ماڭگىلىك ەلىمىزدىڭ ماڭگىلىك ءتىلى
انا ءتىلى – جۇرەكتىڭ تەرەڭ سىرلارىن، باسىنان كەشكەن داۋىرلەرىن، قىسقاسى، جاننىڭ بارلىق تولقىندارىن ۇرپاقتىن-ۇرپاققا جەتكىزىپ ساقتاپ وتىراتىن قازىنا… جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ.
ءتىل — ادام جانىنىڭ ءتىلماشى. ءتىلسىز ۇلت، تىلىنەن ايىرىلعان ۇلت بولىپ جاساي الماق ەمەس، ونداي ۇلت قۇرىماق. ۇلتىنىڭ ۇلت بولۋى ءۇشىن ءبىرىنشى شارت — ءتىلى بولۋى. ۇلتتىڭ ءتىلى كەمي باستاۋى ۇلتتىڭ قۇري باستاعانىن كورسەتەدى. ۇلتقا تىلىنەن قىمبات نارسە بولماسقا ءتيىستى. ءبىر ۇلتتىڭ تىلىندە سول ۇلتتىڭ جەرى، تاريحى، تۇرمىس، مىنەزى ايناداي اشىق كورىنىپ تۇرادى. قازاق تىلىندە قازاقتىڭ سارى سايران دالاسى بىرەسە جەلسىز تۇندەي تىمىق، بىرەسە قۇيىنداي ەكپىندى تاريحى، سارى دالادا ۇدەرە كوشكەن تۇرمىسى، اسىقپايتىن، ساسپايتىن سابىرلى مىنەزى — ءبارى كورىنىپ تۇر. قازاقتىڭ سارى دالاسى كەڭ. ءتىلى دە باي. وسى كۇنگى تۇرىك تىلدەرىنىڭ ىشىندە قازاق تىلىنەن باي، ورالىمدى، تەرەڭ ءتىل جوق. تۇرىك تىلىمەن سويلەيمىز دەگەن تۇرىك بالالارى كۇندەردە ءبىر كۇن اينالىپ قازاق تىلىنە كەلمەكشى، قازاق ءتىلىن قولدانباقشى. كۇندەردە ءبىر كۇن تۇرىك بالالارىنىڭ ءتىلى بىرىكسە، ول بىرىككەن ءتىلدىڭ نەگىزى قازاق ءتىلى بولسا، ءسوز جوق، تۇرىك ءتىلىنىڭ كەلەشەك تاريحىندا قازاق ۇلتى ءقادىرلى ورىن الماقشى. كەلەشەكتىڭ وسىلاي بولۋىنا ءبىزدىڭ، مىنا كەلەشەك ۇرپاقتىڭ يمانى بەرىك دەپ ايتا الامىن.
تۋعان ەلىم – تىرلىگىمنىڭ ايعاعى،
ءتىلىم باردا ايتىلار سىر ويداعى،
وسسە ءتىلىم، مەندە بىرگە وسەمىن،
وشسە ءتىلىم، مەن دە بىرگە وشەمىن! – دەپ، اقىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ اعامىز جىرلاعانداي ءتىل قاي ەلدە بولسا دا قاستەرلى، قۇدىرەتتى. ول دوستىقتىڭ كىلتى، ىنتىماقتاستىقتىڭ باستاۋى، ىرىس – بەرەكەنىڭ الدى، ۇلتتىڭ ءارى جانى، ءارى ارى. ءتىل جاي ءسوز ەمەس، ءومىردىڭ تالاي سىنىنان وتكەن، وسكەلەڭ تالاپتارعا سايكەس ورىستەي تۇسكەن تولىققاندى اقيقات دەسەك، جاڭىلا قويماسپىز.
ءتىلسىز قوعامنىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا ءومىر سۇرە الماقشى ەمەس، ول ءتىلدىڭ ءوزى قوعام بار جەردە عانا پايدا بولىپ، ءومىر سۇرەدى. دەمەك، قوعامنان تىس، بولەك ءتىل جوق. ءتىل – قوعامنىڭ جەمىسى. ءتىل ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز، ءتىل ءبىزدىڭ بارىمىز دا، نارىمىز دا بولىپ قالا بەرمەك ەكەنىن ءوز شىعارمامدا دالەلدەگىم كەلەدى. سونداي-اق، ءتىل ءاربىر ادامعا انا سۇتىمەن بىرگە ەنىپ، قالىپتاساتىن كۇش.سول انانىڭ سۇتىمەن دارىعان انا ءتىلىمىزدىڭ قۋاتى، كۇشى، رۋحى قاشاندا قازاق دەپ جۇرەگى سوققان ازاماتتار مەن ازاماتشالار ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە ەكەنى ءسوزسىز....
