ماتەماتيكانىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى ماڭىزى مەن عىلىمداعى ءرولى
ا. اريسلانوۆا، ا. Cادىكوۆا، ا. شايمەنوۆا
وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتتارى
تۇيىندەمە: بۇل ماقالا جۇمىسىندا ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ ادام ومىرىنەن الاتىن ورنى، ماڭىزى ايتىلادى. اتا – بابامىز بەن العاشقى قاۋىمدىق توپتاردىڭ ماتەماتيكا عىلىمىن جاقسى مەڭگەرگەندىگىنە توقتالۋ ارقىلى ماتەماتيكا ۇعىمىنىڭ ەرتە زاماننان بەرى قوعاممەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قۇبىلىس ەكەندىگى ايتىلادى.
تىرەك سوزدەر: ماتەماتيكا، وركەنيەت، قوعام، ماڭىزدى، سۋبەكتىلەر، كيىز ءۇي، پروسەسس، سان، ۇعىم، ماعىنا، تۇلعا، كومەك، جىل، ۋاقىت، قابىلەتتىلىك، الەۋمەتتىك.
ماتەماتيكا عىلىمى – قوعامداعى وبەكتى مەن سۋبەكتىگە تىكەلەي بايلانىستى. ول لينگۆيستيكانى بىلاي قويعاندا، ادامزاتتىڭ بىلىمدەگى جەتىستىكتەرىنىڭ ايعاعى. سەبەبى، ماتەماتيكاسىز ءبىز ءومىر سۇرە الماس ەدىك. ءبىز بۇل جولدا ماتەماتيكانىڭ قاسيەتىن تانۋ ارقىلى ومىردەگى مودەلدەردىڭ قىر – سىرىن بىلە الاتىن ەدىك. بۇدان مەتاماتيكا عىلىمىنىڭ بارلىق عىلىمداردىڭ ءتىلى رەتىندە قاراستىرادى الامىز دەگەن ناتيجە شىعادى.
ماتەماتيكا – الەۋمەتىمىزدەگى ەرەكشە قۇبىلىس. فيزيكا، بيولوگيا، حيميا، تاريح، مۋزىكا، قازاق ادەبيەتى بارلىق سالالاردا ماتەماتيكا قۇبىلىسى جۇرەتىندىگى انىق. ماسەلەن، فيزيكادا شامالاردى ولشەيتىن بىرلىكتەر، بيولوگياداعى قۇستاردىڭ 20 ءتۇرى، بالىقتاردىڭ 35000 ءتۇرى دەگەن ءتارىزدى ساندىق كورسەتكىشتەر، حيمياداعى ەلەمەنت ىشىندەگى قوسىلىستار، تاريحتاعى وقيعالاردىڭ قاي جىلى، ياكي حانداردىڭ قانشا جاستا تاققا وتىرىپ، سوعىسقا قانشا ادام قاتىسقاندىعى، ادەبيەتىمىزدەگى اقىن – جازۋشىلاردىڭ قاي جىلدارى دۇنيەگە كەلىپ، دۇنيە سالعاندىعى ت.ب. دۇنيەلەردىڭ بارلىعى دا ماتەماتيكانىڭ كومەگىمەن عانا بىزگە تۇسىنىكتى بولۋدا. اڭعارىپ قاراساق، بۇل سيفرلاردىڭ تۇگەلى ادامدار ومىرىندە الىپ جاتىر. ءتىپتى، بۇل رەتتە، ادام بالاسىنىڭ مۇشەل جاسقا تولۋى، سۇننەتتەلۋى، جەكە مۇباراك تۋعان كۇنى، دۇنيەدەن ءوتۋى، مەرەي تويى، بەلگىلى ءبىر جاستا ۇيلەنۋى وسى تەكتەس قۇبىلىستار دا سيفرلارمەن تىكەلەي بايلانىستى. تەك ول عانا ەمەس، كەز كەلگەن جەكە تۇلعانى الىپ قاراساق، وعان 1971 جىلى، جەلتوقسان ايىنىڭ 26 – سى كۇنى تۋىلدى دەپ سيپاتتاما بەرۋدىڭ ءوزى سانداردىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اساتىن پروسەسس ەكەن.
ماتەماتيكانى قانداي دا ءبىر قۇبىلىسقا ەنگىزسەك، بىزگە تۇسىنىكتى بولارى حاق. دەمەك، ماتەماتيكا عىلىمى ادامنىڭ تانىم تۇسىنىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ءسوزىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن ءبىر ادام ساۋدا جاساۋ كەزىندە ءبىر كەلى ماندارين الىپ، ساتۋشىعا بەس ءجۇز تەڭگە بەردى، ال ساتۋشى ساتىپ الۋشىعا ەكى ءجۇز تەڭگە قايتاردى دەگەن سيتۋاسيالىق وقيعانى الايىق. ەگەر دە بۇل مىسالداعى ءبىر، بەس ءجۇز، ەكى ءجۇز دەگەن ساندار ( سيپاتتاما) ماعىناسىنداعى سوزدەردى الىپ تاستايتىن بولساق، ول بىزگە مۇلدەم تۇسىنىكسىز بولاتىن ەدى. بۇل تۇرعىدا، ماتەماتيكا بىزگە ناقتىلىقتى ۇيرەتەدى، ماتەماتيكاسىز دەپ قوعام بولمايدى.
