ماحاببات، قىزىق مول جىلدار
قۇداي-اۋ، قايدا سول جىلدار،
ماحاببات، قىزىق مول جىلدار؟
اقىرىن-اقىرىن شەگىنىپ،
الىستاپ كەتتى-اۋ قۇرعىرلار.
اباي
بۇل كىتابىمدى جاس عۇمىردىڭ جالىندى جىرشىسى جانە جاس قالامگەرلەردىڭ جاناشىر قامقورشىسى، جالىقپاس ۇستازى بولعان جازۋشى مارقۇم مۇقان يمانجانوۆتىڭ ەسكەرتكىشىنە ارنايمىن.
اۆتور
پرولوگ ورنىنا
اڭگىمە سۇيىسپەنشىلىك جايىنا اۋىستى. قازىرگى ادەبيەتتە ماحاببات تۋرالى قالاي جازۋ كەرەكتىگى ءسوز بولدى.
— تۋرگەنيەۆ بىلاي دەگەن ەكەن، — دەدى ادەبيەت زەرتتەۋشى:
— «ەمەن — ەڭ بەرىك اعاش. ونىڭ بەرىكتىگىن مىنادان دا بىلۋگە بولادى: وزگە اعاشتاردىڭ جاپىراعى كۇزدە-اق قۋراپ، ءتۇسىپ قالادى؛ ال ەمەننىڭ جاپىراعى قىستا دا بۇلك ەتپەيدى، تەك كەلەسى كوكتەمدە — بۇتاقتارىندا جاڭا، جاس بۇرشىكتەر قىلتيىپ باس جارعاندا عانا ولارعا ورىن بوساتىپ، جەرگە قۇلايدى. مىقتى جۇرەكتى مەكەندەگەن ەسكى ماحاببات تا وسىعان ۇقسايدى — وشسە دە ورىن بەرمەي، قولامتالانىپ جاتىپ الادى؛ ونى جالىندى جاڭا ماحاببات قانا تىقسىرىپ شىعا الادى».
— ال، بەلگىلى جازۋشى پريشۆين ءوز كۇندەلىكتەرىنىڭ بىرىندە بىلاي دەپ جازىپتى، — دەدى جازۋشى: «بۇگىنگى كۇننىڭ تاقىرىبى — جەكە ادامعا ارنالعان ماحابباتتى كوپكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكپەن ۇلاستىرا ءبىلۋ، ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا: جەكە ادامدى جاقسى كورە تۇرىپ، كوپتى سۇيە ءبىلۋدىڭ جولىن تابۋ». وتە دۇرىس ايتىلعان. ءبىراق وسىنى قالاي كورسەتۋگە بولادى ؟
— ونى بىلمەيمىن، — دەدى جۋرناليست. — مەن سىزدەرگە تەك قانا ءوز ماحابباتىمنىڭ تاريحىن ايتىپ بەرەيىن.
— ايتىڭىز، تىلەۋىڭىزدى بەرسىن.
— ال، تىڭداڭىزدار وندا.
ءى
— مەن ولاردى جاقسى كوردىم. ءبىراق ولار ماعان قارامادى، — دەپ باستادى ەربول اڭگىمەسىن. — جالعىز قىز عانا جانىمدى ۇقتى، تەك سونى ايتايىن مەن سىزگە.
سونىمەن مەن 1945 جىلدىڭ ون ءتورتىنشى نويابر كۇنى وسى اسەم استانا قالا الماتىداعى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى بوپ قابىلداندىم. تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، باتىر تۇلعالى، كەسەك ءپىشىندى، جالپاق بەتتى، قىسىق كوزدەۋ كەلگەن ورتا جاس مولشەرىندەگى سابىرلى كىسى دوكۋمەنتتەرىمدى بايىپپەن قاراپ شىقتى دا،بۇرىن پەدينستيتۋتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن بىتىرگەندىكتەن بىردەن ەكىنشى كۋرسقا الىناتىنىمدى ايتتى. مەن سودان ءبىر ساعات قانا بۇرىن، استانانىڭ سوۆەت كوشەسىندەگى ۋنيۆەرسيتەت ءۇيىنىڭ باسپالداعىنا تابانىمدى تىرەپ، جاڭا عانا ۇزىلىسكە شىعىپ، ءدالىزدى كەرنەپ تۇرعان ستۋدەنتتەردىڭ اراسىنان ءوتىپ، ءۇيدىڭ ەڭ جوعارعى ەكىنشى ەتاجىنا كوتەرىلگەندە الاتاۋدىڭ اسقار شىڭىنا شىققانداي بولىپ ەدىم. شىڭنان شىڭىراۋعا قاراعانداعىداي، باسىم اينالىڭقىراپ، بۋىن-بۋىنىم دىرىلدەي تۇسكەنىن دە اڭعارعانمىن. ەندى مىنە دەكان ەكىنشى كۋرسقا قابىلداندىڭ دەگەندە، ءوزىم ەكى اياعىممەن نىق باسىپ تۇرعان دەكاناتتىڭ ەدەنى جىلجىپ، قوزعالا جونەلگەن سياقتاندى. مەن دەكانات بولمەسىندە ەمەس، الاتاۋدىڭ شىڭ-قۇزدارىنىڭ ۇستىندە، دۇنيەنىڭ توبەسىندە قالىقتاپ ۇشىپ بارا جاتقانداي كۇي كەشتىم.
دەكان الدىندا، ستول ۇستىندەگى شىنى استىندا جاتقان ساباق كەستەسىنە قاراپ وتىردى دا:
— ءسىزدىڭ كۋرس ءقازىر وسى دالىزدەگى 33 اۋديتورياعا جينالادى. بەس مينۋتتان كەيىن ساباق باستالادى. ءوزىڭىزدى ستۋدەنتپىن دەپ ەسەپتەپ، كۋرسىڭىزعا بارىپ وتىرا بەرۋىڭىزگە بولادى، — دەدى.
مەن دەكانعا راقمەت ايتىپ، باس ءيدىم دە، ەسىككە قاراي بۇرىلدىم.
ءدالىزدى قۋالاپ ءجۇرىپ كەلەمىن. ۇمىتىپ قالمايىن دەپ قايتا-قايتا ىشىمنەن: «وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا، وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا...» دەپ كۇبىرلەپ كەلەمىن. مىنە سىرتىندا 31 دەگەن جازۋى بار ەسىك تۇر. ەسىگىنىڭ اڭقايىپ اشىق قالعانىنا قاراعاندا اۋديتوريا بوس تۇرعان ءتارىزدى. ءوزىمدى تولىق پراۆولى ستۋدەنت دەپ سەزىنگەندىكتەن بە، بىلمەيمىن، كەنەت ونىڭ ءىشىن كورگىم كەلىپ كەتتى. ەدەننىڭ وڭ جاعى ساحنا تارىزدەندىرىلىپ، بيىكتەتىلىپ قويىپتى. ونىڭ تورىندە — قابىرعادا قارا تاقتا ءىلۋلى تۇر. سول جاقتا جىپىرلاعان بيىك پارتالار. «الدە بۇل كلۋب پا ەكەن؟» دەپ ويلادىم ودان شىعا بەرىپ. «وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا... وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا» دەپ كۇبىرلەپ، تاعى ىلگەرى اياڭدادىم. كەلەسى ەسىكتەگى 32 دەگەن جازۋعا كوزىم تۇسە بەرىپ ەدى، سول-اق ەكەن، ول شالقاسىنان اشىلىپ كەپ ەدى. كىتاپ قولتىقتاعان بىرنەشە ستۋدەنت شىعىپ كەلە جاتتى. مەن سولاردىڭ اراسىنان اشىق ەسىككە جانە كوز سالدىم. سول جاقتا الدارىنداعى كىتاپ، قاعازدارىنا ءۇڭىلىپ، بۇقشيا تومەن قاراپ وتىرعان كوپ ستۋدەنت كورىنەدى. وڭ جاقتا، سورەدە قاتار-قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان كىتاپتاردىڭ التىن جازۋلى تۇپتەرى كوزگە شالىنادى. ۇستىنە كوك حالات كيگەن تاتار وڭدەس جاس كەلىنشەك قاشانىڭ قاسىندا تۇرعان بىرەۋگە كىتاپ ۇسىنىپ جاتىر. «بۇل نەمەنە، كىتاپحانا ما ءوزى؟» دەپ ويلاپ، مەن اياعىمنىڭ ۇشىمەن كوتەرىلىپ، موينىمدى سوزا بەرگەندە، ىشتەن شىققان سوڭعى ستۋدەنت ەسىكتى سەرپىپ جىبەردى. مەنىڭ جورامالىم شىنىندا دا دۇرىس ەكەن. ەكى جارمالى ەسىكتىڭ جابىلعان بولىگىنىڭ سىرتىنا بادىرايتا «كىتاپحانا» دەپ جازىپ، ونىڭ بەتىن شىنىلاپ قويىپتى.
سونىمەن، نە كەرەك، وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريانى تاپتىم-اۋ جاعالاپ كەلىپ.
ەندىگى بارلىق باقىتىم، كورەر قىزىق، كەشەر قۋانىشىم وتىز ءۇش دەگەن ەكى سوزگە تىرەلگەندەي بولىپ، ەسىكتىڭ جوعارعى جاعىنا جازىلعان ەكى سيفرعا ەنتەلەي قاراپ، كۇلىمدەپ تۇرمىن. بويىم جەتسە، قولىمدى سوزىپ، ءوزىم ءۇشىن وزگەشە عاجاپ بۇل سيفردى سيپاعىم دا كەلەتىن سياقتى. ويتكەنى مەن ءتورت جىل بويى جەڭىستى ارمان ەتتىم. 9-مايدا باتىستا نەمىس فاشيستەرى تىزە بۇكتى، 3-سەنتيابردە شىعىستا جاپون يمپەرياليستەرى جەڭىلىپ، قول كوتەردى. وتان ۇستىندە جەڭىس تۋى جەلبىرەدى. قاھارلى قىس ءوتىپ، حالىق اڭساعان جازعىتۇرى جەتكەندە جەر بەتىنە قاۋلاپ ءبىر كوك شىقپايتىن با ەدى. سول سياقتى بوپ، سوعىس بىتكەننەن كەيىن جۇرت جۇرەگىن جانا ارمان كەرنەدى. انا ۇلىن، اكە بالاسىن جىگىت جارىن، قىز عاشىعىن كوكسەپ، تەزىرەك قاۋىشۋدى تىلەدى. كوگەننەن اعىتىلعان قوزىداي جامىراپ، باتىس پەن شىعىستان ەلدىڭ تۇكپىرىنە قاراي ءتىرى قالعان سولداتتار اعىلدى. جولدا كەزدەسكەن جىپىرلاعان سەلو، كوپ قالانىڭ بىرىنە توقتاماستان اركىم ءوز اۋلىنا، ءوز ۇيىنە جەتۋگە ىنتىقتى، ءوز ۇياسىن كورۋگە اسىقتى. «مەنىڭ ۇيام سەنسىڭ — ۋنيۆەرسيتەت، سەنسىڭ — وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا! سەنەن باسقا مەنىڭ ەشكىمىم جوق!» — دەپ ىشتەي تەبىرەنە ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا قول سوزدىم مەن.
سولداتتىڭ اۋىر سالماقتى كەرزى ەتىگىمەن ەدەندى تارس-تۇرس باسىپ، ەسىكتەن كىردىم. مەنىڭ بۇل كىرىسىم اۋديتورياداعىلارعا اسفالت كوشەدە تاعالى ات كەلە جاتقانداي اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك. ولاي دەيتىنىم پارتالارىنا جايعاسىپ، الدارىنداعى قاعازدارىنا ءۇڭىلىپ وتىرعان ستۋدەنتتەردىڭ ءبارى باستارىن بىردەن كوتەرىسىپ، كۇنگە قاراي بۇرىلعان كوپ كۇنباعىسقا ۇقساپ، مويىندارىن سوزا ماعان تەسىرەيدى. مەن دە ولارعا قارادىم. قاراسام، الدىمدا قاپتاپ وتىرعان قىز ەكەن. سوعىسقا دەيىن ءبىر قىز بەتىمە تىكە قاراسا، باشىرەم كەتەتىن مەن بايعۇس اۋديتورياداعى وتىز قىزدىڭ الپىس كوزى وزىمە قادالعاندا قالاي شىداپ تۇرعانىمدى بىلمەيمىن... تۇندە، مايدان شەبىنە جاۋ سامولەتى كەلىپ قالعاندا، پروجەكتورلاردىڭ قاراڭعى اسپاندى قاتارلاسا تىلگىلەپ جەردەن جارق ەتىپ كوتەرىلگەن نايزاعاي ساۋلەلەرىنىڭ ءبىرى الىستا جۇيتكىپ بارا جاتقان اق نوقاتتى شالاتىن. سامولەت-نوقات پروجەكتور ساۋلەسىنەن تەز سىتىلىپ كەتۋ ءۇشىن، جانتالاسا ساسقالاقتاپ، ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر بۇلتاراتىن. ءبىراق قانشا قاشقانىمەن، قاراڭعى اسپاننىڭ قاباتىنا كىرىپ، جاسىرىنىپ قالۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەي، بارلىق پروجەكتورلاردىڭ ساۋلەسى لەزدە تۇس-تۇستان شانشىلىپ، قادالىپ قالاتىن. سول كەزدە جەردەن اتىلعان زەنيتكا وقتارى شوكىم-شوكىم اق بۇلت بولىپ، بۇرق-بۇرق ەتىپ، جاۋ سامولەتىنىڭ جانىنان جارىلا باستايتىن... مەن دە سول سانسىز پروجەكتوردىڭ ساۋلەسىنە شانشىلعان سامولەتتەي كۇيگە ءتۇستىم. ساسقانىمنان كومانديردىڭ الدىنا كەلگەن سولداتتاي بولىپ، ەكى قولىمدى جامباسىما جاپسىرا ۇستاپ، تىك تۇرا قالدىم دا:
— سالەمەتسىزدەر مە، جولداستار؟ — دەدىم.
گۇل باقشاسىندا بولىپ پا ەدىڭىز؟ گۇل اشىلعان عاجايىپ ءساتتى كورىپ پە ەدىڭىز؟ باقشانىڭ جەر ءنارى، كۇن نۇرىنا قانىپ، تولىسقان اق، قىزىل، قىزعىلت، سارى، كوك گۇلدەرى بىرتىندەپ، بىرىمەن ءبىرى جارىسا اشىلا باستاعاندا جانىڭىزدى ءلاززات كەرنەپ، وز-وزىڭىزدەن وزگەشە ءبىر راقاتقا كەنەلمەيتىن بە ەدىڭىز. سول گۇلدەردىڭ تورعىننان جۇقا اسەم ۇلبىرەكتەرىنىڭ ءار ءدىرىلى جانىڭىزدى تولقىن-تولقىن قۋانىش بوپ كەرنەپ، باسقانىڭ ءبارىن ۇمىتتىرىپ، ەلجىرەتىپ، ەلتىتىپ اكەتپەيتىن بە ەدى؟! مىنە، قىزداردىڭ مەنىڭ سالەمىمدى الىپ، ەرىندەرىن سانمەن قوزعاعان وسى ءبىر ءساتى مەنىڭ كوز الدىما گۇل باعىن ەلەستەتتى. يران ب ا ق دەگەن وسى بولار، وسى وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا شىعار دەپ ويلادىم. قىزداردىڭ تومپاق، تولىق، جۇقا، جۇمساق ەرىندەرى ءسال اشىلعاندا ولاردىڭ اۋىزدارىنان اق مارجان اقتارىلىپ كەتكەندەي كورىندى. «ال، ەندى نە ايتاسىڭ» دەگەندەي، جازىق ماڭداي، قىر مۇرىن، اق قۇبا، اققۋ مويىن، ارشىن ءتوس، قارا تورى، قيعاش قاس، اق سارى قىزدار ءالى ماعان جاۋدىراپ قاراپ وتىر. ەندى نە ايتارىمدى ءوزىم دە بىلمەدىم. الما اعاشتىڭ بۇتاقتارىن قايىستىرىپ، «وزىمە كىم قولىن سوزار ەكەن؟» دەپ جەرگە تەلمىرە قاراسىپ ساباعىندا سامساپ تۇرعان حوش ءيىستى پىسكەن الما سەكىلدى وسىناۋ ءتاتتى قىزداردىڭ قاسىنان ىلگەرى قاراي ۇندەمەي ودىراڭداپ بوس ورىن ىزدەپ وتە بەرۋدى ورىنسىز كوردىم بە، بىلمەيمىن:
— رۇقسات پا كىرۋگە؟ — دەپپىن تاعى دا ساسقالاقتاپ.
ەسىك جاق قاتاردا ەكىنشى پارتادا وتىرعان شاشى كومىردەي قارا، جازىق ماڭداي، قىزىل شىرايلى قىز كۇلكى قىسىپ، تەرىس اينالىپ كەتتى دە، تاناداي كوزىن جالت ەتكىزىپ، قايتادان ماعان قارادى.
— رۇقساتتى كىرمەي تۇرىپ سۇراماۋشى ما ەدى؟ — دەدى ول جالپاقتاۋ بىتكەن كۇرەك ءتىسى جارق-جۇرق ەتە كوزگە شالىنىپ. سودان سوڭ ول اڭقاۋسىپ ارت جاعىندا وتىرعان قىزدارعا بۇرىلا قاراپ قويدى.
الدەكىم مىرس ەتە ءتۇستى. مەن قىزارىپ كەتتىم.
— قانيپا، سەن قويساڭشى، — دەدى ونىڭ الدىندا وتىرعان اققۋ مويىن اق سارى قىز. — بالكىم، بۇل كىسى بىرەۋدى ىزدەپ كەلگەن شىعار.
— اعاي، سىزگە كىم كەرەك ەدى؟ — دەدى الدىندا پارتادا وتىرعان كىشىرەكتەۋ ەكى قىزدىڭ اق قۇباسى ورنىنان كوتەرىلىپ. — بىرەۋدى ىزدەپ ءجۇرسىز بە؟
— وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا كەرەك ەدى، — دەدىم مەن. — وسى كۋرسقا قوسىلاتىن جاڭا ستۋدەنت ەدىم.
— ە، وندا تورلەتىڭىز، — دەدى تاعى دا جازىق ماڭداي، قاسقا ءتىس قىز. — قوسىلىڭىز...
مەنىڭ «جانا ستۋدەنتپىن» دەگەن ءسوزىمنىڭ قىزدارعا جاڭاشا ءبىر اسەرى بولدى-اۋ دەيمىن. ولار ءبىر ءسات شاشتارىن سيپاپ، ساندەنگەن سياقتاندى. سودان سوڭ، الدەكىمنىڭ كومانداسىن ورىنداعانداي، كەۋدەلەرىنە ءتۇسىپ تۇرعان بىلەكتەي بۇرىمدارىن، ءبىر كىسىدەي بولىپ، ارقالارىنا قاراي سەرىپتى. ءسويتتى دە قىزدار قايتادان ماعان قارادى. بۇل جولى بۇرىنعىداي سامارقاۋ ەمەس، مەنىڭ جۇرەگىمدى جاندىرا، كۇيدىرە قالعان سياقتاندى. ارينە، ءبارى ەمەس قوي، كەيبىرەۋلەرى عانا سويتكەن بولار. بالكىم، ماعان سولاي سياقتانىپ كورىنگەن شىعار... پروجەكتورلار ساۋلەسىنىڭ نايزاسىنا ىلىنگەن سامولەتكە وق تيمەي قويمايدى. وق تيگەن سامولەت ورتەنىپ، لاۋلاپ، سوڭىنان قارا ءتۇتىن سۇيرەتىپ، بەت الدىنا اۋىتقىپ، جەر قايداسىڭ دەپ قۇلديلاپ لاعا جونەلەدى... وتىز قىزدىڭ كوزى مەنىڭ دە جۇرەگىمدى ورتەپ جىبەرگەندەي بولدى. وق تيگەن سامولەتتەي تەڭسەلىپ، تەپ-تەگىس ەدەندە، جاڭا جىرتىلعان تاقتانىڭ ۇستىنەن كەلە جاتقانداي، سۇرىنە ايانداپ، بوس ورىن ىزدەپ، اۋديتوريانىڭ ەڭ تۇكپىرىندەگى بوس پارتاعا قاراي بەتتەدىم.
ءىى
ەڭ ارتقى پارتاعا كەلىپ ەڭكەيىپ، ونىڭ كىتاپ قوياتىن قۋىسىنا اسكەري سۋمكامدى، قوقايما فۋراجكامدى سۇڭگىتىپ، ەندى وتىرا بەرگەنىمدە، ءدال قاسىمنان ءدۇر ەتىپ ءبىر توپ كوگەرشىن كوتەرىلگەن ىسپەتتەنىپ كەتتى. ولاردىڭ لىپىل قاققان جەڭىل قاناتتارىنىڭ جاقىننان شىققان لەبىن دە ەستىگەن سياقتاندىم. «مۇندا كوگەرشىن قايدان كەلدى؟» دەپ ويلاپ، باسىمدى كوتەرىپ الدىم. سويتسەم، كوگەرشىن دەگەنىم ورىندارىنان ورە تۇرەگەلگەن قىزدار ەكەن. قىزداردىڭ جاۋىرىندارى قاقپاقتاي، ەتجەندى، بويشاڭدارى دا، يىقتارى قۋشيعان، ءبىراق بويلارى تارتقان سىمداي تىپ-تىك نازىك دەنەلى، تالشىبىقتاي مايىسقان تالدىرماشتارى دا بار ەكەن. ولاردى شولىپ كەلىپ، مەنىڭ كوزىم ءوز الدىمداعى كورشى پارتادان كوتەرىلگەن ەكى قىزدىڭ جىپ-جىلتىر شاشتارىنا، ولاردىڭ قوس-قوس بۇرىمدارىنا ءتۇستى. ورىندارىنان تەز تۇرعاندىقتان بولار، قىزداردىڭ تاستاي عىپ ءورىپ تاستاعان اسەم بۇرىمدارى تاقتايداي جاۋىرىندارىن سيپاعانداي بوپ، جەڭىل عانا دىرىلمەن قوزعالا تەربەلىپ قالىپتى. قىز بۇرىمدارىنىڭ وسى ءالسىز تەربەلىسى اۋديتورياعا وقىتۋشى كىرگەنىن، ەندەشە بۇل قاۋىمعا ءقازىر قوسىلعان جاڭا ستۋدەنت مەنىڭ دە وعان قۇرمەت كورسەتىپ، ورنىمنان تۇرۋىم كەرەكتىگىن ەسىمە سالدى.
ورنىمنان ۇشىپ تۇرعان بويدا، موينىمدى سوزىڭقىراپ، العا قارادىم. كەلگەن وقىتۋشى قانداي ادام ەكەن دەپ ويلادىم. الدا، قىزداردىڭ باستارىنان بيىگىرەكتە، بىرەۋدىڭ قوزى بۇيرا قارا شاشى تورگە قاراي جاي جىلجىپ بارادى ەكەن... سوعىستا جۇرگەندە كومپاسپەن ءجون باعدارلايتىنبىز. كومپاس قوزعالسا، ونىڭ ءتىلى جان-جاعىنا قىپىلىق قاعا شايقالىپ كەتەتىن دە، ءسال تىنىشتىق بولسا، «مىنە مەنىڭ ىزدەگەنىم!..» دەگەندەي، سۇقتانىپ، سولتۇستىك جاققا تەلمىرە قالاتىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، تەگىس جەرگە قويعان كومپاستىڭ ءتىلى سياقتانىپ، مەنىڭ كوزىم قايتادان الدىمدا تۇرعان قىزداردىڭ بۇرىمدارىنا اۋدى. «بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم» دەگەن اباي ولەڭىنىڭ جولى ويىما ورالدى. جىلتىر قارا شاشتى قاق جارىپ ءوتىپ، ماڭدايدان جەلكەگە دەيىن تارتىلعان شاش جارماسىنىڭ كىرشىكسىز قۇيقانى اشىپ كورسەتكەن اق سىزىعى جۇرەگىمدى قىتىقتاعانداي بولدى. قوس بۇرىمىنىڭ اراسىنداعى قاعازداي اپپاق جەلكەلەر ونە بويىمدى بالقىتىپ بارا جاتقان سياقتاندى. وسى كەزدە سول قاناتتا تۇرەگەپ تۇرعان قىزداردىڭ ءبىرى بۇرىلىپ، ارت جاققا قارادى. كەيىن ءبىلدىم، ول زايكۇل دەگەن قىز ەكەن. ول تۋرا ماعان قاراعان ءتارىزدى بولدى. مەنىڭ قىزدارعا سۇقتانىپ تۇرعانىمدى سەزىپ، «اپىراي، مىنا جىگىت كەلمەي جاتىپ ەلتىپ قالعان ەكەن»دەپ ويلايدى-اۋ دەپ، ۇيالىپ، تومەن قاراپ كەتتىم.
ۇيالشاقتىق — ۇلتىمىزعا ءتان قاسيەت قوي. اسىرەسە اۋىل بالالارى ۇياڭ كەلەتىن ادەتى ەمەس پە؟ جاسىمدا مەن دە سونداي بولدىم. ۇلكەندەردىڭ الدىندا سۋىرىلىپ سويلەمەيتىنمىن، ايەلدەردىڭ بەتىنە قارامايتىنمىن. جاقسى كورگەن قىزىمنىڭ جانىنا جولاي المايتىنمىن. سوعىستان قايتىپ ورالعانشا ايەل الدىنداعى ءوزىمنىڭ وسى ۇيالشاقتىعىمنىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن بىلمەيتىن ەدىم. ونى ەندى سەزە باستادىم. جاڭا، قىزدار تولى اۋديتورياعا كىرىپ كەلگەندە، ءبىرىنشى رەت ۇقتىم. سول بۇرىنعى، بالا كۇنگى قالپىمدا ەكەنىمدى ءبىلدىم. ءبىراق، بالا كۇنىمدە مەنىڭ قىزداردىڭ سىرتىنان سۇقتانا قاراۋعا دا باتىلىم بارمايتىن ەدى. ءتورت جىل سوعىستا بولىپ، جامان، جاقسىنى كوپ كورگەندىكتەن بە، كىم ءبىلسىن، ەندى قىزداردىڭ جەلكەسىنە قىزىعا قاراۋعا جاراپ قالعان سياقتىمىن. ىشىمنەن بۇل كۇيىمە دە شۇكىرشىلىك ەتكەندەيمىن. «ءتىپتى قىزداردىڭ بەتىنە دە، سىرتىنا دا قاراماسام قاراماي-اق قويايىن، — دەپ ويلادىم كوزىمدى تومەن سالىپ تۇرىپ. -جۇرتپەن بىرگە جاۋدى جەڭىپ، امان-ەسەن ەلگە كەلىپ، وسى قىزداردىڭ قاسىندا تۇرعانىمنىڭ ءوزى قانشاما باقىت!»
وقىتۋشىنىڭ: «وتىرىڭدار!» دەگەنگە ۇقساس ءۇنى ەستىلدى. شىرقاپ بيىككە كوتەرىلگەن كوپ كوگەرشىن، قۇيىلا تومەندەپ كەلىپ، جاڭاعى ۇشقان جەرىنە ءدۇر ەتىپ قايتادان قوندى. كوگەرشىن توبىنا تاقاۋ كەلىپ كولباڭ ەتىپ قونعان جالعىز قارعا تارىزدەنىپ، قىزداردان كەيىن ورنىما جالپ ەتىپ مەن جايعاستىم.
سودان سوڭ جايلاپ، الداعى قىزداردىڭ باستارىنىڭ ارا-اراسىمەن، وقىتۋشىعا كوز جىبەردىم. ءبىرىنشى كورگەن وقىتۋشىم بولعان سوڭ با، الدە جۇزىندە ەستە قالار ەرەكشە بەلگىلەرى بار ما، بىلمەيمىن، كومىردەي قارا، قوزىداي بۇيرا شاشى مەن بىردەن بۇركىتتىڭ تۇمسىعىن كوزگە ەلەستەتەتىن ۇلكەن يمەك مۇرنى بار، قوڭىرقاي ءوندى كەلگەن وتىز ءۇش-وتىز تورتتەر شاماسىنداعى سابىرلى كىسى ءومىر بويى ويىمدا ساقتالىپ قالدى. وقىتۋشىنىڭ قوڭىرقايلىعىنان باسقا بەتىندە قازاققا ۇقسايتىن ەش بەلگى جوق سياقتى ەدى. سوندىقتان مەن ونى سوعىستىڭ سوڭعى جىلىندا باستىعىم بولعان از ۇلتتان شىققان كومانديرىمە ۇقساتتىم دا، بۇل كىسى قاي ساباقتان لەكسيا وقىر ەكەن دەپ ويلادىم. ول لەكسيانىڭ ورىس تىلىندە وقىلارىنا دا كۇمانىم بولعان جوق.
— ال، بالالار، دايىنسىڭدار ما؟ — مەن ەلەڭ ەتىپ، موينىمدى ىلگەرى سوزدىم. قازاقشا سويلەگەن وسى وقىتۋشى ما، الدە باسقا بىرەۋ مە دەپ، ءوز قۇلاعىم مەن ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەگەن سياقتاندىم.
— دايىنبىز، اعاي، — دەگەن وڭ جاق قاناتتان شىققان قىز داۋىسى ەستىلدى. العاشقى ءسوزدى وقىتۋشى ايتقانىنا ءالى دە يلاناتىن ەمەسپىن. وزگەلەر سىتىرلاتىپ داپتەرلەرىن اشا باستاعاندا، مەن باقىرايىپ، قاراڭعىدا جاۋ پۋلەمەتىنىڭ قاي جەردەن وت شاشارىن اڭدىعان تۇنگى بارلاۋشىعا ۇقساپ، بۇركىت مۇرىننىڭ استىنداعى اۋىزدى باعۋمەن بولدىم.
— دايىن بولساڭدار جول ورتاسىنا بىلاي دەپ جازىڭدار: سىن ەسىم. — بۇركىت مۇرىننىڭ استىنان اق تىستەر جارق-جارق ەتە قالدى. وقىتۋشى ءوزىن بايسالدى ۇستاپ ءار ءسوزىن باپپەن، بايىپپەن ايتادى ەكەن. سوعىستا كومانديرلەردىڭ شاپشاڭ ايتىلاتىن بۇيرىق سوزدەرىنە ۇيرەنىپ قالعان ماعان بۇل ىرعاق توسىنداۋ تاڭىلىپ، وقىتۋشى ادەيى ماڭعازدانىپ وتىرعانداي كورىنەدى. مەنىڭ وسىلاي دەپ ويلاۋىما مۇمكىندىك بەرگەندەي، قۇس مۇرىن وقىتۋشى ءسال بوگەلىپ بارىپ، ءسوزىن ارى قاراي جالعادى. — ءبىزدىڭ بۇگىنگى وتەتىنىمىز: سىن ەسىمنىڭ تۇرلەرى — ساپالىق سىن ەسىمدەر مەن قاتىستىق سىن ەسىمدەر، سىن ەسىمنىڭ مورفولوگيالىق قۇرامى، ياعني سىن ەسىمنىڭ قوسىمشا ارقىلى جاسالۋى، سىن ەسىمنىڭ سينتاكسيستىك ءتاسىل ارقىلى جاسالۋى جانە فورما تۋدىراتىن قوسىمشالار.
— ءتۇۋ، اعاي، ءتىپتى كوپ قوي، — دەدى تومەن تۇقىرىپ الىپ، داپتەرلەرىنە سۋسىلداتىپ جازا باستاعان قىزداردىڭ ءبىرى.
«ءبالاي، كوپ دەپ بەكەر ايتتى-اۋ» دەپ ويلادىم مەن ىشىمنەن جاڭاعى ءسوزدى ايتقان قىزعا جانىم اشىپ. ويتكەنى كوماندير ساباق بەرىپ تۇرعاندا سولداتتاردىڭ بۇلاي دەپ ونىڭ ارەكەتىنە باعا بەرمەك تۇرعاي، ءسوزىن بولۋگە قاقىسى جوق. مۇندايدا كوماندير جاڭاعى ءسوزدى ايتقان ادامدى ورىنان تۇرىپ، كازارمانىڭ ەدەنىن جۋۋعا جازالايدى دا، ساباقتان قۋىپ جىبەرەدى. اسكەر ءومىرىنىڭ ءتارتىبى سولاي. ءتورت جىل بويى سول ومىرگە قالىپتاسىپ قالعاندىقتان با، كىم ءبىلسىن، وقىتۋشى جاڭاعى ستۋدەنتكانى دا اۋديتوريادان قۋىپ شىعاتىن بولار دەپ قاۋىپتەندىم.
ءبىراق، ول ءسوز وقىتۋشىنىڭ كاپەرىنە مۇلدە كەلگەن جوق.
— پروگرامما بويىنشا سولاي عوي، — دەدى دە، لەكسياسىنا كىرىستى.
بوتەن ۇلتتىڭ ادامى بولار دەگەن وقىتۋشىمنىڭ قازاقشا بىلگەنىنە، ونىڭ ۇستىنە قازاق ءتىلىنىڭ وزىنەن ساباق بەرە باستاعانىنا تاڭدانعان مەن ونىڭ ءتىلىن قابىلداعانمەن، قازاق دەۋگە ءتۇرىن قابىلداي الماي ءبىراز وتىردىم دا، اقىرى وعان دا كوندىكتىم.
سودان سوڭ ءوز داپتەرىمدى الدىما قاراي تارتىپ، مەن دە جۇرتپەن ىلەسە كونسپەكت جازۋعا تالاپتاندىم. ءبىراق، ءبىر عاجابى، قانشا تالاپتانسام دا جازا المادىم. داپتەردىڭ ءدال ورتاسىنا قارىنداشپەن «سىن ەسىم» دەگەن ەكى ءسوزدى باتتيتىپ قويدىم دا، توبەدەن ۇرعانداي بوپ تۇرىپ قالدىم. بىرىنشىدەن، ءتورت جىل بويىنا قولىما قالام ورنىنا سالماعى سەگىز كيلوگرامم سنارياد ۇستاپ ۇيرەنگەن ساۋساقتارىم يكەمگە كەلەتىن ەمەس. ەكىنشىدەن، بالكىم سول سەبەپتەن دە بولار، جاڭا عانا ءوزىم جاي سويلەيدى ەكەن دەپ ويلاعان وقىتۋشىنىڭ داۋىس ەكپىنى تىڭداۋعا قىرساۋ سياقتى بوپ كورىنگەنىمەن، مەنىڭ ءارقايسىسى ارەڭ بۇگىلەتىن، بۋىندارى شور-شور باربيعان جۋان ساۋساقتارىمنىڭ شاپشاڭدىعىنان الدەقايدا جىلدام بولىپ شىقتى. ونىڭ ۇستىنە سوعىستا زەڭبىرەك پەن ۆينتوۆكا سياقتى جاۋىنگەر قارۋلاردىڭ ءتىلىن عانا ۇعىپ، تاس توبەڭنەن تونە ءتۇسىپ، بوزداي سورعالاپ كەلە جاتقان مينا مەن بومبالاردىڭ قاي جەرگە كەپ بۇرك ەتە قالارىن ۇنىنە قاراي اجىراتۋدى مۇلتىكسىز بىلگەنمەن، مىناداي اۋديتوريادا لەكسيا تىڭداۋدان مۇلدە توسىرقاپ، ءارى مۇكىستەنگەن سولدات قۇلاعى وقىتۋشىنىڭ «سىن ەسىم... سىن ەسىم...» دەگەننەن باسقا سوزدەرىن جانە اجىراتا المادى. ماعان قۇس مۇرىن وقىتۋشىنىڭ لەكسياعا كىرىسكەننەن كەيىنگى شىنىداي شىڭىلداپ قالعان ديكسياسى تاعى ۇنامادى. ول سويلەگەن سايىن بىرەۋ اۋديتوريا تەرەزەلەرىنىڭ اينەگىن شىلدىراتا سىندىرىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى نەمەسە ايازدى كۇنى الدە كىم اق قاردى شىقىرلاتا باسىپ قاسىڭنان ءوتىپ بارا جاتقان سياقتى بولدى دا تۇردى. ماعان سوزدەن گورى سول ءبىر شىڭىل كوبىرەك ەستىلە بەردى.
قويشى، قانشاما تىرىسسام دا ەشتەڭە جازا المايتىنىما كوزىم جەتتى. قاۋىرسىنداي عانا جەپ-جەڭىل قارىنداشتى قاعاز بەتىندە جورعالاتۋ الپامساداي زەڭبىرەكتى اشىق پوزيسياعا دوڭگەلەتىپ الىپ شىعۋدان اۋىر ءتيدى. «جوق، ءبۇيتىپ بوسقا قينالمايىن، — دەپ ويلادىم ىشىمنەن.—الدىمەن وقىتۋشىنىڭ ءۇنىن قۇلاعىما ءسىڭىستى ەتەيىن. سودان سوڭ، بىرتە-بىرتە لەكسياسىن جازۋعا دا جاتتىعارمىن. وسى وتىرعانداردىڭ ءبارى لەكسيا تىڭداپ، كونسپەكت جازۋ شەبەرلىگىنە بىردەن ەمەس، بىرتىندەپ جەتكەن بولار. ەندەشە، ءتورت جىل وكوپتا جاتىپ، سوعىس اكادەمياسىن تاۋىسقان سولداتتىڭ بۇلارمەن بىرگە بەيبىت ءومىر ۋنيۆەرسيتەتتى ءتامامداۋعا دا شاماسى كەلەر ءالى».
وسى ويدان كەيىن قارىنداشىمدى داپتەرىمنىڭ ورتاسىنا قويدىم دا، بالا كۇنگى ادەتىم بويىنشا، سول جاق الاقانىممەن جاعىمدى تايانىپ، جاقسىلاپ تىڭداماق بولدىم. تىڭداي باستاپ، قىزداردىڭ كەستە توقىعانداي جىپىلداتىپ، جىلدامداتا كونسپەكت جازىپ جاتقان اسەم قولدارىنا كوزىم ءتۇستى دە، تاعى دا ولار تۋرالى ويلاپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە اڭعارماي قالدىم.
«قىزدار! سەندەر قانداي عاجاپ جانسىڭدار، شىركىن. جاۋدىراي قادالعان قاپ-قارا كوزدەرىڭ مەن جاندى ەرىتكەن كومىردەي شاشتارىن، يىقتارىڭداعى تولقىنداي تۋلاعان بىلەكتەي بۇرىمدارىڭ مەن سول قوس بۇرىم اراسىنان كورىنگەن كىرشىكسىز اپپاق جەلكەلەرىڭ قانداي اسەم ەدى سەندەردىڭ. وزەننىڭ قۇبا تالىنداي سولقىلداعان بويلارىڭ نەتكەن كوركەم، اپىراۋ. قىر جىگىتىنىڭ قانىن قىزدىرىپ، قۇشاقتاۋعا، قۇشۋعا قۇمارتتىراتىن قىپشا بەلدەرىڭ مىناۋ بۇرالعان! سەندەردىڭ سىمباتتارىڭدى سۋرەتتەۋگە سوعىستان قايتقان سولداتتىڭ ءتىلى جەتە الار ما ەشقاشان؟!»
وسىنداي ويلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالعاسا بەردى، جالعاسا بەردى. وي قۇشاعىندا وتىرعان مەن قىزداردان وزگە دۇنيەنىڭ ءبارىن دە ۇمىتىپ كەتكەن سياقتاندىم.
«بۇل قىزداردى كورىپ وتىرعان مەن نەتكەن باقىتتىمىن! — دەيمىن تاعى دا ىشىمنەن. — سوعىس بويى جاۋدى جەڭىپ، سەندەردى كورسەم دەپ يمانداي ارمان تۇتىپ ەدىم ىشىمە. سىز وكوپتا سۋىق جاڭبىر توبەدەن سورعالاپ تۇرعاندا دا سەندەردى ويلاعانمىن. اق قار، كوك مۇزدا جول جاعاسىندا جاۋ تانكىسىن توسىپ، زەڭبىرەكتى قۇرىپ قويىپ، شۇڭقىردىڭ توبەسىنە پلاششپالاتكا تۇتىپ، تۇبىندە تىسىم-تىسىمە تيمەي ساقىلداپ توڭىپ وتىرعاندا دا سەندەر جۇرەگىمدە جاتقانسىڭدار، قىزدار. جاياۋ جورىقتا جان قينالىپ، كۇندىز جاۋ سامولەتتەرىنىڭ توبەدەن اتقىلاعان وعى شينەلىمنىڭ ەتەگىن شۇرق-شۇرق تەسكىلەپ، تۇندە ۇيقى قاۋمالاپ كىرپىكتەرىمە قايتا-قايتا جەلىم جاعىپ، بۋىندارىمدى بوساتىپ مازامدى الىپ، ەسىم شىعىپ كەلە جاتقاندا دا سەندەر مەنىڭ ويىمنان كەتپەگەنسىڭدەر، ارۋلار. سول كۇندەردىڭ، سول ايلاردىڭ، جىلداردىڭ بارىندە دە مەن سەندەردى ءبىر مينۋت تا ەسىمنەن شىعارعان ەمەسپىن. جالعىز مەنىڭ عانا ەمەس، مايدانداعى بار جىگىتتىڭ جۇرەگىندە بولدىڭدار سەندەر. سەندەردەن اۋىق-اۋىق حابار الۋ قانداي باقىت ەدى مايدانداعى جىگىتتەرگە. ءار جاۋىنگەر قولىنا ۇشكىل حات ءتيىپ، ونىڭ سىرتىنداعى وزىنە تانىس قولدىڭ تانباسىن كورگەندە جەل قوزعاعان جاپىراقتاي دىرىلدەپ، تەز وقىپ شىققانشا تاعاتى قالماي اسىعاتىن. جاڭا عانا جاۋدىڭ جەبىر تانكىسىن جايراتىپ، قيراعان بولاتتىڭ بەرىكتىگى مەن سۇستىلىعىن ءوز بويىنا، ءوز ونىنە جيىپ شامىرقانىپ تۇرعان قاھارلى سولداتتىڭ قىز حاتىن وقىپ شىققاندا جانى جادىراپ، قارا كوزى كۇلىمدەپ، بۇيرەك بەتىنە القىزىل بوياۋ شاباتىن. اق تىستەرى اقسيا كورىنىپ، وزگەشە ءبىر راقات تاباتىن. وسى ءبىر ءوڭى جۇمسارىپ، ءجۇزى جىلىپ، جۇرەگى نازىك لۇپىلگە باسقان شاعىندا ونىڭ كوكىرەگىنە وزگەشە ءبىر كۇش قۇيىلاتىن. سول ساتتە ول ءبىر ەمەس، جاۋدىڭ بىرنەشە تانكىن جالعىز ءوزى جايراتۋعا ءازىر بولاتىن. مىنە، مايدانداعى جىگىتتەردى بىرەسە بولاتتاي قاتايتىپ، بىرەسە قورعاسىنداي ەرىتەتىن سەندەر ەدىڭدەر، سەندەردىڭ عاجايىپ حاتتارىڭ ەدى، قىزدار. سەندەردىڭ «جاۋدى جەڭىپ قايتىڭدار!» دەپ ءار حاتتا ايتاتىن امىرلەرىڭدى ورىنداپ تەزىرەك بەرلينگە بارىپ، ودان سوڭ وزدەرىڭە جەتسەك دەپ ىنتىعۋشى ەدىك ءبارىمىز. ءبىر قازاق قىزىنىڭ ءجۇزىن كورىپ قاسىندا وتىرساق ارمانىمىز بولماس ەدى دەپ اڭسايتىن ەدىك ءبىز. ەندى، مىنە مەن بىرەۋىنىڭ عانا ەمەس، ءبىر اۋديتوريا تولى قىزدىڭ قاسىندا وتىرمىن. قانداي باقىتتىمىن مەن! «مەن باقىتتىمىن!» دەپ، الاتاۋدىڭ توبەسىنە شىعىپ ايقايلاعىم كەلەدى ءقازىر. وتان ارمياسىنىڭ ساپىندا زۇلىم جاۋدى جەڭگەنىمە باقىتتىمىن! ءسويتىپ، ءوز ەلىمە ورالىپ كەلگەنىمە باقىتتىمىن! قانشاما ەر ازامات تۋعان جەرگە جەتە الماي، تۋعان ەلدىڭ توپىراعىندا وسكەن قىزىل گۇلدەي قىزداردىڭ اق جۇزدەرىن كورە الماي ارماندا كەتتى. ولەر الدىنداعى ءار سولداتتىڭ اۋزىنا العان ەڭ سوڭعى ءسوزى ايەل اتى بولدى. بىرەۋ اناسىن، بىرەۋ جارىن، بىرەۋ عاشىعىن ەسىنە الىپ، ءتىل كۇرمەلىپ، ماڭگىگە كوز جۇمار الدىندا اقتىق كۇشىن جيىپ، سولاردىڭ ەسىمىن اتادى. ولاردىڭ وزدەرىنە دەگەن ماحابباتىنىڭ قارىزىن سولدات سول ءبىر اۋىز ءسوزدى ۇمىتپاي ايتىپ وتۋگە تىرىستى. سودان كەيىن وتان سۇيگىش، انا سۇيگىش، جار سۇيگىش سولدات جانى ماڭگىگە تىنشىقتى».
وسىنداي ويلار ارىندى وزەننىڭ اقجال تولقىنىنداي توپەپ، ءبىرىن-بىرى قۋىپ جونەلدى-اي كەلىپ. مەن وزىمدە قىزدارعا دەگەن وسىنشا مول، نازىك سەزىمدەر بار ەكەنىن بۇرىن دا بىلەتىن ەدىم. سول سەزىمدەردىڭ بۇگىن ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپ، العاشقى لەكسياعا قاتىسقان ساتتە-اق اعىل-تەگىل اعىلعانىنا تاڭداندىم. قوي، مۇنىم بولماس. ۋنيۆەرسيتەتكە الىنباي جاتىپ اڭسارىم قىزعا اۋعانى نەسى؟ مەن مۇندا قىزعا قىرىندايمىن دەپ ەمەس، وقۋ وقيمىن دەپ كەلىپ ەدىم عوي. ەندەشە قىز تۋرالى ويلاۋدان تىيىلۋىم كەرەك»، — دەپ وزىمە توقتاۋ سالماقتا بولدىم. ءبىراق، ايى-كۇنى جەتكەن ايەلدى اۋىق-اۋىق قيناعان تولعاقتاي الدەبىر ارىلماس مازاسىزدىق مەنىڭ بويىمدى بيلەپ، بارعان سايىن باستاعى وي ورىستەپ، ورشەلەنە بەردى.
«ۇلى وتان سوعىسىندا ءبىز جاۋدى قارۋىمىزدىڭ — سامولەتتىڭ، تانكتىڭ، ارتيللەريانىڭ قۇدىرەتىمەن دە جەڭدىك، — دەپ ويلادىم مەن ونان ءارى. — سول سياقتى الاۋلاعان اسىل ماحابباتتىڭ كۇشىمەن دە جەڭدىك. ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە وتانعا، اناعا، سۇيگەن جارعا دەگەن شەكسىز ماحاببات بولدى. سوڭعى كۇش الدىڭعىنىڭ قۋاتتى قوزعاۋشىسىنا اينالدى دا، ءولىم مەن ءومىردىڭ ارپالىسىنداي ايقاستا ءبىز جەڭىپ شىقتىق. مەنىڭشە، ماحاببات — دۇنيەدەگى بارلىق كۇشتىڭ كوزى، بارلىق قۋاتتىڭ بۇلاق-باستاۋى. ونسىز ەش جەردە جەڭىس جوق. ەندەشە، قىزدار، ماحابباتتىڭ ءمولدىر باستاۋى سەندەردى كورگەندە قالاي تەبىرەنبەيىن، قالاي قۋانبايىن مەن! كەشە وگەي ەۆروپادان ءوز ەۆروپاما جەتكەنشە اسىعىپ ەم. ءوز ەۆروپام ءوز ازيامداي قۋانىشپەن قارسى الدى مەنى. جولداعى اعايىن جۇرتتىڭ جىلى ءجۇز، ىستىق ىقىلاسى جۇرەگىمدى تەربەپ، ەجەلدەن تانىس ءۇندى سلاۆيان سوزدەرى قۇلاعىما ءتاتتى كۇي بوپ قۇيىلدى. ال ءوز قازاقستانىما جەتكەندەگى كۇيىم قانداي بولدى دەسەڭشى! اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزە الماسپىن مەن ونى. جول بويىنداعى جاداۋ رازەزد، جاپىرايعان قازاق اۋىلدارى قوڭىرايىپ الدىمنان شىققاندا باتىس ەۆروپانىڭ سالتاناتتى سارايلارىنان ارتىق كوردىم مەن ولاردى. ءۇي جانىندا ۇيمەلەپ كۇز تىرشىلىگىن جاساپ جاتقان جۇدەۋ ءجۇزدى، جالبىر كيىمدى اۋىل ادامدارى كوزىمە شالىنعاندا جۇرەگىم ەلجىرەپ، ەرىپ قويا بەردى شايعا سالعان قانتتاي بوپ».
وسى كەزدە «كوڭىلدى بەس ءجۇزىنشى پوەزد» دەپ اتالاتىن .اسكەردەن قايتقان سولداتتار تيەلگەن قىزىل ۆاگوندى ۇزىن سوستاۆتىڭ قازاقستاننىڭ شەتكى شاعىن ستانسيالارىنىڭ بىرىنە كەلىپ توقتاعانى كوز الدىما ەلەستەدى. تاكەن دەگەن جولداسىم ۆاگوننان قارعىپ ءتۇستى دە، پوەزعا ءسۇت، ايران، جۇمىرتقا الىپ شىققان ايەلدەردىڭ قاسىنا باردى ودىراڭداپ.
— اپالار، امانسىزدار ما، بارىڭىزگە مىڭ سالەم! — دەدى ول باس ءيىپ. — ايران بار ما؟
— بار، شىراعىم، بار، — دەستى ايەلدەر.
جولداسىم ءبىر بانكا ايراندى باسىنا ءبىر-اق كوتەردى. سودان سوڭ تۇبىندە قالعان جۇعىنىڭ جيناپ الىپ، بەتىنە جاقتى. قاپ-قارا جىگىتتىڭ بەتى الا باجالاق بوپ شىعا كەلدى.
— مۇنىڭ نە، شىراعىم، — دەدى ايران يەسى قارتاڭ ايەل تاڭدانىپ.
— مۇنىم — قۋانعانىم، اپا. سۇراپىل سوعىستان امان كەلىپ، تۋعان جەرگە تابانىم ءتيىپ، سىزدەي اپامنىڭ قولىنان ايران ىشكەنىمە قۋانعانىم. تۋعان ەلدىڭ ءدامىن تاتقانىما قانعانىم، ايراننىڭ قالعانىن بەتىمە جاققانىم — بالالىق كۇنىم ەسىمە ءتۇسىپ، ەركەلەگەنىم، اپا. سىزگە ەركەلەگەنىم، قازاقستانعا، حالقىما ەركەلەگەنىم.
اشەيىندە سوزگە ولاق، كەۋدەسى وردەن مەن مەدالعا تولى اڭقىلداق باتىر جولداسىمنىڭ سول ءبىر ءسوزى كەرەمەت شەشەن بولىپ شىقتى.
— الدا، باقىر-اي، ەلدى ساعىنعان ەكەن عوي، — دەپ سول جەردە ايەلدەردىڭ ءبارى تەگىس جىلاپ جىبەردى.
— قاي جەردىكىسىڭ؟
— شەشەڭ بار ما ەدى؟ — دەپ اركىمدەر سۇراپ تا جاتىر.
— تالدىقورعان وبلىسىنىكىمىن. وزىڭىزدەي كەلگەن شۇيكەدەي عانا قارا دومالاق شەشەم بار ەدى. سوعان اسىعىپ كەلەمىن، — دەدى تاكەن كەمپىرلەردىڭ بىرىنە قاراپ.
— الدا، باقىر-اي.
— شەشەڭنىڭ جۇرەگى جارىلىپ-اق كەتەر-اۋ سەنى كورگەندە.
وسىلاي دەپ ايەلدەر قولدارىنداعى بار جۇمىرتقا، بار ءسۇت، ايرانىن تاكەنگە ۇسىندى.
— تۋعان جەردىڭ ءدامىن تاتتىم، ماعان سول بولادى، — دەدى تاكەن ايەلدەردىڭ ۇسىنعانىن الماي.
جۇرت وعان قارامادى.
— جولداستارىنا بەر.
— سولارعا ءدام تاتىر.
تاكەن بەت-اۋزى ايعىز-ايعىز بولىپ، ايەلدەردى ۆاگونعا باستاپ كەلدى.
— الىڭدار، جىگىتتەر! تۋعان ەل ىرزىعى! الىڭدار!..
— ىشىڭدەر.
— ءدام تاتىڭدار، — دەپ جاتىر ايەلدەر.
ايەلدەر اكەلگەن تاماقتارىن بارىمىزگە تەگىن ءبولىپ بەردى. بىرەۋ اقشا تولەمەك بولىپ ەدى، قارتاڭ انا رەنجىپ قالدى:
— ءتورت جىل سوعىستا اشتان ولمەگەن ءبىز سوعىس بىتكەننەن كەيىن ولەدى دەپ پە ەدىڭدەر؟ قويىڭدار، قاراقتارىم، اقشالارىڭدى قوزعاماڭدار. الدە جات جەردە ءجۇرىپ ەلدەرىڭنىڭ قوناقجاي سالتىن ۇمىتىپ قالىپ پا ەدىڭدەر؟
بۇل سوزگە جاۋاپتى تاعى دا تاكەن بەردى.
— جوق، اپا، ۇمىتقامىز جوق، — دەدى ول. — وندا ءبىز مۇنى حالىقتىڭ مايداننان جەڭىسپەن كەلگەن جىگىتتەرگە شاشقان شاشۋى دەپ قابىلدايىق.
— ە، ءجون.
— سويتىڭدەر، — دەپ ايەلدەر رازى بوپ قالدى. وسى كەزدە ءبىزدىڭ پوەزىمىز گۋدوك بەرىپ، ىلگەرى قوزعالدى.
زىمىراپ كەلە جاتقان پوەزدىڭ ەسىگىنەن ەتەكتەگى ەلگە قاراپ وتىرعان مەنىڭ ەسىمە دانىشپان جيرەنشە ءتۇستى. حان قاسىندا كوپ ءجۇرىپ ەل ارالاپ، وردا، سارايلاردا ۇزاق-ۇزاق قوناق بولىپ ۇيىنە قايتقان كەدەي جيرەنشەنىڭ سيراعى جامان لاشىعىنا سىيماي سىرتقا شىعىپ جاتسا كەرەك. حان ورداسىنداعىداي مامىق توسەكتە ەمەس، لاشىق ىشىنە توسەلگەن ولەڭ ءشوپتىڭ ۇستىندە راقاتتانا كەرىلىپ جاتىپ شەشەن: «شىركىن، مەنىڭ ءوز ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم» دەگەن ەكەن دەيدى.
مەن جولداسىمنىڭ بەتىنە قارادىم.
— تاكەن، ۇيىڭە جەتۋگە اسىعىپ كەلەسىڭ بە؟ — دەدىم.
— ە، ۇيىنە جەتۋگە كىم اسىقپاۋشى ەدى، — دەدى ول.
مەن وعان اۋىلعا بارۋعا اسىقپايتىنىمدى، الماتىعا قالىپ، وقۋعا تۇسەتىنىمدى ايتتىم.
— سەنىڭ وقۋىڭا بولادى. ال مەنىڭ باسىما ەشبىر وقۋ قونبايدى، — دەپ ول ءوز باسىن جۇدىرىعىمەن توقىلداتىپ قويدى. — مەن بارامىن دا ەلدەگى ءبىر جاقسى قىزعا قۇلىنداي شىڭعىرتىپ قۇرىق سالامىن. ماعان ودان باسقا وقۋدىڭ كەرەگى جوق.
مەن كۇلدىم.
— كۇلمە، — دەدى ول. — وقۋدا دا جاقسى قىزدار كوپ بولادى. اۋزىڭدى اشىپ بوسقا قاراپ جۇرمەي، سەن دە سولاردىڭ ءبىر ءتاۋىرىن نىساناعا ال.
«ءسويتىپ، مەن كەشە عانا ەشەلوننان ءتۇستىم، قىزدار. بۇگىن مىنە سەندەردىڭ ورتالارىڭا كەلدىم. مەن سەندەردىڭ اعاڭمىن، باۋىرىڭمىن، دوسىڭمىن، قىزدار. مەن سەندەردىڭ ءبارىڭدى دە جاقسى كورەمىن!..»
اۋديتوريا ەسىگىنىڭ سىرتىنان شىلدىراعان قوڭىراۋ داۋىسى ەستىلدى. ءبىرىنشى لەكسيا ءبىتتى. قۇس مۇرىن وقىتۋشى جايلاپ ورنىنان تۇرىپ، ەسىككە قاراي اياندادى. اشەيىندە قوڭىراۋ سوعىلسا-اق ەشكىدەي سەكەڭدەپ ەسىككە قاراي الدىمەن جۇگىرەتىن قىزدار، ساباق ۇستىندە ءوزارا ىشتەي ۋادەلەسكەندەي، ەشقايسىسى سەلت ەتپەستەن پارتالارىندا سىرەسىپ وتىرىپ قالدى.
III
وقىتۋشى شىعىپ كەتكەننەن كەيىن ەكەۋ-ەكەۋدەن قاتار وتىرعان قىزدار بىر-بىرىمەن كۇبىرلەسە كۇلىستى دە، كوماندامەن بۇرىلعان ءبىر ۆزۆود سولداتتاي بولىپ، تەگىس كەۋدەلەرىن قوزعاپ، جۇزدەرىن اۋديتوريانىڭ ەڭ ارتىندا وتىرعان ماعان قاراي بۇردى. تۇندە دالادا ماشينامەن كەلە جاتقانىڭىزدا الدىڭىزدان جايىلىپ جۇرگەن قويان كەزدەسەتىن. قوياندى كورە سالا وعان ماشينانىڭ فارىن باعىتتاي قويساڭ، قاشۋدىڭ ورنىنا ول بايعۇس: «مەنى ات!» دەگەندەي بولىپ، ارتقى ەكى اياعىمەن تىكيىپ، قۇلاعىن سەلتيتىپ تۇرا قالاتىن. ماشينا جارىعىنا ءبىر ىلىنگەننەن كەيىن قويان سورلىنى ءبىر اتساڭ دا، بەس اتساڭ دا، سول ورنىنان قوزعالمايدى. تەك وق تيگەندە عانا تۇرعان جەرىنە جالپ ەتىپ قۇلاي كەتەدى... قىزداردىڭ ءبارى ماعان قاراي بۇرىلعاندا، مەن دە سول قويانعا ۇقساپ، ورنىمنان اپالاقتاپ اتىپ تۇردىم. ەگەر سول ساتتە قىزداردىڭ ءبارى بىردەي مەنى كوزدەپ ماحاببات مىلتىعىنىڭ شۇرىپپەسىن باسىپ كەپ قالعان بولسا، سولاردىڭ ءبىرسىپىرا بىتىراسى ءدال وسى كۇنگە دەيىن ءون بويىمدا جۇرگەن بولار دەپ ويلايمىن. ورنىمنان اتىپ تۇرعاننان كەيىن اسكەري ماشىق بويىنشا جالما-جان گيمناستەركامنىڭ ەتەگىن تومەن قاراي تارتقىلاپ، قىرتىسىن بەلبەۋگە سۇققان بارماق ارقىلى كەيىن قاراي سىرعىتا باستادىم.
ۇزىن اۋديتورياعا ەكى قاتار قويىلعان پارتالاردىڭ ەسىك پەن تەرەزە جاق شەتىندەگى قىزدار سول بۇرىلعان كۇيلەرىندە قوزعالماستان وتىرىپ قالدى دا، ورتاداعى قىزدار ورىندارىنان تۇرىپ، ماعان قاراي اياڭدادى. وزىمە قاراي كەلە جاتقان ولاردىڭ تاقتاي ەدەندى تىق-تىق باسقان دىبىستارىن ەستىگەندە جۇرەگىم، اتاكاعا شىعار الدىنداعىداي ءدۇرس-دۇرس سوعىپ قويا بەردى.
