تۇسسەڭ، پايدالى ەكەنىن كورەرسىڭ، —دەدى مولداش مىرسىلداپ كۇلىپ.
— تالاۋعا تۇسكەنى قالاي؟
— قالاي بولسىن، بولشيەۆيكتىكى — تالاۋ. بولشيەۆيك دەگەن ءسوز — «تالاۋشى» دەگەن ءسوز.
— ونىڭ قاتە بولار! — دەدى يماش، باسىن شايقاپ.
مولداش اڭىرايىپ، اۋزىن اشىپ وتىرىپ قالدى.
يماشتىڭ مۇنى ايتۋعا قاقى بار ەدى. اقتىڭ اسكەرىنىڭ جۇگىن تارتىپ بارا جاتقاندا، ءبىرسىپىرا قولعا تۇسكەن بولشيەۆيكتەردى جۇكپەن بىرگە ايدادى. ءۇستى-باستارى قان، اياقتارى ءتىلىم-تىلىم جارا، ارىپ، ازاپ كورگەن ادامداردى اقتىڭ سولداتتارى، جۇكشىلەرمەن جاناستىرا، مالشا ايداپ وتىردى. جەگەن تاياقتىڭ اۋىرلىعىنان ءبىرسىپىراسى اياعىن زورعا باسادى. اكىرەڭدەگەن اقتىڭ سولداتى جۇرە المادىڭ دەپ قامشىمەن سىلتەپ وتەدى. ۇردىڭ دەپ يمەنىپ، بۇعىپ، اۋىرسىنىپ جاتقان ولار جوق، ەلەمەگەن بوپ جۇرە بەردى. ىلىنىسە كەتسە، مىلتىقپەن اتىپ جىقسا دا، ءتىلىن تارتاتىن ەمەس:
— ءبىز دۇرىستىق ءۇشىن كۇرەسەمىز؛ كەدەي، باتىراق، جۇمىسشى ءۇشىن كۇرەسەمىز! ءبىز بىرەۋ ەمەسپىز، مىڭبىز، ميلليونبىز، ءبىز ولگەنمەن بولشيەۆيك تۋى قۇلامايدى! — دەيدى الگى ۇستالعان بولشيەۆيكتەر.
ءبىر رەت وسى سەكىلدى ءسوزىن ەستىپ، بوقاڭ ىعىسىپ يماشتىڭ جانىنا كەلىپ، كارى كوزىن جاۋتاڭداتىپ، يماشتىڭ بەتىنە قاراپ ءبىرسىپىرا تۇرىپ:
— بالا، سەن تۇسىنەتىن بولارسىڭ، وسىلار نە ايتىپ كەلە جاتىر؟ — دەپ سۇراپ ەدى.
يماش ءتۇسىندىرىپ بەرگەندە بوقاڭ مالشا ايدالىپ بارا جاتقان بولشيەۆيكتەرگە قاراپ:
— ەسىل سابازدارىم-اي! — دەدى.
وتريادتىڭ كوپشىلىگى ىلگەرى كەتىپ، تۇتقىنداردى ايداۋ ءۇشىن جۇكشىلەردىڭ جانىندا جالعىز يۆان قالعاندا، يماش ونى يىقتاپ، تۇتقىنداردىڭ ىشىندەگى جاياۋ جۇرە الماي كەلە جاتقان بىرەۋىن ءبىرسىپىرا جەر ارباعا مىنگىزۋگە سۇراپ الىپ ەدى. ساقال-مۇرتى وسكەن شۇڭىرەك كوز ارىق سارى كىسى، كەبىرسىگەن ەرنىن جالاي ءتۇسىپ، يماشقا ءبىرسىپىرا قادالا قاراپ، سىبىرلاپ قانا:
— سەن كىمسىڭ؟ — دەدى.
— مەن مالايمىن، — دەدى يماش.
الگى كىسى جايراڭداپ ارىپ-اشقانىن، السىرەگەنىن ۇمىتىپ:
— قازاقتىڭ كەدەي-باتىراقتارى دا ءبىزدىڭ تىلەگىمىزگە ەردى مە؟ — دەپ يماشتىڭ قولىنان ۇستاي الىپ ەدى...
«وسى ءمۇعالىم قاتا ايتىپ وتىر، بۇل مەنى اداستىرعالى وتىر. بولشيەۆيك تالاۋشى ەمەس، بولشيەۆيك كەدەي، باتىراقتىڭ شىن دوسى!» — دەپ ويلادى يماش ىشىنەن. بۇعان شەيىنگى بۇلدىر سەنىم ناق وسى جەردە تياناقتالىپ، يماشتىڭ بەتىن ءبىرىڭعايلاپ بۇرعان سياقتى بولدى.
اسىعىپ، ساسىپ، قالتاقتاپ بوقباسار كەلدى.
— يماش-اۋ، مۇندا وتىر ەكەنسىڭ عوي، ءجۇر ۇيگە!
يماش تا، ءمۇعالىم دا جالت قارادى. يماش كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، بوقباسارعا ەردى.
تاپ سول كۇنى بوقاڭنىڭ ءۇيى يماشقا ءوز ۇيىنەن ارتىق بولدى: يماشتىڭ كىر-قوڭى جۋىلدى، بار تاماق يماشتىڭ اۋزىنا ۇستالدى.
— جاتىپ تىنىق شىراعىم، شارشاعان شىعارسىڭ، — دەيدى دامەتكەن.
ارىپ-اشىپ كەلگەن بالاعا انانىڭ ايتاتىن ءسوزى عوي بۇل. ىستىققا قاقتالىپ، تابان ەتى سويىلىپ كەلگەن ادامدى وسى ءسوزدىڭ ءوزى-اق قۋانتىپ جىبەرمەي مە!
ءبىراق بۇل تىنىعۋ ۇزاققا سوزىلمايتىن بولدى. ءابدىلدا مىرزانىڭ يماشتى ۇستاتۋ ءۇشىن سولدات شاقىرتقانىن سول ءۇيدىڭ جىلقىشىسى ەسىتىپ قالىپتى. سول ەسىتكەن حابارىن بۇلجىتپاي يماشقا ايتىپ بەرەدى.