ءتىل تۋرالى ورالىمدى وي ايتقاندا، ارينە...ءبىزدىڭ ءتىل بايلىعىمىز تۋرالى ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىل بايلىعى - ءاربىر ەلدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى. ول – اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالىپ وتىراتىن باعا جەتپەس مۇرا. ءتىل – تاۋسىلمايتىن بايلىق. مەنىڭ ويىمشا، بۇگىنگى تاڭدا، اسىرەسە، بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ماڭىزدىسى - قانشا ءتىل بىلسەڭ، وزگەدەن سونشا كەز بيىكسىڭ. زامان اعىمىنا وراي ءار ءتۇرلى تىلدەردى مەڭگەرۋ، سول ءتىلدى يگەرۋ-ەلباسىمىزدىڭ دا باستى نازارىندا. الايدا، جانى قازاق، قانى قازاق ۇلت ءۇشىن الدىمەن تۋعان ەلىڭنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ءبىلۋ ماڭىزدىنىڭ ماڭىزدىسى بولماق. وسى ورايدا مىنا ءبىر جايتتى ەسكە تۇسىرگىم كەلەدى. بۇگىنگى تاڭدا اعىلشىن، ورىس، تۇرىك ت.ب تىلدەردى نەگىزگى دەپ سانايتىن جاستار سانى ارتۋدا... سوندا ءوز انا ءتىلى نە بولماق؟! ءوز تىلىندە سايراپ تۇرماسا نە شارا؟! ارينە، ءتىل بىلگەن جاقسى... ءبىراق، ءوز تۋعان تىلىندە، انا تىلىندە ءدامدى دە جۇيەلى ءسوز ورامىن قۇراي ءبىلۋ، ادەبي تىلدە جۇرت اۋزىن اشاتىنداي كوركەم سويلەۋ-ار قازاق بالاسىنىڭ مىندەتى دەگىم كەلەدى.
سونداي-اق، قازاق ءتىلى - وتە باي ءتىل. ول شارۋاشىلىقتىڭ بار سالاسىن وركەندەتە تۇسۋگە سەبەپشى كۇش، حالقىمىزدىڭ مادەني دارەجەسىن كوتەرە بەرۋشى پارمەندى قۇرال، جۇرتشىلىقتى جاپپاي وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋدىڭ قۇرالى، قۋاتتى قارۋى. امال نە، وسىنداي ادەمى تۋعان ءتىلىمىز بولا تۇرا وزگە تىلدە سويلەيتىندەر دە كوپ-اق. ءتول تىلدە سويلەۋدەن بەزۋ اق ءسۇت بەرىپ، اسىراعان اناڭدى ۇمىتۋمەن بەردەي. وسى كەزدە پاۋستوۆسكييدىڭ مىنا ءبىر ءسوزى ويىڭا ەرىكسىز ورالادى: "تۋعان تىلىنە جانى اشىماعان ادام – جاندىك».
"ءتىل تاعدىرى – ەل تاعدىرى” دەپ تە ايتىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان ءار ادام ءوز انا ءتىلىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا، ونىڭ ورىنسىز شۇبارلانۋىنىڭ قاندايىنا بولسا دا قارسى تۇرۋعا ءتيىس.