— ال، جولداس، ءسىزدى ستۋدەنت بولۋىڭىزبەن قۇتتىقتايمىز، — دەدى كومىردەي قارا شاشتى، جازىق ماڭداي، قىزىل شىرايلى كۇلىمكوز قىز مەنىڭ قاسىما كەلىپ. ماعان ول سونداي سۇلۋ بوپ كورىندى. بۇل جاڭاعى، مەن اۋديتورياعا العاش كىرىپ رۇقسات سۇراعاندا مىرس ەتىپ كۇلىپ: «رۇقساتتى كىرمەي تۇرىپ سۇراماۋشى ما ەدى؟» دەگەن قىز بولار دەپ مولشەرلەدىم.
مەن: «راقمەت» دەپ باسىمدى ءيدىم.
قىز تاعى دا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە، قۇتتىقتاۋ ءۇشىن بە، الدە امانداسۋ ءۇشىن بە، ماعان قاراي سۇيرىكتەي ساۋساقتارىن سوزدى. الدىمەن قولدى ءوزىم بەرمەگەنىمە ەكى بەتىم دۋ ەتە قالىپ، مەن دە الاقانىمدى ۇسىندىم. قىزداردىڭ قول ۇسىنىپ امانداسقاندا الاقانىن سۋ قۇياتىنداي شۇڭقىرايتا قويىپ، ساۋساقتارىنىڭ ۇشى جىگىتتىڭ قولىنا تيەر-تيمەستەن تارتىپ اكەتەتىن ادەتى ەمەس پە. مەن وزىمە ءتورت جىل سوعىستان كەيىن العاش ۇسىنىلعان قىز قولىن الاقانىن الاقانىما توسەپ قويىپ، سولداتشا قۇشىرلانا ءبىر قىسارمىن دەپ ويلاعان ەدىم. توت باسقان تەمىر ىسپەتتەس كۇستى الاقانىما قىزدىڭ قولى ەمەس، ۇستاي بەرگەندە ۇشا جونەلگەن تورعاي قاناتىنىڭ ۇشى عانا تيگەندەي بولدى. مەن بۇعان مۇلدە ابىرجىپ قالدىم. ويتكەنى سولداتتار ءبىرىنىڭ قولىن ءبىرى قاتتى قىسىپ امانداسادى. ولار ءۇشىن قول بەرىپ امانداسۋ ءلاززاتىنىڭ ءوزى سوندا. بالكىم، قىز قولىن جاڭا ماعان بەرمەگەن شىعار، بالكىم ول قايتا ۇسىناتىن بولار، سوندا دۇرىستاپ قىسارمىن دەپ ۇمىتتەندىم. ءبىراق قىز ەندى قولىن قايتا بەرەتىن بەلگى تانىتپادى. مەنىڭ بىلەگىم، جاۋ تانكىسىنە قاراي كوزدەلگەن زەڭبىرەك ستۆولىنداي سەرەيىپ، سوزىلدى دا قالدى. قايتا تارتىپ اكەتۋدى قولايسىز كوردىم. مەنىڭ وسى كۇيىمدى اڭعارعان ەكىنشى قىز شاپشاڭ ىلگەرىرەك شىقتى دا:
— اعاي، سالەمەتسىز بە، قۇتتىقتايمىن، — دەپ قولىن بەردى. مەن بۇل قىزعا سونشا رازى بولدىم. بيىك قاباق، بوتا كوز وسىناۋ اق سارى قىز ماعان بارلىق قىزداردىڭ سۇلۋى سياقتى بوپ كورىندى. باعانادان قىسىلىپ، نە ىستەرىمدى بىلمەي ساسقالاقتاپ تۇرعانمەن قىزدىڭ قولىن قاتتى قىسپاي، دەمەپ ۇستاپ، تەز بوساتىپ جىبەردىم. مەن ونىڭ ءوزىمدى قولايسىز كۇيدەن قۇتقارعانىنا قۋاندىم. بار ابىرويدى جاپقان بەتىمنىڭ بوياۋ جۇقپاس قوڭىرلىعى بولدى. ىشتەي قانشا قىسىلىپ، قينالسام دا ءومىرى ونىمنەن بەلگى بىلىنگەن ەمەس. ءوزىمنىڭ دۇردىك ەرىن، جالپاق بەت، شويىن قارالىعىمنان ءومىر بويى وسىدان وزگە تاپقان پايدام دا جوق.
تاعى دا ەدەن تىقىلدادى. تىزەدەن كەلەتىن يۋبكادان شىققان ءتۇپ-تۇزۋ ەكى سيراق كيىكتىڭ لاعىنداي قازداڭداپ، قاسىما جانە تاقاي بەردى. ۇستىنە كيگەن اق كوفتاسى اق مامىقتاي ۇلپىلدەگەن قاز كەۋدە، قىزىل ەرىن اق قۇبا قىز جىميعانى جانىڭدى مايداي ەرىتىپ، ءيىلىپ كەلىپ قولىن بەردى. ودان سوڭ قوس بۇرىمى جەر سىزعان، بيىك وكشە ەتىگىنىڭ اتتاعانىنان ايالداعانى كوپ، بالداي شۇباتىلىپ، جىبەكتەي شيراتىلعان سۇرشا قىز ەكى اتتام جەرگە بۋىنى قۇرىعانداي بىلق-سىلق ەتىپ ارەڭ جەتىپ، قارلىعاش قانات قاسىن كەرە، قايمىجىقتاي جۇقا ەرىندەرىن جاي عانا جىبىرلاتىپ، كەر مارالداي كەرىلىپ، ول قولىن سوزدى. ونىڭ ارتىنان جاسىندا بالالار ۇيىندە تاربيە الىپ وسكەندەرىن تانىتا شاشتارىن يىقتارىنا تۇسىرە قيدىرىپ، سول ادەمى قولاڭ شاشتارىن جاۋرىندارىن جابا جايىپ جىبەرۋلەرىنىڭ ءوزى جىگىتتىڭ جۇرەگىن بىردەن بۇلك ەتكىزەتىن قىر مۇرىن قىپشا بەل، ءبىرى نازىك، ءبىرى تولىقشا ەكى قىز ادەمى اق تىستەرىن جارقىراتا كورسەتىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى امانداستى.
قويشى، نە كەرەك ءسويتىپ مەن قىزداردىڭ جۇپ-جۇمساق، ىپ-ىستىق قولدارىن اۋىرتىپ المايىن دەپ ەپپەن ۇستاپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرىن قىسا بەردىم، قىسا بەردىم. ولاردىڭ قولدارىن الىپ جاتىپ، اقىرىن ۇرلانىپ جۇزدەرىنە، كوزدەرىنە قارايمىن. ۋىزداي ۋىلجىعان، الماداي البىراعان، بۇيرەكتەي بۇلتيعان، مامىقتاي ۇلپىلدەگەن،ۇلبىرەگەن بەتتەردى، قاراقاتتاي مولدىرەگەن قاپ-قارا كوزدەردى، جۇرەككە جەبەدەي اتىلعان «كاتيۋشانىڭ» وعىنا ۇقساس ۇزىن كىرپىكتەردى، جاڭا تۋعان جىڭىشكە ايداي نەمەسە ەگىنشىنىڭ قول وراعىنداي يىلگەن سۇيكىمدى قاستاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن كورىپ، ەلتىپ، ەلجىرەپ، پانورامالى كينودا وتىرعانداي باسىم اينالىپ، جىعىلىپ كەتە جازداپ تۇردىم. سول قولىممەن پارتادان قاپسىرا مىقتاپ ۇستاپ الماعان بولسام، سول ساتتە گۇرس ەتىپ قۇلاپ كەتۋىم دە ىقتيمال ەدى.
وسى مۇشكىل كۇيىمدە تىنىش تۇرماي، جاعالبايلى ەلىنەن جايىققا قىز ىزدەپ بارعان تولەگەندى ەسىمە الدىم. ول دا وسى مەن سياقتى ءبىر قىزدان سوڭ ەكىنشى قىزدى كورىپ ەسى كەتكەن ەدى. «تاۋ باسىندا قاراعاي، تولەگەننىڭ مىنەزى بولىپ كەتتى بالاداي. وسىنداي بولىپ ءار جەردەن، ون ءبىر قىز ءوتتى ساۋلەتپەن، ءبارى دە قالدى جاراماي» دەي كەلەتىن بالا كۇندە قىزىعا جاتتاعان قيسسا جولدارى ويىما ورالدى. قىرىق شاقتى قىزدىڭ قاسىنان وتكەن تولەگەننىڭ ول كۇنى قانداي كۇيدە بولعانىن بىلمەيمىن. ال ءوزىمنىڭ ون بەستەي قىزدىڭ قولىن ۇستاعانعا ءبىر شارا قىمىز ىشكەندەي ماس بولعانىم ايان. ءار قىزدىڭ الاقانى قولىما كەلگەن سايىن ەلەكتر ەرىتكىشى تيگەن قالايىداي بالقىپ، ەلجىرەپ بارا جاتتىم. بارعان سايىن قىزۋىم ارتىپ، كۇيىپ كەتەتىن سياقتاندىم. ەگەر وتىز قىزدىڭ قولىن تۇگەل ۇستاعان بولسام، وندا مۇلدە ەرىپ كەتكەن بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن. ءوزىمنىڭ وسى كۇنگە دەيىن امان جۇرگەنىم بالكىم، سول كۇنى اۋديتورياداعى قىزداردىڭ ءبارىنىن قولىن تەگىس ۇستاماعاندىعىمنان دا شىعار دەپ ويلايمىن كەيدە.
مەنىڭ باقىتىما قاراي العاشقى امانداسقان قىز قايتادان ءتىل قاتتى.
— ءجا، وزگەلەرىڭ وتىرا بەرىڭدەر، — دەدى ول باسقا قىزدارعا قولىن سەرمەپ. — قالعاندارىڭ كەيىن امانداسارسىڭدار. ءقازىر باسقا شارۋا بار.
باسقالار كۇلە ءتۇسىپ، ورىندارىندا وتىرىپ قالدى. ءبىرسىپىرا قىز مەنى قورشاي تۇرەگەپ تۇردى.
— ال، جولداس، سويلەڭىز، — دەدى الگى قىز داۋىسىن اندەتە سوزىپ مەن ءبىر وعان بايانداما جاساپ بەرەمىن دەپ ۋادە قىلعانداي-اق.
— نە سويلە دەيسىز؟ — دەدىم ءسال ىرجيا ءتۇسىپ. بۇل ارادا مەن ىرجالاڭدايتىن دا ەشتەڭە جوق ەدى. تەگى كوپ قىزدىڭ مىسى ساسىپ، قىسىلعانىمنان سويتكەن بولۋىم كەرەك. بۇرىن ءبىر قىزدىڭ بەتىنە بەدىرەيە قاراي المايتىن باسىم، ەندى بىرنەشە ك.ىز ءوزىمدى ەنتەلەي قورشاپ العاننان كەيىن، سويعان قاسقىرداي بوپ، ىرجيماعاندا قايتەيىن.
— قايدان كەلدىڭىز؟ — دەدى قىزىل شىرايلى قىز كوزىن ويناقشىتىپ.
— گەرمانيادان.
— سوعىستان قايتقانداردىڭ ءبارى گەرمانيادان كەلەدى، ءيا، قىزدار؟ — دەپ قىزىل شىرايلى قىز دوستارىنا قاراي بۇرىلدى. ول قىزدىڭ مەنى ازىلمەن قاعىتىپ تۇرعانىن سەزىپ، اقىرىن عانا جىميىسىپ قويدى. ونى مەن دە سەزدىم، سوندىقتان دا جاڭاعى جاۋابىمدى قايتا تولىقتىرىپ:
— بەرلين تۇبىنەن قايتتىم، — دەدىم.
— ءتۇبى دەگەن قاي جەر؟ — دەدى قىز ءمۇلايىمسىپ. قىزدار مىرس ەتىسىپ قالدى.
— شپرەە دەگەن وزەننىڭ جاعاسىنان، — دەدىم مەن دە ءسال قىسىلا ءتۇسىپ. — بەرلينگە تاقاۋ جەر.
— ءا، — دەدى قىز مەنىڭ جاۋابىمدى تۇسىنگەن بولىپ.
— بەرليندە بولدىڭىز با؟
— بولدىم.
— رەيحستاگتى كوردىڭىز بە؟
— كوردىم.
بەرليندە بولىپ، رەيحستاگتى كورگەنىم تەرگەۋشى قىزعا اسەر ەتتى-اۋ دەيمىن. بەرليننەن كەلگەن جىگىتتى ءبۇيتىپ اۋرەلەمەيىك دەدى مە، كىم ءبىلسىن، ول سۇراعىن سايابىرلاتىپ، ءسال بوگەلىپ قالدى. ول ۇندەمەگەن سوڭ باسقا قىزدار دا مەنەن بەتتەرىن بۇرىپ، تومەن قاراستى. قولعا تۇسكەن تۇتقىنداي بولىپ، ولاردىڭ ورتاسىندا تومەن قاراپ مەن تۇردىم.
قىز قايتا سۇراق قويدى.
— سوعىستا كوماندير دەگەن بولادى دەيدى، راس پا؟
— راس، — دەدىم مەن باسىمدى كوتەرىپ.
— ءا-ا-ا، — دەدى قىز داۋىسىن سوزا اڭقاۋسىپ. — ءسىز كوماندير بولدىڭىز با؟
— جوق، — دەپ قالدىم دا ارتىنان: — ءيا، بولدىم، — دەپ باسىمدى يزەدىم.
قىز سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. وعان وزگە قىزدار كۇلكىسىنىڭ كۇمىس سىڭعىرى قوسىلدى.
— جوعىڭىز قالاي، ءيا، بولدىمىڭىز قالاي؟ — دەدى قىز كۇلكىسىن ءسال باسىپ، قارا كوزدەرىن ودان سايىن ويناقتاتا ءتۇسىپ. مەن جايىمدى ايتتىم.
— كىشى كوماندير بولعان ەدىم، — دەدىم.
«كىشى» دەگەن ءسوزدى بەكەر ايتقانىمدى كەيىن ءبىلىپ قالدىم. ءبىراق ايتقان ءسوز — اتقان وق دەگەن. وكىنگەنمەن وقتى كەرى قايتارا المايسىڭ. نە دە بولسا اقىرىن كۇتتىم. اقىرى بىلاي بولىپ شىقتى.
جازىق ماڭدايى جارقىراپ قىز تۇرعان جەرىنەن ءسال كەيىن شەگىندى دە، مەنىڭ بۇزاۋ باس كەرزى ەتىكتى اياعىما ءبىر، ءالى شاشى وسە قويماعان تىقىرلاۋ باسىما ءبىر قاراپ، شومبالداۋ بوپ بىتكەن تاپەلتەك بويىمدى لەزدە شولىپ ءوتتى. سودان سوڭ ول مەنىڭ بويىما باسىمنان اياعىما قاراي قايتادان كوز جۇگىرتتى. ءون بەرمەگەن قۇداي ماعان قۇنتتاپ بوي دا بەرمەگەن عوي. قىز بايعۇس بەينەتتەنىپ قانشا قاراعانىمەن، بايتەرەك ەمەس، ءبىر جارىم مەتردەن از-اق اساتىن تاپال بويعا قانشا بوگەلەدى. جۋانتىق كەلگەن جۇمىر موينىن ءبىر جاعىنا قاراي بۇردى دا:
— كورىنىپ تۇر، — دەدى اقىرىن، ءبىراق بارلىق قىزدارعا ەستىرتە ايتتى.
اسكەردە كىشى كوماندير، ۇلكەن كومانديرلەر بولاتىنىن ونىڭ بىلەتىن، بىلمەيتىنى ماعان بەيمالىم. الايدا ول مەنىڭ كىشى كوماندير بولدىم دەگەنىمدى بويىمنىڭ كىشىلىگىنە اپارىپ سايدى. ادەيى ءسويتتى مە، جوق بىلمەگەندىكتەن سولاي ويلادى ما، ونى دا اڭعارا المادىم. ايتەۋىر قىزدار ونىڭ «كورىنىپ تۇر» دەگەنىنە دۋ كۇلىپ جىبەردى. باسىمدى قايتا-قايتا سيپالاپ ءوزىم دە كۇلدىم.
— قىزدار، كۇلمەڭدەر، — دەدى ول ءتۇسىن سۋىتقان بولىپ. — كۇلكەن، اناۋ جۋرنالدى الىپ كەلشى.
گۇلدەي مايىسقان ءبىر قىز وقىتۋشى ستولىنىڭ ۇستىندە جاتقان جۋرنالدى الىپ كەلدى. مەنى تەرگەۋشى قىز ونى قولىنا ۇستاپ تۇردى دا:
— مۇندا، كۋرستا ستاروستا بولادى، بىلەسىز بە؟ — دەدى. ىشىمنەن: «مەنى تىم تاقىمداپ تۇرعانىڭ ستاروستا ەكەنسىڭ عوي» دەپ ويلادىم دا، باسىمدى يزەدىم. قىز ءسوزىن قايتا جالعادى.
— ستاروستا ستۋدەنتتەردىڭ ءبارىن تىزىمگە الادى.
مەن تاعى باسىمدى يزەدىم.
قىز ەندى ماعان ماڭعازدانا قارادى.
— مەن ستاروستا ەمەسپىن. ءبىراق بۇگىن ستاروستا جوق. سوندىقتان ءسىزدى تىزىمگە الۋ قۇرمەتى ماعان ءتيىپ وتىر. — وسىلاي دەپ ول جۋرنالدى اشتى. — فاميلياڭىز كىم؟
— ەسەنوۆ.
— اتىڭىز.
— ەربول.
قىز ساۋساقتارى مايىسىپ وتىرىپ، جۋرنالدىڭ ەڭ سوڭىنا «ەسەنوۆ ە.» دەپ جازدى دا، قايتادان بەتىمە قارادى.
— ەربول؟.. ءسىز سوعىستا ەر بولدىڭىز با؟
بۇل سۇراققا نە ايتارىمدى بىلمەي جانە بوگەلىپ قالدىم.
— جوق، جۇرت قاتارلى، — دەدىم اقىرى.
— باسە، كەۋدەڭىز سىلدىرامايدى، — دەدى قىز.
مۇنى دا ونىڭ قاي ماعىنادا ايتقانىن اڭعارمادىم. كەۋدەڭدە وردەن، مەدالدارىڭ جوق دەگەنى بولار دەپ ءتۇيدىم. ال مەنىڭ وردەن، مەدالدارىم جەتكىلىكتى بولاتىن. تەك ولاردى ستۋدەنتتەر اراسىندا ماقتانعان سياقتى بوپ كورىنبەيىن دەپ، تاڭەرتەڭ ۋنيۆەرسيتەتكە كەلەردە كەۋدەمنەن ءبىر بىرلەپ اعىتىپ، تۇسكەن ۇيىمدە قالعان زات قاپشىعىمنىڭ ىشىنە سالىپ كەتكەنمىن. ءبىراق قىزعا دانەڭە دەمەدىم.
قىز جۋرنال بەتىنە قايتا ءۇڭىلىپ، تاعى دا سۇراق قويا باستادى. وسى كەزدە سىرتقا شىعىپ كەتكەن بىرەن-ساران قىزدار دا اۋديتورياعا قايتا كىرىپ جاتتى.
— قاي جىلى تۋعانسىز؟'
— 1922 جىلى، — دەدىم كۇبىرلەپ.
— قاتتىراق ايتىڭىز، — دەدى قىز مەنىڭ جاۋابىمدى ەستي تۇرسا دا. — سەميا جاعدايىڭىز قانداي — ايەلىڭىز بار ما؟
— جوق.
— سۇيگەن قىزىڭىز بار ما؟
مەن باسىمدى شايقادىم.
— قىزدار، ەستىپ وتىرسىڭدار ما؟ — دەدى ول جان-جاعىنا قاراپ.
ەشكىم ۇندەمەدى.
— ءتۇۋ، قويساڭشى، قانيپا، — دەدى وسى كەزدە وتىرعان قىزداردىڭ بىرەۋى ورنىنان تۇرىپ، بىزگە قاراي ايانداپ. — اعايدى سونشاما اۋرەلەگەنىن نە تەرگەۋشىدەي جاۋاپ الىپ.
IV
ورتادان ءسال عانا تومەندەۋ بويى بار، ساماي تۇسى شيراتىلا بۇيرالانىپ تۇراتىن قويۋ قارا شاشىن ۇزىن قوس بۇرىم ەتىپ ءورىپ، ونى اق ماڭدايىنان جوعارىلاتا باسىنا بىرنەشە رەت وراپ، ەكى ۇشىن تاس قىلىپ توبەسىنە ءتۇيىپ تاستاعان، اق بەتى تازا قولمەن ارشىعان جۇمىرتقاداي كىرشىكسىز، جاسى ون سەگىزگە كەلگەن تالدىرماش قىز مەنى قورشاپ تۇرعان وزگە قىزداردىڭ اراسىن قاق جارىپ ءوتىپ قاسىما جاقىنداي بەردى. قىزدىڭ عاجاپ سيپاتىن كورگەندە مەن ۇيالۋدى ۇمىتىپ، وعان باقىرايىپ قادالدىم دا قالدىم. وراسان ۇلكەن دە ەمەس، ونشا كىشى دە ەمەس دوڭگەلەك قارا كوزدەر «تەرگەۋشى» قىزدىڭ كوزىندەي ويناقىلانباي، كولگىرسىپ كۇلىمدەمەي، وزگەشە ءبىر پاك تازا تۇنىقتىقپەن جاۋدىراي قارايدى. جىلى شۋاقتى وسى قوس كوزدىڭ اراسىنان تومەن قاراي اق قاعازعا اق بوياۋمەن تارتقان تىك سىزىقتاي بولىپ، قىر مۇرىن كورىنەدى. وسى اسەم مۇرىن استىنداعى تاڭەرتەڭگى گۇلدەي بۇرىسىڭكى ويماقتاي اۋىزدىڭ «مەنى كىم سۇيەدى؟» دەگەندەي ىنتىعا ۇلبىرەي قالعان بويالماعان قىزىل ەرىندەرى قىز ءجۇرىسىنىڭ ىرعاعىمەن الدە ءوزى ءدىر ەتكەندەي مە، الدە تىنىش تۇرعان مەنى ءدىر ەتكىزگەندەي مە ءبىر بەلگىسىز جايدى اڭعارتتى. لەزدە سول ءدىرىلدىڭ سۋعا لاقتىرعان تاستاي بولىپ، الىسقا، جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە قاراي شىم باتىپ بارا جاتقانى وزىمە اپ-ايقىن بوپ بىلىنە باستادى. جانىما تاقاپ قالعان قىزدىڭ اپپاق بۇعاعى مەن جۇپ-جۇمىر موينىن كوزىم شالعاندا تاماعىمنىڭ ىشىنەن ءبىر جۇمساق نارسە قىتىقتاي جونەلگەندەي جانە ءبىر سەزىم پايدا بولدى. اسىرەسە ونىڭ ون بەتىندەگى مويىلداي مولدىرەگەن مەڭ مەنىڭ كوزىمدى دە، ءوزىمدى دە ماگنيتتەي تارتىپ، اكەتىپ بارا جاتتى.
اق قىز الدىما كەلىپ توقتاپ، قىلىمسىماي، قىمسىنباي، بەينە ءبىر ءوزىنىن تۋعان اعاسىمەن سويلەسىپ تۇرعانداي ءۇن قاتتى.
— اعاي، بۇل قانيپا دەگەن قالجىڭباس قىز، — دەدى ول مەنى سۇراقتارىمەن سونشا قيناعان قىزىل شىرايلى، قاسقا ءتىس قىزدى يىعىنان ءبىر سيپاپ قويىپ. — ءبارىمىزدى كۇلدىرىپ، كوڭىلىمىزدى كوتەرىپ وتىراتىن وسى. ءسىز وعان رەنجىپ قالماڭىز.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بۇل قىزدىڭ داۋىسىن قۇبىلتپاي، ءبىر قالىپتى تابيعي بيازىلىقپەن وتىنە ايتقان ءسوزى ماعان بۇيرىقتان بەتەر اسەر ەتتى. جاۋ تانكىمەن جەكپە-جەك ايقاسۋعا جاۋاپتى بۇيرىق بەرگەن كوماندير ءسوزىن تىڭداعانداي، ەكى قولىمدى جامباسىما جاپسىرا ۇستاپ تىپ-تىك بولا قالدىم دا، «كۇپ بولادى» دەگەندەي يشارا جاساپ، الدىمەن باسىمدى يزەپ، ودان سوڭ ەڭكەيە ءيىلدىم. بۇل اراداعى ەكى قيمىلدىڭ ءبىرى ارتىق: باس يزەگەن سوڭ ءيىلۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. ءبىراق مەن ول ساتتە نە قاجەت، نە قاجەت ەمەس ەكەنىن ءبىلىپپىن بە، ءسىرا. سودان سوڭ قايتادان كەۋدەمدى كەرىپ، باقىرايىپ، باقجيىپ قىزعا قاراپ، وقتاۋ جۇتقانداي تىپ-تىك بوپ سەرەيدىم دە قالدىم. مۇنىم: «مەن ءسىزدىڭ قۇلىڭىزبىن، ايتقانىڭىزدى بۇلجىتپاي ورىندايمىن، تاعى نە بۇيىراسىز؟» دەگەنىم سياقتاندى. مەنىڭ بۇل تۇرىسىم سىلاڭداعان اسەم اققۋدىڭ قاسىندا وز-وزىنەن كۇجىرەيىپ، ودىرايىپ تۇرعان كۇركە تاۋىقتىڭ قورازىن كوز الدارىنا ەلەستەتتى مە، كىم ءبىلسىن، كەيبىر قىزدار مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. وسى كەزدە باعاناعى بۇرىسكەن گۇل اشىلايىن دەگەندەي الپەت تانىتىپ كەلە جاتتى دا، تەز توقتاپ، سول كۇيىندە قوزعالىسسىز قالدى. وزگە قىزدار كۇلگەنمەن اق قىز اسەم ەرنىن قىتىقتاي باستاعان كۇلكىنى كەرى قايىرىپ جىبەردى. مۇنىسىمەن ول بارشا ۇستامدى قىزدىڭ بەتىنەن ەشنارسەنى بىلدىرتپەيتىن، جاقسى ءيا جەك كورگەنىن ەشقاشان اڭعارتپايتىن ەڭ ۇلكەن ونەرىن تانىتقان ەدى. ءبىراق، اعاسىنىڭ، ءوزىمدى ايتامىن، ول كەزدە ونى اڭعارارلىق جايى مۇلدە جوق بولاتىن.
سونىمەن، ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، جىگىتكە جۇتاڭ سوعىس كەزىندەگى اۋىلدا ءوسىپ، سول سۇراپىل شاقتا بوزبالامەن قاتار تۇرۋعا ۇيرەنبەگەندىكتەن، ءسويتىپ، ولاردىڭ قىز الدىندا وزدەرىن قالاي ۇستايتىندىقتارىن كورمەگەندىكتەن بە، الدە ءوزىنىن دە مەن سياقتى قوبالاق، قولاپايلاۋ اعاسى بولىپ، سول ەسىنە تۇسكەندىكتەن بە، بىلمەيمىن، قىز مەنىڭ ات بايلايتىن اقىرداي بولىپ، سەرەيىپ قالعان قولايسىز كۇيىمدى كۇلكى ەتپەۋگە، ەلەمەۋگە تىرىستى. ونىڭ ورنىنا باعانادان بەرى قىزدار كوزىنە كۇلكىنىڭ نىساناسى بوپ تۇرعان مەنى بۇل جاعدايدان تەز شىعارىپ اكەتۋگە ارەكەتتەنگەن سياقتاندى. جانىما ودان سايىن جاناسا كەپ تۇردى دا:
— كانە، اعاي، جاناعى لەكسيانى جازا الدىڭىز با؟ — دەپ الدىمدا بەتى جابۋلى جاتقان داپتەرگە قولىن سوزدى.
بۇل ءبىر نەمىس قاعازىنان جاسالعان قالىڭ كىناگانىڭ جارتىسى بولاتىن. گەرمانيادان قايتاردا دۇنيە قوڭىز كەيبىرەۋلەر دۇكەننەن دۇكەن قويماي ارالاپ ءجۇرىپ، نارسە الىپ، ۇيلەرىنە سالەمدەمە — پوسىلكالار جونەلتىپ جاتتى. ال مەن، حالقىمىزدىڭ «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما» دەگەن قاعيداسىن بەرىك ۇستادىم دا، ەش نارسەگە قول سوزبادىم. ماعان وتانىمنىڭ جاۋىن جەڭگەندىگى مەن ءوزىمنىڭ امان قالعاندىعىمنان قىمبات ولجا جوق ەدى. وسى ويمەن گەرمانيادان كەتكەلى جاتقانىمدا كوپ ايلار قول استىمدا بولعان، كەيىن زەڭبىرەك كوزدەۋشىسىنە جوعارىلاتىلعان جاۋىنگەر جولداسىم — كومي جىگىتى وسى قالىڭ كىناعانى قالاداعى باسپاحاناعا بارىپ قاق ءبولدىرىپ اكەپ، مەنىڭ زات قاپشىعىما سالدى. «سەرجانت، مۇنى جاۋ جەرىنەن العان ولجام دەپ ەمەس، مەنىڭ سىزگە تارتقان سىيلىعىم دەپ الىڭىز.
ەلىڭىزگە بارىپ وقۋعا تۇسسەڭىز، بۇل قاعاز سىزگە كەرەك بولادى» دەپ، ءوتىنىپ بولمادى. ال مەنىڭ وقۋعا تۇسەتىنىمە ەش كۇمانىم جوق ەدى. مەن ءبىر قىزىق ايتايىن سىزدەرگە: ءوزىم سوعىستا ەشقاشان دا ولەمىن دەپ ويلاعان ەمەسپىن. سوعىستان كەيىن الدىما قايتسەم دە جۋرناليست بولۋىم كەرەك دەگەن ماقسات قويىپ ەدىم، ول دا ورىندالدى. تەگى ادام نە نارسەگە، سەنىپ، بەرىلە ىستەسە، ونىڭ سول ويى ورىندالىپ شىعاتىن بولار دەپ ويلايمىن. جوق، مۇنىڭ ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزگە قاتىسى جوق. جاي، ەسكە ءتۇسىپ كەتكەن سوڭ ايتىپ جاتقانىم دا. سونىمەن، قىز مەنىڭ الدىمداعى داپتەردى وزىنە قاراي سىرعىتىپ، ءبىرىنشى بەتىن اشىپ قارادى. ودان جول ورتاسىنا بادىرايتا جازىلعان «سىن ەسىم» دەگەن ەكى سوزدەن وڭگە ەشتەمە تاپپادى دا، باس جاعىن جازىپ ۇلگىرە الماي، اياق جاعىن كەلەسى بەتكە جازعان شىعار دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك، ول قاعازدان دا اپپاق سۇيرىك ساۋساقتارىمەن داپتەردىڭ ەكىنشى بەتىن اۋداردى.
— بالە، اعاي، ەشتەڭە جازباپسىز عوي، — دەدى ول كەلەسى بەتتىڭ دە تازا تۇرعانىن كورىپ. دەس بەرىسى قىز ماعان «ەشتەڭە جازا الماپسىز عوي» دەمەي، «جازباپسىز عوي» دەدى. تەگى سول ءسوزىنىڭ ءوزى مەنىڭ كوڭىلىمە كەپ قالدى دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك، دەرەۋ ونى جانە جۇمسارتۋعا تىرىستى. — وي، اعاي، مۇنداي بولا بەرەدى. شۋ لەگەندە وسى وتىرعان ءبارىمىز دە لەكسيا جازا الماعانبىز. ادام بىرتە-بىرتە توسەلەدى. الدىمەن ءار وقىتۋشىنىڭ ۇنىنە قۇلاقتى ۇيرەتۋ كەرەك.
وسى كەزدە دالىزدە سوعىلعان قوڭىراۋ ءۇنى ەستىلدى. مەنى قورشاپ تۇرعان وزگە قىزدار ءوز ورىندارىنا قاراي ويىستى. تەك اق قىز الدەنەنى ويلاعانداي ەرنىن جىمىرا ءتۇسىپ، ءسال بوگەلىپ قالدى دا:
— اعاي، العا ءجۇرىپ، مەنىڭ قاسىما وتىرىڭىزشى. مەن ءسىزدىڭ كونسپەكت جازۋىڭىزعا كومەكتەسەيىن، — دەدى.
مەن نە ىستەرىمدى، بۇل ۇسىنىسقا نە دەرىمدى بىلمەي، ءسال بوگەلىپ قالدىم. مۇنىم قىزدىڭ بۇل ءسوزدى شىن ىقىلاسىمەن ايتىپ، وزىمە قيىلا قاراعانى، سۋ قوسپاعان تازا ءسپيرتتى جۇتقان ادامنىڭ الدىمەن تۇنشىعا جازداپ بارىپ، دەمالعاننان كەيىن كومەيىنەن تومەن قاراي الدەنە ءىشىن ورتەپ اقىرىن جىلجىپ بارا جاتقانىن سەزىپ ءبىراز ءۇنسىز وتىراتىنى سياقتى ءبىر ءسات ەدى. بۇعان دەيىن بۇل قىزعا باس يزەپ، ساقاۋداي ىممەن جاۋاپ بەرگەننەن باسقا، ءۇن قاتىپ ەشتەڭە دەي الماعانمىن، الماعانىم ونى كورگەننەن-اق ءتىل مەن جاعىمنان ايرىلدىم. قىزدىڭ اق ديدارىنان شىققان الدەبىر اسىل كۇش مەنىڭ سويلەۋگە ءتىلىمدى كەلتىرمەي، كومەكەيىمدى تاس قىپ بۋىپ تاستاعان تارىزدەندى. مىنە، سوندىقتان، بۇل جولى دا مەن قىزعا ريزالىق، بيازىلىق، سىپايىلىق، سۇيكىمدىلىگىن كورگەندە مەنىڭ جۇرەگىم بۇرىنعىدان بەتەر ءلۇپىلى تىنىش تۇرعان سامولەت موتورىنىڭ وت الدىرعانداعى العاشقى گۇرىلىنە ۇقساسا، ونىڭ ەندىگى سوعىسى سول موتوردىڭ ستارتقا كەلگەن سامولەتتى كوككە كوتەرەر الدىنداعى بار قۋاتىمەن قالشىلداي دىرىلدەپ، سامولەتتى ىشىندەگى جولاۋشىلارىمەن قوسا تەڭسەلتە قوزعاپ، تىتىرەتىپ جىبەرەر ساتىنە پارا-پار بولدى.
قويشى، نە كەرەك، لەزدە-اق مەن، مۇرنىن تەسكەن تايلاقتاي ەلپەڭدەپ، قىزدىڭ سوڭىنا ىلەسىپ، اۋديتوريانىڭ الدىنعى جاعىنا قاراي اياڭدادىم. جوق، سول ساتتە ول قىز مەنىڭ تەك مۇرنىمدى عانا ەمەس، جۇرەگىمنىڭ ءوزىن قوسا تەسىپ، بۇيدالاپ الىپتى عوي. كىم بىلگەن، قىز شىركىندەردىڭ بار ءىستى وسىلاي، ۇندەمەي تىندىراتىنىن.
اق قىزدىڭ ورنى ەسىك جاقتاعى ەكىنشى پارتانىڭ ون قاناتىندا ەكەن. مەن جاقىنداي بەرگەندە ول سول جاعىندا وتىراتىن قىزعا بىلاي دەپ جاتتى:
— قانيپا، سەن ارتقا بارىپ وتىرشى. مەن اعايدى قاسىما الىپ، كونسپەكت جازۋىنا كومەكتەسەيىن.
— ءىھ-ھى! - دەدى قانيپا بىرەۋ ونىڭ ىڭق ەتكىزىپ بۇيىردەن قويىپ قالعانداي داۋىسىنا ءمان بەرە جانە قاتتىراق شىعارىپ. جاقىنىراق وتىرعان قىزدار ونىڭ «ىھ-ھىسىنە!» ەلەن ەتىپ، ءمان بەرە قالدى. تەك اق قىز عانا ونى ەلەمەگەن سياقتاندى.
— نەمەسە مەن ورنىمدى بەرەيىن، اعايعا سەن كومەكتەس. جاڭا كەلگەن، ءالى ۇيرەنبەگەن كىسىگە الىستا وتىرىپ لەكسيا تىڭداۋ قيىن عوي، — دەدى ول ءوزىنىڭ سابىرلى قالپىمەن.
جولداسىنا تاعى بىردەڭە دەمەك بوپ وقتالا بەرگەن قىزىل شىرايلى قىز سولبىرەيىپ مەن قاسىنا كەلىپ قالعاننان كەيىن جالت ەتىپ بەتىمە قارادى دا، اقىرىن عانا جىميىپ:
— ءقازىر، ءقازىر، — دەپ قاعازىن جيناي باستادى. — ءاي، مەڭتاي-اي، جاڭا عانا بۇل جىگىتتەن جاۋاپ الىپ، بەددەپ كۇشەيىپ قالىپ ەدى. ابىرويىمدى ايرانداي توكتىڭ-اۋ. تىم بولماسا ەرتەڭ اۋىسىپ وتىراتىن ەدىك قوي.
ماعان قامقورشى قىزدىڭ اتى مەڭتاي ەكەنىن مەن ەندى عانا ءبىلدىم.
اۋديتوريادا العاش ەستىگەن اتتارىمدى ۇمىتىپ قالماۋ ءۇشىن «قانيپا، مەڭتاي!.. قانيپا، مەڭتاي!..» دەپ ولەڭ جاتتاعانداي، كۇبىرلەپ، ىشىمنەن بىرنەشە رەت قايتالاي بەردىم.
— اعاي جاۋدى تەزىرەك جەڭىپ، وقۋعا كەلسەم، ءبىز سياقتى قارىنداستارىڭنىڭ قاسىندا وتىرسام دەپ تالاي رەت ارمان ەتكەن شىعار. ءسويتىپ كەلگەن كىسىنى ەڭ تۇكپىرگە شوشايتىپ جالعىز وتىرعىزىپ قويعانىمىز ۇيات ەمەس پە؟
مەڭتايدىڭ بۇل ءسوزى جانىما جاعىپ كەتتى-اۋ دەيمىن، مەن:
— ءيا، ءيا، ءتورت جىل ارمان ەتتىك قوي، — دەپ ىرجالاقتاپ باسىمدى يزەي بەردىم.
مەڭتاي سوزىنەن جەڭىلگەن قانيپا باسقا ەش داۋ ايتا المادى. ءتىپتى ەرنىنە كەلگەن وتكىر ءازىل سوزدەرىنەن دە ايىرىلىپ قالدى-اۋ دەيمىن. ساسقالاقتاي ورنىنان تۇرىپ:
— عاپۋ ەتىڭىز، وتىرىڭىز، — دەپ ماعان تاعى ءبىر جىميا قاراپ، جالت ەتكىزە كوز تاستادى دا، قاعازدارىن قۇشاقتاپ ارتقى پارتاعا قاراي كەتتى.
— قانيپا، قايدا باراسىڭ؟ — دەدى قىزدار ازىلدەپ.
— ەۆاكۋاسيا، تىلعا كوشىپ بارامىن، — دەدى ول دا كۇلە جاۋاپ بەرىپ.
مەن ونىڭ ورنىنا وتىرا بەرىپ، مەڭتاي ويىنىڭ زەرەكتىگىنە تاڭ قالدىم. مەڭتايدىڭ جاڭاعى ايتقان: «اعاي جاۋدى تەزىرەك جەڭىپ، وقۋعا كەلسەم، ءبىز سياقتى قارىنداستارىڭنىڭ قاسىندا وتىرسام دەپ تالاي رەت ارمان ەتكەن شىعار» دەگەنى، ونىڭ الدىندا ايتقان الىستا وتىرىپ لەكسيا تىڭداۋ اۋىر ەكەندىگى، الدىمەن وقىتۋشىنىڭ ۇنىنە قۇلاقتى ۇيرەتۋ قاجەتتىگى تۋرالى پىكىرلەرى — ءبارى-بارى مەنىڭ ويىم. سوندا وسى قىز الدىنعى لەكسيادا ەشتەڭە جازباي، الدەبىر ادىسپەن، تەك قانا مەنىڭ ويىمدى تىڭداپ وتىرعاننان ساۋ ما ەكەن ءوزى دەپ، وعان قىمسىنا قاراپ قويدىم. قىز جاي عانا جىميىپ، پارتا قۋىسىنداعى داپتەرىن، سيا ساۋىتىن، قالامىن بىر-بىرلەپ شىعارىپ، جايلاپ الدىنا قويا باستادى. ونىڭ پارتا ۇستىنە قويعان داپتەرىنىڭ مۇقاباسىنداعى جازۋعا كوزىم ءتۇستى. وندا بىلاي دەپ جازىلعان ەكەن:
«قازاق ءتىلى
قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى تاريح-فيلولوگيا
فاكۋلتەتىنىڭ II كۋرس ستۋدەنتى ەربوسىنوۆا م.»
مەن مەڭتايدىڭ فاميلياسى ەربوسىنوۆا ەكەنىن وسى ارادا ءبىلدىم. ول داپتەرىنىڭ بەتتەرىن پاراقتاپ اشقاندا ەتكەن لەكسيادان مارجانداي تىزىلگەن ايقىن ارىپتەرمەن شاقپاق جولدى ءۇش بەتكە تولتىرا كونسپەكت جازىپ العانىن كوردىم. «باسە، ىشىندەگىنى بىرەۋ قايدان ءبىلسىن، — دەپ ويلادىم تاعى دا. — ءوزىنىڭ زەرەكتىگىمەن مەن ويلاعان ويدىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ جاتقان شىعار. دەگەنمەن، بۇل قىزدىڭ اۋزىنان شىققان قاراپايىم سوزدەردىڭ ءوزى مەنى سارى التىننىڭ بۋىنداي بالقىتىپ بارا جاتقانى تەگى ونىڭ سۇلۋلىعىنان عانا ەمەس، وسى وي زەرەكتىگىنەن دە بولار».
قازاق ءتىلىنىڭ وقىتۋشىسى ءبىراز كەشىگىڭكىرەپ كەلىپ، ساباعىن جالعاستىردى. جاقىننان قاراعاندا ول قۇس مۇرىندىعىنىڭ ۇستىنە مۇلدە شۇڭىرەك كوز كىسى ەكەن. مەنىڭ الىستا وتىرىپ ونى بۇركىتكە ۇقساتقانىم ءتىپتى دۇرىس بولىپتى.
ساباعىن باستاي بەرە ول ەكىنشى پارتادا جاپالاقتاي جاربيىپ وتىرعان ماعان كوز توقتاتتى.
— ءسىز قايدان كەلدىڭىز، ءاتى-جونىڭىز كىم؟ — دەدى وقىتۋشى ماعان.
پارتانى سالدىر-كۇلدىر ەتكىزىپ، مەن ورنىمنان اتىپ تۇردىم. كەرزى ەتىكتىڭ ەكى باسى، بىرىمەن ءبىرى سۇزىسكەن بۇزاۋداي بولىپ، سارت ەتە قالدى. وڭ قولىمدى شوشاڭ ەتكىزىپ جوعارى كوتەرە بەردىم دە، جالاڭباس تۇرعانىم ەسىمە ءتۇسىپ، جالما-جان جامباسىما جاپسىرا قويدىم. باعانادان بەرى وقىتۋشىنىڭ ءاتى-جونىن دە سۇراماپپىن. نە دە بولسا دەپ، بۇرىنعىشا تارتا بەردىم.
— جولداس وقىتۋشى، الدىڭىزدا تۇرعان اعا سەرجانت ەسەنوۆ ەربول. دەموبيليزاسيامەن اسكەردەن قايتىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا كەلدىم.
قىزداردىڭ ءبارى قىران كۇلكى بولدى. وقىتۋشى دا كۇلىپ جاتىر. تەك مەڭتاي عانا دىبىس شىعارماي، ەزۋ تارتتى. ونىسىن دا تەز تىيا قويىپ، ماعان قاراي جاقىنداڭقىراپ:
— اعاي، سەرجانت ەمەس، ستۋدەنت دەپ ايتىڭىز، — دەدى. جۇرت وسىعان كۇلگەن ەكەن عوي دەدىم دە، شاپشاڭ قاتەمدى تۇزەتپەك بولىپ قىزداردىڭ كۇلكىسى توقتالا بەرگەندە:
— تو ەست ستۋدەنت ەسەنوۆ ەربولمىن، — دەدىم ىرجيىپ.
قىزدار بۇرىنعىدان بەتەر ساقىلداپ كۇلدى. كۇلسە كۇلە بەرسىن.
قىزداردىڭ كۇلكىسى ماعان مايداي جاعادى. ويتكەنى ول نەمىستەردىڭ التى ستۆولدى مينومەتىنىڭ ابالاپ كەلىپ اينالاعا اجال شاشا، الدى-ارتىمدا جارىلىپ جاتقان مينالارى ەمەس. مەن ءقازىر ءتىرى دۇنيەنىڭ توزاعىنان شىعىپ، پەيىشكە كەلىپ تۇرعاندايمىن. سوندىقتان وسىناۋ قور قىزدارىنا قوسىلىپ، ءوزىم دە ەرىكسىز كۇلەمىن.
ءبىر كەزدە كۇلكى باسىلدى. وقىتۋشى وڭ جاعىنا بۇرىلىڭقىراپ، قالتاسىنان ورامالىن الىپ، كوزىن ءسۇرتتى. تەگى مەنى ورنىنا وتىردى دەپ ويلادى ما، الدە ماعان قاراسام كۇلىپ قويارمىن دەدى مە، بىلمەيمىن، وقىتۋشى سول قىرىن قاراعان كۇيى ساباعىن باستادى.
ال مەن وتىرعانىم جوق. وتىرماعانىم اسكەردە ونداي ءتارتىپ جوق. شەنى كىشى ادامدار اعا كوماندير رۇقسات ەتكەندە عانا ورنىنا وتىرادى. بۇل جەردە وقىتۋشى اعا كوماندير ەسەبىندە. ەندەشە مەن ول «وتىر» دەمەي، ورنىما جايعاسۋعا ءتيىستى ەمەسپىن. ءوستىپ، ءوزىمنىڭ تارتىپتىلىگىمدى تانىتپاق بوپ قالشيىپ تۇرمىن.
مەڭتاي ماعان سىبىرلاپ: «وتىرىڭىز» دەيدى. ءتارتىپتى سولدات قالاي وتىرادى؟ ال مەن وقىتۋشىنىڭ اسكەردە بولماعانىن، اسكەر ءتارتىبىنىڭ ءيسى مۇرنىنا دا بارمايتىنىن قايدان بىلەيىن. مەن ودان سايىن ەكى جامباسىمدى قاتتىراق قىسىپ، سىرەسە تۇسەمىن.
قىزدار كۇلكىگە بۋلىعىپ، تاعى سىقىلىقتاي باستادى. ءتىپتى بولماعان سوڭ مەڭتاي مەنى گيمناستەركامنىڭ ەتەگىنەن تارتىپ، وزىنە قاراتتى دا: «وتىرىڭىز» دەپ جالىنعانداي بولدى. مەن، قىزدىڭ كوڭىلىن قيماي، وتىرايىن دەپ ويلادىم دا، وقىتۋشىعا قايتا قارادىم. ول الدىنداعى كونسپەكتىسىنە ءۇڭىلىپ، سىن ەسىم تۋرالى لەكسياسىن توپەلەپ جاتىر، مەن جاققا اقى بەرسەڭ دە بۇرىلاتىن ەمەس. ءبىرىنشى رەت اسكەر ءتارتىبىن بۇزىپ، امالسىزدان وتىرۋىما تۋرا كەلدى. رۇقساتسىز وتىرعانىما، بەينە ءبىر نامازىم قازا بولعان مولداداي ىشىمنەن بۇرقىلداپ قۇس مۇرىن وقىتۋشىنى كىنالادىم. دەگەنمەن ول مەن جاققا بۇرىلا قالسا، تەز ورنىمنان اتىپ تۇرۋعا جانە ءازىر بولدىم. وسى كەزدە ول كوزىن مەنەن اسىرىپ، ارت جاققا قارادى. وقىتۋشى ماعان نازار اۋدارعان ەكەن دەپ، ەلبەڭ ەتىپ، ۇشىپ تۇرا جازدادىم. مەنىڭ مۇنىما مەڭتاي امالسىز جىميىپ، اقىرىن عانا باس شايقادى.
اسكەردە سۇيەككە ءسىڭىپ كەتكەن تارتىپكە بايلانىستى وسى قىلىعىمنان مەن كەيىن قاتتى ۇيالىپ ءجۇردىم. وعان مىناداي تاعى ءبىر سەبەپ تە بولدى. سول كۇننەن كەيىن ىلە-شالا تاكەننەن حات العامىن.
ول بىلاي دەپ جازعان ەكەن.
«ەربول، امانبىسىڭ؟ وقۋعا تۇسكەنىڭە قۋانىپ جاتىرمىن. سەنىڭ تۇسەتىنىڭدى بىلگەنمىن. مەن دە امانمىن. ءوزىم كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق ءبىر اساۋعا بۇعالىقتى تاستاپ كەپ جىبەرگەنمىن. ءبىراق ءالى قۇلاعىنا قولىم تيگەن جوق. نوقتانى ىڭعايلاپ ۇستاپ، جالىن سيپالاپ، جاقىنداپ كەلەمىن.
الدەقاشان-اق تۇقىرتىپ الاتىن ەدىم، وزىمنەن بولدى. ويتكەنى، كەلگەن كۇنى مەن ونىڭ شەشەسىن ءولتىرىپ الا جازداپپىن.
اڭگىمە بىلاي.
اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى، ءبىزدىڭ ۇيگە، ماعان سالەمدەسۋگە كەلىپ جاتتى. مەن دە ولارعا اسكەري تارتىپپەن ىزگى كورسەتتىم. كەلگەندەر نە قولىمدى الماق بولىپ، نە بەتىمنەن سۇيۋگە ىڭعايلانىپ، توردە وتىرعان ماعان قاراي ۇمتىلادى. مەن ورنىمنان اتىپ تۇرامىن دا، وڭ قولىمدى سارت ەتكىزىپ شەكەمە كوتەرىپ:
— زدراۆيا جەلايۋ، ستارشيي سەرجانت مايشانوۆ — دەپ، قاتتى ايقايلاپ، قاققان قازىقتاي بوپ، باجىرايا قالامىن.
مىنە وسىعان سوعىس كورمەگەن سۋجۇرەك ەكى-ۇش جامان كەمپىر شالقالارىنان تۇسە جازداپ، تالىپ قالعان بولاتىن. جۇرت ولاردىڭ بەتىنە سۋ بۇركىپ جاتقاندا مەن: «اكەتىڭدەر، اكەتىڭدەر، سانروتاعا اپارىڭدار» دەيمىن عوي باياعى. ويتكەنى ماعان سالەمدەسۋگە باسقا دا جۇرت كەلەدى. كەمپىرلەردى تورگە سەرەيتىپ سالىپ قويىپ وتىرايىن با سول.
قۇداي ۇرعاندا جاڭاعى تالىپ قالعان كەمپىرلەردىڭ ءبىرى مەن جاقسى كورگەن قىزدىڭ شەشەسى بولىپ شىقپاسى بار ما؟ «الىستان، اجالدىڭ اۋزىنان قايتقان بالا عوي دەپ، ەمىرەنە ەڭكەيىپ، قۇشاعىمدى جايا بەرگەنىمدە توردە تىپ-تىنىش وتىرعان الپامساداي جىگىت الاق-جۇلاق ەتىپ اتىپ تۇردى. كەۋدەسىندەگى تەڭگەلىكتەرى ديۋانانىڭ اساسىنداي سىلدىر-سىلدىر قاعىپ، اكەسىنىڭ اتىنا الدەبىر تۇسىنىكسىز سوزدەردى قوسىپ، ارس-ارس ەتە قالعاندا يمانىم ۇشىپ، جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدادى. مەن ونداي ديۋاناعا قىزىمدى بەرمەيمىن» دەپ ايتادى دەيدى سول كەمپىر. ديۋانا دەپ وتىرعانى مەن. تاپقان ەكەن ديۋانانى!
ءبىزدىڭ جاعداي وسى. ءبىراق، كەمپىردىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان اتاكانى كۇشەيتىپ جاتىرمىن.
سەن ءوزىڭ دە سىپايىسىڭ عوي. دەگەنمەن وسىندايدان ساق بول. اسكەردىڭ زاڭى اۋىلعا جارامايتىنىن بايقاپ قالدىم. جاقسى كورگەن بىرەۋىڭ بولسا — ماعان ۇقساپ، ۇركىتىپ الىپ جۇرمە. ال مەن بولدىم.
قاندى كويلەك دوسىڭ تاكەن».
حاتتى وقىپ، الدىمەن ىشەك-سىلەم قاتىپ، كۇلىپ الدىم. ارتىنان ءوزىمنىڭ العاشقى لەكسيادا: «اعا سەرجانت ەسەنوۆ» دەپ ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، ودان سوڭ رۇقساتسىز وتىرمايمىن دەپ قالشيىپ تۇرىپ العانىم ەسىمە ءتۇسىپ، كىرەرگە تەسىك تابا الماي وز-وزىمنەن قىسىلعان ەدىم.
دەگەنمەن، اسكەردەن قايتقان ادامنىڭ بويىنداعى بۇل سياقتى سولەكەتتىكتەر كولدەنەڭ جۇرتقا كۇلكىلەۋ كورىنگەنىمەن، اسكەر ءتارتىبىنىڭ وسىلاي، سۇيەككە ءسىڭىستى بوپ، كوپكە دەيىن كوڭىلدەن كەتپەگەنىنە ءوز باسىم، ءبىر سەبەپتەن، وكىنبەيمىن دە. ويتكەنى سۇيەككە سىڭبەگەن تاربيە — تاربيە ەمەس. ءتارتىپتى، ىنتىماقتى اسكەر عانا جاۋىنان جەڭىلمەيدى. مەنىڭشە، وسى كۇنگى جاستار تاربيەسى ۇلكەن ءۇش بولىمنەن قۇرالادى. ول: سەميا، مەكتەپ جانە اسكەري ءومىر. وسى ءۇش تاربيەنى ءوز بويىنا دۇرىس سىڭىرە العان جاس ادام — جاقسى ازامات. ونداي ۇرپاعى بار وتان — ۇلى وتان، ونى ەشقاشان دا جاۋ المايدى.
ءجا، مۇنىڭ ءوزى بۇيرەكتەۋ اڭگىمە بوپ كەتتى-اۋ دەيمىن. ەندى ونى قويىپ، الگى اۋديتورياعا قايتا ورالايىن.
ءيا، مەن ورنىما وتىرعاننان كەيىن قىز اقىرىن عانا جىميىپ، بىلىنەر-بىلىنبەس ەتىپ، باسىن شايقادى دەدىم عوي. ونىسى مەڭتايدىڭ مەنى جازعىرعانى ما، الدە جاقتاعانى ما -اڭعارعانىم جوق. بار بايقاعانىم قىز سىپىلداتىپ، ءوز داپتەرىنە تاعى دا جارتى بەتتەي جازىپ تاستاعان ەكەن.
— اعاي، ءۇش جارىم بەتتەي ورىن قالدىرىپ، مىنا جەردەن باستاپ ماعان ىلەسىپ جازا بەرىڭىز، — دەپ مەڭتاي سول قولىنىڭ شىناشاعىمەن ءوزى داپتەرگە ەندى تۇسىرە باستاعان سويلەمدى نۇسقادى. قىزدىڭ شىناشاعى اپپاق، جۇپ-جۇمىر ەكەن. ودان وزىڭقى وزگە ساۋساقتار اسەمدىگى، ادەمىلىگىمەن جانە جان كۇيدىرەدى. «اتتەڭ، مىنا ساۋساقتاردى شوپىلدەتىپ سۇيەر مە ەدى، تىم بولماسا اقىرىن عانا سىرتىنان سيپار ما ەدى؟!» دەپ مەن، كامپيت كورگەن بالاداي جۇتىنىپ، تەلمىردىم دە قالدىم. مەنىڭ سۇقتانىپ وتىرعانىمدى سەزدى-اۋ دەيمىن، قىز داپتەرىنىڭ شەتىن باسىپ تۇرعان اسەم ساۋساقتارىن اقىرىن عانا جۇمىپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الدى. جاس بالانىڭ جۇدىرىعىنداي سۇيكىمدى سول ءبىر جۇدىرىقتى جۇتىپ قويار ما ەدى دەپ، مەن وعان دا قىزىعا قارادىم. وڭ قولىمەن سىپىلداتا كونسپەكت جازىپ جاتقان قىز جاڭاعى جۇمعان جۇدىرىعىن داپتەر شەتىندە ءسال ۇستاپ وتىردى دا، ماعان سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، سول قولىن جايلاپ تارتىپ الىپ، تومەن ءتۇسىردى. الاقانىمەن سيپالاپ، پارتانىڭ قۋىسىنان بىردەڭە ىزدەگەن سياقتاندى. ونىسى مەنىڭ كوزىمدى تايدىرۋ ءۇشىن جاساعان قۋلىعى-اۋ دەيمىن. ويتكەنى سيا سورعىش ىزدەدى مە دەيىن دەسەم، ونىسى داپتەرىنىڭ ۇستىندە، ون قولىنىڭ استىندا جاتىر.
ءبىر مينۋت قانا وسى ارادا دا ءبىر كولدەنەڭ اڭگىمەگە توقتاي كەتەيىن. لەكسيا جازىپ وتىرعان كەزدە قول تەرلەيتىنىن، ال قاعازدىڭ تەر تيگەن جەرىنە سيا جايىلىپ كەتەتىنىن، ويتپەس ءۇشىن وڭ قولدىڭ استىنان سيا سورعىش نە ءبىر باسقا قاعاز توسەپ وتىرۋ كەرەكتىگىن مەن كەيىن مەڭتايدان ۇيرەندىم. مەڭتاي ۇيرەتكەن وسى ءادىس ماعان ومىرلىك اينىماس ادەت بولىپ كەتتى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇيدە، ءيا كەڭسەدە وتىرىپ گازەتكە ماقالا نەمەسە وچەرك جازعانىمدا ءبىر بەت اق قاعازدى الىپ، ورتاسىنان بۇكتەيمىن دە، وڭ قولىمنىڭ استىنا سالىپ، ءار جول جازعان سايىن ونى، سول ستۋدەنت كۇنىمدەگى سياقتى، تومەن قاراي سىرعىتامىن دا وتىرامىن. ال اۋداندارعا كومانديروۆكاعا شىققانىمدا شاقتاپ قويىن داپتەرىمنىڭ ىشىنە دە سونداي بولەك قاعاز سالىپ الامىن. نەگە دەسەڭىز، مەن جول جازبالارىمدى قويىن داپتەرگە تەك قانا سيامەن تولتىرامىن. قارىنداشقا سەنبەيمىن. قارىنداش تۇراقسىز ايەل سياقتى، جازعانىڭ ءقازىر بادىرايىپ تۇرعانىمەن، ءبىرازدان سوڭ ءىز-تۇزسىز بوپ ءوشىپ قالادى. ءيا، كەيدە، سونداي قاعازدى ورتاسىنان بۇكتەپ نەمەسە قويىن داپتەرىمە شاقتاپ كەسىپ جاتقانىمدا ويىما مەڭتاي تۇسەدى دە، جاقسى كورگەن جانىڭنان ۇيرەنگەن ادەت جادىڭنان شىقپايدى ەكەن-اۋ دەپ قويامىن ىشىمنەن.