«ءبىر مەنى ۇستاۋ ءۇشىن وترياد كەلە قويماس قوي. ءبىراق ەل ىشىنە شىعۋعا سىلتاۋ تابا الماي وتىرعان اسكەردىڭ بىرەۋى كەلسە دە مەنىڭ جۇمىسىمدى بىتىرمەي مە؟ مەنى اراشالاپ الىپ قالاتىن كىم بار!.. تەگى مەنىڭ كەتكەنىم دۇرىس بولار...» — دەپ، يماش وسىعان بەل بۋىپ، سول ءتۇنى اۋىلدان شىعىپ كەتپەكشى بولدى. ات جوق، جاياۋ كەتپەك. سوندا قايدا بارماقشى؟
ويلانا كەلە يماشتىڭ ويىنا ىبىراي شال ءتۇستى. و دا يماشتارمەن بىرگە شىعىپ ءوز ەلىنە كەتتى. بۇگىن-ەرتەڭدەرى ەلىنە جەتەدى. ونىڭ ەلى 80 شاقىرىم... جانە سونىڭ انا ءبىر ءسوزى: «پوسەلكالارىمىز بولشيەۆيك — دەدى-اۋ... الەكسەي پەتروۆيچ دەيتىن وترياد باستىعى بار دەدى-اۋ»... سوعان بارىپ قوسىلسا، كىمنىڭ ءتىسى باتار ەدى؟..
يماش وسىنى ويلاندى دا، وسىعان بەل بۋدى.
— بۇگىن جۇرەمىن، — دەدى بوقاڭا.
بوقاڭنىڭ ءۇي ءىشى باستاپقى كەزدە اڭ-تاڭ بوپ تۇسىنە المادى. ءقاۋىپتىڭ بارلىعىن ەسىتكەن سوڭ، قۇسايىننىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنا جەر جۇزىندەگى قارعىستى جاۋدىرىپ، يماشتىڭ جۇرۋىنە بوقاڭ رۇقسات ەتتى.
— ەرجەتكەن بالام جوق. ءوزىمنىڭ مىنەزىمە تۇسىنەتىن، ءوزىمدى كۇتە بىلەتىن ءبىر بالاعا قول ارتسام با دەپ ەم... كۇنىڭ تۋسا، شىراعىم، ءبىر ورالىپ سوق! — دەدى بوقاڭ كەمسەڭدەپ جىلاپ.
جول ازىعىن ارقاسىنا تاڭىپ بەرىپ، قارا جولعا شەيىن شىعارىپ سالماقشى بوپ جۇماكۇل ەردى. اۋىل تەگىس ۇيقىدا، سەلت ەتكەن ءبىر پەندە جوق. قاراڭعى ءتۇن تۇنەرىپ، بۇلدىر ساۋلە تابان ءىزدى زورعا كورسەتەدى.
اۋىلدىڭ كۇن باتىسىنداعى اق سۋدى ورالىپ، يماش پەن جۇماكۇل قارا جولعا كەلىپ تىرەلدى. جولعا كەلگەنشە بىرىنە-بىرى ءلام-ميم دەپ ءسوز قاتپادى. ەكەۋىنىڭ كەلەشەگى ءسوزسىز-اق شەشىلىپ، ءبىتىپ تۇرعان سياقتى ەدى.
— وسى جەردەن قايت، قورقاسىڭ، — دەدى يماش.
ەكەۋى قاراپ از-كەم تۇرىپ قالدى... سويلەسسە، ەكەۋىنىڭ ءبىرى ءسوز باستاسا، ءبىر عانا ءتۇن ەمەس، بىرنەشە ءتۇنىڭ جەتەر ەمەس. Eكى-ۇش جىل ءبىر اۋىلدا ءجۇرىپ، وسىعان شەيىن بىرىنە-بىرىنىڭ ءتىل قاتپاعانى، ءبىرىن-بىرى ەسكەرمەگەنى قىزىق-اۋ...
— قايتىپ ورالامىسىڭ؟ — دەدى جۇماكۇل كۇرسىنىپ.
— ورالامىن.
— تاعى نە ايتاسىڭ؟
— مەنى كۇت!.. كۇتەسىڭ عوي؟ — دەدى يماش جۇماكۇلدىڭ قولىن ۇستاپ.
— كۇتەمىن! — دەپ جۇماكۇل يماشتىڭ يىعىنا باسىن سالدى.
...يماشتىڭ بوقاڭ ۇيىنە ءتان ادام سياقتانۋى ءبىر عانا كۇننىڭ ءىشى. ءبىر كۇننىڭ وزىندە-اق بۇلار ءبىرىن-بىرى كوپتەن ءبىلىپ، سىيلاسىپ، ءبىرى ءۇشىن ەكىنشىسىنىڭ قابىرعاسى قايىسارلىقتاي جاقىندىق سەزىپ ەدى. سوندىقتان يماش كەتكەن كۇنى بوقاڭ ءۇيى دۇرىس ۇيقى كورمەدى.
— بالەم، توقتاي تۇرسىن، بولشيەۆيك امان-ەسەن كەلەتىن كۇن بولسا ءبىزدىڭ دە كۇنىمىز تۋار! — دەدى بوقاڭ كىجىنىپ.
بوقاڭنىڭ كوزىنە تاپ وسى مينۋتتا ايداۋدا جۇرگەن مىڭ سان الىپ دەنەلى، اسقار جىگەرلى ەرلەر ەلەستەگەندەي بولدى. سول ەرلەر ايداۋدان قۇتىلىپ، امان-ەسەن كەلگەندەي بولسا بوقاڭنىڭ شوقتىعى كوتەرىلىپ، بەت الدى تومسىرايىپ جۇرگەن مىنا جامان ىنىلەرى كىمنىڭ-كىم ەكەنىن ايىرىپ بىلەر ەدى-اۋ!
بوقاڭنىڭ ءسوزى دامەتكەنگە تۇيەدەن تۇسكەندەي بوپ كورىندى. بوقاڭنىڭ سەزىمىن قانشا تەرىس دەسەك تە، ول ومىرىندە ءوزىن سىيلايتىن ىنىلەرىنەن باسقا ەشبىر كىسىمەن سەن دەپ تىلدەسىپ كورگەن ەمەس ەدى، ەشكىمگە كۇش ايتىپ، كىجىنىپ كورگەن ەمەس ەدى. «بۇل ونەردى قايدان تاۋىپ الدى؟» — دەگەندەي بوپ، دامەتكەن بوقاڭا تەسىلىپ قاراي قالدى...
