ماڭگىلىك سىرلاسىم
مەن مۇقاعالي تۋرالى جازۋدى كوپتەن-اق، ويلاپ جۇرسەم دە، ءبىراق باتىلىم جەتپەگەن. قالاي جازۋ، نەدەن باستاۋ كەرەك ەكەندىگى ماعان جۇمباقتاۋ بولدى. مۇنىڭ ءبارى بۇرىن-سوڭدى جازىپ، توسەلمەگەندىكتىڭ اسەرى بولار.
مەنىڭ ويىم: اڭگىمەنى بالالىق شاعىنان باستاعىم كەلگەن، ءبىراق بالالىق شاعى كەيدە جوق، كەيدە توق جاعدايدا ءوتتى. ول تۇرمىسى ورتاشا عانا سەميادان شىققان ەدى. سۇيەنەر جالعىز تىرەگى — اكەسى مايدانعا كەتكەن. ول سول كەزدەگى بۇكىل قازاق، اۋىلدارىنداعى سوعىستىڭ اۋىر مۇڭ-مۇقتاجىن كورىپ، ەرتە ەرجەتكەن جاستاردىڭ ءبىرى عوي. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى كەزىندەگى اۋىل بالالارىنىڭ ءومىرىن، ىستەگەن قارەكەتتەرىن جازباعان قازاق جازۋشىلارى جوق دەسەم ارتىق بولماس. ولاردان مەن اسىرىپ تا جازباسپىن.
ال، كوز الدىمدا وتكەن اقىندىق ءومىرىن، قۋانىشىن، رەنىشىن جازۋ قولىمنان كەلە مە؟ سونى ويلادىم. قولىما قالام السام، ويىم شاشىراپ كەتەتىن سياقتى. مۇقاعالي كوزى تىرىسىندە: "جاز، جاز، قولىڭنان بىردەڭە كەلەدى" — دەگەندە تىڭداتپاعان قايران مىنەز، ەندى كىشىرەيۋگە، قايتسەڭ دە ەڭبەكتەنۋگە، قينالۋعا اكەپ سوعىپ تۇر.
كەيبىر تىلەكتەستەر: "مۇقاڭنىڭ ءومىرىن جازىڭىز، ونىڭ سىرىن سىزدەن ارتىق بىلەتىن ەشكىم جوق، جازىڭىز" — دەپ قولقالاپ ءجۇر. جازۋ كەرەك ەكەنىن، جازۋعا مىندەتتى ەكەنىمدى ءوزىم دە تۇسىنەتىن سياقتىمىن، ءبىراق، ونىڭ قولىمنان كەلۋ-كەلمەۋى ەكىتالاي... قالاي بولعاندا دا سول سىرلاردى قالىق وقىرمانعا ءبىر جەتكىزسەم دەگەن ماقسات جەتەگىنە جەگىلدىم. جەتكىزدىم بە، جەتكىزبەدىم بە — ونى ەسكە الۋ جازبالارىمەن تانىسقان وقىرماندار وزدەرى سارالاي جاتار.
1949-جىلدىڭ ناۋرىزىندا كەيبىر قيىندىقتارعا قاراماستان ەكەۋمىز ءۇي بولىپ، شاڭىراق، كوتەردىك. مەن ءقازىر سول كەزدە مۇقاعاليدىڭ تاۋەكەلگە بەل بايلاعان ازاماتتىعىنا، اقىلىنا ءتانتى بولام. بۇل وتە اۋىر جىلدار — جوقشىلىق جىلدارى، سارعايعان ساعىنىش جىلدارى ەدى عوي.
العاشقى ۇيلەنگەن جىلدارى ءبىزدىڭ اۋىلدا — شيبۇتتا (قازىرگى نارىنقول اۋدانى، كيروۆ اتىنداعى كولحوز) تۇردىق. ول اۋىلسوۆەتتىڭ حاتشىسى، مەن سەگىز جىلدىق مەكتەپتە ءتىل مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمىمىن. ەكەۋمىزدىڭ دە ادەبيەتكە جاقىن بولعاندىعىمىزدىڭ، قاسيەتتى انا ءتىلىمىزدى جاقسى تۇسىنە بىلگەنىمىزدىڭ ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنۋگە ۇلكەن كومەگى بولدى دەپ سانايمىن.
قولىمىزدا اجەمىز — تيىن، ەنەم — ناعيمان، ەكى قاينىم — توقتارباي، كورپەش بار. سوعىس جىلدارىندا، قيىنشىلىق جىلداردا وتباسىنىڭ قامىمەن اپامىز كولحوز باسشىلارى قايدا جۇمساسا، سوندا بارىپ، تاۋ-تاستا قاڭعىپ ءجۇرىپ قوي دا باققان، سيىر دا ساۋعان، ەگىن دە جيناعان، ايتەۋىر كورمەگەن بەينەتى قالماعان. بالالار اش-جالاڭاش، كارى اجەسىمەن اۋىلدا قالىپ، ولار دا ولمەستىڭ قامىن ىستەگەن. وسىنداي وتباسى جينالىپ، ءبىر ۇيدە وشارلى جان بولىپ قالدىق،
وتباسىندا جۇمىس ىستەيتىن ەكەۋمىز عانا. جاڭا وتاۋعا تيتتەي دە بولسا كومەگى تيەر دەپ ناعيمان اپامىزدى مەكتەپكە ءۇي سىپىرۋشى ەتىپ ورنالاستىرىپ قويدىق، نەنىڭ بار، نەنىڭ جوق ەكەنى كوپ بىلىنبەيدى، ول سول ءبىر جاستىق جىلدارىنىڭ اسەرى بولار. "ماحاببات — ەڭ ۇلى سەزىم" دەپ ۇلى پەداگوگ ا.س.ماكارەنكو ايتقانداي، ءومىر ءسانى ماحاببات ەكەن. توڭىرەگىڭ تولعان قۋانىش، تولعان باقىت!
ءبىز قوسىلعان جىلعى مەكتەپتەگى وقۋ اياقتالدى. مەن قازپي-دە سىرتتاي وقۋشى ەدىم. ينستيتۋتتان شاقىرۋ قاعاز كەلدى. بىردە مۇقاعالي ماعان: "رەنجىمەسەڭ، بيىل وقۋعا بارماي-اق قوي. ەل ءىشى عوي، قازاقشىلىعى بار. كەلىن بوپ تۇسە سالا وقۋعا كەتىپ قالىپتى دەمەسىن. بيىلشا دەم ال، مەنىڭ جايلاۋدا شوپان بوپ جۇرگەن قۇشانباي (لەنين اتىنداعى كولحوزدا، ناعيمان اپامنىڭ تۋعان اعاسى) دەگەن ناعاشىم بار، سوعان بارىپ قايتايىق، وقۋدى ەكەۋمىز بىرگە جالعاستىرامىز"، — دەدى. مەن، ارينە، قانشا تۋلاعانىممەن مىنانداي كەلەلى سوزگە كوندىم. ءسويتىپ، وقۋ جىلى اياقتالىپ، دەمالىس كۇندەرى ءوتىپ جاتتى.
ءبىر كۇنى مەكتەپ ديرەكتورى الام ەكەۋمىزدى شاقىرىپ كەلۋگە بالا جىبەرىپتى. ەكەۋمىز دە مەكتەپكە كەلدىك. مەكتەپتىڭ ءىشى وپىر-توپىر كۇيدە ەكەن. ديرەكتورىمىز تىلەسوۆ دەگەن ورتا جاستاعى ادام. ول كىسى بىزبەن امانداستى دا:
— ناقا (ناعيمان اپامىزدى اۋىل ادامدارى وسىلاي اتايتىن)، مىنا مەكتەپتى جوندەۋىمىز كەرەك. ول ەندى ءسىزدىڭ مىندەتىڭىز. جوندەۋگە بولەك قارجى تولەيمىز. مەكتەپتىڭ ءىشى-سىرتىن اقتاۋىمىز كەرەك. اك بار، جەتەدى. لاشىن دا كومەكتەسەر، ءازىر بوس قوي، — دەدى.
ەنەمنىڭ قولىنان ءۇي اقتاۋ كەلمەيتىن، نە جاۋاپ ايتارىن بىلمەي، ماعان جالتاق-جالتاق قارايدى. مەن ساسقالاقتاپ قالعان الامدى اياعاندىقتان "كورەرمىز" دەپ ۇيگە كەتتىم. سوڭىنان الام دا جەتتى. سول ۋاقىتتا تۇستىك ىشۋگە مۇقاعالي دا ۇيگە كەلە قالدى. اپام ەكەۋمىز مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ايتقانىن مۇقاعاليعا دا ايتتىق، ول دا ءبىزدى قوستادى.
— قورىقپاڭدار، مەن دە كومەكتەسەم. ءبىر جاعىنان بىزدەي جاس وتاۋعا نەنى بولسا دا ۇيرەنىپ، ىستەۋ ارتىق بولمايدى. ەكىنشىدەن، شيرايمىز، — دەگەندە ەنەمىز ەكەۋمىز دە قۋانىپ، جەڭىلدەنىن قالدىق،
مەكتەپ ءۇيى اسا ۇلكەن ەمەس. ءۇش-تورت كلاسى، جىڭىشكە ءدالىزى، كىشكەنتاي مۇعالىمدەر بولمەسى بار. بۇل بولمەگە قويىلعان تەمىر پەشكە قىستى كۇنى كوبىنەسە مۇعالىمدەر وزدەرى اكەلگەن وتىنىن جاعىپ، جىلىتىپ وتىراتىن ەدىك.
ەرتەسىندە-اق، جوندەۋ جۇمىسىنا كىرىسىپ كەتتىك. مەكتەپتىڭ ءىشى-سىرتىن اقتايتىن مۇقاعالي ەكەۋمىز. اپامىز ءبىز اقتاعان كلاستاردىڭ ەدەنىن جۋادى. بالالار سۋ تاسيدى، ازداپ سىلاعى تۇسكەن جەرىنە كەرەك بولعاندا لاي جاسايتىن دا سولار.
مۇقاعالي كلاستى اقتاي ءجۇرىپ، بىزگە ءتۇرلى اڭگىمە ايتىپ، كۇلدىرىپ، كوڭىلدەندىرىپ قويادى. سونداي اڭگىمەنىڭ ءبىرى ەسىمدە قالىپتى.
— ءبىزدىڭ اۋىلدا كەيبىر دىبىستارعا ءتىلى كەلمەيتىن ءنۇرسالي دەگەن اعامىز بار. ءوزى وتە مومىن ادام. ايەلىنىڭ اتى — راۋشان. پىسىق، ەر كوكىرەك ايەل. ءبىر كۇنى راۋشان جۇمىستان كەلسە، كۇيەۋى تاپا-تال تۇستە توسەكتە ۇيقتاپ جاتىپتى. بۇزاۋ سيىردى ەمىپ قويعان. بىردى-ەكىلى قوي-ەشكىلەرى كەلمەي قالعان. بالالار دا كورىنبەيدى. بۇل جايدى كورىپ راۋشان قاتتى اشۋلانادى. ايقايلاپ، كۇيەۋىنىڭ جانىنا جەتىپ كەلەدى. مومىن كۇيەۋى شوشىپ ويانىپ، ايەلىنىڭ ايقايىنان قورقىپ، بەتىن باسىپ الىپتى. ۇرىپ جىبەرە مە دەسە كەرەك.
— ەي، راسان، جەتەدى، اي، راسان، ساندالما، ەي، راسان! — دەپ شالبارىنىڭ ىشقىرىن ءبىر قولىمەن ۇستاپ الىپ، ءۇي ىشىندە قاشىپ ءجۇر دەيدى، — دەپ اڭگىمەسىن قىزىقتىرا ايتىپ جاتقاندا ءبارىمىز دە جۇمىستى قويىپ، كۇلكىگە ءبىر كەنەلدىك. ءسويتىپ، كۇلىپ-ويناپ ءجۇرىپ ەكى جەتىدە مەكتەپتىڭ ءىشى-سىرتىن اقتاپ، جوندەپ بىتىرگەنىمىزدى بىلمەي دە قالدىق، ءبىر كۇنى وقۋشى قىزداردى شاقىرىن، تەرەزەلەرىن جۋعىزدىم. كەلەسى وقۋ جىلىندا جۇمىس ىستەدىك.
"ادام تەك ادامدار اراسىندا عانا ادام بولا الادى" دەپ ءبىر دانىشپان ادام ايتقانداي، مۇقاعالي قايىن جۇرتىنا اسا سىيلى بولدى. وعان اقكوڭىلدىلىگى، جايدارلىلىعى، مىنەزىنىڭ اشىقتىعى دا سەبەپ بولعان شىعار.
اۋىلدا ەكەۋمىز دە قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسامىز. ايتەۋىر شارشاۋ دەگەن جوق. مۇقاعالي كوبىنەسە مالشىلار اراسىندا. ەكەۋمىز دە ۇگىتشىمىز. مەن ساباق، بەرىپ بىتكەن سوڭ داپتەر تەكسەرۋ، كلاسس جەتەكشىلىككە قوسا، پەدسوۆەتتەردە بايانداما جاساۋ، كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىن باسقارۋ، گازەت شىعارۋ سياقتى باستان اسىپ جاتقان جۇمىستاردى دا اتقارامىن. ءبىراق بارىنە دە ۇلگەرەم. ەكەۋ بولعان سوڭ جۇك تە جەڭىل.
ءوزىمنىڭ اتا-انام تۋرالى بىرەر ءسوز. اكەم — ءازىمجان، قاراپايىم كولحوزشى، ەتىكشى ءارى اعاش شەبەرى بولاتىن. اعاشتان نەبىر دۇنيە جاساي الاتىن. ارابشا وقىپ، جازا بىلەتىن، قازاق گازەتتەرىنە دە كوز قىرىن سالىپ جۇرەتىن تاباندى، ساۋاتتى ادام ەدى. كۇندەلىكتى ەل-ەلدە بولىپ جاتقان ساياساتتارعا دا قۇلاعى تۇرىك. بالا كەزىندەگى وتكەن ۋاقيعالاردى ۇمىتپاي ايتىپ وتىرادى. 1916-جىلعى دۇربەلەڭدە قىتايعا اۋلىمەن ءوتىپ كەتىپ، بوتەن ەلدى جەرسىنبەي؛ كەلەسى جازدا قايتا كوشىپ كەلگەنىن، العاشقى كولحوزداسۋ، ودان كەيىنگى اشارشىلىق، اسىرا سىلتەۋ، ستاليندىك رەپرەسسيا جىلدارىن — ءبار-بارىن دە بايىپپەن اڭگىمەلەپ وتىراتىن. اسىرەسە حات تانىمايتىن ساۋاتسىز، جازىقسىز، مومىن ازاماتتاردى توپتاپ قاماپ: "جاپونيانىڭ، قىتايدىڭ شپيونى" — دەپ جالعان ايىپ تاڭىپ، كوزىن جوعالتقانىن ايتىپ، كەيدە اۋىر ويعا باتىپ؛ ۇزاق ءۇنسىز وتىرىپ قالاتىن-دى. سول ءبىر اۋىر جىلدارداعى قاتىگەزدىكتى، يمانسىزدىقتى اركەز ەسكە سالاتىن.