ءجا، ەندى جاڭاعى جەردەن قايتا ساباقتايىن. سياسى الدىندا تۇرعان، سيا سورعىشى ون قولىنىڭ استىندا جاتقان قىزدىڭ پارتانىڭ استىنان باسقا ەشنارسە ىزدەي قويار ءجونى جوق ەدى. «تەگى مەڭتايدىڭ مۇنىسى قولىما قاراما دەگەنى شىعار» دەدىم دە، مەن لەكسيا جازۋعا ىڭعايلاندىم. گيمناستەركامنىڭ ومىراۋ قالتاسىنان ءبىر باسىنا سول كەزدە سەكسەن التى اتالاتىن قالامۇش سۇعىلعان قاڭىلتىر قالامىمدى قولىما الىپ، مەڭتايدىڭ سياسىنان جازۋعا ىڭعايلاندىم. ءتورت جىل بويى مايداندا ساناۋسىز سولدات، سانسىز تەحنيكا، قاپتاعان قالا، دەريەۆنيالاردى تولاسسىز جالماپ وتىرعانىنىڭ ۇستىنە ارتتاعى ەلدە كوزگە كورىنگەن دۇنيەنىڭ ءبارىن تۇك قالدىرماي قىلعىپ، جۇتىپ كەلگەن جەبىر سوعىستىڭ جويىلعانىنا جارتى جىل جاڭا عانا تولعان ول كەزدە ستۋدەنت ءۇشىن ءبىر ساۋىت سيانىڭ قاسقالداقتىڭ قانىنداي قىمبات قازىنا ەكەنىن مەن ارتىنان ءبىلدىم. قاسىنا ءوزى شاقىرىپ اكەلگەن قىزدىڭ سياسى دا ورتاق شىعار دەپ، قولىمدى سوزا بەرگەندە-اق، مەڭتاي: «جازىڭىز، جازىڭىز» دەگەندەي باسىن ەكى رەت يزەپ، يشارا ءبىلدىردى. سوندا عانا مەنىڭ «ءبالاي، رۇقسات سۇراۋىم كەرەك ەدى-اۋ» دەگەن ويىما كەلدى. «جاماننىڭ اقىلى ارتىنان تۇسەدى» دەپ، ماعان وسىنداي جاقسى ويلار ىلعي كەيىننەن كەلەدى. ەندى قايتادان رۇقسات سۇراپ جاتۋدىڭ رەتى جوق، نە دە بولسا قالامىمدى مەڭتايدىڭ ساۋىتىنا باتىرۋعا ىڭعايلاندىم. سويتسەم، سيا ساۋىت دەپ ماردىمسىپ وتىرعانىم بارماق باسىنداي عانا شۇرشيگەن شيشا ەكەن. ونىڭ قاي جەرىندە سيا تۇرعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. بۇل پالەنى اۋدارىپ الامىن با دەپ، قولىم دىرىلدەڭكىرەپ ونىڭ تار اۋزىنا قالامىمدى ارەڭ دەگەندە ءبىر باتىرىپ الدىم-اۋ، ايتەۋىر. ال مەڭتايدىڭ قالام ۇستاعان قولى تارى شوقىعان تورعايداي بولىپ، سيا ساۋىتتىڭ اۋزىن جىپ-جىپ ەتىپ تەز-اق تابادى. قويشى، قىزدىڭ سيا ساۋىتىنا سىعالاپ وتىرىپ، قالامىمدى ەكى-ۇش رەت سۇققاننان كەيىن، ەپتەپ مەن دە جىپىلداتا باستادىم.
كەيدە وقىتۋشىنىڭ ايتقانىن تۇتاس جازىپ ۇلگىرىپ، كەيدە ەستي الماي قالعان ءسوزىمدى مەڭتايدىڭ جازعانىنان قاراپ، ءىلىنىپ-سالىنىپ كونسپەكتى قۇراستىرىپ جاتىرمىن. العاشقى ساعاتتاعىداي ەمەس، وقىتۋشىنىڭ ۇنىنە دە قۇلاعىم ۇيرەنە باستاعانداي. وندا ءبىر جول دا جازا الماعان بولسام، ەندى ءبىر بەتكە جۋىق ەتىپ سويداقتاتىپ تاستادىم. «قۋان، ەربول، سەنەن بىردەڭە شىعادى!» دەيمىن ىشىمنەن. ءوستىپ، وزىمنەن-وزىم ماساتتانىپ، سياعا قاراي قولىمدى جانە سوزا بەرگەنىمدە ءون بويىمدى ەلەكتر توگى سوعىپ كەپ جىبەرگەن سياقتاندى. سويتسەم، تومەن قاراپ جازىپ وتىرعان مەڭتاي ەكەۋمىزدىڭ ءبىر مەزگىلدە سوزىلعان قولىمىز ساۋىتقا قاتار جەتىپ، قاپتالداسىپ قالعان ەكەن. كىشكەنتاي اسەم اپپاق قول مەن بىرتىقايلاۋ قاپ-قارا قول بىرىنە-بىرى تيىسكەندە ەلەكتر سىمىنىڭ ەكى ۇشى بىرىنە ءبىرى جاناسىپ، سول جەردەن جارقىلداپ، وت ۇشقىنداپ جاتقانداي، ەكەۋىن تەز ايىرىپ جىبەرمەسە وشپەس ءورت تۇتاناتىنداي كۇي تۋعان ەكەن. جۇرەك لۇپىلدەپ، قان لىپىلداپ، دەنە دۋىلداپ كەتتى. وسى ءقازىر كۇيىپ، كومىر بوپ كەتسەم دە، مەنىڭ ءوز قولىمدى قىز قولىنان اجىراتىپ العىم كەلمەدى. مەڭتايدىڭ مەنى مەرت ەتكىسى كەلمەدى مە، الدە اعا دەپ، سيانى بۇرىن الۋعا جول بەردى مە، بىلمەيمىن، ول ءوز قولىن جايلاپ كەرى تارتىپ الدى دا، داپتەرىنىڭ كەلەسى اق بەتىن اۋدارىستىرىپ قاراي باستادى. سيا ساۋىت بوساعاننان كەيىن، قايتادان، ەشتەڭە بولماعانداي، بۇرىنعىسىنداي سابىرلى قالپىندا كونسپەكتىسىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ جازا بەردى.
ءبىراق، قىز سابىرلى بولعان سايىن مەنەن سابىر كەتە باستادى. ونىڭ اق ساۋساق، اق بىلەك، اق موينىنا كوزىم تۇسكەن سايىن، بۋىن-بۋىنىم قۇرىپ، بەزگەككە ۇشىراعانداي بويىم قالتىراي ءتۇستى. ونىڭ ۇستىندەگى انگور ەشكىنىڭ جۇنىنەن توقىلعان اق سۆيتەرگە دەيىن مەنى ەلىتىپ، ەلجىرەتىپ، دۇنيەدە سول سۆيتەردەن سۇيكىمدى، مەڭتايعا سودان جاراسىمدى كيىم جوقتاي بوپ كورىندى.
وسى كۇيدە وتىرىپ، لەكسيانىڭ ىرعاعىنا ىلەسە الماي اسىقتىم با، الدە سول ساتتە كوزىمە اۋديتوريادا مەڭتايدان وزگە ەشكىم ەش نارسە كورىنبەي كەتتى مە، بىلمەيمىن، ىلگەرى سوزعان قالامىم ساۋىتتىڭ ەرنەۋىنە ءتيىپ، كوك سيا ءمولت ەتىپ مەڭتايدىڭ داپتەرىنە اقتارىلدى دا، ساۋىت دومالاي جونەلىپ، ونىڭ اق سۆيتەرىنىڭ ەتەگىنە بارىپ قۇلادى.
مەنىڭ بۇل كەزدەگى جاعدايىمنىڭ قانداي بولعانىن ءسىز سۇراماڭىز، مەن ايتپايىن. جازۋشى كىسىسىز عوي، ءوزىڭىزدى مەنىڭ ورنىما قويىپ مولشەرلەپ تۇسىنە بەرىڭىز. مەنىڭ بار بىلەتىنىم، سول ساتتە ءوزىمنىڭ جەرگە كىرەرگە تەسىك تابا الماعانىم. ويتپەگەندە قايتەيىن: اعالاپ، جانى اشىپ، جاقسىلىق جاساعالى جانىنا شاقىرىپ اكەلگەن قىزعا قيانات جاساپ السام. قيانات ەمەي نەمەنە، ونىڭ ەڭبەگىن ەش ەتىپ، داپتەرىنە سيا توگىپ، سۆيتەرىن بىلعاسام. «كەتىڭىزشى ورنىڭىزعا، ءوزىڭىز ءبىر ادام ەمەس، ايۋ ەكەنسىز عوي» دەسە، نە دەيمىن ءقازىر. اشۋلانسا، اۋىل قىزدارىنىڭ ءتىلى اششى كەلەدى. ولاردىڭ: «قۋ قايىرشى»، «ءيتتىڭ عانا بالاسى» دەگەن سياقتى «ءتاتتى» سوزدەرىن تالاي رەت ەستىگەنمىن بالا كۇنىمدە. بۇل قىزدىڭ دا مەنى سويدەپ تىلدەمەسىنە كىم كەپىل. مىنا قاپتاعان قىزدىڭ دا مەنى سويدەپ تىلدەمەسىنە كىم كەپىل. مىنا قاپتاعان قىزدىڭ ورتاسىندا ماسقاراعا ۇشىرايتىن بولدىم-اۋ. بۇدان دا باعاناعى ورنىمدا وتىرا بەرگەنىم ارتىق ەدى. ءبىر كورگەن قىز ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتتى دەپ، جەلپەڭدەي كەپ جونەلىپ ەدىم، وزىمە دە وبال جوق. ەندى مەڭتاي مەنى نە دەپ سوكسە دە قۇلمىن!..
وسىلاي ويلاپ، وزىنە ءولىم جازاسىن كۇتكەن قىلمىسكەرلەردەي قۇنىسىپ، ءبىر ۋىس بولدىم دا قالدىم. بەت-اۋزىم ءبىر ءتۇرلى بوپ بىجىرايىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلايمىن، ايتەۋىر جالىنىشتى تۇرمەن جاپالاق قاعىپ، بىرەسە پارتا ۇستىندەگى كوكالا بوپ قالعان داپتەرگە، بىرەسە مەڭتايدىڭ الدىنداعى اۋزى ماعان قاراپ، مەن نە ىستەر ەكەن دەپ اندىپ جاتقانداي كورىنگەن كىشكەنتاي سيا ساۋىتقا كەزەك-كەزەك قاراي بەرگەنىمدى بىلەمىن...
سوعىستا جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى مەنى ىزدەپ ارتيللەريا پولكىنا مايداندىق گازەتتىڭ تىلشىلەرى كەلدى. وزدەرى ءۇش ادام: ءبىر ورىس، ءبىر قازاق، ءبىر وزبەك ەكەن. انا ەكەۋىنەن دارەجەسى ۇلكەن كاپيتان قازاق مەنىمەن بۇرىننان تانىستاي، بىردەن شۇيىركەلەسىپ كەتتى. ونىڭ سەبەبى بار ەدى. مەن ديۆيزيالىق جانە مايداندىق گازەتتەرگە ارتيللەريستەر ومىرىنەن حابار، كوررەسپوندەنسيا، ماقالالار جازىپ تۇراتىنمىن. جاس كەزىندە قاي قازاق ولەڭ جازباعان. ارا-تۇرا ول گازەتتەردە مەنىڭ ولەڭ سىماقتارىم دا جاريالانىپ قالاتىن. سودان، سىرتتاي مەنى جاقىن تارتاتىن كاپيتان باعي ۋازيتوۆ ءوز گازەتتەرىنە ماتەريال جيناي العى شەپكە شىققان بۇل ساپارلارىندا جولداستارىن ەرتىپ ماعان جولىعا كەتۋگە كەلىپتى. رەداكسيادان الا كەلگەن بلوكنوت، قاعازدارىن بەرىپ، قارق قىلىپ تاستادى. سوعىستان امان قالساڭ، جۋرناليست بول، قازگۋ-دىڭ جۋرناليستيكا بولىمىنە ءتۇس دەپ، ءماسليحات تا ايتىپ جاتىر. ءتىرى بولسام راسىندا دا جۋرناليست بولۋىم كەرەك دەگەن وي مەنىڭ باسىما سوندا ۇيالاعان ەدى.
ءبىز باتارەيا جەلكەسىندەگى جەرتولەدە سويلەسىپ وتىرعان بولاتىنبىز. ءبىر كەزدە الدىنعى شەپ جاقتان گۇرس ەتكەن ءۇن شىقتى دا، لەزدە جەردى سولق ەتكىزە ءدۇرس ەتە قالعان جانە دىبىس ەستىلدى. اپىراي، تانكتەن اتقان جوق پا ەكەن دەپ ويلادىم مەن. ويتكەنى تانكتان شىققان سنارياد لاشىنداي ۇشقىر كەلەدى، ونىڭ گۇرس ەتىپ ستۆولدان شىققانداعى ءۇنىنىڭ اراسىنداعى الشاقتىق ازعانتاي عانا بولادى: «اپىراي، جاۋ تانكتەرى باتارەياعا شابۋىل جاساپ كەلە جاتقان جوق پا ەكەن؟» دەپ ساسقالاقتاعان مەن جەرتولەدەن شىعا جۇگىرمەك بولا بەرگەنىمدە ءبىر نارسە ىسىلداپ، ىسقىرىپ، قاقاڭداپ كەلىپ ءدال ەسىك الدىنا توقتادى دا، شىر كوبەلەك ۇيىرىلە قالدى. زارەم ءزار تۇبىنە كەتىپ، «ويباي، سنارياد» دەپ جەرتولەنىڭ تورىنە قاراي جۇگىردىم. جۋرناليستەردىڭ دە كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ، «اللالاپ» جاتىر. ءبىرىمىزدىڭ استىمىزعا ءبىرىمىز تىعىلىپ، ۇيمە-جۇيمە بولدىق تا قالدىق. ءسويتىپ جاتىپ ءبارىمىز باقىرايىپ ەسىككە قارايمىز. ەسىك الدىندا اجال ءبيىن بيلەپ، ۇرشىقشا اينالىپ سنارياد تۇر. ەشقايسىمىزدا ءۇن جوق، ىشتەي سنارياد انە جارىلادى، مىنە جارىلادى دەپ جانىمىز شىعىپ بارادى. ءبىر كەزدە سناريادتىڭ شىر كوبەلەك اينالعان شاپشاڭدىعى ازايىپ، ونىڭ شوقيىپ وتىرعان ايۋدىڭ كۇشىگىندەي بوپ بويى كورىندى دە، سالدەن سوڭ، بۋىنى قۇرىپ، ءالى بىتكەندەي، سىلق ەتىپ قۇلاپ كەتتى. سول كەزدە مەنىڭ تاسامدا جاتقان كاپيتان سەلك ەتە ءتۇسىپ، كوزىن جۇمدى. سنارياد قۇلاسا دا جاي جاتپاي اۋناقشىپ-دوڭبەكشىپ، ءولى تيگەندەي الدەنەشە رەت تىپىرشىپ بارىپ ارەڭ تىنىشتالدى. سونىڭ وزىندە دە: «ءاي، قايداسىڭدار؟» دەگەندەي، مويىنسىز مۇقىل تۇمسىعىمەن ءبىزدى ىزدەپ جەر يىسكەپ جاتقانداي بوپ، باسىن جەرتولەنىڭ ەسىگىنە تىرەي توقتادى. بىرەۋىمىز باسىمىزدى كوتەرسەك-اق سنارياد كومەيىنەن قورعاسىن بۇركىپ جىبەرەتىن سياقتاندى.
— اللا! — دەدى قازاق.
— ويباي! — دەدى وزبەك.
ءبارىمىز بىردەي كوزىمىزدى تاس جۇمدىق. ەندى ءقازىر سنارياد جارىلىپ تورتەۋىمىزدىڭ پارشا-پارشامىز شىعاتىن ءساتتى كۇتتىك.
جوق، ءبىز اسىققان ەكەنبىز. ءبىز تورتەۋىمىزدىڭ پارشا-پارشامىزدى شىعاراتىن سنارياد گەرمانيانىڭ اجال فابريكاسىندا جاسالماعان بوپ شىقتى.
سونىمەن نە كەرەك، ارى جاتتىق، بەرى جاتتىق — سنارياد جارىلمادى. وسى ءيتتىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلىپ جارىلعالى جەرتولەنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەن جوق پا ەكەن دەپ، مەن اقىرىن كوزىمدى اشتىم. جوق، ويتپەپتى، ءۇي كۇزەتكەن يتكە ۇقساپ جاتىر ەسىك الدىندا توڭقيىپ.
— جولداستار، بۇل سنارياد ەمەس، بولۆانكا1 بولدى، مەن شىعىپ ارى اپارىپ تاستايىن، — دەدىم قاسىمداعىلارعا.
— ويباي، قاراعىم، بارما، — دەدى وزبەك جۋرناليست. — سەنىڭ قيمىلىڭمەن اۋا قوزعالادى دا، سناريادتى سوعادى. سودان سوڭ ءبارىمىز بىردەي عاراپ بولامىز.
— چەرت ۆوزمي، — دەيدى ورىس جۋرناليست، و دا نە ىستەردى بىلمەي.
ءوستىپ وتىرعانىمىزدا بىرنەشە سەكۋند ۋاقىت ءوتتى. وسى تۇسقا كەشەدەن بەرى اندا-ساندا ءبىر بولۆانكا كەپ ءتۇسىپ، جارىلماي قالاتىنىن بىلەتىن مەن ورنىمنان تۇردىم. الدە جۋرناليستەردىڭ الدىندا ءوزىمنىڭ قورىقپايتىن باتىر ەكەنىمدى كورسەتكىم كەلدى مە، قايدان بىلەيىن. الدى-ارتتى ويلاتپايتىن جاستىقتىڭ قىزۋى بويىمدى كەرنەپ، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ ەسىككە قاراي اياڭدادىم. بولۆانكا بولماي، باسقا سنارياد بولىپ، جارىلىپ كەتپەس پە ەكەن دەگەن دە وي كەلدى. الايدا شەشىنگەن سۋدان تايىنباس دەگەن ەمەس پە، كەيىن قايتپاي ىلگەرى ۇمتىلا بەردىم.
ەپتەپ ەسىكتىڭ ساكىسىنە كوتەرىلدىم. بۇل جاقتان راسىندا دا كەشەدەن بەرى ەكى-ۇش رەت كورىپ، كوزىم قانىپ قالعان بولۆانكانىڭ ءوزى تارىزدەندى. ونى قۇيرىق جاعىنان ۇستاپ، كوتەرىپ الايىن دەپ ەڭكەيە بەرگەنىمدە كاپيتاننىڭ:
— ەربول، قاراعىم، قوش. ءبىز ۇيىڭە حابارلارمىز، — دەپ جىلامسىراعان ءۇنى ەستىلدى.
شوققا قىزعان شويىنداي ىستىق اۋىر سناريادتى شينەلىمنىڭ جەڭىمەن قاپسىرا ۇستاپ، جەردەن كوتەرىپ الدىم دا، اياعىمدى ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، جەرتولەنىڭ سىرت جاعىنداعى شۇڭقىرعا قاراي اياڭدادىم.
سناريادتى جەردەن كوتەرىپ الۋىن السام دا، ودان قۇتىلعانشا اسىقتىم. جاڭا، جۋرناليستەردىڭ قاسىنان باتىرسىنىپ تۇرعانىممەن، باتىرعا دا جان كەرەك ەكەن. نەگە تۇردىم، جاي جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقانداي بوپ، مۇنى نەگە كوتەردىمگە قالدىم. ءبىر پالە بولۆانكا ەمەس، جاڭاعى جىگىت ايتقانداي، كەش جارىلاتىن سنارياد بولىپ، ءقازىر شارق ەتە تۇسسە، مەنەن ءبىر جاپىراق تا قالمايدى. ال، الگىندە، ءبارىمىز جەرتولەدە جاتقان كەزدە جارىلسا، بالكىم جارالى بولسا دا، ءتىرى قالاتىن با ەدىم دەپ ويلادىم. وسى ساتتە قوس قولداپ كوتەرىپ كەلە جاتقانىم اۋىر قارا جىلان سياقتى بوپ كورىندى. ول ءقازىر باسىن قىلقاڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ الىپ، مەنىڭ موينىما ورالا تۇسەتىن تارىزدەندى. وسىدان كەيىن ءون بويىمدى قارا تەر جاۋىپ كەتتى. وتىز مەتر جەردەگى شۇڭقىرعا باتپاقتا وتىز كيلومەتر جۇرگەندەي بولىپ، ارەڭ جەتتىم.
سناريادتى شۇڭقىردىڭ شەتىنە جاتقىزىپ ەپتەپ تۇبىنە قاراي دومالاتا بەرگەنىمدە، ول، شىنىندا دا، جىلانشا ىسىلداي باستادى. مەن جانۇشىرىپ، كەيىن قاراي قاشتىم. القىنىپ جەرتولەگە جەتىپ، ىشىنە كىرە بەرگەنىمدە سىرت جاقتان گۇرس ەتىپ جاڭاعى سنارياد بوپ شىققانىن مەن سوندا عانا ءبىلدىم. ەسىكتەن ىشكە قاراي دومالاپ كەلە جاتىپ، كاپيتاننىڭ «اللا» دەپ ىشقىنعان داۋىسىن تاعى ەستىدىم. جەرتولە تۇساۋلى اتتاي ءبىر سەكىرىپ قالدى دا، ونىڭ ءتور جاق ىرگەسى قۇلاپ، ۇستىمىزگە سۋىق توپىراق cay ەتە ءتۇستى. الىستان كەلگەن ءدۇمپۋى مىناداي، ال جاڭا جانىمىزدا جارىلسا تورتەۋىمىزدى بىردەي جايراتىپ كەتەدى ەكەن-اۋ دەپ ويلادىم ىشىمنەن...
مەڭتايدىڭ الدىندا جاتقان سيا ساۋىتتى كورگەندە وسى وقيعا ەسىمە ءتۇستى. ءبىراق ماحاببات مىسى باسقان ادامنىڭ قوزعالۋعا دا ءحالى كەلمەيدى ەكەن، ونىڭ بويىندا كۇش تە، قۋات تا، قايرات تا قالمايدى ەكەن. كەشە عانا جارتى پۇت بولۆانكانى جەردەن كوتەرىپ الىپ، جەرۇيدەن اۋلاققا اپارىپ لاقتىرىپ تاستاعان سولداتپىن، ەندى مىنە ساۋساق باسىنداي شيشانى جاتقان ورنىنان كوتەرىپ الۋعا باتىلى دا، شاماسى دا جەتپەدى.
مەنىڭ قولىمنان كەلمەگەن بۇل قايرات مەڭتايدىڭ قولىنان كەلدى. ول ءشۇۋ دەگەندە «ءبالاي» دەگەندەي، استىڭعى ەرنىن تىستەپ، نە ىستەرىن بىلمەگەندەي، ءسال بوگەلىپ قالدى. سودان سوڭ، ۇزىن، قويۋ كىرپىكتەرىن بىر-ەكى رەت قاعىپ جىبەردى دە، مەن جاققا بۇرىلىپ تا قاراماستان سيانى بەينە ءبىر ءوزى توگىپ العان، وعان ءوزى عانا كىنالى جانداي جاي تانىتا، الدىنا قۇلاعان سيا ساۋىتتى الىپ، جايلاپ پارتانىڭ ۇستىنە قويدى. اق سۆيتەر ەتەگىنىڭ الاقانداي جەرى اپ-ساتتە كوگالا بولدى دا قالدى. ءبىراق وعان مەڭتاي ءمان بەرمەگەن سياقتاندى. سيا سورعىشىمەن داپتەرىنىڭ بەتىندەگى سيانى سورعىزىپ بولدى دا، جاۋدىراپ ماعان قارادى:
— قىسىلماڭىز، اعاي، — دەدى. بۇعان بەينە ءبىر ءوزى كىنالىدەي، ونىسىنا مەنەن كەشىرىم ءوتىنىپ، جالىنعانداي بوپ ايتتى. سودان سوڭ ارتقى پارتاداعى قىزدارعا قاراي بۇرىلدى دا: — قىزدار، سيالارىڭدى بەرى قويىڭدارشى، — دەدى.
— نە بوپ قالدى، مەڭتاي؟ — دەدى ارتتاعى ەكى قىزدىڭ ءبىرى ءجاپ ەتىپ.
— سۆيتەرىڭدى بىلعاپ الدىڭ با؟ — دەدى ەكىنشىسى جانى اشىعانسىپ.
ولاردىڭ سوزدەرىن ەستىگەندە مەنىڭ ماڭدايىمنان تاعى دا شىپ-شىپ تەر شىقتى.
— جوق، جاي، اشەيىن، — دەپ مەڭتاي قىزداردىڭ سياسىنا قالامىن باتىرىپ الىپ، داپتەرىنىڭ اق بەتىنەن باستاپ، قايتادان جازۋعا كىرىستى. جازا باستاپ، باسىن تەز كوتەردى دە: — اعاي، ءسىز دە مىنا قىزداردىڭ سياسىمەن جازا بەرىڭىز، — دەدى.
«ۇيالعان تەك تۇرماس» دەگەندەي، ساسقالاقتاي بۇرىلىپ، ارت جاققا قارادىم. وندا دا ءبىر شۇمشيگەن ساۋىت تۇر. ءبىر جاقسىسى ونى قىزداردىڭ ءبىرى داپتەرىنىڭ شەتىنە باسقان سول قولىنىڭ ەكى ساۋساعىمەن قىسا ۇستاپ وتىر ەكەن. «قوي، بىرەۋىنىڭ سياسىن ۇستىنە توگىپ جەتىستىرىپ ەدىم. ەندى مىنا قىزدىڭ قولىنا قالام تىعىپ الىپ سورلاتارمىن» دەدىم دە، تىرپ ەتپەستەن وتىرىپ قالدىم. مي اينالىپ جەرگە تۇسەردەي ىستىقتا اۋىر جۇك، قارۋ-جاراق ارقالاپ جورىقتا كەلە جاتقانداي بوپ گيمناستەركامنىڭ جەڭىمەن سامايىمدى، ماڭدايىمدى سيپاي بەردىم. قوڭىراۋ سوعىلعاندا، باسى-كوزىن تەر جاۋىپ، بولدىرعان زەڭبىرەك اتىنداي سەندەلەكتەپ، سۇمىرەيىپ، سۇيرەتىلىپ، ورنىمنان ارەڭ تۇردىم.
V
ءسويتىپ مەنىڭ ستۋدەنتتىك ءداۋىرىمنىڭ العاشقى كۇندەرى وتە باستادى. ۋنيۆەرسيتەتكە، ونىڭ بيىك-بيىك اۋديتوريالارىنا بويىم ۇيرەنىپ، وقىتۋشىلاردىڭ ءاتى-جونىن ءبىلىپ، قاي ساباقتىڭ قاي جەردە وتەتىنىن اداسپاي تاباتىن بولىپ، بىرتىندەپ كوشەلى ستۋدەنت ساناتىنا قوسىلىپ كەلە جاتتىم. بۇرىنعىداي بىرەۋ بەتىمە قاراسا ىرجيىپ قويا بەرمەيتىن بولدىم. ماستىقتان ايىققانداي ءوزىمدى ءوزىم تەجەپ ۇستاۋعا ماشىقتانا باستادىم. سوعىستا جەڭىل نارسە، جۇمساق زات ۇستاپ كورمەگەندىكتەن اۋديتوريادا قولىما ىلىنگەننىڭ ءبارى جەپ-جەڭىل كورىنىپ، نە قۇلاتىپ، نە قيراتىپ الاتىن ادەتىمنەن دە ايىعا ءتۇستىم.
ءوزىمىزدىڭ كۋرستىڭ قىزدارىنا دا ەپتەپ كوزىم قانىپ، ولاردى اۋديتوريادا عانا ەمەس، كوشەدە دە تانىپ، باس يزەسەتىن حالگە كەلدىم. اش اۋىزعا ەرىنگە تيگەننىڭ ءبارى ماي ءتارىزدى بوپ تانىلا ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ءبىرىنشى كورگەندە كۋرستاعى قىزداردىڭ ءبارى بىردەي سۇلۋ، سىمباتتى، بىرىنەن ءبىرى وتكەن اسەم، بەيىشتىڭ تورىندەگى حور قىزىنداي بىرىنەن-بىرى ايىرعىسىز سياقتانىپ ەدى. العاشىندا بالىقتىڭ ۋىلدىرىعىنداي ۇقساس، شەتىنەن جۇمىرتقاداي اق بوپ كورىنگەن قىزدار بىرتە-بىرتە ءپىشىن-تۇلعالارى بىرىنەن-بىرى بولەكتەنىپ، مىنەز-قۇلىقتارى ەرەكشەلەنە، ەكشەلە ءتۇستى. ولاردىڭ ىشىنەن ەپتەپ قارا تورى قىز دا، قارا قىز دا، شۇبار قىز دا شىعا باستادى. دەگەنمەن، كوپشىلىگى سول ءبىرىنشى جۇزدەسكەندەگىمدەي جىلى شىرايلى، ۋىزداي ۋىلجىعان اسەم، ادەمى كۇيىندە قالدى.
ال سولاردىڭ بارىنەن دە مەن ءۇشىن العاشقى كورگەنىمدەگىدەن دە سۇلۋ، سىمباتتى، ودان دا سەزىمتال ءھام يناباتتى بولىپ مەڭتاي عانا جەكە دارا شىقتى.
جىگىتتىڭ قىزدى جاقسى كورۋىنىڭ سەبەپتەرى كوپ قوي. ءبىراق ونىڭ ءبارىن اۋىز شىركىن ايتىپ جەتكىزە الا ما؟ تەك جۇرەك بايعۇس قانا قىز جاقسىلىعىن قىلداي ءتىزىپ، كوكىرەكتە ساقتاپ جۇرەدى ەمەس پە. مەن سوعىستان قايتىپ كەلگەن كۇندەرى كورگەن قىزدارىمنىڭ بارىنە عاشىق ەدىم. جىگىت ءوزىن سامعاپ جۇرگەن سۇڭقارمىن دەپ ەسەپتەسە، قىزدىڭ كوركى سول سۇڭقار شىرمالار تور ەمەس پە؟ سۇلۋ ەمەس قىزدىڭ ءوزى ساعان جالت ەتىپ ءبىر كوز تاستاسا، سورلى جۇرەگىڭ قولعا تۇسكەن ۇرىداي قالتىراپ قويا بەرمەي مە؟ ال مەن بولسام، سامعاپ كەلىپ ءبىر كۋرستا مولدىرەپ وتىرعان وتىز قىزعا تاپ بولدىم — وتىز تورعا شىرمالدىم. ءبىراق ءوڭدى قىزدىڭ ءبارى ءجوندى قىز بولا بەرمەيدى. قىزدىڭ كوركى تور بولسا، ونىڭ جايدارى كوڭىل، جاقسى مىنەز، نازدى قىلىقتارىن نەگە تەڭەۋگە بولادى؟ اساۋ تۇلپاردىڭ اياعىنا سالعان بولات كىسەننەن كەم ەمەس-اۋ دەيمىن جاقسى قىزدىڭ قىلىعى. العاشقى كۇنگى مەن پارتاعا قۇلاتىپ العان كىشكەنتاي ساۋىتتىڭ ءالسىز سىلدىرى بىرتە-بىرتە سول كىسەن شىنجىرىنىڭ شىلدىرىنا اينالعان تارىزدەندى. وسى وقيعا، سۇلۋ ايەلدىڭ بەتىندەگى مەن مۇندالاپ، مولدىرەپ تۇراتىن مەڭدەي بولىپ، ءومىر بويى كوكەيىمدە، كوز الدىمدا قالدى. مەڭتايدى شىن جاقسى كورۋىمنىڭ شەتى وسى وقيعادان باستالدى-اۋ دەيمىن.
بۇل وقيعانى مەن دە، كۋرستىڭ باسقا قىزدارى دا بىرنەشە كۇنگە دەيىن ەستەن شىعارا المادىق. مەن ۇيالعانىمنان ۇمىتپايمىن، قىزدار قىلجاق ءۇشىن ەستەرىنە الادى. اسىرەسە قانيپا مەن زايكۇل دەگەن قىز قويان قۋعان تازىداي تاقىمداپ، ەسىمدى شىعاردى.
مەڭتاي العاشىندا بىرنەشە كۇن ساباققا مەن سيا توككەن سۆيتەرىن كيىپ كەلىپ ءجۇردى. تەگى ونى اۋىستىرىپ كيەرلىك لايىقتى باسقا كەۋدە كيىمى بولمادى-اۋ دەيمىن. اپپاق سۆيتەردىڭ ەتەگىندەگى كوك سيانى كورگەندە مەنىڭ بەتىمنەن وتىم شىعىپ، وعان قاراماۋعا تىرىسامىن، كوزىمدى باسقا جاققا بۇرا باستايمىن. مەنىڭ ءدال سول ءساتىمدى اندىپ تۇرعانداي قانيپا ءسوز باستايدى.
— مەڭتاي، نەمەنە، ءوزىڭ كوك بۇيرەك بوپ كەتكەنسىڭ بە؟ — دەيدى ونىڭ بۇيىرىنە ءۇڭىلىپ.
_ ءتۇ-ۇ-ۋ، قىزدار-اي، — دەيدى مەڭتاي داۋىسىن سوزا سويلەپ، ءسال كۇلىمسىرەپ قويىپ. — كىرلەمەيتىن كيىم بولۋشى ما ەدى، قويساڭدارشى.
وسى كەزدە زايكۇل كۇلىمدەپ، باسىن قيقاڭداتادى.
— كوك بۇيرەگىڭ نە، قانيپا-اۋ، بۇل — مەڭتايعا اعاسىنىڭ باسىپ بەرگەن كوك ءمورى ەمەس پە؟ — دەيدى.
باسقا قىزدار مىرس ەتە قالادى. مەنىڭ ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتە تۇسەدى. ساسقالاقتاپ، جان-جاعىما قارايمىن. قىزدار تۇك بولماعانسىپ، تومەن قارايدى.
مەڭتاي سابىرمەن وتىرىپ، قۇربىسىنىڭ ازىلىنە شىنداپ جاۋاپ بەرەدى.
— قىزدار-اۋ، باياعىدا ءبىر ساۋىت سيا توگىلىپ ەدى دەپ، اعايدى كۇن سايىن قيناي بەرمەسەڭدەرشى، — دەيدى ول دوستارىنا مولدىرەي قاراپ. — ورنىقسىز كىشكەنتاي ساۋىتتىڭ قۇلاپ كەتكەنىنە اعاي كىنالى ما ەكەن؟ قاراڭدارشى وزدەرىڭ: ءبىرىمىزدىڭ ءجونى ءبۇتىن سيا ساۋىتىمىز جوق قوي الدىمىزدا. ءبىرىمىز ءاتىردىڭ ساۋىتىنا، ءبىرىمىز دارى-دارمەك شيشاسىنا سيا قۇيىپ جازامىز. ال بۇعان شىن كىنالىنى ىزدەسەك — سوعىس قوي ول. سونىڭ سالدارى ەمەس پە بارىمىزگە قاعاز، قارىنداش، پورتفەلگە دەيىن قات بولىپ كەتكەنى. — وسىلاي دەپ مەڭتاي، لىقسىپ كەپ قالعان قالىڭ سۋدى بوتەن ارناعا اۋدارعانداي قىزداردىڭ كۇلكى كەرنەپ كەلە جاتقان كوڭىلدەرىن باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردى. — قايتا سول سيانى توگىپ العانى ءۇشىن اعايعا راقمەت ايتۋىمىز ءجون ەمەس پە؟ اعاي بىزگە قىسىلعانىنان ۇشتالماعان سيا قارىنداشىن بەردى. مىنە بۇگىنگە دەيىن وتىرعان ءبارىمىز سول قارىنداشتىڭ سياسىمەن جازىپ كەلەمىز.
— ونىڭ راس، — دەدى زايكۇل. — سەنىڭ سياڭ توگىلمەسە، بۇل كىسى بىزگە ۇشتالماعان قارىنداشىن بەرمەس ەدى عوي. — زايكۇل «ۇشتالماعان» دەگەن ءسوزدى سىقىلىقتاي ايتتى.
وسى كەزدە ارتقى پارتادا جالعىز وتىرعان قانيپا ساڭق ەتىپ زايكۇلگە سۇراق قويدى.
— بۇل اعايدىڭ باسقا ۇشتالماعان ەشتەڭەسى جوق پا ەكەن؟
ونى ەستىگەن ەكى-ۇش قىز بىرەۋ جەلكەلەرىنەن ءتۇيىپ قالعانداي تىلدەرىن سالاڭ ەتكىزىپ، تومەن بۇقتى. بىرەۋلەر ءۇن شىعارماي مىرس-مىرس كۇلدى. مەنىڭ قاسىمداعى مەڭتايدان باسقا قىزداردىڭ ءبارىنىڭ يىقتارى ءدىرىل قاقتى. قاتتى كۇلىپ توقتاپ، ەكى بەتى قىپ-قىزىل بوپ كەتكەن مايرا عانا سالدەن سوڭ باسىن كوتەرىپ:
— ءيا، قانيپا، ساعان نە بوپ كەتكەن، — دەپ قۇربىسىن كىنالاعان سياقتانىپ.
قازاقتىڭ ءسوزى قىزىق قوي، شىركىن! دۇرىس ايتىلعان ءسوزدى كۇلكى ءۇشىن، بۇرىپ تۇسىنۋگە دە بولادى. بۇرىپ ايتقان سوزدەن «جوق، مەن بىلاي ويلاپ ەدىم» دەپ بۇلتارا سالۋعا جانە وڭتايلى. قۋانىشى مەن باقىتىن كۇمىس كۇلكىنىڭ سىڭعىرىمەن ولشەيتىن، ءار ءسوزىن استارلاپ ازىلمەن ايتىپ، ءارقاشان: «وسى كۇلكىدەن ايىرماسىن» دەپ تىلەيتىن عازيز جۇرەگى قامقورلىق پەن قالجىڭعا بىردەي تولى جانى جايدارى قازاق ءۇشىن دۇنيەدە بۇدان تاماشا ءتىل بار ما، ءسىرا؟
— جولداستار! — قانيپا ەكى كوزى جالتىلداپ ورنىنان تۇردى. بەتىندە ەشبىر كۇلكى جوق. جينالىستاردا مىنبەدەن ءسوز سويلەيتىن شەشەندەي، ەكى قولىن پارتانىڭ ەكى جاق ەرنەۋىنە تىرەپ الىپتى. — جولداستار، مەنى دۇرىس تۇسىنۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن. مەن باسقا ماسەلەگە بايلانىسسىز، تەك قارىنداش تۇرعىسىندا عانا ايتتىم.
بۇعان قىزدار تەگىس دۋ كۇلدى. ونىڭ العاشقى ءسوزىن ەستىمەگەن سياقتانىپ، كۇلمەستەن، جىميماستان قالعان مەڭتاي دا بۇل جولى مىرس ەتىپ، ەزۋ تارتتى.
— ءاي، قانيپا، سەنىڭ ءتىلىڭ-اي، وسى، — دەپ قويدى اقىرىن عانا. مەڭتايدىڭ ۇنىنەن ماعان قىز جۇرەگىندە كىنالاۋ ەمەس، قۇربىسىنا دەگەن سونشا ءبىر نازىك مەيىرباندىق جاتقانى اڭعارىلدى.
ارادا جەكسەنبى وتكەن كەلەسى ءبىر دۇيسەنبىدە مەڭتاي اۋديتورياعا كوك سۆيتەر كيىپ كەلدى. ونى ەسىكتەن كورە سالا زايكۇل:
— ءاۋ، مەڭتاي، جاڭا سۆيتەر ساتىپ العاننان ساۋمىسىڭ ءوزىڭ؟ — دەپ جۇگىرىپ جانىنا جەتىپ باردى. مەڭتاي سىزىلا ايانداپ پارتاعا جەتكەنشە ۇرشىقشا يىرىلگەن زايكۇل ونىڭ الدىنا ءبىر شىعىپ، ارتىنا ءبىر شىعىپ قاراپ ۇلگىردى دە، «جاراسىمدى ەكەن» دەپ ءوز باعاسىن ايتتى. سودان كەيىن الدەنەگە مۇڭايعانداي بوپ، ءسال كۇرسىنىپ الدى.
— جۇرتقا وسىنداي جاقسى نارسەلەر كەزدەسە كەتەدى.
مەڭتاي پارتا جانىنا جەتكەننەن كەيىن اۋديتورياعا ەرتەرەك كەلىپ وتىرعان بارىمىزبەن باس يزەپ امانداستى دا، كۇلە ءتۇسىپ، ءۇيىرىلىپ قاسىنان كەتپەي جۇرگەن زايكۇلگە بۇرىلدى.
— بۇل مەنىڭ بۇرىنعى سۆيتەرىم عوي، زايكۇل-اۋ، — دەدى.
— قويشى، — دەدى زايكۇل وعان سەنبەي. — اناداعى اعاي سيا توگىپ تاستاعان سۆيتەر مە؟
— ءيا، سول سۆيتەر. سوندا اعايدىڭ قولى سيا ساۋىتتى قاعىپ كەتكەنى جاقسى بولدى، — دەدى مەڭتاي ماعان بالاشا ەركەلەي ءبىر قاراپ قويىپ. — اعايعا راقمەت، ايتپەسە مەن جالقاۋ مۇنى قاي ۋاقىتتا بوياپ الارىمدى كىم ءبىلسىن. — وسىلاي دەپ ول مەنىڭ ۇستىنە سيا توككەنىمە شىن قۋانعانداي كۇي تانىتتى.
— وسىنداي اپ-ادەمى عىپ ءوزىن بويادىڭ با، ەي، مەڭتاي؟،— دەپ زايكۇل كوك سۆيتەرگە قايتادان ءۇڭىلدى. — قوي، ءوزىڭ ەمەس شىعارسىڭ.
مەڭتاي تاعى كۇلدى.
— ءوزىم، — دەدى تاعى دا مەڭتاي باسىن يزەپ. — بۇل سۆيتەردى توقىعان دا ءوزىم.
— نە دەيدى، قاشان توقىپ ءجۇرسىڭ؟
— بيىل، جازعى كانيكۋل كەزىندە.
— ءجىپتى كىم ءيىرىپ بەردى ساعان؟
— ءوزىم، — دەدى تاعى دا مەڭتاي باسىن يزەپ.
— بىلاي، ءبيتىپ پە؟ — دەدى زايكۇل سول قولىن جوعارى كوتەرىپ، شىناشاعىنا ءىلىپ العان شۇيكەنىڭ شۋماقتاۋلى ءجۇنىن سۇق ساۋساعى مەن بارماق اراسىندا قىسا ۇستاپ تۇرىپ، وڭ قولىمەن تومەندەگى كوزگە كورىنبەيتىن ۇرشىقتىڭ سابىن شيراتىپ كەپ قالعانداي بەلگى جاساپ. قىزدار دۋ كۇلىپ جىبەردى.
— ءيا، —دەپ مەڭتاي دا ەرىكسىز كۇلدى. — وعان نەسىنە تاڭداناسىڭ، ۇرشىق ءبىزدىڭ بابالارىمىزدان كەلە جاتقان ءجۇن ءيىرۋ فابريكاسى ەمەس پە؟
— اللا-اي، ءىشىڭ نەعىپ جارىلىپ كەتپەگەن، — دەپ زايكۇل مەڭتايدى اياعانداي بوپ باسىن شايقادى. — وسىدان كەيىن سەن دە جالقاۋمىن دەيسىڭ-اۋ ءوزىڭدى. مىنا مەنى ايتساڭشى ەشتەڭە ىستەي المايتىن.
— دەگەنمەن، ون سەگىزگە كەلگەن قىزدىڭ ءوز كيىمىن ءوزى تىگىپ، توقىپ كيە العانى ءجون عوي، — دەدى مەڭتاي قۇربىسىنىڭ كوڭىلىنە كەلىپ قالماسىن دەگەن ساقتىقپەن جايلاپ قانا. — ءبىز ەندى بالا ەمەسپىز عوي، زايكۇل-اۋ.
— مەن وتىز سەگىزگە كەلسەم دە ويتە المايتىن شىعارمىن. ەشتەڭەگە موينىم جار بەرمەيدى وسى، — دەپ قايتا مۇڭايدى زايكۇل. — وسى ساباعى تۇسكىردى دە ەمتيحان تۇسىندا وقىماس ەدىم، قايتەسىڭ، باعا كەرەك.
سىرتتان قانيپا كەلىپ كىردى.
— اللا-اي، — دەدى ول زايكۇلدىڭ داۋىسىنا سالىپ. — وسى سەن نەعىپ كوبەلەك بوپ ۇشىپ كەتپەي ءجۇرسىڭ اسپانعا؟
— ەي، راس سوعان ءوزىمنىڭ دە تاڭىم بار، — دەدى ول دوڭگەلەك كوزدەرىن ودان سايىن باقىرايتا ءتۇسىپ.
— وندا، ۇشىپ كەتپەي تۇرعانىندا ورنىڭا وتىر تەز. — دەدى قانيپا زايكۇلدى يىعىنان باسىپ. — وقىتۋشى كەلە جاتىر.
ارينە، ول وقىتۋشى كەلدى. ونى باسقا وقىتۋشى جانە الماستىردى. كۇن سايىن ءوستىپ ءۇش-تورت ادامنان لەكسيا تىڭدايمىز. وقىتۋشىلارىمىز دا ءارتۇرلى، الۋان مىنەزدى ادامدار. ماسەلەن، بىرەۋى بيازى، ءبىلىمدار، باسى ارتىق سوزگە جوق كىسى. بىرەۋى بايسالدى، ماڭعاز، ەندى بىرەۋى جەڭىلتەك دەگەن سياقتى. ال تاعى ءبىر وقىتۋشىمىزدىڭ ادەتى قىزداردىڭ شاشىن، يەگىن سيپاۋ بولاتىن. ول كىسى كەلەردە باسقا قىزدار ارتقى پارتاعا قاراي قاشىپ، العا قاسقيىپ زايكۇل مەن قانيپا عانا شىعاتىن. وقىتۋشى ورنىنان تۇرىپ بۇلاردىڭ قاسىنا كەلگەندە بىرەۋى سيپاۋعا ۇيرەنگەن مىسىقتاي بوپ شاشىن، بىرەۋى ەنەسى اۋكەسىن جالاعان بۇزاۋداي ءسۇيسىنىپ، بۇعاتىن توسىپ تۇرادى. ارينە، وقىتۋشىلار جايىندا ۋاقىت الىپ سىزگە ايتىپ جاتۋىمنىڭ قاجەتى جوق. بۇل ارادا تەك ايتا كەتەيىن دەگەنىم مەڭتايدىڭ سول وقىتۋشىلاردى الالاماي ءبارىن بىردەي جاقسى كورەتىندىگى ەدى. ءبىز، باسقامىز ءار وقىتۋشىنىڭ وزىمىزشە كەمشىلىگىن تاۋىپ، مىنەپ جاتامىز. سوندا ولاردى جاقتاپ جالعىز مەڭتاي عانا شىعادى.
— قىزدار-اۋ، قويساڭدارشى. وقىتۋشىلارىمىزدىڭ ءبارى جاقسى ادامدار عوي. تەك كەيبىرەۋلەردىڭ سۇيەككە سىڭگەن ادەتى بولادى. ادامدى ول ءۇشىن كىنالاۋعا بولمايدى عوي، — دەپ جالىنعانداي جاي تانىتادى.
— ەندەشە ول كىسىگە ءوزىڭ نەگە شاشىڭنان سيپاتپايسىڭ؟ — دەيدى مەڭتايعا قارسى داۋ ايتىپ قىزداردىڭ ءبىرى.
بۇعان مەڭتاي جاۋاپ بەرە الماي قىسىلادى دا، شىنىن ايتادى.
— مەن ۇيالامىن، قىزدار، مەنىڭ شاشىمدى شەشەمنەن باسقا ەشكىم سيپاعان جوق قوي، — دەيدى.
قىزدار وعان دۇرسە قويا بەرەدى.
— ءبىزدىڭ باسىمىزدى شەشەمىزدەن باسقا كىم سيپاپتى؟
— و نە دەگەنىڭ، مەڭتاي؟ — دەسىپ، بۇرتيىسىپ قالادى.
— سەندەردىڭ اكەلەرىڭ بار، اكەلەرىڭ سيپاعان شىعار دەگەنىم عوي، — دەيدى مەڭتاي دوستارىن وكپەلەتىپ الدىم با دەگەندەي، ءارقايسىسىنا ءبىر جاۋتاڭداي قاراپ. — ال وقىتۋشى-اعاي بارىمىزگە اكە قۇرالپاس كىسى ەمەس پە، سوندىقتان ايتامىن... مەن اكەمنەن ەرتە، ەس بىلمەگەن شاعىمدا ايرىلدىم عوي.
ءجۇزى قانداي اق بولسا، جانىنىڭ دا سونداي پاكتىگىنە كوزىم جەتتى مە، ايتەۋىر، اۋزىنان شىققان وسىنداي ءار ءسوزى مەن ءار قىلىعى مەنى ەلتىتىپ ەلجىرەتىپ، كۇن سايىن مەڭتايدى ىشتەي جاقسى كورۋىم ارتىپ، وعان بار ىقىلاسىممەن بەرىلىپ قۇلاپ بارا جاتتىم. ەندى وقىتۋشىلاردى قويىپ، مەن سىزگە سونى ايتايىن.
سوعىستان كەيىنگى بەيبىت ءبىرىنشى جاڭا جىل كەلە جاتتى. جاڭا جىل قارساڭىندا جۇرت تۋعان-تۋىس، جورا-جولداستارىنا الدىن الا اشىق حاتتار جولداسىپ، اسىعىس تەلەگراممالار جونەلتىسىپ، قۇتتىقتاۋلار قابىلداسىپ، ءماز-مايرام بولىسا باستادى. وسى كەزدە اۋىلدارى استاناعا جاقىن ستۋدەنتتەر دەكاناتتان جالىنىپ ءجۇرىپ رۇقسات الىسىپ ۇيدى-ۇيلەرىنە كەتىسىپ جاتتى.
جاڭا جىل قارساڭىنداعى سوڭعى لەكسيالاردىڭ ارالىعىندا مەڭتاي مەنەن:
— اعاي، ەرتەڭ جاڭا جىل عوي، ءسىز ەلگە قايتپايسىز با؟ — دەپ سۇرادى.
مەن باسىمدى شايقادىم.
— نەگە؟ ءوزىڭىز سوعىستان كەلدىڭىز، وزگە بارماسا دا ءسىزدىڭ بارۋىڭىز كەرەك عوي، اعاي. اكە نە شەشە، ءتىپتى بولماسا، تۋىستارىڭىز بار شىعار. نە باسقا ءبىر جاقىن ادامدارىڭىز بولار. — سوڭعى سويلەمىن مەڭتاي ويلانىڭقىراپ ايتىپ ەدى. تەگى، مەن سونى سەزىپ قالماسىن دەدى مە ەكەن، ايتەۋىر، ودان كەيىنگى سوزدەرىن ءسال شاپشاڭداتىڭقىراپ جىبەردى. — ال مەنىڭ شەشەم ءتىرى بولسا، مۇندا ءبىر ساعات تا تۇرماستان ۇيگە وسى ءقازىر-اق ءجۇرىپ كەتەر ەدىم. ءبىراق، شەشەم بىلتىر قايتىس بولدى.
— نەدەن؟ — دەپپىن مەن ولگەن ادامنىڭ نەدەن قايتىس بولعانىن بىلسەم، بەينە ءبىر ءتىرىلتىپ جىبەرەتىندەي-اق.
— نەدەن دەرىڭىز بار ما، ءبارى سوعىستىڭ الەگى عوي، اعاي، — دەي سالدى قىز شەشەسىنىڭ نەدەن ولگەنىن ەجىكتەپ ءتۇسىندىرىپ جاتقىسى كەلمەگەندەي.
— ءبىزدىڭ دە ۇيدە ەشكىم جوق، — دەدىم مەن.
— جالعىز ەكەنسىز عوي.
— جوق، قارىنداسىم بار.
— ا، قارىنداسىڭىز بار ما؟ — مەڭتاي كوزى مولدىرەي ءتۇسىپ ءسال ويلانىپ قالدى. — سوعىستان اعاسى امان كەلگەن قارىنداستان باقىتتى ادام بولا ما ەكەن، شىركىن! — ول ماعان قايتادان سۇراق قويدى. — ال ءسىز قارىنداسىڭىزعا نەگە بارمايسىز؟ ول جالعىز ءوزى ءسىزدى قاشان كورەمىن دەپ سارعايا كۇتىپ وتىر ەمەس پە؟
— جوق، جالعىز ەمەس، تۇرمىسقا شىققان!
— ءسىز سوعىستا جۇرگەندە شىقتى ما؟
— ءيا.
— ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىزبەن بە؟
— جوق، مەنەن رۇقسات سۇراعان جوق، — دەدىم كۇلىپ.
قىز: «ءبالاي، نەگە رۇقسات سۇرامادى ەكەن؟» دەگەندەي، باسىن شايقادى دا، ودان سوڭ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى.
— ەگەر ەشقايدا بارماساڭىز، — دەدى قىز ماعان قايتا بۇرىلىپ، — ەرتەڭ ءبىزدىڭ بولمەگە كەلۋىڭىزدى سۇرايمىن، اعاي. قاسىمداعى قىزداردىڭ ءبارى كەتىپ قالدى. كۇنى بويى ەلەگىزىپ، ءبىر بولمەدە ءبىر كىسىنىڭ وتىرۋى قيىن سياقتى.
— جارايدى، — دەدىم مەن الدەنەگە جۇرەگىم ءدىر ەتە قالىپ. — ءبىراق مەن سىزدەردىڭ مەكەندەرىڭىزدى بىلمەيمىن عوي.
— ءا، سولاي ما ەدى؟ ءسىز جاتاقحاناعا ءالى ءبىر رەت بارىپ كورگەن جوقسىز با؟
— جوق.
— ەندەشە سىزگە قالاي تۇسىندىرسەم ەكەن، — مەڭتاي ەرنىن تىستەپ، ءسال ويلانىپ الدى. —ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكى جاتاقحاناسى بار: ءبىرى كالينين كوشەسىندە، ءبىرى ۆينوگرادوۆ كوشەسىندە. ءبىراق ەكەۋى ءبىر جەردە، قاتار. ۆينوگرادوۆ، 62 — ءبىزدىڭ جاتاقحانا. سونىڭ 62 بولمەسى. ۇقتىڭىز با؟ الپىس ەكى — الپىس ەكى، — دەدى قىز مەن ۇعىپ السىن دەگەندەي ءار ءسوزىن سوزا ايتىپ. — ەكى رەت الپىس ەكى.
مەن ءسال ويلانىڭقىراپ بارىپ، باسىمدى يزەدىم. ويلانعانىم: كالينين كوشەسىندەگى جاتاقحاناعا مايداننان بىرنەشە حات جولداعانىم ەسىمە ءتۇستى. مەنىڭ بوگەلىپ باس يزەگەنىمدى شالا ۇققاندىعىمنان دەپ ءبىلدى مە، الدە ايتقانىن ۇقسام دا ۇمىتىپ قالار دەپ ويلادى ما، بىلمەيمىن، مەڭتاي دەرەۋ داپتەرىنىڭ ارت جاعىنان ءبىر بەتىن جىرتىپ الدى دا، ءادىرىسىن جازا باستادى. مەن ونىڭ ايتقانىن ۇقسام دا، ۇمىتپايتىنىمدى بىلسەم دە، جازباي-اق قويىڭىز دەمەدىم. ماعان قىزدىڭ ءوز قولىمەن جازىپ بەرگەن قاعازى قىمبات كورىندى.
— ءوزىڭىز قايدا تۇراسىز، اعاي؟ — دەپ سۇرادى مەڭتاي ءادىرىس جازعان قاعازدى بۇكتەپ مەنىڭ قولىما ۇستاتىپ جاتىپ.
— دزەرجينسكيي كوشەسىندە، ءبىر جولداسىمنىڭ اكەسىنىڭ ۇيىندە پاتەردەمىن.
— تۇرعان ءۇيىڭىز ۆينوگرادوۆ كوشەسىنەن تومەن بە، جوعارى ما؟
— تومەن.
— وندا ءبىزدىڭ جاتاقحانانى بىلاي تاباسىز. ۇيدەن شىققان بەتىڭىزدە دزەرجينسكيي كوشەسىمەن ورلەپ، جوعارى ۆينوگرادوۆقا دەيىن كوتەرىلەسىز. وڭ جاق بۇرىشتا دراما تەاترىنىڭ ءۇيى تۇر، ونى بىلەتىن شىعارسىز. تەاتردان وڭعا قاراي بۇرىلساڭىز، ءبىر ون مينۋتتان كەيىن نيكولسكيي بازارىنا جەتەسىز. سول جاعىڭىزدان ءبىر ۇلكەن شىركەۋدىڭ دۇڭكيىپ تۇرعان، — مەڭتاي «دۇڭكيىپ» دەگەن ءسوزدى بالاشا سوزىپ ايتتى، — سارى الا كۇمبەزىن كورسەڭىز — سول نيكولسكيي بازارى. بازاردىڭ قارسىسىنداعى ەكى ەتاجدى جالپاقتاۋ سارى ءۇي — ءسىز ىزدەگەن جاتاقحانا بولادى دا شىعادى. ەندى تاباسىز عوي؟
— تابامىن.
— كەلەسىز عوي؟
— كەلەمىن.
كەشكە لەكسيادان قايتقان ماعان مەڭتاي بەرگەن ءادىرىس قاعازى مولدا جازىپ بەرگەن بويتۇماردان كەم كورىنبەدى. جوعالتىپ العان جوقپىن با دەپ ساسقالاقتاپ، ۇيگە جەتكەنشە گيمناستەركامنىڭ ومىراۋ قالتاسىن الدەنەشە رەت سيپالاعانىم بار. ۇيگە كەلە سالا بىتىرگەن ءبىرىنشى جۇمىسىم مەڭتاي بەرگەن قاعازدى تەزىرەك اشۋ بولدى. وندا قىزدىڭ جاڭا ءوز اۋزىنان ايتقان ءادىرىسى عانا بارىن بىلسەم دە، سونى وقىپ شىققانشا تاعاتىم قالمادى. مەڭتاي ءادىرىستى بىلاي دەپ ۇزىن ەتىپ ءبىر-اق جولعا جازىپتى:
«ۆينوگرادوۆ كوشەسى، 62 ءۇي، 62 بولمە، مەڭتاي»
شوتا رۋستاۆەليدىڭ «جولبارىس تەرىسىن جامىلعان باتىر» پوەماسىنىڭ ارقانداي شۇباتىلعان ۇزىن جولدارىنا ۇقساس بۇل سوزدەر ماعان ءبۇتىن ءبىر پوەمادان كەم اسەر ەتكەن جوق. «بۇل قىز مەنى نەگە شاقىردى؟ الدە مەنى جاقسى كورە مە ەكەن؟ ۇندەمەي ءجۇرىپ ول دا مەنى ىشىنەن ۇناتا ما ەكەن، سۇيە مە ەكەن؟ ارينە، سولاي بولۋعا ءتيىس. سۇيمەسە مەنى وڭاشا بولمەگە شاقىرار ما ەدى؟ جالىنعانداي بوپ، قايتا-قايتا ءوتىنىپ، ءوز قولىمەن ءادىرىسىن جازىپ بەرەر مە ەدى؟ اتتەڭ، شىركىن، مەڭتايداي اسەم، اقىلدى قىز مەنى ءسۇيىپ، ماڭگىلىك جارىم بولسا — ومىردە ەشبىر ارمانىم بولماس ەدى!»
وسىلاي ويلاپ، توسەكتە شالقامنان جاتقان مەنىڭ ەسىمە بالا كۇنىمدە ەستىگەن ءبىر شۋماق حالىق ولەڭى ءتۇستى.
مىنگەنىم ءدايىم مەنىڭ سارىم بولسا!
قولىمدا جەتەلەگەن نارىم بولسا!
ارمانسىز بۇل دۇنيەدەن وتەر ەدىم:
كۇلىم كوز، ويماق اۋىز جارىم بولسا!
«راس، مەڭتاي مەندىك بولسا، مەنىڭ دە ارمانىم بولماس ەدى!» دەپ ىشتەي كۇرسىنەمىن دە، وسى ولەڭنەن كارتينا قۇراستىرامىن. استىندا سارى اتى، قولىندا جەتەكتەگەن جالعىز وركەش نار تۇيەسى بار جىگىت الدىندا اق وتاۋدىڭ قاسىندا تۇرعان كۇلىم كوز، ويماق اۋىز كەلىنشەككە قاراي اسىعىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. سوندا مەنىڭ دە استىمدا اتىم، قولىمدا نارىم بولۋى كەرەك پە؟ — دەيمىن مەن وزىممەن ءوزىم داۋلاسىپ. «ات — ادامنىڭ قاناتى» دەپ بىلەتىن قازاق ءۇشىن ءبىر جۇيرىكتىڭ بولۋى قاجەت-اق دەيىك. سوندا ناردىڭ كەرەگى نە؟ كوشپەي قونباي نار جەتەكتەپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى ۇيات ەمەس پە؟ الدە نار دەگەن داۋلەت دەگەن ماعىنادا ما ەكەن؟ ءبىراق قازىرگى داۋلەت دەنساۋلىق پەن ءبىلىم ەمەس پە؟ قويشى، نە كەرەك، اقىرى، قازاقتىڭ قارا ولەڭدەرىنىڭ ءبارىنىڭ العاشقى ەكى جولى ماعىناسىز كەلەدى، بار ماعىنانى سوڭعى قوس جولى عانا ءبىلدىرىپ وتىرادى دەگەن وقىتۋشى ءسوزى ويىما ورالادى دا، بۇل شۋماق ولەڭنىڭ بار ءمانى «ارمانسىز بۇل دۇنيەدەن وتەر ەدىم — كۇلىم كوز، ويماق اۋىز جارىم بولسا» دەگەنىندە دەپ تۇيەمىن.
