ءماشھۇر ءجۇسىپ: تۋىسقان- باۋىرلارىما ءبىر ناسيحات
«ءاي، قازاق اعايىندار! جىلدان جىلعا كەدەي بولىپ، جوق جەردە مالدارىڭنان ايرىلىپ قالىپ، كۇن اسقان سايىن كەمىپ بارامىز، مۇنى كىمنەن كورەسىز؟! «قىس الدى، بوران الدى»،-دەيسىز، قىس پەن بوران الاتۇعىن بولسا، قويان نەگە ولمەيدى، تورعاي نەگە ولمەيدى؟ بوراننان ىعىپ، سۋىقتان ءۇسىنىپ ءبىر قوياننىڭ، ءبىر تورعايدىڭ ولگەنىن كورگەن جان جوق. قازاقتا ءبىر ماقال بار «جامان قۇدايشىل كەلەدى» دەيدى.
ول ءسوزدىڭ ماعىناسى قۇداي، قۇدايدىڭ جازۋىمەنەن بولدى دەسەڭىز، بۇل ءسوزدىڭ تۇرعانى تەرىس. ءوزى جاراتقان مۇلكىن، ءوزى بار قىلعان ماقۇلىعىن قۇداي نەگە قىرادى؟ كىم بولسا، ول بولسىن، ءوزى جاساعان نارسەسىن ءوزى بۇزبايدى. قۇداي تاباراك وتتاعالا مۇنشا جاراتقان ماقۇلىعىن جوق قىلۋعا مولشەر قىلعان بولجالدى مەزگىلى بار. ول مەزگىل ىسىراپىل (يسرافيل) پەرىشتەنىڭ سۇرىن (سورىن) ۇرۋىمەن (ۇرۋىمەن) بولماق.
نەمەسە وسى بولعان بورانداردى ىسىراپىل پەرىشتە سۇرىن ۇردى دەپ بىلەسىزدەر مە؟! جوق، جوق! ىسىراپىل پەرىشتە ۇرسا دۇنيەدەن نە قالماق؟ وندا دانەمە قالماقشى ەمەس!». ۋداي كەكەسىنگە مىسقىلعا، وكىنىشكە، كۇيزەلىسكە تولى وسى جولداردى وقي وتىرىپ، ماشەكەڭنىڭ وقىرماندارىمەن بولىسپەك ويىنا قىزىعۋشىلىعىن ارتا تۇسەدى، ىنتىعا وقيسىز. ونىڭ نە ايتپاعىن بىلۋگە اسىعاسىڭ. ول بۇل دۇنيەدە ۇستەرىنەن قاراپ تۇرعان پاتشا اعزام حازىرەتتەرىنىڭ بارلىعىن، ونىڭ نىعىمەتتەرىن وقىرماندارىنىڭ ەسىنە سالادى.
ونىڭ، ەڭ باستىسى، ۇستىنەن قاراپ تۇرعان پاتشاسىنا شىن كوڭىلمەن تىلەۋلەس بولۋ: مۇنان ءارى قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدىڭ ىقپالىمەن پاتشا اعزامنىڭ قازعان جولىندا، شاشىلعان توپىراعىندا بولۋدىڭ قاجەتتىگىن ايتادى . ءبىز وسى كۇندە ەل ارالايتىن جاۋدان، ىرگە ارالايتىن داۋدان اۋزى قاندى بورىدەن، قولى قاندى ۇرىدان امان تىنىش تۇرساق پاتشا اعزام حازىرەتتەرىنىڭ جانۇياسىندا بولعاندىقتان دەپ تۇجىرىم جاسايدى. XX عاسىردا قازاق ۋالاياتىندا بولعان قوقان زامانىنان مىسال كەلتىرەدى.
سول تۇستا قازاقتا بۇل كۇندە ۇمىت بولعان «اق جالاۋ باردا مالىم بار دەمە، ازىرەيىل باردا جانىم بار دەمە» دەگەن ماقالدى كەلتىرەدى. قوقان حاندىعىنىڭ ەل شاباتىن قوسىنى اق جالاۋ اتانعان. ول ات ۇستىندە جۇرگەندە قازاقتىڭ مالىندا، قاتىن قىزىندا دا ەرىك بولمادى. ەرلەردى ءولتىرىپ، قاتىندارىن كۇڭدىككە الىپ كەتتى.