مۇقاعاليدىڭ ءومىردى تۇسىنە بىلەتىنىنە ريزا بولاتىن. اكەم دە، شەشەم دە كۇيەۋ بالاسىن ۇناتتى. مۇقاڭ دا ولاردى جانىنداي جاقسى كوردى. اكەم بۇكىل اۋىلدىڭ اقىلشىسى ەدى.
شەشەم ماشينە (العاش تىگىن ماشينالارى ەل ىشىندە پايدا بولعاندا تۋسا كەرەك) بالانى دا، ۇلكەندى دە اياعىن، كىم نە ايتسا سوعان سەنە بەرەتىن، بارىن ەل اۋزىنا توساتىن، اپەندىلەۋ ادام ەدى. ءوزى كوپ جىلدار قۇرساق كوتەرمەي ءجۇرىپ، كەيىن ەگىز-ەگىزدەن تۋىپتى دا، ون ءۇش پەرزەنتتى دۇنيەگە اكەلىپتى. سونىڭ تورتەۋى ءتىرى بولدى، ءۇش قىز، ءبىر ۇل. ۇلى 1981-جىلى قايتتى. اپام كەيدە مەنىڭ جانىما كەلىپ:
— ءلاسيما، (اتا-انام قويعان ەسىمىم، كەيىن ەركەلەتىپ لاشىن دەپ اتاپ كەتكەن، ءبىراق اكە-شەشەم ولە-ولگەنشە ءلاسيما دەپ اتاپ ءوتتى)، ەركەك شورا ەركە مىنەزىڭدى تاستا، مۇقاعاليدى سىيلا. ەركەك دەگەن تابىنۋشى ءتاڭىرىڭ بولادى، قالقام. اجىرايىپ الدىنا شىقپا، بەدىرەيىپ بەتىنە قاراما. سەن تومەن ەتەكتى ادامسىڭ. "اعاش ايعايعا قۇلامايدى" سونى ۇعىن، — دەپ، ءجيى-جيى سىبىرلاپ اقىلىن ايتىپ قوياتىن-دى، بەينە بىرەۋ ەستىپ قوياتىنداي. ادام بالاسى ءبىر قالىپتا تۇرا ما، كەيىنگى كەزدەردە اشىنعاندا ايتىسىپ تا، تارتىسىپ تا كەتەتىن كەزدەر بولدى عوي، الايدا اپامنىڭ ايتقانى ءار ءسات ەسىمدە تۋراتىن. مۇقاعالي اقىن ەمەس پە، وندايعا وتە كەشىرىمدى بولدى، سەبەبى ايقايدىڭ نەدەن شىققانىن ءوزى دە سەزىنەتىن.
تۋعان اپامىز دا: "سۋىڭدى توككەنىم جوق، جەلىڭدى سوككەنىم جوق، اللا، بالالارىمدى امان قىلا گور!" — دەپ قۇدايىنا تابىنىن، ءمىناجات قىپ وتىرعان زاماننىڭ مومىن ادامدارى عوي. سول اپام ايتادى: "اشارشىلىق جىلدارى ءابجانىم ون بەس جاسىندا اۋداندا قىزمەت ىستەدى (1930 — 32 جىلدارى). قالپاقتاي-قالپاقتاي قۇيما شاي اكەپ بەرەدى. وكىمەت بار مالىمىزدى ورتاعا تارتىپ الىپ قويعان. جەيتىن تۇگىمىز قالمادى. بالالارىمدى ءولتىرىپ الامىن با دەپ قورىققاندىقتان، ءتۇن جارىمدا تۇرىپ ورتانىڭ قويىنا بارام دا جان ادامعا كورىنبەي جەلىنى تولعانىن ساۋىپ الامىن. ساۋىلعان ءسۇتتى بىرەۋدىڭ كوزىنە تۇسپەستەي ەتىپ ءپىسىرىپ، بالالارعا بەرەمىن. قۇيما شايدان كەسەك-كەسەك قىپ سالىپ، قويدىڭ ءسۇتىن قاتىپ، قويۋ شاي جاساپ، ونى دا بالالارىما بەرەم. قۇر سۇتتەن گورى شاي ءارى تاماق، ءارى جەڭىلدەۋ بولادى ەكەن. ەرتەڭ ەرتە كۇن كوتەرىلە قوي ساۋۋعا مەنەن باسقا ايەلدەر اتتانادى. ول كەزدە مالشىسى دا، بەلسەندىلەرى دە قاپتاپ جۇرەتىن، ايەلدەردى قويدىڭ ماڭىنا دا جۋىتپايتىن. ءسويتىپ، بالالارىمنىڭ جۇرەگىن جالعاعان كۇندەر دە ءوتتى عوي"، — دەيدى. اپامنىڭ ايتقانى ءدال كەلەتىن. وعان ءبىر دالەل: 1937-جىلى اعايىم كەگەندە وراز جاندوسوۆتىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەپ جۇرگەندە، "حالىق جاۋى جاندوسوۆتىڭ سىرلاسى، سەكرەتارى بولعان"، دەپ ۇستاپ كەتىپتى. ءبىز شيبۇتتامىز عوي. اكەم بارىپ، جالعىزىن وتىرعىزىپ قويعانىن ءبىلىپ كەلدى. كەشىكپەي سول قاماعاننان الماتىعا، ودان كراسنويارسك ولكەسىنە اپارىپ، اقىرى كانسك دەگەن قالادان ءبىراق، شىعارىپتى. ءبىز نارىنقول اۋدانىنىڭ كيروۆ كولحوزىندا تۋرامىز. احمەتقالي دەگەن جاقىن تۋىسقان اعامىز كەگەنگە قىستى كۇنى اربامەن استىق تاسيدى. ءبىر كەزەكتە كەگەنگە استىق الىپ بارا جاتقان سول اعامىزدى كورىپ اپام: "ەي، احمەتقالي، كەگەنگە باراسىڭ عوي، ءابجانىم ار جاعىنان كەگەنگە كەلىپ تۋرادى. سونى تاستاماي الا كەل، شىراعىم"، — دەپتى. شىنىندا دا احاڭ استىعىن وتكىزىپ، جولعا شىعىپ، ارباسىنىڭ بۇزىلعان جەرىن قاراپ جاتسا، يىعىنان بىرەۋ تارتتى. احاڭ ۇشىپ تۇرىپ قاراسا، اعايىم ەكەن. ازعان، قۋ ءشوپ سىقىلدى قۋراپ كەتكەن، ۇستىندە البا-جۇلبا كونەتوز شەكپەنى بار. ەكەۋى جان داۋسى شىعا جىلاپ كورىسەدى. ءسويتىپ، احمەتقالي اعامىز اپامنىڭ اماناتىن ايتقانىنداي ورىنداعان ەكەن. قازىرگە دەيىن وسى وقيعانى ءوزىمىزدىڭ اۋىل اڭىز عىپ ايتادى. اپامنىڭ ەمشىلىك قاسيەتى دە بار. تاڭ اتپاستان اۋىل ادامدارى كەلىپ:
— كىشى اپا (مەنىڭ اپامدى ايتادى)، قاينىڭ تۇماۋراتىپ قاپتى، نەمەسە كىشكەنتايىم اۋىرىپ قالدى، سونى ۇشكىرىپ بەر، — دەپ جەتەلەپ كەتەدى. اپام ولاردىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەي، ۇشكىرىپ بەرىپ، ۇيگە كەپ شايىن قويىپ، سولاردىڭ تىلەۋىن تىلەپ جۇرگەنىن كورىپ، كەيدە نامىستانىپ تا قالاتىنبىز، ءبىراق ەشكىمنەن جاقسىلىعىن اياعىسى كەلمەيتىنىن ويلاساق قۋاناتىنبىز.
مۇقاعالي اۋىلدا اركىممەن ءتىل تابىسا ءبىلدى. سوعىس بىتكەننەن كەيىنگى جىلدارداعى جوقشىلىق، تاپشىلىق تا حالىقتى جۇدەتتى، ءبىراق، مۇقاڭ ونداي ءيى ءتۇسىپ جۇرگەن، ادامداردى بىردەمدە ءتىرىلتىپ جىبەرەتىن. بىردە مۇقاعاليدى شاديار دەگەن تۋىسقانىمىز قوناققا شاقىردى. ول كەزدەردە قىزمەتكەرلەر وتباسى بولماسا، قاراپايىم اۋىل ادامدارى سول ءۇيدىڭ ەر ادامىن عانا شاقىراتىن. ول دا سوعىستان قالعان جۇتاڭدىق شىعار. كوپ كەشىكپەي مۇقاعالي قوناقتان كەلدى. قولىندا وراۋلى تۇيىنشەگى بار، ونى ۇستەل ۇستىنە قويدى دا، ءوزى ورگە شىعىپ وتىردى.
مەن:
— مۇقاعالي، اتامىز سەنەن باسقا كىمدەردى شاقىرىپتى؟ — دەپ سۇرادىم. مۇقاڭ وزىنە-وزى ءدان ريزا. بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:
— ەھە، قوناقتا بولعان ءتورت ەركەكپىز. ەكەۋى — سوقىر عالي، ەكەۋى — جىندى عالي، سوندا ءتورت عاليمىز، — دەپ كۇلدى. اياق استىنان مىنانداي جاۋاپقا تاڭىرقاپ قالىپ ەدىك، ءوزى ءارى قاراي تۇسىندىرە جونەلدى:
— ەكى سوقىر عالي دەگەنىم: بىرەۋى مىسىعالي (شوديار اتامنىڭ ۇلكەن بالاسى، ءبىر كەزى شەشەك اۋرۋىنان مايىپ بولعان)، ەكىنشىسى — ءالىمعالي (مىسىعاليدىڭ بالاسى، ءبىر كوزى قىليلاۋ بولعاندىقتان، قۇربىلارى مۇقاتىپ، وزىنشە "ات" بەرەدى عوي). ەندى ەكى جىندى عالي دەگەنىمنىڭ بىرەۋى اسقارعالي (اسقارعالي دەگەن اعامىز سوعىستان كونتۋزيا الىپ كەلگەن، توقتاماي دولىرىپ سويلەي بەرەتىن، اڭعالداۋ ادام ەدى). ال ەڭ سوڭعى جىندى عالي مىنە، الدىڭدا وتىر، پەريزادام، — دەپ گازەتتەگى وراۋلى ەتتى ءبىزدىڭ الدىمىزعا قويدى. وسىنداي ويلاماعان جەردەن سوز تاپقىشتىعى سۇيسىنتەتىن. ءارى مۇنداي كوڭىلدى كەزدەرى از ەمەس ەدى. ءتىپتى، كەيىن قالاعا كەلگەندە دە كۇندىز كوشەدە كىممەن كەزدەسكەنىن، ولاردىڭ قالاي قارسى العانىن، قالاي سويلەگەندەرىن وزدەرىنەن ءبىر اينىتپاي ارتيستىك قابىلەتپەن ويناقىلانا، قۇبىلا وتىرىپ، جىر عىپ ايتىپ بەرەر ەدى.
مەكتەپتە قابىرعا گازەتىن شىعارۋ مەنىڭ موينىمدا. ادەبيەتتەن بەرگەن سوڭ با، جىلدا ءبىر وزگەرمەيدى-اق، ول كەزدە سايلاۋ دەگەن ۇلكەن ناۋقان. ەكەۋمىز دە ۇگىتشىمىز. سايلاۋ بىتكەنشە جانىڭ دا قالمايدى. وسىنداي ءبىر كەزەكتى سايلاۋ ناۋقانىندا گازەت شىعارۋعا دايىندالدىم. سايلاۋشىلاردى ءبىر پيونەردىڭ كۇتتىقتاۋى كەرەك بولدى. سول پيونەردىڭ اتىنان مۇقاعاليعا ايتىپ، ولەڭ جازدىرىپ الدىم. ولەڭنىڭ اتى — "پيونەرلىك سالەم".
شىن بولاتتاي شىنىققان جاس شاعىنان،
ءلاززات الىپ، ءبىلىمنىڭ اسقارىنان.
سالەم سىزگە، اتا-انا — سايلاۋشىلار،
باقىتتى وسكەن وتاننىڭ جاستارىنان!
قارسى الايىق سايلاۋدى شىن قىزىعا،
ايگىلى ەتىپ، الەمنىڭ شىڭ-قۇزىنا.
ءبىر كىسىدەي بەرەيىك داۋسىمىزدى
حالىق سۇيگەن وتاننىڭ ۇل-قىزىنا!
مۇنداي ولەڭمەن شىققان گازەتتەر وقۋشىلار اراسىندا بەدەلدى-اق، شۇرقىراسىپ وقىپ، ولەندەرىن جاتتاپ الادى.
بۇل ۋاقىتقا دەيىن مەنىڭ توركىنىمدە جۇمىس ىستەگەن ەدىك، ەندى كەلەسى وقۋ جىلىندا مۇقاعاليدىڭ اۋىلى — قاراسازعا كوشىپ باردىق. ءبىزدىڭ اۋىلدا تۇڭعىشىمىز ءلاززات دەگەن قىز بالا دۇنيەگە كەلگەن. ءلاززاتقا سۋىق ءتيىپ اۋىرىپ، التى ايلىعىندا قايتىس بولدى. مۇقاڭ قاتتى قايعىردى. تۇندە وقىپ وتىرىپ، كەيدە ولەڭ جازىپ تاستايدى. ونى مەنەن باسقا ەشكىمگە كورسەتپەيدى.
مۇقاعالي قاراسازعا كەلگەن سوڭ، جينالىپ، دايىندالىن الماتىعا وقۋعا كەتتى العاش شەت تىلدەر ينستيتۋتىنا (نەمىس ءتىلى فاكۋلتەت!) تۇسكەن ەكەن، سونى ارى جالعاستىردى. ءجيى-جيى حات جازىپ تۇرادى. اۋىلدا پوشتا بار. حات كەلمەي قالسا، تەلەگرافپەن سويلەسىپ تۋرامىز. مەن ەندى وتباسىنا يەمىن. بار، جوقتىڭ ءبارى مەنىڭ موينىمدا. ەگەر مۇقاعاليدان حات كەشىكسە بولدى، جۇمىسىمدا بەرەكە بولماي كەتەدى. ءبىر ورىندا وتىرا المايمىن. سارى جازدان كەلە جاتقان ماشينالارعا قاراپ قويامىن. ماشينا ەلشەنبۇيرەكتى اينالعاندا دەرەۋ جارقىراپ جارىعى كورىنە كەتەدى. سول ماشينالار مۇقاڭدى اكەلە جاتقانداي ەلەستەيدى. ونى ويلاي-ويلاي، كەيدە ولەڭ شىعارعىم كەلەدى، كەيدە ءان شىعارعىم كەلەدى. امال نە، ونداي تالانتتى قۇدايىم بەرمەگەن سوڭ، ويىڭمەن جۇبانىپ وتىراسىڭ دا قالاسىڭ. ەشتەڭە ەسەر ەتپەيدى. مۇقاعاليدان حات كەلگەن كۇن مەن ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش. مەنىڭ قاباعىما قاراپ، ناعيمان اپام دا جايلانىن قالادى. جۇرەگى وتە جۇمساق ادام عوي، دۇشپانىن دا رەنجىتكىسى كەلمەيتىن. ولشەۋسىز اق، ەدىل ادام. تيىن اجەم ءبۇل كەزدە قايتىس بولعان. ەڭ باستىسى ناعيمان اپام بالالارعا يە بولادى. ول كىسى بولسا، بالالار مەنى ىزدەمەيدى دە. اپامىز ەكەۋمىز وتانداسىپ، مۇقاعاليدىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ شىعارىپ جاتىرمىز. مۇقاعاليدىڭ الماتىدان جازعان ءبىر حاتىنداعى:
كىم كەلىپ، كىم كەتپەگەن كونە ومىرگە؛
تۇسىنگىڭ وي-شۇڭقىرىن كورە ءبىل دە.