وسىدان كەيىن باسىما تاعى ءبىر كۇدىكتى وي كەلەدى. «سەنى قىز وڭاشا بولمەسىنە سۇيگەندىكتەن ەمەس، اعا دەپ سىيلاعاندىقتان، اعاسىنداي سەنگەندىكتەن شاقىرسا، قايتەسىڭ؟» دەپ بىرەۋ مەنى ۇرەيلەندىرە العاشقى ءتاتتى ويىمنان ۇركىتە سىبىرلاعانداي بولادى.
وسىنداي نەشە الۋان ويلاردىڭ تۇيىعىنا تىرەلىپ، تاڭ اتقانشا دوڭبەكشىپ شىققان ول ءتۇن ومىرىمدەگى ەڭ مازاسىز تۇندەردىڭ ءبىرى بولىپ ەسىمدە قالدى.
تاڭەرتەڭ شاي ۇستىندە ءۇي يەسى ماعان قاراپ:
— ەربول، قاراعىم، ءتۇنى بويى دوڭبەكشىپ شىقتىڭ عوي، اۋىرىپ قالعان جوقسىن با؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، — دەدىم مەن باسىمدى شايقاپ.
— ە، ءجون، وندا شايىڭدى ءىشىپ، نانىڭدى جەسەڭشى، — دەدى اقساقال مەنىڭ اۋىرماعانىما قۋانىپ.
ءبىراق مەن ءبىر ءتۇيىر دە تاتا المادىم. ەشنارسە تاماعىمنان وتپەدى.
سوعىستان كەيىنگى جۇتاڭ داستارحاننىڭ جۇپىنى شايىنان اۋىز تيگەن بولىپ، اپىل-قۇپىل كيىنىپ ۇيدەن شىقسام، كوشەلەر ەرتەگىدەگىدەي عاجاپ ءبىر قۇلپىرعان كۇيدە ەكەن. قالا توبەسىنەن ءتۇنى بويى جاۋعان ۇلپا قار ءار كوشەنى اق پروستىنيا جاپقان اپپاق توسەككە، ءار ءۇيدى ۇلپىلدەگەن اق بوكەباي جامىلعان اسەم كەلىنشەككە ۇقساتىپ قويىپتى. اعاشتار اق تونىنىڭ ەتەگى جەر سىزعان اياز اتالاردى ەسكە ءتۇسىرىپ، ءبىر ەمەس بىرنەشە اتا مۇرتىنان كۇلىپ، ساعان قاراي اسىقپاي ايانداپ كەلە جاتقان سياقتانادى. تەلەگراف سىمدارى اپتەكانىڭ ۇلپىلدەك اق ماقتاسىنان جۋان ەتىپ ەسىپ كەرمەگە تارتقان اق ارقان تارىزدەنەدى. شينەلىمنىڭ ەكى ەتەگى دەلەڭدەپ، بۇزاۋباس ەتىگىمنىڭ ەكى تۇمسىعى ۇلپا قارعا ۇيرەكتەي سۇڭگىپ ەسىپ كەلەمىن ەدىرەڭدەپ. جاس قاردىڭ جۇپار ءيىسى تىنىسىمدى كەڭەيتىپ، جۇرەگىمە ءبىر عاجايىپ سىر قۇيعانداي بولادى. اق قار، اسىل اۋا مەڭتايدىڭ اق ءجۇزىن، اپپاق موينىن ەرىكسىز ەسىمە سالادى. جانعا شيپا مىناۋ ءمولدىر اۋا ماعان تەك قانا سونىڭ دەم-لەبىزىندەي بوپ تانىلادى.
كوشەدە مەنەن باسقا ءتىرى جان جوق. اينالا جىم-جىرت. تۇندە جاڭا جىلدى قارسى الىپ، بار دۇنيە شارشاپ، مۇلگىپ تۇرعانداي كۇي تانىتادى. مەڭتاي ەسىمە تۇسكەندە وسى يەن كوشەنىڭ ورتاسىندا توقتاي قالىپ، ەڭكەيدىم دە، ءبىر جەرىن اۋىرتىپ المايىن دەگەندەي ەپپەن جەردەن ۇلپا قاردىڭ اپپاق جوتاسىن ءبىر سيپاپ ءوتتىم. وعان ايىزىم قانباعان سوڭ الاقانىممەن كوسىپ كەپ الدىم دا، ۋىسىمداعى قاردى بار ساۋساعىمنىڭ كۇشىمەن مىتىپ-مىتىپ جىبەردىم. عاشىقتىڭ ىستىق الاقانىنا تۇسكەن سالقىن قار لەزدە ەرىپ، كوزدىڭ جاسىنداي بوپ جەرگە تامشىلادى. «شىركىن، وسى ۇلپا قارداي بوپ، مەنىڭ قۇشاعىمدا مەڭتاي ەرىسە-اي» دەدىم ىنتىعىپ، سودان سوڭ «ۆينوگرادوۆ، 62... ۆينوگرادوۆ، 62» دەگەن ەكى ءسوزدى جان تەربەتەر جاقسى ءاننىڭ قايىرماسىنداي قايتالاپ، ەنتەلەپ ىلگەرى باستىم.
شىركەۋدىڭ قارسىسىنداعى ەكى ەتاجدى سارى ءۇيدى اداسپاي تابۋىن تاپتىم-اق. ءبىراق سونىڭ ىشىنە كىرۋىم مۇڭ بولدى. جاتاقحاناعا جەتكەنشە بىرەۋ موينىمنان ارقان ساپ دەدەكتەتىپ كەلە جاتقانداي اسىعىپ ەدىم. جاتاقحانانىڭ جانىنا كەلگەن سوڭ جۇرەگىم لۇپىلدەپ بۋىن-بۋىنىم قۇرىدى دا قالدى. باعانادان بەرى جايداق جەرمەن كەلىپ، ەندى بەينە ءبىر بيىك تاۋدىڭ باسىنا قاراي ورمەلەگەندەي، ءىلبىپ، ىلگەرى باسقان اياعىم كەيىن كەتىپ، دىمىم قۇرىپ، دىبىسىم تۇنشىعىپ، اپ-ساتتە السىرەگەندەي كۇيگە ءتۇستىم. ارەڭ دەگەندە ەسىكتەن كىرىپ، ەكىنشى ەتاجعا كوتەرىلدىم.
جاتاقحانانىڭ ۇزىن ءدالىزىنىڭ ەكى جاعى قاتار-قاتار جالعاسقان ەرسىلى-قارسىلى ەسىكتەر ەكەن. شەتكى ەسىككە تاقاي بەرە بۋىنىمدى بەكىتكەن بولدىم دا، ۇيگە تۇسكەن ۇرىداي تىنىسىمدى ىشىمە تارتىپ، ەسىكتەردىڭ نومەرىنە كوز جۇگىرتە باستادىم. بالا كۇنىمدە اۋىلدىڭ ءدىندار قارتتارىنىڭ ناماز وقىعانىن تالاي رەت كورگەنىم بار ەدى. ساجدەگە قايتا-قايتا باس قويىپ، وز-وزىنەن كۇبىرلەي تىزەرلەپ وتىرعان قارت ءبىر كەزدە «اسسالاۋماعالەيكۋم، راحمەتوللا!»دەپ داۋىسىن شىعارىڭقىراپ، باسىن وڭ يىعىنا، سودان سوڭ جانە «اسسالاۋماعالەيكۋم، راحمەتوللا!» دەپ سول يىعىنا قاراي بۇراتىن. سول سياقتى مەن دە «الپىس ەكىنشى بولمە» دەپ ىشتەي كۇبىرلەپ، باسىمدى ەكى جاعىما كەزەك بۇرىپ كەلەمىن. تەگى شالدارعا قاراعاندا مەنىڭ «نامازىم» ۇزاققا سوزىلدى-اۋ دەيمىن، ويتكەنى ولار موينىن ەكى-اق رەت بۇرسا، مەنىڭ الدەنەشە رەت بۇرۋىما تۋرا كەلدى. ءسويتىپ، 58، 59، 60، 61 بولمەلەردىڭ ەسىكتەرى الدىنان ءوتتىم. ەندى الپىس ەكىنشى كەلەتىن شىعار دەپ، جۇرەگىم ودان سايىن لۇپىلدەي ءتۇسىپ، سول جاعىمداعى ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنا جانە قارادىم. جوق، بۇل دا الپىس ەكى ەمەس، ءتىپتى مۇنىڭ ماڭدايشاسىندا ەشبىر سيفر جوق.. ال قارسىسىنداعى ەسىكتە 63 دەگەن سيفر تۇر. ءسال بوگەلدىم دە، مۇمكىن الدا شىعار دەپ، ەكى جاعىما كەزەك ءۇڭىلىپ، تاعى ىلگەرى ءجۇردىم. قانشا ۇڭىلسەم دە الپىس ەكىنشى ەسىكتى تاپپادىم. شورىلداپ اكقان سۋ دىبىسى ەستىلىپ جاتقان ەڭ تۇكپىردەگى بولمەگە دەيىن باردىم دا، ءدالىزدىڭ قابىرعاسىنا تىرەلىپ، كەيىن قايتتىم. «بۇل قالاي بولدى؟ الدە مەڭتاي بولمەسىنىڭ نومەرىن قاتەلەسىپ تەرىس ايتتى ما؟ الدە ول مەنى الدادى ما؟.. نەگە الدايدى، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس...» وسىلاي ويلاپ، ۇزىندىعى ات شاپتىرىم دەرلىك جاتاقحانانىڭ ەكىنشى باسىن قۋالاپ، ونداعى ءبىرىنشى نومەرلى ەسىكتىڭ الدىنا دەيىن باردىم. ءبىراق ەش جەردەن الپىس ەكىنى كەزدەستىرمەدىم. سالىم سۋعا كەتىپ، كەيىن قايتتىم. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ قوي جاڭاعى نومەرسىز ەسىكتى انىقتاپ قارايىنشى دەپ، الپىس ءۇشىنشى بولمەنىڭ قارسىسىنا قايتادان كەلدىم. سويتسەم، باسقا بولمەلەردەگىدەي رومبا پىشىندەس قاڭىلتىرعا جازىلعان ماڭدايشا نومەرى ءتۇسىپ قالىپتى دا، ونىڭ ورنىنا بۇل ەسىكتىڭ تاقتايىنا قارىنداشپەن بادىرايتىپ، 62 دەگەن سيفر جازىلعان ەكەن. ەكى كوزىم ماڭدايشادا بوپ جۇرگەن مەن الدىمدا ونى اڭعارماپپىن دا، بوس بەينەتكە ءتۇسىپپىن.
بولمە تابىلعانىمەن، مەنىڭ جۇرەگىمنەن بولمەگە كىرەر باتىلدىق تابىلماي، تاعى ءبىراز بوگەلىپ قالدىم. ساعاتىما قاراسام، تاڭەرتەڭگى سەگىزدەن جاڭا اسىپ بارادى ەكەن. «اپىراي، وسى كەلىسىم نە كەلىس؟ قىز شاقىردى دەپ، قىلقاڭداپ تاڭ اتپاي جەتىپ كەلۋىمنىڭ ءجونى قالاي بولادى؟.. مەنىڭ بۇل ەلپەكتىگىمدى قىز قالاي تۇسىنەدى؟..» دەپ ويلاپ تۇردىم دا، شەشىنگەن سۋدان تايىنباس دەگەندەي، نە دە بولسا كىرۋگە ۇيعاردىم. مەڭتاي ەسىك دىبىسىنان شوشىماسىن دەدىم بە، بىلمەيمىن، اشەيىندە تەمىردەي ساۋساقتارىم كيىز بوپ كەتكەندەي، بىلپ-بىلپ ەتكىزىپ ەسىك قاقتىم. ىشتەن ەشكىم دىبىس بەرمەدى. تاعى دا قاقتىم، تاعى دا ءۇن جوق. ءۇش رەت ءسويتتىم. يتەرىپ قاراسام، ەسىكتىڭ كىلتتەلمەي بوس جابىلىپ تۇرعانى بايقالادى. سودان سوڭ «العا!» دەگەن بۇيرىق ەستىلگەننەن كەيىن وكوپتان قارعىپ شىعىپ، موينىڭدى ىشكە الىپ، مىلتىقتى كەزەنە ۇستاپ، شابۋىل دۇرمەگىنە ىلەسە تايساقتاي جۇگىرگەن سولداتتاي بولىپ، كوزىمدى شارت جۇمدىم دا، ەسىكتى ىشكە قاراي يتەرىپ قالدىم. تۇتقا قولىمنان سۇيرەپ، ەسىكپەن ىشكە ىلەسە كىردىم. ىشكە كىرسەم... سول جاقتاعى جانە توردەگى ەكى توسەك جيناۋلى بوس تۇر. ەكى توسەكتىڭ بەل ورتاسىنداعى ەكى اق جاستىق: «ساعان نە جوق ەي» دەگەندەي، ەكى قۇلاقتارى ەدىرەڭدەپ، ماعان قاراي قالىستى. مەن نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، الدەبىر ماگنيت تارتقانداي بولدى ما، ايتەۋىر شاپشاڭ موينىمدى وڭعا بۇردىم.
بۇرىلسام، وڭ جاقتاعى توسەكتە مەڭتاي جاتىر. جايشىلىقتا بۇرىم ەتىپ باسىنا وراپ-وراپ، توبەسىنەن ءتۇيىپ تاستايتىن قالىڭ قارا شاشى اق جاستىقتى كومىپ كەتىپتى. اق ماڭدايى اشىلا جارقىراي، اقشا بەتى البىراپ، بال-بۇل جانادى. ونىڭ ۇستىندەگى قارا مەڭ مويىلداي مولدىرەپ، كوزىڭدى قىزىقتىرىپ، جانىڭدى ەرىكسىز شيىرشىق اتتىرادى. «اپىراي، مەڭتاي دەگەن اسەم ات بۇعان وسى مەڭگە بايلانىستى قويىلعان ەكەن-اۋ» دەپ ويلادىم ىشىمنەن سول ءسات. ءوز لەبىنە ءوزى بالقىپ، ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا جاتقان سۇلۋ قىزدىڭ سابيدەي پاك جۇزىنەن وزگەشە ءبىر راقات نۇرى شاشىراپ تۇرعان تارىزدەنەدى.
شينەلىمنىڭ ەكى ەتەگى سالبىراپ، كەرزى ەتىگىمنىڭ ەكى ۇلتانى ەدەنگە ەكى باسى الشيا جابىسىپ قالعانداي بوپ قالشيىپ تۇرعان مەن جىلتىر كۇنقاعارلى قوقايما فۋراجكامدى ۋماجداپ، بۇراپ، مىجعىلاي بەرگەنىمدى ءوزىم دە اڭعارماپپىن. كىسى قولىنان ساداقا دامەتكەن قايىرشىداي ەمىنىپ، قىز توسەگىنە ءتونىپ تۇرىپ قالىپپىن. كوزىم مەڭتايدىڭ بەتى-جۇزىن سۇقتانا، اشقاراقتانا شولىپ، ونىڭ بۇعاعى مەن موينىنا قاراي اۋىستى. جالاڭاش جاتقان ءمار-مار ەكى يىق پەن جاڭا عانا كوشەدە ءوزىم كورىپ، قولىممەن ۋىستاعان ۇلپا قارداي اپپاق كەۋدەنى كورگەندە جانىم شىعىپ كەتە جازدادى. ەكى يىقتان اسىپ كەلگەن اق جىبەك يىقباۋ قىزدىڭ كوگىلدىر ءتۇستى جۇپ-جۇقا ىشكويلەگىنىڭ ومىراۋ تۇستارىنان جالعاسىپتى. ىشكويلەكتىڭ كەۋدەسى كوكتەمدە قوزى جەيتىن سارعالداقتىڭ ۇلبىرەگى ىسپەتتەس ۇلبىرەگەن جۇقا شىلتەرمەن بەزەلىپتى. ودان تومەنىرەكتە، ىشكويلەك استىنان، قاتار جاتقان قوس جۇدىرىقتاي بوپ، قىزدىڭ قوس الماسى تىرسيادى. قىز دەنەسىنىڭ وزگە جاعىن مەنەن جاسىرعانداي بوپ، جەڭىل قىزىل جىبەك كورپە شىمقاپ وراپ الىپتى. قىزىل كورپە ماعان جاي كورپەدەن گورى، قىز دەنەسىنىڭ باسقا بولىگىن قىزعانا قىمتاپ، قاۋسىرا قۇشىپ جاتقان الدەبىر تولاسسىز قۇمارلىق، قۇشتارلىق بەينەسىندەي بوپ كورىندى. «مەيلىڭ، وزگە جەرىن كورسەتپەسەڭ كورسەتپە، ماعان مىناۋ جالاڭاش عاجاپ كەۋدەنى كورۋدىڭ ءوزى دە جەتەدى» دەپ، كورپەمەن ىشتەي ۇرىستىم دا، قايتادان مەڭتايدىڭ بەتىنە ءۇڭىلدىم. سول كەزدە قىز توسەگىنىڭ باس جاعىندا جەردە جاتقان كىتاپقا نازارىم اۋدى. ونىڭ مۇقاباسىنداعى «جاس ۆەرتەردىڭ ازابى» دەگەن جازۋ كوزىمە وتتاي باسىلدى. بۇل مەنىڭ سوعىستان قايتاردا سوناۋ گەرمانيادا ءجۇرىپ وقىعان سوڭعى كىتابىم بولاتىن. تەگى مەڭتاي مۇنى ءتۇنى بويى وقىپ، تاۋىسىپ، تالىپ بارىپ ۇيىقتاعان-اۋ. بىتىرگەن سوڭ، باس جاعىنا تاستاي سالعان كىتابى جەرگە ءتۇسىپ قالعان بولدى عوي، — دەپ ويلادىم دا، اقىرىن ەڭكەيىپ جەردەگى كىتاپتى سىبدىراتپاي الىپ، ەپتەپ قانا مەڭتايدىڭ جاستىعىنىڭ جانىنا قويدىم. سودان سوڭ، قىزدىڭ مىناۋ عاجاپ ءتاتتى ۇيقىسىن بۇزبايىن دەپ، اياعىمنىڭ ۇشىمەن ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، ەسىككە قاراي شەگىندىم.
شىعار الدىندا ۇيىقتاپ جاتقان قىز كەلبەتىنە تاعى دا ءبىر بۇرىلىپ قارادىم. ماعان مەڭتاي: «ۇيقىداعى ۆەنەرا» كارتيناسىنان دا سۇلۋ بوپ كورىندى. شىركىن-اي، مەن ۇلى سۋرەتشى بولسام، سوعىستان كەلگەن ستۋدەنت سولداتتىڭ ۇيىقتاپ جاتقان جارتىلاي جالاڭاش سۇلۋ قىزعا ىستىق ىڭكارلىكپەن، سونىمەن بىرگە مول مەيىر، قادىر-قۇرمەت تانىتا قادالىپ قالعان سول ءبىر ءساتىن ۇرپاقتان ۇرپاققا كەتەر ماڭگىلىك مۇرا ەتىپ قالدىرعان بولار ەدىم دەپ ويلاپ، بولمەدەن شىقتىم دا، ەپتەپ تارتىپ ەسىكتى جاپتىم.
قايتادان كوشەگە شىقسام، اينالا باعاناعىدان دا جارىقتانىپ، توڭىرەكتىڭ ءبارى جايناپ، جادىراپ كەتىپتى. باعاناعى جاتاقحاناعا كىرەردەگىدەي ەمەس، مەنىڭ دە اياعىم قازداڭ-قازداڭ ەتەدى. جاتاقحانانىڭ ءدال جانىنان وتەتىن ۇيعىر كوشەسىنە ءتۇسىپ الىپ، الاتاۋدىڭ الىستان كورىنگەن اقباس شىڭىن بەتكە ۇستاپ، لاعىپ، تارتا بەردىم. ول كەزدە الماتىدا ءۇش ەتاجدان بيىك ۇيلەر بولمايتىن. ولاردىڭ وزدەرى دە ورتالىق كوشەلەردىڭ ءار جەرىنەن ءبىر بوي كورسەتىپ، قالانىڭ وزگە تۇستارىن ءبىر قابات جاتاعان اعاش ۇيلەر كەرنەيتىن. اسىرەسە، ۇيعىر كوشەسى سياقتى سىرت ايماقتاردا ۇزىن-ۇزىن باراق جەكە-جەكە جاي اعاش ۇيلەر ءتىپتى كوپ بولاتىن. سولاردىڭ ارا-اراسىمەن ءوتىپ كەلە جاتقان ماعان جاتاعان سول ءبىر جامان ۇيلەر التىن سارايدان كەم كورىنبەي، سول ساتتە ءوزىمنىڭ عاجايىپ ءبىر بوتەن پاتشالىقتىڭ ءىشىن ارالاپ، كەزىپ جۇرگەندەي جايىم بارىن بۇلدىر سەزىنەمىن. اياق استىمداعى اق قاردىڭ شەتىن كەيدە الدەبىر قىزىل نۇر بۇركەپ، قىمتاپ جاۋىپ قالعان جاي ەلەستەيدى. «ءا، بۇل مەڭتايدىڭ اپپاق قارداي دەنەسىن بۇركەپ جاسىرىپ جاتقان جاڭاعى قىزىل كورپە ەلەسى بولار» دەپ ويلايمىن دا، وز-وزىمنەن تامسانا جىميامىن. ەندىگى ويىم الپىس ەكىنشى بولمەگە اۋىسىپ، جاناعى كارتينا تۇتاستاي كوز الدىما ورالادى. «اتتەن، شىركىن-اي، مەڭتايدىڭ اق دەنەسىن قاۋسىرا قۇشىپ جاتقان جاڭاعى قىزىل كورپە قانداي عاجاپ! — دەپ ويلايمىن ىشىمنەن. — مەن سول قىزىل كورپە بولار ما ەدىم. ءاي، ول مەنىڭ قولىما تيمەيتىن كەسەك باقىت قوي. ودان دا سول كورپەنىڭ استارى بولسام دا جارار ەدى-اۋ. جوق ول دا مەنىڭ ماڭدايىما سىيماس، ەڭ جوق دەگەندە سول كورپە استارىنىڭ ءبىر ساباق ءجىبى بولسام دا جەتەر ەدى...»
وسىنداي قيالمەن كەلە جاتقان مەنىڭ ويىما الدەقايدان كەلىپ: «اق ەتىڭە قىزىل كورپە باسىلىپ» دەگەن سوزدەر ورالا كەتتى. العاشىندا وعان ونشا ءمان بەرمەدىم دە، ورامى جەڭىلدەۋ سياقتى كورىنگەن بۇل سوزدەردى ىشتەي ىڭىلداپ، تاعى ءبىر قايتالاپ ايتىپ شىقتىم. سوندا عانا ونىڭ ويناقى ولەڭ جولىنا ۇقساس بىردەڭە ەكەنىن ءبىلدىم. كوشەدە ارلى-بەرلى وسىلاي ىڭىلداۋمەن ءجۇرىپ، ءوزىمنىڭ شورقاق ءتىل، ولاق ۇيقاسىممەن مەڭتايعا ارناپ العاش رەت ولەڭ شىعارعانىمدى اڭعاردىم. ءار جەرگە توقتاي قالىپ، تۇرەگەپ تۇرىپ قويىن داپتەرىمە تىزگەن ۇزىك-ۇزىك جولداردان «قىزىل كورپە» دەگەن اتپەن مىناداي تورت-بەس اۋىز ولەڭ قۇراستىرىپپىن.
ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا بەرىلىپ،
جاتتى سۇلۋ شالقاسىنان كەرىلىپ.
اق ديدارىن، اپپاق ءتانىن كورگەندە
بويىم بالقىپ، كەتتى سەزىم ەلىرىپ.
اي سەكىلدى ماڭدايداعى قيعاش قاس.
بەتتەگى مەڭ — سايدا جاتقان قارا تac.
دەم شىعارىپ كەۋدەسىنەن جۇپارداي،
قورعاسىنداي تولىقسيدى قارىنداس.
اق ەتىنە قىزىل كورپە باسىلىپ.
كوكىرەگى جاتىر ەكەن اشىلىپ:
ءدىرىل قاقتى ۋىلجىعان قوس الما،
قارا شاشى تولقىنداي بوپ شاشىلىپ.
كۇنىم تۋىپ، ب ا ق جۇلدىزىم جاناتىن.
قىمتاپ، شىمقاپ جانىم راقاتتاناتىن.
بولسام ەتتىم، اتتەڭ دۇنيە-اي، سول كورپە.
قۇشىپ، ءسۇيىپ، قۇمارىم ءبىر قاناتىن.
داۋرەن قايدا ماعان ونى سۇيەتىن ؟..
تىم بولماسا كيىمىنىڭ كيەتىن،
نە سول كورپە استارىنىڭ ءبىر ساباق،
ءجىبى بولسام دەنەسىنە تيەتىن!
نە دە بولسا كوكىرەكتى جارىپ شىققان پالە ەمەس پە — وسى جامان ولەڭسىماق سول ساتتە وزىمە جاپ-جاقسى سياقتى بوپ كورىندى. ايتا بەرسەڭىز وسىنداي ولەڭ قۇراستىرعانىما، بەينە ءبىر ابايدىڭ «ايتتىم سالەم قالامقاسىن» شىعارعانداي-اق ەداۋىر قاناتتانىپ قالدىم. ءسويتىپ كوشەنى ءبىراز تاپتاعاننان كەيىن، ساعات ون بىرگە تايانا جاتاقحاناعا جاقىنداپ قايتا كەلدىم. سول ساتتە ءبىر وي تۇسە قالدى دا، شاپشاڭ جان-جاعىما قارادىم. جول شەتىندەگى الاسا قاشالى اۋلالاردىڭ بىرىندە شاتىرىن قار باسىپ، ساڭىراۋ قۇلاقتاي قالتيعان بەسەدكا تۇر ەكەن. قاشادان ءبىر-اق اتتاپ، جۇگىرىپ سوعان باردىم. بەسەدكانىڭ ورتاسىندا جازدا ءۇي يەلەرى وتىرىپ دومينو وينايتىن ءۇش سيراعى اعاش، ءبىر سيراعى تەمىر، ورتاسى ويىلىپ كەتكەن ەسكى ستول بار ەكەن. سونىڭ ءبىر شەتىنە وتىرا قالىپ، جاساۋلى جاقسى كابينەتكە جايعاسقان ۇلى اقىنداي-اق اينالاما ماڭعازدانا قاراپ الىپ، جاڭاعى ولەڭدى جەكە قاعازعا كوشىرۋگە كىرىستىم. قاعازدىڭ ورتاسىنا ىرىلەۋ ەتىپ «قىزىل كورپە» دەپ جازدىم دا، ونىڭ استىنا جاقشا ىشىنە ۇساعىراق ارىپتەرمەن «مەڭتاي تۋرالى ليريكالىق وي» دەگەن سوزدەردى جانە قوستىم. ولەڭدى كوشىرىپ بولىپ، قايتالاپ وقىپ شىقتىم دا، اياعىنا «1946 جىل 1 قاڭتار» دەپ كۇنىن كورسەتتىم. سودان سوڭ قاعازدى جاقسىلاپ بۇكتەپ، قويىن داپتەرىمنىڭ ورتاسىنا سالدىم دا، ورنىمنان تۇردىم.
VI
جۇرەكتەگى ءلۇپىلدى شىناشاقتىڭ سول دىرىلىنەن انعارتىپ، تاعى دا مەنىڭ قولىم، سوقىردىڭ الاقانىنداي بوپ، الپىس ەكىنشى بولمەنىڭ ەسىگىن اقىرىن ءبىر سيپاپ ءوتتى. سودان سوڭ ساۋساقتار بۇگىلىپ، بىرىنەن-بىرى سۇيەۋ، قولداۋ تاپقانداي يىقتاسا جۇمىلىپ بارىپ، تاقتايدى تىقىلداتتى.
— كىرىڭىز، كىرىڭىز، — دەپ ەكى رەت قايتالاپ ايتقان قىز داۋىسى ەستىلدى. مەن ەسىكتى جايلاپ اشىپ، ىشكە كىردىم.
ۇستەل باسىندا مەڭتاي كويلەگىن ۇتىكتەپ جاتىر ەكەن. مەنى كورگەننەن كەيىن:
— و، اعاي، جوعارىلاڭىز، تورلەتىڭىز، — دەپ ۇتىگىن شەتىنە شوقيتىپ قويا سالدى. مەڭتاي ۇستىنە كوپ جۋىلعاندىقتان بۇرىنعى قارا كوك ءتۇسى بوزعىلتتانىپ كەتكەن كونەتوزداۋ سپورت كوستيۋمىن كيىپ تۇر ەكەن. ەسكىلەۋ بولعانمەن ەتپەن ەت بوپ جابىسقان وسى ءبىر جاراستى كيىم قىز ءمۇسىنىنىڭ مۇشەلەرىن ايقىنداپ، ادامدى ودان سايىن ىنتىقتىرا تۇسەتىندەي. ونىڭ ەسەسىنە باعاناعى اق مويىن، اق بىلەك، ۋىز كەۋدە ءبىرجولا جاسىرىنىپ، بۇركەلىپ قالعان. مەن سول ءبىر سۇلۋ كارتينانى ىزدەگەندەي تامسانىپ، توسەككە قارادىم. تاپ-تۇيناقتاي بوپ جينالعان ءۇي ءىشى ماعان جاندى ەرىتەر تاماشا كارتينانىڭ بوس قالعانداي ۇڭىرەيىپ تۇرعان سياقتى بوپ كورىندى.
كويلەگىن قويا سالىپ مەڭتاي، ەكى قولىن قاتارلاستىرا ىلگەرى سوزىپ ماعان قاراي ءجۇردى.
اعاي، ءسىزدىڭ جاڭا جىلدا باقىتتى بولۋىڭىزعا، ويعا العان ماقساتتارىڭىزدىڭ ءبارى تۇگەل ورىندالۋىنا شىن جۇرەكتەن تىلەكتەستىك بىلدىرەمىن! — دەپ كىشكەنتاي اسەم الاقاندارىنىڭ اراسى، مەنىڭ قولىمدى قىستى.
— ەگەر شىن تىلەكتەس بولساڭ، وندا ويعا العان بار ماقساتىم سەنسىڭ عوي، مەڭتاي»، — دەدىم مەن ىشىمنەن. ءبىراق، ونى سىرتىما شىعارىپ ايتا المادىم.
راحمەت، مەڭتاي، مەن دە سىزگە سونى تىلەيمىن! — دەدىم ونىڭ قولىن مەن دە قوس قولداي قىسىپ، قىسىپ ەمەس-اۋ، جاس بالانىڭ ۇستاعانداي ماپەلەپ.
مەڭتاي ماعان ەركەلەي قارادى. — اعاي، ءبىر ءوتىنىشىم بار، ايتايىن با؟
ايتىڭىز، — دەدىم «ول نە ءوتىنىش بولدى ەكەن؟» دەپ جۇرەگىم ءلۇپ ەتە قالىپ.
ايتسام، بۇگىننەن باستاپ مەنى «ءسىز» دەمەي، «سەن» دەپ اتاڭىزشى. جاراي ما؟
— نەگە؟
— مەن ءسىزدى تۋعان اعايىمداي جاقسى كورەمىن، — دەدى مەڭتاي ەركەلەي ءۇن قاتىپ. — ال «سەن» دەمەي، ماعان «ءسىز» دەسەڭىز، بوتەن ادام سياقتانىپ كەتەسىز.
مەڭتاي وسىلاي دەپ، وڭ يىعىنا قاراي باسىن قيسايتتى. ۇستىنە سپورت كوستيۋمىن كيگەن مەڭتاي ماعان بۇل ساتتە كوز قارىقتىرار بوتەن ءۇيدىڭ بويجەتكەنىنەن گورى ەركەكشورا بوپ وسكەن تەنتەكتەۋ ءوز باۋىرىم تارىزدەنىپ كەتتى.
— جارايدى، وندا سولاي بولسىن، — دەدىم مەن كۇلىپ.
مەڭتاي مەنى جەتەكتەپ تورگە شىعارىپ، ورىندىققا وتىرعىزدى. سودان سوڭ ۇستەل ۇستىندەگى ۇتىكتەلىپ بولعان ۇزىن مويىندى قىسقى كويلەگىن، گاردەروبتىڭ ەسىگىن قالقالاپ تۇرىپ، ونىڭ ىشىنەن جانە بىردەڭەلەردى الدى دا: «اعاي، مەن ءقازىر كەلەمىن» دەپ ەسىكتەن شىعىپ كەتتى.
يەن بولمەدە وڭاشا قالعان مەن ستۋدەنتتىك جۇپىنى تىرشىلىك مەكەنىنە كوز جۇگىرتتىم. ارزانقول تەمىر توسەك، تاقتاي تۋمبوچكالار. ءار قىزدىڭ توسەگىنىڭ تۇسىنا تۇسكيىز، كىلەمشە ورنىنا گازەت تۇتىلىپ، ولاردىڭ ۇستىنە فوتوسۋرەتتەر جاپسىرىلىپتى. كوپشىلىگى ەكەۋ-ۇشەۋدەن، كەيدە ۇلكەن توپ بولىپ بىرىگىپ تۇسكەن سۋرەتتەرى. ءار تۇستان اسكەري كيىمدى جىگىت سۋرەتتەرى كوزدى شىرامىتادى. سونداي ءبىر جۇپىنى جىگىت مەڭتاي تۇسىندا دا تۇر.
مەڭتاي راسىندا دا تەز كەلدى. جاڭاعىداي ەمەس، وزگەرىپ، باسقاشا بوپ كەلدى. ۇستىندەگى سپورت كوستيۋمىن شەشىپ تاستاپ، ءوزىنىڭ قىز كيىمىن كيىپ الىپتى. تەگى مەنىڭ الدىمدا تار كوستيۋممەن الدى، ارتىن بۇلتيتىپ جۇرۋگە ۇيالعان بولۋ كەرەك. مەنى دە دالىزگە قۋالاماي، نە تەرىس قاراتىپ قويىپ، وسى جەردە شەشىنىپ، كويلەگىنىڭ سۋدىرى-سۋسىلىمەن، جەلكەنى كۇيدىرە جاقىننان شىققانداي بوپ بىلىنەتىن ىستىق دەمىنىڭ لەبىمەن جانىمدى قيناماي، ءوزى باسقا قىزداردىڭ بولمەسىنە بارىپ، قايتا كيىنىپ كەلگەن. ءجىپ شۇلىعى وقتاۋداي ءتۇزۋ اياقتارىنا جانە جاراسىپ تۇر. مەن مەڭتايدىڭ بۇل يناباتتىلىعىنا ىشتەي ءسۇيسىندىم.
— اعاي، مەن ءسىزدى ەرتەرەك كەپ قالار دەپ شاي قايناتىپ قويىپ ەدىم، — دەدى مەڭتاي، دالىزگە ءدال سول ءۇشىن شىعىپ كەلگەندەي. كيىمىن اۋىستىرىپ كەلگەنىن ەشبىر ءسوز ەتپەستەن، قولىنا شيىرشىقتاپ ۇستاعان سپورت كوستيۋمىن گاردەروب تارتپاسىنا سۇعا سالدى.
— مەن راسىندا دا ەرتەرەك كەلىپپىن. كەلسەم، ءسىز... ا، جوق، سەن، — دەدىم كۇلىپ، جاڭا عانا مەڭتايدى «سەن» دەپ اتاۋعا ۋادەلەسكەنىم ەسىمە ءتۇسىپ، — ۇيىقتاپ جاتىر ەكەنسىڭ.
— ءا-ا-ا، — دەدى مەڭتاي داۋسىن اندەتە سوزىپ. — وندا ەسىكتى قاتتىراق قاقساڭىز ەتتى، مەن وياناتىن ەدىم عوي.
— مەن اقىرىن قاقتىم، ءبىراق ەسىك كىلتتەلمەي بوس جابۋلى تۇر ەكەن.
— كىلتتەلمەپتى دەيسىز بە؟ — دەدى مەڭتاي بولمەسىنە ءدال ءقازىر ۇرى كىرىپ كەتكەندەي كوزى باقىرايىپ. — ىڭىردە ءبىر كىتاپتى قولىما الىپ ەدىم. — مەڭتاي ونىڭ نە كىتاپ ەكەنىن ايتقان جوق. ءبىراق، مەن ونىڭ نە كىتاپ ەكەنىن ءتۇسىنىپ، قىز توسەگى جاققا كوزىمدى جۇگىرتتىم. ءبىراق جاس ۆەرتەر لوتتانى ىزدەپ، تاڭەرتەڭگى جاتقان جەرىنەن «تۇرىپ كەتسە» كەرەك، ورىندىق، تۋمبوچكا ۇستەرىندە دە كورىنبەدى. — سول كىتاپتىڭ قىزىعىمەن ەسىكتى انە جابامىن، مىنە جابامىن دەپ جاتىپ ۇمىتقانمىن عوي تەگى. — قىز الدە ءبىر ۇياتقا ۇرىنعانداي بوپ، باسىن شايقادى. — مەن ءوزىم ساق ەمەس، سەنگىشپىن. وسىنىم جامان-اۋ، تەگى، — دەدى وزىنە-وزى ۇرىسقانداي: — تۇندە ۇيگە اعاي ەمەس، باسقا بىرەۋ كىرىپ كەتسە قايتەر ەدىم.
وسىدان كەيىن مەڭتاي ەكەۋىمىز ۇستەل باسىندا وتىرىپ شاي ىشتىك. ءبىر ءتىلىم قارا ناندى ءبولىپ جەپ، مەڭتايمەن ىشكەن قارا شاي ماعان بالدان دا ءتاتتى بوپ كورىندى. ەكەۋىمىزدىڭ ورتامىزدا تۇرعان كەسەنىڭ كەمەرىنەن شاي ۇرتتاعان سايىن كۇيدىرىپ ەرىندى قاريتىن ەكى قاڭىلتىر كرۋجكا، شويىن شاۋگىم مەن پلاستماسسادان جاسالعان ارزان تارەلكا سول ساتتە ماعان دۇنيەدەگى ەڭ قىمبات التىن سەرۆيزدەردەن دە ارتىق ءقادىرلى سياقتاندى.
— ءسىز مەنىڭ تۋعان اعام جۇنىسكە سونداي ۇقسايسىز، اعاي، — دەدى مەڭتاي شاي ءىشىپ وتىرىپ. — ءبىز ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن جۇيكە ەكەۋمىز عانا ەدىك. كىشكەنە كۇنىمدە ءتىلىم كەلمەي، مەن ءجۇنىستى جۇيكە دەيدى ەكەنمىن، ءومىر بويى سولاي اتاپ كەتتىم. ول مەنەن ۇلكەن بولاتىن، ءسىز قۇرالىپتاس ەدى. ءسىز دە قوزىداي جۋاس، مومىنسىز عوي، اعاي. جۇيكە دە سونداي ەدى. اناۋ تۇرعان اعايىمنىڭ سۋرەتى. مەڭتاي توسەگىنىڭ تۇسىنداعى گازەتكە جاپسىرىلعان سۋرەتتەردى نۇسقادى. — ءسىز ەڭ العاش ءبىزدىڭ اۋديتورياعا كىرىپ كەلگەندە، نە بولعانىمدى بىلمەي كەتتىم. ءسىزدى مەنى ىزدەپ كەلگەن سول اعايىم ەكەن دەپ قالدىم. ارتىنان، ءسىز ەكەنىڭىزدى بىلسەم دە، جۇرەگىم ەرىپ، ءۇزىلىس بولعانشا تىپىرشىدىم. ءسىز تىم بولماسا مەنىڭ اعاممەن سوعىستا بىرگە بولمادى ما ەكەن دەپ ويلادىم. ءۇزىلىس كەزىندە سونى سۇرايىن دەپ وقتالعان ەدىم. قالجىڭباس قانيپا ءسىزدى ۇزاق تەرگەپ، اۋرەگە ءتۇسىردى. سول كەزدە مەنىڭ سىزگە قاتتى جانىم اشىپ تۇردى. شىداماي قاسىڭىزعا بارعانىمدا جۇيكە ەسىمە ءتۇسىپ، «ارمانىم، اعاتايىم، قايداسىڭ سەن؟» دەپ ىشىمنەن ەگىلىپ جىلاپ تۇردىم. كەيىننەن، ءسىزدىڭ داپتەرىڭىزدى ۇيگە اكەلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ كونسپەكتىلەرىن كوشىرگەنىمدە دە وسى جەردە وتىرىپ، ءبىرتالاي بەتتەرىنە كوزىمنىڭ جاسى تامدى.
مەڭتايدىڭ مەن العاش اۋديتورياعا كەلگەن ساعاتتان باستاپ ماعان قامقورشى بولعانىن جوعارىدا ايتتىم. ول سول كۇنگى لەكسيادان كەيىن مەنىڭ قازاق ءتىلى داپتەرىمدى الىپ كەتىپ، بىرنەشە كەش وتىرىپ، بۇرىن وتكەن لەكسيالارىن كوشىرىپ بەرگەن. سول سياقتى مايرا، كۇلكەن، قانيپا سياقتى قىزدارعا دا ءبىر-بىر داپتەر ەتىپ، باسقا ءپان لەكسيالارىن جانە كوشىرتكەن. ادال كوڭىلىمەن اعاسىنداي كورىپ، جانى قالماي، قامقورشى بوپ جۇرگەن قىزعا مەنىڭ ىشتەي عاشىق بولىپ قۇمارتۋىم وعان بەينە ءبىر جاماندىق ويلاۋمەن پاراپار سياقتى بوپ كورىندى وزىمە. وسى وسالدىعىم ءۇشىن ءوزىمدى-وزىم ىشتەي كىنالاپ، ۇرىسىپ، ءۇنسىز شيىرىپ قالدىم. قىزدىڭ بالداي ءتاتتى شايى تەرلەتتى مە، الدە ىستىق ءسوزى ءجىپسىتتى مە، بىلمەيمىن، ماڭدايىم بۋسانىپ قويا بەردى. مەڭتاي جايلاپ وتىرىپ ءسوزىن ءارى قاراي جالعادى.
— اعاي، ءسىز سەگىزىنشى گۆارديا ديۆيزياسىنان كەلگەن جوقسىز با؟
— جوق، مەن ءجۇزىنشى بريگادادا بولدىم.
— وندايدى ەستىگەم جوق. ماعان سوعىستان قايتقان جۇرتتىڭ ءبارى سەگىزىنشى گۆارديا ديۆيزياسىنان كەلگەن سياقتى بوپ كورىنەدى. — مەڭتاي ءسال بوگەلىپ، ويلاندى دا، ونىڭ جاۋابىن ءوزى تاپتى. — بالكىم، ول جۇيكەنىڭ سول ديۆيزيادا بولعاندىعىنان شىعار.
— ول كىسى ءتىرى مە؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— جوق، «قارا قاعاز» كەلگەن. ارتىنان قاسىندا بولعان كىسى ءوز قولىمنان قويدىم، ولگەنى راس، — دەپ سەندىردى.
وسى ارادا مەڭتاي ەكەۋىمىز دە ەداۋىر ءۇنسىز وتىرىپ قالدىق. Teگى ەندىگى اڭگىمەنى نەدەن ساباقتارىمىزدى بىلمەي بوگەلگەن بولۋىمىز كەرەك.
شاي ىشىلگەننەن كەيىن مەڭتاي، ىدىس-اياقتى گاردەروب پولكالارىنا تەز جيناپ تاستادى دا، توسەگىنىڭ باس جاعىنداعى تۋمبوچكاسىنان ءبىر قالىڭ كىتاپتى الىپ شىقتى.
— اعاي، — دەدى ول ستول باسىنا قايتا كەلىپ، جاڭاعى شاي ىشكەندەگىدەي مەنىڭ قارسىما ەمەس، ەندى قاسىما وتىرىپ جاتىپ، — مەن كىتاپحانادان ءۇش كۇنگە سۇراپ اكەپ، «وديسسەيانى» وقىپ جاتىر ەدىم. وتكەن تۇندە گەتەنىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتىپ، مۇنىڭ اياعىن بىتىرە الماي قالعانىم. سىزبەن بىرگە وتىرىپ، وسىنى تاۋىسىپ تاستاساق قايتەدى، ەگەر بۇگىن باسقا جۇمىسىڭىز بولماسا؟
— جوق، وقيىق، — دەدىم مەن بىردەن.
— وندا جاقسى بولدى، — دەدى مەڭتاي قۋانىپ كەتىپ. — ءبارىبىر جازدا ەجەلگى گرەك ادەبيەتىنەن ەمتيحان تاپسىرعانىمىزدا دا كەرەك قوي بۇل.
ماعان سوناۋ جازدا تاپسىرىلاتىن ەمتيحاننان گورى سول ساتتە مەڭتاي قاسىندا كوبىرەك وتىرۋ قىمباتىراق ەدى.
— شارشاعاندا كەزەكتەسىپ وقىرمىز، ءقازىر مەن باستايىن، اعاي.
مەن باسىمدى يزەدىم. مەڭتاي، تاماعىن كەنەپ الىپ، ون توعىزىنشى جىردان باستاپ وقۋعا كىرىستى.
ۆسە رازوشليسيا: ودين وديسسەي ۆ وپۋستيەۆشەي پالاتە
سمەرت زامىشليات جەنيحام سوۆوكۋپنو س افينوي وستالسيا.
س نيم تەلەماح...
مەڭتايدىڭ اسەم داۋىسى، جازدىكۇنى الماتىنىڭ ءار كوشەسىن بويلاي اعاتىن سانسىز بۇلاقتىڭ سىلدىر-سىلعىرى تارىزدەنىپ، بىرتە-بىرتە بولمەنى كەرنەي باستادى. قىز كىتاپتى بار ىقىلاسىمەن بەرىلە وقىپ وتىر. اسىرەسە، ول پەنەلوپانىڭ باسىنان كەشكەن قيىنشىلىق، اۋىر جايلار تۇسىن وقىعاندا سول قاسىرەتتەردىڭ ءبارىن ءوز باسىنان وتكەرىپ وتىرعانداي قاباق شىتىپ، قينالىپ قالادى. سول كەزدە مەن ءىشىم اۋىرىپ وتىرعانداي كىرجيىپ، ونىمەن ىشتەي قوسا قينالامىن. مەڭتاي داۋىسى جاندى الديلەر بۇلاق سىڭعىرىعىنداي بىركەلكى كۇيگە كوشكەندە، مەن دە كەڭ تىنىس الىپ، جادىراپ، راقاتتانىپ قالامىن.
ءوزىڭىز بىلەسىز، «وديسسەيانىڭ» سوڭعى جىر-تاراۋلارىندا وديسسەي باتىردىڭ جارى پەنەلوپا سۇلۋدىڭ سوعىسقا كەتكەن ەرىن جيىرما جىل بويى اينىماس ادالدىقپەن كۇتكەنى سۋرەتتەلەدى عوي. جيىرما جىل بويىنا ول وزىنەن دامەلەنىپ قول سوزعان جىگىت سىماقتاردىڭ ءبارىن ايلا تاۋىپ، بويىنا جۋىتپايدى. قىزىعۋشىلار قىر سوڭىنان قالماعان سوڭ، ءبىر كۇنى سول ەلدىڭ ءداستۇرى بويىنشا، قارت اتاسىنا كەبىن توقۋعا كىرىسەدى. سونى ءبىتىرىپ، اتامنىڭ الدىندا كەلىندىك قارىزىمدى وتەگەننەن كەيىن عانا باسقا كۇيەۋگە شىعامىن دەپ جار سالادى.ءبىراق پەنەلوپا كۇندىز توقىعان ورمەگىنىڭ ءجىبىن ءوزى ىلعي تارقاتىپ تاستاپ وتىرادى. دامەلى جىگىتتەر ارۋدىڭ بۇل ايلاسىن سەزىپ قويىپ، كەبىندى تەز توقىپ ءبىتىر دەپ دىگىرلەيدى. بۇل سىرى اشىلىپ قالعاننان كەيىن پەنەلوپا جاڭا ءبىر شارتتى ويلاپ تابادى. ەندى ول وديسسەيدىڭ ۇيدە قالعان ادىرنا اعىتۋلى ساداعىن كىمدە كىم تارتىپ، ءبىر جەبەنى قاتار تىزىلگەن ون ەكى شىعىرشىقتىڭ كوزىنەن وتكىزسە، سوعان تيەمىن دەيدى. ويتكەنى ول وديسسەيدىڭ الىپ ساداعىن ەشكىم تارتا الماس، ءسويتىپ مىرزالار مەنەن كۇدەرىن ءۇزىپ، قۇلاعىما تىنىشتىق بەرەر دەپ ۇمىتتەنەدى. كۇيەۋلەردىڭ ءوزارا جارىسى بەلگىلەنگەن كۇنگە پەنەلوپادان دامەسى بارلاردىڭ ءبارى تەگىس جينالادى. ءبىراق ولاردىڭ ىشىندە ءبىرى وق اتىپ، ون ەكى شىعىرشىقتان وتكىزبەك تۇگىل، الىپ باتىردىڭ ادىرناسىن دا كيگىزە المايدى. وسى توپىردىڭ ۇستىنە وديسسەي كەلىپ، اق نەكەلى ايەلىنىڭ باسىن داۋعا سالعانداردىڭ كوزىن قۇرتادى. ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ كىرشىكسىز ادال جارى پەنەلوپاعا قوسىلىپ، ءوزى جوقتا ەر جەتىپ ازامات بولعان ۇلى تەلەماحپەن، بارشا ەل-جۇرتىمەن تابىسىپ، مۇراتىنا جەتەدى.
قاسىمداعى قىزدىڭ وقىپ وتىرعان كىتابىنا، كىتاپتىڭ ەكىنشى بەتىندە جاتقان ونىڭ اق سۇيرىك ساۋساقتارىنا مۇلگىپ تەلمىرە قاراپ، قىزدىڭ ۇنىنە، كىتاپتىڭ وقيعاسىنا ەلتىپ، ەكەۋىنە بىردەي ىنتىعىپ مەن ۇزاق وتىردىم. سونداي ساتتەردە، كەيدە، وڭ يىعىم مەڭتايدىڭ يىعىنا ءتيىپ كەتەدى دە، ۆوكزالدا وتىرىپ ۇيىقتاعان ادامنىڭ سەلك ەتىپ ويانىپ، موينىنىڭ سىلق ەتە تۇسكەنىن كورگەن ەشكىم جوق پا ەكەن دەپ، جالما-جال جان-جاعىنا قاراپ الەك بوپ الاتىنداي، كەۋدەمدى كەيىن شەگەرىپ، قولىمدى قايتا-قايتا ۋقالاي بەرەمىن.
ءسويتىپ وتىرىپ، كەشكە قاراي ءبىز «وديسسەيانى» اياقتادىق. ارينە، مەن وسىنىڭ ءبارى ءوز جىرىم — ءوز وديسسەيام بولماعانىنا ىشتەي وكىندىم. الدەبىر كومەسكى ەلەستەر كوز الدىما كەلىپ، ءاليمانىڭ مەنى كۇتپەي باسقا بىرەۋگە ءتيىپ كەتكەنى ەرنىمدى ەرىكسىز تىستەتىپ جانە قىنجىلتتى.
— مىنە، ءبىر ۇلكەن جۇمىس ءبىتتى، اعاي، — دەپ مەڭتاي كىتاپتىڭ سوڭعى بەتىن جاپتى. ءبىراق ونى الدىنان ىسىرىپ تاستاماي، وقىعانىن ويعا جيعانداي بوپ، كىتاپتىڭ سىرتىن سيپاپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى.
— اعاي، ءسىز قالاي ويلايسىز؟ — دەدى ول ماعان سونشاما ءبىر سابىرلىقپەن قاراپ. — ماعان گومەر پوەمالارى قازاق داستاندارىنا ۇقسايتىن سياقتى بوپ كورىنەدى. ماسەلەن، مەن ءوز باسىم وسى وديسسەيدى ءبىزدىڭ قوبىلاندى باتىرعا، پەنەلوپانى قۇرتقا سۇلۋعا جاقىنداتامىن دا تۇرامىن. ايىرماشىلىق ەكى ەلدىڭ تىرشىلىك كاسىبىندە، ءبىرى تەڭىزدى، ەكىنشى دالانى مەكەندەيتىندىندە عانا عوي دەيمىن. قوبىلاندى جاۋعا اتتانىپ كەتكەندە، ونىڭ ەلىن قىزىلباس جۇرتى شاۋىپ الىپ، سول ەلدىڭ حانى الشاعىردىڭ قۇرتقانى الامىن دەپ الەك سالاتىنى جاڭاعى پەنەلوپانى الامىن دەۋشىلەردىڭ قىلىعىنا ۇقساماي ما؟ ءومىرى گومەردى ەستىمەگەن قازاق جىراۋلارىنىڭ ونىمەن ۇندەس شىققانىنا قايران قالامىن.
بۇل سوزدەرىمەن مەڭتاي ماعان كىتاپتى كەي قىزدارشا سۋدىراتىپ بوسقا وقىپ شىقپاي، ونىڭ ءمان-ماعىناسىنا وي جىبەرىپ، وقىعاندارىن بىر-بىرىمەن سالىستىرا وتىراتىن زەردەلىگىن تانىتتى. «قالاساڭ سەن تۇبەگەيلى زەرتتەۋشى، جاقسى عالىم دا بوپ شىعار ەدىڭ-اۋ» دەپ ويلادىم مەن.
— ءيا، راس، — دەدىم مەن مەڭتايدىڭ ءسوزىن قۇپتاپ.
— مەنىڭ ادەبيەتتەگى ايەل بەينەسىنەن ەڭ جاقسى كورەتىندەرىم وسى پەنەلوپا، قۇرتقا تارىزدىلەر، — دەدى مەڭتاي ويىن ءارى قاراي جالعاپ. — بۇلاردىڭ ءوزى ەڭبەكشى ايەلدەر. پەنەلوپانىڭ اتاسىنا اقىرەت توقىماق بوپ، كۇندىز-تۇنى ورمەكتىڭ ۇستىنەن تۇسپەۋى، قۇرتقانىڭ تايبۋرىلداي تۇلپاردى بالاداي ماپەلەپ، بابىن تاۋىپ ءوسىرۋى ەرەسەن ەڭبەكشىلدىكتى بىلدىرمەي مە؟ مەنىڭشە، ايەلگە كەرەك نەگىزگى ءۇش قاسيەت بار، اعاي. ولار: ەڭبەكشىلدىك، اقىلدىلىق، سۇلۋلىق. بويىندا وسى ءۇش قاسيەت تەگىس بار ايەلدى ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل ايەل دەپ باعالاۋ ابزال. ال سونىڭ العاشقى ەكەۋى عانا تابىلسا، وندا سوڭعىسىنسىز دا ءومىر سۇرە بەرۋگە بولادى. سولاي ەمەس پە، اعاي؟ — مەن ايەلدەردىڭ سۇلۋلىقتى وزدەرىنە ەن ءبىرىنشى قاجەت دەپ بىلەتىنىن، سوندىقتان سيىقسىز ايەلدەر دە وزدەرىن سۇلۋمىز دەپ ەسەپتەيتىنىن سەزسەم دە، مەڭتايدىڭ ەڭبەكشىلدىكتى ءبىرىنشى قاجەت دەپ ءبىلىپ وتىرعانىن ونىڭ كەلەسى سوزىنەن عانا اڭعاردىم. — «ادەبيەتتەگى ەڭبەكشى ايەلدەر بەينەسى» دەسە، ءبىر ديسسەرتاسياعا تاقىرىپ تا بولادى ەكەن-اۋ ءوزى.
قىز وسىلاي دەپ، ءسوزىن اياقتاعانداي بولدى. ءبىراق ونى مەن قايتادان جالعاستىردىم.
— وسى تاقىرىپتى ءوزىڭ ديپلوم جۇمىسى ەتىپ الىپ، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن سوڭ ونى ديسسەرتاسياعا نەگە اينالدىرمايسىڭ، مەڭتاي؟
— ديپلوم جۇمىسى ەتىپ الۋعا بولادى عوي، — دەپ بارىپ، قىز جىميىپ كۇلىپ الدى. — ال، ديسسەرتاسيا قورعاۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەس.
— نەگە؟
— انادا وقىتۋشى اعايدىڭ وسى جونىندە وجەتتىك، ولەرمەندىك دەپ ەكىگە جىكتەپ ايتقان ءبىر وتكىر ءسوزى ءالى كۇنگە دەيىن كوكەيىمنەن كەتپەيدى. ول ءسوز ءسىزدىڭ دە ەسىڭىزدە بولار، اعاي؟ — دەدى مەڭتاي وزىنە ءتان سىپايىلىعىن بەرىك ساقتاي وتىرىپ.
يا، مەن ونى ۇمىتقان جوق ەدىم. وزىمىزگە قۇدايداي كورىنەتىن اق ماڭداي قادىرمەن وقىتۋشىمىز لەكسيا ۇستىندە سوزدەن ءسوز شىعىپ كەتىپ بىلاي دەگەن ەدى: «باعدارلاپ، بارلاپ قاراساق وسى كەزدە ديسسەرتاسيا ءتۇرلى جولمەن قورعالاتىنى بايقالادى. ءبىرى — عىلىمعا كەلەر جاستىڭ شىن بەيىمدىلىك تانىتقان انىق ماقساتپەن قورعاۋى. ەكىنشىسى — ەشبىر بەيىمى، عىلىمعا انىق ۇلەسى جوق ءقارا-دۇرسىن، كەيبىر ادامداردىڭ كۇرپىلدەتىپ سيىر ساۋعانداي ەتىپ كانديداتتىق ديپلومنان اي سايىن مول اقشا ساۋىپ وتىرۋ ماقساتىن كوزدەپ، قۇلقىن قۇمارلىقپەن، پايداكۇنەمدىكپەن قورعاۋى. سوڭعىسى العاشقىداي عىلىمدا ايتاتىنداي ءوز ءسوزىم بار دەپ، وزەكتى جارىپ شىققان وجەتتىكپەن ەمەس، جالىنىپ-جالپايىپ، ولىمسىرەگەن ولەرمەندىكپەن قورعاۋ. سەندەردىڭ ىشتەرىڭدە كەيىن ديسسەرتاسيا قورعايمىن دەيتىن تالاپكەرلەرىڭ بولسا، وندا عىلىمعا اناۋ العاشقى اق، ءادىل جولمەن بارۋلارىڭدى، ءماسليحات ەتەمىن. وسى سوڭعى سولەكەت جولدان ارىلسا ەكەن، جوعالسا ەكەن دەپ تىلەيمىن».
— اعايدىڭ سول ايتقانىنداي-اق، — دەدى مەڭتاي جاڭاعى ءسوزىن جالعاپ، — عىلىمعا ۇلەس قوسۋ ءۇشىن ەمەس، كۇرپىلدەتىپ اقشا ساۋۋ ءۇشىن عانا ديسسەرتاسيا قورعاۋ ءبىزدىڭ قىزداردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولدارىنان كەلسە كەلەر، ءبىراق مەن ويتە الماسپىن. — مەڭتايدىڭ ەندى بۇل تاقىرىپتا اڭگىمە قوزعاعىسى كەلمەدى بىلەم، ءسوزدىڭ بەتىن باسقاعا بۇردى. — بۇنىڭ ءبارى مىنا كىتاپتان شىعىپ كەتتى عوي، — ول الدىندا جاتقان كىتاپتىڭ سىرتىن تاعى ءبىر سيپاپ قويدى. — ايتپاقشى، اعاي، جاڭا، كىتاپ وقىپ وتىرعاندا، كومەيىمە كەلگەن ءبىر سۇراق بار ەدى. سونى سۇرايىن با سىزدەن؟
— سۇرا، مەڭتاي، — دەدىم مەن كۇلە ءتۇسىپ. قىزدىڭ نە سۇراعالى وتىرعانىن سەزگەندەي، جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى.
— سۇراسام، وديسسەي باتىر سياقتى سىزدە سوعىستان قايتتىڭىز. ال ەلدە ءسىزدى كۇتكەن ءوز پەنەلوپاڭىز جوق پا ەدى؟ بۇل سۇراعىما رەنجىمەڭىز، اعاي، — دەدى مەڭتاي سوڭعى سۇراعىم مەنىڭ كوڭىلىمە كەپ الدى ما دەگەندەي، كەيىنگى سوزدەرىن تەزدەتە ايتىپ.