تۋعان ءتىلدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتۋ - ءاربىر ادامزاتتىڭ ابزال بورىشى. ءبىزدىڭ بارشا ۇلتتىق كەلبەتىمىز بەن بولمىسىمىزدى، سالت -سانامىز بەن ءدىنىمىز وسى ۇلتتىق مادەنيەت پەن تىلىمىزدە جاتىر. تاۋەلسىز ەلدىڭ ەلدىڭ ەلدىگى جاس ۇرپاعىن پاراساتتى دا ءبىلىمدى، ىسكەر دە قابىلەتتى، وتانسۇيگىش تە ۇلتجاندى تۇلعا ەتىپ قالىپتاستىرۋدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اتقاراتىن قىزمەتى وراسان زور. وسى ويىمدى جۇيەلەيتىن بولسام، مەن تاۋەلسىز ەلىمنىڭ ازاماتى رەتىندە تۋعان تىلىمە مىناداي ۇلەس قوسۋدامىن. مەن قازاق تىلىندە ءبىلىم الامىن، قازاق تىلىندە كوركەم سويلەپ، ساۋاتتى جازا الامىن، قازاق اندەرىنەن رۋح الىپ، ەرەكشە رۋحپەن ورىنداپ، جۇرەگىمە جىلۋ ۇيالاتامىن، ءوزى قازاق بولسا دا، ءوز ءتىلىن شۇبارلايتىن قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىنا اقىل-كەڭەس بەرەمىن، قازاق پوەزياسىنىڭ جاناشىرى رەتىندە اقىندىق قابىلەتىمدى شىڭداپ ولەڭ شىعارامىن، ءتىل تۋرالى قاناتتى سوزدەر مەن ماقال-ماتەلدەردەن جيناق جاساۋدامىن ت.ب وسىنداي ۇلەسىمدى قوسىپ جاتقان جايىم بار. بۇل مەنىڭ وقۋشى رەتىندەگى پارىزىم دەپ بىلەمىن. ەگەمەندى ەل بولىپ، ەس جيىپ، ەتەك جيا باستاعان بۇل كۇندەرى وسىنداي ىس-ارەكەتتەر ارقىلى ءتىلىمىزدى جانداندىرۋعا بولادى دەپ سانايمىن. سول جيناعان قاناتتى سوزدەرىمنىڭ ىشىندە ماڭىزدىسىن تىلگە تيەك ەتكىم كەلەدى.
انا ءتىلىن ۇمىتقان ادام ءوز حالقىنىڭ وتكەنىنەن دە، بولاشاعىنان دا قول ۇزەدى.
انا ءتىلى – ار ولشەمى. ولاي بولسا، ءتىلدى شۇبارلاۋ – اردى شۇبارلاۋ، كوڭىل تۇنىعىن لايلاۋ. مىنە، وسىنداي قاناتتى سوزدەر ارقىلى ءبىز بويىمىزعا رۋحاني ازىق، كۇش جيناي الامىز، ءار ءسوزدىڭ قادىر-قاسيەتىنە ۇڭىلە الامىز، تەك سونى ەستەن شىعارماساق بولعانى....
داعىستاننىڭ ايگىلى اقىنى راسۋل گامزاتوۆ: "ەرتەڭ تۋعان ءتىلىم جوعالار بولسا، مەن بۇگىن ولۋگە دايارمىن” – دەسە، ورىستىڭ اتاقتى اقىنى ك.ر.ۋشينسكيي: "انا ءتىلى – حالىقتىڭ وتكەن ۇرپاعىن، قازىرگى جانە كەلەشەك ۇرپاعىن، تاريحى ءبىر تۇتاستىق، مىزعىماس بىرلىك، اجىراماس تۋىستىق جاعدايدا ماڭگىلىك بىرىكتىرەتىن ەڭ سەنىمدى قۇرالى»-دەپ سانايدى. شىنىندا دا، انا ءتىلىمىز ارقىلى عانا ءبىز حالقىمىزدى، وتانىمىزدى تانىپ بىلەمىز، حالىق رۋحىنىڭ سارقىلماس باستاۋى دا سوندا جاتىر. ەل – جۇرتىمىزدى، تۋعان جەرىمىزدى، ونىڭ وزەن-كولدەرىن، ونىڭ بورانى مەن نايزاعايىن انا ءتىلىمىز ارقىلى عانا قابىلداپ، سولارعا دەگەن پەرزەنتتىك ماحابباتىمىزدى انا ءتىلىمىز ارقىلى جەتكىزەمىز. بۇل ماڭگىلىك ەلىمىزدەگى ماڭگىلىك ءتىلىمىزدىڭ كورىنىسى.