تاعدىرىڭا قايتەسىڭ قارعىس ايتپا،
مويىندا، شىداپ باققىن كون ومىرگە!
دەگەن جەرلەرى مەنى تالاي تولقىتتى. كەيدە بۇل ولەڭدى "اقىلىن ايتىپ، شىداي تۋر دەگەنى عوي" — دەپ ويلايمىن دا، كەيدە وسىعان قارسى جورىپ، ونى سوگە باستايمىن. ولاي ويلاسام دا، بۇلاي ويلاسام دا شىدام كەرەك؛ شىداۋ كەرەك، باسقا نە ىستەي الام؟!
"شىداۋدىڭ ءوزى اششى بولسا دا، جەمىسى ءتاتتى" — دەپتى عوي فرانسۋز جازۋشىسى ج.ج.رۋسسو.
شىدادىم دا، جەمىسىن دە كۇتتىم.
وسىلاي جالعىزىلىكتى جۇرگەنىڭدە جۇمىستا قانداي قيىندىقتار كەزدەسسە، ۇيدە دە سونداي قيىندىقتار دەپ كەلىپ، ەسىڭنەن تاندىرادى. مەن ءقازىر ويلاسام، سونىڭ بارىنە قالاي توزگەنمىن. مۇقاعاليدى قالاي كۇتتىم!!!
"جالعاندا كۇتۋ دەگەن قانداي جامان" دەپ اقىن ءوز ولەڭىندە ايتىپ وتكەندەي كۇتۋ — بارلىق ومىرىمە جازىلعان ەكەن. ءتىپتى، بىرگە جۇرگەندە دە، بىرگە ءومىر سۇرگەندە دە — كۇتتىم، سارىلا كۇتتىم. سول ءۇمىت، سول كۇتۋ 1976-جىلى 27- ناۋرىزدا شورت ءۇزىلدى. ەندى جاڭاشا كۇتۋ باستالدى ءاربىر گازەتتەن، ءاربىر جۋرنالدان، ءاربىر اقىننىڭ ولەڭىنەن، راديو داۋسىنان، تەلەديدار كورىنىسىنەن، اقىن-جازۋشىلاردىڭ اڭگىمەسىنەن مۇقاعاليدى ىزدەيتىن بولدىم. ەسىمىنىڭ ايتىلۋىن كۇتتىم.
ءتىرى كەزىندە كوبىنەسە كەشىرىمدى بولۋدى ويلايسىڭ. "اكىم ءبىر ۇلتتىكى، اقىن بار جۇرتتىكى" دەپ، وعان كىر جۋىتقىڭ كەلمەيدى، پەندەلىك جاساعىڭ دا كەلمەيدى، ءبىراق ادام بالاسىنىڭ ءومىرى تىم قىسقا ەكەن، ەكى ۇزەڭگىنى تەڭەستىرە الماي-اق كەتتىك.
ءبىز اۋىلدا تۇرعاندا مۇقاعالي اقىن توقاش بەردياروۆتى ءجيى-جيى ەرتىپ كەلەتىن. ەكەۋى دوس بولدى. پوەزيا تۋرالى كەڭ پىكىرلەر ايتىساتىن. جاسىراتىنى جوق، مەن توقاندى سىيلاسام، تەك مۇقاعاليدىڭ كوڭىلى ءۇشىن عانا سىيلادىم. جالىندى اقىن، ادال ازامات، مۇقاڭنىڭ دوسى دەپ قانشاما ءوزىمدى-وزىم ۇگىتتەگەنمەن ونى شىن جۇرەگىممەن قابىلداي المادىم. ونىڭ سەبەپتەرى وزىمە ايان، وقىرمان قاۋىمعا دا تۇسىنىكتى بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. كەيدە:— توقا، "الدىڭعى اربا قايدا جۇرسە، سوڭعى اربا سوندا جۇرەدى" دەپ مۇقاعاليدى وزىڭە تىركەپ الدىڭ-اۋ. ونىڭ جايىن دا ويلاساڭ ەندى، اعاسىڭ عوي. "الاتاۋعا شىقتىڭ با، قاراعايىن جىقتىڭ با" دەگەندەي، ءسوزىڭدى ەكى ەتپەيتىن شىن دوس تاپتىڭ، ءىس جۇزىندە دە سونداي ادال دوس بولساڭ ەتتى، — دەپ تۋرا ايتىپ رەنجىسىپ تە قالدىق، وندايدا مۇقاعالي جەتىپ كەلىپ ورتامىزعا تۇسەدى. دەرەۋ بىردەڭەنى ايتىپ تاستاپ، كوڭىلىن قالدىرادى-اۋ دەپ ويلايدى عوي. دەگەنمەن توقاش اۋىر مىنەزدى، جەلىكپەسى جوق اقىن ەمەس پە:
— ءاي، لاشىن، ءاي، لاشىن، مىنەزىڭ-اي! — دەپ داۋسىن كوتەرمەي اقىرىن ابايلاپ ايتىپ وتىرىپ قالادى. مۇقاعالي وقۋىن جالعاستىرۋمەن بىرگە الماتىدا راديودا دا قىزمەت ىستەپ ءجۇردى. ەرتەڭ ەرتە: الماتىدان سويلەپ تۇرمىز! — دەگەن داۋسىن ەستىگەندە ءبىر جادىراپ قالامىز.
مۇقاعاليدىڭ داۋىس ىرعاعىنا، اشىقتا ايقىن مانەرىنە، ولەڭ وقىعانداعى كۇمبىرلەگەن قوڭىراۋداي داۋسىنا تاڭدانىپ، ءسۇيسىنىپ، تىڭداپ وتىرامىن. مۇقاعالي وقىپ بىتكەنشە مەن دە راديو قابىلداعىشتىڭ جانىنان كەتە المايمىن. مانەرىنە كەلتىرە، ءار ءسوزدىڭ بوياۋىن جەتكىزە وقۋدى قايدان ۇيرەندى ەكەن دەپ ءبىر جاعىنان تاڭدانعانداي بولام، ءبىر جاعىنان داۋسىنا ءتانتى بولام. داۋسى كەرەمەت!
مۇقاعاليدىڭ الماتىدا ءجۇرىپ قالۋى قانشاما وسەكتەر اكەلدى. وعان دا توزەسىڭ. اسىرەسە، وسەكتەر جالعىز جۇرگەندە جانىڭدى قالاي قاريدى! "كۇيىپ، جانىن سۇيگەن عاشىعىڭنىڭ ساعان سەلقوس قاراۋىنان اششى ازاپ جوق" دەپ ۇلى جازۋشىمىز ا.م.گوركيي ايتقانداي، وسەك سوزدەر وزەگىمدى ورتەدى-اق.
وسەكتەر... وسەكتەر... وسەك كىمنىڭ جۇرەگىنە قانجار سالماعان، وسەكتەر كىمدى اجىراتپاعان. وسىنداي "قولمەن قويعان" وسەكتەرگە مۇقاعالي ەرمەيتىن، ەلەمەيتىن. مەن ايەل ادام ەمەسپىن بە، تەز اشۋلانىپ، كۇيىپ-پىسىپ قالاتىنمىن. "مۇقاعالي مۇنى بالاسىمەن جەڭگەدەي الىپتى" دەگەندى ەستىگەندە، ءتىپتى جۇمىسقا بارماي، جاتىپ ا^دىم. بۇكىل اۋىل مەنى قولدان وسىرگەن، بۇكىل اۋدان بىلەدى عوي، سولار كۋا.
شاكىرتتەرىم دە قانشاما! وسەك دەگەنىڭىز ميكروبتار سەكىلدى وتە تەز وربىگىش. اقيقاتىن كورە تۇرا كەي ادامدار وسىعان ماماندانىپ تا كەتەتىن سياقتى. بۇل وسەكتەر مۇقاعالي بۇرقىراتىپ ولەڭدەرىن جازىپ جاتقاندا دا، اۋىرىپ ەمحانادا ءبىر تامشى سۋ جۇتا الماي جاتقاندا دا، ءتىپتى ولگەننەن كەيىن دە، سۋماڭداپ جاتتى. وسەك ايتۋشىلار كوكي بەرسىن! "جاقسىنىڭ ارتىنان ءسوز ەرەدى" دەگەن. ولەڭدەرى ورتتەي، دارىنى داۋىلدى اقىن مۇقاعاليدىڭ كەيبىر تەنتەك مىنەزدەرىنە كەشىرىممەن قاراپ، سارعايا كۇتكەن، قازاقتىڭ قاراپايىم قىزى، ونىڭ سۇيىكتى بالالارىنىڭ اناسى، ادال جارىنا سول وسەكشىلەردىڭ باس يۋلەرىنە بولادى. وسەگىن ايتا وتىرىپ، سودان ءلاززات الاتىن، اڭگىمەسىنە ونداي وتىرىكتى قوسپاسا اس باتپايتىن ادامداردىڭ اۋزىنا قالاي قاقپاق بولايىن.
مەنىڭ ومىردەن ءبىر توقىعانىم: قۇداي، ەڭ ءبىرىنشى وتىرىكتەن، وسەك-اياڭنان ساقتاسىن دەپ تىلەڭىز! مەن اۋىلدا جۇرگەندە، مۇقاعالي الماتىدان قىزىل جەيدەسىمەن الاۋلاپ كەلە جاتقاندا، "مەن جەڭۋشىمىن" دەگەندەي اۋىلداعى بارلىق وسەك-اياڭدى ىسىرىپ، ماڭدايى جارقىراپ، كۇلىمسىرەپ بىردەن بالالارىن قۇشاعىنا الاتىن. ءوزى قىزىل ءتۇستى ۇناتاتىن. ول تۋرالى توقاشتىڭ ولەڭى دە بار عوي.
مۇقاعاليدىڭ قابىلەتى، تالانتى وتە كۇشتى ەدى. الماتىعا كەلىپ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا، فيلوسوفيا فاكۋلتەتتەرىنە قينالماي ءتۇسىپ، وقىپ كەتىپ ءجۇردى. ال مىنەزى وتە كۇردەلى. ءبىر وقىتۋشىسىمەن قارسى كەلىپ قالسا، وعان كىشىرەيمەيدى دە، سول وقۋدى دەرەۋ تاستاپ كەتەدى.
مۇقاعالي الماتىدا بولعاندا، مەن كۇندەلىك جازىپ ءجۇردىم. كۇندەلىككە كەزدەسكەن قيىندىقتى دا، قىزىقتى دا جازىپ قوياسىڭ. سول كۇندەلىكتى مۇقاڭ وقىپ (1954 ج.)، اياعىنا مىنانداي ولەڭ جازىپ قويىپتى:
سەن دە ومىردەن كوپ جاعدايدى وتكىزدىڭ.
بىزگە باقىت اكەلەر-اۋ تەك ءبىر كۇن.
جۇرەگىمدى جىلىتار دا، جۇباتار،
ءۇمىت ەتەر تەنتەگىم بار دەپ بىلگىن.
مەيلى عاسىر، ايلار ءوتسىن، جىل ءوتسىن،
تەك ءومىرىم سەنىمەنەن ءبىر ءوتسىن.
سەن — بايلىعىم، سەن — باقىتىم، سەن — دوسىم،
سەن — تىرەگىم، سەن كەۋدەمدە جۇرەكسىڭ!
مىنە، وسى شۋماقتاردى وقىپ وتىرىن، قالاي تەبىرەنبەسسىڭ، قالاي سۇيمەسسىڭ مۇقاعاليداي شىن ارىستى! ونىڭ اناۋ-مىناۋ ارتىق مىنەزدەرىن قالاي كەشپەسسىڭ! كەيدە جاستار ولەڭمەن حات جازىسىپ جاتادى. مۇنداي ولەڭدى حاتتار ەكەۋمىز ۇيلەنگەنشە جازىلىپ تۇردى. ولاردى ساقتاي المادىم. ال كەيىن بىرىمىزدەن-بىرىمىز شالعاي جۇرگەندە، كەيدە ءسوز اراسىندا جۇرەتىن بىرەر شۋماق بولماسا، تۇتاستاي ولەڭمەن جازىلعان حاتتار بولعان ەمەس. سول بىرەر جۇرەك جاردى سوزدەرىن راديودا ديكتورلىق قىزمەتتە جۇرگەندە ءبىر حاتىڭدا بىلاي دەپ جازىپتى:
"پروشۋ، نە وبۆينياي مەنيا؟!
ۋموليايۋ، زابۋد ۆسە، چتو يا تۆوريل؟!
پروستي، مويا ليۋبيمايا!
موي سامىي بليزكيي جيزنەننىي درۋگ! موجەت بىت، يا زاپاچكال تۆويۋ ليۋبوۆ، نو ۋۆاجەنيە ك تەبە سوحرانياەتسيا دو كونسا موەي جيزني! ۆەر، دوروگايا! ەتو يستينا.
"تاك مالو پرويدەنو پۋتي،
تاك منوگو سدەلانو وشيبوك"
(س. ەسەنين)
سول كەزدە بولار-بولماس ءبىر جاعداي بولعان، ءبىراق، ونىڭ قالاي بولعانى كەڭىنەن شەشىلگەن. ودان مۇقاڭ اقتالعان. وسى جايدى دا كەيبىرەۋلەر تىلىنە تيەك ەتپەكشى. وسى حاتتاردى كەزىندە ءمان بەرمەي، سىرعىتا وقىپ جۇرە بەرىپپىن. ال ءقازىر قاراسام ءاربىر ءسوزى ءبىزدىڭ وتكەن ءومىرىمىزدى ايتىپ سايراپ تۇرعانداي. كەي كەزدەگى اششىلاۋ ءومىر سوقپاقتارى ءبىزدى الشاقتاتقانداي بولعانمەن، نەگىزگى كەيىپكەرىمىز اقىلدى ادام توي.
كەي ادامدار شالا تۇسىنىگىن ءوربىتىپ ايتا جاتار. مەن مۇقاعاليدى دۇنيەنى تەرەڭ تۇسىنگەن، كەزدەسكەن قيىندىقتاردى ءوز باسىمەن، ءوز بىلىگىمەن قورىتقان، قيىنشىلىقتى جەڭە بىلگەن دانىشپان ادام دەپ بىلەمىن. ول قانداي اۋىر حالدە جۇرسە دە، بالالارىن، التىن ۇيا وتباسىن ۇمىتىپ كورگەن جوق، قايدا جۇرسە دە قاراسازىنا، وتباسىنا ءجيى-جيى كەلىپ ءجۇردى.