نەسىنە رەنجيىن، مەن قىزعا شىنىمدى ايتتىم.
— بولدى، مەڭتاي، — دەدىم ءسال عانا كۇرسىنىپ قويىپ. — اتى ءساليما ەدى. سوعىسقا كەتەردە ۋادە بايلاستىق. ارتىنان ول وسى كازگۋ-گە كەتىپ ستۋدەنت بولىپ، وقىپ ءجۇردى. حات الىسىپ تۇردىق. ونىڭ ەڭ سوڭعى حاتىن مەن 1944 جىلدىڭ باسىندا الدىم. سول حات ءالى كۇنگە دەيىن قالتامدا ءجۇر. تىڭداساڭ وقىپ بەرەمىن.
— وقىڭىز، اعاي، — دەدى مەڭتاي الدەنەدەن قايمىققانداي بوگەلە سويلەپ. — ءبىراق وزىڭىزگە اۋىر بولىپ جۇرمەسە... ولاي بولسا وقىماي-اق قويىڭىز.
— ە، ادام باسىنا تۇسكەن اۋىرلىقتىڭ بارىنە كونۋگە دە ءتيىس، ونى كوتەرۋگە دە مىندەتتى عوي. ايتپەسە، ونىڭ نەسى ادام؟ — دەدىم ءوزىمدى-وزىم قايراعانداي بولىپ. سودان سوڭ ورنىمنان تۇرىپ، مەڭتاي شيفونەرىنىڭ ەسىك جاق سىرتىنداعى تەمىر شەگەدە قابىرعاعا ىلگەن قاسقىردىڭ تەرىسىندەي جەر سىزا سالاقتاپ تۇرعان شينەلىمنىڭ ىشكى قالتاسىنان سۋ وتپەيتىن جىلتىر قاعازعا ورالعان حاتتاردى الدىم. بولمە ءىشى قارا كولەڭكە تارتا باستاعان ەدى. مەڭتاي دا مەنىمەن ىلەسە ورنىنان تۇرىپ، ەسىكتىڭ ەكىنشى جاق قابىرعاسىنداعى قارا تيەكتى بۇراپ، توبە شامدى جاقتى. مەن ورنىما وتىرىپ، ءساليمانىڭ حاتىن وقۋعا كىرىستىم. مەڭتاي جاڭاعى جەرگە «وديسسەيانى» شىنتاقتاي قايتا جايعاسىپ، بەيتانىس قىزدىڭ ءار ءسوزىن بارىنشا زەيىن قويا تىڭداپ قالدى.
مەن وندا داپتەردىڭ التى بەتىنىڭ ءاستى-ۇستىن تولتىرا ۇزاق جازىلعان حاتتى مەڭتايعا ءتۇپنۇسقادان وقىپ بەرگەن ەدىم. ەندى ونى سىزگە جاتتاپ العان تاقپاق سياقتى ەتىپ، اۋىزشا ايتۋىما تۋرا كەلەدى. ەگەر، مەنىڭ قولىما قاراماي، ءسال قىرىنداۋ وتىرساڭىزدار، وندا ءتۇپنۇسقادان وقىلعان حاتتى تىڭداعانداي اسەر الۋلارىڭىز دا مۇمكىن. ال، باستايمىن نە دە بولسا.
«جانىم ەربول!
مەنىڭ سەنى شەكسىز سۇيەتىنىمدى بىلەسىڭ. ءوزىم دە سەن دەگەندە شىعاردا جانىم عانا باسقا شىعار دەۋشى ەدىم. — بۇرىنعى حاتتارىنىڭ بارىندە ءساليما الدىمەن مەنىڭ اماندىعىمدى سۇراۋشى ەدى. سودان سوڭ ەسەن-ساۋ بولا بەرۋىمە، جاۋدى تەز جەڭىپ قايتۋىما تىلەكتەستىك بىلدىرەتىن. يت قۋعان ادامنىڭ ايقايىنداي عىپ، بىردەن بۇلاي باستاعانى نەسى ەكەن دەپ ويلادىم بۇل حات ەڭ العاش قولىما تيگەندە. سودان سوڭ ونى ارى قاراي وقىدىم.
— وسى كەشە عانا اۋىلعا كانيكۋلگە بارىپ قايتتىم. بۇركىتباي بريگادير سەنىڭ پاپاڭنىڭ ورنىنا كولحوزعا پرەدسەداتەل بولعان ەدى عوي. جاقىندا سونىڭ بۇرىنعى بالا كوتەرمەگەن كارى ايەلى قايتىس بولىپتى. اۋىلعا مەن بارعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە بىزدىكىنە سول كىسى كەلدى. ماعان امانداستى. ساباعىمنىڭ جايىن، وقۋدى قاشان بىتىرەتىنىمدى سۇراپ، ءبىراز وتىرىپ كەتىپ قالدى. باسقا ەشتەڭە دەگەن جوق. ءبىراق، كەشكە شەشەم ماعان «سەن سول بۇركىتبايعا تۇرمىسقا شىعاسىڭ، ەگەر مەنى شەشەم دەيتىن بولساڭ سويتەسىڭ» دەپ قيعىلىقتى سالدى. «ول مەنىڭ اكەمدەي كىسى عوي. قالاي شىعامىن؟» دەدىم مەن. «تۇگى دە جوق، ەرلى-بايلى بولعان سوڭ ونىڭ ۇلكەندىگى دە ۇمىتىلىپ كەتەدى» دەدى شەشەم. مەن كونبەدىم. شەشەم قارىسىپ وتىرىپ الدى.
«اكەڭ ترۋدارميادا، سەن وقۋداسىڭ. مىنا ەكى بالا مەن مەنى كىم اسىراپ، ساقتايدى؟ ال بۇركىتبايعا شىقساڭ، ءوزىڭنىڭ دە تىنىش، يت ولگەن جەرگە وقۋ ىزدەپ ساندالمايسىڭ. مەنىڭ دە ۇيقىم تىنىش —ءبىر جاعىنان اكەڭدى، ءبىر جاعىنان سەنى ويلاپ، ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت ءبولىپ دوڭبەكشىمەيمىن. بۇركىتباي ەكەۋىڭ بۇكىل اۋىلدى بيلەپ، ءبىرىڭ باستىق، ءبىرىڭ ءمۇعالىم بولاسىڭدار دا وتىراسىڭدار. وسى زاماندا وسىدان ارتىقتىڭ كەرەگى نە؟» دەپ قۇلاعىمنىڭ ەتىن قۋداي جەدى.
مەن سەنى ايتتىم.
«ەربولدى قايتەسىڭ، ەكەۋىمىزدىڭ قوسىلاتىنىمىزدى ەل بىلەدى دەدىم. — ول كۇندە حاتتى الماتىداعى ماعان دا، اۋىلداعى دا جازادى. وسى ءۇيدىڭ ءوز ادامى بولىپ جولدايدى» دەدىم.
شەشەم شاپ ەتە ءتۇستى.
ەربول، ەربول دەيسىڭ؟ ول ءتىرى كەلە مە، ءولى بولا ما؟ ونى قايدان ءبىلدىڭ. قايتا، ەربولدىڭ سەنى جاقسى كورگەنى راس بولسا، باعىڭدى بايلاماسىن. ەگەر ۇيگە ءوزى امان كەلسە، ەلدەن ەربولعا لايىق قىز تابىلادى. ءسانيام جەتىپ جانە كەلەدى. ەرتەڭ وعان دا كۇيەۋ كەرەك. ءتىپتى ەربولعا سونى بەرەمىن. وعان اپاسىن الدى نە، ءسىڭلىسىن الدى نە — ءبارىبىر ەمەس پە؟ ەكەۋى دە مەنەن تۋعان. ال ءداپ ساعان ەرتەڭگى ەربولدان بۇگىنگى بۇركىتباي ارتىق. وسىدان بۇركىتبايعا بارمادىڭ عوي، اق ءسۇتىمدى اسپانعا ساۋامىن، تەرىس باتامدى بەرەمىن. انالىق قارىزىمدى ەكى دۇنيەدە دە كەشپەيمىن!» دەدى.
نە ىستەرىمدى بىلمەدىم. اقىرى، جازعى كانيكۋلگە كەلگەندە كورەيىك دەدىم. وعان دەيىن وزىڭمەن اقىلداسىپ العىم كەلدى. «بۇركىتباي مەنىمەن بۇرىننان سويلەسىپ جۇرگەن. قىستا كەلگەندە سەنى ۇيىمە كىرگىزىپ بەر، وقۋعا جىبەرمە دەگەن. سەنىن سوناۋ جازىڭدى كۇتىپ، قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرا بەرە مە ول. وسىنداعى بويجەتىپ وتىرعان قىزداردىڭ ءبىرىن الادى دا قويادى، سەنى ءدات دەگىزىپ. انا جەكسەننىڭ قىزى قاتيپا جوق نارسەنى سىلتاۋراتىپ، كۇندە باراتىن كورىنەدى كانتورعا. بۇركىتبايدى قالاي قولىما تۇسىرەمىن دەپ جۇرسە كەرەك. انە، سول سياقتى بىرەۋ ەسىگىمە ءوزى كەلىپ تۇرعان باق-داۋلەت، باي كۇيەۋدى قاعادى دا كەتەدى»، — دەپ شەشەم تەپسىنە تاقىمداپ بولمادى.
— ەندەشە بۇركىتباي سول قاتيپانى السىن، — دەدىم مەن.
— بۇركىتباي ونى ۇناتپايدى، — دەدى شەشەم. — وسى توڭىرەكتە ونىڭ ۇناتاتىنى سەن عانا بولىپ وتىرسىڭ. قۇدايدىڭ مۇنىسىنا مىڭ شۇكىرشىلىك، ات اياعى جەتەر جەردەگى جالعىز ەركەك قىزىنىڭ اياعىنان قۇشاقتاي جاتسا، ودان ارتىق باقىت بار ما شەشەگە! ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، ەركەكتىڭ كوڭىلى قۇبىلمالى بولادى. مىسىقتى كىم ارقاسىنان سيپاسا، ول سوعان سۇيكەنىپ، پىرىلداي الدىنان تۇسپەي قويماي ما؟ ەركەك تە سول سياقتى. قاي ايەل بەتىنە كۇلە قاراپ، قىلمىڭداي باستاسا، ەركەك تە سوعان قاراي بەيىمدەلە بەرەدى. سەن شالقايا بەرسەڭ ول ەرەگەسىپ جەكسەننىڭ قىزىن الادى دا قويادى. ءسويتىپ ساعان ارنالعان جىلى سۋعا قاتيپا قولىن مالادى دا وتىرادى. جۇرتقا تابا بوپ مەن قالامىن، ەلگە كۇلكى بوپ سەن جۇرەسىڭ.
— نەگە تابالايدى جۇرت؟ — دەيمىن مەن.
— نەگە تابالامايدى، — دەيدى شەشەم. — بۇركىتبايدىڭ كوڭىلى سەندە ەكەنىن بۇكىل وسى اۋىل تۇگەل بىلەدى. كەشە اناۋ شەتتەگى ساڭىراۋ كەمپىر ساقىپ تا: «ءبۇبىش، ءساليمانى بۇركىتبايعا قاشان قوسقالى جاتىرسىڭ؟ ۇمىتىپ كەتپەي مەنى دە تويىڭا شاقىر. ءساليمانىڭ تۇساۋىن ءوزىم كەسكەنمىن» دەپ كەتتى. بىلمەسە ول نە؟ ەل قۇلاعى ەلۋ دەگەن ەمەس پە — ءبارى دە بىلەدى. ءبىلسىن، وسى قيىنشىلىقتا مىنا بۇبىشتەن باسقا كىمنىڭ قىزىن كۇيەۋ، كۇيەۋ بولعاندا جارتى پاتشا — باسقارمانىڭ ءوزى الىپ جاتىر.
مەن ىزا بوپ كەتتىم. «تويىڭنىڭ دا، بۇركىتبايىڭنىڭ دا كەرەگى جوق» دەپ جىلاپ جاتىپ الدىم.
شەشەم بۇرتيىپ، ءبىراز قاسىمدا وتىردى. سودان كەيىن داۋسىن جۇمسارتىپ باسىمدى سيپادى. ءبىرازدان كەيىن مەنى قۇشاقتاپ، ءوزى دە جىلاپ الدى. كوزىن ءسۇرتىپ، ءبىر كەزدە قايتا ءسوز باستادى.
— ەگەر سوعىستان ەربول كەلمەي قالسا، سورلايتىن سەن بولاسىڭ، بالام، — دەدى جىلامسىراپ وتىرىپ. — ودان دا بۇگىننەن باستاپ، بۇركىتبايعا شىعىپ ال، قالقام. اينالايىن، اقىلىڭ بار عوي سەنىڭ. مىنا داۋىلدى زاماندا ۇيگە تىرەۋ بولاتىن ەركەك كەرەك. وقۋدى قايتەسىڭ، وقۋدىڭ تۇبىنە كىم جەتەدى؟ ەربول، ەربول! — دەيسىڭ. ەربولىڭ دا جاسىنان وقۋ قۇمار بالا بولاتىن. سوعىستان بۇرىن تاۋىسا الماي كەتكەن وقۋىن سوعىستان كەيىن بىتىرەمىن دەپ اۋرە بولماسىنا كىم كەپىل ونىڭ. الدىمەن سوعىستىڭ ءبىتۋىن كۇتىپ، ودان سوڭ ەربولدىڭ وقۋدى تاۋىسۋىن توسىپ، ءوز باعىندى ءوزىڭ بايلاپ وتىراسىڭ با، كۇنىم-اۋ. قىز بالانىڭ باقىتى — بايعا ءتيىپ، بالا قۇشاقتاۋ. جالعىز سەن ەمەس، حاۋا انادان بەرى كەلە جاتقان جورالعى وسى، بوتام.
وسىلاي دەپ شەشەم داۋىس ايتىپ وتىرىپ الدى. ءبىر جاعىنان سەنى اياپ، ءبىر جاعىنان شەشەمدى، ون بەسكە كەپ قالعان ءسىڭلىم ءسانيا مەن ون جاسار ءىنىم اسكەرجاندى اياپ، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعانداي، دال بولدىم. «اپاتاي، بۇل اڭگىمەنى جازعا قالدىر» دەپ تان اتقانشا جىلاپ، جاتىپ الدىم.
بۇركىتبايمەن اقىلداستى ما، الدە ءوزى ءجىبىدى مە بىلمەيمىن، ەرتەسىندە كەشكە شەشەم وسىعان كوندى. جازعى كانيكۋلعا شىققانىمدا مەنى بۇركىتبايعا قوساتىن بولدى. (ال ءوزىم بۇركىتبايدى العاش كەلىپ، امانداسىپ كەتكەننەن كەيىن كورگەنىم جوق).
مىنەكي، ءسويتىپ، اۋىلدان مەن كەشە عانا كەلدىم. كەلە سالا ساعان حات جازىپ، مۇنىمدى شاعىپ وتىرمىن. نە ىستەيىن، ەربول؟ نە قىلايىن؟ جانىم، قۋاتىم، اقىلدى ەدىڭ عوي، ءبىر امالىن تاپشى.
«ساقال-مۇرتىڭ قۋارىپ، بويعا بىتكەن تامىردىڭ ءبارى بىردەي سۋالىپ، الايىن دەپ تۇرمىسىڭ مەنى كورىپ قۋانىپ» دەپ قارت قوجاققا ءاقجۇنىس ايتقانداي، بۇركىتباي شالعا قالاي بارامىن، سەنسىز قالاي ءومىر سۇرەمىن؟ بارماسام، شەشەم كۇن كورسەتپەيدى، ءۇي ءىشىنىڭ ءحالى تۇسكەن. ءوزىڭ باردا كۇزدە ءۇي باسىنا اربا-اربا ەڭبەككۇنگە تيگەن استىق قىس بويى ول قاپ-قاپ بولىپ توشالادا تىرەلىپ تۇرۋشى ەدى. وتكەن كۇزدە ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر جارىم قاپ بيداي ارەڭ ءتيىپتى. ۇيەلمەلى ءۇش جان كۇنىنە ءۇش مەزگىل داستارقانعا ءبىر ۋىس بيداي شاشىپ، تاۋىقتاي تەرىپ جەپ، تالشىق ەتەتىن كورىنەدى. ءبىر ءبىزدىڭ ءۇي عانا ەمەس، بار اۋىلدىڭ كۇيى وسى. جاق جۇندەرى ءۇرپيىپ، بوزارعان بالا-شاعانىڭ ءتۇرىن كورگەندە، ءىشىڭ ۋداي اشيدى. مىنە، ەلدىڭ جايى وسى، ەربول!
ستۋدەنتتىك جاعداي دا جەتىسىپ تۇرعان جوق. كۇنىنە كارتوچكامەن الاتىن ءبىر جاپىراق نان مەن قاتىقسىز قارا كوجە. جاتاقحانا دا سۋىق. وسى حاتتى كورپەگە ورانىپ وتىرىپ، قايتا-قايتا ۇرلەپ ءوز دەمىممەن جىلىتىپ، ارەڭ جازىپ وتىرمىن. ءبىراق، ماعان سەنىڭ ءار حاتىڭ بەس كۇندىك ازىق، ءار ءسوزىڭ ءبىر كۇندىك قىزۋ. قانشاما جۇدەپ-جاداپ جۇرسەم دە، سەنەن حات كەلگەندە جايناپ، جادىراپ كەتەمىن. بۇل شىن ءسوزىم، شىن، قۋاتتىم.
سۇيىكتىم ەربول!
مەنىڭ بار جايىم وسى. ەندىگى حاباردى وزىڭنەن كۇتەمىن. شەشىمىن دە، كەسىمىن دە ءوزىن ايت. مەن سەنىڭ ايتقانىڭدى عانا ورىندايمىن. كۇت دەسەڭ — كۇتەمىن، شالعا بار — تۇرمىسقا شىق دەسەڭ — شىعامىن. تالاي ماحابباتتىڭ قاناتىن قىرىققان سوعىستى باستاعان قاسكوي جاۋعا لاعىنەت ايتىپ شىعامىن. بۇركىتبايدىڭ بوساعاسىندا باسىما قىزىل جەلەك بۇركەلسە، ساعان دەگەن اقجۇرەگىم قارا جامىلىپ جاتاتىن بولادى كەۋدەمدە.
جوق، بۇلاي بولۋى ءجون ەمەس، ەربول. جازعا دەيىن سوعىس ءبىتۋى كەرەك. سەندەر گيتلەر سۇمنىڭ كوزىن جوياسىڭدار. سوندا بۇركىتباي ايدالادا قالادى. ەكەۋىمىز قوسىلامىز — ماحابباتتىڭ مەرەيى ۇستەم بولادى. ماحاببات زۇلىمدىقتى جەڭەدى. سەندەر الىستا جاۋمەن جۇلقىسىپ جاتىرسىڭدار. مەنىڭ جۇرەگىمدە ماحاببات پەن شاراسىزدىق شارپىسىپ جاتىر. ماحاببات جەڭىسىنىڭ تۋى سەندەردىڭ قولدارىندا، ەربول. سەندەر جاۋدى قۇرتساڭدار، مايداندا سەندەر كوتەرگەن جەڭىس تۋى مۇندا جىعىلىپ جاتقان مىڭداعان ماحابباتتىڭ جالاۋىن جالتىلداتادى. اينالايىن، قۋاتىم، جاۋدى تەزىرەك جەڭىڭدەر. ءسويتىپ، ءوزىڭدى دە، مەنى دە قۇتقار مىنا ازاپتان.
قاسىمداعى قىزدار جاتىپ قالدى. مەن ستول شامىن جانىما جاقىنداتىپ الىپ، ساعان وسى حاتتى جازىپ وتىرمىن، جىلاپ وتىرمىن. مىنا ءبىر سياسى جايىلىپ كەتكەن ءسوز — مەنىڭ كوز جاسىم تامعان جەر.
جامان ايتپاي، جاقسى جوق دەگەن، ەربول. جازدا، جازاتايىم، بۇركىتبايدىڭ جايعان تورىنا ءتۇسىپ قالسام، سەن مەنى كەش. ءوزىڭدى ۋىز ماحابباتىممەن شەكسىز سۇيگەنىم ءۇشىن كەش. سوعىستا تالاي تەمىردىڭ قامىرشا يلەنىپ، تالاي شويىننىڭ شىنىداي ۇگىتىلىپ جاتقانىن سان رەت جازىپ ەدىڭ عوي ماعان. ەندەشە ادام جانى تەمىردەن ءتوزىمدى مە، شويىننان بەرىك پە؟ مايداندا سوم بولاتتاردى كۇيرەتكەن سوعىس ەلدە دە تالاي سەرتتەردى سىندىرىپ، ۋادەلەردى ۋاتىپ جاتىر. ارينە، ونىڭ دا تاۋقىمەتى جاۋىنگەرلەردىڭ يىعىنا تۇسەدى. ولاي دەيتىنىم، وسى جولى اۋىلدان كەلگەندە، كۇيەۋلەرى سوعىستا جۇرگەن كەيبىر جاس ايەلدەردىڭ ءسوز بايلاسقان جىگىتتەرى مايدانعا كەتكەن قىزداردىڭ كۇيەۋگە شىعىپ العاندارىن كوردىم. جوعارعى اۋىلداعى ءوزىڭنىڭ اعايشا جەڭگەن زاۆفەرما بوپ جۇرگەن جولبولدى دەگەن شۇبار شالعا ءتيىپ الىپتى. الماتىعا قايتار الدىندا، مەكتەپتىڭ جانىنداعى لاپكەدە كەزدەسىپ:
— نەگە ءويتتىڭىز؟ — دەپ سۇرادىم اعايشادان.
— كۇيەۋىمنەن سوعىس باستالعالى حات جوق. مەن سونسوڭ شىقتىم. ال ەركەش قاينىمنان (جەڭگەلەرىڭنىڭ سەنى سولاي دەپ اتايتىنى ەسىندە شىعار) كۇن سايىن حات الىپ وتىرعان سەن دە بۇركىتباي باستىققا بارعالى جاتىر دەيدى عوي، — دەپ، ول ءوزىمدى كەكەتتى.
تومەنگى اۋىلداعى «بەس جورعا» اتانعان بەس بويجەتكەننىڭ ءبىرى قازيزا ەدى عوي. سول وتىز جىل وتاسقان ايەلىن تاستاتىپ، بريگادير شالعا شىعىپ الىپتى.
بۇل مەنىڭ ءبىر اۋىلدان، ءوزىمىزدىڭ كولحوزدان عانا كورگەنىم. وندايلار باسقا اۋىلداردا دا بار شىعار. وسىنىڭ ءبارى تۇراقسىزدىقتان ەمەس، كوپشىلىگى شاراسىزدىقتان كەتىپ جاتىر، ەربول. مۇنىڭ ءبارىن سەنىڭ الدىندا اقتالۋ ءۇشىن جازىپ وتىرعانىم جوق، جانىم. ەرتەڭ جاۋدى جەڭىپ، امان قايتقان جىگىتتەردىڭ ءبارى وزدەرىن توسپاي كەتىپ قالعان جارلارى مەن عاشىقتارىنا قارعىس داۋىلىن بوراتىپ، لاعىنەت بورانىن ۇيتقىتا كەلەدى ءالى. سوندا، ەڭ جوق لەگەندە ءبىر جىگىت — مەنىڭ اقىلدى دوسىم، بار جاعدايدى بايىپپەن ويلاپ، پايىمداي بىلەتىن ەربولىم ولاي ەتپەسىن. ول پايداسىز اشۋ مەن ىزادان بيىك بولسىن. قىز سورلىلاردىڭ شالعا تەلىنىپ، جات بوساعانى جاستانعانىمەن، وزدەرىنىڭ سول جىگىتتەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن جۇرەكتەرىنىڭ تۇكپىرىنە ءتۇيىپ، ءومىر بويى جادىندا ساقتاپ قالعانىن ءبىلسىن. قانشا بارمىن، باقىتتىمىن دەسە دە، سول العاش سۇيگەن جىگىتتەرىنىڭ توبەسىن كورگەندە شەكسىز قۋاناتىندارىن، وڭاشادا سولاردى ويلاپ، وكسىپ الاتىندارىن ءتۇسىنسىن. ءسويتىپ، قىزدارعا كەشىرىم ەتسىن، جالعىز ءوز اتىنان ەمەس، بارلىق جىگىتتەر اتىنان كەشىرىم ەتسىن دەپ جازىپ وتىرمىن مۇنى.
جوق، ەربول! سەن مۇنى مەن بۇركىتبايعا بارۋعا بەل بايلاعان سوڭ ايتىپ وتىر ەكەن دەپ ويلاما. جوق، اتاما. بۇل جۇرەگىمدى جايىپ، بار سىرىمدى اقتارعانىم ساعان ءبارىن جاسىرماي جازعانىم. وسىلاي اقتارىلا سويلەۋگە مەنى ءوزىڭ ۇيرەتىپ ەدىڭ عوي، جانىم. سول تالابىڭدى ورىنداعانىم.
Miنە، اعارىپ تاڭ دا اتتى. تەرەزەدەن اقباس الاتاۋدىڭ ءبىر شىڭى كورىندى. وسى شىڭداي بەرىك، وسى شىڭداي تۇراقتى بولام دەۋشى ەدىم ومىردە. ونى الداعى كۇندەر، الداعى جاعدايلار كورسەتەدى.
مىنە، قالقام، مەن بولدىم. سەنىن اماندىعىڭدى تىلەيمىن. وسى جازدا جاۋدى قۇرتۋلارىڭدى كۇتەمىن. سەنىڭ ماعان اقىل قوساتىن حاتىڭدى توسامىن. باسىندى كوكىرەگىمە باسىپ، قىسىپ، ءسۇيدىم سەنى. وكوبىڭدا، ايازدا توڭىپ وتىرعان جەرىڭدە ەرنىممەن ايمالاپ، ايقارا قۇشاقتادىم، جانىم.
سەنىڭ ءساليماڭ.
1944 جىل، 20 فيەۆرال.
الماتى، كازگۋ».
مەن حاتتى وقىپ بولىپ، مەڭتاي ەكەۋمىزدىڭ ورتامىزعا قويدىم. قىز قولىن حاتقا سوزبادى. ماعان ونىڭ جۇرەگى تولقىپ، وتىرعانداي كورىندى. ءبىراق ونىسىن سەزدىرمەدى.
بۇل ءساليمانىڭ سىزگە جازعان حاتى عوي، — دەدى ارامىزداعى ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن مەڭتاي.
— ءيا. قىزدىڭ كومەيىنە ونىڭ ار جاعى نە بولدى دەگەن سۇراق تا كەلگەن بولار. ءبىراق ول ەندى ءلام دەمەدى. باستالعان اڭگىمە اياقسىز قالمايتىنىن ءبىلىپ، ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، ءۇنسىز وتىرا بەردى.
— ەندى ار جاعىن ايتايىن با؟ — دەدىم قىزعا قاراپ.
مەڭتاي باسىن يزەدى.
ءبىر حاتتى وقىپ شىققاننان كەيىنگى مەنىڭ جايىم ەركەك قاۋىمىنىڭ بارىنە دە تۇسىنىكتى عوي. كوزگە كورىنبەيتىن الدە ءبىر الىپ قول مەنى جەلكەمنەن قاپسىرا ۇستاپ الىپ، بىرەسە اشقازاندا بۇرق-سارق قايناپ جاتقان ىستىق سۋعا مالىپ، ودان سوڭ ساقىلداعان سارى ايازدا مۇز ويىققا باتىرىپ العانداي بولدىم. سول كۇشتى قول مەنى وسى ءبىر ىستىق، ءبىر سۋىققا كەزەك سۇڭگىتىپ سۋىرعانعا ۇقسادى. بىرەسە دەنەم وت بوپ كۇيىپ، ارتىنشا مۇزداپ قويا بەرەدى. ونە بويىم قالش-قالش ەتىپ ءبۇرىسىپ، بالزاكتىڭ بىلعارىسىنداي كىشىرەيىپ ءبىر جاپىراق بوپ بارا جاتقان سياقتانامىن.
قويشى، نە كەرەك، سونىمەن ول كەزدە كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقىدان ايىرىلدىم. ءساليماعا نە دەيمىن، نە دەپ جاۋاپ بەرەمىن دەپ قينالدىم. ونى ويلاعاندا قولىمداعى مىلتىعىمنىڭ سۋسىپ قالاي جەرگە ءتۇسىپ كەتكەنىن دە اڭعارماي قالامىن. بۇركىتبايعا بار دەۋگە ءساليمانى قيمايمىن، ءساليمادان ايىرىلىپ قالسام، ەندى ەشقاشاندا ماعان ونداي جاقسى قىز كەزدەسپەيتىندەي كورىنەدى. ەشكىمگە بارما، ءوزىمدى توس دەيىن دەسەم، ولەرمىن دەپ ەشقاشاندا ويلاماعانىممەن، انىق ءتىرى قالارىما، وسى كۇنگىدەي ون ەكى مۇشەم ساۋ امان كەلەرىمە جانە كوزىم جەتپەيدى. ءولى بولام با، ءتىرى قالام با — وندا شارۋاڭ بولماسىن، تەك مەنى توس دەپ ەگويستىك جاساۋعا تاعى دا ارىم بارمايدى.
ءساليما حاتىندا جازعا دەيىن جاۋدى جەڭىپ كەل، سوندا ءوزىمىز قوسىلامىز دەيدى. مەنىڭ ءسويتىپ وعان جەتكىم-اق كەلەدى. ءبىراق بۇكىل نەمىس ارمياسىن جازعا دەيىن جالعىز جايپاپ تاستاۋ مەنىڭ قولىمنان كەلە مە؟ ەگەر ءبارى مەنىڭ قولىمدا بولسا، وندا جازعا دەيىن ەمەس، ءبىر ايدا-اق، ءتىپتى ءبىر تاۋلىكتە، ءتىپتى سول كۇنى-اق جاۋدى قۇرتىپ، بار عاشىقتى باقىتتى ەتىپ، ەلگە قايتقان بولار ەدىم. قايتەيىن، قانشا بۇلقىنسا دا ءبىر سولداتتىڭ قولىندا نە بار.
ءوستىپ ءدال-سال بولىپ جۇرگەنىمدە ەلدەن تاعى ءبىر حات الدىم. ونى اۋىلدان ءساليمانىڭ شەشەسى جولداپتى. ارينە، ءبۇبىش اپايدىڭ ءوزى حات بىلمەيتىن. بۇل اپايدىڭ كىشى قىزى ءسانيانىڭ دا جازۋى ەمەس. قولتاڭباسى ماعان وتە تانىستاۋ. باسقا بىرەۋگە جازدىرىپتى. حاتىنىڭ مازمۇنى مىناداي.
«قىمباتتى ەربول بالام!
دۇنيە تىنىشتىق بولسا، سەنى شىن بالام بولار دەپ ويلاۋشى ەدىم. سۇم سوعىس كيلىكتى دە، ءبارىندى كوگەندەگەن قوزىداي الىسقا الىپ كەتتى. ءساليمام سەنى سارعايىپ كوپ كۇتتى. ونىڭ ەندى وتىرۋىنىڭ ورنى جوق. ەرگە شىعۋى كەرەك. شىراعىم، مەن شەشەمىن عوي. ەڭ جوق دەگەندە ءبىر قىزىمدى قولىمنان ۇزاتىپ، قىزىعىن كورەيىن. ەگەر سەنىڭ ونى شىن جاقسى كورەتىنىن راس بولسا، باعىن بايلاماي، رۇقساتىمدى بەر. وعان، كىنا قويما، ءوز كۇنىن كورسىن، وبالدارىڭ سۇم كيتلەرگە بولسىن.
ال، قاراعىم ەربول! وسىنى سەنەن انالىق تىلەك ەتەمىن. جاسىڭنان انا سىيلاعان جالعىز ەدىڭ عوي. ايتقانىمدى ورىنداساڭ — باتامدى بەرەمىن. قۇدايدان سەنىڭ امان-ەسەن كەلۋىڭدى تىلەيمىن. امان كەلسەڭ، وزىڭە لايىق قىز تابىلادى ەلدەن.
اناڭ ءبۇبىش».
بۇل حات جانىمدى جانە كۇيدىردى. كۇيدىرگەن كەمپىردىڭ ءسوزى عانا ەمەس (ءبىراق شەشە بايعۇستا نە كىنا بار)، سول حاتتىڭ جازۋى دا ەدى. ارىپتەرى قيقى-جيقى بۇل شيماي بۇركىتباي بريگاديردىڭ جازۋى. مەن جىل سايىن، وقۋ بىتكەننەن كەيىن، جاز بويى ونىڭ ءتابىلشىسى بولاتىنمىن. سوندىقتان دا ماعان بۇركىتبايدىڭ قاي ءارىپتى قالاي جازاتىنى، ءتابىلدىڭ اياعىنا قولدى قالاي قوياتىنى، بەس ساۋساعىمداي بەلگىلى ەدى. ءتورت بۇرىشتى كونۆەرتتەن الىنعان حات بەتىنە تىزىلگەن سول ءبىر قيقى-جيقى ارىپتەر ەندى ماعان ومارتادان قۇجىناي ۇشقان سارى-الا شىبىن — سانسىز ارالارعا اينالىپ، ءوزىمدى جابىلا تالاعالى كەلە جاتقان سياقتى بوپ كورىندى.
سونىمەن، بىرەسە جاپانداعى جالعىز جولاۋشىنى قاماعان اش قاسقىرداي انتالاپ، الدان دا، بۇيىردەن دە سنارياد مينالار جارىلىپ، بىرەسە وردالى جىلانداي جان تىتىرەتە ىسقىرىپ، سۋماڭداپ، وق قاۋمالاپ، بىرەسە ۇستىنە ءتونىن كەلگەن ايۋدىڭ تىسىندەي ساقىلداعان جاۋ تانكى ىستىق ۇياڭ وكوپتى تاپتاپ، سول ومىرىنە كۇنىنە قىرىق رەت ءقاۋىپ توندىرگەن قىرىق ءتورتىنشى سوعىس جىلىنىڭ سۇراپىل قىسى دا ءوتىپ بارا جاتتى. بۇل ۋاقىت ىشىندە مەن ءساليماعا ارناپ سان رەت حات جازىپ، سان رەت جىرتتىم. اقىرى، كوكتەمنىڭ العاشقى كۇندەرىنىڭ بىرىندە مەن وعان مىناداي جاۋاپ جىبەردىم:
«ءساليما!
مەنىڭ ءومىرىمنىڭ قاۋىپتە ەكەنى راس. وسى كۇنگە دەيىن ءوزىم ولەرمىن دەپ ەش ويلاماسام دا، سوعىس بىتكەنشە ءولى بولامىن با، ءتىرى بولامىن با، ال ءتىرى قالسام — مۇگەدەك بولامىن با، الدە جاي جاراقاتتى بوپ قايتامىن با، بىلمەيمىن. بار بىلەتىنىم: وسى سوڭعى ءۇش ايدىڭ ىشىندە عانا بىرنەشە جان جولداستارىمنان ايىرىلدىم.
مەن سەنى شەكسىز سۇيەتىنىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ. سۇيگەندىگىم ءۇشىن ءوز جۇرەگىمدى ءوزىم تۇنشىقتىرىپ، قۇربان ەتۋگە ۇيعاردىم. سەن مەنى كۇتپە، قالاعان ادامىڭا تۇرمىسقا شىق. ولسەم — ەسىڭدە ساقتا. ءبىر بالاڭا مەنىڭ اتىمدى قوي — مەن سوعان دا ريزامىن.
قوش.
ەربول.
1944 جىل، 15 اپرەل.
مايدانداعى ارميا».
وسىلاي دەدىم. ويتپەگەندە قايتەيىن. ول مەنىڭ نەكەلەپ العان جارىم ەمەس قوي. ءبىزدىڭ ەكى-ۇش رەت ءسۇيىسىپ، تىلدەن بال سورىسقاننان باسقا ارامىزدا ەشتەڭە بولعان جوق. ەلدە، ءساليمانىڭ ءوزى ايتقاندار از با؟ قايتا ءساليمانىڭ مەنەن رۇقسات سۇراعانىنا راحمەت. بۇركىتبايعا سۇراماي-اق شىعىپ كەتسە مەن نە ىستەيتىن ەدىم. شەشەسى ايتقانداي، ءوزىم شىن سۇيگەن ءساليمانىڭ باعىن بايلامايىن.
«توس مەنى، توس!» دەپ حاتقا جازۋعا نەمەسە اندەتىپ ايتۋعا عانا وڭاي شىعار. توسۋشى ول ءۇشىن تالاي توزاقتان، تالاي تۇزاقتان وتەتىن بولار. سول كوپ توزاقتىڭ ءبىرى — شەشە قاھارى. ءۇي ىشىنە، ءسوز سالۋشىعا جەك كورىنىشتى بولىپ، سەنى كۇتكەن جاردىڭ ەڭبەگى سەن امان بارىپ، اقتالسا، جاقسى. ال ولاي بولماسا شە؟ ولگەن وكىنە بىلمەيدى. كۇيىنىش ءتىرىنى كۇيدىرەدى. ءوزىڭ ولاي-پۇلاي بوپ كەتسەڭ ونى جانە وتقا سالۋدىڭ قاجەتى نە؟ قىز بايعۇس سەنى سۇيگەنىنە كىنالى مە؟..
وسىلاي ويلادىم. سوندىقتان «ءوزىڭ ءبىل، ويلان» دەپ، ءساليمانىڭ باسىن قاتىرمادىم. «مەنى كۇتپە» دەپ، پىشاق كەسكەندەي عىپ، بىردەن ايتتىم.
حاتىمدى بۇكتەدىم دە، تەز پوچتاشىعا بەردىم. ويتپەسەم، تاعى دا جىرتىپ تاستايتىنىمدى سەزدىم. پوچتاشى ونى ديۆيزيا شتابىنا اپارىپ تاستادى. ودان باسقا دا ۇشكىل حاتتارمەن بىرگە، ارميا پوچتاسىنا جونەلتىلدى. ءسويتىپ، مەنىڭ حاتىم ەلگە، الماتىعا قاراي بەت قويدى.
حات وسىلاي جىلجىپ كەتىپ بارا جاتقاندا ماعان تاعى دا مىناداي وي كەلدى. «وسىنىم دۇرىس بولدى، — دەدىم ءوزىمدى-وزىم جۇباتىپ. — بۇلاي ەتۋ بىرىنشىدەن، مەنىڭ ادامگەرشىلىك پارىزىم. ەكىنشىدەن، ءساليماعا قويعان سىنىم. ول مەنى شىن سۇيسە، ونىڭ ۇستىنە ۋادەسىنە بەرىك، تاباندى بولسا — مەنى توسادى. ال شىن سۇيمەسە، سۇيسە دە تابانسىز تايعاناق بولسا — مەنى كۇتپەيدى».
اقىرى ول مەنى كۇتپەدى. حاتىمدى العاننان كەيىن، 1-ماي مەرەكەسىندە اۋىلعا بارادى دا، قايتادان كازگۋ-گە قايتپايدى. بۇركىتبايمەن قوسىلىپ، ءبىرجولا قالىپ قويادى.
—اقىرى ول مەنى كۇتپەدى، — دەپ جوعارىداعى ءسوزىمدى قايتالاپ ايتتىم. — ءبىراق كۇتپەگەنىنە قىز كىنالى ەمەس، «كۇتپە» دەگەن ءوزىم كىنالىدەي سەزىندىم سوعىس بىتكەننەن كەيىن. جۇرت ايتىپ جاتقان «توس مەنى، توستى» نەگە ايتپادىم دەپ وكىندىم. وكىنگەنمەن نە پايدا؟ مەن بۇل سۇراپىل سوعىستان ءتىرى قالاتىنىمدى، ءتىرى قالعاندا ون ەكى مۇشەم ساۋ بولىپ ەلگە وسىلاي امان كەلەتىنىمدى ءبىلىپپىن بە؟
مەن اڭگىمەمدى ءبىتىرىپ، ۇستەل ۇستىندە جاتقان ءساليمانىڭ حاتىن الىپ، بۇكتەدىم دە، قايتادان شينەلىمنىڭ قالتاسىنا اپارىپ سالدىم. سول ارادا قولىما قويىن داپتەرىم ءىلىندى دە، ونىڭ ىشىندەگى باعانا بولەك قاعازعا جازىپ العان ولەڭ ويىما ءتۇسىپ، جۇرەگىم كەۋدەمدى تەپكىلەپ قويا بەردى. «مۇنى قالاي ەتسەم ەكەن؟» دەپ ويلادىم.
— اپىراي، بۇل كىسى پەنەلوپا بولمادى عوي، —دەدى مەڭتاي وسى كەزدە ءبىراق ءۇن قاتىپ.
— مەن دە وديسسەيگە ۇقساماي جاتىرمىن-اۋ، — دەدىم قىزعا قاراي بۇرىلىپ. — ءساليمانىڭ قولىنا وديسسەيدىڭ ساداعىنداي ساداق تاستاپ كەتپەگەن سوڭ، ارينە، سولاي بولادى.
— دەگەنمەن ءوزى اقىلدى، سوزگە دە، ويعا دا ۇستا، شەشەن قىز ەكەن.
— اقىن بولسام دەپ ارمان ەتۋشى ەدى.
— ءا، باسە.
مەڭتاي ءساليمانى وسىدان ارتىق تالقىعا سالمادى. ال ءبىر-اق اۋىز سوزبەن باعا بەردى.
— ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك شارتتارىن بۇزۋ ومىردە كوپ كەزدەسكەنىمەن، ماحابباتتان باس تارتۋ سيرەك بولادى دەۋشى ەدى. ءبىراق ءبارى جاعدايعا بايلانىستى عوي.
وسىلاي دەپ، وزىنە ءتان ۇستامدىلىقپەن، اقىرىن عانا باسىن شايقادى دا قويدى.
— اعاي، ءسىز وتىرا تۇرىڭىزشى، — دەدى ول سودان سوڭ ورنىنان كوتەرىلىپ. — مەن مىنا كورشى قىزداردىڭ پليتكاسى بوسادى ما ەكەن، ءبىلىپ كەلەيىن.
ماعان دا كەرەگى وسى ەدى. مەڭتاي شىعىسىمەن ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، شينەلىمنىڭ قالتاسىنداعى باعاناعى ولەڭدى الدىم دا، قاي جەرگە تاستاپ كەتسەم ەكەن دەپ، جان-جاعىما قارادىم. وسى كەزدە مەڭتايدىڭ قايتىپ كەلە جاتقان تىقىرى ەستىلدى دە، مەن بۋىنىم قالتىراپ، قولىم دىرىلدەپ، ۇستەل ۇستىندە جاتقان «وديسسەيا» كىتابىنىڭ ىشىنە تىعا سالدىم.
— پليتكالارى بوس ەمەس ەكەن، — دەدى مەڭتاي داعدارىپ. — مەن تاعى دا ءبىر شاي قايناتا قويسام با دەپ ەدىم.
— جوق، مەڭتاي، راحمەت. مەن كەتەيىن، كەش بوپ قالدى عوي، — دەپ جالما-جان كيىمىمە قاراي ۇمتىلدىم. ەندى كىشكەنە بوگەلسەم، مەڭتاي «وديسسەيا» اراسىنداعى قاعازدى كورىپ قويىپ، ماسقارام شىعاتىن سياقتاندى.
— اعاي، كەلگەنىڭىزگە كوپ راحمەت، — دەدى مەڭتاي. — ەرتەڭ جەكسەنبى عوي، ۋاقىتىڭىز بولسا تاعى دا كەلىڭىز. كەلەسىز بە؟
مەن ءتىلىم بايلانىپ قالعانداي، باسىمدى يزەدىم.
جاتاقحانادان شىقسام كوشەلەر قاراڭعىلانىپ قالعان ەكەن. جاڭاعى قاعازدى جىلتىڭداتىپ كىتاپتىڭ اراسىنا نەگە سالىپ كەتتىم دەپ جاتىپ وكىندىم بىلاي شىققان سوڭ. ول باعانا مەنى تۋعان اعامداي كورەمىن دەگەن جوق پا ەدى. ءسويتىپ، «باۋىرىڭمىن، قارىنداسىڭمىن» دەپ وتىرعان قىزعا عاشىقتىق ولەڭىن تاستاپ كەتكەنىم قاي يتتىگىم؟ ەرتەڭ مەڭتايدى قالاي كورەمىن، ونىڭ بەتىنە قالاي قارايمىن؟
ءوستىپ، وزىممەن ءوزىم ۇرىسىپ، قاراڭعى كوشەدە بۇكەڭدەپ كەلە جاتقان مەن ءوق-دارى قويماسىنا ەسەبىن تاۋىپ ساعات، مينۋتى جەتكەندە جارىلاتىن مينا تاستاپ، سول جارىلىستان جان ۇشىرا قاشىپ، اۋلاقتاپ بارا جاتقان جاۋ جاعىنىڭ جانسىزىنداي سەزىندىم ءوزىمدى سول ساتتە.
ماحاببات پەن سانا ءبىرىن ءبىرى تىڭدامايتىنىن، ءارقايسىسى تەك ءوز دەگەنىم عانا بولسىن دەيتىنىن مەن ءبىرىنشى رەت وسى كەشتە ۇققانداي بولدىم.
VII
ەرتەڭىندە قايتادان مەن جاتاقحاناعا جولاي المادىم. مەڭتايعا نە بەتىممەن كورىنەمىن، «اعاي، مۇنىڭىز نە؟» دەسە نە دەيمىن دەپ، ءوز جانىمدى ءوزىم جەگىدەي جەدىم. ءسويتىپ، مەنى قيساپسىز ماس بولعان ادامنىڭ ءوزىنىن ورىنسىز ايتقان ءسوز، كەلەڭسىز قىلىقتارىن ەستىپ، ەرتەڭىندە تارتار وكىنىش ازابىنداي قيناپ، ەكىنشى قاڭتار ءوتتى.
ءۇشىنشى قاڭتاردا، كۇندىزگى ساعات ەكىدە لەكسيامىز باستالماق. جاتاقحانادان جۇرەگىم شايىلىپ قالعان مەن ۋنيۆەرسيتەتكە بارۋعا تاعى بەتىمنەن باستىم. قىزداردىڭ ءبارى مەنى مەڭتايمەن قوسىلا كىنالاپ، مازاقتاپ، ماسقارالايتىنداي كورىندى. تىلدەرى اششى قانيپا مەن زايكۇل: «كوزى قارايعان تام سۇزەدى دەگەندەي، اعاڭ سەنى ءبىر ءسۇزىپ كورەيىن دەگەن عوي» دەپ ءقازىردىڭ وزىندە. مەڭتايدى اجۋالاپ جاتقانداي سەزىلدى.
الدە بۇگىن ۋنيۆەرسيتەتكە بارماي قالسام با ەكەن دەپ ءبىر ويلادىم. اسكەردە سەبەپسىز شاشاۋ شىعىپ كورمەگەن باسىم، مۇنىم ءتارتىپ بۇزعاندىق بولار دەپ تانىدىم. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى العاشقى ەكى ساعاتتىق لەكسيادان ولسەم دە قالۋىما بولمايدى. ول پروفەسسور اۋەنوۆتىڭ لەكسياسى. ءبىزدىڭ فيلفاك وقىتۋشىلارىنىڭ ىشىندە اۋەنوۆتىڭ ورنى ءبىر بولەك سياقتانادى. كەيبىر لەكسيالاردا شۋلاڭقىراپ، ءتىپتى بولماسا ءوزارا كۇبىرلەسىپ، كۇڭكىلدەسىپ وتىراتىن ستۋدەنتتەر اۋديتورياعا اۋەنوۆ كەلگەندە، وعان ەرەكشە قۇرمەت بىلدىرە جىم بولادى. ول لەكسياعا كىرىسكەندە، اۋديتوريادا ۇشقان شىبىننىڭ ىزىڭى بىلىنەرلىك دەيتىندەي تىنىشتىق ورنايدى. ول كىسى لەكسياسىن ءشۇۋ دەگەندە كىبىرتىكتەپ باستاپ، ءبىرازدان كەيىن، تۇياعى قىزعان تۇلپارداي كوسىلە جونەلگەندە ستۋدەنتتەردىڭ ايىزى قانادى. اسا ءبىر ميعۇلا، كەششە بىرەۋ بولماسا، وعان اسەرلەنبەي، ونى ۇقپاي ەشكىم قالا المايدى. پروفەسسور ستۋدەنتتەردى ءبىر لەكسيادان ءبىر لەكسياعا قاراي قىزىقتىرىپ، ىنتالاندىرا جەتەكتەپ وتىرادى. لەكسيادان سىرعىپ شىعۋ، اسىرەسە اۋەنوۆتىڭ لەكسياسىنا قاتىسپاۋ ءبارىمىز ءۇشىن كەشىرىلمەس كۇناداي بولاتىن. اسىرەسە، سوعىستا ءتورت جىل بويى كىتابىن ارقالاپ جۇرگەن ماعان سۇيىكتى جازۋشىنىڭ ساباعىنا قاتىسپاي قالۋ قىلمىس جاساعاننان كەم كورىنبەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە مەن الدىڭعى كۇنى مەڭتاي بولمەسىنەن شىققاننان بەرى ءوزىمدى الدەكىمنىڭ قۇزىرىندا، الدەبىر كورىنبەيتىن شەڭبەردىڭ قۇرساۋىندا قالعانداي سەزىندىم. مەڭتايدى كورۋدەن تارتىنسام دا، قايمىقسام دا، كورگىم كەلەتىنىن اڭعاردىم.
ساعات بىردەن اسا ۋنيۆەرسيتەتتى جاعالاپ كەلۋىن كەلگەنىممەن، ونىڭ ىشىنە ەنە الماي كوپ كۇيبەڭدەدىم. بىرەسە ونىڭ باسپالداعىنا كوتەرىلىپ، بىرەسە ودان قايتا ءتۇسىپ، قارسىداعى پاركقا ەنىپ كەتىپ، ابدەن ەسىم شىقتى. ءوزىمىزدىڭ قىزداردىڭ ەشقايسىسىنىڭ كوزدەرىنە كورىنبەۋگە تىرىستىم. ساعات ەكىگە بەس مينۋت قالعاندا ىشكە كىرىپ، شينەلىم مەن فۋراجكامدى گاردەروبقا وتكىزدىم دە، تومەندە ءبىراز بوگەلىپ تۇرىپ، ەكىنشى ەتاجعا كوتەرىلدىم.تۋرا ساعات ەكىدە ىشىندە مەڭتاي وتىرعان وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريانىڭ قاسىنا جەتىپ، ءتاڭىر ءۇيىنىڭ قاقپاسى الدىنا كەلگەن ءدىندارداي دىرىلدەپ، ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستادىم. وسى كەزدە قارسىداعى دەكاناتتان شىعىپ، پروفەسسورعا باس ءيىپ، ول كىسىدەن بۇرىنىراق اسىعا ىشكە ەنىپ كەتتىم.
مەن اۋديتورياعا ەمەس، جاڭا عانا جاۋ ورتەپ كەتكەن دەريەۆنياعا ەنگەندەي بولدىم. بەتىمدى ىپ-ىستىق وت لەبى شالعان ىسپەتتەندى. نە بولسا دەپ، ءوزىم ەڭ العاش كەلگەندەگى ارتقى پارتاعا قاراي تارتتىم.تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقانىمدا مەڭتاي ماعان بىردەڭە ايتپاق بولعانداي جالت قاراپ ەدى، ءورت ىشىنەن سوزىلىپ وزا شىققان ءبىر ۇزىن قىزىل جالىن مەنى قاتتى شارپىپ، ءون بويىمدى كۇيدىرە تۇنشىقتىرىپ، وراپ وتكەن سياقتاندى.
ارتقى پارتادا جومارتبەك دەگەن اققۇبا ءوندى، ۇزىن بويلى تىريعان ارىق بالا جىگىت وتىراتىن. ول ۇنەمى قىزمەتكەر اعاسىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن كونەتوز كيىمدەرىن كيىپ جۇرەتىن جانە ىلعي شەتتە وتىراتىن. سوندىقتان سىرت ءپىشىنى جاعىنان، يت-قۇستى ۇركىتۋ ءۇشىن قوتان سىرتىنداعى جىڭىشكە اعاشقا كيگىزىپ قويعان ەسكى كيىم، تىماققا — قاراقشىعا ۇقساڭقىرايتىن. ال مىنەز جاعىنان — ءتىل العىش، جۇعىمتال، ونىڭ ۇستىنە ەداۋىر قۋ ءتىلدى بولاتىن. مەن ەڭ العاش كەلگەندە جومارتبەك سوقىر ىشەگىنە وپەراسيا جاساتىپ، اۋرۋحانادا جاتقان ەكەن. سودان ساۋىعىپ، ون شاقتى كۇننەن كەيىن كۋرسقا قايتا كەلگەن. وتىز قىزدىڭ ىشىندەگى ەركەك كىندىكتى ەكەۋىمىز عانا بولعاندىقتان بىر-بىرىمىزگە ءۇيىر بولا باستاعانبىز.
— اعاي، مەنىڭ قاسىما كەلدىڭىز بە؟ — دەپ جومارتبەك ءتىسىن اقسيتا كۇلىپ، مەن جانىنا تاقاي بەرگەندە-اق ورىن بوساتىپ، ءوزى تورگە قاراي سىرعىدى.
مەن ورنىما وتىرا بەرگەندە ەسىكتەن پروفەسسور كىردى. ەكى جاق ساماي شاشى تولقىنداي بۇيرالانىپ، قاسقا ماڭدايى جارقىراپ، ورىندارىنان تۇرىپ قوشەمەت كورسەتكەن ستۋدەنتتەرگە قايتا-قايتا باس ءيىپ، جىميا كۇلىمدەپ، سونىسىمەن ءبارىمىزدى بالاداي قۋانتىپ، پروفەسسور تورگە قاراي اياڭدادى.
وقىتۋشى ستولىنا جايعاسقاننان كەيىن پروفەسسور الدىندا وتىرعان ستۋدەنتتەردىڭ باستارىنان اسىرا الدەبىر قيان الىسقا كوز تاستاعانداي ءسال ءۇنسىز وتىردى دا، ۇزىن كىرپىكتەرىن قايشىلاي قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. وسى ءبىر ءسات الدىمەن اسپاندا ايقىش-ۇيقىش ناجاعاي ويناپ، ارتىنان شەلەكتەپ ءبىر نوسەر توگەر عاجايىپ شاقتى ەسكە ءتۇسىردى. اۋەنوۆ لەكسياسىن باستاپ، تەلەگەي-تەڭىز ءبىلىم توگىپ، اعىل-تەگىل بوپ اقتارىلدى دا كەتتى.
الايدا، «ابايدىڭ ليريكاسى» دەپ اتالاتىن وسى لەكسيانىڭ العاشقى ساعاتىن مەن الاڭ-قۇلاڭ تىڭدادىم. بۇل لەكسيانى بەكەرگە جىبەرمەۋىم كەرەك دەپ، ءوزىمدى ءوزىم قانشاما قايراسام دا، «قىزىل كورپە» ولەڭى ەسىمە ءتۇسىپ، ءتاۋبامنان جاڭىلعانداي ايدالاعا لاعامىن.
ءوستىپ ەكى كۇيدىڭ — اۋديتورياداعى اۋەنوۆ لەكسياسى مەن جۇرەكتەگى ماحاببات سازىنىڭ قايسىسىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋدى بىلمەي، دەل-سال بولىپ وتىرعانىمدا قونىراۋ سوعىلدى. مەن اۋديتوريادا قالماي، وقىتۋشىمەن ىلەسە تەزىرەك شىعىپ كەتپەك بولىپ، پارتالاردان اۋلاقتاپ، قابىرعاعا جاناسا ءجۇرىپ، جىلدامداي باسىپ، ەسىككە قاراي ۇمتىلدىم. پارتادان كوتەرىلە بەرگەندە مەڭتايدىڭ دا ورنىنان تۇرىپ جاتقانىن كوزىم شالىپ، قالىپ ەدى. ونىڭ اشۋلى ءجۇزىن كورمەيىن دەپ، تومەن تۇقىرىپ العانمىن. ەسىككە تاقاپ، تۇتقاعا ەندى قولىمدى سوزا بەرگەنىمدە اساۋدىڭ الدىنان ارقان قۇرعانداي بوپ، ەكى قۇلاشىن ەكى جاعىنا كەرىپ، بەتىمە جىميا قاراپ تۇرعان مەڭتايدى كوردىم. قانشا قىسىلسام دا، الدىمدا كىسى تۇرعاندا كيمەلەپ وتە شىعاتىن سيىر ەمەسپىن عوي. مەڭتايدىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋعا ءجۇزىم شىداماي، تەرىس اينالا بوگەلىپ، توقتاپ قالدىم. مەڭتاي مەنى جۇرت كوزىنشە جەرلەپ، ماسقارا ەتپەك بولعان ەكەن دەپ، ونە بويىمدى تەر جاۋىپ قويا بەردى.
— اعاي، ءسىز اقىن ەكەنسىز، — دەدى قىز وسى كەزدە.
مەن سەلك ەتە ءتۇستىم. سەلك ەتكەنىم: «مەن قاتە ەستىگەن بولارمىن. قىز: «اعاي، ءسىز اقىن ەكەنسىز» دەمەي، «اعاي، ءسىز اقىماق ەكەنسىز» دەگەن شىعار دەپ ويلادىم. ودان سايىن ۇنجىرعام ءتۇسىپ كەتتى.
— اعاي، ءسىز اقىن ەكەنسىز دەيمىن، — دەدى قىز تاعى دا. بۇل جولى ول كوڭىلدى كەزىندەگىدەي ءار ءسوزىن سوزا، اندەتىپ ايتتى. مەن «اقىن ەكەنسىز» دەگەن ەكى ءسوزدى دۇرىس ەستىگەنىمە سەنبەگەندەي، ەكى كوزىم جىپىلىقتاپ مەڭتايدىڭ بەتىنە قارادىم. — ءيا، اقىن ەكەنسىز، ناعىز اقىنسىز، — دەدى ول باسىن يزەپ، تاعى دا جىميا ءتۇسىپ.
ءۇش كۇننەن بەرى تارتقان قاسىرەتىمنىڭ تولەۋىندەي بولعان بۇل جىميىس ماعان سونشاما قىمبات ەدى.
جۇرەگىم جانا ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. مەڭتايدىڭ ماعان ۇرىسپايتىنىنا، جۇرت الدىندا ماسقارالامايتىنىنا ەندى عانا كوزىم جەتتى. «ۋھ!» دەپ، ارقامنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي تەرەڭ ءبىر دەم الدىم دا:
— راحمەت، مەڭتاي! اقىندىق قايدان كەلسىن، اشەيىن... — دەپ مىڭگىرلەدىم.
— جوق، «قىزىل كورپەڭىز» جاقسى ولەڭ، — دەيدى مەڭتاي. —زايكۇل دە، قانيپا دا، مايرا دا باسقا قىزدار دا وقىدى. جاقسى دەپ تاپتى. مەنىڭ سىزگە ول كورپەنىڭ تاريحىن دا ايتىپ بەرگىم كەلدى.
— ءاي، ەربول، — دەدى زايكۇل مەنى قولىمنان جۇلقىلاپ، تورگە قاراي سۇيرەپ. — وسى سەنىڭ مىنا مەڭتايمەن نە پالەڭ بار. وسىدان باسقانى كوزگە ىلمەيسىڭ دە، مۇنىڭ توسەگىندەگى كورپەسىنە دەيىن ولەڭگە قوساسىڭ. ساعان قىزىل كەرەك بولسا، مەنىڭ كويلەگىم، پالتوم دا قىزىل، ءتىپتى اياعىمداعى ەتىگىم دە قىزىل. ايتا بەرسەڭ، ءوزىم دە قىپ-قىزىل وت ەمەسپىن بە جايناپ تۇرعان. سەن وسى مەنى نەگە ولەڭگە قوسپايسىڭ؟
قىزدار دۋ كۇلىسىپ جاتىر. وسى كەزدە جۇگىرىپ جومارتبەك كەلدى.
— شۇرق ەتپە، زايكۇل، — دەدى ول كەۋدەسىن باسىپ. — ساعان دەگەن اسىل ءسوز مىنا التىن ساندىقتا ساقتاۋلى جاتىر.
— ال، ايت، ەندەشە، — دەدى زايكۇل قىرلانىپ. جومارتبەك تاماعىن كەنەپ، زايكۇلگە جالىنىپ، جۇرەك شەرىن اقتارعانداي بوپ اندەتە جونەلدى.
قاpa كوز، يمەك قاس.
قاpaca جان تويماس.
اۋزىڭ بال قىزىل گۇل،
اق ءتىسىڭ كىر شالماس.