ولاي بولسا بۇگىنگى تاڭدا ۇلكەن ارىپپەن ەلباسىنىڭ ءوزى الەمدەگى ەڭ دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ مىندەتىن قويىپ وتىرعان كەزدە كوپ ۇلتتىلىعىمىزدى تىلگە تيەك ەتە بەرمەي، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ پارمەندى دامۋىنا كوپ بولىپ اتسالىسىپ، وسى باعىتتا ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا بىرلەسە جۇمىس جۇرگىزسەك دەيمىن. بۇل دا ماڭگىلىك ءتىلىمىزدىڭ جاندانۋىنا سەبەپكەر بولارى ءسوزسىز.
سونىمەن قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى. ول وسى ەلدە وركەندەپ، دامۋى ءتيىس. ونى وسى ەلدىڭ ءاربىر ازاماتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، مارتەبەسىنىڭ بيىكتەۋىنە بارىنشا ۇلەس قوسۋعا مىندەتتى. ارينە، بۇل كۇردەلى دە كۇرمەۋلى قيىن ماسەلە ەكەنى تۇسىنىكتى. الايدا، قاي كەزدە دە ەلدىك، ەلدىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىن ساقتاۋ جايلى ءبىزدىڭ اتا-بابامىزعا دا وڭاي بولماعان. ال ءتىل مەملەكەتتىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى ەكەنىن ەسكەرسەك، مۇنىڭ ماڭىزدىلىعى مەن قۇندىلىعى ارتا تۇسەرى ءسوزسىز.
مىنا ءبىر جۇرەكجاردى ويىمدى ەلباسىمىزدىڭ سوزىمەن ساباقتاعىم كەلەدى. ق ر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا كەزەكتى جولداۋىندا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى بىلاي دەدى:
«قازاق ءتىلى ماسەلەسىنە كەلەر بولساق، بۇگىندە ءبىزدىڭ ءتىلىمىز عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ينتەرنەتتىڭ تىلىنە اينالدى. بۇدان باسقا:
«ەندى ەشكىم وزگەرتە المايتىن ءبىر اقيقات بار – انا ءتىلىمىز ماڭگىلىك ەلمەن بىرگە ماڭگىلىك ءتىل بولدى. بۇل ماسەلەنى داۋدىڭ تاقىرىبى ەمەس، ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى دەپ بىلگەنىمىز ءجون. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز مەملەكەتتىڭ بارلىق جۇيەسىندە قولدانىلۋى ءۇشىن، بارلىق جەردە كەرەك بولۋى ءۇشىن ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز قامشىلاۋىمىز كەرەك، ءوزىمىز سوعان اتسالىسۋىمىز كەرەك”،– دەپ كەسىپ ايتتى. ەلباسىمىز ەلىنىڭ قامى مەن جانى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتىپ قانا قويماي، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اتا-بابامىزدان مۇرا بولىپ جەتكەن ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن اسىرۋعا اتسالىپ جۇرگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ءتىل-ادام جانىنىڭ ايناسى. ءتىل ارقىلى ءبىز وسە دە الامىز، ءتىل ارقىلى ءبىز وشە دە الامىز. سوندىقتان ماڭگىلىك ەلەمىزدىڭ ماڭگىلىك ءتىلىنىڭ تۇعىرىن بيىككە كوتەرۋ-مىنا ءبىزدىڭ، ياعني جاستاردىڭ قولىندا ەكەنىن ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ايتقىم كەلەدى. ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسى قاشاندا بيىك بولسىن!
استانا قالاسى عافۋ قايىربەكوۆ اتىنداعى
№2 مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ
7-سىنىپ وقۋشىسى تۇماربەك نۇردانا
جەتەكشىسى: ايتاكوۆا انار بەكبولاتوۆنا
You Might Also Like
-
1. ەگەر سەن ءقازىر ۇيىقتاپ كەتسەڭ، وندا ساعان، ارينە، ارمانىڭ تۇسىڭە كىرەدى. ەگەر دە، ۇيقىنىڭ ورنىنا، سەن، وقۋدى تاڭداساڭ، وندا سەن ارمانىڭدى ومىردە ىسكە اسىراسىڭ.
-
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ايىرتاۋ اۋدانى، قۇمتوككەن اۋىلى قىزىل-اسكەر وم–ءنىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى اشكەيەۆ مۇرات