مۇمكىن، بۇل دا شىن ماحابباتتىڭ بەلگىسى بولار.
كەيىن مۇنداي تاسىمال ءومىر ءوزىن ابدەن قاجىتقاندىقتان، بالالارىن اسا جاقىن كورگەندىكتەن، ۇزاپ كەتسە ولار جوقتايتىن بولعاندىقتان اۋىلعا كەلىپ سەگىز جىلدىق مەكتەپكە ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى بولىپ ورنالاستى.
ءمۇعالىم بولعاندا جاي ءمۇعالىم ەمەس، وقۋشىنىڭ پسيحولوگياسىن، كوڭىل-كۇيىن جاقسى بىلەتىن، ولاردى وزىنە ماگنيتتەي تارتا بىلەتىن، ءارتۇرلى ادىستەردى جەتىك.پايدالاناتىن بىلىكتى، جالىندى ءمۇعالىم بولدى. جالپى مۇقاڭ قاي جەردە جۇمىس ىستەسە دە، وزىنە ءسوز كەلتىرمەي بەرىلە ىستەيتىن، سەنىمدى اقتاي بىلەتىن ادام ەدى. ونىڭ ءبىر عانا وسال جەرى بار-دى. ول الىس كومانديروۆكاعا ءبىر اي، جارىم ايتا جىبەرگەندە، ەكى كۇن، ءۇش كۇننەن ارتىققا شىداي المايتىن-دى.
ونىڭ الماتىدا كوپ ءجۇرىپ الۋ سەبەبى: ءوزى اقىن ەكەنىن بىلەدى، ءبىراق ەشكىمگە اشىپ ەشتەڭە دە ايتپايتىن. اقىندىقتىڭ كىلتى دە، ءتۇيىنى دە، ورىستەۋى دە استانامىز الماتىدا ءوتىپ جاتتى. سوندىقتان قايدا بارسا دا وسى التىن وردامىزعا جەتۋگە اسىعىپ تۋراتىن ەدى.
قاراسازدا قاتارداعى ءمۇعالىم بولىپ ىستەۋمەن شەكتەلگەن جوق. وتە كوپ وقىدى. اتاقتى اقىن، جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن شۇقشيا وقىدى، ءومىرىن زەرتتەدى. وقىپ وتىرىپ، اراسىندا ولەڭدەر جازىپ قوياتىن. بالالارىنا، جەر-سۋعا، ەل ىشىندەگى كەيبىر كەلەڭسىز كورىنىستەرگە ارنالعان ولەڭدەرى كوپ-اق، مەن كەيدە شىدامسىزدانىن: "ولەڭدەرىڭدى گازەت-جۋرنالدارعا بەرىپ، ولاردىڭ پىكىرىن ءتۇيىپ، ەل-جۇرتقا تانىلا بەرمەيسىڭ بە؟" — دەپ قويامىن.
— جاقسى جازۋ ءۇشىن جاقسى ءبىلىم كەرەك، مەن كوپ وقىپ، جان-جاقتى جەتىلگەنىم جون. جاقسى كورەتىن جازۋشىم چەحوۆ: "بارماعىڭنان بال تامعان شەبەر بولعىڭ كەلسە، بارماقتايىڭنان ماشىقتان" — دەگەن ەكەن. مەنىڭ ءتىل قۇدىرەتىنە ءتۇيسىنۋىم، ءسوز قۇدىرەتىنە ءسۇيسىنۋىم اجەمنىڭ الديىنەن، انامنىڭ اق سۇتىنەن، حالقىمنىڭ ەرتەگى-داستاندارىنان دارىعان. ەندى قۇداي بەرگەن تىرناقتاي تالانتىمدى بايىتۋىم كەرەك، ول ءۇشىن جاتپاي-تۇرماي وقۋ كەرەك، وقۋ كەرەك! — دەيتىن.
ءوزى جازۋدان، وقۋدان قولى بوساي قالعان كەزدەرى قارا سۋعا بارىپ، بالىق اۋلاپ كەلۋدى، ءبىر ۋاق اڭعا شىعىپ، تاۋ-تاستى كەزىپ قايتۋدى، شاحمات ويناۋدى قاتتى ۇناتاتىن. كەيىن بالالار ەسەيگەن كەزدە ويناۋعا ەشكىم تابىلماعاندا ۇلدارى ايبارمەن، جۇلدىزبەن وينايتىن-دى.
مۇقاعالي قول جازبالارىنا وتە ۇقىپتى بولدى. جەتى سايىن جازعاندارىن قاراپ، تەكسەرىپ، جارىققا شىققانىن ءبىر بولەك، شىقپاعانىن ءبىر بولەك، ايى، كۇنىنە قاراي رەتتەپ وتىراتىن. اسا ءبىر قيىن كەزدەردە جازعاندارىن جىرتىپ، قاق ايىرىپ تاستاعان ساتتەرى دە بولعانى ماعان ءمالىم.
كوڭىلدى وتىرعان كەزدەرىندە ءدامدى تاماق ءىشۋدى جەك كورمەيتىن. "اش ەركەك ارىستاننان دا ايبارلى، سەنىڭ الدىمەن تاماعىڭ ءازىر بولسىن!" — دەيدى. ال ۇلكەن شىعارمالار جازۋعا وتىرعاندا، تاماقتى دا، باسقانى دا ۇمىتىپ كەتەتىن. ەسىنە سالىپ، ءالسىن-السىن شاقىرىپ، داستارقان باسىنا ارەڭ كەلتىرەتىنمىن.
مۇقاعاليدىڭ بولاشاعى — اقىندىق ارمانىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن 1962-جىلى جازدا، تۇك دايىندىعىمىز بولماسا دا الماتىعا كوشىپ كەلدىك. ابدىبەك دەگەن باۋىرىم كولحوزدا مەحانيك بولىپ ىستەۋشى ەدى. سول ەكى ماشينامەن كوشىرىپ كەلدى. كەيىن دە ءجيى كەلىپ ءحالىمىزدى ءبىلىپ تۇردى. ارينە، قالا اۋىل ەمەس، قايناپ جاتقان، شەشۋى جوق، جۇمباعى كوپ ۇلكەن ءومىر ەكەن. ءومىرىمىز ەندى عانا باستالعان سياقتاندى. قالاعا كەلگەن سوڭ، اۋىلدا باسشى قىزمەتتەردە ىستەپ جۇرگەن، موسكۆانىڭ تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن باۋىرىم ءازىمجانوۆ ءابدىمۇتالىپ بىزگە ۇنەمى كومەكتەسىپ تۇردى. مۇقاعالي قايتىس بولعاندا دا، ەسەڭگىرەپ، نە ىستەرىن بىلمەي ەسى شىعىپ كەتكەن بىزدەردى جيناپ باسۋ ايتىپ، باس بولىپ ءولىمدى جونەلتىسكەن كىسى سول اعايىم ەدى.
قايران، جان اشىر، جالعىز باۋىرىم! مۇقاعالي ومىردەن كەتكەننەن كەيىن دە كەگەننەن وسىندا كۇندە تەلەفون شالىپ، بالالاردىڭ اماندىعىن ءبىلىپ تۋردى. ءسال قينالساق، جەردىڭ الىستىعىنا قاراماي، جەتىپ كەلەتىن ەدى.
ءوزىڭ ءۇشىن وزەگى ورتەنىپ، جانى اۋىراتىن بىرگە تۋعان باۋىر دەگەن وسىلاي بولادى ەكەن عوي. سول اعايىم 1981- جىلى ءساۋىر ايىندا قايتىس بولدى. ەندى حال سۇرايتىن ادام شامالى. مۇقاعاليدىڭ ەڭ جاقىن تۋىسىنان اۋىلدا جالعىز اسانوۆ ابدىكە عانا بار. (ول نارىنقول اۋدانىنداعى لەنين اتىنداعى كولحوزدا مەكتەپ ديرەكتورى).
بۇكىل اۋىلىمىز، اعا-جەڭگەلەرىم مۇقاعاليدى كورگەنشە ساعىنىپ تۇراتىن. ول بارا قالسا قۋانىش. كۇيەۋ بالا دەپ، جەزدەسىنىڭ قالجىڭداسىن جاتادى. ولەڭدەرىنىڭ ءتىلى تۇسىنىكتى، انىق بولعاندىقتان جەڭگەلەرىم شاكەن دە، سارا دا تەز جاتتاپ الادى. گازەت، جۋرنالعا شىققان دۇنيەلەرىن قيىپ الىپ، ساقتاپ قويادى. مۇقاعالي اۋىلعا بارعاندا: "انا ولەڭدەگى انا ءبىر ءسوزدى، مىنا ولەڭدەگى مىنا ءبىر ءسوزدى قايدان تاپتىڭ، قاراعىم-اۋ، قالاعا بارعان سوندا سول سوزدەر ۇمىت بولمايدى ەكەن-اۋ!" — دەپ دۋىلداسىپ جاتاتىن ءدايىم.
الماتىعا كەلگەن سوڭ 7-لينيادا پاتەر جالداپ تۇردىق، ءۇي دەگەن اتى عانا. اپامىز، تورت بالامىز، ەكەۋمىز بارلىعى — جەتى ادامبىز. قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ ازاپتانىپ ەكى جىلدان اسا سوندا تۇردىق. "قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەرسىڭ" — دەمەكشى، قۇدايدىڭ ءبىزدىڭ شاڭىراققا ازىرلەگەن قاسىرەتى دە بار ەكەن. 1962-جىلى قازاننىڭ اياعىندا ون ءبىر جارىم جاستا، التىنشى كلاسس وقىپ جۇرگەن قىزىم مايگۇل جول اپاتىنان قايتىس بولدى.
بۇل قايعى كوپە-كورنەۋ مەكتەپتىڭ الىستىعىنان، ءارى اۋىلدان كەلگەن بالارا قالالارى كوشەدە ءجۇرۋ ءتارتىبىن سول كەزدە مەكتەپتىڭ جەتە ءتۇسىندىرىپ، قاداعالاپ وتىرماعاندىعىنان بولسا كەرەك. مەكتەپ كيروۆ كوشەسىندە ەدى. قازىرگى N4 مەكتەپ-ينتەرنات. كوپ كەشىكپەي "سوسياليستىك قازاقستان" گازەتىندە ىستەپ جۇرگەن مۇقاعاليدى جۇمىستان بوساتتى. پارتيالىق جارنانى ۋاقىتىندا تولەمەدىڭ دەپ پارتيادان شىعاردى. "باس اۋىرسا، بارشا دەنە سىزدايدى" دەگەندەي مۇقاعاليعا تيگەن سوناۋ توقىراۋدىڭ توقپاقتارى، قىزىمىزدىڭ ءولىمى ءبىزدى قاتتى ەسەڭگىرەتتى. ەس جيا الماي قالدىق، اقىن جانى ايرىقشا نازىك، وتە سەزىمتال عوي. مۇقاندى ۋايىمعا جىبەرمەي، قاۋمالاپ، قايرات بەرۋگە تىرىستىق، مەن مۇعالىمدىك ورىن جوق بولعاندىقتان، ءبىر جىل بوس وتىردىڭ دا كەلەسى جىلى ورىس مەكتەبىنە قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن بولىپ، وكتيابر اۋدانىنىڭ N20 مەكتەبىنە ورنالاستىم. 1964-جىلى مۇقاعاليدىڭ "يليچ" پوەماسى جۇپ-جۇقا كىتاپ بولىپ شىقتى. جازۋشىلار وداعى اس ءۇيى ەكى وتباسىنا ورتاق ءۇش بولمەلى ءۇي بەردى. سودان باستاپ ەكى جىل، ءۇش جىلدا جۇقا-جۇقا كىتاپتارى شىعىپ تۇردى. ەپتەپ قىبىرلاي باستادىق. ساناتقا ەنبەسە دە مۇقاڭ ساننىڭ ىشىندە بار سىقىلدى.
"ءتوس بولعانىندا ءتوزىپ ب ا ق، بالعا بولعانىڭدا سوعىپ ب ا ق" دەپ فرانسۋز جازۋشىسى ر.روللان ايتقانداي، مۇقاعالي قىرىق بەس جاستىڭ ىشىندە، ەڭبەگىنە ءتيىستى باعاسىن الا الماي، بالعا بولىپ سوعا الماي، ءتوس بولۋمەن دۇنيەدەن ءوتتى. مۇقاڭنىڭ تاماشا ەڭبەگىن كورە تۋرا، تۇسىنە تۋرا كورە الماۋشىلىق، مەنسىنبەۋشىلىك، جەرلەستىك، رۋشىلدىق، اقىندى ىشۋگە يتەرمەلەدى. ءتىپتى ەڭ قورلىعى — مۇقاعالي ولگەننەن كەيىن دابىرايتىپ ماقتاپ-ماقتاپ رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىپ، ءبىراق جەمە-جەمگە كەلگەندە سول سىيلىقتى دا قيمادى عوي.
مۇقاعالي كوزى تىرىسىندە ولەندەرىن "قاتال" تەكسەرۋدەن وتكىزىپ، كوبىن رەداكسيالارعا بەرمەي ءجۇردى. سەبەبى رەداكتورلار جالبىر-جالبىر عىپ "تۇزەپ" قور قىلاتىن.
مۇقاعالي ءتىرى كەزىندەگىنى بىلاي قويعاندا، 1979-جىلى شىققان "ومىر-وزەن" كىتابىنداعى "جان ازاسى" جىرىنداعى "جەتىمدەر ءۇنى" ءبولىمىن قانداي ماقساتپەن رەداكتورلار جۇلىن تاستادى.
"رايىمبەك، رايىمبەك" دەگەن پوەما 1970-جىلى كۇزدە جازىلعان. سونداي "تەكسەرۋلەردەن" قورقىپ، ونى ءوزى ءتىرى كەزىندە كىتاپتارعا ۇسىنبادى. تەك 1981-جىلى "لەنينشىل جاس" گازەتى جارىققا شىعاردى. كەي اقىندار جازعان ولەڭىنىڭ سياسى كەپپەي، گازەت-جۋرنالدارعا الا جونەلەدى. ال مۇقاعالي تەز باستىرۋعا اسىقپايتىن. ءوزى وقىپ، جولداستارى الدىندا وقىپ، ابدەن ولەڭىنىڭ شيراق، ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ عانا باسپالارعا ۇسىنىپ ءجۇردى. قايتىس بولعان سوڭ جارىق كورمەگەن، باسىلماعان ولەڭدەرى بىرنەشە جيناق، بولىپ، باسپادان شىقتى. ولار گازەت-جۋرنالداردان دا ورىن الدى. ءومىر سۇرگەن از عانا عۇمىرىنىڭ ىشىندە ارتىنا ۇلان-عايىر جىر جازىپ قالدىرىپ كەتتى. حالقىنا قيساپسىز رۋحاني بايلىق، مول مۇرا قالدىردى. ءقازىر كەيبىر جىرلارىن وقىساڭ، الداعى ءومىردى بولجاعانداي ءدال كەلتىرگەنىنە تاڭداناسىڭ. ءالى دە جارىق كورمەگەن ولەڭدەرى بار.