سىعىرايعان بەستىك شامنىڭ جارىعى ءۇي ءىشىن كومەسكى عانا ساۋلەلەندىرەدى. ءۇي ىشىندەگى تورت-بەس جان، ءبىرسىپىراسى شەشىنىپ، ءبىرسىپىراسى شەشىنبەي، توسەكتەرىنىڭ جانىندا ءۇرپيىسىپ وتىر. جامان ءماسىسىن شەشىپ، ءجۇن باسقان بالتىرىن جالاڭاشتاي ءتۇسىپ، شىن اشۋعا مىنگەن ادامنىڭ تۇرىمەن كىجىنىپ بوقاڭ وتىر. يماشتى شىعارىپ سالعالى كەتكەن جۇماكۇل ءالى قايتقان جوق. ءبىراق جۇماكۇل نەگە كەشىكتى دەپ ويىنا العان تاعى جوق.
— جوق، قاتىن، بۇل بارىپ تۇرعان جولسىزدىق! بولشيەۆيك بۇلاي ىستەمەيدى. بولشيەۆيك كەدەيدى سۇيەيدى. بولشيەۆيك ادىلدىك ىستەيدى... اپىرىم-اۋ، ويلاسايشى بۇل يتتەر! قولدان كەلسە، اتتى تاستاپ ادام كەتەر مە؟ باسقانى قويشى، مەن تاستارمىن با اتىمدى؟.. اتى قۇرسىن، باسىمىزدىڭ ءوزىن زورعا الىپ شىققان جوقپىز با؟.. ە، ءتىپتى ادامدى تەككە كۇيدىرىپ...
بوقاڭ قىزىنىپ، بالتىرمەن بىرگە بىلەكتى دە ءتۇرىنىپ الدى. «جامان جەردە ءجۇرىپ الجاسىپ كەتپەسە يگى ەدى؟!» دەگەندەي بوپ، شوشىنعان تۇرمەن دامەتكەن بوقاڭا قارادى دا وتىردى.
— بولشيەۆيك ءبىزدىڭ يماشتار سياقتى ادامدار: يماشتى كوردىڭ بە، ناعىز بولشيەۆيك! — دەدى بوقاڭ قىزىنا ءتۇسىپ.
— باتىر-اۋ، ول ايتىپ وتىرعانىڭ ادام با ەدى؟ — دەدى دامەتكەن اۋىزىن سىلپ ەتكىزىپ.
— ە، ەندى نە دەپ ەڭ؟ ادام بولعاندا ناعىز سىربازدار. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى كەدەي مەن باتىراق... يماش بىرەۋىمەن سويلەسىپ ەدى، سول ايتىپتى: «ۇزاماي وكىمەت بولامىز، تەڭدىك بىزگە تيەدى» دەپتى...
— جاقسىلىق بولسا، تەزىرەك بولسا ەكەن! — دەدى دامەتكەن ىرىمكۇلگە قاراپ كۇرسىنىپ.
بوقاڭ سويلەگەننەن بەرى تىڭ الماستان تىڭداپ وتىرعان ىرىمكۇل شەشەسىنىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، تومەن قاراي قويدى.
ىرىمكۇلدىڭ باسىنان وتكەن وقيعا — وسى وتىرعان ءبارىنىڭ جۇرەگىنە قاتقان ءبىر قارا بەرىش قوي. اقتار تۋرالى ءسوز قوزعاپ، بۇل وتىرعان ادامدار قانشا كىجىنسە دە، ول بەرىشكە ەشقايسىسى قاعىلمايدى. ويلارىنا تۇسسە، كوزدەرىنە ەلەستەسە، دەنەلەرى تىتىركەنىپ جۇرەكتەرى تىكسىنىپ كەتەدى، ءبىراق ءتىل — سويلەۋگە مىلقاۋ.
جابىرقاڭقى پىشىنمەن جۇماكۇل ۇيگە كىرگەندە، ءبارى دە باجىرايىسىپ قاراي قالدى.
— كەتتى مە؟
— كەتتى!..
وتىرعاندار جاۋتاڭداپ بىرىنە-بىرى قارادى...
... ءابدىلدا اقتىڭ اسكەرلەرىنە ادام جىبەرگەندە، جۇمىسىنىڭ ءبىرى يماشتى ۇستاپ جونەلتىپ ءوش الۋ، قارسىلاسقان ادامعا قانداي جازا قولداناتىنىن كوپتىڭ كوزىنە ايگىلەپ كورسەتۋ بولسا دا، نەگىزگى جۇمىسى — ءوزىنىڭ وقتىن-وقتىن بەرىپ تۇراتىن حابارىن جەتكىزۋ ەدى. اقتىڭ شتابى مەن ءابدىلدانىڭ اراسىندا جاسىرىن بايلانىس بار ەدى. ەل ءىشى نە كۇيدە؟ بولشيەۆيك قوزعالىسىنا، كرەستيان پوسەلكەلەرىنەن قۇرىلىپ جاتقان كوڭىلدى وتريادتارعا قازاق ەلى قالاي قارايدى؟ قازاقتىڭ وقىعاندارى، وقىپ جۇرگەن جاستارى نە ىستەپ ءجۇر؟ — مىنە، مۇنىڭ ءبارىن ءابدىلدا مىرزا بۇلجىتپاي جەتكىزىپ تۇرۋشى ەدى. بۇل حاباردى انىقتاپ ەكشەپ جيناۋ ءۇشىن ءابدىلدانىڭ دا وزىنشە ەل ىشىنە سالىپ قويعان تولىپ جاتقان جانسىزدارى بار ەدى.
ەرتەڭىنە ساۋ ەتىپ ون شاقتى سولدات جەتىپ كەلدى. الەكسەي پەتروۆتى قولعا تۇسىرەمىز دەپ الەكتەنىپ، كوپ قىرعىنعا ۇشىراپ، سول وتريادتان قالعان بۇل ءبىر سارقىن ەدى. الەكسەيدى قولعا تۇسىرۋگە قۇدىرەتتەرى جەتپەگەن سوڭ، ولگەن ادامدارىنىڭ كەگىن بۇلار ءبىرلى-جارىمدى قولعا تۇسكەندەردەن الماقشى ەدى. جانە ءابدىلدا جازعان حاتىندا: «ەشنارسەمەن جۇمىسى جوق مالاي ەدى، وسىنىڭ بولشيەۆيككە كوڭىلدەس بولۋى ادام تاڭ قالارلىق جۇمىس» دەگەن ەكەن. وترياد مۇنى وزىنشە تالقىلاپ، «اڭگىمە جالعىز مالايدا عانا ەمەس، سونى قۇتىرتىپ جۇرگەن ادامدى تابۋ كەرەك، تابامىز!» — دەپ، كەۋدەلەرىنە نان ءپىسىپ كەلگەن بەتى ەدى.