زايكۇل كوزىن قۇبىلتىپ، ەرنىن ءبۇرىستىرىپ ءماز بوپ قالدى. قارق ەتكىزىپ اسەم اق تىستەرىن جانە اقسيتىپ ۇلگىردى. جومارتبەك ولەڭىن ودان ارى جالعاستىردى.
ءيىسىڭ گۇل اڭقىعان،
نۇرىڭ كۇن شالقىعان.
كورگەندە بوي ەرىپ،
سۇيەگىم بالقىعان...
جومارتبەك ولەڭنىڭ ءار جولىنىڭ مازمۇنىنا قاراي بىردە موينىن سوزىپ، بىردە ەكى قۇلاشىن كەڭ جايىپ، ودان سوڭ بالقىپ، ەرىپ، اقىرىندا بۋ بوپ ۇشىپ بارا جاتقاندىقتى تانىتىپ نەشە قيمىلدار جاساپ بولىپ توقتاپ، زايكۇلگە باسىن ءيدى.
— بيس! بيس! — دەپ قىزدار قول سوقتى. زايكۇلدىڭ ءوزى دە ءماز بولىپ، الاقانىن قوسا شاپالاقتادى.
— ءاي، مىناۋىڭ جاپ-جاقسى ولەڭ عوي ءوزى، — دەدى زايكۇل جومارتبەككە رازى بوپ. — باسقا بىرەۋدىكى ەمەس پە؟
— جوق، زايكۇل! — جومارتبەك كەۋدەسىن سوقتى.
— قارعانشى وزىمدىكى دەپ.
جومارتبەك شۇبىرتا جونەلدى.
— ەگەر وسى ولەڭدى زايكۇلگە ارناپ ءوزىم شىعارماعان بولسام اياقتاعى سۋعا اعىلىپ ولەيىن، قۇرعاقتاعى كيتتەرگە قاعىلىپ ولەيىن، تۋماعان تۋ اساۋدىڭ قۇيرىعىنا تاعىلىپ ولەيىن! وللاھي! بيللاھي!
وسىلاي دەپ جومارتبەك زىرك-زىرك ەتكىزىپ ءسوزىن اياقتاپ، ەكى قولىن بىردەي اسپانعا كوتەردى.
— سەندىم، سەندىم، — دەدى زايكۇل جومارتبەكتىڭ «انت» ىشكەنىنە رازى بوپ. — وندا سەن ءبىر ولەڭدى جاقسىلاپ اق قاعازعا كوشىرىپ باسىنا «زايكۇلگە» دەپ جازىپ، مەنىڭ كىتابىمنىڭ اراسىنا اكەپ سالىپ قوي.
— قۇپ بولادى، زايكۇلجان، — دەپ ارىق جومارتبەك سۇراق بەلگىسىندەي ءيىلىپ قالدى.
— ءاھ، زايكۇل، سەن جومارتبەككە راس سەنىپ وتىرسىڭ با؟— دەدى مايرا. — بۇل ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى» دەگەن ولەڭى ەمەس پە؟
— ا، نە دەيدى. مەن راسىندا وزىمە ارنالعان ولەڭ ەكەن دەپ قۋانىپ ەدىم. وسى اقىندار «س-عا»، «ق-عا»، پالەنشەگە، تۇگەنشەگە دەپ جازىپ جاتادى عوي. ماعان دا بىرەۋ ولەڭ ارناساشى، شىركىن! — دەپ زايكۇل داعدارىپ قالدى. — ال مەن ابايدىڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاستان» باسقا ولەڭىن ەستىگەن ەمەسپىن.
— ەستىگەنىڭ نە، وقىمايسىڭ با؟ — دەپ كۇلدى مايرا.
— جوق، مەن ولەڭ وقىمايمىن، — دەدى زايكۇل باسىن شايقاپ.
— ويتكەنى مەن قىزبىن. ال قىزدىڭ ءوزى ولەڭ. ەندەشە، مەنى جىگىتتەر وقىسىن.
— راس، وزگە قىزدار ولەڭ بولسا، ءبىزدىڭ زايكۇل پوەما عوي، — دەدى جومارتبەك جىمىڭداپ. — پوەمانىڭ ءار بەتىن اقتارعانىڭ سياقتى...
وسى كەزدە ءۇزىلىس ءبىتىپ، پروفەسسور اۋديتورياعا قايتا كىردى. «مەن ساعان كورسەتەرمىن كىسى الداعاندى» دەگەندەي، زايكۇل ارت جاققا بۇرىلىپ، جومارتبەككە جۇدىرىعىن ءتۇيدى. مەن بۇل ساباقتا بۇرىنعى ورنىمدا، مەڭتايدىڭ قاسىندا وتىرىپ قالدىم. مەڭتايدىڭ ماعان رەنجىمەگەنىنە شاتتانىپ، كوڭىل الاڭى باسىلعاندىقتان بولار، بۇل جولى اۋەنوۆ لەكسياسىن تاعى دا بۇرىنعىمداي سۇيسىنە تىڭدادىم. ءبىر ساعاتىن پروفەسسور ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى» دەيتىن كوپكە ءمالىم ولەڭىن تالداۋعا ارنادى. 1884 جىلى جازىلعان ءبىر ولەڭنىڭ تاقىرىبى قازاقتىڭ بويجەتكەن قىزىنىڭ سىرت كورىنىسىن، ءمۇسىن كەلبەتىن سۋرەتتەۋگە ارنالعانىن، جاس اتاۋلى قىزىعارلىق، ءسۇيسىنىپ تاماشا ەتەرلىك ەرەكشە سۇلۋ قىزدىڭ پورترەتىن اقىن قالاي جاساعانىن، سول پورترەتتى سومداۋ ءتارتىبىن سانامالاپ ايتتى. قىزدىڭ سىرت ءمۇسىنىن سۋرەتتەۋدە ءتول ادەبيەتتە تەڭدەسى بولماعان بۇل ولەڭدى پۋشكين، لepمونتوۆ، بايرون، گەينەنىڭ قىزعا ارناعان ولەڭدەرىنىڭ جاتقا ۇزىندىلەرىمەن سالعاستىرىپ ءبىر ءوتتى. قالاي دەگەنمەن بۇل ولەڭدە ابايدىڭ ءالى دە الەۋمەتتىك شىندىقتى، حالىق اراسىنداعى اۋىرتپالىقتى سىنشىلدىقپەن جىرلايتىن قوعام قايراتكەرلەرى دارەجەسىنە كوتەرىلمەگەندىگىن، «قاقتاعان اق كۇمىستەيدەن» كوبىنشە سۇلۋلىقتى، جاراستىق كەلىسىمدى عانا جىرلايتىن ەستەت اقىننىڭ لەبىزى اڭقىپ تۇرعاندىعىن پروفەسسور ءبىر ءتۇيىپ تاستادى.
وسىدان كەيىن ول وسى ولەڭنىڭ بويىنداعى ءوزىنىڭ كەمشىلىك، ءمىن دەپ تاباتىن جايلارىنا توقتادى. ونىڭ ايتۋىنشا اقىن بۇل ولەڭىندە ءتىرى ادامدى، ونىڭ جاي-كۇيىن بەينەلەۋدىڭ ورنىنا سۋرەت بەرگەن. قاسى قانداي، شاشى قانداي، كوزى قانداي، مۇرنى قانداي دەگەن سياقتى انكەتالىق سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، تەك قانا پاسپورتتىق سيپاتتاۋ جاساعان. مۇنىڭ سەبەبى اقىننىڭ ايەل جىنىسىنا قازاقى كوزبەن قاراپ، قىز كورە كەلگەن جىگىتتىڭ نەمەسە كەلىپ ايتتىرا كەلگەن قۇدانىڭ كوزقاراسىنان اسا الماۋىندا، — دەپ تاعى دا پايىمداۋ جاسادى.
بۇدان كەيىن پروفەسسور ابايدىڭ «اتتىڭ سىنى» دەيتىن ولەڭىن ەسكە الدى. انىقتاپ قاراعان كىسىگە «قاقتالعان اق كۇمىستەيمەن» وسى ولەڭنىڭ اراسىنان ايقىن كومپوزيسيالىق ۇقساستىق تانىلاتىنىن ايتتى. «ات سىنىندا» جۇيرىك اتتىڭ سىرت ءمۇسىنى مۇشە-مۇشەسىمەن رەتتەلە باياندالادى. ارينە، اتتى سولاي سۋرەتتەۋ ورىندى. ال ادامزاتتى سيپاتتاۋدا مۇنداي ءادىستى قولدانۋ قونىمدى ەمەس دەگەن قورىتىندى جاسادى پروفەسسور.
ابايدىڭ ەش ولەڭىندە ەشقانداي ءمىن بار دەپ ويلاماعان ءبىز وعان ارنالعان مىناداي سىنداردى ەستىگەندە ەكى كوزىمىز باقىرايىپ، پروفەسسورعا سەنەرىمىزدى دە، سەنبەسىمىزدى دە بىلمەگەندەي، تەسىرەيىپ وتىرىپ قالدىق. ارينە، سەنبەسكە بولمايدى. بار دالەلىمەن تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورسەتىپ وتىرعان بۇل كەمشىلىكتەردى ەرىكسىز مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى.
بۇل از دەگەندەي پروفەسسور ەندى سول ولەڭنىڭ كومپوزيسيالىق شالاعايلىعىن اشادى. ولەڭنىڭ باس جاعى ءبىر تاقىرىپپەن باستالىپ، اياق جاعى ەكىنشى تاقىرىپقا اۋىسىپ كەتەتىنىن، اۋەلدە ءىس پەن مىنەز جوق، تەك سىرت بولسا، كەيىن سىرت جوق، تەك مىنەز عانا ايتىلاتىنىن، ءسويتىپ العاشقىدا ماقتاعان نارسەسىنە اقىن كەيىن كەيىپ، ۇرىسقا جاقىن سوزدەر قولداناتىنىن كورسەتەدى. اتاپ ايتقاندا اقىن العاشىندا قىزدىڭ كۇلكىسى «بۇلبۇلداي»، «ءىش قايناتادى» دەپ ماقتاسا، سوڭىنان سول كۇلكىنى «جارتاقتاپ»، «تىرتاقتاعان» دەپ جاراتپاي شىعا كەلەدى.
وسىدان كەيىن اۋەنوۆ ەكىنشى ءبىر ولەڭىن تالداۋعا كوشەدى. ءبىر تالداۋدان ءبىر تالداۋ قىزىق بوپ، ول ءبىزدى اباي ولەڭدەرىنىڭ قاتپار-قاتپار شاتقال، شىڭدارىنا قاراي جەتەلەپ بارا جاتقان تارىزدەنەدى.
اۋەنوۆتىڭ وزگە وقىتۋشىلاردا جوق ءبىر وزگەشە داعدىسى بار ەدى. ول ءارقاشاندا سونداي قىزىقتى لەكسيالاردىڭ سوڭىنان مىندەتتى تۇردە بەس مينۋتتاي ۋاقىت قالدىراتىن. وسى بەس مينۋتتى ول جەكە ستۋدەنتتىڭ جاي-كۇيىمەن تانىسۋعا جۇمسايتىن. كۇن سايىن ءبىر ستۋدەنتتى ورنىنان تۇرعىزىپ الىپ، ءوزى وعان ءارتۇرلى سۇراقتار بەرەتىن.
باعانا مەنىڭ اۋديتورياعا كەشىرەك كەلگەنىمدى كوزى شالىپ قالعان سوڭ با، بۇل جولى ول مەنى ورنىمنان تۇرعىزدى.
— ەربول، سەن وسى سوعىستا نەشە جىل بولدىڭ؟
— ءتورت جىل، مۇحيت اعا.
— سوندا كىتاپ وقي الدىڭ با؟
— وقىدىم.
— قانە ايتشى، قانداي كىتاپتار وقىدىڭ؟ — دەپ پروفەسسور مەنىڭ وقىعان كىتاپتارىمدى ساناۋ ءۇشىن سول قولىنىڭ ساۋساقتارىن ىڭعايلاي باستادى.
— شەكسپيردىڭ «كورول ءليرىن»، شيللەردىڭ «زۇلىمدىق پەن ماحابباتىن»، گەتەنىڭ «جاس ۆەرتەرىن»، — وسى كەزدە مەڭتاي جالت ەتىپ، مەنىڭ بەتىمە ءبىر قاراپ قالدى. — اناتوليي ۆينوگرادوۆتىڭ «پاگانينيدى عايباتتاۋ» دەگەن كىتابىن، الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولام تاس جولىن» وقىدىم.
— ءپالى، — دەپ پروفەسسور راحاتتانىپ قالدى. — ءوزىڭ كوپ كىتاپ وقىپ تاستاپسىڭ عوي. مەن سوعىس سولداتتارىنىڭ كىتاپ وقىر حال-مۇرشاسى بولمايتىن شىعار دەپ ويلاعان ەدىم.
— مۇحيت اعا، — دەدى زايكۇل وسى ارادا پروفەسسوردىڭ اۋزىنداعى ءسوزىن قاعىپ اكەتىپ، — بۇل ءسىزدىڭ «اقىن» رومانىڭىزدى دا وقىپتى. — وسى ارادا زايكۇل وز-وزىنەن سىقىلىقتاپ كۇلىپ الدى. — سىرتىن دالبا-دۇلبا قىلىپ الىپ كەلىپتى. اسىرەسە توعجاندى ايتقاندا اۋزىنىڭ سۋى قۇريدى مۇنىڭ.
اۋەنوۆتىڭ ءوڭى كۇرەڭىتىپ، قوزعالاقتاپ قالدى. سودان سوڭ ءسۇيىنشى سۇراعانداي بوپ، وڭ قولىنىڭ قوس ساۋساعىمەن تىنىش تۇرعان ەتجەڭدىلەۋ كەلگەن قىر مۇرنىن جەبەي ساۋىپ، جۇلقىپ-جۇلقىپ جىبەردى. بۇل ونىڭ قاتتى سۇيسىنگەندەگى نەمەسە ەرەكشە كۇيىنگەندەگى ادەتى ەدى.
— ءپالى، نە ايتادى مىنا زايكۇل، راس پا، ەربول؟ — دەپ پروفەسسور مەنىڭ بەتىمە قارادى.
مەن تەز باسىمدى يزەدىم.
— ءسىزدىڭ «اقىنىڭىز» ءبىزدىڭ كۇندىك نانىمىز، ارتىق پاترونىمىزبەن بىرگە ارقامىزداعى زات قاپشىعىندا ءجۇردى.
— ءپالى، نە دەيدى-اۋ؟ ال وقي الدىڭدار ما ونى؟
—جورىقتا كەلە جاتىپ تا، وكوپتا وتىرىپ تا وقىدىق، مۇحيت اعاي، — دەدىم مەن ستۋدەنت بولعالى ءبىرىنشى رەت «اعاي» دەگەن ءسوز اۋزىمنان شىعىپ. — ول كىتاپتىڭ كوپ كومەگى بولدى بىزگە.
— ءپالى، نە كومەگى بولدى؟ — اۋەنوۆتىڭ ەكى بەتى نۇرلانىپ، كوزى كۇلىمدەپ، ءجۇزى بۇرىنعىدان دا جىلي ءتۇستى. — قاي قاھارمان باسىم كومەك كورسەتتى؟
— ءبارى دە. اسىرەسە توعجاننىڭ كومەگى كوپ بولدى. ول ءبىر ەمەس، بىرنەشە مەدسەسترا، سانيتاركا قىزمەتىن جالعىز ءوزى اتقاردى دەسەم، ارتىق بولماس دەيمىن.
— ءپالى، نە دەيدى-اۋ! شىن با وسىنىڭ؟ — دەپ پروفەسسور مول دەنەسىن تەز قوزعاپ، ىلگەرى ۇمسىندى.
— شىن، مۇحيت اعا.
اۋەنوۆ ءسال شالقايىڭقىراپ، تاعى دا مۇرنىن ساۋا سيپالاپ قالدى.
وسى كەزدە لەكسيانىڭ بىتكەنىن حابارلاپ، قوڭىراۋ سوعىلدى. ءبىراق پروفەسسور اسىقپادى.
— ەربول، سەن ءوزىڭ مەنى قۋانتىپ تاستادىڭ عوي، — دەدى ول الدىندا جاتقان پاپكاسىن ءبىر سيپاپ قويىپ. — ال ەندى ءوزىڭ وسى ايتقاندارىڭدى قاعازعا تۇسىرە الار ما ەدىڭ؟ توعجاننىڭ جاڭاعى ءوزىڭ ايتقان مايداندا تالاي مەدسەسترانىڭ قىزمەتىن اتقارعانىن دالەلدەپ، وقۋشىنى يلاندىراتىن ەتىپ جازۋىڭ كەرەك. وسى قولىڭنان كەلەر مە ەدى؟
— كەلەدى، مۇحيت اعا، — دەدى زايكۇل مەن ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ.
— بۇل ءوزى اقىن. «قىزىل كورپە» دەگەن ولەڭ جازعان.
مەن ۇيالىپ، مەڭتاي جاققا قاراي ءجۇزىمدى بۇردىم. بايقاسام، ول دا قىزارىپ كەتكەن ەكەن.
— جازىپ كورەيىن، — دەدىم مەن.
— ءوزىڭ ولەڭ دە جازۋشى ما ەدىڭ؟ — دەدى پروفەسسور ورنىنان تۇرىپ جاتىپ.
— جوق، جاي، اشەيىن...
— شىن، شىن، مۇحيت اعا! — زايكۇل قاسى قانجارداي ءدىر ەتىپ، ودان سايىن وزەۋرەي ءتۇستى. — ءوزى وزگە ساباققا دا جاقسى. سوعىستان قايتقالى ءالى ۇيىنە دە بارعان جوق.
پروفەسسور زايكۇل ءسوزىنىڭ باس جاعىندا كۇلگەنىمەن، اياق جاعىنا نازار اۋدارىپ، مەنىڭ ءالى ەلگە بارماعانىم انىق پا ەكەن دەپ سۇرادى. مەن وقۋ باستالىپ قويعاننان كەيىن ءبىر جىلىم بوسقا ولمەسىن دەپ وسىندا قالىپ قويعانىمدى ايتتىم.
— جارايدى، وندا ءتىپتى جاقسى. ال ەندى سەن جاڭاعى ايتقاندى مەنىڭ الداعى دۇيسەنبىدەگى كەلەسى ساباعىما دەيىن جازىپ اكەل،— دەدى پروفەسسور. — ودان سوڭ الگى زايكۇل ايتقان كىتاپتى دا الا كەل. مەن باسىمدى يزەدىم. كەلەسى لەكسيانىڭ وقىتۋشىسى جوق بولىپ شىقتى. ءسويتىپ ستۋدەنتتەر «تەرەزە» دەپ اتايتىن بوس ەكى ساعات سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلدى. ستۋدەنتتەر «تەرەزەگە» قايعىرمايدى. بۇل ەكى ساعاتتا ءبىرسىپىرا جۇمىستار ءبىتىرىپ الادى. سونىڭ نەگىزگىلەرىنىڭ ءبىرى سوۆەت كوشەسى مەن كارل ماركس كوشەسىنىڭ بۇرىشىنداعى «الاتاۋ» كينوتەاترىنا بارۋ.
ءبىر جولى دا ءبىرىن-بىرى ەلىكتىرىپ، قىزداردىڭ ءبىرسىپىراسى كينوعا كەتتى. اۋديتوريادا بەس-التى قىز بەن جومارتبەك ەكەۋمىز عانا قالدىق. ءبىرازدان كەيىن كينوعا بارعىسى كەلمەيتىنىن ايتىپ، مەڭتاي قايتىپ كەلدى.
مەڭتايدىڭ ۇرىسپاسىنا انىق كوزىم جەتكەننەن كەيىن، باعانا ءوزى ايتقان قىزىل كورپەنىڭ تاريحىن بىلگىم كەلدى. جومارتبەك ەكەۋمىز جاعالاپ، مەڭتايدىڭ قاسىنا باردىق. جومارتبەك قىزدان باعاناعى «قىزىل كورپە» دەگەن ولەڭدەرىڭدى كورسەتىڭدەرشى دەپ ءوتىندى. مەڭتاي كىتاپتارىنىڭ اراسىن اقتارىپ، الدىڭعى كۇنى مەن تاستاپ كەتكەن قاعازدى تاۋىپ الىپ، — وقىعان سوڭ وزىمە قايتارىپ بەر، — دەپ جومارتبەككە ۇسىندى. مەڭتايدىڭ «وزىمە قايتارىپ بەر» دەگەن ءسوزى جۇرەگىمە مايداي جاقتى. ول مەنىڭ سۇراۋىم بويىنشا، ماعان «كۇندەس» بوپ كورىنگەن قىزىل كورپەنىڭ تاريحىن بايانداۋعا كىرىستى.
مەڭتاي لەنينوگورسك شاحتەرىنىڭ قىزى ەكەن. شەشەسى باستاۋىش مەكتەپتە ءمۇعالىم بولىپتى. اكەسى ونىڭ ءسابي شاعىندا شاحتادا توبەسىنە تاس قۇلاپ دۇنيەدەن قايتقان. قىزدىڭ كىشكەنە اعاسى ءجۇنىس سەگىزىنشى كلاسس بىتىرگەننەن كەيىن جۇمىسكەر بوپ سەميا اسىراۋعا كىرىسكەن. سوعىس باستالار جىلدىڭ 1-مايىندا وعان جاقسى جۇمىسى ءۇشىن سىيلىققا بەس مەتر قىزىل جىبەك تيەدى. بۇعان شەشە بايعۇس قاتتى قۋانادى. ۇلىنىڭ بۇل العاشقى تابىسىن ىرىم ەتىپ، ءوز الدىنا وتاۋ شىققانداعى ءبىرىنشى جاساۋى بولسىن دەپ، اراسىنا تۇيە ءجۇنىن سالىپ، مەكتەپتەن قولى بوس كەزدەرىندە كورپە قابيدى. ءسويتىپ ۇلىن ۇيلەندىرمەك بولادى. سول ەكى ارادا سوعىس شىعىپ كەتىپ، ول كورپەنى ەتىنە ءبىر-اق كۇن جامىلىپ، ءجۇنىس مايدانعا كەتەدى. سودان كەيىن شەشە ول كورپەنى ەشكىمنىڭ ەتىنە تيگىزبەگەن. ۇلىنا ساقتاعان. ال ۇلىنان «ءولدى» دەگەن قارا قاعاز كەلگەن. جالعىز ۇلدىڭ جاماناتىنا شىداي الماي، شەشە سورلى سول حاباردى ەستىگەن جەردە، كلاسس ىشىندە ءوزى دە دۇنيە سالعان.
— سوعىستا اعايىم وققا ۇشتى، — دەدى مەڭتاي كۇرسىنىپ. — سونىڭ كۇيىگىنە شىداماي اپام ءولدى. اپامنىڭ ولگەنىن كوزىممەن كوردىم، اعايىمنىڭ ولگەنىن كورگەنىم جوق. سوندىقتان جۇيكەم ءولدى دەگەنگە كوپكە دەيىن سەنبەدىم. ءجۇنىس اعاتايىمدى جۇيكە دەپ اتايتىن ەدىم، — دەدى ول جومارتبەككە ءتۇسىندىرىپ. — سوعىس بىتكەن سوڭ، وسى وتكەن كۇزدىڭ باسىندا جۇيكەنىڭ قاسىندا بولعان ءبىر كىسىدەن اۋىزبا-اۋىز ەستىگەندە عانا سەندىم. ول كىسى تەرەڭ ەتىپ زيرات قازىپ، اعايىمدى جاقسىلاپ تۇرىپ ءوز قولىنان قويىپتى. جاقىن جەردەگى دەريەۆنيانىڭ ۇستا دۇكەنىنە بارىپ، زيراتقا تەمىردەن قورشاۋ شارباق جاساتىپ ورناتىپ، وعان «ءجۇنىس ەربوسىنوۆ» دەپ ماڭگى وشپەيتىن ەتىپ جازدىرىپ كەتىپتى. «اعاڭنىڭ جاتقان جەرىن كورەم دەسەڭ، ەرتىپ اپارايىن، ايتپەسە كەيىن بارىپ كورەرسىڭ» دەپ ءادىرىسىن بەردى. ءوزىم ءقازىر قايدان ىزدەيىن، كەيىن وقۋ ءبىتىرىپ، قىزمەت ىستەپ، اقشا تاپقان سوڭ، بارارمىن دەپ ويلادىم.
مەڭتاي اعاسىنا مۇنشا جاقسىلىق جاساعان ادامنىڭ ەڭبەگىن سونشا سۇيسىنە ايتتى.
— سول كورپەنى بيىل وزىممەن بىرگە الىپ كەلگەن ەدىم، — دەدى قىز كۇرسىنىپ قويىپ. — ول ماعان اسا قىمبات ەسكەرتكىشپەن پارا-پار: اعايىمدى دا، انامدى دا ەسىمە تۇسىرەدى. كەشە كىتاپ اراسىنان اعايدىڭ ولەڭىن تاۋىپ الىپ، وقىعاننان كەيىن سول كورپەنى باۋىرىما باسىپ قىسىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلاعانىمدى ايتساڭشى مەنىڭ!
بايقايمىن، مەڭتاي اڭگىمەسىنىڭ جومارتبەككە ونشا اسەرى بولعان جوق.
مەڭتاي ءسوزىن اياقتاپ، مۇڭايىپ تومەن قاراپ قالعان كەزدە ول: «مەن مىنا ولەڭدى كوشىرىپ الا قويايىنشى» دەپ، جىمپىڭداپ ءوز ورنىنا قاراي جۇگىردى. ال ماعان بۇكىل ءبىر سەميانىڭ تاعدىرىن بايان ەتكەن بۇل قىسقا نوۆەللا دۇنيەدەگى ەڭ قايعىلى، قاسىرەتتى جىرداي تانىلدى. نە ايتارىمدى، قىزدى قالاي جۇباتارىمدى، جۇرەگىمدەگى ايانىشتى قالاي جەتكىزەرىمدى بىلمەي ابدىراپ وتىرىپ قالدىم. ونىڭ كوڭىلسىزدىگى بىرتىندەپ ماعان اۋىسا باستادى.
ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ بەيقام، سونىمەن بىرگە اققان سۋداي اعىندى كۇندەرى، ءوزىنىڭ سىلدىر-بىلدىرى مول قىزىق، قۋانىشىمەن، ءبىرىن-بىرى قۋالاپ ءوتىپ جاتتى. مەن اۋەنوۆكە بەرگەن ۋادەمدى ورىنداۋعا بار كۇشىمدى سالدىم. سوعىستا بىرگە اتتانعان شاعىمىزدى ەسىمە ءتۇسىردىم. الماتىدان كەتەردە مەن ماگازيندەرگە جاڭا عانا تۇسكەن «اقىن» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن تاۋىپ العان ەدىم. سول كىتاپ بۇكىل مايداندى مەنىمەن بىرگە ارالاپ شىقتى، تالاي سولداتتى تامساندىرىپ وقىپ بەرىپ ءجۇردىم. ءبىراق بۇل ەستەلىكتى ماقتانعانداي بوپ ءوز اتىمنان جازبايىن، باسقا جولداستارىم وقىعان ەتىپ باياندايىن دەدىم. ءسويتىپ مەن ول كىشكەنتاي ەستەلىكتى ءتورت كۇن جازدىم. ەستەلىگىم اۋەنوۆكە ۇناماي قالار ما ەكەن دەپ، جانىم مۇرنىمنىڭ ۇشىنا كەلدى. جازىپ بىتكەن سوڭ وعان «توعجان» دەگەن ات قويدىم. زايكۇل ايتقانداي، جازۋشىلاردىڭ ءوز شىعارمالارىن جاقسى ادامدارىنا ارناپ جاتاتىنى ويىما ءتۇستى. مەنىڭ بۇل ەڭ العاشقى ەستەلىگىمدى اۋەنوۆكە ارناعىم كەلدى. وڭ جاق شەكەسىنە «وسى وبرازدى جاساعان جازۋشى مۇحيت اۋەنوۆكە ارنايمىن» دەگەن سوزدەردى قولىمنىڭ قالاي تەز جازىپ جىبەرگەنىن دە بايقاماي قالدىم. «قوي، مۇنىم تىم بادىرايىپ كەتتى جانە جازۋشىعا جاساعان جاعىمپازدىق سياقتى بوپ كورىنەر» دەپ ويلادىم دا، ونى قايتادان تۇزەتتىم. «وسى وبرازدى جاساعان كىسىگە ارنايمىن» دەپ قانا قويدىم. جەكسەنبى كۇنى ۇيدە تابان اۋدارماي وتىرىپ، جازعانىمدى جاقسىلاپ كوشىرىپ شىقتىم.
دۇيسەنبى كۇنى وتىز ءۇشىنشى اۋديتورياعا ءبىرىنشى لەكسياعا كەلگەن پروفەسسور اۋەنوۆ، بۇرىنعى ادەتىنشە، ساماي شاشى بۇيرا-بۇيرا، سوكرات ماڭدايلى ۇلكەن قاسقا باسىن ستۋدەنتتەرگە مول ءىلتيپات، ىقىلاسپەن يزەپ، وقىتۋشى ستولىنىڭ باسىنا بارىپ وتىردى. پروفەسسور ەسىكتەن كىرىسىمەن-اق مەنىڭ جۇرەگىم وز-وزىنەن لۇپىلدەپ قويا بەردى. ورنىنا وتىرعاننان كەيىن اۋەنوۆ ماعان قاراي بۇرىلدى دا:
— ال، ەربول، ۋادە ورىندالدى ما؟ — دەدى.
مەن اۋەنوۆ ونى لەكسيادان كەيىن سۇرايتىن شىعار دەپ، جايباراقاتتاۋ كۇيدە وتىر ەدىم. پروفەسسور بىردەن سونى سۇراعاندا نە دەرىمدى بىلمەي ساسقالاقتاپ قالدىم. ارەڭ دەگەندە ەسجيعانداي بولىپ:
— وزىمشە ورىندادىم، مۇحيت اعا، — دەپ ورنىمنان تۇردىم.
— ءپالى، ءجون. ارينە، سەنىڭ وزىنشە ورىنداعانىڭ كەرەك بىزگە، — وقىپ بەرۋىڭە لەكسيا اياعىندا قانشا ۋاقىت قالدىرايىن ساعان.
— تورت-بەس مينۋت قانا، مۇحيت اعا، — دەدىم مەن داپتەر بەتىنە جازىلعان ون شاقتى بەتتى وقيعا قانشا ۋاقىت كەرەك ەكەنىن اجىراتا الماي.
— جوق، وندا مەن ون مينۋت قالدىرايىن. سەن وقىعاننان كەيىن ونى ءبىزدىڭ تالقىلاۋىمىز بار ەمەس پە؟
مەن «جارايدى» دەگەندەي، باسىمدى ءيدىم.
— ال وندا الدىمەن كىتابىڭدى كورسەت، ەربول، — دەپ پروفەسسور ماعان قاراي قولىن سوزدى.
مەن شاپشاڭ قيمىلداپ، سۋمكامداعى سىرتى جىرتىلىپ، جان-جاعى جەمتىر-جەمتىر بوپ كەتكەن «اقىن» كىتابىن الىپ، اۋەنوۆكە قاراي اياڭدادىم.
اۋەنوۆ باعىنىشتى كومانديردەن راپورت قابىلدايتىن گەنەرالداي بوپ، ورنىنان كوتەرىلدى. دەموبيليزاسياعا جاتىپ، ەلىنە قايتاتىن سولدات بولىمنەن كەتەر الدىندا قاي جەرىندە قانداي بەلگىسى بارىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن كارى ۆينتوۆكاسىن جۇرەگى تولقي دىرىلدەپ روتا ستارشيناسىنا وتكىزەر ەدى. مەن دە سول سولداتتاي بولىپ، وسىدان بەس جىل بۇرىن الماتىدان مايدانعا الا كەتكەن وسىناۋ اسىل كىتاپتى ەندى، مىنە، امان-ەسەن يەسىنە تاپسىردىم.
پروفەسسور، ءسال سۇرلانعانداي تۇسپەن، كىتاپتى ءۇنسىز قولىنا الدى دا، ورنىنا وتىردى. كىتاپتىڭ سىرتىنا كوز جۇگىرتىپ، جىرتىق مۇقابانى قايتا-قايتا سيپالاپ، ءىشىن اشتى.
— راس، ءبىزدىڭ كىتاپ، — دەدى باسىن ىقىلاستانا يزەپ قويىپ. سودان سوڭ بىر-بىرلەپ، بەتتەرىن اقتارىپ قاراي باستادى. ءبىر كەزدە كىتاپتى كوتەرىپ، بەتىنە تاقادى. — ءپالى، وزىنەن ءدارى ءيىسى شىعادى، يىسكەڭدەرشى...
اۋەنوۆتىڭ قاسىنا ەڭ الدىمەن زايكۇل جۇگىرىپ باردى. ول كىتاپتى الا سالىپ، دۇعالىقتاي ەتىپ بەتىنە باستى دا:
— راس، مۇڭكىپ تۇر، — دەدى ءوق-دارى ءيىسىنىڭ قانداي بولاتىنىن سەزبەسە دە.
بۇعان باسقا قىزدار مىرس ەتىپ، كۇلىپ جىبەردى.
— سەن ماعان باعا جەتپەس عاجاپ دۇنيە سىيلادىڭ-اۋ، ەربول،- دەدى اۋەنوۆ ەكى كوزى جاساۋراپ، تەبىرەنە ءۇن قاتىپ. — ءوزىم مايدانعا بارماسام دا، بۇل كىتاپ مەنىڭ ءبىر پەرزەنتىم بولىپ، سوعىسقا قاتىسىپتى. سول پەرزەنتتى سەن امان-ەسەن ەرتىپ اكەلىپ قولىما تاپسىردىڭ-اۋ مەنىڭ. سوعىس دەگەن ءورت بولسا، ورتكە جانباي شىققان بۇل كىتاپتىڭ جاڭا ءبىر باعاسىن جانە تانىتتىڭ سەن. راحمەت، قاراعىم. اۋديتوريا سىلتىدەي تىنىپ قالعان ەدى. پروفەسسور بويىن تەز جيىپ، كەزەكتى لەكسياسىن باستادى. اۋەنوۆ لەكسياسىنىڭ ەكىنشى ساعاتىنىڭ سوڭىندا باعانادان بەرى تولاسسىز بۋىرقانعان تەڭىز ءۇنى توقتاپ، اۋديتوريا ىشىندە الدەبىر ءالسىز بۇلاقتىڭ بولىمسىز سىلدىرى ەستىلگەندەي بولدى. ەستەلىگىمنىڭ زاگولوۆوگى مەن ونىڭ ون پۇشپاعىنداعى ارناۋدى داۋىسىم دىرىلدەپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ، ارەڭ ايتىپ شىقتىم دا، تاماعىمدى كەنەپ، ءسال تىنىس العاننان كەيىن تەكستى وقۋعا كىرىستىم.
«1942 جىلدىڭ ورتاسىندا الاتاۋ باۋىرىنان ەشەلون-ەشەلون اسكەر مايدانعا شەرۋ تارتتى. بۇل الماتىدا قۇراستىرىلعان اتقىشتار بريگاداسى ەدى. جارتى جىلداي استانا اينالاسىنا لاگەر-لاگەر بولىپ، اسكەري ونەرگە جاتتىققان جاۋىنگەر ءبولىم تۇتاس كوتەرىلىپ، «وتانعا تيگەن جاۋ قايداسىڭ؟» دەپ، باتىسقا قاراي بەت تۇزەگەن بولاتىن. سوڭعى ەشەلونداردىڭ بىرىندە ارتيللەريستەر ديۆيزيونى كەتىپ بارا جاتتى.
سوعىس كەزىنىڭ پاروۆوزى جاڭعىرىعى جەر جارىپ، قاتتى جۇيتكيدى، جولدا كەزدەسكەن ستانسيالاردىڭ، رازەزدەردىڭ تۇسىندا اششى ءبىر ايعايلايدى دا، گۇرس-گۇرس ەتىپ، تارتا بەرەدى. سۋ الۋ، كومىر تيەۋ قاجەت بولماسا، باسقا جەرگە كوپ توقتامايدى. تولاسسىز جۇيتكىپ، زارلاپ اعادى.
كازال ۆاگونداردىڭ ەكى جاق ەسىكتەرىن بىردەي، شالقايتا كەڭ اشىپ تاستاپ، كولدەنەڭ-كەرمە تاقتايعا اسىلا ءيىن تىرەسىپ، مايدانعا كەتىپ بارا جاتقان جاۋىنگەرلەر تۋعان جەرگە جۇرەكتەرى ەلجىرەي كوز تىگەدى. قارت اتاداي اق باس تاۋ، جاس اناداي جاسىل جەلەك جامىلعان ورمان، سارى بەل، سالقىن كول — ءبارى سامالاداي بولىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ۇزاپ قالىپ بارادى. ءوز الدىنا ءبىر شولاق ەشەلونعا ۇقساپ، شەتكى ءۇيىنىڭ ءتۇتىنى بۋداقتاعان اۋىل، تەپەڭ-تەپەڭ قاققان سالت اتتى جولاۋشى، وباداي قاقشيىپ قالىڭ قويدىڭ شەتىندە تۇرعان شوپان جالت ەتىپ ءبىر كورىنەدى دە، عايىپ بولادى.
كۇن باتقانشا دالا بەتىنە ءۇڭىلىپ، كوزى جاساۋراپ تالعانشا كوپ قاراعان ادامنىڭ ءبىرى سالپى سارى جەز مۇرتتى كارى سولدات، تالدىقورعان وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋلىنىنان كەلە جاتقان ءساتتىعۇل وسەنوۆ بولدى. «ساپتا جۇرۋگە جارامايمىن، كوپ تۇرسام اياعىم تالادى، بەلىم اۋىرادى» دەپ، وسەنوۆ زەڭبىرەك اتىنا ءمىنۋشى بولعان. وسىعان وراي ءبىر سولدات باعانا: «ساپتا تۇرسا اياعى اۋىراتىن كوزەلدىڭ كۇنى بويى قوزعالماستان قىزىل ۆاگون ەسىگىنىڭ الدىندا قاقشيۋىن» دەپ ءبىر قاعىتىپ وتكەن. ونى ەستىگەن وزگە جۇرت قاتتى ءبىر دۋ كۇلىسىپ العان بولاتىن. جولداسىنىڭ اجۋاسىنا دا، جۇرتتىڭ كۇلگەنىنە دە قاراماستان وسەنوۆ ۆاگوننىڭ بوساعاسىنا سۇيەنگەن كۇيى دالاعا قاراپ تۇرا بەرگەن. ەندى، مىنە جەر بەتىن ءتۇننىڭ قارا ماقپال شاپانى بۇركەپ، ۆاگون ىشىندە مايشامنىڭ جالعىز كوزى سىعىرايعاننان كەيىن، وسەنوۆ ارتىنا بۇرىلىپ، شامدى قورشاي وتىرعان جولداستارىنىڭ قاسىنا كەلدى.
— اتتەڭ، شىركىن، قالدى-اۋ، قايران تۋعان جەر! — دەدى ول وتىرا بەرىپ، ۆاگون ىشىندەگىلەردىڭ بارىنە ەستىرتە. اۋزىنان قىزىل جالىن اتقىعانداي شەرمەن، كۇرسىنە ايتتى.
شام اينالاسىندا، ۆاگوننىڭ بۇرىش-بۇرىشىندا، قارا كولەڭكە جەردە، تورت-بەستەن بىرىگىپ الىپ، ءار جايدى قوڭىر اڭگىمە ەتىسىپ وتىرعان جۇرت وسەنوۆتىڭ مىنا ءسوزىن ەستىگەن شاقتا تىم-تىرىس بولىسىپ، ءبىر ءسات ۇندەسپەي قالىستى. ات ايداۋشى شالدىڭ: «قالدى-اۋ، قايران تۋعان جەر!» دەگەن شەر ءسوزى مايدانعا اتتانىپ بارا جاتقان وسىناۋ سۇستى سولداتتاردىڭ جۇرەك قىلىن باسىپ قالعانداي بولدى. شال ايتقان تۋعان جەردە اركىمنىڭ جاناشىر جاقىنى، جاقسى كورەر جاندارى قالىپ بارادى. بىرەۋ قارت اكە، ءقادىرلى اناسىن ەسكە الادى، بىرەۋدىڭ كوز الدىنا جاقسى جار، جاس بالاسى كەلەدى. ەندى بىرەۋدىڭ جۇرەگىندەگى جار ەتەم دەگەن جانىنا قوسىلا الماي كەتكەن ارمان-زارى زاپىران بولىپ اقتارىلادى. شال ءسوزى ءار جۇرەكتىڭ تۇكپىرىندە جاتقان وسىنداي مۇڭدى سىردىڭ پەرنەسىن باسادى.
الدەن ۋاقىتتا:
— جوق، قالعان جوق. ول بىزبەن بىرگە! — دەگەن، ساڭق ەتكەن بالا بۇركىت ۇنىندەي، جىگەرلى جاس داۋىس ەستىلدى. بۇل زەڭبىرەكتىڭ ەكىنشى كوزدەۋشىسى قۇسايىنوۆ ايتقالي دەگەن جاۋىنگەردىڭ ءۇنى ەدى. ايتقالي قاراڭعى بۇرىشتا وتىرعان ورنىنان تۇرىپ، شامعا تامان جاقىندادى. — تۋعان جەر مىنا كىتاپتىڭ ىشىندە. ول جۇرتقا سول كەزدە باسپادان جاڭا عانا شىققان، ءوزى الماتىدان اتتانار الدىندا ۆوكزال باسىندا ساتىپ العان «اقىن» رومانىنىڭ العاشقى كىتابىن كورسەتتى. جاۋىنگەرلەر تەز، قۋاتتى ۇلكەن ماگنيت تارتقان كوپ ۇساق شەگەدەي بولىپ، ايتقاليدىڭ اينالاسىنا جيىلدى. ۆاگونداعى جالعىز جارىق سونىڭ الدىنا قاراي يتەرىلدى. ءبىر تابادان ىستىق كۇندە شۇپىرلەي سۋ ىشكەن اق ۇرپەك بالاپانداي بولىپ، قارا كولەڭكە ۆاگون ىشىندەگى قايراتتى جاستاردىڭ باسى سول كىتاپتىڭ ۇستىندە ءتۇيىستى. ىشىندەگى جانداردى جىلاۋىق بالانىڭ بەسىگىندەي ۇزدىكسىز شايقاي تەربەگەن ۇلكەن ۆاگوننىڭ قابىرعاسىنا تۇسكەن ۇيمە-جۇيمە كولەڭكە ۇزدىكسىز قوزعالىپ تۇردى. سولداتتاردىڭ «اقىن» رومانىن وقۋى وسىلاي باستالدى.
الماتىدان اققان جۇلدىزداي زىمىراپ شۇبالا سوزىلعان ۇزىن قىزىل ەشەلون موسكۆاعا كەلدى دە، قازاق بريگاداسى استانا تۇبىندەگى بابۋشكين دەگەن قالادا پوەزدان ءتۇستى. مۇندا ءبىراز جاتىپ، تىنىققاننان كەيىن، جاۋىنگەرلەر قالىڭ توعايلى، كوكشىل كولدى كالينين وبلىسىنىڭ جەرىنە قاراي جاياۋ تارتتى. ونە بويلارى مۇزداي كوك قارۋمەن قۇرسانىپ، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، ەرلەر ەتىكپەنەن سۋ كەشىپ، اتتارى اۋىزدىقپەن سۋ ءىشىپ، سۋىت ءجۇرىپ. ۇزاق ساپار شەكتى. ارتيللەريستەر مايدان جەرىنىڭ باتپاعىن بەلۋاردان كەشىپ، ەر قارۋى ۇزىن تۇمسىق كوك بولات زەڭبىرەكتەردى تىنباستان العا قاراي سۇيرەدى. ول باتىپ قالعان جەردە: «راز، دۆا — ۆزيالي!» دەپ ورمان ءىشىن جاڭعىرتا ايعايلاپ، ونىڭ قالقانىنان، ستۆولىنان يتەرەدى. دوڭعالاقتاردى كۇپشەكتەرىنەن باتپاققا باتقان اۋىر قارۋلاردى اۋىر ازاپپەن تارتقان، مۇنداي قيىن، قىستالاڭ شاقتاردا ەكى ەتەگىن بەلگە تۇرىنگەن جاياۋ اسكەر زەڭبىرەكشىلەردى باسىپ وزىپ، ولاردى ارتقا الىسقا تاستاپ كەتەدى.
الدىڭعى شەپكە تاقاعان سايىن كولوننانىڭ باس جاعىنان: «ۆو-و-وزدۋح!» دەگەن زاردەي اششى ءۇن ءجيى ەستىلە باستايدى. يرەلەڭدەگەن جىلانداي ەتىپ، سوزىلتىپ، شۇبالتا ايتقان وسى ءبىر ۇرەيلى ءسوزدى ەستي سالا سولداتتار جولدان شىعىپ، تىرىم-تىراقاي قاشىپ، جول شەتىندەگى ورماننىڭ قوينىنا تىعىلادى. قاناتىندا قارا ءبۇيىسى بار سارى الا سامولەتتەر ىرىلداپ كەپ توبەدەن تونەدى.
مىنە، وسىنداي جورىق كەزدەرىندە ون بەس-جيىرما مينۋتتىق ۇلكەن ءبىر دامىلداۋ شاعى بولادى. ون ەكى مۇشەسى cay كىسىلەر، قاس قاققانشا قولىنان ايىرىلىپ شولاق، اياعىنان ايىرىلىپ اقساق بوپ شىعا كەلەتىن، جاڭا عانا قاسقايا كۇلىپ تۇرعان نەمەسە قۇلىنداي ويناقتاپ جۇرگەن جولداستارىن لەزدە جان تاپسىرىپ، ماڭگىگە جوق بوپ كەتەتىن، ادام ءومىرى تۇنگى ۇلكەن وتتان ۇشقان ۇساق ۇشقىنداي ءسونىپ جاتاتىن مايدان ءومىرى ءۇشىن ون بەس-جيىرما مينۋت قىسقا عۇمىرلى سولدات قاۋىمى دامىلداپ جان شاقىرىپ، تالاي قىزىق كۇلكىلەرگە كەنەلەتىن، ەستەلىكتەر ايتىسىپ، ەس جيىپ قالىساتىن وزىنشە ءبىر ۇزاق ۋاقىت. كولوننانىڭ الدى توقتاپ، سول جەردەن بىرەۋدىڭ اۋزىنان بىرەۋ قاعىپ اكەتىپ ارتقا قاراي، داۋىستاپ جەتكىزىپ جاتاتىن «پريۆال!» دەگەن بەرەر تاۋداي تولقىندار لىقسىپ، ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، بار ءلاززات قىزىعىمەن وزىنە قاراي جاقىنداپ كەلە جاتقان سياقتانادى. «پريۆال!» سەن دە بار داۋسىڭمەن قۋانا داۋىستاپ، وزىڭنەن كەيىندە كەلە جاتقان جۇرتقا جار سالاسىڭ دا، جول شەتىنە شىعىپ، سىزدى جەردى سالۋلى توسەكتەي كورىپ، جولداستارىڭمەن بىرگە جانتايا كەتەسىڭ. بويىڭداعى سولداتتىڭ اۋىر جۇگىنەن ارىلىپ، قۇرىس-تىرىسىڭدى جازىپ، راحاتتانا كەرىلەسىڭ. تاڭەرتەڭگى اۋىلدىڭ مۇرجالارىنان جارىسا بۋداقتاعان ءتۇتىندى ەسكە ءتۇسىرىپ، قوماعايلانا بۇرقىلداتىپ تەمەكى سوراسىڭ. دەم الاسىڭ.
ارتيللەريا ديۆيزيونىنىڭ جاۋىنگەرلەرى جيىرما مەن جيىرما بەس اراسىنداعى، قىردىڭ قىزىل گۇلىندەي جايناعان، قىرشىن جاس جىگىتتەر ەدى. بۇل شاقتاعى كوڭىلگە جاقسى جار، سۇلۋ قىز جايى كوپ ورالاتىنى داۋسىز. ءومىردىڭ بۇرشىك اتار كوكتەمىندەي بۇل تۇستا وسى جاستار ورتالارىن قاق جارىپ ءوتىپ جاتقان وسىناۋ مايدان جولىنا كوگەندەلگەن كوپ قوزىداي بولىپ، سوعىس الەگىمەن سول ءبىر ىستىق شاقتان الىس قالعان. ءبىراق ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جۇرەگىندە الاۋلاپ جانعان ماحاببات بار. سوندىقتان دا، وسىنداي تىنىشتىق، دەمالىس مينۋتتارىندا، الدىمەن ەكى-ۇش سولدات، قۇيرىق-جامباستارىمەن جەر سىزا، جىمىڭداي جورتاقتاسىپ كەلىپ، ايتقاليمەن تىزەلەسە جايعاسادى. ونىڭ ءبىرى ءارقاشاندا زەڭبىرەك كوزدەۋشىسى ريزۋان قالييەۆ بولادى.
— ايتقالي، اباي مەن توعجاننىڭ كەزدەسكەن جەرىن تاعى ءبىر وقىپ جىبەرمەيسىڭ بە؟ — دەپ قولقالايدى ولار.
ايتقالي شارشاپ وتىرمىن دەپ بالدەنبەيدى. ارقاسىنداعى زات قاپشىعىن يىعىنان سىپىرىپ، الدىنا الادى. سابىنعا اينالار ساقارداي شۇباتىلعان زەڭبىرەك مايى كوپ ءسىڭىپ، جارادار بولعان، جارىلعان جەرلەرىنە باتپاق ورناپ، قاپ-قارا بوپ كۇستەنىپ كەتكەن قولىن اربيعان سالالى ساۋساقتارىمەن قاپشىقتىڭ اۋزىن اشا باستايدى. ونىڭ ىشىندە تاڭەرتەڭ ستارشينا بەرگەن كۇندىك قورەك جۇدىرىقتاي نان، ءقارابيننىڭ الپىس پاترونى، «ليمونكا» اتالاتىن، سىرتى تاقتالانا بولىنگەن شوكولاد سياقتى بۇجىر-بۇجىر ەكى گراناتا جاتىر. سولاردىڭ اراسىندا، جورىقتاعى سولداتتىڭ ەشقاشاندا پايدالانىلماي قاپشىعىندا جۇرەتىن تازا بەت ورامالىنا ورالعان «اقىن» كىتابى بار. ايتقالي ورامالدىڭ ىشىنەن كىتاپتى الىپ، ونىڭ ءوزى بىلەتىن «شىتىرمان» دەگەن تاراۋىن اشىپ، تاماعىن كەنەپ، قارلىعىڭقى داۋسىن ناشىنە كەلتىرىپ، وقي باستايدى. ايتقاليدىڭ قولىنداعى كىتاپتى كورگەننەن كەيىن بۇلاردىڭ توڭىرەگىنە تاياۋ ماڭداعىلاردىڭ ءبارى تەگىس جينالادى. زەڭبىرەكتە جەگۋلى تۇرعان اتتىڭ شىلبىرىن قولىنا ۇستاپ، وسەنوۆ تە ايتقاليدىڭ ارتىنا كەلىپ جانتايادى.
تاراۋدىڭ باس جاعى اكەسىنىڭ جۇمساۋىمەن ءجاسوسپىرىم بوزبالا ابايدىڭ سۇيىندىك اۋلىنا كەلگەنىن، ونىڭ كورىكتى، اقىلدى قىزى توعجاندى كورىپ، وعان عاشىق بولاتىنىن باياندايدى. ايتقالي تاماعىن تاعى ءبىر كەنەپ الىپ، ارى قاراي وقيدى.
«...ورتاشا كەلگەن قىرلى مۇرنى ەندى عانا انىق كورىندى. قىرىنان قاراعاندا ءبىر ءتۇرلى سۇيكىمدى ەكەن. جۇمساق جۇمىر يەگىنىڭ استىندا جۇقا عانا ءبىر تولقىنداي بوپ، نازىك بۇعاعى بىلىنەدى. جىلتىراپ تارالعان شاش، قاپ-قارا قالىڭ ورىممەن، گرەكشە اپپاق، نازىك موينىنا قاراي قۇلاپ ءتۇسىپتى. ۇلكەن دە، كىشى دە ەمەس اشەكەي سىرعاسى ءدىرىل قاعىپ، دامىل الماي سىلكىنە ءتۇسىپ تۇر...»
— ۋاپ، بالە!
— قىزىم-اق ەكەن-اۋ ءوزى دە! — دەپ اركىمدەر وسى تۇستا سۇيسىنە ءۇن قاتىسىپ قالادى.
— ە، ابايدى وزىنە عاشىق ەتكەن قىز وسال بولادى دەيسىڭ بە؟!.
وسەنوۆ جەز مۇرتىنىڭ ۇشىن شيراتىپ جىبەرىپ، اقىرىن ءبىر جۇتىنىپ قويادى. ۇزاق ساپار شەگىپ، شارشاپ-شالدىعىپ كەلە جاتقان جانداردىڭ ەزۋلەرىنە جىلى كۇلكى جۇگىرىپ، كوزدەرى جايناي تۇسەدى. جۇرەكتەرى ءلۇپىل قاعىپ، وزدەرى سول سۇلۋ توعجاننىڭ قاسىندا تۇرعانداي سەزىنەدى. جۇرەك تۇبىنەن اركىمگە ەلدە قالعان ءوز توعجانى ەلەس بەرەدى. ونىمەن ءوزىنىڭ ەڭ العاش قالاي كەزدەسكەنى ەسكە ورالادى. ءبىر ساتكە ولار وزدەرىنىڭ ورمان ىشىندە، وق استىندا وتىرعاندارىن، جانى تەبىرەنە جار دەنەسىن سيپاۋعا سوزعان قولدارى ءقازىر اۆتوماتتىڭ سۋىق ستۆولىن قىسىپ تۇرعاندىعىن ۇمىتىپ كەتكەندەي بولادى. وسى كەزدە الدان، ءارتۇرلى داۋىسپەن ىشقىنا ايتىلعان «پو مەستام» دەگەن جاۋىنگەر كوماندا قۇلاققا شالىنادى. بويلارىنا كۇش جيىپ، قۋاتتانىپ قالعان جاۋىنگەرلەر ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇرادى...
جاۋىنگەر ايتقالي قۇسايىنوۆ 1943 جىلدىڭ توعىزىنشى يانۆارىندا ۆەليكيە لۋكي قالاسىنىڭ تۇبىندە، جاۋ تانكىسى مەن زەڭبىرەكتىڭ جەكپە-جەك اتىسىندا، ەر ولىمىمەن قازا تاپتى. سوعىستىڭ قاتال ءداستۇرى بويىنشا ولگەن سولداتتىڭ دەنەسى، بويىنان قارۋ-جاراعى، قوينىنان دوكۋمەنتى الىنىپ، جاڭا قازىلعان جاس قابىر باسىندا قارۋلاس سەرىكتەرىنىڭ اقىرعى قۇرمەتى كورسەتىلىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا بەرىلەدى. وتان ءۇشىن قان توگىپ، جان بەرگەن ەر سولداتتى جەر-انا قۇشاعىنا قىسىپ، ماڭگىلىككە الىپ قالادى.
ايتقاليدى قاستەرلەپ قويىپ، جاۋىنگەر جولداستارى جاۋدان كەگىڭدى الامىز دەپ سەرت ەتكەندەي، اسپانعا ءۇش دۇركىن وق اتىپ ساليۋت بەرگەننەن كەيىن، ونىڭ جەتىمسىرەپ جەردە جاتقان ءقارابينىڭ كىشى سەرجانت ريزۋان قالييەۆ كوتەرىپ، ال زات قاپشىعىنداعى پاترونداردى وزگە سەرىكتەرىنە ءبولىپ بەردى. قالعان ەكى گرانات پەن «اقىن» كىتابىن كىشى سەرجانت ءوز قوينىنا الدى. ولگەن جاۋىنگەردىڭ قولىنان الىنعان دوكۋمەنت كومسومول بيلەتى مەن قىزىلاسكەر كنيجكاسىنىڭ اراسىنان جونەلتىلمەي قالعان ءۇش بۇرىش حات شىقتى. حاتتىڭ سىرتىندا: «سەمەي وبلىسى، بەلاعاش اۋدانى، ەرنازاروۆ س/س، توعاسوۆا زاداعا» دەلىنگەن ءادىرىس بار ەكەن. زادا — ايتقاليدىڭ سۇيگەن قىزى. ول سوناۋ بەلاعاشتا، سەلولىق سوۆەتتە سەكرەتار بولىپ ىستەيتىن. ايتقالي قىزدان ۇزبەستەن حات الىپ تۇراتىن. سەلولىق سوۆەتتەن حات كەلگەن سايىن قۋانىپ، جولداستارىنا سۇيگەن قىزى جايىندا كوپ-كوپ جالىندى اڭگىمەلەر شەرتەتىن. زادانىڭ سۇلۋلىعىن دا، سابىرلىلىعىن دا ءبىر عانا توعجانمەن تەڭەستىرەتىن. «تەك زادانىڭ قۇلاعىندا «ءدىرىل قاعىپ، دامىل الماي سىلكىنە ءتۇسىپ تۇراتىن» سىرعاسى عانا جوق» دەپ قۋانا دا، قۋلانا كۇلەتىن.
حات ىشىندە ايتقاليدىڭ مارجانداي ارىپتەرىمەن مىناداي سوزدەر جازىلىپتى: «قالقام زادا! ءبىز ءقازىر ۇلكەن ءبىر ورىس قالاسىنىڭ تۇبىندەمىز. — ايتقالي اسكەري قۇپيانى ساقتاپ، ۆەليكيە لۋكي قالاسىن وسىلاي اتاپتى. — جاۋ وسى قالاعا ارانىن اشىپ، انتالاپ تۇر. ءبىراق ءبىز ونى بەرمەيمىز جاۋعا. وعان سەنىمىڭ كامىل بولسىن.
ءقازىر ءتۇن. مەن جەرتولەدە دنيەۆالنىيمىن. جولداستارىم جانىمدا تەگىس تىنىعىپ جاتىر. ولار توڭباي جاقسى ۇيىقتاسىن دەپ، تەمىر پەشكە وكىرتىپ وت جاعىپ وتىرمىن. دالادا شىڭىلتىر قاردى شىقىرلاتا باسقان ساقشى اياعىنىڭ سىقىرى ەستىلەدى. جەرتولەنىڭ سىرتىنا نەمىستەر جاقتان كەلىپ ءبىر مينا جارىلدى. قورىققانعا قوس كورىنەدى دەگەن راس بولۋى كەرەك. نەمىستەردىڭ ءتۇنى بويى وسىلاي تۇسىنەن شوشىعانداي بەتالدى وق اتىپ وتىرماسا كوڭىلدەرى كونشىمەيدى. سەن ودان قورىقپاي-اق قوي، مۇندا قۇر دالباسا ءۇشىن اتىلعان جاۋ وعىنىڭ ماعان دا، مەنىڭ جولداستارىما دا كەلتىرەر قىرسىعى جوق.
سەن ءقازىر ۇيىقتاپ جاتقان بولارسىڭ. مەن پەشكە شايىرى مول قۇرعاق اعاشتى قالاپ قويىپ، سنارياد گيلزاسىنان جاسالعان سولدات شامىنىڭ تۇبىندە كىتاپ وقىپ وتىرمىن. ول سەن تۋرالى، ەكەۋمىز جايىندا جازىلعان كىتاپ. «اقىن» رومانى. سونىڭ «بەل-بەلەستە» دەگەن تاراۋىنىڭ اياق جاعىندا اباي مەن توعجاننىڭ ەكىنشى رەت كەزدەسۋى باياندالادى. ەكى دوسجان ارەڭ تابىسىپ، بىر-بىرىنە جۇرەكتەرىن جايىپ، ىنتىعا ۇمتىلىسقان شاقتا ولارعا قاراۋىل وزەنى تاسىپ كەتتى دەگەن سۋىق حابار كەلەدى. بۇل ابايعا دا، اباي جانىنداعى ايەلدەردىڭ دە باستارىنا تونگەن قاتەر ەدى. سوندىقتان دا ول تەز كەتپەك بولىپ، قيماس عاشىعىن تاستاپ، اسىعىس جونەلەدى. كىتاپتىڭ وسى جەرىن وقىشى سەن، زادا، تاعى ءبىر قايتالاپ وقىشى. ەكەۋمىزدىڭ جايىمىز دا ناق وسى سياقتى بولدى عوي. ءبىز وسى جازدا قوسىلامىز دەپ ۋادە بايلاسقان شاقتا، سول ءبىر ءتاتتى ءتۇننىڭ تاڭەرتەڭىندە سوعىس باستالىپ كەتتى ەمەس پە. بىزگە تونگەن قاتەر كوكتەمدە تاسىعان شاعىن وزەن قاراۋىل ەمەس، شالقار وتانىمىزدى شارپىعان سۇراپىل سوعىس بولدى عوي.