1969-جىلى، 14-ماۋسىمدا مۇقاعاليدىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرى "قازاق، ادەبيەتىندە" جاريالاندى. جازىلعان ولەڭنىڭ ءبارى دە ءبىزدىڭ باسىمىزداعى اششى شىندىق ەدى. سول جىرلار جاريالانىسىمەن جازۋشىلار وداعى ءوزىنىڭ سەكرەتارياتىن شاقىرىپ (ءبىرىنشى سەكرەتارى ءا.ءشارىپوۆ)، ولەڭدەردى دەرەۋ تالقىعا سالدى. م.ماقاتايەۆ ولەڭدەرى كۇڭگىرت، كومەسكى، جۇمباق پەسسيميزمنەن تۋرادى، كۇيرەكتىلىك سارىندا جازىلعان دەپ بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءىلىپ اكەتىپ، مۇقاعاليدىڭ باسىن كوتەرتپەي تاستادى دا، گازەتتىڭ باسشىلارى ن.عابدۋللينگە، جاۋاپتى حاتشى ج.تاشەنوۆكە ماتەريالعا جاۋاپسىز قاراعان دەپ ءتيىستى شارالار قولداندى. وسىنداي جانشۋ، جان-جاقتان شي جۇگىرتۋ، تۇرتكىلەۋ مۇقاعاليدى قاتتى جۇدەتىپ جىبەردى. بۇل وسىنداي جاعدايدىڭ بىرەۋى عانا. ۇيدە وتىرىپ بىزدەر قوسا كۇيزەلەمىز، ءبىراق قولدان كەلەر دارمەنىمىز جوق، ىشتەن تىنامىز. امال جوق... سونداي مازاسىز تارتىستاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ دەنساۋلىعى دا بۇزىلدى. ءجيى-جيى اۋرۋحاناعا تۇسەتىن بولدى.
جاراتىلىسىنان تىك مىنەزدى ادام عوي، تالايلارعا جاقپادى. پەندە بولعان سوڭ ونىڭ دا وسال تۇستارى بولادى عوي. قايتا سول وسال تۇستارىنان شىرماپ، ناشار جاقتارىن تەرمەلەپ، ۇستەمەلەپ، قالىڭداتا ءتۇسىپ، قۇزدان قۇلاتۋعا تىرىسقان ادامدار دا بولدى. "عالىم بولۋدان ادام بولۋ قيىنىراق،" دەپتى عوي ءبىر دانىشپان. ادام بولىپ قالىپتاسۋدا بىرەۋ قيسايعاندا قول ۇشىن بەرۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىنىن، وتە كۇردەلى دۇنيە ەكەنىن مەن مۇقاعالي ومىرىنەن كورىپ، سودان وقىعانداي بولدىم. وسى كەزدەگى جوعارعى باسشىلارىمىزدىڭ رۋحاني مەشەلدىگى، كەرتارتپالىعى، وتباسىنىڭ اۋىر جاعدايلارى، تەپسە تەمىر ۇزەتىن تاۋ تۇلعالى جىگىتتىڭ دەنساۋلىعىن تومەندەتە بەردى. ونىڭ ۇستىنە "جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق،" دەگەندەي 1969-جىلى قاراشا ايىنىڭ 5-جۇلدىزىندا ءبىر كىتاپ بولاتىڭداي، دايىنداپ قويعان جىر داپتەرلەرى، ازداعان پروزالىق شىعارمالارى، ادەبي سىندارى، گازەت قيىندىلارى پورتفەلىمەن جوعالىن كەتتى. بۇل ولەڭدەر قايتىپ تابىلمادى، قايتا جازىلمادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ودان ەش دەرەك جوق،
قولىمدا بيلىك بولسا، ەڭ الدىمەن ونەر ادامدارىنا كەشىرىمدى بولار ەدىم. ولارعا جىلى جۇزبەن قاراپ، دەمەپ وتىرۋ ازاماتتىق پارىز دەر ەدىم، حالىقتان شىققان تالانت سول حالىقتىڭ الەمگە اتىن شىعاراتىنى ءاۋ باستان بەلگىلى.
مۇقاعالي تۋرالى ويلاعاندا كوز الدىما ەكى ءتۇرلى مۇقاعالي تۋرا قالادى. بىرەۋى — كۇن شۋاقتى، جايدارى مىنەز، كۇلىمدەپ، جۇزىنەن نۇر شاشىن تۇرعان، ۇستىنە تاۋ قۇلاتساڭ دا كوتەرە بەرەتىن قايسار تۇلعا. ەكىنشىسى — ازۋىن قايراپ اتىلۋعا ءازىر تۇرعان ايبارلى ارىستانداي قاھارلى كەسكىن. ول كەزدە جۇزىنە تۋرا قاراي المايسىڭ. اقىرىن ءجۇرىپ، انداپ سويلەپ، جىميىن جىلى سويلەۋگە ارەكەتتەنەسىڭ.
مۇقاعاليدىڭ ءارقالاي مىنەزى بار ەدى، سونىڭ ىشىندە اپەندىلىك قىلىقتارى دا كەزدەسىپ قالاتىن.
ءبىر كۇنى، جاز ايىنىڭ ءبىر كەشىندە مۇقاعالي ۇيگە كەلدى دە (پانفيلوۆ كوشەسىندەمىز) شەشىنىپ، جۋىنىپ جاتىپ قالدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ تاماق جاساپ، ول دا بالالارىمەن اسىن ءىشسىن دەپ، جاتىن بولمەگە كىرسەم، ول وياۋ جاتىر ەكەن.
— ەي، لاشىن، بەرى كەل، كەل بەرى! — دەدى شىداماي.
— ءيا، مەن ءوزىم دە كەلىپ تۋرمىن، نە ايتپاقشى ەدىڭ؟
— قولىڭا قاعاز، قالام ال! ءسۇيت تە جاز! جاز! ەرتەڭ كەش بولادى! بول! بول! بۇل قاعاز ءوز اتىڭنان تۇيگەنىڭ، مەنىكى ەمەس، — دەدى.
قاعاز الۋعا دا مۇمكىندىك بەرمەي، اسىقتىردى. ۇستەلدىڭ ۇستىندە قالام جانە كىشكەنتاي بالدىرعاندارعا ارنالعان ۇلكەن سۋرەت كىتاپشا جاتىر ەكەن. سونىڭ تازا بەتىن ىڭعايلادىم دا:
— ال، نە جاز دەيسىڭ، مەن دايىنمىن، — دەدىم.
— الدىمەن بۇگىنگى كۇندى، ايدى، جىلدى قاعازعا ءتۇسىر. جاز! جاز! مەن "ا" دەسەم "ا" دەپ جاز، "ب" دەسەم "ب" دەپ جاز، — دەپ ءسوزىن ءارى قاراي ساباقتادى.
— مەن — لاشىن ءازىمجان قىزى. مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ زاڭدى ايەلى، نەكەمىز قيىلعان. 1949-جىلدىڭ 30-ناۋرىزىندا قوسىلعامىز. ءبىرىمىزدى-بىرىمىز ءسۇيىپ قوسىلدىق. ەشكىمنىڭ جەڭ ۇشىن، جىلۋىن كەرەك ەتكەمىز جوق. مەنىڭ ەرىم مۇقاعالي ماقاتايەۆ ادامدىعى دا، اقىماقتىعى دا مول كىسى ەدى. ونىڭ ءبارىن قۇداي الدىندا كەشىرەمىن. ەي، جاڭادان قوسىلعان جارىقتارىم! بىرىڭە-بىرىڭ ءتىل تيگىزۋ — باقىتسىزدىقتىڭ باسى. سول ءۇشىن ءبىرىڭدى ءبىرىڭ الداما. الداساڭ ءبارىبىر كوزىڭە كورىنەدى. ومىرىندە "اناۋ سەزبەيدى" دەپ بىردەڭە ىستەي كورمە. ول ءبارىبىر اشىلادى.
كەشەگى وتكەن ەر مۇقاعاليدىڭ اقىماقتىعىن ءبىر پوەزد تارتىن جۇرە المايتىن. دارحاندىعى سونشا، قالتاسىنا ەكى سوم تۇسسە، اراق، ساتىن السام با ەكەن، ات ساتىن السام با ەكەن دەپ بۇكىل الماتىنى ءسۇزىپ شىعاتىن، قالتاسىنداعى ەكى-اق، سوم ەكەنىندە جۇمىسى بولمايتىن، بەيباقتىڭ. ارامدىعى جوق، اقىماقتىعى سونداي، ءوزى ءىشىپ جۇرگەن اراقتىڭ دا باعاسىن بىلمەي بۇل دۇنيەدەن ءوتتى. الگى ءبىزدىڭ ۇيدەگى بالالاردىڭ اكەسى. زامانىندا ارمانىنا جەتپەگەن كىسى ەدى. ءاي، ءبىر ەسەك، حايۋان ەدى. حايۋاندىعى سونداي، ءوزىن-وزى سىيلاماي ءوتتى. ونىڭ اۋىرمايتىن جەرى جوق، ون ءتۇرلى اۋرۋى بولۋشى ەدى، بايعۇستىڭ، — دەپ ءسوزىن اياقتادى دا، — وسىنى ءبىر جەرگە تىعىپ قوي"، — دەدى. مەن بۇل قاعازدى ءوزىنىڭ جازۋ ۇستەلىنىڭ تارتپاسىنا سالىن قويىن، توسەككە قاراسام، سول ەكى ورتادا ۇيىقتاپ كەتىپتى. وسى قاعازدى 1973-جىلى 28-ساۋىردە جازدىرعان ەكەن مارقۇم. ءوستىپ ءجۇرىپ دۇنيەدەن كەتەدى دەپ كىم ويلاعان. سول كەزدە ويىندا ءبىر كۇدىكتىڭ بولعانى انىق.
مۇقاعالي ولەڭ جازاردا ۇستەلىنىڭ تازا بولۋىن، قويعان زاتتارى ورىن-ورنىندا تۇرۋىن، بالالاردىڭ تىنىشتىق ساقتاۋىن قالايتىن. ەشتەڭەگە الاڭ بولماي ەمىن-ەركىن جازۋعا كىرىسىپ كەتۋدى كوڭىلى قالايتىن. ارناسىنان اسىپ توگىلگەن شابىتتان ولەڭ-جىردىڭ قايسىسىن باستارىن بىلمەي قالىڭ ويعا كومىلىپ وتىراتىن-دى.
ول ۇنەمى ءۇي جيھازدارىن اۋىستىرىپ قويۋدى جاقسى كورەتىن. كوپ جيھازىمىز دا جوق، مەن مەكتەپكە جۇمىسقا كەتسەم، مۇقاڭ بالالارعا ۇستەلدەردى سۇرتكىزىپ، ورىندارىن اۋىستىرىپ-اۋىستىرىپ قويىپتى. بىردە وسىنداي اۋىستىرۋدان كەيىن ءبىر جولداستىڭ ايەلى كەلىپ ەدى:
— نەمەنە، جيھاز العانسىڭدار ما؟ — دەپ جان-جاعىنا قاراپ، تۇرىپ قالدى.
— جوق، ءا، بەرى ءوتىڭىز، بۇل مۇقاعاليدىڭ جالىققاندا ىستەيتىن ءبىر سپورتتىق جاتتىعۋى عوي، — دەپ شىنىن ايتىپ ەدىم، عايني قاتتى تاڭدانىپ قالدى. مۇقاعالي بالا ۇستاۋعا دا، كۇتۋگە دە وتە شەبەر ەدى. مايگۇل دەگەن قىزىمدى قىرقىنان شىعارىپ، سىرتتاي وقۋعا كەلدىك. مۇقاعالي، مايگۇل ۇشەۋمىز. مەن وقۋدان كەلگەنشە مۇقاعالي ونىڭ تاماعىن بەرىپ، جورگەكتەرىن قۇرعاتىپ، ۇيىقتاتىپ تاستايدى. شولپانىمىز تۋعان سوڭ دا مەن ءبىر جىلدان كەيىن مەكتەپكە كەتتىم. سوندا ءوزى ۇيگە باس بولىپ، بالالارعا كومەكتەسىپ، مەنىڭ جوقتىعىمدى بىلدىرمەدى. سول كەزدە قاينىمنىڭ ايەلى قاتتى اۋرۋ بولىپ، ەنەم اۋىلعا كەتكەن-دى.
كوڭىلى كەلسە مۇقاڭ كول-داريا بولاتىن. كەيدە پالاۋ باساتىن. ولاردى "بۇحار پالاۋى"، "نامانگان پالاۋى" دەپ ات قويىپ الادى. پالاۋ كوڭىلدەگىدەي بولىپ شىقپاسا، ونىڭ كەمشىلىكتەرىن ءسوزىنىڭ دامدىلىگىمەن، مىنەزىنىڭ جايدارلىعىمەن تولتىرىپ جىبەرەتىن. قالاي پىسىرىلسە دە جەمەسكە ءابدىڭ جوق. مۇقاعالي اندا-ساندا بالالارىنا دا، باسقالارعا دا كورسەتپەي ناسىباي اتاتىن-دى. ونى ءوزى المايدى، بازاردان مەن الىپ كەلەمىن.
ءۇي بولعان سوڭ اياق-تاباق، سىلدىرلاماي تۇرمايدى. كەي جاعدايدا بارىنە دە تيىسەسىڭ. مۇقاعاليعا دا، قۇدايىنا دا ءتىلىڭ ءتيىپ كەتەدى، بارىنە سىباعا دايىن. دەگەنمەن ايەل ادامبىز عوي. مۇقاعاليداي اقىنعا جار بولۋ دەگەن قيىننىڭ قيىنى.
سونداي ءبىر رەنجىگەنىمدە: "ەي، ەي، قۇدايدا نەڭ بار، مەنى-اقىرەي بەر، جاراتۋشىعا ءتىلىندى تيگىزبە!" — دەپ كەسىپ تاستادى.
ءوزى "ءبىر جاراتۋشى بار" دەپ وتىراتىن. اۋىلعا جولىمىز تۇسكەندە بەيىت باسىنا دا باراتىن، تانىس تۋىستاردىڭ زيراتىنا دەرەۋ وتىرا قالىپ، دۇعاسىن وقىپ كەتەتىن.
ول 1970-جىلى جازدا قاتتى اۋىردى. اۋىرسا دا جازۋشىلار وداعىنا جۇمىسقا بارىپ ءجۇردى. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ ەكەۋى بىرگە ىستەيدى. جۇمەكەننەن بىردە: مۇقاعالي قاتتى اۋىرىپ ءجۇر، وندا جۇمىستا قالاي شىداپ وتىرادى؟" — دەپ سۇرادىم. جۇمەكەن: "كەشكە دەيىن وتىرادى، ەشكىممەن سويلەسپەيدى، وزىمەن-وزى" — دەدى. ۇيدە دە كوپ ۇندەمەيدى. اپامىز اۋىلدان كەلگەن. مۇقاعالي جۇمىستان كەلگەن سوڭ تاماققا دا قارامايدى، ەشتەڭە جازبايدى، وقىمايدى دا، سونداي ءبىر ۇندەمەستىك شاققا كوشكەندەي. ءوزىم ۇي-ىشىنە بىلدىرمەسەم دە، ىشتەي قاتتى قورقىپ ءجۇردىم.