وترياد ساۋ ەتىپ جەتىپ كەلگەندە قۇسايىن باي ەمەن تاياقتى توسىنە تىرەپ ءتورت تاعانداپ، جەلىنىڭ باسىندا تۇر ەدى. اسكەردى كورگەندە بولبىراعان بەتى قۋقىل تارتىپ، ءتىلىن جىلماڭداتىپ جەبەسىن جالاي بەردى.
— ىزدىراستىي، گاسپادين! — دەدى قۇسايىن بوركىن الىپ شۇلعىپ.
ءماسىسىنىڭ قونىشى قىرجيىپ، اق دامبالدىڭ ءبىر بالاعى شىعىپ جەلمەن دەلەڭدەپ تۇر. اقباس اتانداي بۋرىل باس، ەزۋى ىرجيىپ، قايتا-قايتا شۇلعىپ تۇرعان قۇسايىندى كورگەندە وترياد باستىعى ەرىكسىز كۇلدى.
— ءابدىلدا قۇسايىنوۆتى بىلەسىز بە؟
— مەن قۇسايىن... قۇسايىن مىنا مەن! — دەپ، قۇسەكەڭ سۇق قولىمەن كەۋدەسىن ءتۇرتتى.
ابدىلدامەن امانداسىپ بولىپ، وترياد باستىعى وزىنە كەرەك «قۇرباندى» قاراستىردى. ءابدىلدا يماشتان باسقاعا سىلتەۋ بەرە المادى.
— شەپۋحا... ايتتىرامىن! تابامىن! — دەدى وترياد باستىعى.
ەرتە تۇرعان ۇيلەر شايىن ءىشىپ بولىپ، كەش تۇرعان ۇيلەر الدىنا جاڭا الىپ جاتقان كەز ەدى. بوقاڭ ءبىرىنشى كەسە شايىن جاڭا الىپ ۇرتتاي بەرەمىن دەگەندە، ەكى سولدات ەنتىگىپ كىرىپ كەلدى. بوقاڭ شوشىپ كەتىپ، قولىنداعى شايىن توگىپ الدى. ىرىمكۇل سۇرلانىپ كوزى ۇياسىنان شىعىپ، جۇماكۇلگە تامان ىعىسا ءتۇستى. دامەتكەن قۇدايعا جالبارىندى ما، دۇعا وقىدى ما — اۋزىن جىبىرلاتتى.
ەنتىگىپ كىرگەن سولداتتار ەكى يىنىنەن دەم الىپ وقتى كوزدەرىن ءۇي ىشىندەگىلەرگە جاعالاي ءبىر قادادى. وسى قاراۋدىڭ ءوزى-اق ءبىرسىپىراسىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ، ەسىن تاندىرىپ ەدى.
— يماش كۇركەبايەۆ كىم؟
— ءا... ءا؟.. — دەپ، بوقاڭ ءتىلى بايلانعان ادامداي جاۋاپ بەرە المادى.
— ول كىسى مۇندا جوق، — دەدى جۇماكۇل، جۇزىنە كۇلىمسىرەگەن ءتۇر بەرىپ.
ءوزى ەلەمەگەن ادامسىپ، شايىن قۇيا بەردى. بىرەسە قۇمانشانى ۇستادى، بىرەسە كەسەنى ۇستادى؛ كەسەگە كەسە قاقتىقتى.
— قايدا كەتتى؟
— ە، مەن قايدان بىلەيىن.
— نەگە بىلمەيسىڭ؟
— ءسوز-اق... مەن كۇزەتشى مە ەم؟
ەكى سولدات ءوزارا ورىسشا كۇبىرلەستى دە، تىرنا بويلى قارا سۇر سولدات بەلدىگىنەن تاپانشاسىن سۋىرا باستاپ:
— بوقباسار كۇنتۋعانوۆ سەنبىسىڭ؟
— يە، يە...مەن...
— شىق بىلاي!
بوقاڭ تاپانشاعا باقشيىپ قادالعان كۇيى قالتاڭداپ، كەسەسىن توگە-موگە ورنىنان تۇردى.
— ويپىرىم-اي، بۇل نە سۇمدىق! — دەپ، دامەتكەن تۇرعالى ۇمتىلسا دا، مەشەل ادامداي، بۋىنى قۇرىپ، ورنىنان تۇرا المادى.
— اكە!..اكەجان!.. — دەپ تەڭگەكۇل جىلادى.
جۇماكۇل سولداتتارمەن ىلەسە تىسقا شىقتى. تاپال بويلى سولدات بوقباساردىڭ ارتىنا ءتۇسىپتى. بوقباسار قادانداپ، اياعى اندا-ساندا جەرگە ءبىر ءتيىپ بارا جاتقان سەكىلدى.
— اۋ، تامىر، شالدى اۋرەلەپ قايتەسىڭدەر، تاستاپ كەتسەڭدەرشى! — دەدى جۇماكۇل.
كۇلىمسىرەپ ايتام دەگەنمەن داۋىسى قالتىرانىپ شىقتى. ءجۇزى قۋقىل. «كىم كومەكتەسەدى» —دەگەندەي جان-جاعىنا جالتاقتايدى.
«مىنا بايعۇستارعا وبال-اۋ» — دەپ جاردەم قولىن سوزعان جان جوق. اۋىل ادامدارى ۇرەيلەرى ۇشقانداي تىعىلا تۇسەدى.
ۇزىن بويلى سولدات تۋ بيەنىڭ قۇيرىعىنداي ۇيىسقان ۇزىن جەبەسىن بۇراپ، كوزىن قىلماڭداتقان بولىپ:
— ءوزىڭ بىرگە ءجۇر، بالكىم، تاستاپ كەتەرمىز، — دەدى.
جۇماكۇل جۇرەگى تىتىركەنىپ باسقا ۇرعانداي تۇرا قالدى.
قۇسايىن بايدىڭ اق ورداسى سىرتتان كىرگەن كىسىنىڭ ءبىر قاراۋعا كوزىن تويدىرادى-اق. سىيلى قوناقتارىنا نەشە ءتۇرلى اسىل كورپەلەردى توسەپ، ءبىر-بىر اق جاستىقتى شىنتاعىنا بەرىپتى، قۇسايىن باي شەرتيىپ، دۇنيەنىڭ تۇتقاسى ءبىر ءوزىنىڭ قولىندا سەكىلدەنىپ، وقتا-ساندا ءبىر كەكىرىپ، شايىن ۇرتتاي تۇسەدى.