جالعىز- جارىم ەركەكتەردى ءتىرى الىپ كەتىپ، قۇلدىققا ساتتى. ماشەكەڭ سول زورلىق -زومبىلىقتى كورگەن ءتىرى قالعان شال- كەمپىرلەردىڭ تالايى مەن ءوزىنىڭ ەل ارالاعان ساپارىندا كەزدەسىپ كەڭەسكەن. ءماشھۇر بابامىزدىڭ وسى جازبالارىن وقىعاندا قازىرگى كەزەندە اينالا توڭىرەگىمىزدە بولىپ جاتقان ءتۇرلى ءتۇستى ريەۆوليۋسيالار جازىقسىز وققا ۇشقان ەرلەر، ەڭىرەپ ەگىلگەن جەتىمدەر مەن جەسىرلەر كۇيرەگەن قالا، جەر جاھاندى كەزىپ كەتكەن بوسقىندار ويعا ورالادى...
سونىڭ ءبارى ولەرىن بىلمەيتىن ءور كوكىرەك مەنمەندىكتەن باستاۋ الاتىنى قانشالىقتى وكىنىشتى دەسەڭىزشى. اللانىڭ جاراتقان پەندەسىنىڭ بىردەن-بىرى كەمشىلىكتەن ادا (ءتىپتى ول پاتشا اعزام بولسا دا) دەۋدەن اۋلاقپىز. تەك اقىلعا سالار، اقىلمەن شەشەر ماسەلەنى مىلتىقتىڭ ۇنعىسى ارقىلى شەشۋ بىزگە ءومىر سىيلاپ، شەكسىز باقىتقا بولەگەن جاراتقان يەمىزدىڭ الدىندا كەشىرىلمەس كۇنا ەمەس پە؟
«شىن كوز جاسى مەن زاماننىڭ تۇزەلمەگەنىنەن ءۇمىت قىلىپ قۇدايدان سۇراسا، زاماننىڭ تۇزەلۋىنە اركىمنىڭ ىستەگەن ءىسى ىلگەرى باسۋىنا مەن كەپىل»،- دەيدى ماشەكەڭ. «قۇداي تابارىك وتتاعالانىڭ ءسوزى قۇراندى قاراڭدار، پايعامبار ءسوزى ءحاديستى قاراڭدار، سول ەكەۋىندە ايتىلعان ءسوز حالەل بولسا، نە قىلساڭدار سول قىلىڭدار مەن ىرزامىن»،- دەگەن ەكەن ماشەكەڭ. اۋليەدەن اسىرىپ ءبىز نە ايتا الامىز؟ اللا، ءوزىڭ وڭىڭا باستاي گور!
... بىلىمنەن قۇر الاقان، عىلىمنان قاعا بەرىس قالتارىستا قالعان قازاق جۇرتىنىڭ سول تۇستاعى قالىڭ: « ۇلى اباي ەدينيسا بولماسا نە بولادى وڭكەي ءنول»،- دەپ كۇيىنە جىرلاسا، ءماشھۇر ءجۇسىپ: «ءبىزدىڭ قازاق بەيشارا «ورازا جوق، ناماز جوق قۇداي دەگەن جانبىز» دەپ ءجۇرىپ شارۋا كۇتىپ، مال باعىپ عىلىممەن بىلىمنەن ءار ءتۇرلى عيبراتلى ونەرلەردەن ... ەدينيسا بولماي ءنول ورنىندا قالعان جۇرت ەدى»،- دەپ اشىنا قالام تەربەيدى.
«يلانعىش قازاقتاردىڭ سولداتتىقتان قاشقان نوعايلار، فەرعانادان قاشقان سارت-سۋان، اپەندى ەسىكتەن كىرە روسسيانىڭ بىزگە قىسىمشىلىعى وسىنداي، قاھارى قاتتىلىعى وسىنداي دەي كەلىپ قالا سالساڭ شىركەۋ سال دەيدى. بالالارىڭدى وقىتۋعا بەرسەڭ، سولداتتىققا الادى دەپ روسسيا جۇرتىمەن ىنتىماقتان بەزدىرەدى...».