سول كۇنى مۇقاڭ ەرتە جاتىپ قالعان ەدى. بالالارعا تاماق، بەرىپ، جاتقىزىپ، جاتىن بولمەگە كىرسەم، ول ۇيقتاپ جاتىر ەكەن. انانى-مىنانى ويلاپ ۇيقىم كەلمەدى. ءتۇننىڭ جارىمى بولدى-اۋ دەيمىن. ءبىر ۋاقىتتا ول ايقايلاپ شوشىپ وياندى. مەن دە ۇشىپ تۇرىپ جارىقتى جاعىپ جىبەردىم. ءوزى سۇپ-سۇر، تەرلەپ كەتكەن. ويانا سالىپ شوشىعانىن ءبىلىپ، ايات وقىپ كەتتى. جارىق جانعان سوڭ، بالالارمەن بىرگە جاتقان اپام دا كەلدى.
— نە بولدى، نە بولدى، نەگە شوشىپ وياندىڭ؟ — دەپ ەكەۋمىز ەكى جاقتان سۇراپ جاتىرمىز. شولدەپ قالدى ما دەپ اشىعان كوجە اكەپ بەردىم. سونى ءىشتى دە ءبىراز وتىرىپ:
— قاتتى ۇيقتاپ كەتىپپىن. جانىما اققا ورانعان بىرەۋ كەلدى دە: "بالالارىڭنىڭ بىرەۋىن قۇرباندىققا بەر، ولارىڭدى قيماساڭ، ءوزىڭ ءجۇر!" — دەپ سىلكىلەپ جاتىر. سودان شوشىپ وياندىم، ناقا. قورقىپ تۋرمىن! — دەدى ءوڭى قاشىپ. ارى قاراي نە ىستەرىن بىلمەگەن، داعدارعان قالپىمەن مەلشيىپ وتىرىن قالدى. ءبارىمىز دە وسى تۇستەن شوشىپ، ءۇرپيىسىپ، بولدىق تا قالدىق. سويلەرگە دارمەن جوق.
ومىردە جوقشىلىقتىڭ نەشە ءتۇرىن كورگەن اپام بايعۇس كوڭىلى وتە بوس ادام.
— سابىر ەت، مۇقاعاليىم، مۇقاشىم، بالالارىڭ جاس قوي، قۇرباندىق دەسە مەن-اق بارايىن، جاسىم كەلدى عوي، قاراعىم. سەنىڭ دە، بالالارىڭنىڭ دا ساداعاسى بولسام ارمانىم جوق! — دەپ جىلاپ جىبەردى. مەن دە جىلادىم. مۇقاڭ دا ءوزىن-وزى توقتاتا الماي بوساپ كەتتى. ءبىرازدان كەيىن ەسىن جيىپ.
— نيەتىمىز قابىل بولعاي، ءبىز ءتاڭىرىنىڭ قۇلىمىز عوي، جاراتقاننىڭ جاقسىلىعى كوپ، توسەگىڭە بار، دەم ال، ناقا، — دەدى دە توسەگىنە جانتايدى. ازدان سوڭ اپامىز دا بالالاردىڭ قاسىنا كەتتى. ءوستىپ اۋىرىپ جۇرگەن كەزىنىڭ بىرىندە ماعان:
— قاعاز ال دا، ايتقانىمدى جازىپ قوي، مەنىڭ قالام ۇستاۋعا ءحالىم جوق، — دەدى. مەن دايىندالىپ، جانىنا كەپ وتىردىم.
وڭعا قارا، سولعا قارا، ءبارىبىر،
بۇل ءفانيدىڭ، جىن ءفانيدىڭ ءبارى كىر!
مۇلدە جاڭا جان-جاعىڭ،
جاقسىلىعىن تاڭداعىن،
جاماندىعىن الماعىن!!!
عىلىم دا بار، ءدىن دە بار،
قوقىس تا بار، گۇل دە بار.
ادام-اتا ولمەسىن،
اقىرزامان كەلمەسىن.
قول قۋسىرىپ قۇدايعا،
عىلىم مەن ءدىن بىرگە بار! —
دەپ ولەڭ شۋماقتارىن توگىپ-توگىپ جىبەردى. مەن جازۋعا ارەڭ ۇلگەردىم. وسى ولەڭدەردى مەنىڭ داپتەرلەرىمە ارالاستىرماي، باسقا ءبىر جەرگە مۇقيات تىعىپ قوي، — دەدى. كەيىنىرەكتە ونى ءوزى قايتا جازدى.
مۇقاعالي 1974-75-جىلدارى ءجيى-جيى اۋىرىپ، ەمحاناعا ءتۇسىپ ءجۇردى. ەمدەۋ ورنىندا جاتسا دا، ءسال ايىعا باستاسا قولىنا قالامىن الىپ ولەڭ جازۋعا كىرىسىپ كەتەدى. سونداي كەزدەردە التى، جەتى، كەيدە سەگىز ولەڭ جازىپ تاستاعان كۇندەرى دە بار ەكەن.
— ولەڭدى اۋرۋلار تىنىشتالىپ، ۇيقىعا كەتكەن سوڭ، اسحاناعا بارىپ جازام. مەنىڭ كابينەتىم — اۋرۋلاردىڭ اسحاناسى — دەيدى.
— ءوزىڭدى-وزىڭ كۇشتەي بەرمەسەڭشى، دەم ال، الدىمەن ناۋقاسىڭنان ايىق، ولەڭ قايدا قاشار دەيسىڭ، — دەيمىن ەمحاناعا بارعان سايىن.
— مەن ولەڭ جازۋمەن، ولەڭ وقۋمەن اۋرۋىمدى ەمدەيمىن. ولەڭگە كىرىسكەندە بارلىق اۋرۋدى ۇمىتقانداي بولام. قۇدايىم قولىما قالام ۇستاۋعا شامامدى كەلتىرسە، ولەڭ وز-وزىنەن نوسەرلەپ توگىلىپ جاتادى، — دەيتىن. مۇمكىن، ءومىرىنىڭ قىسقارىپ كەلە جاتقانىن، ءار ساعاتى ەسەپتە ەكەنىن بىلگەن دە بولار.
مۇقاعالي تاعى بىردە ەمحاناعا 1975-جىلدىڭ اياعىندا، قىستا ءتۇستى. ۇلكەن بالامىز جۇلدىز ەكەۋمىز جۇمىستان كەيىن (بۇل كەزدە N9 مەكتەپ-ينتەرناتتا ىستەدىم) تاماق، الىپ ەمحاناعا باردىق. (كوسموناۆت، امانگەلدى، كومسومول كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا) جۇلدىز ءقازمۋ-دىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، گۋريەۆكە جىبەرىلگەن. اكەسى اۋرۋ بولعان سوڭ، ول جۇمىسىنان سۇرانىپ كەلىپتى. مۇقاعالي جۇدەۋ، نارداي جىگىت ارىقتاپ، شۇيكەدەي بوپ، ازىپ بارا جاتقان سىقىلدى. كوزدەرىنىڭ ەتى سارعىش تارتىپ شۇڭىرەيە تۇسكەن. سونداي جۇدەۋ جۇزىنە كوزىم ءتۇسىپ، قالاي كۇرسىنىپ جىبەرگەنىمدى بىلمەي قالدىم. ءحالى اۋىر ادامنىڭ الدىندا بۇل قىلىعىمنىڭ ونى قانداي كۇيگە تۇسىرەرى دە بەلگىلى. دەرەۋ سوزگە اينالدىرعان بولدىم. مۇقاڭ دا سەزىپ قالسا كەرەك، دەرەۋ جۇلدىزبەن سويلەسىپ كەتتى.
— ەندى كەلىپ قالىپسىڭ، كەلگەنىڭ دۇرىس بولدى. گۋريەۆكە بارماي-اق، قوي. وسىڭنان دا ءبىر جۇمىس تابارمىز. ءوزىڭ ەشتەمە ويلاما! — دەپ بالاسىنىڭ باسىنان سيپادى. سونان، قوشتاسىپ، تۇندە ۇيگە قايتتىق. ەرتەسىنە كەشكە تامان جۇلدىز ەكەۋمىز مۇقاڭا تاعى كەلدىك. كەشەگىدەن ءسال كوڭىلدىلەۋ ەكەن. ۇستەل ۇستىندە ولەڭ جازعان داپتەرى اشىق جاتىر. سول بەتتەن "كۇرسىنبەشى" دەگەن ولەڭنىڭ شەت جاعاسىن كورىپ قالدىم. وسى ولەڭدى وقىپ، مەنى قالاي شەبەر سۋرەتتەگەنىنە تاڭداندىم. ولەڭىن وقىپ وتىرعاندا، توبەم كوككە جەتەدى. تاڭداپ قوسىلعان جارىم وسىنداي وزىمە ارناپ ولەڭ جازعانى ءۇشىن، ەڭبەگىمدى باعالاعانى ءۇشىن، ايتار ءسوزىن ءدال تاپقانى ءۇشىن، ءبىر اقىن ءوزىنىڭ جارى تۋرالى جازسا، وسىنداي-اق ولەڭ جازار، سول ءۇشىن مەن باقىتتىمىن عوي دەگەن ماقتانىش سەزىمگە مارقايدىم.
1973-جىلى مۇقاعالي گوركيي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىندا وقىدى. ونى بىتىرمەي، بالالارىن، الماتىسىن ساعىنىپ قايتىپ ورالدى. كىم بىلەدى، ءومىرىنىڭ سوڭى تاقالىپ كەلە جاتقانىن ءبىلىپ، ءبىر كۇن دە بولسا اتا مەكەننىڭ وتىنىڭ باسىندا بولايىن دەدى مە، قايدام. مۇقاعالي ءارقاشان مەكەنىن وقۋدان جوعارى قويدى. "روسسيا مەنسىز-اق كۇن كورەر-اۋ، ال مەنىڭ روسسياسىز كۇنىم قاراڭ" — دەپ تۋرگەنيەۆ ايتقانداي، موسكۆادا ۇزاق تۇرا المادى. الماتىسىنا جەتۋگە اسىقتى. ول بۇل ومىردەن ەرتە كەتەتىنىن بىلەتىن (ونى كەيبىر ولەڭدەرىندە جازعان دا عوي). كەيدە: "مەن ەلۋ جىلدىق تويىمدى كورە المايمىن. بالالارىڭا باس بول، مەنى جوقتاتپا، سەن ءوزىڭ كەتكەنشە ازىق بولاتىن دۇنيە جازىپ كەتتىم. سوعان يە بول! قىسىلماسسىڭ! وزىڭە-وزىڭ مىقتى بول"، — دەپ وتىراتىن. "قويشى، ەرتەڭ كەتەتىندەي، قايداعى سۇمدىق ويدى قايدان سۋىرىپ الاسىڭ. كىم اۋىرمايدى. جامان ويلاما! ءالى-اق، اتىڭا مىنەسىڭ!" — دەپ قويام، ءبىراق، ارتىنان سەزىكتەنىپ جۇرەم. ۋاقىتىسىندا ايتقاندارىنا ءمان بەرمەگەن ەكەنمىن. بۇل سوزدەر مەنىڭ ەسىمدى تەز جيناتقىزدى. مۇقاڭنىڭ ايتقانى ايداي كەلدى. مىنە، ءقازىر جاققانىم مۇقاعاليدىڭ وتى، نامازىم سونىڭ اتى.
بالا دەگەندە ونىڭ جان-دۇنيەسى بولەك ەدى. "تاڭەرتەڭ بالا-باقشاعا جىلاتىپ-ەڭىرەتىپ اكەلە جاتقان كىشكەنتايلاردى كورگەندە، نە ىستەرىمدى بىلمەي، ىلگەرى باسقان اياعىم كەرى كەتىپ جۇرگىم كەلمەي قالادى. سولاردى كورگەن سايىن بالدىرعاندار ومىرىنەن الىنعان "تاڭعى ۇيقىنىڭ ءتاتتىسى-اي!" دەگەن داستان جازۋعا دايىندالىپ ءجۇرمىن، ءساتى كەلسە"، — دەپ وتىراتىن. كەيدە داستانىنىڭ جوسپارىن دا، قالاي جازاتىندىعىن دا ايتىپ قوياتىن. امال نە، بۇل ويىن ورىنداي الماي كەتتى.
مەن جاسىمنان ادەبيەتتى ءسۇيىپ ءوستىم. وعان سەبەپكەر بولعان ءوز اعايىم بولسا، نەمەرە اعام ءابدۇيسىن اكىمجانوۆ (ءمۇعالىم، پەنسيادا) تا كوپ اسەرىن تيگىزدى. كىتاپ وقۋعا قۇمارلىعىم وسى كىسىنىڭ اسەرىمەن باستالعان. ءقازىر ولەڭگە دەگەن قۇمارلىق بۇرىنعىدان دا ارتا تۇسكەن. مۇقاعاليدىڭ قايسى ولەڭىن الساڭ دا قانداي ادەمى، ءتىلى جاتىق، ءبىر ءسوزى، ۇيقاسى شاشاۋ شىقپاي ورىن-ورنىندا ءتىزىلىپ، نوسەرلەپ، توگىلىپ تۋرادى. ادام بالاسىنىڭ شىڭىراۋدا جاتقان ويىن، تۇلابويىنداعى نەبىر ادەمى سەزىمدەرىن قوزعايدى، ءدال باسادى. مۇقاعالي پوەزياسى ەرەكشە. قارتقا دا، جاسقا دا، شوپانعا دا، عالىمعا دا تۇسىنىكتى. ولەڭدەرى — تۇنىپ تۇرعان مۋزىكا.
مۇقاعالي پوەزياسىنا تەك شەبەر اۋدارماشى مەن تەرەڭ تالدايتىن ءادىل سىنشىلار كەرەك-اق.
مۇقاعالي — ۇلكەن ويدىڭ ادامى. ول كۇردەلى جۇمىس باستاردا الدىن-الا وعان كوپ دايىندىق جۇرگىزەتىن، جان-جاقتى زەرتتەيتىن. "باقىت — ءاردايىم باتىل ادام جاعىندا" دەمەكشى، دايىندىقتان سوڭ ىسىنە باتىل كىرىسىپ كەتەدى. اينالاداعىنىڭ ءبارىن ۇمىتادى. جازىپ بىتكەن سوڭ عانا "جوسپار ورىندالدى!" — دەپ ءبىر بوي جازىپ، ماسايراپ، كوڭىلدەنىپ قالادى. سونداي ءبىر كەزدە مىنەزى جىلدام الماگۇل دەگەن ۇلكەن قىزىم:
— پاپا، قانشا ولەڭ جازدىڭ، — دەمەسى بار ما. سونداي ورىنسىز سۇراققا اشۋلانىپ قالعان مۇقاعالي:
— الما، سەن ەشۋاقىتتا ماعان مۇنداي سۇراق، بەرمە. مەن توقىما ستانوگى ەمەسپىن عوي، قىزىم، — دەگەندە، المامىز ورىنسىز، ءارى اڭعالدىقپەن قويعان سۇراعىنا وكىنىپ قالدى. قايتىن مۇنداي ساۋالدارعا جۋىمايتىن بولدى.