اسامبايعا قىز بەرگەن جاعدايدا عوي قۇسايىن بوقاڭ ۇيىنە قورعان بولا تۇسەر مە ەدى-اۋ، ەندى مىسقىلداي كۇلدى. بايبىشە تىرجاڭداپ:
— سورلى قاقباس، وسى كەرەك ساعان! — دەدى.
— يماش قايدا؟
— قاشىپ كەتىپتى!
— نە دەيدى؟ — دەپ باي، بايبىشە، ءابدىلدا — بىرىنە-بىرى قارادى.
— اتىڭدار مىنا قاقباستى! قاشىرىپ وتىرعان وسىنىڭ ءوزى! — دەدى قۇسايىن داۋرىعىپ.
— قويا تۇرسايشى، اكە، اشىلادى عوي، — دەپ، ءابدىلدا اكەسىنىڭ اسىعىستىعىنا كەيىگەندىك ءپىشىن كورسەتتى.
— نەگە قويايىن، بولشيەۆيك شاقىرىپ... وبال جوق!.. ءدىن جوق بۇل يتتە.
— ءولتىرسىن!.. ءولتىرسىن! — دەپ، كاتيما بايبىشە ەكىنشى جاقتان شاپتىقتى.
جۇرت ۇكىمدى ايتىپ جاتىر. مەڭىرەۋ ادام تارىزدەنىپ، ءارقايسىسىنا ءبىر جالتاقتاپ، مولدادان ساباق الاتىن بالاشا تىزەرلەنىپ بوقباسار وتىر. بالا كۇننەن وسى شاڭىراقتىڭ مالىن باعىپ، وسى ءۇيدىڭ ءبىر ادامى سياقتانىپ كەتىپ ەدى. «ءبىر قايىر بولسا، وسى شاڭىراقتان بولادى عوي» — دەگەن ءۇمىت كىرەسىلى-شىعاسىلى اقىلدى تولىعىمەن بيلەپ العان.
بايدىڭ قوناق ءۇيى وتريادقا كەڭسە بولدى. ەسىكتى جاۋىپ ەكى سولدات سىرتتا كۇزەتتە تۇردى. ءۇي ىشىندە وترياد باستىعى جانە بىرنەشە سولداتپەن ءابدىلدا. ءبارىنىڭ ورتاسىندا قولعا تۇسكەن قاسقىرداي الاقتاپ، بوقاڭ وتىر. سولداتتىڭ ورتاسىندا جالعىز قالماعاندىعىنا، ءابدىلدانىڭ وتىرعاندىعىنا، وزىنشە، شۇكىرشىلىك قىلاتىن سەكىلدى. بوقاڭ وسى ەسىكتە مالايلىقتا جۇرگەندە ءابدىلدا ەتەگىن اشىپ جۇرگەن جاس بالا ەدى-ay... «ءوي، تاشەنىڭنەن... ناسىبايىڭدى اكەلشى!» — دەپ، بايبىشەنىڭ كوڭىلى ءۇشىن بوقاڭ دا مۇنى تالاي ەركەلەتىپ ەدى-اۋ... سول ءابدىلدا وسى.
وترياد باستىعى تاپانشاسىن سۋىرىپ جانىنا قويىپ، سۇرلانىپ، سۇستانا ءتۇسىپ:
— ال، بولشيەۆيك شال، شىنىڭدى ايتاسىڭ با، جوق پا؟ مىناۋ مىلتىق، كورىپ قوي، —دەدى.
ءابدىلدا ونىڭ ءسوزىن قازاقشا تۇسىندىرە كەلىپ:
— سول يتپەن قايدان بايلانىسىپ ءجۇرسىڭ؟ ءوز جايىڭدى ءبىلىپ وتىراتىن ادامسىڭ عوي. پالەگە باسىڭدى تىعىپ... ونى تاۋىپ بەرمەي ساعان قۇتىلۋ جوق. قايدا كەتكەن، ءجونىن ايت، ءوزىم ىزدەتىپ تابايىن، —دەدى.
— قاراعىم ءابدىلدا، سەن مەنىڭ سوزىمە ناناسىڭ عوي. نانساڭ بار عوي، ولدا-بىلدە بىلگەنىم جوق. كەتەمىن دەدى، كەتتى دە قالدى...
ءابدىلدا يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، بۇرىلىپ كەتتى.
— ۇيىڭە نەگە شاقىرىپ اپاردىڭ، سونى ايتقىن؟
— قاراعىم-اۋ، جولدا ىستەگەن ونىڭ قىزمەتى بار عوي... ونى مەن وتەپ بىتىرە الارمىن با...
— وي، قۇرىپ قال، ءسوز ەمەستى ايتىپ، — دەپ ءابدىلدا كەيىپ، قولىن سىلىكتى.
وترياد باستىعى قاتۋلانا تۇرىپ، امىركەن ەتىكتىڭ ءبىز وكشەسىمەن بوقباساردى ناق توستەن تەۋىپ جىبەرگەندە بوقاڭ شال قالاي قۇلادى. ءبىر سولدات جاعاسىنان قىلعىندىرا ۇستاپ، تۇرعىزىپ قۇلاق شەكەدەن جۇدىرىقپەن قويىپ ءوتتى. بوقاڭ تاعى قۇلادى. وترياد باستىعى كەۋدەسىنەن تىزەمەن باسىپ وتىرىپ، تاپانشانى اۋزىنا تايادى. بوقاڭ تىستەنىپ اۋىزىن اشپاپ ەدى، ءتىسىن سىندىرىپ جىبەرگەندەي قىپ تاپانشانى اۋزىنا تىقتى.
— ءابدىلداجان، ءولدىم! — دەدى بوقاڭ جان ۇشىرىپ.
— ولسەڭ ورەم قال! — دەدى ءابدىلدا قاباعىن كىرجيتىپ.
— ايتاسىڭ با شىنىڭدى؟ قايدا قاشىردىڭ؟ كىم ازعىردى؟ — دەپ وترياد باستىعى سۇراۋلاردى باسپالاتىپ جىبەردى.
سۇراۋعا جاۋاپ بەرەرلىك دارمەن بوقاڭدا قالماپ ەدى. ەكى كوزىن قان ارالاس جاس قاپتاپ، ءوڭى ەكەنىن، ءتۇسى ەكەنىن بىلمەي، ەستەن تاعى ايىرىلىپ ەدى.