مۇنان ءارى ماشەكەڭ وقىرماندارىنا قازاق ىشىنە كىم كەلەدى؟ -دەپ ساۋال تاستاي وتىرىپ، ءوز ساۋالىنا ءوزى: «وننان قاشقان، مۇننان قاشقان جاماندىق پەن كوزىن اشقان كەلەدى» دەپ جاۋاپ بەرەدى جانە سونىڭ ءبارى دە قازاقتى جەر-كوككە تۇسىرمەي ماقتاي كەلەدى»،- دەيدى.
ال ولاردىڭ: «ءدىن دە سەن دە، اۋليەلىك تە سەندە، ادامگەرشىلىك تە سەندە»،- دەگەن ماقتاۋلارى ەلدەن ەكى ادىم اتتاپ شىقپاعان كورگەن باققانى ءوزىنىڭ، اعايىندارىنىڭ وتباسى، وشاق قاسى. جەسىرگە جەرگە تالاسقان التىباقان الاۋىز ەل ءارى كەتكەندە ارىز قۋىپ، كەيبىرى دۋان ورتالىعىنا ات باسىن تىرەگەن كورگەنى كەم، بىلگەنى جوقتىڭ قاسى. سورلى قازاقتىڭ باسىن شىر كوبەلەك اينالدىرىپ ماقتانشاق مەنمەن كوڭىلىن اسپانداتپاعاندا ءقايتسىن؟
اسىرەسە، ءوزىن اپەندى اتاعان قۋلار: «مەككە، ءمادينادا ءولىپ بارامىن دەسەڭ، اۋزىڭا ءبىر قاسىق سۋ تامىزار جان جوق. اۋليە وندا ەمەس، مۇندا... شاراپات وندا ەمەس، مۇندا، ماشايىقتا، وسىندا»،- دەگەن سوزدەردى ەستىگەندە شالا ەستى ساۋاتسىز قازاقتىڭ كوبى: « ءبىز بولعان ەكەنبىز...
قۇدايدىڭ بىزدەن اياعان دانەڭەسى جوق ەكەن»،-دەپ جەر باسپاي قالادى ەكەن. «اسقانعا اسپان الاسا، تويعانعا توقتى ەتى توپىراق» دەمەكشى قازاقتان وزگە جۇرت ادامگەرشىلىكتەن، يناباتتان دا ادا اشتان ولەيىن دەپ، قىرىلايىن دەپ تۇر ەكەن دەگەن ويعا بەرىلەدى.
بەس پارىزدىڭ ءوزىن دۇرىس ورىندامايتىن، قۇدايعا قۇلشىلىعى باسقا جۇرتتان از دەگەندە ەكى ەلى كەم ءبىز قالاي قۇدايدىڭ وڭ نازارىنا ىلىكتىك ەكەن؟ وسىنىڭ ءوزى قىرىق وتىرىكتىڭ ءبىرى ەمەس پە ەكەن؟- دەگەن وي ءبىر دە ءبىرىنىڭ قاپەرىنە ەنبەيتىنىن قايتەرسىڭ؟ ونىڭ ورنىنا ءتورت تۇلىك مالدان اسقان اسىلدى، قازاقتان اسقان، اسىل جۇرت، سارىارقاداي جەر جوق دەپ كۇپىنىپ، كۇندەرىن وتكىزگەن. «ەلدى قورتىق بۇلدىرەدى دەگەن وسى»،- دەپ تۇيىندەيدى ماشەكەڭ.
«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1912 جىلعى №7،8- ساندارىندا جارىق كورگەن بۇل ماقالانىڭ سول تۇستاعى جۋرنال وقىرماندارىن بەي-جاي قالدىرماعانى انىق. وي سالارلىق دۇنيە. ماقالا ساۋاتتىسىنان ساۋاتسىزى كوپ كوشپەلى جۇرت اراسىندا اۋىزدان اۋىزعا، قۇلاقتان قۇلاققا جەتىپ، قىزۋ تالقىلانعان دا بولار، ويتكەنى كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلەلەر قازاق ءۇشىن سول كەزدى بىلاي قويىپ، ءتىپتى بۇگىنگى كۇنى دە ماڭىزىن جوعالتقان جوق، جوعالتپاقشى دا ەمەس.