مۇقاعالي پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەردى، ادەبيەتتەردى كوپ وقيتىن. مەن اۋىلدا جيىرما جىل، قالادا ون جەتى جىل ءمۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەدىم. مۇقاعالي ەكەۋمىز قوسىلعاننان كەيىنگى ومىرىمدە، ول مەنىڭ جۇمىستارىما كوپ كومەگىن تيگىزدى، اقىلىمەن دە، بىلىمىمەن دە. اسىرەسە، قالادا ىستەگەن جىلداردا. اشىق ساباق وتكىزەردە، تاربيە ساعاتىڭدا، كلاستى بەزەندىرگەندە، جينالىستاردا بايانداما جاساعاندا، ءتىپتى كەيبىر كۇردەلى ساباقتارعا جوسپار جاساعاندا دا مىندەتتى تۇردە مۇقاڭمەن اقىلداسىپ وتىردىم.
ءبىزدىڭ ايبار دەگەن بالامىز باسقا بالالاردان تەنتەكتەۋ بولدى. ول 12-قازاق ورتا مەكتەبىندە وقىدى. سول كەزدە وزىمەن ءبىر وقيتىن ميشا دەگەن جولداسى بار-دى. ول ۇيگە كەلىپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى جۇمىستان كەلسەم ۇيدەگى بالالار: "ءبىر ورىس قىزى كەلىپ كەتتى. ايبار ساعاتىمدى جوعالتتى، سونى تاۋىپ بەرىڭىزدەر دەيدى"، — دەدى. ەرتەسىندە، الگى قىز ءبارىمىز ۇيدە وتىرعاندا تاعى كەلدى. اكەسى الدىن الا ايباردىڭ ساعاتتى قالاي جوعالتقانىن سۇراپ بىلگەن. ساعات يەسىنە مۇقاعالي: "ساعاتىڭ قالاي جوعالدى، ايتىپ بەر؟" — دەدى. قىز بىلاي دەپ باياندادى:
— مەن كازپي-دىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقيمىن. ءقازىر مەكتەپتە پراكتيكادامىن. پراكتيكادا ساعاتسىز قيىن بولعاندىقتان مامام وسى قول ساعاتتى ساتىپ اپەردى. ۇيدە ساباققا دايىندالىپ وتىر ەدىم، ءىنىم كەلدى دە: "ماعان ساعات وتە كەرەك بوپ تۇر، سىرعاناققا باراتىن ەدىك، ميشا دەگەن دوسىمىز ەكەۋمىز. (ايباردىڭ دوسى قىزدىڭ ءىنىسىنىڭ دە دوسى ەكەن، ەكەۋلەرى كورشى ەكەن)" — دەدى. مەن ىنىمە "جوعالتىپ الما" دەپ ەسكەرتىپ ساعاتتى بەردىم. ءىنىم كوپ كەشىكپەي قايتىپ كەلدى. ساعاتتى دوسى ميشاعا تاستاپ كەتىپتى. سودان ميشا ماعان ساعاتتى اكەلگەن جوق، ەرتەسىنە ساباققا كەتىپ قالىپتى. مەكتەپتە ول ساعاتتى ايبار سۇراپ الادى، ءبىراق كلاستا مۇعالىمدەردەن قورقىپ تاقپاي، ۇزىلىستە پارتانىڭ استىنا تىعىپ قويادى. قوڭىراۋدان كەيىن كەلىپ قاراسا، ساعات جوق، ميشا ەكەۋى دە ىزدەپ تاپپايدى. ءسويتىپ ساعاتىمدى ايبار جوعالتتى، تولەڭىزدەر، ەگەر تولەمەسەڭىزدەر ديرەكتورعا بارامىن، — دەپ سەس كورسەتە اياقتادى ءسوزىن الگى قىز.
مۇقاعالي؛
— قىزىم، ساعاتىڭ قانشا تۇرادى؟ — دەپ سۇراپ ەدى:
— وتىز سوم، — دەپ جاۋاپ بەردى قىز.
ەندى مۇقاعالي قىزعا بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى.
— قىزىم، سەن ساعاتىڭدى سەنىپ ىنىڭە بەردىڭ، ءىنىڭنىڭ كوڭىلىن قالدىرعىڭ كەلمەدى. ءىنىڭ دوسىنىڭ كوڭىلىن قالدىرماي ميشاعا بەردى. ميشا ايبار دوسىنىڭ كوڭىلىن جىقپاي سوعان بەردى. ايبار ساعاتتى جوعالتىپ الدى. قاراعىم، ساعاتتىڭ جوعالۋىنا باستى سەبەپكەر ءوزىڭسىڭ. ال ءۇش بالا ساعان كومەكشى ايىپكەرلەر. مەن ساعاتتىڭ قۇنىن تورتەۋىڭە بولەم، ءبىراق ءوزىڭدى بۇل تولەمنەن شىعارىپ تاستايمىن. سەبەبى: بىرىنشىدەن، ىنىڭە جانىڭ اشىدى، ەكىنشىدەن ەرتەڭ مەكتەپ ەسىگىن اشىپ، ۇستازدىق جولىن باستايىن دەپ تۋرسىڭ. مۇنداي يگىلىكتى ءىستى تولەمنەن باستاۋعا بولمايدى. كەلەشەگىڭە داق بولار. سوندىقتان، وتىز سومدى ءۇش جىگىتكە تەڭ بولەمىز! — دەدى دە قىزعا ون سوم بەرگىزىپ، — ەندىگى جيىرما سومدى ەكى بالادان ءوندىرىپ ال، وسى شەشىمگە ريزا بول، قىزىم، — دەدى دە كابينەتىنە كىرىپ كەتتى.
قىز رەنجىرىن دە، ريزا بولارىن دە بىلمەي داعدارىپ تۋردى دا، راقمەت ايتىپ شىعىپ كەتتى. مىنە، مۇقاڭنىڭ ۇستازدىق ءتالىمىنىڭ، ادىلدىگىنىڭ ارقاسىندا داۋ-دامايدان وسىلايشا وڭاي قۇتىلدىق.
مۇقاعاليدىڭ بالالارىن وتە جاقسى كورگەنىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم عوي. قانداي قيىندىق، بولسا دا بالاپاندارىنىڭ كوڭىلىن قالدىرماۋعا تىرىسۋشى ەدى. ايتكەنمەن ورىندى جەرىندە ولارعا تالاپ قويا ءبىلدى. "ەي، ءباتشاعار، قازاق ءتىلىن دۇرىس سويلە، كوپشىل بول، بالەڭدى قۇلاتتىم دەپ بوسپە! نەشە ولەڭ جازدىڭ دەمە، قالاي جۇمىس ىستەدىڭىز، اكە؟ — دەپ سۇرا. ومىردە نە نارسەنىڭ دە ءوز زاڭى بار، سونى بۇزباۋعا تىرىس"، — دەپ ءوز باسىنان كەشكەن قاتەلەرىن بالالارى قايتالاماسا ەكەن دەۋشى ەدى-اۋ، جارىقتىق.
قازاق ءتىلى دەمەكشى، ەكى بالا قازاق، ەكى بالا ورىس مەكتەبىن ءبىتىردى، ءبارى تازا قازاقشا سويلەيدى.
وسى جەردە مۇقاعاليدىڭ بالالارى تۋراسىندا بىرەر ءسوز ايتا كەتكەننىڭ ارتىعى بولماس. اقىننىڭ ءومىرىنىڭ جالعاسى عوي، ولار.
مۇقاڭنان ءتورت بالا بار، ەكەۋى — ۇل، ەكەۋى — قىز. ەڭ ۇلكەنى جۇلدىز ءقازمۋ-دىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، ءقازىر اسكەري پروكۋراتۋرادا تەرگەۋشى بولىپ ىستەيدى. ايبار — قۇرىلىسشى. الماگۇل — اۋىلدا، كىتاپحانادا ىستەيدى. شولپان — شەت ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى. ءبارى دە، قۇدايعا شۇكىر، ومىردەن ءوز ورنىن تاپقان ءتارىزدى. ايباردان باسقاسى ءۇيلى-باراندى.
ەگەر مۇقاڭ ءتىرى بولسا، بايلىعىڭا دا، شايلىعىڭا دا قاراماي ايمان، ايجان، روزا، اسەل، بولات سىندى نەمەرەلەرىنىڭ قىزىعىن قىزىقتاپ، ولەندەرىن جازىن، ءبىزدىڭ دە، حالقىنىڭ دا ورتاسىن تولتىرىن جۇرەر ەدى-اۋ! قايتەيىن، تاعدىر ويتۋگە جازباپتى... ەندىگى جاراتقان يەمنەن تىلەرىم: مۇقاڭنىڭ ارتىڭدا قالعان تۇياقتارى ومىردەن قاعاجۋ كورمەي، دەندەرى ساۋ، كوڭىلدەرى تەتىك جۇرسە ەكەن.
اۋرۋ ءبىر جابىسقان سوڭ كەتۋى قيىن ەكەن. مۇقاعالي تاعى اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان سوڭ، دارىلەرىن بەردىم دە، الماعا تاپسىرىپ، جۇمىسقا كەتتىم. ۇيدە ءبىر ادام اۋىرسا ەشتەڭەنىڭ بەرەكەسى بولمايدى عوي. كەشكە كەلسەم مۇقاعالي ۇيىقتاعانداي كەيىپتە، كوزىن جۇمىپ جاتىر ەكەن. ءوڭى بوپ-بوز. جۇرەگىم الاي-تۇلەي بولىپ، اس ازىرلەيتىن بولمەگە كىرسەم، الماگۇلىم بوزداپ وتىر.
— پاپام ءتىپتى ناشارلاپ جاتىر عوي، دارىگەر شاقىر. ەرنى كەۋىپ، السىرەپ قالدى. ازداپ سۋسىن بەردىم، كوپ ىشە المايدى. كۇندىز ءبىر ءدارى بەرگەنىمدە: "الما، اناۋ بالكوننىي، بۇرىشىندا ورمەكشىنىڭ تورى بار ەكەن. سوعان ورمەكشى ءبىر شىبىندى قاماپ الىپ، كەشكە دەيىن زارلاتتى. كورىپ جاتىپ ودان ءارى قينالدىم. سول توردى قۇرتشى!" دەگەن سوڭ توردى سىپىرىپ تاستادىم، — دەدى الماگۇل كوز جاسىن ءسۇرتىپ. "اقىننىڭ جانى نە دەگەن نازىك! ءوزى ارەڭ وتىرىپ، شىبىنعا جانى اشىعانىن قارا" — دەپ ويلاپ وتىرمىن. الدىمدا اۋىر قايعى كۇتىپ تۇرعانداي سونى ويلاپ ەدىم دەنەم دىرىلدەپ كەتتى. تۇنگە قالسا سىرقاتى ودان ارى اۋىرلايتىنىن بىلەم. نە ىستەرىمدى بىلمەي، وي تۇبىنە جەتە الماي وتىرىپ، مۇقاعالي ولەڭىنە ءبىرىنشى "ءسات ساپار" تىلەگەن ءابدىلدا اعامىزدان كومەك سۇرادىم. ابەكەڭ قالالىق دەنساۋلىق بولىمىنە تەلەفون شالىپ، جاعدايدى ايتىپتى. ءبىر دەمدە ءبىر توپ دارىگەر ماشينامەن جەتىپ كەلدى. مۇقاعاليدى ەپتەپ قاراي باستادى، قان قىسىمىن ولشەپ، جۇرەگىن تىڭداپ، ۋكولىن سالىپ، ءدارىسىن بەردى. "اۋرۋحاناعا جەتكىزبەسە بولمايدى، ۇيدە اۋىر بولادى"، — دەگەن سوڭ مۇقاڭدى دەرەۋ كيىندىرىپ، اۋرۋحاناسىنا اپاردىم. دارىگەرلەر بىرىنەن-بىرى ەستىپ دەرەۋ جاردەمدەسە باستادى. سولاردىڭ ارقاسىندا، ابەكەڭنىڭ ارقاسىندا، مۇقاڭنىڭ بەتى بەرى قاراي باستادى. جيىرما شاقتى كۇن ەمدەلىپ، ءتاۋىر بولىپ، ەمحانادان شىقتى.
سول ءبىر جىلدارى ۇلكەن ۇمىتپەن، ەڭ بولماسا ءبىر جۇمىسقا ورنالاستىرار دەگەن ماقساتپەن مۇقاعالي قازاقستانداعى "ەڭ مىقتى" اعامىزدىڭ اتىنا بار جايدى ايتىن حات جازدى. سول حاتتان كوپ ءۇمىت كۇتىپ جۇردىك. "اي سوڭىنان ىلەسسە، جۇلدىز قايدا قاشار دەيسىڭ" دەگەندەي "مىقتى اعامىز" ءبىر حابار بەرسە، ءبارى قالپىنا كەلەدى دەگەن ويدامىز. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەت! شاقىرىن جاتىر دەگەن حابار الدىق، ەكەۋمىز دە قاتتى قۋاندىق. بارلىق جاعدايىمىز دەرەۋ جاقسارىپ كەتەتىندەي بولىپ وتىرمىز. مۇقاعاليعا مەن دە ىلەستىم. سونداعى جايدى ويلاسام، كۇنى بۇگىنگىدەي جۇرەگىم قان جىلايدى. ۇلكەن ۇيگە جاقىنداپ بارعاندا، كەڭ دالىزدە ەكى ادام تۋر. ەكەۋى دە مۇزداي كيىنگەن. سونىڭ بىرەۋى "جۇلدىز" جۋرنالىنا كوپ جىل رەداكتور بولعان بەكەجان تىلەگەنوۆ. وزدەرى بىزگە قىر كورسەتىپ: "سەن كىم ەدىڭ، ماقاتايەۆ؟" — دەپ تۇرعانداي. مۇقاعاليدى سول دالىزگە شاقىرىپ الدى، مەن سىرتتا كۇتىپ قالدىم.
— ءسىز ۇلكەن كىسىگە ارىزدانعان ەكەنسىز. ەندى جۇمىسىڭىزدىڭ ءبارىن دە جازۋشىلار وداعى بىتىرەدى، سوعان بارىڭىز! — دەپتى. وتىر دەپ ايتۋ دا جوق، سالەمدەسۋ دە جوق، سونىمەن قايىرىمعا كەلمەي ەكى بەينە جوق بولدى.
ءتىپتى، جاي قاراپايىم ادامگەرشىلىك دەگەن قايدا؟! ەڭ بولماسا كابينەتتەرىنە شاقىرىپ اڭگىمەلەسپەي، ادام قاتارىنا ەسەپتەمەي، كرەسلودا وتىرعانىنا كىسىمسىنگەن بيۋروكراتتار جەرگە تىرىدەي تىعىپ جىبەرگەندەي بولدى. وسىنداي قورلاۋ ادام تۇگىلى، حايۋاندى دا اشىندىرادى عوي.