بوقاڭ ءۇيى ۋ-شۋ جىلاۋ. جان ۇشىرىپ جۇگىرىپ دامەتكەن دە بايدىڭ ۇيىنە جەتتى. جۇماكۇل دە كەلدى.
كاتيما قاراعىم-اي، ءابدىلداجانعا ايتسايشى، بىردەمە ىستەپ باقسىن! — دەدى دامەتكەن جىلاپ.
— ءابدىلداجان جاڭا كەرەكتى مە؟ ءابدىلداجاندى بوقتاعان مالايعا قورعان بولاتىن نەمەسىڭدەر عوي...
— قايتەيىك قاراعىم، بىزدە ارام وي بولسا، ءبىر قۇدايعا سال!
— ويلارىڭدى ايتپاي-اق بىلەمىز. قۇداي باستان باعىمىزدى اۋدارماسىن. باعىمىز اۋسا، الدىمەن ءبىزدى ءتۇتىپ جەيتىن سەندەر بولاسىڭدار، ءبىلدىڭ بە؟
— كەلىنجان-اي، نە دەپ اۋزىڭ بارادى؟
— اجە! — دەدى جۇماكۇل دامەتكەندى يىقتان تارتىپ: — ونبەيتىنگە ءسوزىڭدى شىعىن عىپ قايتەسىڭ. ارتىن كۇتەيىك، نە بولار ەكەن...
كورشى ۇيدە وفيسەردىڭ ىزعارلانعان داۋىسى:
— اتاڭ اۋزى!.. ايتاسىڭ؟.. جوق؟.. ءما، ايتپا!
دامەتكەننىڭ ەتىنە ينە تىعىپ العانداي سەلك ەتتى.
— قالقام، جۇماكۇل-اي، قايتتىك؟ — دەدى ەڭكىلدەپ، جۇماكۇل تىستەنىپ، اپپاق شولمەكتەي بوپ قاتتى دا قالدى.
اۋىل-ايماق حابارلانىپ، بوقباساردىڭ ەتىنە تيگەن تاياق ءوز ەتتەرىنە تيگەندەي بوپ قىنجىلاتىندار تابىلدى.
— مۇنىسى نەسى؟ تەنتەكتىك ىستەيتىن شال ەمەس ەدى عوي بۇل؟ اقتى-قاراسىن بايقاپ ىستەپ وتىر ما ەكەن؟ — دەپ ءبىرسىپىرا جۇرت باسىن شايقاپ، كۇڭكىلدەستى.
ساقالى جەلپىلدەگەن شالدار، قاباعى كىرتيگەن جاستار قوناق ۇيدە بولىپ جاتقان وقيعانى ايتپاي سەزىپ، سەبەبىنىڭ نە ەكەنىنە تۇسىنە الماي دال ەدى. بۇل سياقتى جۇمىسپەن باسقا بىرەۋ ايىپتالسا ءجونى باسقا، مىنا شالدىڭ ايىپتالۋى اعاتتاۋ سەكىلدى.
ۇيىسقان ساقالدى قارا كىسى ءۇي سىرتىنا توپتانعان كىسىلەردىڭ اراسىندا ءبىرسىپىرا تىپىرشىپ تۇردى دا.
— نەگە ۇيلىقتىڭدار؟ دۇرىستىقتى ايتپايسىڭدار ما؟ بۇزىقتىق ىستەيتىن شال ما ەدى بۇل؟ كوز الدارىڭدا شىرقىراتىپ... — دەدى.
وسىنى ايتقاندا كوزىنىڭ اڭعارىن مولدىرەگەن جاس قاپتاپ ەدى.
— باسە، سۇيتىڭدەر، ايتىڭدار، كورە-بىلە ولتىرەسىڭدەر مە؟ — دەدى ەكىنشى بىرەۋ.
— وسىنىڭ وزىنە «پىرگەۋىر» كەرەك ەمەس پە ەكەن؟ كەرەك بولسا، نەگە جينامايسىڭدار؟ وسى شالدىڭ اقتىعىنا مىڭ باسىمىز بولسا دا، قيايىق! — دەپ، شەتكەرەك تۇرعان شوقپاق بەت قارا وجەلەندى. جۇرتتىڭ باسى قۇرالعان جەرگە مولداش ءمۇعالىم ءبىر سوقپاي قالعان ەمەس. مولداش ءمۇعالىمنىڭ ۇستىندە سولدات كويلەك، باسىندا قالپاق، قولىندا تەمىر تاياق بولادى. مىڭ جىلقىلى بايدىڭ بالاسىنداي اياقتى شالقاقتاپ باسادى. مۇنىڭ ىشىندە وزىنە تەڭ كەلەتىن، سوزگە تۇسىنەتىن ادام بار دەپ ويلامايدى. بىرەۋ بىردەمە ايتسا، دۇرىس بولسىن، بۇرىس بولسىن، «ءالى كۇنگى قازاقشىلىعىڭدى قويمايسىڭ» — دەپ قايىرىپ تاستايدى.
— مولداش-اۋ، سەن ءبىر اقىلىن تابارسىڭ.
— بۇعان قانداي اقىل تاپپاقسىڭ؟ بۇل ءبىر ەم قونبايتىن جۇمىس.
جۇرت تىكسىنىپ، مولداشقا كوزدەرىن قاداي قالدى. بوقباساردى «ەم قونبايتىن جۇمىس» ىستەيدى دەپ كىم ويلار. الدە، كوپشىلىككە سەزدىرمەي جاسىرىن ىستەپ جۇرگەن ءبىر نارسەسى بولدى ما ەكەن؟..
— سەن، مولداش، بىلەدى دەگەنگە قۇر تۇشتاڭداي بەرمە. سەنىڭ جايىڭدى دا بىلەمىز، — دەدى باياعى ۇيىسقان ساقالدى كىسى.
بۇل، وسى اۋىلدا وتىراتىن — نۇعمان دەيتىن كەدەي ەدى.
— تۇيەنى تۇگىمەن جۇتقان ادامدار دا ەش پالەگە ۇشىراماي-اق ءجۇر عوي، — دەدى ەكىنشى ءبىر جاستاۋ جىگىت.
— بۇزىقتىڭ جولى بولعان زامان ەمەس پە؟ مۇنداي كەزدە اق ادام كۇيەر بولار، — دەپ ءبىر شالداۋ كىسى كۇرسىندى.