وقاسى جوق، زادا، سول قاراۋىلدىڭ قالىڭ سەڭىنىڭ قاماۋىنان قۇتىلىپ، وزەننەن امان وتكەن ابايىڭ بولىپ، ءبىر كۇنى جاۋدى جەڭىپ جەتەرمىن مەن دە ساعان قۇستاي ۇشىپ. قۋانا كۇلىپ، الدىندا تۇرارمىن قاناتىمدى كەڭ جايىپ. سوندا ءبىزدىڭ سوعىس اجىراتقان قۇشاعىمىز قايتا ايقاسادى. ماڭگىلىك بولىپ ايقاسادى. قوش ساۋلەم، زاداشىم — توعجانىم مەنىڭ. اق بەتىڭنەن ايمالاي ءسۇيىپ، سەنىڭ، تەك قانا سەنىڭ
ايتقاليىڭ.
8 يانۆار، 1943 ج.
دالا پوچتاسى 1745، 125 ءبولىمى».
جەبىر سوعىس جالماعان اسىل ازامات سۇيگەنىنە جەتپەدى. توبە باسىن تومپيتىپ، الىستا قالدى.
بۇدان كەيىن دە، سوعىستىڭ سانسىز تەمىر ءتىسى تىلگىلەي جىرتقان ازالى جەرگە ادام سۇيەگىن سەپكەن تالاي كۇندەر ءوتتى. جاۋىنگەرلەر قيلى-قيلى قاندى جورىقتاردى قيىن-قيىن قىرقىسقان ۇرىستاردى باستارىنان كەشىردى. جىرىم-جىرىم بولىپ، سولداتتار قوينىڭداعى كىتاپ تا توزدى. ءبىراق جىگىتتەردىڭ جۇرەكتەرىندەگى توعجان توزعان جوق. ول، «اشەكەي سىرعاسى ءدىرىل قاعىپ» جورىقتا سولداتتارمەن قاتار ءجۇردى. ول، «جىلتىراپ تارالعان شاشى، قاپ-قارا قالىڭ ورىممەن، ەرەكشە اپپاق، نازىك موينىنا قاراي قۇلاپ ءتۇسىپ»، جاۋىنگەرلەرمەن قول ۇستاسا، جاۋعا قاراي سان رەت شابۋىلعا شىقتى.«ەلدە سەنىڭ دە سۇلۋ جارىڭ بار» دەپ، ءار سولداتتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى، ءار جۇرەكتى نازدانا قىتىقتادى. جارالىعا ءۇمىت بولىپ، شارشاعانعا قايرات بەردى. قاراڭعى تۇندە الىستان مازداعان وت، اسپانداعى شولپانداي بولىپ، توعجان ولاردى اتوي سالىپ جەڭىسكە شاقىردى، ومىرگە جەتەكتەدى.
سوعىس ءبىتتى. ەشەلون-ەشەلون قىزىل ۆاگوندارعا تيەلىپ، سولداتتار تۋعان ەلگە قايتتى. جەڭىس پوەزى جەلدەي جورىقپەن وتكەن، سولاردى ازات ەتۋ ءۇشىن قان توگىپ، قيان-كەسكى ۇرىس سالعان قالالار مەن سەلولارعا، ورماندار مەن شوقىلارعا، وزەندەر مەن كولدەرگە قارايدى. سول جەرلەردە ماڭگى ۇيىقتاپ جاتقان ەر جولداستارىن ەستەرىنە تۇسىرەدى.
— اپىراي، بۇل سوعىستان ءتىرى قالامىن دەپ ويلاعان جوق ەدىم، — دەيدى جەزدەي سارى مۇرتتى، كارى سولدات قاسىنداعى سەرجانتقا بۇرىلىپ، باسىن شايقاپ. — اجالسىزعا تاۋ قۇلاسا دا ولمەيدى دەگەن وسى ەكەن-اۋ...
سارى مۇرتتى سولدات باياعى وسەنوۆ. ونىڭ قاسىندا تۇرعان سەرجانت ريزۋان قالييەۆ. قالييەۆتىڭ كەۋدەسى وردەندەر مەن مەدالعا تولى. وسەنوۆتىڭ دە كەۋدەسى قۇر ەمەس، قوس مەدال جارقىرايدى.
سەرجانت تا كارى سولداتقا كۇلە قارايدى. باياعىدا الماتىدان العاش مايدانعا اتتانعان شاق ەسىنە تۇسەدى. سونداعى وسى شالدىڭ بۇكىل ۆاگون ىشىندەگى جۇرتتىڭ جۇرەگىنە قاياۋ سالىپ، شەرلەنە كۇرسىنۋى بار. سولداتتاردى سول ساتتەگى شەر تۇڭعيىعىنان شىعارعان ايتقالي بولىپ ەدى-اۋ. «جوق، تۋعان جەر قالعان جوق، ول بىزبەن بىرگە، مىنا كىتاپتىڭ ىشىندە» دەپ، جارق ەتىپ شىعا كەلىپ ەدى-اۋ، اينالايىن... ايتقاليدىڭ ولگەن جەرىن ەسىنە الىپ، سەرجانتتىڭ قاباعى شىتىنىپ كەتتى. جالعىز ايتقالي ما، تالاي-تالاي ماڭعاز جىگىت، اياۋلى ازاماتتاردى مەرت قىلىپ كەتتى عوي بۇل سوعىس. سەرجانت ءناسىپ قالييەۆ، كىشى سەرجانت ءابدىراحمان بيمۋرزين، جاۋىنگەر سەمبەك مولدابايەۆ كىمنەن كەم ەدى؟ ۆزۆود كومانديرى لەيتەنانت قاجىم كوشەكوۆ، باتارەيا كومانديرلەرى جامالحان جامالبەكوۆ، اقىراش انديروۆ، پودپولكوۆنيك ءابىلقايىر بايمولدين، پۋلەمەتشى باتىر قىز مانشۇك مامەتوۆا شە؟ ءبارى دە جانىپ تۇرعان، لاۋلاپ تۇرعان جالىن ەدى. وتان ءۇشىن، انامىزداي قىمبات ارىمىز ءۇشىن قاباقتارىن شىتپاستان جاندارىن قيدى دا، نە ءبىر قالانىڭ تابالدىرىعىن جاستانىپ، نە ءبىر وزەننىڭ قاباعىن قارايتىپ، ارىستاي بوپ قالا بەردى ولار... سەرجانتتىڭ كوز الدىنا ءوز باتارەياسىنىڭ كومانديرى كاپيتان جامالبەكوۆ ەلەستەدى. ۇرىستىڭ ءبىر تولاس شاقتارىندا، نەمەسە ءبولىم ەكىنشى ەشەلوندا تۇرعان كەزدەردە جاۋىنگەرلەر القا قوتان وتىرا قالىپ، كەزەكپەن «اقىن» كىتابىن وقىساتىن ەدى. جاۋىنگەرلەرمەن بىرگە وتىرىپ، بۇل كىتاپتى كاپيتان دا تىڭدايتىن. ەل ساعىنعان جۇرەككە وسى ءبىر توزعان كىتاپ ۇلكەن مەدەۋ بولاتىن. اسىرەسە ونىڭ توعجان جايلى ايتىلاتىن جەرلەرىن وقىعاندا جاۋىنگەرلەر جىمىڭداسىپ، ەكى ەزۋلەرى قۇلاقتارىنا جەتە ءماز بولىسىپ قالاتىن. جالعىز جاۋىنگەرلەر عانا ەمەس، كاپيتان قوسا جىمياتىن. اشەيىندە ءتۇسى سۋىق، سۇستى كورىنەتىن كوماندير ءجۇزى توعجاننىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، قىلىقتى قيمىلدارى سۋرەتتەلگەن جەردە مۇلدە ءجىبىپ، مايعا بالقىتقان قورعاسىنداي تولىقسىپ كەتەتىن... ءسويتىپ، ارتتا ەۆروپا قالدى. ارتتا قيراعان قالالار قالدى. قالالاردىڭ توڭىرەگى تولى مولالار قالدى. ەندى مىنە جەڭىسپەن ەلگە كەلەمىز. قازاقتىڭ قارا كوز قىزدارىن كورەمىز. ءوز توعجانىمىزعا بارامىز... قالييەۆتىڭ قيالى شارىقتاپ، شار اۋدانىنداعى ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىنا قاراي قانات قاعادى. اجارى اتقان تاڭداي جىلى ءجۇزدى، جۇمساق، جۇمىر بىلەكتى، سۋ تيگەن قاراقاتتاي ءمولدىر كوزدى اسا ءبىر سىمباتتى جان ايالا دا، قۋانا كەپ مۇنىڭ الدىنان شىققان تارىزدەنەدى...
ول كەزەرگەن ەرنىن جالاپ، ءبىر تامسانىپ قالىپ، جانىنداعى جولداسىنا قايتا بۇرىلادى.
— راس، اجالسىزعا تاۋ قۇلاسا دا ولمەيدى دەگەن... — دەيدى وسەنوۆكە، ءار ءسوزىن ءۇزىپ-ۇزىپ ايتىپ. — اپىراي، موسكۆاعا قاشان جەتەر ەكەنبىز. تەزىرەك كورسەك-اۋ قازاقستاندى...
سەرجانتتىڭ جۇرەگى اۋزىنا كەپ تىعىلارداي بوپ، كەسەك لۇپىلدەپ، قاتتى سوعادى. «راس، راس... تۋعان جەر، تۋعان جەر...» دەگەندەي، ەشەلون تولى سولداتتار ۆاگون ىرعاعىمەن باستارىن قايتا-قايتا يزەيدى».
مەن وقىپ بولدىم. سامايىمنان تەر سورعالاپ كەتتى. جازعانىم اۋەنوۆكە ۇناماعان شىعار دەپ ويلادىم. قىسىلىپ ءبىر قىرىنداي تۇرىپ، پروفەسسورعا كوزىمنىڭ قيىعىن سالدىم. ونىڭ ءوڭى نارتتاي قىزارىڭقى سياقتى كورىندى. مەنىڭ وقىعانىمدى بەرىلە، بار ىنتاسىمەن تىڭداپ شىققانعا ۇقسايدى.
— ءپالى، ەربول، سەنىڭ مىناۋىڭ كوركەم شىعارما عوي ءوزى، — دەپ مۇرنىن ءبىر سيپاپ قالدى. — مۇنى نوۆەللا دەسە دە، ەستەلىك اتاسا دا، نەمەسە كوركەم وچەرك دەۋگە دە كەلەدى. بۇندا بۇكىل ءبىر اسكەري بريگادانىڭ قىسقاشا تاريحىن ايتىپسىڭ. توعجان بەينەسىن جاقسى تۇيىندەپسىڭ. ونى تەك جاقسى قىز دەپ قانا ەمەس، جان سۇيسىنتەر سۇلۋلىق مۇراتى، ءومىردىڭ ءوزى، ءتىپتى وتان تۇلعاسى دەپ تە تۇسىنۋگە بولادى ەكەن. ءبىز جازعان توعجاننىڭ مايداندا وسىنداي اسەرى بولعانىن سوعىسقا قاتىسىپ كەلگەن سولدات سەنىڭ اۋزىڭنان ەستۋ ماعان قانداي عانيبەت ەكەنىن بىلەسىڭ بە، ەربول؟ — دەپ پروفەسسور مەنى كوككە كوتەرىپ تاستادى. مۇنى جازعاندا مەنىڭ ويىما تۇيىندەۋ دەگەن دە، ءبىر بريگادانىڭ تاريحىن ءتىزۋ دەگەن دە كەلمەگەن ەدى. مەن تەك ءوزىم كورگەن، جولداستارىمنىڭ باسىنان كەشكەن جايلاردى عانا ايتۋعا تىرىستىم، ايتا الدىم با ەكەن دەپ ءشۇبالاندىم. پروفەسسور ءسال بوگەلىپ بارىپ، ءسوزىن قايتا جالعادى. — مەن مۇنداي بولار دەپ ويلاماعان ەدىم. تاعار سىنىم، ايتار ءمىنىم جوقتىڭ قاسى. سەن ءوزىڭ جۋرناليست بولامىن دەپ ءجۇرسىڭ عوي. ابدەن بولاسىڭ. مىنا اياق الىسىڭ سەنىڭ ءقازىردىڭ وزىندە داپ-دايىن جۋرناليست ەكەنىڭدى تانىتادى. مەنىڭ ساعان بەرەر كەڭەسىم: وسى جازعانىڭدى گازەتكە اپار. مەن ءۇشىن ەمەس، ءوزىڭ ءۇشىن اپار. گازەت دەگەن ۇلكەن جارشى ورىن. سەن سياقتى بولاشاعى بار ءجۋرناليستىڭ گازەتكە جاريالانىپ، كورىنە بەرۋى ابزال. ال مىنا تىرناق الدى ەڭبەگىڭ ۇيالماي جاريالانۋعا ابدەن جارارلىق. سەنىڭ مۇنى قىسىلماي ۇسىنىپ، گازەتتىڭ قىمسىنباي باسۋىنا بولادى.
اۋەنوۆ ماعان رەداكسياعا بارۋىمدى ءماسليحات ەتىپ بولا بەرگەندە، لەكسيانىڭ بىتكەنىن پاش ەتىپ، قوڭىراۋ شىلدىرادى. مەن ءوزىمنىڭ اۋديتوريادا ساباقتا وتىرعانىمدى سوندا ءبىر-اق ءبىلدىم. اۋديتوريادا اۋەنوۆ ەكەۋمىزدەن باسقا جانداردىڭ بارىن دا ەندى اڭعاردىم. اۋەنوۆ تۇرۋعا ىڭعايلانىپ، الدىندا جاتقان پاپكاسىن جيىستىرىپ، ۇستەل ۇستىنە قىرىنان ۇستاپ وتىردى دا، تاعى بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي، اسىقپاي مەنىڭ باس-اياعىما قارادى.
— سولدات ستۋدەنتتىڭ جايى باسقالاردان گورى اۋىرلاۋ بولادى. سەن وزگە جۇرتتان كەيىنىرەك كەلدىڭ عوي، ەربول، جاتاقحاناعا جايعاسىپ پا ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى. مەن جاتاقحانادان ورىن تيمەي، پاتەردە جاتقانىمدى ايتتىم.
— ال، وزگە جايلارىڭ دۇرىس پا؟
— دۇرىس، — دەدىم مەن.
— وندا ءقازىر مەنىمەن بىرگە دەكاناتقا ءجۇر، سەنىڭ جاتاقحانا جايىڭدى سويلەسەيىك.
مەن قۋانىپ كەتتىم. جاتاقحانا جالىنا قول جەتپەس جاقسى ارعىماقتاي ارمانىم ەدى. ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، اۋەنوۆتىڭ سوڭىنان ىلەستىم.
دەكان ءوز ورنىندا وتىر ەكەن. ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان اۋەنوۆتى كورىپ، ۇشىپ تۇرىپ وعان ءوز ورنىن بەردى. باس يزەپ، مەنىمەن دە سالەمدەستى. بۇعان مەنىڭ ءىشىم ودان سايىن جىلىپ، ءۇمىتىم كۇشەيە ءتۇستى.
— ىبىرايىم،—دەدى پروفەسسور دەكاننىڭ ورنىنا جايعاسىپ جاتىپ، — مەن ءوزىڭدى جاقسى دەكانداردىڭ ءبىرى ساناۋشى ەدىم. ءبىراق مىناۋ ءىسىڭدى قۇپتاماي قالدىم.
— نە بوپ قالدى، مۇحا؟ — دەدى دەكان وعان قاراي ەڭسەرىلە قۇلاعىن توسىپ.
— مىناۋ ەربول دەگەن جىگىت، — دەدى پروفەسسور بوساعادا تۇرەگەپ تۇرعان مەنى نۇسقاپ، — تابانداتقان ءتورت جىل سوعىستا بولىپ، وسى تۇرعان شاعىن بويىمەن ەر شىداماس، نار كوتەرمەس جۇك كوتەرىپ، جاۋدى جەڭىپ كەلگەن اسىل ازاماتتاردىڭ ءبىرى. وسى جىگىت سوعىستان قايتىپ كەلە جاتىپ، تۋعان جەرىنە دە بارماستان، وسى ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە وقۋدا قالعان. مۇنى ءوزىڭ قابىلداپسىڭ، ونىڭ دۇرىس بولعان. ءبىراق وسى جىگىت ءۇش ايدان بەرى تۋىسى ەمەس، تانىسى ەمەس، سوعىستا بىرگە بولعان جولداسىنىڭ تار ءۇيىن سول ءۇيدىڭ كوپ جانىمەن قوسىلىپ مەكەن ەتەتىن كورىنەدى. تانىمايتىن بەتالدى بىرەۋ بۇل جىگىتكە بوساعاسىنان ورىن بەرگەندە ءوز ءۇيى سياقتى ۋنيۆەرسيتەت نەگە جاتاقحانادان ورىن بەرمەيدى؟
— ويباي، مۇحا، — دەدى دەكان، — ءقازىر جاتاقحانادا ورىن جوق. بۇل جىگىت سول تۇرعان ۇيىندە بيىلشا بىردەڭە عىپ شىداپ شىقسىن. الداعى وقۋ جىلىندا جاتاقحاناعا قايتسەم دە ورنالاستىرايىن.
— ءپالى، سو دا ءسوز بە ەكەن؟ — دەدى پروفەسسور ءتۇسىن بىردەن سۋىققا سالا سويلەپ. — ورىن نەگە جوق؟ جاتاقحاناعا جايعاسىپ العان، وزدەرى سوعىسقا بارماعان، جاي-كۇيلەرى جاقسى، كوك جاعا كۇيلى ستۋدەنتتەر بار ەمەس پە؟ نەمەسە، انا ناشار وقيتىن ستۋدەنتتەرىڭنىڭ ءبىرىن جاتاقحانادان شىعارىپ جىبەر دە، ورنىن وسىعان بەر.
— ول بولمايدى عوي، مۇحا، — دەدى دەكان ساسقالاقتاپ.
— بولماسا مەن رەكتورعا بارامىن. بۇنى قايتكەندە دە بولدىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ وسى بولىمسىزدان قول جەتپەيتىن بيىك، كوش وتپەيتىن شىڭىراۋ جاساپ الاتىنىمىز جامان. ايتپەسە قول استىندا ءۇش جۇزدەي ستۋدەنتى بار دەكانعا جاتاقحانادان ءبىر ورىن تابۋ قيىن بولىپ پا؟
— ويباي-اي، مۇحا، ءسوزىڭىز ءوتىپ كەتتى. مەن بۇل جىگىتتى قايتسەم دە بىردەڭە عىپ ورنالاستىرايىن، — دەپ دەكان ماعان بۇرىلدى. — فاميلياڭ كىم، قاراعىم؟
— ەسەنوۆ، — دەدىم مەن.
دەكان مەنىڭ فاميليامدى جازىپ الدى.
— بۇگىن لەكسيادان قايتارىڭدا ماعان سوعا كەت. وعان دەيىن كومەندانتتارمەن حابارلاسىپ، ءبىر نارسە ىستەتتىرەيىن، شىراعىم.
— ە، ءپالى، — دەدى اۋەنوۆ قايتادان جادىراپ. — ءجون ىستەدىڭ، ىبىرايىم. بۇل ءوزى قامقورلىق جاساۋعا تۇراتىن جىگىت.
مەن دەكانعا دا، پروفەسسورعا دا راقمەت ايتىپ، قۋانىشىم قوينىما سىيماي، دەكاناتتان شىقتىم.
ەرتەڭىندە مەن جاتاقحاناعا كوشتىم. ۆينوگرادوۆ كوشەسىندەگى ءۇيدىڭ ەكىنشى ەتاجىنداعى 65 بولمەگە، جومارتبەكتىڭ قاسىنا ورنالاستىم. توسەك-ورىن جوقتىقتان، ازىرگە ول ەكەۋمىز بىرگە جاتاتىن بولدىق. ءسويتىپ، مەنىڭ ەكى ىستىق تىلەگىم بىردەن ورىندالدى، جاتاقحاناعا جايعاستىم، مەڭتايدىڭ جانىنا جاقىن كەلدىم. سۇيگەن قىزىڭدى سىرتىنان ءجيى كورىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى باقىت قوي، شىركىن! بۇل باقىت ەندى مەنىڭ جۇرەگىمدى كۇن سايىن كەرنەپ، ونى ۇرگەن شارداي تىرسىلداتا كەرىپ، جۇقارتىپ بارا جاتتى.
VIII
مەنىڭ جازعانىمدى اۋەنوۆتىڭ ۇناتۋى بۇكىل گرۋپپانى قۋانىشقا بولەدى. كۋرسىمىزداعى وتىز قىز بەن مەنەن كەيىنگى ەركەك كىندىكتى جالعىز ۇل جومارتبەك سول كۇنى مەنى كەزەك-كەزەك قۇتتىقتاۋمەن بولدى. كەلەسى كۇندەرى دە بۇل اڭگىمە اۋىزدان تۇسپەدى. اسىرەسە، زايكۇل: «مۇحيت اعاعا مەن ايتپاسام، مەن ەربولدىڭ قولىنان جازۋ كەلەدى دەمەسەم، مەن ول كىسىگە سەنىڭ ولەڭ شىعاراتىنىڭدى دا جەتكىزبەسەم — سەن مۇنى جازبايتىن ەدىڭ دە، اۋەنوۆ اۋزىنان مۇنداي باعا الا المايتىن ەدىڭ»، — دەپ كوپ ماقتاندى. ال مەڭتاي ءبىر-اق اۋىز سوزبەن باعا بەردى: «اناۋ ولگەن جىگىتتىڭ قوينىنان الىنعان حات وقىلعاندا ويىما ءوز اعايىم ءتۇسىپ، كوزىمە جاس الدىم» دەدى. ماعان زايكۇلدىڭ ءجۇز رەت ايتقان «مەن-مەنىنەن»، وسى ءبىر اۋىز ءسوز الدە قايدا قىمبات كورىندى.
قىزدار اۋەنوۆتىڭ ايتقانىن ورىنداپ، جازعانىمدى تەز رەداكسياعا جەتكىزۋىمدى ءجون كوردى. «گازەت مۇنى قايتسە دە باسادى»، «مۇحيت اعا ماقۇلداعان اڭگىمەنى نەگە قابىلداماسىن» — دەسىپ، اپارماس ەرىك الدىما قويمادى.
شىنىمدى ايتسام، ول كەزدە قىزدارمەن قوسا ءوزىم دە كەرەمەت قۋانىشتى ەدىم. كەۋدەمدى قايداعى ءبىر لىپىلداعان سابىرسىز ماقتانىش كەرنەدى. رەداكسيانى ىزدەپ كەلە جاتقانىمدا اۋەنوۆ ايتقان ءبىر اۋىز جىلى ءسوز قانات بوپ مەنى اسپانعا كوتەرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي كورىندى. تۆورچەستۆو ادامدارىنىڭ كوڭىلىندە وزگە جاندا كوپ كەزدەسە بەرمەيتىن ەرەكشە ءبىر لەپ بولاتىنىن مەن ءبىرىنشى رەت سوندا عانا سەزدىم. سەزدىم دە: «ءبىر ءالجۋاز اڭگىمە جازدىم دەپ كوكىرەگىم گيمناستەركەمدى جىرتا كەرىپ، كوكتەمدە تاسىعان شولاق سايداي كۇركىرەپ، شولتاڭداپ مەنىڭ ءوزىم قانشاما الەك-شالەك بولدىم. ال الدەنەشە اڭگىمە، پەسالار، «اقىن» ءتارىزدى ۇلكەن رومان جازعان اۋەنوۆ نەعىپ توپان سۋىنداي تاسىپ، سەل بوپ قاپتاپ، جولىنداعى جۇرتتى جايپاپ كەتپەي ءجۇر ەكەن؟» دەپ جانە ويلادىم. «تەگى جازۋشى پاراساتتىلىعى جازعان دۇنيەسى جاقسى بولعان سايىن شوشاڭداپ، شورشاڭداپ كەۋدە قاعۋدا ەمەس، سابىرلى، سالماقتى بولا تۇسۋدە شىعار» دەپ تاعى ءتۇيدىم.
«ساپ-ساپ، كوڭىلىم، ساپ كوڭىلىم» دەپ، بۇل ويىما جانە تۇساۋ سالدىم. «سەن، نەمەنە، ءدال ءبىر جازۋشى بوپ كەتكەندەي-اق تولعانىپ كەلەسىڭ. ساعان اۋەنوۆ جازۋشىسىڭ نەمەسە ءوزىڭ دە دايىن جۋرناليست ەكەنسىڭ دەدى عوي، — دەدىم وزىمە ءوزىم. - ەندەشە نەمەنەگە يت قۋعان بۇزاۋداي بوپ، ەكى تاناۋىڭ شەلەكتەي دەلديىپ، ەدىرەڭدەپ كەلەسىڭ؟»
ۇلكەن ەكى كوشەنىڭ قيىلىسىندا تۇرعان ءۇش قابات ءۇيدىڭ بيىك تاس باسپالداعىنىڭ الدىنا كەپ توقتادىم. ءۇيدىڭ ماڭدايشاسى تولعان قىزىل شارشى شىنىلارعا رەسپۋبليكادا شىعاتىن گازەت اتتارى قاعازعا باسىلاتىن كوزگە تانىس پىشىنىمەن بەدەرلەنىپتى. وسىندا كەلگەن ەڭ نەگىزگى جۇمىسىم سونداي-اق، مەن تۇرا قالىپ، ولاردى شەتىنەن وقي باستادىم: «قازتاگ»، «سوۆەتتىك قازاقستان»، «سوۆەتسكيي كازاحستان»، «جاس ۇلان»...
مەن ىزدەپ كەلگەن رەداكسيا دا وسىندا ەكەن. جۇرەكسىنىپ كەپ، تاس باسپالداقتىڭ ءبىرىنشى باسقىشىنا اياعىمدى سالدىم.
رەداكسيا ءدالىزىنىڭ ەكى جاعى قاتار-قاتار ەسىك ەكەن. ءار ەسىكتىڭ سىرتىندا تاقتايعا بۇراندا شەگەمەن بەكىتىلگەن الاقانداي قىزىل شىنى تۇر. شىنىدا ءار ءبولىمنىڭ اتى جانە ونىڭ مەڭگەرۋشىسى مەن ادەبي قىزمەتكەرلەرىنىڭ فاميليالارى كورسەتىلىپتى. ءار قويدىڭ شابىن ءبىر تۇرتكەن جەتىم قوزىداي بولىپ، ءار ەسىككە ءبىر ءۇڭىلىپ كەلە جاتىر ەدىم، الدىمنان تاسىر-تۇسىر پۋلەمەت اتىلىپ قويا بەرگەندەي بولدى. ءسويتىپ مەن اشىق تۇرعان ءبىر ەسىكتىڭ الدىنا كەپ قالعان ەكەنمىن. بولمە ىشىنە جاعالاي، كولەمى كىشىرەكتەۋ كەلگەن بىركەلكى تاپال-تاپال ۇستەلدەر قويىلىپتى. ءار ۇستەلدىڭ ۇستىندە ءبىر-بىر ماشينكا. ءار ۇستەلدىڭ باسىندا الەكەدەي جالانعان ءبىر-بىر ادەمى كەلىنشەك. ءار كەلىنشەكتىڭ قاسىندا الدىنداعى قاعازىنا قاراپ، ءبىرىنىڭ ايتقانىن ءبىرى تىڭداماي، وز-وزىنەن ەكىلەنە سويلەپ وتىرعان ءبىر-بىر ەركەك. ەركەكتەردىڭ اۋىزدارى جىبىرلاعان سايىن كەلىنشەكتەردىڭ اق ساۋساقتارى، سۋ بەتىنە سەكىرىپ ويناعان اق قايرانداي بوپ، جارق-جۇرق ەتەدى. ايەلدەر دە، ەركەكتەر دە ءوز ەكپىندەرىنە وزدەرى اپيىن ىشكەندەي ەلتىپ، ەكى جاقتارىنا كەزەك تەڭسەلەدى. باقسام، ول ماشبيۋرو ەكەن.
ونىمەن قاتارلاس ەسىگى اشىق ەكىنشى بولمەدەن دۇڭكىلدەگەن جانە ءبىر دىبىس ەستىلدى. قاراسام، ىشىندە ەشكىم جوق. جاڭاعىداي تاپالتاق ۇستەلدىڭ ۇستىندە تۇرعان ءبىر ماشينكا تارس-تۇرس ەتىپ، وزىنەن-وزى باسىلىپ جاتىر. ودان بىرتىندەپ ەدەنگە قاراي سۋسىعان مولوتيلكانىڭ كوش قۇلاش بەلبەۋىندەي ۇزىن سارى قاعاز توگىلەدى. بۇل تەلەتايپ بولمەسى ەكەن. سول جاقتاعى ەسىگى اشىق تۇرعان باسقا بولمەگە جانە كوزىم ءتۇسىپ ەدى: قاتار تۇرعان ەكى ۇستەلدىڭ باسىندا الدارىنداعى قاعازدارىنا ەڭكەيە ءتۇسىپ، سىرىلداتا جازىپ، ءۇش ادام وتىر ەكەن. ولار ماعان، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بىر-بىرىمەن ۇزەڭگى قاعىسىپ، تاناۋلاپ كەلە جاتقان ءۇش سايگۇلىكتىڭ جالدارىنا بۇقشيا جابىسىپ، ءارقايسىسى ءوز اتىنا قامشى باسقان ءۇش شاباندوزعا ۇقساپ كەتتى. وسىنىڭ ءبارى ماعان لىپىپ سوعىپ تۇرعان تامىرداي سەزىلىپ، رەداكسيا جۇمىسىنىڭ ىشكى ىرعاق، ەكپىنىن تانىتتى. اقىرى، ءدالىزدىڭ ەڭ تۇكپىرىندەگى ىزدەگەن ەسىگىمە دە جەتتىم. وندا بىلاي دەگەن جازۋ بار ەكەن:
«ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمى. مەڭگەرۋشىسى م. وماروۆ.
ادەبي قىزمەتكەر ش.شالعىنبايەۆ».
ەسىكتى قاعىپ ەدىم، بۇل بولمەدە بىرەۋ مەنىڭ كەلۋىمدى اسىعا كۇتىپ وتىرعانداي-اق، تابان استىندا، «دا» دەپ بۇرق ەتە تۇسكەن، سىپايىلىقتان گورى سىزى كوپ تىرناۋىق داۋىس ەستىلدى.
بولمەگە كىرسەم، ىشىندە ەكى ادام وتىر ەكەن. جاس جاعىنان بىرىنە ءبىرى تەتەلەس سياقتى: توردەگى تارامىس ارىق قارا تورىسى وتىزعا جاڭا جەتسە، ەسىك جاقتا وتىرعان قالىڭ قارا شاشتى، اققۇبا ءوندى ءسال پۇشىق مۇرىنداۋ كەلگەن سىمباتتى دەمبەلشە جىگىت ودان ءۇش-تورت جاس قانا كىشى بولۋى كەرەك. ەسىك جاقتا وتىرعان سىمباتتى جىگىت ءبولىم باستىعى بولار دەپ ويلادىم. سوندىقتان دا وعان «وماروۆ اعاي ءسىزسىز بە؟» دەدىم. بۇيرا شاش جىگىت باقجيىپ بەتىمە قارادى دا، يەگىمەن توردە وتىرعان كىسىنى نۇسقادى. وعان جەتە بەرگەنىمدە تەلەفونى شىلدىراپ، ول ترۋبكاعا: «ءقازىر، ءقازىر» دەدى دە، بولمەدەن شىعا جونەلدى.
ول شىعىپ كەتكەننەن كەيىن بۇيرا شاش ورنىنان تۇردى. تۇردى دا، ماعان قاراماي، شولاق مۇرنىن ماڭعازدانا پۇشپىرايتىپ، باستىعىنىڭ ورنىنا بارىپ وتىردى. كرەسلونى ىلگەرى قوزعاپ، نىعارلانا جايعاستى. سودان سوڭ، ون جاقتاعى تەلەفوندى قۇلاعىنان سۇيرەپ اكەپ، الدىنا قويدى. ونىڭ ترۋبكاسىن كوتەرىپ، قۇلاعىنا توستى دا، ورنىنا قايتا سالدى. وسىدان سوڭ بارىپ ماعان قاراي قولىن ەرىنە سوزدى.
— مەنىڭ اتىم شالدۋار شالعىنبايەۆ. كانە، نە اكەلىپ ەدىڭ؟
— نوۆەللا، — دەدىم مەن اۋەنوۆتىڭ وسىلاي دەپ تە اتاعانى ەسىمە ءتۇسىپ، نە دە بولسام، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارايىن دەپ. «ەستەلىك» دەيىن دەسەم، ول وتباسىندا وتىرىپ وتكەن-كەتكەندى ەسكە تۇسىرەتىن شالداردىڭ شارۋاسى بوپ كەتەر، «وچەرك» دەسەم، قارا ماقالاعا ۇقسار دا، مىنا كۇپيگەن ادەبي قىزمەتكەردىڭ الدىندا بەدەلىم ءتۇسىپ قالار دەپ ويلادىم.
ادەبي قىزمەتكەر وز-وزىنەن ءماز بولا قارقىلداپ كۇلىپ الدى دا:
— جىگىتىم، سەن ءوزىڭ كوكتە ءجۇر ەكەنسىڭ، اھ! — دەدى ماعان قاراپ.
— نەگە؟ — دەدىم مەن ابىرجىپ.
— سول. جەر باسىپ جۇرگەن جوقسىڭ، ايتەۋىر. ايتپەسە، نوۆەللا دەي مە ەكەن كىسى؟ اڭگىمە دەسەڭشى ودان دا. ال، مەنىڭشە مۇنىڭ اڭگىمە دە ەمەس.
— نەگە؟ — دەدىم تاعى ودان سايىن ساسقالاقتاپ.
— نەگە ەكەنىن ايتايىن ءقازىر. — ادەبي قىزمەتكەر شالقايا وتىرىپ، سۇق ساۋساعىمەن مەنىڭ قولجازبامنىڭ تاقىرىبىن ءتۇرتتى. — مىناۋ نە دەگەن ءسوز، ah!
— «توعجان»، — دەدىم مەن ادەبي قىزمەتكەر مەنىڭ جازۋىمدى اجىراتا الماي، الدە كوزى جەتىڭكىرەمەي وتىر ەكەن دەپ ويلادىم.؟؟؟؟؟؟؟؟؟
— ول كىم، اھ؟ — شالدۋار ماعان تەسىلە قارادى.
— «اقىن» رومانىنىڭ كەيىپكەرى.
— وندا سول رومان جايىندا عوي مۇنىڭ، ah؟
— ءيا، ءبىراق؟
— ءبىراعىڭدى قويا تۇر. مۇنىڭ رومانعا رەسەنزيا بولسا، وندا بىزگە كەرەگى جوق. ويتكەنى ول تۋرالى بىزدە پروفەسسوردىڭ رەسەنزياسى شىققان. — شالدۋار سۇق ساۋساعىن شوشايتتى. ونىسى «سەن ستۋدەنت عاناسىڭ، ال ءبىز پروفەسسورلاردىڭ وزدەرىمەن ىستەسپىز» دەگەنى-اۋ دەپ ۇقتىم. — ال بۇنىڭ رومان تۋرالى، نەمەسە سونىڭ ءبىر كەيىپكەرى تۋرالى اڭگىمە بولسا، ونىڭ نە قاجەتى بار بىزگە؟ سەن اۋەنوۆتەن ارتىق جازدىم دەپ ويلايسىڭ با ءوزىڭ؟
— جوق، ءبىراق، بۇل تەك توعجان تۋرالى عانا ەمەس...
— توقتا، توقتا، — دەدى شالدۋار. — سەن الدىمەن مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەر. اۋەنوۆتەن ارتىق جازدىم دەپ ويلايسىڭ با ءوزىڭ، اھ؟
— جوق، — دەدىم مەن.
— ەندەشە مۇنى گازەتكە باسۋدىڭ قاجەتى دە جوق، — دەدى قىزمەتكەر.
— سوندا دا، الدىمەن ءوزىڭىز وقىپ كورمەيسىز بە؟ — دەدىم مەن داعدارىپ.
— توقتا، توقتا، — دەپ ول بەينە ءبىر مەنى قىلىشپەن شاۋىپ تۇسەتىندەي سۇستانىپ وڭ قولىن كوتەردى. — سەن ءوزىڭ گازەت قىزمەتكەرلەرىن كىم دەپ ويلايسىڭ، ah؟ جۇمىسى جوق، ساندالباي دەپ بىلەسىڭ بە؟ ءبىزدىڭ بولىمگە سەنىڭ مىناۋىڭ سياقتى، — ول مەنىڭ قاعازدارىمدى دۋدىراتا ۇستاپ جوعارى كوتەردى، — كۇنىنە وتىز ولەڭ، ون اڭگىمە كەلىپ تۇسەدى، اھ! ءبىزدىڭ ءبولىم وسى رەداكسياداعى ەڭ حات كوپ كەلەتىن ءبولىم. ويتكەنى قازاقتىڭ ەڭ جوق دەگەندە ەكى اۋىز ولەڭ شىعارمايتىنى كەمدە-كەم. سونىڭ ءبارى وزدەرىن اقىنبىز دەپ بىلەدى. گازەتكە باسىڭدار دەپ، ولارىن بىزگە جىبەرەدى. ىشىندە ءىلىپ الارلىق ەشتەڭەسى جوق سول حاتتاردىڭ ءبارىن، سەنىڭشە، ءبىز، وماروۆ ەكەۋىمىز، باسىمىزدى قاتىرىپ وقىپ وتىرۋىمىز كەرەك پە، اھ؟ —ول ەسىك جاققا ءبىر قاراپ قويدى. — وماروۆ وقيدى. ول ەلدەن كەلگەن حاتتاردان ەڭ جوق دەگەندە ءسوز ۇيرەنۋگە بولادى دەيدى. ال، مەن، — ول داۋىسىن ءسال اقىرىنداتا سويلەدى، — ەلدەن كەلگەن شالا ساۋاتتى حاتتاردان ەشتەڭە دە ۇيرەنۋگە بولمايدى دەيمىن وعان. — شالدۋار داۋىسىن قايتادان قاتايتتى. — سەندەردىڭ بۇل سياقتى بىتپىراقتارىڭدى وقىپ ءبىز وتىرىپ الساق، وندا رەداكسيانىڭ جۇمىسىن كىم ىستەيدى؟ كىم ىستەيدى، اھ؟ ەگەر سەن ءبىزدىڭ ورنىمىزدا بولساڭ قايتەر ەدىڭ؟ وقىر ما ەدىڭ سونىڭ ءبارىن، اھ؟ وقىمايسىڭ. ەندەشە باستى قاتىرما: مۇنىڭدى وقۋعا ۋاقىت جوق. جانە، سەن ءبىلىپ قوي، گازەت تەك اكتۋالدى ماسەلەلەردى عانا جازادى. سەنىن مۇنىڭنىڭ گازەت ءۇشىن ەش اكتۋالدىعى جوق. سەن ءوزىڭ «اكتۋالدى» دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەسىڭ بە؟ ول زلوبودنيەۆنىي ۆوپروس دەگەن ءسوز. ۆوت، ءبىلىپ قوي. جانە سەن ءوزىڭ ءشۇۋ دەگەننەن اڭگىمە جازامىن دەپ ويلاما. ول قيىن جانر. وسى بولمەدە وتىراتىن ەكەۋمىزدىڭ ىشىمىزدە اڭگىمەنى جاڭاعى وماروۆ قانا جازىپ ءجۇر. ساعان قايدا اڭگىمە جازۋ. — شالدۋار «قايدا» دەگەن ءسوزدى مەنى بەلىمنەن سوققانداي عىپ سوزىپ ايتتى. — سەن تۇرعاي وسىنداي ۇلكەن رەداكسيادا قىزمەت ەتىپ وتىرعان مىنا مەنىڭ ءوزىم دە اڭگىمە جازۋعا جۇرەكسىنەمىن. مەن ءوزىم ءقازىر وچەركتى بوراتىپ ءجۇرمىن. سەن ءبىلىپ قوي: وچەرك دەگەن گازەتتىڭ رومانى. وچەركتى ەكىنىڭ ءبىرى ەمەس، ءجۋرناليستىڭ تورەسى عانا جازا الادى. ءبىلدىڭ بە، ah؟ ال apتىنان اڭگىمەگە اۋىسامىن.
— مەنىڭ مىناۋىم دا وچەرك، — دەدىم مەن باعاناعى ايتقانىمنان ءبىر ساتى تومەندەپ، «وچەرك» دەسەم، شالدۋار جىبىمەس پە ەكەن دەپ دامەلەنىپ.
— وچەرك؟ — ول ماعان ۇركە قارادى. — ساعان وچەرك جازۋ قايدان كەلسىن؟! ارميادان كەلگەن سولدات ستۋدەنتتىڭ مۇرنىنا وچەركتىڭ ءيسى قايدان بارادى؟ جاي، اشەيىن، قىزبالىقپەن ايتىپ تۇرعان شىعارسىڭ، جىگىتىم.
مەن نە دەرىمدى، نە ايتارىمدى بىلمەدىم.
— وقىڭىزشى ءوزىڭىز، وسى وچەرك، — دەدىم شالدۋارعا جالىنعانداي بولىپ.
— وقىمايمىن. بۇل وچەرك ەمەس، «توعجان» دەگەن اتىنىڭ ءوزى وچەرككە كەلمەيدى. ەگەر اتى «ساۋىنشى قىز توعجان» دەپ تۇرسا، وندا وچەرك دەپ ويلاۋعا بولار ەدى. ال، الدا-جالدا مۇنىڭ كەيبىر جەرلەرى وچەرككە ۇقساي قالسا، وندا ەشبىر اكتۋالدىعى جوق.
وسى ءبىر «اكتۋالدى» دەگەن ءسوز ماعان پالە بولدى. شالدۋار سونى سويىل عىپ سىلتەپ، شوقپار عىپ سەرمەپ، مەنى ماڭدايدان پەرگىلەپ، توبىقتان ۇرعىلاپ ەسىمنەن تاندىردى دا وتىردى.
—اكتۋالدى بولماعاندىقتان مۇنىڭ گازەتكە قابىلدانبايدى. تۇسىنىكتى مە، اھ؟! — دەدى ول تاعى.
— گازەتكە باسپاي-اق قويىڭىز. تەك ماعان وقىپ شىعىپ، پىكىرىڭىزدى عانا ايتىڭىزشى.
— وسى ساعان رەداكسياعا بار دەپ جۇرگەن كىم ءوزى؟
شالدۋار مەنى رەداكسياعا بار دەگەن ادام ءقازىر قولىنا تۇسسە ءتۇتىپ جىبەرەردەي بوپ، سۇستانىپ كەتتى.
— مۇنى پروفەسسور اۋەنوۆ سىزدەرگە اپارىپ كورسەت دەگەن سوڭ كەلىپ ەدىم.
شالدۋاردىڭ ءتۇسى قايتا جۇمساردى. ءتىپتى كۇلىپ تە الدى.
— ۇلكەن كىسىلەر سولاي دەپ ايتا سالادى، — دەدى ول. — سەنىڭ كوڭىلىڭدى قيماعان عوي. جانە ول كىسىنىڭ مازاسىن الاتىن سەن سياقتى ستۋدەنت از دەيمىسىڭ؟
شالدۋاردىڭ ءتۇسى قايتا سۋىدى. — ال اۋەنوۆ ايتتى ەكەن، سول كىسى ءجون سىلتەدى ەكەن دەپ سەن مالدانبا. ءبىز اۋەنوۆتىڭ جازعانىنىڭ دا ءبارىن باسا بەرمەيمىز. اكەلگەنى اكتۋالدى بولسا عانا باسامىز، تۇسىنىكتى مە؟
— تۇسىنىكتى، — دەپ مەن ەندى ەسىم شىعىپ، تەزىرەك كەتۋگە ىڭعايلانىپ.
— تۇسىنىكتى بولسا، جۇرە بەر. ءما، مىناۋىڭدى الا كەت.
مەن قولجازبامدى الىپ ەسىككە قاراي اياڭدادىم. وسى كەزدە ونىڭ ەسىنە اۆتورلاردىڭ كۇدەرىن ۇزدىرمەۋ كەرەك دەگەن جۋرناليستىك قاعيدا ءتۇستى-اۋ دەيمىن، ماعان قايتادان داۋىستاپ:
— ءاي، ءاي، توقتا، — دەدى قولىن شوشايتىپ. مەن توقتادىم.
— ەگەر اكتۋالدى بىردەڭە جازساڭ، تاعى دا كەلەرسىڭ. ەندى جۇرە بەر، — دەپ ول قولىن سەرمەدى.
مەن جۇرە بەردىم.
رەداكسيانىڭ بوساعاسىن العاش اتتاۋىم وسىلاي اياقتالدى. كەشە عانا اۋەنوۆتىڭ الدىنان كوڭىلىمە قانات ءبىتىپ، ىشتەي تاسىپ، لەپىرىپ شىققان مەن شالدۋار شالعىنبايەۆتىڭ الدىنان جەرمەن جەكسەن بولىپ شىعىپ، رەداكسيانىڭ بيىك باسپالداعىنان تالتىرەكتەپ جەرگە ارەڭ ءتۇستىم. «وزىمە دە سول كەرەك، — دەدىم بىلايىراق شىققان سوڭ ىشىمنەن. — تۇڭعىش بالاسىن زاگس-كە تىركەتەمىن دەپ، تۋعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە الا جۇگىرگەن جاس اناداي جەلپەڭدەپ، الدى-ارتىما قاراماي جۇگىرىپ ەدىم رەداكسيا قايداسىڭ دەپ. ال، جۇگىر...»
وسىدان كەيىن ءبىر كۇنى تاعى دا رەداكسياعا باردىم. باياعى بولمەدە شالعىنبايەۆ جالعىز وتىر ەكەن.
— بۇل جولعىم اكتۋالدى ماسەلە ەدى، — دەدىم مەن شالدۋار يىلە مە دەپ ۇمىتتەنىپ.
— نەمەنە؟
— الدا جامبىلدىڭ قايتىس بولعان كۇنى كەلە جاتىر عوي. ءبىز سوعىس كەزىندە جامبىلعا حات جولداپ، ول كىسىدەن ولەڭمەن جازىلعان جاۋاپ العانبىز. سونىڭ تاريحىن بايانداپ جانە...
قانشاما شاپشاڭ سويلەسەم دە شالدۋار مەنىڭ ءسوزىمدى اياقتاتپادى.
— ونىڭ دا اكتۋالدى ەمەس، — دەپ قولىن ءبىر-اق سەرمەدى. — جامبىل تۋرالى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى تۇرعانبايەۆقا ماقالا جازدىرعانبىز. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، — دەپ قايتالادى ول. — سونى ماشينكاعا باستىرىپ، مىنا ءوز قولىممەن اپارىپ، وسى جاڭا عانا رەداكتوردىڭ الدىنا قويىپ كەلدىم. — شىنىمدى ايتسام، ول ساتتە رەداكتوردىڭ ۇستەلىنە ماقالا اپارىپ قوياتىن مىناۋ شالدۋارداي ادەبي قىزمەتكەر بولۋ ماعان قول جەتپەس باقىت سياقتى كورىندى. شالدۋار مەنىڭ وسى ويىمدى سەزىپ قالعانداي، قايتادان كەكەتە سويلەدى. — نەمەنە، جامبىل تۋرالى ماقالا جازىپ، قالاماقى تاۋىپ، اياق استىنان ءبىر بايىپ قالايىن دەگەنسىڭ-اۋ، تاقىر ستۋدەنت.
مەن شالدۋاردىڭ بۇل سوزىنە شامدانعانىم جوق. ستۋدەنت ەكەنىم راس، ستۋدەنتتىڭ كوپشىلىگى تاقىر كەدەي بولاتىنىنا تاعى دا تالاس جوق. نەسىنە رەنجيمىن. تەك ودان ءوزىم بۇرىن ەستىمەگەن، بىلمەيتىن ءسوزىمنىڭ ءمانىن سۇرادىم.
— قالاماقى دەگەنىڭىز نە؟ — دەدىم. شالدۋار تاعى دۇرسە قويا بەردى.
— وي، سەن ءوزىڭ قالاماقىنىڭ نە ەكەنىن بىلمەيسىڭ، قالاي جۋرناليست بولامىن دەپ ءجۇرسىڭ؟! — مەن كىنالى ادامداي باسىمدى يزەدىم. سول ءتۇرىمدى ايادى-اۋ دەيمىن، شالدۋار جاڭاعى ءوز اۋزىنان شىققان، ونى بىلمەگەن ادامنىڭ جۋرناليست بولۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى سيقىرلى ءسوزدىڭ ءمانىن ماعان تۇسىندىرگەن بولدى. — قالاماقى دەگەن ول گونورار دەگەن ءسوز. ال گونورار دەگەنىڭ قىپ-قىزىل اقشا. — شالدۋار وزىنەن ءوزى تامسانىپ، سىقاپ سالعان اقشاسى سىيماي تۇرعانداي، شالبارى مەن پيدجاگىنىڭ قالتالارىن قايتا-قايتا باسىپ، سيپاپ قويدى. — تۇسىنىكتى مە، اھ؟
شالدۋاردىڭ وسى ءبىر «اھ؟» دەگەن ءسوزى-اق جۇيكەمە تيەدى. ول بۇل ءسوزدى «سولاي ما، راس ەمەس پە؟» دەگەن ماعىنادا ايتادى ەكەن. ءبىراق ول مۇنى وكپەسىن قابىندىرا اۋزىنان قاتتى دەم شىعارىپ ايتقاندىقتان، ماعان ونىسى قاپەرسىز كەلە جاتقان ادامعا تاسادان «اپ!» دەپ الدەبىر قورقىنىشتى نارسە تاپ بەرگەن سياقتى بوپ سەزىلەدى.
«تۇسىنىكتى» دەگەندەي، مەن باسىمدى يزەدىم.
— ەندەشە كەتە بەر، — دەپ شالدۋار تەلەفونعا قاراي قولىن سوزدى.
ءسويتىپ، تاعى دا شالدۋاردان قايتىپ، اداسىپ ءجۇرىپ تىكەنەك قالىڭ قاراعاننىڭ اراسىنان ارەڭ شىققان ادامداي قالجىراپ، قارىن اشىپ، جۇرەك قارايىپ، بۇرلىعىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە، لەكسياعا كەلدىم.
ۋنيۆەرسيتەت الدىندا مەڭتاي كەزدەستى.
— اعاي، سىزگە ايتاتىن ءبىر جاڭالىق حابارىم بار، — دەدى مەڭتاي مەنىمەن سالەمدەسكەننەن كەيىن بالاشا جىميىپ، قۋانا كۇلىمدەپ. جۇرەگىم وز-وزىنەن دۇرسىلدەپ قويا بەردى.
مەڭتاي جايلاپ ءوزىنىڭ پۋشكين اتىنداعى كىتاپحانادان كەلە جاتقانىن، وندا جاڭا عانا جازۋشى اۋەنوۆتىڭ وقىرماندارمەن كەزدەسۋى بولىپ وتكەنىن ايتتى.
— پروفەسسور وقىرماندار الدىندا ءسوز سويلەدى، — دەدى مەڭتاي. — ءسوزىنىڭ سوڭىندا ول ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە سوعىستان قايتقان، بولاشاقتا ءۇمىت كۇتتىرەرلىك ءبىرسىپىرا ادەبيەتشى، جۋرناليست جاستار بار دەي كەلىپ، سولاردىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ دە فاميلياڭىزدى اتادى. مەن ءسىزدى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن، اعاي.
وسىلاي دەپ ول كىپ-كىشكەنتاي، جۇپ-جۇمساق قوس الاقانىمەن مەنىڭ قولىمدى قىستى. كۇشى سولعىن، كۇيدىرۋى كۇشتى اق ساۋساقتار وڭ الاقانىمنىڭ ءىشى-سىرتىن ءسال عانا سيپاي ۇستاعان سول ساتتە ىشتە تۋلاعان ىستىق لەپتەر، داۋىل كۇنى تەڭىز جاعالاۋىنداعى جالعىز جارتاستى سابالاعان تولاسسىز تولقىنداي قاپتاپ، جۇرەكتى سوعىپ، ءسۇيىنشى سۇراعانداي ونىڭ ۇيقى-تۇيقىسىن شىعارىپ، جۇلقىلاپ جۇلمالاپ جاتتى. بال-بۇل جانىپ، قۋانا جايناپ تۇرعان مەڭتايدىڭ ءجۇزى ماعان بۇرىنعىسىنان دا سۇلۋ، سۇيكىمدى كورىندى. ەگەر جۇرتتىڭ بارىندە بىردەي مەنىڭ كوزىم مەن جۇرەگىم بولسا، وندا مەڭتايدى بار ستۋدەنت، بۇكىل عالام جەر ۇستىندەگى ەڭ سۇلۋ، ەڭ اقىلدى قىز وسى عانا دەپ باعالار ەدى-اۋ، شىركىن! داريعا-اي، دۇنيەنىڭ تۇتقاسى قولىمدا بولسا، بار جاقسىلىقتى وسى قىزعا جاساپ، بار باقىتتى وسىنىڭ باسىنا ءۇيىپ قويار ەدىم مەن. ءبىراق، كەدەي ستۋدەنت مەنىڭ قولىمنان ماحاببات پەن تۇراقتىلىقتان باسقا نە كەلەدى دەسەڭشى.
مەڭتايمەن بىرگە ىشكە كىرىپ، ىشىمدەگى وسى ويدى مازاسىز بالاداي تەربەتىپ، ەكىنشى ەتاجعا كوتەرىلىپ كەلە جاتتىم. الايدا، بۇگىن ءبىرىنشى رەت مەڭتايدى كورىپ، ەكى قايتارا ونىڭ قولىن ۇستاۋىم، ول ايتقان جاڭاعى جىلى حابار ماعان كۇش، قۋات بەردى. قارنىم اشىپ، قالجىراپ، شارشاپ كەلە جاتقانىمنىڭ ءبارى لەزدە ۇمىت بولدى.
IX
ستۋدەنتتەردىڭ قوس وكپەسىنە نايزاداي ءتونىپ، جازعى ەمتيحان دا جاقىنداپ كەلە جاتتى. نايزاداي تونەتىنى ستۋدەنت سياقتى جاس جەلەڭ قاۋىمنىڭ ىشىندە جەلباس جىگىتتەر مەن جەلوكپە قىزدار از بولمايدى. قىسقى سەمەستردەن قالت-قۇلت ەتىپ وتكەننەن كەيىن ولار «ءاي، جاز قايدا، بىرەۋ قايدا» دەپ، قولدى ءبىر-اق سەرمەپ، كىتاپ پەن كونسپەكتىنى جاۋىپ تاستاپ، سەكەڭدەپ ساۋىق ىزدەپ، سەلكىلدەپ بي بيلەپ كەتەدى دە، ەمتيحان تاقاعاندا ەستەرى كىرىپ، قىل كوپىردىڭ اۋزىنا كەتكەندەي قالتىرايدى ەكەن. سوعىستان كەلگەن ماعان ستۋدەنتتەردىڭ ەمتيحان تاپسىرۋى اسكەرلەردىڭ ۇزاق جاقتان بەكىنىستەن كوتەرىلىپ، مىلتىعىنىڭ نايزاسىن ۇمسىنا كەزەپ «ۋرالاي!» ۇمتىلعان جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارى بىردەي العا باسپايدى: بىرەۋ وققا ۇشادى، بىرەۋ دەنەسىنەن قىزىل قان ساۋلاپ، جەر قۇشادى-جارالى بولادى. ال ەمتيحان تاپسىرعاندا ەشكىمنىڭ وققا ۇشۋى جوق. ونىڭ ەسەسىنە قان ورنىنا كوزدەرىنەن جاس سورعالاعان «جارالى» كوپ بولادى ەكەن.
ءبىزدىڭ كۋرستان ەمتيحاننىڭ نايزاسىنا ءبىرىنشى تۇيرەلگەن ساقيلا دەگەن سەمىز سارى قىز بولدى. VIII-XIX عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەمتيحانىنان ول وكىرىپ جىلاپ شىقتى.
— نە بولدى؟ نە بولدى؟ — دەپ جاتىرمىز وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا ەسىگىنىڭ سىرتىندا دالىزدە ىشكە كىرۋگە كەزەك كۇتىپ تۇرعان ءبىز.
— قۇلادىم، — دەدى ول سولقىلداپ كەلىپ، الدا تۇرعان قىزداردىڭ ءبىرىنىڭ موينىنا اسىلا كەتىپ.
ءبىز ونى ورتاعا الىپ، وزىمىزشە جۇباتىپ جاتىرمىز. قانداي سۇراق كەلدى دەيمىز.
— بۇحاردى بىلەسىڭ بە دەپ سۇرادى وقىتۋشى، — دەيدى ساقيلا سولىعىن باسىپ.
— سەن نە دەدىڭ؟
— بىلەمىن دەدىم.
— سونسوڭ؟
— بىلسەڭ ونىڭ جاڭالىعى، ەرەكشەلىگى قانداي؟ — دەدى وقىتۋشى.
— دۇرىس، سەن نە دەپ جاۋاپ بەردىڭ؟
— مەن ويلانىپ تۇردىم، تۇردىم دا: «بۇحاردىڭ جاڭالىعى ساماۋىر مەن اقشاينەك قوي، اعاي» دەدىم.
ءبىرىمىز كۇلىپ، ءبىرىمىز رەنجىپ جاتىرمىز، «ءسويتىپ كىسى جاۋاپ بەرە مە ەكەن» دەيمىز.
— قايدان بىلەيىن، — دەيدى ساقيلا وكسىگىن ارەڭ باسىپ، — بۇحار — ساۋدا-ساتتىق قالاسى، قازاققا ساماۋىر مەن اقشاينەك سودان تارادى دەگەندى ءبىر قۇلاعىم شالعانى بار ەدى...
— ءاي، ءاي، قۋاتتارىم، ايتساڭدارشى، — دەپ ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ زايكۇل ورتاعا شىقتى. — وسى سۇراق كەلىپ قالسا مەنىڭ نە دەپ جاۋاپ بەرۋىم كەرەك؟
— الدىمەن، — دەدى مەڭتاي، — سەن بۇحار جىراۋ ولەڭدەرىنىڭ اتتارىن ءبىلىپ ال.
— ءيا، ايتشى سول تۇسكىرلەردى، — دەيدى زايكۇل ەلپىلدەپ.
— بۇحار جىراۋ ابىلايحاننىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن، — دەيدى مەڭتاي ول جايىنداعى مالىمەتتەردى زايكۇلگە قىسقاشا ايتىپ تۇسىندىرۋگە اسىعىپ. — ولەڭىنىڭ اتتارى مىناداي: «اينالاسىن جەر تۇتقان...»
— مۇنىسى نە پالە، «جەر تۇتقان با، جەر جۇتقان با؟»، قايسىسى؟ — دەيدى زايكۇل ەكى كوزى باقىرايىپ.
— ولەڭنىڭ اتى، «اينالاسىن جەر تۇتقان»، — دەيدى مەڭتاي وعان ىجداعاتپەن ءتۇسىندىرىپ.
— ويباي-اي، مەڭتاي. مەنىڭ ميىمدا تۇرادى دەيسىڭ بە بۇل پالەڭ. ودان باسقالارىن ايتشى.
مەڭتاي شۇبىرتا جونەلدى.
— «اي، ابىلاي، ابىلاي»، «كەرەي قايدا باراسىڭ؟»، «ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز»، «جال قۇيرىعى قابا دەپ»، «قالدانمەنەن ۇرىسىپ»...
— ويباي-اي، مەڭتاي قۋاتىم-اۋ، مىنانىڭ قايسىسى ەستە تۇرادى؟ انە بىرەۋ، «ءاي، قايدا باراسىڭ؟» دەگەنى بولماسا.
ءبىز دۋ كۇلىپ جاتىرمىز. تەك مەڭتاي عانا كۇلمەيدى.