ءتىپتى يمپەراتور اعزام حازىرەتكە جۇرت جينالعان جەردە تىلەك تىلەپ، دۇعا قىلىڭدار. ەل ىرگەسى امان بولسىن. پاتشامىز ءاردايىم ءعادىل، شاراپاتتى بولسىن، ءوزىنىڭ عاقىل نۇرىن ءبۇتىن مەملەكەتتىڭ پەندەسىنە سارپ ەتسىن دەگەن تىلەكتىڭ قانداي ارتىقشىلىعى بار؟! ويتكەنى ولار سول مەملەكەت پاناسىندا، اياسىندا ءوسىپ، ءونىپ وتىر عوي.
ال بۇل بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن، بىردەن، تاريح، ەكىدەن، ونەگەلى وسيەتى دەسە دە بولعانداي. ماقالانىڭ ەكىنشى بولىگى قازاق بويىنداعى ۇلى ءمىن – ماقتانشاقتىق، پارىقسىزدىق. وتىرىك پەن شىندىقتىڭ ارا جىگىن اڭعارا الماۋعا ارنالعان ەكەن.
وسىنداعى ءماشھۇر اۋليەنىڭ ەرەكشە ءسوز ساپتاسىنا ازدى-كەم توقتالا كەتەيىك. «قۇدايدىڭ بۇيرىعىنان... پاتشانىڭ قۇرىعىنان... قۇدايدى ۇزىن قۇلاقتان زورعا ەستىپ جۇرگەن... ءشوپتىڭ باسىنان ۇرىككەن قويداي... اي جارىقتا كولەڭكەسىنەن قورىققان قويانداي... عۇمىر بويى وزىمەن جەرلەس، سۋلاس، وتتاس، ورازداس... نادانشىلىق عاپىلدىقتى...».
ءتىل ۇيرەنسەم، شەشەندىك ونەردى مەڭگەرسەم، جاتىق جازۋعا ۇيرەنسەم دەگەن جاس تالاپكەرگە ماشەكەڭ ەڭبەكتەرىنىڭ بەرەرى كوپ. ءبىر سوزبەن، دانانىڭ دارالىعىن وي كوزىمەن بارلاپ، جاقۇتىن تولعاپ، تەرىپ الا ءبىل. سوندا عانا كوسەگەڭ كوگەرمەك، وي ءورىسىڭ كەڭەيمەك.
P.S. ماشەكەڭنىڭ باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كورگەن ماقالالارىن وزىمىزشە تالداي وتىرىپ، ونى ءبىر دە ءبىر رەت «جۋرناليست» دەپ اتامادىق. ءبىر كۇن گازەتتە ىستەمەسە دە، ءبىرلى-جارىم بىردەڭەلەرى جارىق كورگەن جەردە كەۋدەلەرىنە وداق مۇشەسى بەلگىسىن تاعىپ الىپ، اتتىعا جول، جاياۋعا ءسوز بەرمەيتىن كەيبىر ءقادىرسىز قارتتار كۇنى ەرتەڭ ماشەكەڭ دە مەن سياقتى جۋرناليست ەكەن عوي دەپ كەۋدە قاعىپ شىعا كەلمەسىنە، ءسويتىپ، قازاقتىڭ قالامگەر دارا دانىشپانى ماشەكەڭنىڭ اتىنا كولەڭكە تۇسىرمەسىنە كىم كەپىل؟! اللا، ءوزى ساقتاعاي!
سۇلەيمەن بايازيتوۆ
You Might Also Like
-
«ساياحاتشىلار وزگە ەلگە ساياحاتتاپ بارسا، سول ەلدىڭ ءداستۇرىن ۇستانۋ كەرەك پە؟»،-دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرمەستەن بۇرىن، «ساياحاتشى» ۇعىمىن ۇعىپ الايىق. بىزگە ءمالىم، ساياحاتشى...