مولداش ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانىپ، ۇندەمەي تۇرىپ قالدى. بىر-ەكى جىلدان بەرى اجىگەرەي مىرزا مولداشتى جولداس قىپ، وسى توپقا ىستەمەگەنى بار ما؟ كووپەراتيۆ اشىپ كەنەلتەمىز دەپ، جۇرتتان «پىرگەۋىر» جيناپ، اقشا الىپ، شىققان تاۋاردى قالانىڭ ساۋداگەرلەرىنە وتكىزىپ، اقىرىندا تاۋار تۇگىل، جۇرتتى اقشاسىنىڭ وزىنە دىلگىر عىپ ءبىر سوقتى. جان باسىنا شىققان تاۋاردى اكەلىپ ۇلەستىرەتىن وكىل بولىپ سايلانىپ، باسقا ەلدەردىڭ ادامدارى جان باسىنا ون-ون بەس ارشىننان الىپ جاتقاندا، ءبىر ءتۇيىر تاۋار كورسەتپەي وندا ءبىر قاقساتتى. جالعىز بۇلار ەمەس-اۋ، كوپكە ءتيىستى نارسەنى اكەلۋگە ادام سايلاناتىن بولسا، اۋىلنايدىڭ اۋزىنا اجىگەرەي مەن مولداش تۇسەدى. جۇرت قۇر كىجىنۋدەن ارتىققا بارا الماي قالا بەرەدى.
— سىزدەر قاتە ءتۇسىنىپ تۇرمىسىزدار، بۇل ەم قونبايتىن جۇمىس. قازىردە بولشيەۆيك دەيتىندەر شىعىپ ءجۇر. بۇرىنعى تۇرمەدە جاتقان: ۇرى-قارى، قان ىشەرلەردەن قۇرالعاندار. ولاردىڭ بار ءبىر بىلەتىنى — ەل تالاۋ... يماش سونىڭ جولىنا تۇسكەن جىگىت. ەلدىڭ بۇلىنگەنىمەن يماشتاردىڭ جۇمىسى نە؟ وعان تەك ەل تالاپ، ولجا تۇسىرسە —بولدى... بوقاندى دۇرىس ادام دەيسىڭدەر، دۇرىس بولسا، يماشتى نەگە قورعايدى...
مولداش مۇنى ايتقاندا، ءسوزىنىڭ دالەلدى ەكەندىگىنە جۇرتتىڭ ءبىرسىپىراسىن سەندىرەرمىن دەپ ويلاپ ەدى. ءبىراق بۇل تۇرعان توپ اۋزىن اشىپ ۇيىپ قالۋدىڭ ورنىنا مولداشتى سىقاق قىلعان ءپىشىن كورسەتتى. مولداش ودان جامان قىزارا ءتۇستى...
— مولداش كوزى اشىق جىگىتىمىز عوي، بىلەتىن شىعار... تۇنەۋگى توي كۇنگى كەلىپ ەلدى تالايتىندار بولشيەۆيكتەر eكەن-ay؟ — دەدى قاشقىنباي مىسقىلداي كۇلىپ.
— Ay، ولاردىڭ يىعىندا وقاسى بار ەمەس پە ەدى؟ بولشيەۆيك وقا تاقپايدى دەيدى عوي؟.. — دەدى دوساقاي دەيتىن كىسى.
— ءسىزدىڭ وسىلاي دەيتىنىڭىزدى بىلەم، — دەدى ءمۇعالىم قاشقىنبايعا سۇرلانا ءتۇسىپ.
— اۋ، قويىڭدار، جايشىلىقتا سويلەسەرسىڭدەر، اۋىلدا كىسى باردا قايتەسىڭدەر، — دەدى ەكىنشى بىرەۋى ساقتاندىرا سويلەپ.
— كىسى بار دەپ سويلەمەي ولەمىز بە؟ الدە ءمۇعالىم سولداتتارعا شاعىم بەرىپ ۇستاتار دەيسىڭ بە؟ وندا ءبارىمىزدى ايداتىپ، ءوزى جەكە قالار، — دەدى قايىرباي دەيتىن تاپالتاق قارا جىگىت.
قاشقىنبايعا تىكسىنىپ تۇرعان مولداشتىڭ ويىن قايىربايدىڭ مىنا ءسوزى ءبولىپ جىبەردى. «وڭايلىقپەن ورتامىزدان ادام ۇستاتپايمىز، ابايلا!» — دەگەن ءسوزى عوي بۇل. مولداش ىعىسىپ ۇيگە قاراي بەتتەگەندە، قوناق ۇيدەن ءابدىلدا شىقتى: ەكى قولى قالتاسىندا، اۋزىڭدا بۇرقىراعان شىلىم؛ تىلەگىنىڭ ءبارى ورىندالىپ كەمەلىنە كەلگەن ادامشا تالتاڭ-تالتاڭ باسادى.
ءۇي سىرتىندا جينالىپ تۇرعاندار جيىرىلىپ، قاباقتارى تۇكسيدى. بىرەۋلەرى اۋىر كۇرسىندى.
— انە، ءمۇعالىم بارىپ قوسىلدى. ويباي، سىبىرلاسىپ جاتىر، وسى ءبىزدى داتتاپ جۇرمەسىن، — دەپ بىرەۋلەر سابىرسىزدانىپ، بۇزىقتاردان اۋلاق بولايىن دەگەندەي توپتان جىرىلا باستادى.
— داتتاپ كورسىن!.. ءبىز دە تابارمىز. كوپتىڭ ءبارىن ۇيپاپ جىبەرەتىن قۇداي دەپ پە ەڭ؟ — دەدى قايىرباي.
بۇل جينالعان ادامداردا الدەنەگە جان كۇيزەلىپ كەيىگەندىك، ىزالانعاندىق بار ەدى. كوپتەن كوڭىلدەرىنە كۇدىك بولىپ جۇرگەن نارازىلىق بۇگىن بوقباساردىڭ وقيعاسىنىڭ ۇستىندە مۇلدە زورايىپ، سىرتقا تەۋىپ شىعۋعا جول تابا الماي بۋلىققان سەكىلدى ەدى.
— اۋ، قىسىر ءسوزدى قويساڭدارشى. دۇرىستىقتى ايتتىڭ دەپ، ءبارىمىزدىڭ بىردەي باسىمىزدى قاعىپ تاستاماس. جۇرىڭدەر، تورەسىنە بارىپ ايتايىق: «بۇل ءوزى ورتامىزدا وتىرعان ءبىر مومىن شالىمىز ەدى. كۇناسى بولسا كەشىپ، ءبىر جولعا ورتامىزعا تاستاپ كەت» — دەپ وتىنەيىك. بىردەمە دامە ەتكەندەي بولسا، ەل ەمەسپىز بە، اۋقىم ىستەپ جيناپ بەرەيىك! — دەدى نۇعمان.