ماتەماتيكا مەن ادام ومىرىندەگى ماماندىقتى بايلانىستىرار بولساق، ماسەلەن ينجەنەر، قۇرىلىسشى، دارىگەر ءتارىزدى مامان يەلەرىن الايىق. ينجەنەر ءوز سىزباسىن ومىردە جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سىزبادا كورسەتىلگەن عيماراتتارعا بەلگىلى ءبىر ولشەمدى بەرەدى. قۇرىلىسشىلار دا ءدال سولاي. عيماراتتىڭ قابىرعاسىن تۇرعىزۋ ماقساتىندا اك، تام، قۇم دەگەن ەلەمەنتتەردى ولشەپ سالادى، دارىگەرلەر ادامدارعا ەكپە ەگۋ كەزىندە 5ملل، 2ملل، ياكي 10 تابلەتكا دەپ ولشەۋ ارقىلى ءوز جۇمىسىن جاسايدى. وسى ورايدا، بايقايتىنىمىز ماتەماتيكا عىلىمى ادامدارمەن دە تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ومىرىمەن دە تىعىز بايلانىستى. نەگە جارىتىلىس يەلەرى؟ تەك ادام بالاسى عانا ەمەس، جان – جانۋارلاردا ماتەماتيكالىق ولشەمدەردى ءوز بەتتەرىنشە شامالار، تاعام تۇتىنادى. ماسەلەن، ءبىر كەلى ءشوپتى سيىردىڭ جەۋى، بەس ليتر سۋدى جىلقىنىڭ ءىشۋى، ەكى ءجۇز گرامم ساباندى قويدىڭ جەۋى، ت.ب. بۇدان ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ ماسشتابى پەن كولەمدى كورسەتەتىن ولشەۋ قۇرالى رەتىندە ءوز ومىرىمىزدە پايدالانا اتىنىمىزدى اڭعارامىز.
ماتەماتيكا عىلىمى ادامزات بالاسىنىڭ ينتەلەكتۋالدىق قابىلەتىن دامىتاتىن سالا. مىسالى:
تالداي ءبىلۋ قابىلەتى. بولعان وقيعا مەن الداعى ۋاقىتتا بولاتىن وقيعالاردىڭ قاي مەزگىلدە، ساعات قانشادا ەكەنىن تالداي ءبىلۋ؛
جالپىلاي قاراستىرۋ قابىلەتى. بەلگىلى ءبىر بىرنەشە ۋاقىت اراسىندا بولعان وقيعالاردى رەت – رەتىمەن قۇراستىرا وتىرىپ، جالپىلاي قاراستا ءبىلۋ؛
زاڭدىلىقتاردى انىقتاۋ. ماسەلەن، اۋا رايىنىڭ الايىق. وندا ادامدار تابيعات زاڭدىلىقتارىن زەرتتەي وتىرىپ، ساعات قانشادا، ياكي ازاندا، كەشكە جاڭبىر جاۋىپ، كۇن سۋىتاتىنىن ءبىلۋى؛
تەز ويلانىپ، شەشىم قابىلداي الۋ قابىلەتى؛
جوسپارلاي ءبىلۋ قابىلەتى. بۇل دا زاڭدىلىقتاردى انىقتاۋ قابىلەتى ءتارىزدى پروسەسس.
ابراكتى ويلاستىرا الۋ قابىلەتى.
مىنە، بۇل دەگەنىمىز ماتەماتيكادا ەسەپ شىعارماي-اق، ونى ءتۇسىنۋ ارقىلى ءوزىمىزدىڭ لوگيكامىزدى دامىتۋ ەكەن.