وسى ءبىر توپاس مىنەزدەر، كەلەڭسىزدىكتەر اقىننىڭ قانشا عۇمىرىن قىسقارتىپ جىبەردى. كەيىن جازۋشىلار وداعى دا ءبىر ءسوز ايتپاي، "باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس" دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، جىلى ءجۇزىن كورسەتپەدى. بىردە اكادەميادان ءبىر كىسى كەلىپ، قازاق، كەڭەس ەنسيكلوپەدياسى ءۇشىن مۇقاڭنىڭ، سۋرەتىن، ءومىربايانىن جازدىرىپ الىپ كەتتى. وندا ءوزى بار. قاراپ جۇردىك. 1975-جىلى 7-توم شىقتى. بۇل كەزدە مۇقاعاليدىڭ سۇيەكتى شىعارمالارىنىڭ ءبارى باسىلىپ، جارىققا شىعىن، حالىققا تانىلعان دارىندى اقىن اتانعان كەزى. ال ەنسيكلوپەديا مۇقاعاليدىڭ سۋرەتىن بەرمەگەن. كىتاپتارىنىڭ ءتىزىمىن عانا بەرگەن. ەنسيكلوپەدياداعىلاردىڭ باسقالارمەن سالىستارعاندا مۇقاعاليعا تارلىق جاساعانىنا قارنىڭ اشادى. بەيمالىم بىرەۋلەرگە سۋرەتىنە قوسا، ماقالاعا دا ەتەكتەي-ەتەكتەي ورىن بەرگەن.
كوپ ادامدار وسىنداي جۇدەپ جۇرگەن كەزىندە قول ۇشىن بەرۋدىڭ ورنىنا، ايتەۋىر ءبىر ءلاجىن تاۋىپ، قۇزدان قۇلاتۋعا تىرىستى، ءبىراق مۇقاعاليدىڭ قازاق حالقى امان بولسا، اتاۋسىز قالماسى حاق. مۇقاعالي ەڭبەگى، دارىنى، تالانتى، اقىندىعى ارقاسىندا ەشكىمگە كىرىپتار دا بولعان جوق، ەشكىم ونى قۇلاتا دا العان جوق. قايتا جىل وتكەن سايىن ءار قىرىنان جارقىراي تانىلۋدا.
مەن كەيدە تاڭدانام. مۇقاعالي جىر توككەن جىلدار توقىراۋ زامانى بولدى. ءدال ءقازىر سول توقىراۋ دۇنيەسىنەن ارتىلىن تۇرعان وزگەرىستى كورە المادىم. ميىمىزدا سونىڭ تۇقىمى كەتپەستەي ۇيا سالىپ العان سىقىلدى. ءقايسىبىر جازۋشىلار ءتىلى دە باي، ويى دا كەڭ، بولاشاق ۇرپاققا رۋحاني تاربيە بەرە الاتىن، قاي جاعىنان السا دا جوتاسى بيىك شىعارمالارىمەن باعالانباي قالعاندا، قايداعى ءبىر جازۋشىسىماقتار "قىز مىنەزىمەن"، حال-تۋراسىمەن مەملەكەتتىك سىيلىقتارعا يە بولىپ، ەلىنىڭ "ەلەۋلىسى" حالقىنىڭ "قالاۋلىسى" بوپ ومىردە شالقىپ ءجۇر. بۇرىن كىمدەر مىقتى ءومىر سۇرسە، ءقازىر دە ءومىر سولاردىكى. قاشان ادىلەتتىلىككە قولىمىز جەتەدى؟ مۇقاعاليدىڭ ۇلان-عايىر ەڭبەگى ءالى ءوز باعاسىن العان جوق، بىرەۋلەر شىعارمالارىندا مۇقاعاليداي كونبىسكە تاۋ-تاۋ جۇگىن كوتەرتىپ قويىن، سول جۇكتىڭ قالقاسىندا ءجۇرىپ، ءوزى ماقتالعانىنا، كوزگە تۇسكەنىنە، ءوز قۋلىعىنا ءوزى ءدان ريزا. الگى ءيتتىڭ اربانىڭ كولەڭكەسىندە كەلە جاتىن، مىنا اربانى مەن سۇيرەپ كەلە جاتىرمىن، دەپ ماردىمسيتىن مىسال ولەڭنىڭ كەرى.
تەلەديدار كورگەندە دە، كينو كورگەندە دە مۇقاعالي سونىڭ كەيىپكەرلەرىمەن بىرگە قۋانىپ، قايعىرىپ وتىراتىن. بىردە
چيليدە بولىپ جاتقان قايعىلى وقيعانى كورىپ وتىردىق، حالقىنىڭ ۇلى سۋرەتكەرى پابلو نەرۋدانىڭ ءولىمىن ەستىپ، مۇقاعالي قاتتى ءتۇڭىلدى، قينالدى، جانىن قويارعا جەر تاپپادى. سول حابار بىتە سالىپ، مۇقاڭ دەرەۋ جازۋ ۇستەلىنە وتىرىپ "چيلي — شۋاعىم مەنىڭ" دەگەن پوەماسىن تۇنىمەن جازىن، ەرتەسىنە گازەتكە بارىپ تاپسىرىپ كەلدى. ەكى-ۇش كۇن وتكەن سوڭ موسكۆا اقىندارىنىڭ پابلو نەرۋدا تۋرالى ازالى ولەندەرىن گازەتتەردەن وقىدىق. "ۇلى اقىنعا جان كۇيزەلىسىمدى ءبىرىنشى رەت جەتكىزگەن مەن ەكەنمىن!" — دەپ مۇڭايىپ وتىردى.
مۇقاعالي ءوزى قاتارلى ادامدارمەن تەز ءتىل تابىسىپ، دوستاسىپ كەتىپ ءجۇردى. بىردە قالجان نۇرماقانوۆتى، بىردە قاجىعۇمار قۋاندىقوۆتى ەرتىپ كەلىپ تانىستىردى. ءبىرى ادەبي سىنشى، جازۋشى، ءبىرى قازاقتىڭ تۇڭعىش تەاتر زەرتتەۋشىسى ەدى.
انۋاربەك دۇيسەنبييەۆتى دە ءارى قۇرداسىم، ءارى تۋىسىم دەپ جاقسى كورۋشى ەدى. انۋاربەكتىڭ "قاھارمان قورعان" دەگەن كىتابى باسپادان شىققاندا ەكەۋى بىزگە كەلىپ كىتاپتىڭ قۋانىشىن اتاپ ءوتتى. كەتەردە انۋاربەك قولتاڭبا جازعان كىتابىن سىيلادى. وندا: "مۇقاشقا! ءبىر-بىرىمىزدى وزىمدەي تۇسىنەتىن ۇلى تۋىسىما! التىن قۇرداسىما! ىزدەيتىن جالعىز باۋىرىما! ءا.دۇيسەنبييەۆ"، — دەپ جازىلعان التىن قولدارىنىڭ تاڭباسى تۇر. ءور كەۋدەلى ارداقتى اقىن، ول دا قايتتى دۇنيەدەن. ءشامىل قۇرداسىن دا ۇناتاتىن. اراعا ءبىر جىل، ەكى جىل سالىپ، ۇشەۋى دە كەتتى و دۇنيەگە!
ورىس جولداستارى دا بولۋشى ەدى. گەنناديي كرۋگلياكوۆ، سەرگەي كيسيليەۆ دەگەن ءارى جاس، ءارى تالانتتى اقىندار ۇيگە كەلىپ ءجۇردى.
ۇيدە قولتاڭبا جازىلعان كىتاپتار ءبىر كەبەجە! وقىپ وتىرساڭ بىرىنەن ءبىرى وتەدى. ەرەكشە ءبىر ءسوز ونەرى كورمەسىنە كىرگەن سياقتى بولاسىڭ. ونىڭ ىشىندە اندرەي ۆوزنەسەنسكيي، ۋكراين اقىنى ە.لەتيۋك تە، ا.ەلكوۆ، ت. ب. بار.
وسى اقىنداردىڭ ءبارى دە اقىن جۇرەگىنىڭ دارقاندىعىنا، ولەڭىنىڭ ءۇندى، قۇدىرەتتىلىگىنە، كەڭدىگىنە، تالانتىنىڭ بيىكتىگىنە، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ ادالدىعىنا، ازاماتتىعىنا باس يەدى.
مۇقاعالي، اسىرەسە، وزىنەن كەيىنگى ءسوز ءقادىرىن بىلەتىن، جاڭا عانا قالامىن ۇشتاي باستاعان جاس اقىنداردى، ستۋدەنتتەردى توپ-توبىمەن ۇيگە ەرتىپ كەلەتىن. مەن باسقا ەشتەڭە بولماي قالسا دا، ارپادان، تارىدان، كۇرىشتەن كوجە سالىپ اشىتىپ قويام. بالالار دا، مۇقاعالي دا سونى ىشۋگە ۇيرەنىپ كەتكەن. مەنىڭ ۋاقىتىم بولماسا، كوجەنى ءوزى سالىپ قويادى. مۇقاڭ جاڭاعى جۇرەگىندە الاۋى بار جاستاردى ۇيگە كىرگىزىپ، قاتار-قاتار وتىرعىزىپ قويادى دا: "مىناۋ اشىعان كوجە، اتاڭنىڭ اسى، ىشىڭدەر!" — دەپ شەتىنەن ۇلەستىرە باستايدى. جاسىراتىنى جوق، كوڭىلدىڭ حوشى جوقتا، ءبارىن قۋىپ شىعام. ونى مۇقاڭ ەسەپتەمەيدى دە، كەك تۇتپايدى. ەرتەسىندە نوكەرلەرىن تاعى ەرتىپ كەلەدى. بالالار ەسىك جاقتا "قالاي بولار ەكەن؟" دەپ تىرەلىپ، ماعان قاراپ تۇرادى. "ەي، قىزعالداقتار! جوعارى شىعىندار! جەڭەشەلەرىڭ وتتاي بەرەدى، وعان قاراماڭدار!" — دەپ اشىعان كوجەسىن ۇلەستىرىپ جاتادى، دارحانىم. و دا ءبىر قاتتى ساعىندىراتىن داۋرەن ەكەن عوي!!
مۇقاعالي جازۋشىلار وداعىن ءوز جىلى ۇياسىنداي، جىعىلسا سۇيەيتىن، قىسىلسا كومەكتەسەتىن الدىڭعى اعاسىنداي، كەڭ تىنىس الاتىن اق ورداسىنداي كوردى. بۇگىنگە دەيىن سونداي وداقتى سۇيەتىندەردى بىلمەيمىن. جازۋشىلار وداعى ەسىنە تۇسسە "وداققا بارام!" دەپ جازىپ وتىرعان دۇنيەسىن توقتاتىپ قويىپ، دەرەۋ جينالىپ شىعىپ كەتەتىن. ءوستىپ "وداعىم، وداعىم!" دەپ ءوتتى ومىردەن.
مۇقاعالي كىرپىگى ارەڭ قيمىلداپ اۋرۋحانادا اقىرعى ساعاتتارىن كۇتىپ جاتتى. ابدەن ارىعان، سويلەۋگە شاماسى جوق، سول قالپىمەن جاتىپ، اقىرىن كۇشىن جيناپ، اقىرعى رەت تىلگە كەلدى: "لاشىن، تاكسي اكەل، وداققا بارايىق،.. بالالارىم جاس ەدى. بىتپەگەن جۇمىستارىم بار ەدى..." دەپ سىبىرلاپ ارەڭ-ارەڭ ايتىپ شىقتى. مىنە، قاسىرەت كوزىمە جاڭا كورىنىپ ءتۇر، كوزىم ەشتەڭە كورە المايدى، جاس سورعالاۋدا. "مىنا سۇمدىقتى، مۇقاعاليدىڭ وسىنداي ءحالىن كورگەن كوزىم، ەشتەڭە كورمەي سوقىر بوپ قالساشى!" دەپ تۇرمىن. ايتۋعا ءتىلىم جەتپەيدى. مۇقاڭنىڭ ءسوزىن ەمدەۋشى دارىگەرگە ايتىپ ەدىم: "ءسىزدىڭ ەسىڭىز دۇرىس پا؛ مىنا حالىمەن اۋرۋدى تاكسيمەن الىپ جۇرمەك ەكەنسىز عوي. ونان دا جاقىندارىڭىز بولسا، حابارلاي بەرىڭىز!"دەگەنى. جىلى جۇزىمەن دەم بەرەدى دەپ سەنگەن دارىگەرىم، مىنا سوزىمەن جۇرەگىمە قانجاردى ءبىر-اق، سالعانداي بولدى. سۇمىرەيىپ ەسىم بىردە بار، بىردە جوق، ۇيگە ارەڭ جەتتىم. ەرتەسىندە ءتىلى مۇلدە جوق بوپ قالدى دا، ءتۇن اۋعاندا قينالىپ جاتىپ، قايتىس بولدى...
مۇقاعاليدىڭ ءتىلى باي، حالىق ءتىلى ەدى عوي.
ول حالقىن قالاي سۇيسە، حالىق تا ونى سولاي ءسۇيدى. وعان — جىرلارىنا جازىلىپ جاتقان بەلگىلى كومپوزيتورلاردىڭ دا، اۋەسقوي كومپوزيتورلاردىڭ دا اسەم اندەرى، قولىنا قالام العان اقىنداردىڭ ارناۋ ولەڭدەرى، سۋرەتشىلەردىڭ جاساپ جاتقان بىرىنەن-بىرى وتەتىن مۇقاعالي پورترەتتەرى، تاعى باسقا دا دۇنيەلەرى — ءبارى-بارى كۋا. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك. لاۋرەاتتىقتى "جوعارعى توپ"، مىقتى اعالارى قيماسا دا، ەل-جۇرتى ىستىق ىقىلاسىنا بولەپ، الدەقاشان شىن باعاسىن، زور قۇرمەتىن بەرىپ تە قويعان. مۇقاڭ حالقىنا پىرىندەي سەندى. سوندىقتان:
"ارينە سۋىق قايعى، سۋىق قايعى،
كوڭىلىن حالقىن، ءبىراق سۋىتپايدى.
ەگەردە حالىق ءوزىن ۇمىتپاسا،
باقىل بول، حالقىڭ سەنى ۇمىتپايدى.
قايىرىمسىز قاعازعا ەلىڭ باس ۇرمايدى،
ساعان دەگەن ساعىنىش باسىلمايدى.
تابىتىڭدى جاسىرسا، جەر جاسىرار،
ال، ۋاقىت، ءوزىڭدى جاسىرمايدى!"
دەپ ءتىرى كۇنىندە ول ءوزىنىڭ "جان ازاسى" تولعاۋىندا التىن ارىپپەن جازىپ كەتتى ەمەس پە!
لاشىن ءازىمجانوۆا
اقىننىڭ زايىبى
You Might Also Like
-
م. مامەتوۆا اتىنداعى جوبب مەكتەبىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى: نۇركەيەۆا امانكۋل ورىنباساروۆنا
-
ءحافيزدىڭ شيرازى، ەسەنيننىڭ ريازانى، ابايدىڭ قارا قويتاس حان شىڭعىسىنداي مۇقاعاليدىڭ قاراسازى اقىن اتىمەن قاتار ايتىلاتىن بولدى. كۇن تاۋى — تيان-شاننىڭ كوك تىرەگەن ءحانتاڭىر شوقىسىنا ىرگەلەس ەل...