— وسى ماقۇل، قانە،جۇرىڭدەر، كىم بارادى؟ — دەدى قاشقىنباي وتاعاسى.
جيىرماعا جاقىن ادام بىرىنە-بىرى ىلەسىپ ءبارى بىردەي قوناق ۇيگە قاراي اياق باستى. كۇزەتتە تۇرعان سولدات كوپشىلىكتىڭ تۋرالاپ كەلە جاتقانىن كورىپ.
— توقتاڭدار، اتامىن! — دەدى.
الدىڭعى جاقتاعىلار سەسكەنىپ تۇرا قالسا دا، جۇرت ءبىرىن-بىرى يتەرمەلەپ تاعى قوزعالدى.
— ءوي، ءتايىرى، نەگە اتسىن. ءبىز سوعىسقالى كەلە جاتىرمىز با؟
كۇزەتشى سولدات ەكىنشى سوزگە كەلمەي، كەزەنگەن مىلتىعىن اتىپ تا جىبەردى. وق جۇرتتىڭ توبەسىنەن زۋلادى. جۇرت جاپىرىلىپ، بەت-بەتىنە قاشتى. قاشپاي ورنىندا قالعان: قايىرباي، نۇعمان، قاشقىنباي بولدى.
— بۇل نە؟ نە ىستەمەكشى بۇلار؟ — دەپ، وترياد باستىعى تاپانشاسىن كەزەنىپ و دا شىقتى.
— تاقسىر، ارىز! — دەپ، نۇعمان بوركىن جۇلىپ الىپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويدى.
— كەرەك ەمەس ارىزىڭ، كەتەسىڭ بە، جوق پا؟
مىنانىڭ تەپسىنۋى كۇزەتشى سولداتتان دا باسىم بولعان سوڭ، قاشپاي قالعان ۇشەۋى دە تايسالىپ، ۇلكەن ۇيگە قاراپ ىعىستى...
— قۇدايى كورشى بولىپ وتىرعان ءبىر شال ەدى. مۇنى جىلاتقانمەن نە ماقساتقا جەتەمىز؟ سولداتتارىڭا جولىق: سۇراعانىن السىن دا، تاستاپ كەتسىن، - دەپ قاشقىنباي اجىگەرەي مىرزامەن سويلەسىپ تۇر.
— اپىرىم-اي، بۇلارىڭ قازاقشىلىق-اۋ. بولشيەۆيككە دەگەندە اقتىڭ اسكەرىنىڭ قايىرىم قىلمايتىنىن بىلەسىڭدەر عوي. مۇنىڭ اراسىنا كىرۋدىڭ ءوزى قاۋىپ... ءبىراق كوبىڭ ءوتىنىپ تۇرسىڭ، امال جوق جولىعىپ كورەيىن، — دەپ، اجىگەرەي مىرزا باس كەتەتىن ءىرى جۇمىسقا بارا جاتقاننان جامان بۇلدانا سويلەدى.
اجىگەرەي كوپتىڭ وسىنداي ءوتىنىشى بار دەپ ءابدىلداعا كەلىپ جولىققاندا.
— اپىرىم-اي، وسى جۇرت نە بوپ بارادى؟ تۋىسقانى ەمەس، جاقىنى ەمەس، الدەقايداعى ءبىر شال ءۇشىن وسىلاردىڭ نەدەن قيماسى قىشيدى؟ ءبىز دە ولتىرگەلى جاتقان جوقپىز عوي؟ — دەپ ءابدىلدا ءبىرسىپىرا كەيىپ الدى.
ايتكەنمەن، بوقباساردى بوساتۋ ءۇشىن وتريادقا ءبىر نارسەنىڭ كەرەك ەكەنى راس. بوقباساردىڭ وزىنەن ونەر ەشنارسە جوق. ولاي بولسا، ءبىر جاعىنان كوپتىڭ ءوتىنىشىن ورىنداعان بولادى، ەكىنشى جاعىنان — شىعىندى ەلدەن شىعارىپ، شالدى بوساتقان اتاعىن وزىنە قالدىرادى. ءابدىلدا وسىنى ويلاپ، وترياد باستىعىمەن سويلەستى دە، كەرەكتى نارسەسىن ايتتى.
— كىلەڭ عانا كەرەنسكيي مەن نيكولايدىڭ اقشاسى بولسىن، باسقاسىن المايدى، — دەپ پىسىقتادى.
كوپشىلىكتىڭ بەتى ءبىر جۇمىلعان سوڭ قايتا قويا ما، ۇيدەن ۇيگە جۇگىرىپ، قاتىنداردىڭ قول ساندىعىنداعى توي-تومالاق، مۇشەدەن جينالعان اقشاعا شەيىن شىعارىپ الىپ، بىرەر ساعاتتىڭ ىشىندە سۇراعان سوماسىن دايىن ەتتى.
وترياد جونەپ كەتكەندە قۇسايىننىڭ قوناق ءۇيىنىڭ بوساعاسىندا قان-قان بوپ بوقباسار جاتىر ەدى. كەۋدەسىندە جانى بار ءتىرى دەمەسە، ولىكپەن ءبىر ەسەپ ەدى.
سورلىنىڭ اجالىنا كەزدەسكەن جۇمىس بولماسا يگى ەدى، — دەپ جۇرت باستارىن شايقاستى.
— بۇل ءبىر ۇمىتىلمايتىن كەك بولدى-اۋ، — دەدى قاشقىنباي وتاعاسى.
بوزبالالار جينالىپ، بوقباساردى كوتەرىپ ۇيىنە اپاردى...
«ادەبيەت مايدانى»، №10، 1932 جىل
You Might Also Like
-
«جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ №1 قازاق تىرەك مەكتەبى (ر.و)» كمم 9 سىنىپ وقۋشىسى كارىبايەۆا ارۋجان جەتەكشىسى: حيميا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى جۋانتايەۆا مارال احمەدييەۆنا
-
قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان كەنتى №110 مەكتەپ ليسەيى عىلىمي جوبا جەتەكشىسى: بايحونوۆا گۋلزات مادياروۆنا عىلىمي جوبانى دايىنداعان: باۋىرجان قىزى قاسيەت