تاريح ساحناسىنداعى حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن كيىز ۇيدە تۇرۋى دا ماتەماتيكانىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزى بار عىلىم ەكەنىن اڭعارتادى. ماتەماتيكا بويىنشا قاراستىرساق، كيىز ۇزدىك ءۇش بولىكتەن تۇرۋى، ۋىقتارىنىڭ بىرىزدىلىكتى ساقتاپ، بولىكتەرگە ءبولىنۋى، شاڭىراقتاعى ءتۇرلى فيگۋرالار، ويۋلارىمىزدىڭ ءبىر رەتتىلىكپەن سالىنۋى، سونداي – اق، ءتۇرلى كوركەمدەۋشى فيگۋرالاردىڭ كيىز ءۇيدىڭ كولەمىنە، كيىز ءۇيدىڭ كولەمىنە ءتۇرلى ويۋلارعا ءدال سالىنۋى – اتا – بابامىزدىڭ ماتەماتيكامەن بىرگە ءومىر سۇرگەندىگىن كورسەتەدى. ەرتە زامانداعى العاشقى قاۋىمنىڭ ءتورتبۇرىشتى ساباننان جاسالعان، ءۇشبۇرىشتى، سفەرا ءتارىزدى ۇڭگىر ۇيلەرى دە ماتەماتيكا زاڭدىلىعى بويىنشا سالىنعان.
شىنىندا دا، ويلانىپ قارايتىن بولساق، اتا – بابامىزدىڭ كيىز ءۇيى مەن العاشقى قاۋىمنىڭ قونىستارىنى – ماتەماتيكاداعى ەرەكشە ءبىر قۇبىلىس، عاجاپ، دانالىقتىڭ ناق ءوزى! ويتكەنى ول زاماندا «ماتەماتيكا» ءسوزىنىڭ بولماۋى، الايدا ول نارسەنىڭ ەش وقۋسىز، وقۋ ورنىندارىنداعى بەرىلەتىن ءبىلىمسىز اتا – بابامىزدىڭ ساناسىندا بولۋى – ۇلكەن ءبىر عىلىمعا باعىتتالعان كەرەمەت دۇنيە.
ماتەماتيكا عىلىمى وركەنيەتىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەسىن تيگىزەتىنى اقيقات. اقىلدى، پاراساتتى ادامدار جاڭا تەحنولوگيالار ءتۇرىن تاۋىپ، قوعامىمىزدى جاقسارتادى. ال بۇل دۇنيەلەردىڭ بارلىعى بولۋ ءۇشىن ماتەماتيكانىڭ قىر – سىرىن ءبىلۋىمىز ماڭىزدى ەكەن. كەشەگى قازاقتان شىققان الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بۇل قۇبىلىستى مويىنداپ، ماتەماتيكا تۋرالى كوپ زەرتتەدى. ال عالىم ۆەيەرشتراسس «ماتەماتيك – جازۋشى بولماسا، بەلگىلى ءبىر جەتىستىككە جەتە المايدى» دەيدى وسىندايدى. نەگە دەسەڭىز؟ سەبەبى، اقىن دا ءوز ولەڭىن جازۋدا بەلگىلى ءبىر ولشەم قۇراپ، سوعان بۋىن مەن بۋناقتى، شۋماق پەن تارماقتى سايكەستەندىرمەسە، ول ولەڭ ەمەس، قۇر اڭگىمە بولىپ قالاتىندىعى شىندىق.
ءسوزىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە، ماتەماتيكا – ءومىرىمىزدىڭ نەگىزى. ماتەماتيكاسىز ءومىر ءسۇرۋ ەش قوعامدا بولماعان قۇبىلىس. وركەنيەتىمىزدىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى ماتەماتيكا بولىپ تابىلعاندىقتان، ماتەماتيكا زاڭدارىن ءبىلۋ ءار جەكە تۇلعا ءۇشىن ماڭىزدى دەپ ويلايمىن!
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ماتەماتيكا عىلىمى – قوعامداعى وبەكتى مەن سۋبەكتىگە تىكەلەي بايلانىستى. ول لينگۆيستيكانى بىلاي قويعاندا، ادامزاتتىڭ بىلىمدەگى جەتىستىكتەرىنىڭ ايعاعى.
2. ماتەماتيكا جانە فيزيكا جۋرنالدارى، 2009-2016
3. التايەۆ ج.ا.، عابيتوۆ ت.ح. عىلىم تاريحى مەن فيلوسوفياسى. جوو-نىڭ ماگيسترانتتارى جانە اسپيرانتتارىنا ارنالعان وقۋلىق. – الماتى: «ەۆەرو»، 2011.
4. سەيسەنوۆ ب. عىلىمي-تەحنيكالىق تانىم فيلوسوفياسى. مونوگرافيا. الماتى، 2011.
You Might Also Like
-
ەۋروپالىق جانە حالىقارالىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قازاقستانداعى پرەزيدەنت سايلاۋى جايلى اقپارات تاراتۋدا. سولاردىڭ كەيبىرىنە توقتالىپ وتسەك.
-
ءومىر — ادام بالاسىنا تارتۋ ەتكەن جاراتقاننىڭ باعا جەتپەس سىيلىعى. ومىردەگى ءار كەزدەسكەن سىناق پەن سىي ءومىر مەكتەبىنەن وتكىزىپ، كەلەسى ساتىعا شىعۋعا جانە جاڭا بەلەڭ وزگەرىستەردى قول...