— «ءاي، قايدا باراسىڭ؟» ەمەس، ول ولەڭنىڭ اتى «كەرەي، قايدا باراسىڭ؟» — دەيدى مەڭتاي زايكۇلگە بار ىنتاسىن سالا ءتۇسىندىرىپ. — بۇل جىراۋدىڭ ابىلايحاننان جاپا كورىپ، ۇدەرە كوشىپ بارا جاتقان قازاقتىڭ كەرەي دەگەن رۋىنا ايتقان ولەڭى.
وسى ارادا جۇرتتى ەمتيحانعا بىرتىندەپ كىرگىزىپ، كىرگەندەردى سىرتقا شىعارىپ تۇرعان جومارتبەك مىسقىلعا باستى. — زايكۇل بۇحار جىراۋدى نەعىلسىن، «ءاي، قايدا باراسىڭ؟» دەپ ماعان ايتىپ جاتىر عوي.
ءبىز بۇعان ىشەك-سىلەمىز قاتا كۇلىپ جاتىرمىز.
— ءاي، جۇگىرمەك، تىنىش تۇرشى، — دەيدى اشەيىندە جومارتبەككە جۇدىرىعىن الا جۇگىرەتىن زايكۇل قويدان قوڭىر جۋاستىقپەن. — ءيا، مەڭتاي، ودان سوڭ نە دەيىن؟
— بۇحاردىڭ جاڭالىعى نە دەگەن سۇراۋعا مىنانى ايتاسىڭ. جىراۋدىڭ ولەڭدەرى سىڭسىعان شەشەندىك سوزدەرگە تولى. ونىڭ ولەڭىنىڭ قاي جولىن الىپ وقىساڭ دا اقىل، ناقىلعا كەزدەسەسىڭ. مىسالى، «اينالاسىن جەر تۇتقان ايدى باتپاس دەمەڭىز. اينالا ىشسە ازايىپ، كول تاۋسىلماس دەمەڭىز» دەگەن سياقتى. وسىنداي كەرەمەت شەشەندىك — بۇحار ولەڭدەرىنىڭ ەرەكشەلىگى. وسى شەشەندىك ادەبيەت تاريحىندا «بۇحار سارىنى، بۇحار ۇلگىسى، ونىڭ جاڭالىعى» دەپ اتالادى. ەندى ۇقتىڭ با، زايكۇل.
— ۇعۋىن ۇقتىم عوي، مەڭتاي. ءبىراق مەن كوك ميمىن عوي. ءقازىر ۇققانىمدى ءقازىر ۇمىتىپ قالامىن. ساقيلا، — دەدى ول ءالى وكسىگىن باسا الماي تۇرعان سەرىگىنە قاراپ. — سەنىڭ ەكىنشى سۇراعىڭ نە؟
— ماحامبەتتىڭ ءرومانتيزمىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى سودان سوڭ وقىتۋشى، — دەپ ساقيلا كوزىن سۇرتە باستادى.
— ءيا، سەن نە دەدىڭ؟
— بىلەمىن، — دەدىم مەن.
— بىلسەڭ ايت، — دەدى وقىتۋشى.
ارى ويلاندىم، بەرى ويلاندىم. اقىرى وقىتۋشى ماحامبەتتىڭ وقىعان روماندارىن سۇراپ تۇرعان شىعار دەپ ويلادىم دا:
— ماحامبەت رومانداردى كوپ وقىعان، — دەدىم.
— ە، قانداي روماندار وقىپتى؟ — دەدى وقىتۋشى جىمىڭداپ. ول جىمىڭداعاندا مەن ويىنداعىسىن ءدال تاپقان ەكەنمىن دەپ قۋانىپ كەتتىم دە:
— الدىمەن «جۇمباق جالاۋ» رومانىن وقىعان، دەدىم.
— ە، تاعى قانداي روماندار وقىپتى؟ — دەدى وقىتۋشى.
— «مەنىڭ قۇرداستارىمدى» دەدىم مەن.
— ءيا، سونسوڭ؟ — دەدى وقىتۋشى ودان سايىن كۇلىمدەپ.
— «اقىن» رومانىن دەدىم مەن، ءداۋ دە بولسا كۇتىپ وتىرعانىڭىز وسى بولار دەپ.
— زاچەت كنيجكاڭدى اكەل، — دەدى وقىتۋشى قولىن سوزىپ. مەن كەمى ءۇش قوياتىن شىعار دەپ ويلادىم. ول قول قويىپ، قايتارىپ بەردى. قاراسام ەكى قويىپتى، — دەپ ساقيلا قايتادان ەڭكىلدەدى.
— ساعىنوۆا زايكۇل، — دەدى جومارتبەك ءبىر قولىمەن تۇتقادان ۇستاپ، دالىزدەگى بىزگە دە، ىشتەگى وقىتۋشىعا دا ەستىرتە داۋىستاپ.
ويتكەنى وقىتۋشى ستۋدەنتتەردى ءوز ەمتيحانىنا بوگەلتپەي كەزەكپەن كىرگىزىپ تۇرۋدى جومارتبەككە تاپسىرعان بولاتىن. — ءسىزدىڭ كەزەگىڭىز كەلدى، ەمتيحانعا كىرىڭىز.
زايكۇل ەسىك جانىنا جەتكەندە دار الدىنا كەلگەندەي قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. ونىڭ كىشكەنتاي بوگەلىپ، جۇرەگىمدى توقتاتايىن دەگەنىنە جومارتبەك قاراعان جوق.
— «شەگىنۋگە جول جوق — ارتىمىزدا موسكۆا!» — دەدى دە، زايكۇلدى قولدى-اياققا تۇرعىزباستان ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ، ىشكە ەرىكسىز كىرگىزىپ قويا بەردى.
ەندى ءبىز زايكۇلدىڭ تىلەۋىن تىلەدىك. ەسىكتىڭ كىلت سالاتىن تەسىگىنەن كەزەك-كەزەك سىعالاپ، ونىڭ قانداي كۇيدە وتىرعانىن بايقايمىز. سودان سوڭ تاعى ءبىراز تىم-تىرىس بولا قالامىز. وسى كەزدە وكسىك قىسىپ، سولق ەتە قالعان ساقيلا دىبىسى ەستىلەدى.
— ساسپا، ساكيلا، — دەيدى جومارتبەك الاقانىن بيپازداي سەرمەپ. — «ءبارى وتەدى، ءبارى وزگەرەدى» دەپ، مەن ەمەس گەراكليتتىڭ ءوزى ايتقان. ەندەشە بۇل دا وزگەرەدى — سەنىڭ ەكىڭ ۇشكە تۇزەتىلەدى.
— قالاي؟ — دەيدى ساكيلا كوزىن ءسۇرتىپ.
— بىلاي. ءقازىر زايكۇل بەس الىپ شىعادى. سودان سوڭ...
— ءيا، سودان سوڭ؟ — دەيدى ساقيلا جومارتبەككە، ول بەينە ءبىر ولىمنەن قۇتىلۋدىڭ جولىن ايتاتىنداي-اق، جالبارىنا قاراپ.
— سودان سوڭ قانيپا ەكەۋى وقىتۋشىعا وڭاشا كىرەدى دە، ورتاعا الادى. قانيپا: «اعاي، ساقيلاعا ءۇش قويىپ بەرسەڭىزشى» دەيدى كوزىن قۇبىلتىپ. «ءيا، ءسويتىڭىزشى، اعاي» دەيدى زايكۇل ەمىنىپ. ەكى قىز قيىلىپ تۇرعان سوڭ كوڭىلشەك اعاي ءجىبيدى. «ساقيلا ەرتەڭ كەلسىن» دەيدى. ءسويتىپ، گەراكليتتىڭ ايتقانى بولادى دا شىعادى.
قويىڭىز، قويىڭىز، جامان ەكەن ويىڭىز» دەپ قانيپا اندەتە وتىرىك كۇلىپ، كولگىرسىپ جومارتبەككە قاراپ، ساحناعا شىققان بيشىدەي بوپ، موينىن قىلقىڭداتتى.
— ءيا، تۇك قوياتىنى جوق، — دەدى مايرا وعان بۇرىلىپ، — شاشىڭ مەن موينىڭدى كەربەز اعايعا بوسقا سيپاتقانشا، ساقيلانىڭ باعاسىن تۇزەتتىرىپ بەر.
بۇل ءسوزدى باسقا قىزدار دا شۋىلداپ، قوستاپ قالدى.
— زايكۇل تاپسىرا الا ما؟ — دەدى ساقيلا جومارتبەككە.
— تاپسىرادى. ول تەگىننەن-تەگىن «چەحوۆتىڭ قارىنداسى» اتالعان جوق قوي.
بۇعان ءبارىمىز دە مىرس ەتە تۇستىك. ونىڭ مىناداي ءمانىسى بولاتىن.
قىستا XIX عاسىرداعى ورىس ادەبيەتىنەن ەمتيحان وتكىزۋگە ازىرلەنىپ جۇردىك. ءبىر كۇنى ءۇزىلىس كەزىندە زايكۇل بارىمىزگە سۇراق قويدى.
— چەحوۆتىڭ ءبىر قارىنداسى تۋرالى ايتقانى بار ەدى عوي، سول ءسوز كىمنىڭ ەسىڭدە؟
— قاي قارىنداسى تۋرالى؟ — دەدىك ءبىز تۇسىنبەي. — ماريا پاۆلوۆنانى ايتاسىڭ با؟
— ءتىلىمنىڭ ۇشىندا تۇر، ءوزىنىڭ ءبىر قارىنداسى جايىندا ايتىپ ەدى عوي.
— نە دەپ؟
— نە دەۋشى ەدى كىسى ءوز قارىنداسى تۋرالى. سونىڭ ءبىر جاقسى قاسيەتىن ايتقان.
ءبىز چەحوۆتىڭ ايەل اتتاس شىعارمالارىن اتاي باستادىق.
— «نينوچكا» ما؟
— جوق، — دەيدى زايكۇل باسىن شايقاپ.
— «يت جەتەكتەگەن كەلىنشەك» پە؟
زايكۇل ساقىلداپ كەپ كۇلەدى.
— قويىڭدارشى ءارى، كەلىنشەك يت جەتەكتەۋشى مە ەدى؟ ول ءبىر اۋىلدىڭ اڭشىسى ما ەكەن يتتەرىن قاسىنان قالدىرماي ەرتىپ جۇرەتىن؟
— ويباي، زايكۇل، سەن بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي، — دەيدى جومارتبەك ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، — كەلىنشەكتەردىڭ كەرەمەت اڭشىلارى بولادى.
— وزگەگە سەنسەم دە، ساعان سەنبەيمىن. جومارتبەك، — دەيدى زايكۇل قولىن ءبىر-اق سەرمەپ.
— وندا «ءاپالى-سىڭلىلى ۇشەۋدى» ايتاسىڭ با؟
— جوق، ۇشەۋ ەمەس، بىرەۋ، — دەيدى زايكۇل ءبىزدىڭ دىڭكەمىزدى قۇرتىپ. — چەحوۆتىڭ سول ءسوزىن جۇرت ايتا بەرەدى عوي ىلعي.
ولدىك-تالدىق دەگەندە، كەلەسى ۇزىلىستە ونى ارەڭ تاپتىق. سويتسەك، زايكۇلدىڭ سۇراپ وتىرعانى چەحوۆتىڭ «كراتكوست— سەسترا تالانتا» دەيتىن ناقىلعا اينالىپ كەتكەن اتاقتى ءسوزى ەكەن. سول كۇنى ءبىز ءبارىمىز ىشەك-سىلەمىز قاتا كۇلە وتىرىپ، زايكۇلگە «چەحوۆتىڭ قارىنداسى» دەگەن اتتى ءبىراۋىزدان بەرگەنبىز. جومارتبەكتىڭ ەسكە الىپ تۇرعانى وسى وقيعا بولاتىن.
ءبىز كۇلكىمىزدى تىيىپ ۇلگىرگەنشە ىشتەن قويقاڭ قاعىپ زايكۇل شىعا كەلدى. ءبارىمىز وعان قاراي قوعاداي جاپىرىلدىق.
— نە الدىڭ، زايكۇل؟
ول بىزگە بەس ساۋساعىن كورسەتتى.
سەنەرىمىزدى دە، سەنبەسىمىزدى دە بىلمەدىك. زاچەت كنيجكاسىنداعى «5» دەگەن باعانى كورگەندە عانا يلاندىق.
— نە سۇراق كەلدى وزىڭە؟
— نە سۇراق كەلگەنىن نەعىلاسىڭدار، مەن ەشتەڭەنى دە جەتىستىرىپ ايتا العامىن جوق. بار بىتىرگەنىم مىناۋ بولدى.
— قىزدار زايكۇلگە قاراي ەنتەلەي ءتۇستى. — كەربەز اعاي بەتىمە قاراپ وتىردى دا: «زاچەت كنيجكاڭدى اكەل، ساعىنوۆا» دەدى. بايقايمىن، ەكى قوياتىن ءتۇرى بار. ەمتيحاندى مەن ەمەس، ول بەرىپ وتىرعانداي-اق، ەكى يىعى سالبىراپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ بارادى. اياپ كەتتىم بايعۇستى. سودان سوڭ قايدان شىقسا، ودان شىقسىن دەدىم دە، باستىم تاۋەكەلگە. زاچەتكامدى قولىما ۇستاپ، يۋبكامنىڭ ءوزى قىسقا ەتەگىن ودان سايىن كوتەرىڭكىرەي ءتۇستىم دە، ستول جانىندا كەربەز اعايدىڭ قارسىسىندا تۇرعان ورىندىققا جالپ ەتىپ وتىرا كەتتىم بارىپ. اعايدىڭ تىشقان كوزى جىلتىراي جايناپ، مەنىڭ مىنا وقتاي ءتۇزۋ سيراعىما، جۇپ-جۇمىر تىزەمە قادالىپ، ودان دا جوعارىلاي بەردى. مەن ونى سەزبەگەن بولىپ، زاچەتكامدى ۇسىنىپ بىلاي دەدىم: «مەن نە قويساڭىز دا ريزامىن، اعاي. ءبىراق، ءسىز سياقتى تەڭىزدەي تەرەڭ ءبىلىمى بار عۇلاما ۇستازدان ساباق الىپ جۇرگەن مەنى ءۇش پەن تورتكە وقيدى دەپ ەشكىم دە ويلامايدى». «ءتورت» دەگەندى ادەيى ايتىپ وتىرمىن. «اتتەڭ، ءۇش قويىپ بەرسە جارار ەدى» دەيمىن ىشىمنەن. كەربەز اعايدىڭ وسال جەرىنە ءدال ءتيدىم-اۋ دەيمىن، كنيجكاما قونجيتىپ بەستى قويدى دا بەردى.
بۇل وقىتۋشىمىز وتە ماقتانشاق كىسى ەدى. لەكسيا ۇستىندە ول ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە: «مىنا مەن ناعىز قىپشا بەل، قىر مۇرىن، سىمباتتى جىگىتپىن عوي» دەپ وتىراتىن. ونىڭ ۇستىنە ءوزىن ۇلكەن، ۇلى ادامدارمەن قاتار قويا سويلەپ: «كەشە مۇحيت اۋەنوۆ ەكەۋمىز تەاترعا باردىق» نەمەسە «بۇل تاقىرىپقا بايلانىستى مەنىڭ ماقالامدى، ودان سوڭ بەلينسكييدىڭ ماقالاسىن وقىڭدار» دەپ تە بوسەتىن. وسى مىنەزى ءۇشىن قىزدار ونى سىرتىنان «كەربەز اعاي» دەپ اتايتىن دا، «قىزدار، تىنىش وتىرىڭدار، كەربەز اعاي كەلە جاتىر»، «كەربەز اعايدىڭ لەكسياسىنا بارسام با ەكەن، بارماسام با ەكەن؟» دەسەتىن. زايكۇل قۋ ونىڭ وسال جەرىن تاپ باسىپتى.
— مىناۋىڭ ماسقارا ەكەن، — دەدى مەڭتاي. بۇعان دەيىن مەڭتاي اۋزىنان مۇنداي قاتال ءسوز شىققانىن ەستىگەن ەمەس ەدىم. ول جولداستارىنىڭ كەمشىلىگىن كەشىرە ءبىلىپ، ەشكىمنىڭ كوڭىلى قالارلىق ءسوز ايتپايتىن ەدى. سول سابىرلى ادەتىن بۇگىن ءبىرىنشى رەت بۇزعانىنا قىسىلدى ما، كىم ءبىلسىن، زايكۇلدىڭ ءسوزىن ەستىپ بولعاننان كەيىن قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيىن قىزارىپ، تومەن قارادى. — مىنا ءسوزىڭدى بىزدەن باسقا ەشكىم ەستىمەسىن.
— ەندى قايتەيىن، — دەدى زايكۇل مەڭتايدىڭ الدىندا اقتالعىسى كەلگەندەي. — جاڭاعى سەن ايتىپ بەرگەننىڭ ءبارىن لەزدە ۇمىتتىم دا قالدىم. قىسىلعاندا ادام نە ىستەمەيدى. اعايدىڭ ماقتانشاقتىعى، مەنىڭ شاشىمدى سيپاي بەرەتىنى ويىما ءتۇستى دە، جاڭاعىنى ىستەدىم. ەندى قايتەيىن، ءبىر سەمەستر بويى باسىمدى بەكەرگە سيپاتتىم با مەن وعان. باستى ايتاسىڭ كەربەز اعاي جاڭا مەنىڭ بۇعاعىمدى دا سيپاپ سالدى. — ءبىز كۇلىپ جىبەردىك. — مەيلى، سيپاسا سيپاي بەرسىن، — دەپ زايكۇل ءسوزىن اياقتاۋعا ىڭعايلاندى. — وعان مەنىڭ نەم كەتتى، ءبىر بەستى سوقتىم دا الدىم.
— بەس قانا ەمەس، سەن ءبىر تۇلكى سوعىپ العان سياقتىسىڭ، زايكۇل، — دەدى جومارتبەك جىمىڭداپ. — انادا اڭشى ايەل بولمايدى دەپ تالاسىپ ەدىڭ، ناعىز اڭشى ايەل ءوزىڭ بوپ شىقتىڭ عوي.
— ءاي، جومارتبەك، بايقاپ سويلە: مەن ايەل ەمەسپىن، قىزبىن.
— ءا-ا، سولاي ەكەن-اۋ، — دەدى جومارتبەك ءمۇلايىمسىپ. سودان سوڭ تۇك بىلمەگەن كىسىدەي اندەتە جونەلدى. — «ەتىمدى شال سيپاعان قۇرت جەسىن دەپ، جارتاستان قىز سەكىردى تەرەڭ سۋعا» دەگەن ەكەن-اۋ اباي اتامىز. بىلگەن ادامعا جاقسى ءسوز-اۋ بۇل ءبىر.
قىزدار مۇنىڭ زايكۇلگە ارنالىپ ايتىلعانىن سەزىپ، بىرىنە-بىرى قاراپ جىمىڭداستى.
— ءاي، نەگە جىمىڭدايسىڭدار، قىزدار؟ — زايكۇل ءار قىزدىڭ بەتىنە كەزەك قارادى.
— جاي، جاڭاعى جومارتبەكتىڭ «ەتىمدى شال سيپاعان» دەگەنىنە كۇلەمىز.
— بۇل ماعان ايتقان ەكەن عوي. ءتىلى توتيايىنداي وسى جۇگىرمەكتەن-اق كوردىم-اۋ، — دەپ زايكۇل جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، جومارتبەككە قاراي تاپ بەردى.
— جوق، جوق، زايكۇل، — دەدى جومارتبەك قاشقاقتاي اقتالىپ، — «ەتىمدى شال سيپاعان قۇرت جەسىن دەپ» جارتاستان تەرەڭ سۋعا سەكىرىپ جۇرگەن سەن ەمەس، فەوداليزم زامانىنىڭ ەسكى قىزى عوي ول. سەنىڭ ءجونىن باسقا، سەن جاڭا زاماننىڭ سۇلۋىسىڭ. كەربەز اعاڭ دا شال ەمەس، قىرىقتا عانا.
— ءا، سولاي دەسەڭشى ودان دا، — دەدى زايكۇل جومارتبەكتىڭ سۇلۋسىڭ دەگەنىنە جايىلىپ ءتۇسىپ قالىپ. ونىڭ «كەربەز اعاڭ قىرىقتا عانا» دەگەن سوزىنە ءمان دە بەرگەن جوق.
ءوستىپ، جومارتبەك «شەگىنۋگە جول جوق — ارتىمىزدا موسكۆا» دەگەن كلوچكوۆ ءسوزىن باس كومانداشىنىڭ بۇيرىعىنداي قايتالاۋمەن جۇرتتى ەرىكسىز ىشكە كىرگىزىپ، ەسىكتەن اپپاق بوپ ەنگەن قىزدار قىپ-قىزىل بوپ شىعىپ، «نە الدىڭ؟ ءتورت. قۇتتىقتايمىن. نە الدىڭ؟ ءۇش. وقاسى جوق» دەپ، جىلاپ-سىقتاپ، كۇلىپ-قۋانىپ، الىسىپ-ازىلدەسىپ ءجۇرىپ، العاشقى ەمتيحاندى دا وتكەردىك.
X
العاشقى ەمتيحان ماعان ءبىرسىپىرا ساباق بەردى. كۋرستاس قىزداردىڭ تورت-بەسەۋى عانا ۇزدىك جاقسى، جەتى-سەگىزى جاقسى، ون شاقتىسى ورتاشا وقىسا، التى-جەتى قىزدىڭ ۇلگەرىمى مۇلدە ناشار ەكەن. ونىڭ ۇستىنە بۇرىن بۇلار ساباققا جەكە-جەكە ازىرلەنىپ كەلگەن. بىرەۋ ەمتيحانعا ءبىلىپ كىرسە، بىرەۋلەر وقىتۋشى الدىنا تەك «قۇدايعا تاپسىرىپ» قانا باراتىن بولعان.
مەن قىزدارعا ساباققا بۇدان بىلاي بىرلەسىپ ازىرلەنۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. اسىرەسە، ناشار قىزداردى جاقسى وقيتىندارىمىز ەكى-ۇشتەن ءوز توبىمىزعا الايىق دەدىم. وسىعان كەلىستىك. مەڭتاي، مايرا جانە مەن ۇشەۋمىز زايكۇل، ساقيلا سياقتىلاردى قامقورلىققا الدىق. ءسويتىپ، وسىلاي ءۇش توپقا ءبولىنىپ، كەيدە ءۇش توپ بىرلەسىپ، بىرىگىپ كەتىپ، تاڭەرتەڭگى ساعات تورتتەن تۇرىپ الىپ، تىنباستان دايارلانىپ جۇردىك. كەيدە بىزگە ءوز بەتتەرىمەن ازىرلەنەتىن ءالدى دەگەن قىزدار دا قوسىلاتىن بولدى. بىرتە-بىرتە قىزداردىڭ ەمتيحاننان ەڭىرەپ شىعۋى توقتالا باستادى.
سونداي ەمتيحانعا ازىرلىك كۇندەرىنىڭ بىرىندە ءبىز كالينين كوشەسى جاقتاعى جاتاقحانا جانىنداعى توبەشىك باسىندا، قالىڭ اعاش كولەڭكەسىندەگى كوك ءشوپ ۇستىنە ودەيالداردى جايىپ تاستاپ، كەزەكتەسىپ كونسپەكت وقىسىپ، بىلگەنىمىزدى بىر-بىرىمىزگە اۋىزشا ايتىسىپ، سارىلىپ ۇزاق وتىردىق. ءبىر كەزدە مەڭتاي ۇسىنىس جاسادى.
— اعاي، شارشاپ كەتتىك قوي، دەمالايىقشى. بىزگە كوڭىل سەرگىتەتىن باسقا ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرىڭىزشى، — دەدى ماعان قاراپ.
— نە ايتايىن؟ — دەدىم مەن ءسال ويلانا ءتۇسىپ.
— ويباي، قىزدار، — دەدى جومارتبەك جەردەن جەتى قويان تاپقانداي ەنتىگىپ، سونىسىمەن قىزداردى ودان سايىن ىنتىقتىرا ءتۇسىپ، — مۇنىڭ سوعىس كەزىندە ءبىر قىزبەن ءۇش كۇن بىرگە جاتقان اڭگىمەسى بار. سونى ايتسىن، وتە قىزىق.
— ونى... — دەپ مەڭتاي كۇمىلجىپ قالدى. سودان سوڭ مەنىڭ كوڭىلىمە بىردەڭە كەلىپ قالدى دەپ ويلادى ما، رەنجىر دەدى مە، ءسوزىن قايتا جالعادى. — لايىقتى دەسەڭىز ايتىڭىز.
— ايتسىن، — دەدى زايكۇل جانى كىرىپ. — ونداي اڭگىمە قىزىق بولادى. — ول مەڭتايعا قاراي بۇرىلدى. — سەن، مەڭتاي، ەربولدى يەكتەپ الىپ، اۋزىنان قاعا بەرەتىنىڭ نە وسى؟ الدە وزىڭە ولەڭ شىعارعاننان كەيىن وزىمدىكى دەپ ءجۇرمىسىڭ؟
زايكۇلدىڭ مەڭتايعا ايتقان ءسوزىنىڭ ىشىندە «ەربولدى يەكتەپ الىپ» دەگەنىنىڭ جانى بار دەۋگە دە بولار ەدى. مەنىڭ مەڭتاي قاسىندا، الدەبىر ءمىنىمدى تاۋىپ سوگىپ نەمەسە ورنىمنان ءتۇسىرىپ كەتە مە دەپ جوعارىدان كەلگەن ۇلكەن باستىق الدىندا ىشتەي ءدىرىل قاعاتىن كىشى باعىنىشتىداي، ول ماعان اتىمدى اتاپ، ءجونىمدى جوندەپ ەشتەڭە ايتپاسا دا، قىلىق-قيمىلىمنان بىردەڭە ۇناماي قالا ما دەپ، وز-وزىمنەن قىسىلىپ، قىمسىنعانداي كۇيدە وتىراتىنىم باردى. قۋ قىز سونى اڭعارىپ ايتتى.
زايكۇل ءوز سوزىنە ءوزى ريزا بولىپ، سىقىلىقتاپ كۇلىپ الدى. مەڭتاي قىزارىپ كەتتى.
— سەن دە جوقتى ايتاسىڭ-اۋ، زايكۇل، — دەدى ول سابىرلى قالپىن بۇزباستان ءسال عانا كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ. — اعايدى يەكتەپ ماعان سونشاما نە بولىپتى؟! — «جوق، ولاي ەمەس، يەكتەسەم يەكتەيمىن، وندا سەنىڭ نە شارۋاڭ بار؟ — دەسەڭ ەتتى» دەپ ويلادىم مەن ىشىمنەن. — اشەيىن، بۇرىن ەستىمەگەن اڭگىمە بولعان سوڭ...
— ەستىمەسەڭ ەستيسىڭ، بىلمەسەڭ بىلەسىڭ، — دەدى زايكۇل قايتادان سىقىلىقتاپ. — ەستۋ ءۇشىن تىڭداۋ، ءبىلۋ ءۇشىن ۇيرەنۋ كەرەك.
— ەستيتىن دە، ەستىمەيتىن دە، بىلەتىن دە، بىلمەيتىن دە نارسەلەر بار عوي... — مەڭتاي ماعان قاراي ءسال عانا مويىن بۇرىپ، باس يزەگەندەي بولدى. — ايتا بەرىڭىز، اعاي.
— ءيا، زايكۇل شىراعىم، وسى سەن تاقىمداماي تىنىش وتىرشى، — دەدى مايرا. — ءبىر نارسەنىڭ شەتى قۇلاعىڭا ءتيىپ ەدى قۇنجىڭداپ كەتتىڭ عوي ءبىرجولا.
— قۇنجىنداماعانىڭدى كورەرمىن ءقازىر، — دەدى زايكۇل وعان شامدانباستان.
وزگە قىزداردىڭ ۇندەمەگەندەرىمەن، كۇلىمدەگەن كوزدەرىنە قاراعاندا كوبىنىڭ مەنىڭ ايتپاق اڭگىمەمدى تىڭداعىلارى كەلىپ وتىرعانىن اڭعارعانىممەن، ول اڭگىمەنى مەڭتاي الدىندا ايتۋعا لايىقسىز كورىپ، بوگەلە بەردىم.
— ال، باستاساڭشى ەربول، — دەدى زايكۇل دەگبىرسىزدەنە ءتۇسىپ. — قاي جىلى؟ نەشە كۇن قۇشاقتاپ جاتتىم دەيسىڭ قىزدى؟
مەن باسىمدى شايقاپ قاشقالاقتاي باستادىم.
— قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ كۇزىندە بۇل مايداننان ەلگە دەلەگات بوپ كەلگەن، — دەدى جومارتبەك زايكۇلدىڭ قۇمارلىعىن ودان سايىن قوزدىرىپ، — سوندا، الدىمەن الماتىعا سوعىپ، سودان سوڭ ءوز اۋىلىنا بارعان. اۋىلىندا ءوزىڭ سياقتى ءبىر سۇلۋ قىزبەن...
— سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا ما؟ — دەدى زايكۇل كوزىن باقىرايتىپ.
— ءيا.
— اللا-اي، سەن قانداي باقىتتىسىڭ، ەربول، سوعىس كەزىندە ەلگە كەلىپ جۇرگەن؟
— ءيا، قويا تۇرساڭشى، زايكۇل، — دەدى وعان مايرا. — اعايدىڭ اڭگىمەسىن ايتقىزساڭشى.
— ءاي، سەندەر ءدال وسىنى «اعاي» دەگەندەرىڭدى قويىڭدارشى قىلىمسىپ، — دەدى زايكۇل قىزا سويلەپ. —قايداعى اعاي بۇل، ءوزىمىز سياقتى ستۋدەنت قوي. كوپ بولسا 4-5 جاس قانا ۇلكەن شىعار. سوعان بولا سونشاما كارتەيتە بەرمەسەڭدەرشى بۇل بايعۇستى.
زايكۇل اياعان بولىپ مەنىڭ باسىمدى سيپادى. باسقالار وعان دۋ كۇلدى. زايكۇلدىڭ وزگە سوزدەرىن جاراتا بەرمەسەم دە، وسى ءسوزىن ۇناتىپ، مەن دە كۇلىپ جاتىرمىن.
— جوق، ونى ەمەس باسقا ءبىر اڭگىمە ايتايىن، — دەدىم مەن كۇلكىمدى توقتاتىپ.
— جوق، سونى ايت، — دەدى زايكۇل تاقىمداپ.
— سونى، — دەدى قانيپا سىقىلىقتاپ. — زايكۇل، ەر بولساڭ ءدال وسى اڭگىمەنى ايتقىزباي قويما.
— ەندەشە، — دەدى جومارتبەك مەنەن وقشاۋلانا شەتكە قاراي ىعىسىپ، — زايكۇل، سەن ەربولدى مىقتاپ ۇستاپ وتىر. مەن ونىڭ كۇندەلىگىنە جازعان وسى اڭگىمەسىن بارىڭە داۋىستاپ وقىپ بەرەيىن.
جومارتبەك مەنىڭ قاسىمدا جاتقان قالىڭ داپتەرىمدى قولتىعىنا قىسا كەتكەن ەكەن. شەتكە شىعىپ، سونىڭ بەتتەرىن اقتارا باستادى. زايكۇل شاپ بەرىپ مەنىڭ موينىمنان قۇشاقتاپ الدى.
— ال، وقي بەر، جومارتبەك. مەن مۇنى تىرپ ەتكىزبەيمىن، — دەدى زايكۇل ماعان كەنەدەي جابىسىپ. — قانيپا، جاقىن وتىر، مىناۋ تىپىرلاپ تۇرىپ كەتىپ جۇرمەسىن.
جۇرت تاعى ءبىر دۋ كۇلىپ باسىلا بەرگەندە جومارتبەك مەنىڭ كۇندەلىك داپتەرىمە جازعان ەستەلىك اڭگىمەمدى سۋدىراتىپ وقي جونەلدى:
«مەنىڭ اۋىلىم — «اقبوتا» كولحوزى تەمىر جولدان توعىز شاقىرىمداي جەردە بولاتىن. اۋىلدىڭ وكپە تۇسىندا «ونىنشى» دەپ اتالاتىن رازەزد باردى. اۋىل پوسەلكەگە اينالىپ، پوسەلكە قالا بولىپ ۇلكەيىپ جاتادى. بۇل دۇنيەدە وسپەيتىن رازەزدەر ەكەن عوي. «ونىنشى» ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە رازەزد ەدى. جىگىت بولىپ، سوعىستان كەلگەنىمدە دە سول رازەزد قالپىندا الدىمنان شىقتى. ءبىراق ماعان ول شەتەلدىڭ ءساندى قالالارىنان الدەقايدا قىمبات، الدەقايدا ارتىق ەدى. كۇن باتا رازەزگە بولار-بولماس قانا كىدىرىپ وتكەن پوەزدان قارعىپ ءتۇسىپ مەن قارسى الدىمداعى قىزىل شاتىرلى ەكى اعاش ۇيگە قۋانا قاراپ، ورنىمنان قوزعالا الماي قالتيىپ قالىپپىن. ول ساتتە ءوزىمدى پەتەرگوفتاعى پاتشا سارايىنىڭ الدىندا تۇرعاننان ءبىر دە كەم سەزىنسەم بۇيىرماسىن. ايىرماشىلىق ساراي الدىندا فونتان سۋىنا شومىلىپ تۇرعان جالاڭاش ايەلدەر ءمۇسىنى جوقتىعىندا عانا سياقتى. ونىڭ ورنىنا مەنىڭ كوز الدىمدا وزگە سۋرەتتەر كەرنەدى.
مەن ءبىرىنشى رەت پوەزدى وسى جەردە، اناۋ ماڭدايشاسىندا «رازەزد №10» دەگەن جازۋى بار ون جاقتاعى قىزىل ءۇيدىڭ الدىندا تۇرىپ كورگەنمىن. سودان كەيىن اكەم ەكەۋمىز ارباعا ءمىنىپ، اۋىلعا قايتتىق. اكەمنىڭ تراشپەنكەسىنىڭ ارت جاعىندا ۇنەمى باسى جىلقىشى قۇستىڭ تۇمسىعىنداي يمەكتەلە سورايعان شالعى وراق جۇرەتىن. اۋىلعا تاقاعاندا ارباعا مىنەمىز دەپ الدىنان بالالار جۇگىرسە، اكەم اتىن توقتاتىپ: «قاراقتارىم، بايقاڭدار، اربانىڭ ارتىندا شالعى-وراق بار»دەپ ىلعي ەسكەرتىپ وتىراتىن. ول جازدىڭ كۇنى ەدى. رازەزد بەن اۋىلدىڭ اراسى تۇنىپ تۇرعان كوك ءشوپ بولاتىن. رازەزدەن شىعا بەرە اكەم اتىن توقتاتىپ، اربانىڭ ارتىنداعى شالعى-وراقتى الىپ ءشوپ شاپتى. مەن حوش ءيىسى اڭقىعان كوك ءشوپتى كىشكەنتاي قۇلاشىمدى جايا قۇشاقتاپ، ارباعا تاسىدىم. تالدان توقىلعان شارباق قورابىنا كوك ءشوپ تيەلگەن ارباعا قايتا وتىرعاندا مەن ءوزىمدى اسقار تاۋدىڭ توبەسىنە شىققانداي سەزىپپىن. جاس ءشوپتىڭ ءيىسى جانىمدى ەلتىتكەن ماعان توبەسىنە شىققان تاۋىم تۇيەنىڭ بۇلكىلىندەي مايدا جەلىسپەن قوزعالىپ، زىمىراپ بارا جاتقان سياقتاندى. ءوستىپ، رازەزگە كەلگەن، پوەزدى كورگەن، جاس ءشوپ تيەلگەن بيىك ارباعا مىنگەن قۋانىشتان، كىشكەنتاي جۇرەگىم، ەنەسىن اينالا شاپقان قۇلىن تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلىن تانىتا لۇپىلدەپ وتىرعان شاقتا اكەم ماعان قولىنداعى بوجىسىن ۇستاتتى. بۇرىنعى قۋانىش قۋانىش پا، كوڭىلىم ودان سايىن لەپىرىپ كەتتى. بوجى قولىما تيگەندە جۇرەگىم ۇستى-ۇستىنە لۇپىلدەپ جىمىڭ ەتە تۇسكەن مەن سول ساتتە اتتىڭ بوجىسىن ۇستاپ كەلە جاتقانداي ەمەس الىستان قاراعاندا اقباس نارداي بوپ كورىنەتىن اقجال تاۋىنىڭ وركەشىنە ءمىنىپ، سونىڭ بۇيداسىن ۇستاپ كەلە جاتقانداي جايدا بولدىم. ەڭ العاش وسى رازەزدى كورىپ قايتقاندا اۋىلعا تۋرا موسكۆانىڭ وزىنەن كەلە جاتقانداي كۇيدە ەنگەن ەدىم. سول رازەزدى ودان ون بەس جىل كەيىن قايتا كورگەندە سول سۋرەت كوز الدىما ەلەستەپ، مۇرنىمدى جاس ءشوپتىڭ حوش ءيىسى قىتىقتاعانداي بولدى.
رازەزد باسىندا تانيتىن ەشكىمىم جوق بولعاندىقتان مەن بىردەن شاپشاڭ ادىمداپ، اۋىلعا قاراي بەت قويدىم. تەمىرجول توپىراعىنان ءتۇسىپ، تابانىم جەرگە تيىسىمەن-اق، ءون بويىم بىردەن جەڭىلدەنىپ، ساحناعا شىققان بيشىدەي لىپىپ كەلەمىن. اياعىمدى ىلگەرى باسقان سايىن، ەكى قولتىعىما قانات بىتكەندەي زىمىراپ، سامعاي تۇسەمىن. رازەزدەن ءبىراز شىققاننان كەيىن وسى ءتۇس ەدى-اۋ دەدىم دە، جەرگە جاتا قالىپ، اۋناي باستادىم. سودان كەيىن، بالا كۇنىمدە ءبىر جاققا الا كەت دەپ اكەمنىڭ اياعىن قۇشاقتاپ جىلاپ جاتىپ الاتىنىمداي، ەتبەتىمنەن ءتۇسىپ، جازدا ءشوبى شابىلىپ الىنعان ورما جەردى قۇشاقتاپ، ەكى بەتىمدى ۇيكەلەپ، ەرنىمدى تيگىزدىم. مەن قارا جەردى انامنىڭ جۇمساق ماڭدايى دەپ ءسۇيدىم، اكەمنىڭ جالپاق ارقاسى دەپ قۇشاقتادىم. ءبىر كەزدە وز-وزىمنەن كۇبىرلەپ، كۇگىرلەپ ءۇن قاتتىم. «اينالايىن انام، سەن تۋعان جەر توپىراعىنىڭ استىندا جاتىرسىڭ. ۋكراينانىڭ قارا ماقپال كورپەدەي قارا بۇيرا توپىراعىن جامىلىپ سەن قالدىڭ، ارداقتى اكەم. ەكەۋىڭنەن بولىنگەن مولەكۋلاداي بولىپ، جەر ۇستىندە مەن ءجۇرمىن مىنە. سۇراپىل سوعىستان، سوناۋ پولشادان تۋعان جەرگە امان كەلىپ، سەنىڭ بالا كۇنىمدە باسقان ءىزىڭدى يىسكەپ جاتىرمىن، اكە. ەرتەڭ سەنىڭ قابىرىنا ءبىر ۋىس توپىراق قوسامىن، انا».
جەتى جاسار بالا كۇنىمدە اكەم شالعىمەن ءشوپ شاپقان جەردە جاتىپ، ويعا دا، مۇڭعا دا باتتىم. سودان سوڭ ورنىمنان تۇرىپ، اۋىلعا قاراي قايتادان بەت قويدىم.
اۋىلعا مەن اي تۋا جەتتىم. تۋعان اۋىلىمنىڭ كىشكەنتاي تەرەزەلەرىنەن جىلتىراعان ءالسىز وتتارى موڭعول تۇقىمداس شىعىس حالىقتارىنىڭ قىسىق كوزىندەي سىعىرايا كۇلىمدەپ قارسى الدى مەنى...»
— مىناۋ اڭگىمەڭ كوڭىلسىز بوپ كەتتى، — دەدى زايكۇل شىدامسىزدانىپ. — جاڭاعى قىزبەن بىرگە جاتتى دەگەن جەرىنەن باستاساڭشى، جومارتبەك.
— وقي بەر، جومارتبەك، — دەپ باسقا قىزدار شۋ ەتە قالدى. — وسىلاي وقي بەر.
جومارتبەك داپتەر سوزدەرىن ءارى قاراي جالعاستىردى.
«جاعالاپ، سىرتقى كوشەدەگى ءوز ءۇيىمنىڭ جەلكەسىنە كەلدىم. باسقا ءۇيدىڭ بارىندە سىعىرايعان جارىق بار. تەك ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تەرەزەسى عانا تاس قاراڭعى. كەشە سوعىسقا ءوزىم كەتكەندە وتى مازداپ، تەرەزەسى جارقىراپ تۇرعان ءۇي ەدى. مەنەن ءبىر اي كەيىن سوعىسقا اكەم كەتتى. اكەم مايداندا قازا تاپتى. اكەمنىڭ ارتىنان اۋىلدا شەشەم ءولدى. جالعىز قارىنداسىم ەرتە شىعىپ، باسقا ەلگە كەتتى. ەندەشە بۇل ۇيدە قايدان جارىق بولسىن. بۇل يەسىز ءۇيدىڭ كۇتىپ وتىرعان جالعىز جارىعى مەنمىن عوي. سوعىستان امان ورالىپ، اكە وشاعىنىڭ وتىن مازداتىپ، اكە تەرەزەسىنەن جارىق جارقىراتا الامىن با، كىم ءبىلسىن... وسى ويمەن تۋعان ءۇيدىڭ جانىنا جەتتىم.
ادام عانا ەمەس، يەسىز ءۇي دە جەتىمسىرەيدى ەكەن. بۇرىن ۇيمەن جالعاس سالعان ءشوپ ۇيەتىن بيىك قورعانىمىز بولۋشى ەدى. ونىڭ ءبىر قابىرعاسى قۇلاپ، وپىرىلىپ قالىپتى، اكە-شەشەمىز ءولىپ، ەكى يەسىنەن بىردەي ايىرىلعاننان كەيىن ءۇي ەكەش ءۇيدىڭ ءوزى دە شوگىپ، الاسارىپ كەتىپتى.
ءشوپ قورعاندى اينالىپ ءوتىپ، قورا الدىنا كەلدىم. بۇرىن مۇنداي كەزدە قورا الدىندا ءبىرى ىڭىرسىپ، ءبىرى كۇيىس قايتارىپ قازىققا بايلاۋلى سيىرلار جاتۋشى ەدى. ءار سيىردىڭ الدىندا بۇيىعىپ، قىسقا شىنجىرعا بايلانعان قاراشەكە جايعاساتىن. ەندى سونىڭ بىردە-بىرى كورىنبەيدى. ءۇي ماڭىندا ءتىرى جان جوق.
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەسىگى قورانىڭ قاقپاسىنان بولەك بولۋشى ەدى اياڭداپ سولاي قاراي كەلدىم. ەسىكتە قارا قۇلىپ تۇر ەكەن. ونى قولىممەن ءبىر سيپادىم دا، ارقامداعى زات قاپشىعىمدى شەشىپ، جەرگە قويدىم. سودان سوڭ ەسىك الدىنداعى سوعىستان بۇرىن كەشكە قاراي اكە-شەشەم ءبارىمىز شىعىپ وتىراتىن بالشىق ساكىگە جايعاستىم. پيلوتكامدى شەشىپ تىزەمە قويدىم دا، ەكى قولىممەن زىرق-زىرق ەتكەن ەكى شەكەمدى ءۇنسىز قىسىپ، وتىرىپ قالدىم.
وسى كەزدە الدىڭعى كوشە جاقتان ءبىر ءدۇسىر ەستىلدى. قاراسام، اي جارىعىندا دومالانعان ءبىر قىلاڭ ءبىزدىڭ ۇيگە قاراي قۇيعىتىپ كەلەدى ەكەن. ونىڭ نە ەكەنىن اڭعارا الماي، اتىپ تۇرىپ، سوعىستاعى ادەت بويىنشا قولىمدى وڭ جامباسىمداعى پيستولەتكە اپارىپ ۇلگىرگەنىمشە ءبىر اق يت كەلىپ كەۋدەمە قاراي شاپشىدى. قىڭسىلاپ، ارسالاڭداپ، قۇيرىعىمەن سانىمدى سابالاپ جاتىر. سويتسەم، بۇل ءوزىمىزدىڭ قاراشەكە ەكەن. باسىنىڭ ءبىر شەكەسى قارا دورەگەي كىشىرەك كەلگەن اق ءيتىمىزدى ءبىز كۇشىك كۇنىنەن سولاي اتاپ كەتكەن ەدىك. بايعۇس قاراشەكەنىڭ مەنى قالاي تانىعانىن بىلمەيمىن، دۇسىرلەتىپ الىستان كەلدى. الدىڭعى ەكى اياعىن ەكى يىعىما اسىپ جىبەرىپ، يەگىمدى جالاپ، كەۋدەمنىڭ ەكى جاعىن كەزەك يىسكەلەپ جاتىر. مۇڭىن شاعىپ، جىلاپ وكسىگەندەي، قايتا-قايتا قىڭسىلاپ، سولىعىن باسا الاتىن ەمەس. مەن ونى قۇشاقتاپ كوكىرەگىمە قىستىم.
— قاراشەكە، امانبىسىڭ، قايدان تانىدىڭ، كۇشىگىم، — دەدىم ءيتىمدى باسىنان، قۇلاعىنان، موينىنان سيپالاپ. قاراشەكە ودان سايىن قىڭسىلاپ، مۇلدە ەسى شىعىپ كەتتى.
ءبىر ۇيدەن قالعان ەكى جان وسىلاي تابىستىق.
قاراشەكە ماۋقىن باسقانداي بولىپ، يىعىمنان ءتۇسىپ، ەسىككە قاراي جۇگىردى. ەسىككە شاپشىپ، قىڭسىلاپ، الدىڭعى ەكى اياعىمەن قارا قۇلىپتى تىرمالادى. «ەربول-اۋ، سەن وسى ءۇيدىڭ يەسىسىڭ عوي، اشساڭشى مىنا ەسىكتى، قيراتساڭشى اۋزىنداعى قارا قۇلىپتى» دەپ جالىنعانداي بوپ جانىما كەلدى. قايتا جالت بۇرىلىپ، تاعى دا ەسىككە سەكىردى. ەسىكتى اشىپ، مەن ىشكە كىرگىزە الماسىن بىلگەننەن كەيىن قاراشەكە قاتتى ءۇرىپ، كورشى ءۇيدىڭ الدىنا، ودان تەرەزەسىنە باردى.
بىزدىكىمەن قاتارلاس كورشى ءۇي اكەمنىڭ قارىنداسى نارشا دەگەن اپايىمنىڭ ءۇيى ەدى. اي سۇتتەي جارىق بولاتىن. ءيتتىڭ ۇرگەنىن ەستىپ، شاشى جالبىراعان كىشكەنتاي قىز شىقتى. يەن ءۇيدىڭ الدىندا شوشايىپ جالعىز تۇرعان مەنى كورىپ، بالا شوشىپ قالدى-اۋ دەيمىن.
— بۇ كىم؟ — دەپ باج ەتە قالدى.
— قورىقپا، قالقام، مەن ەربولمىن، — دەدىم بالاعا قاراي اياڭداپ. — ءوزىڭ كىمسىڭ؟
— مەن باقىتجانمىن، — دەدى قىز سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي. قاسىنا تامان بارىپ، مەنى تانىعاننان كەيىن «اعاتاي!» دەپ باقىتجان موينىما اسىلا كەتتى. ءۇي سىرتىنان ەنتىگىپ قاراشەكە كەلىپ، مەنىڭ موينىما ءوزىنىڭ قايتا اسىلۋىنا ورىن جوق بولعاندىقتان، شىر اينالىپ قۇيرىعىمەن سابالاي بەردى.
— تاتەم مەكتەپتە جينالىستا ەدى، — دەدى باقىتجان. — بۇگىن كولحوزدا جينالىس بولىپ جاتىر. مەن تەز بارىپ ايتىپ كەلەيىن، اعا. باقىتجان ۇيگە كىرمەستەن مەكتەپكە قاراي جۇگىردى. ونىڭ سوڭىنان دۇسىرلەتىپ قاراشەكە قوسا كەتتى. ءبىرازدان سوڭ ول ارسالاڭداپ قايتىپ كەلدى. «مەنىڭ ءتىلىم جوق قوي، ەشكىمگە ايتا المادىم جانە سەنى جالعىز قالدىرعىم كەلمەدى»، — دەپ كەلگەندەي بولدى، ول ماعان. سودان سوڭ «ءجۇر، ءوزىمىزدىڭ ۇيگە ءجۇر» دەگەندەي، مەنىڭ نازارىمدى ءوزىمىزدىڭ ۇيگە اۋدارىپ، قىڭسىلاپ، سونىڭ ەسىگىنە قاراي قايتا-قايتا بارا بەردى. اسىعىپ تارپ-تۇرىپ باسىپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ارەڭ جەتكەن اپايىمدى جانە باسقا ەكى-ۇش ايەلدى قاراشەكە ەكەۋمىز ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىندا، مەن تۇرەگەپ، ءيتىم قاسىمدا شوقيىپ وتىرىپ، قارسى الدىق.
— قۋاتىم-اۋ، باۋىرىم-اۋ، بارمىسىڭ، قالقام! سەنى دە كورسەتەتىن كۇن بولادى ەكەن عوي، — دەپ وكسىپ، ەڭىرەپ كەلىپ اپايىم مەنى قۇشاعىنا الدى. داۋىس ايتىپ، كوشەنى باسىنا كوشىرىپ، ايعايلاپ جىبەردى.
— سابىر، نارشا، سابىر، — دەپ قارتاڭداۋ ايەل اپايىمنىڭ يىعىنان تارتتى.
— ە، قوي ءارى، باۋىرى امان كەلگەن كىسى جىلاي ما ەكەن؟ ءوزىمىزدىڭ باۋىرىمىز امان كەلسە، — دەدى جاستاۋ ايەل داۋىسى.
قاراڭعىدا كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ بولمايدى. تاتەمنەن كەيىن جاڭاعى ايەلدەر كەلىپ، كەزەك-كەزەك بەتىمنەن ءسۇيدى.
— امان-ساۋمىسىڭ، قالقام؟
— كوكتەن ءتۇستىڭ بە، جەردەن شىقتىڭ با، قالقام-اۋ، وسى جەتى تۇندە قالاي كەلىپ قالدىڭ؟ — دەسىپ جاتىر ولار.
— دەنى-قارنىڭ ساۋ ما، قۋاتىم. قول-اياعىڭ ءبۇتىن بە، اينالايىن، — دەپ مەنى شىر اينالىپ اپايىم اينالىپ-تولعانىپ ءجۇر.
— ءبارى ءبۇتىن، تاتە، — دەيمىن مەن كۇلىپ.
— ە، نەمەنە، باۋىرىڭ اقساق بوپ قالدى ما دەپ قورقىپ جاتىرمىسىڭ، — دەدى جاڭاعى جاستاۋ ايەل. — اقساق بولسا دا امان كەلسە ەكەن وزدەرى.
وسى كەزدە مەكتەپ جاقتان داڭعىر-دۇڭعىر سويلەسكەن ادامدار داۋىسى ەستىلدى. ۇكىدەي ۇشىپ جۇگىرىپ باقىتجان كەلدى،
— ەربول اعام كەلدى دەپ، انا اۋىلدىڭ بارىنە حابارلاپ كەلدىم، — دەدى ول ەنتىگىپ.
— ويپىراي، مىنا قىز جاڭا بۇركىتبايدىڭ باسىنا جاي تۇسىرگەندەي قىلدى عوي، — دەدى جاستاۋ ايەل. — ۋاكىلدەن كەيىن بۇركىتباي قايتا سويلەپ مىجىپ كەلە جاتىر ەدى. مىنا قىز كەلىپ ەسىكتەن: «تاتە، ءجۇر ۇيگە، ەربول اعام كەلدى» دەپ شار ەتە قالعاندا، باسەكەڭ سوزىنەن جاڭىلىپ كەتتى-اۋ ءبىرجولا.
— نارشا قوزعالاتىن ەمەس، سونسوڭ مەن ءتۇرتتىم مۇنى: «ءجۇر، نەعىپ وتىرسىڭ، ەربول كەلىپتى عوي» دەپ.
— ەربول دەگەندى ەستىگەندە ءون بويىم ۇيىپ كەتتى دە، نە بولعانىمدى بىلمەي قالدىم، — دەدى تاتەم. — سودان سوڭ بۋىنىمدى باسا السامشى. ءۇش ۇمتىلىپ ورنىمنان ارەڭ تۇردىم. سونسوڭ ەسىككە جەتە السامشى. مىنا زالەن مەن ساۋكەن كەلىپ قولتىعىمنان دەمەمەگەندە ءتىپتى سول ارادا قۇلاپ قالادى ەكەنمىن.
جاڭاعى ايەلدەردىڭ ءبىرى كورشى ايەل، ءبىرى سوزگە شەگەدەي تىقىلداق قۇداعيىم ەكەنىن اپايىم اتتارىن اتاعاندا ءبىراق اڭعاردىم.
— جينالىستان نەگە كەتىپ قالدىڭىزدار، — دەدىم مەن ساۋكەنگە.
— جينالىستارى بار بولسىن، — دەدى ساۋكەن سۋىرىلا سويلەپ.
— ءوزى دە بىتكەن. جالعىز قۇدام كەلدى دەگەندە وتىرايىن با سول كارى قىرتتىڭ كوكىگەنىن تىڭداپ.
ساۋكەننىڭ بۇركىتبايدان مەنىڭ ءوشىمدى الىپ جاتقانى دا ءبىلىنىپ قالدى. وسى كەزدە مەكتەپ جاقتان شىعىپ، بىزگە قاراي كەلە جاتقان اۋىل ادامدارىنىڭ قارالارى كورىنە باستادى.
— ەربول، قالقام، — دەدى تاتەم ءبىزدىڭ ءۇيدى نۇسقاپ، — مىناۋ اكەڭنىڭ قارا شاڭىراعى — ءوز ءۇيىڭ. وسى ءۇيدىڭ ءتۇتىنى ءوشىپ قالماسىن دەپ، ءۇش كۇندە ءبىر قازاندىعىنا وت جاعىپ، قارا سۋ قايناتىپ قويامىن. بۇگىن دە وت جاققانمىن، ءىشى جىلى. ىدىس-اياق، دۇنيە مۇلىك ءبارى قاز-قالپىندا. ءجۇر، قاراعىم، ءوز ۇيىڭە كىر، ءبارىمىز دە سوندا بولامىز. تاتەم مەنى ءوز ۇيىمە قاراي باستادى دا:
— ءاي، باقىت، كىلت قايدا، تەز كىلتتى اكەل، سىرىڭكە الا كەل،— دەدى قىزىنا.
— ءقازىر، — دەپ باقىتجان ءوز ۇيىنە قاراي شاپتى. ءبىزدىڭ بەتىمىز — ءوز ۇيىمىزگە قاراي بۇرىلعاننان كەيىن قاراشەكە قۋانىپ، قۇيرىعىن بىلعاڭداتىپ قۇلىپتاۋلى ەسىككە قاراي جۇگىردى. باعاناعىداي شاپشىپ، ونداعى قارا قۇلىپتى ءبىر تىرنادى دا، قايتادان ءبىزدى شىر اينالىپ، كەز كەلگەنىمىزدى قۇيرىعىمەن سابالاي باستادى.
— ويپىراي، قۇدانىڭ مىنا جامان ءيتىنىڭ قۇتىرۋى-اي، — دەدى ساۋكەن. — كەت، ءاي، قۇيرىعى ساباۋداي عوي كاپىردىڭ.
— بۇل بايعۇس وسى ءۇيدىڭ ادال كۇزەتشىسى عوي، — دەدى زالەن. — ۇيدە ەشكىم بولماسا دا، بۇل بوساعانى ەشكىم اتتاپ كىرمەسە دە، ايتەۋىر، وسى ءۇيدىڭ جانىنان شىقپايدى عوي. اندا-ساندا كوزىمە تۇسكەندە شاقىرىپ، تاماق بەرەمىن. تاماعىن ىشە سالا وسى ۇيگە قاراي جونەلگەندە كەيدە كوزىمە جاس كەلەدى.
— ە، ونىڭ دۇرىس، — دەپ شەشەنسىدى ساۋكەن. — «يەسىن سىيلاعاننىڭ يتىنە سۇيەك سال» دەگەن بار ەمەس پە؟ ارينە، جاس كەلەدى. بۇكىل اۋىلدىڭ باسى بولعان اقار-شاقار ءبىر ءۇيدىڭ ءتۇتىنى تۇتەمەي قالعان سوڭ، ءقايتسىن جاس كەلمەي.
باقىتجان كىلت اكەپ، ايەلدەر «ءپىسمىللا» دەپ ىشكە كىردى. ولار شام جاققاننان كەيىن مەنى شاقىردى. كەروسين شامنىڭ قارا كولەڭكە جارىعىندا بالالىق كەزىمنىڭ بار ءىزى سايراپ جاتقان ءوز ءۇيىمنىڭ تورىنە شىعىپ وتىردىم. بىرىنەن سوڭ ءبىرى اۋىل ادامدارى كەلىپ، ەلدىڭ ءداستۇرلى امانداسۋى باستالدى. بۇكىل اۋىل ءبىزدىڭ ۇيگە كىرىپ شىقتى. كوپتەن بەرى يەن تۇرعان ءۇي ءبىر تۇندە بازار بولدى دا قالدى.
ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ مەن، اپايىم، باقىتجان جانە باسقا كىشى جيەندەرىم ءبارىمىز سوعىس كەزىنىڭ جۇتاڭ تاڭەرتەڭگى شايىن ءىشىپ وتىردىق. ءبىر كەزدە ارسالاڭداپ، قۇيرىعىن تىنىم تاپپاي بىلعاڭداتىپ قاراشەكە كىرىپ كەلدى.
— ەسىك اشىق قالدى ما ەكەن، الدە مىنا بايعۇس تىرمالاپ ءوزى اشىپ كىردى مە، — دەدى اپايىم الدىندا جاتقان ءبىر جاپىراق قارماعا قولىن سوزا بەرىپ. — بۇل بەيشارانىڭ سەن كەتىپ قالدى ما دەپ جانى شىعىپ ءجۇر عوي.
— كەت، — دەپ قالدى باقىتجان يتكە قولىن سەرمەپ.
— تەك، تيمە، — دەدى تاتەم. — ءما، مىنا ءبىر جاپىراق ناندى سىرتقا الىپ شىعىپ بەر.
— ءما، ءما، قاراشەكە، كا، — دەپ باقىتجان ءيتتى ەلىكتىرە سىرتقا قاراي جۇگىردى. قاراشەكە قۇيرىعىن ءبىر بىلعان ەتكىزىپ، ماعان قارادى دا «قايتەيىن، اركىمگە ءوز تاماعى جاقىن عوي. كەتپەگەنىڭدى، تۋعان ءۇيدىڭ تورىندە وتىرعانىڭدى كوردىم. ەندى باقىتجاننىڭ قولىنداعى ءوز ءۇيىمنىڭ داستارقانىنا بۇيىرعان نەسىبەنى جەيىن» دەگەندەي تىرناقتارى تاقتاي ەدەندى تەسە جازداپ، ساتىرلاتا سىرتقا قاراي جۇگىردى.
— قاراشەكە مەن لاشىن اعاڭنىڭ جاقسى كورگەن يتتەرى ەدى عوي، — دەدى تاتەم اكەمدى ەسىنە الىپ. — اعاڭنان «قارا قاعاز» كەلەردە قاراشەكە بايعۇس جامان ۇلىپ، جۇدەپ كەتتى.
— لاشىن قايدا؟ — دەدىم مەن وسى كەزدە سارى تازى ەسىمە ءتۇسىپ.
اكەم قىس تۇسكەندە اندا-ساندا اڭعا شىعىپ قويۋدى ۇناتاتىن. سوندىقتان ءبىزدىڭ ۇيدە كۇشىگىنەن اسىراعان ەكى يت بولاتىن. ءبىر سارى، ءبىر اق كۇشىكتى اكەم ءبىر جاقتان ەكەۋى دە تازىنىڭ كۇشىگى دەپ اكەلىپ ەدى. قاراشەكە كۇشىك دۇرەگەي دە، سارى كۇشىك قۇلاعى ءپىلدىڭ قۇلاعىنداي ۇلكەن قارا اۋىز تازى بولىپ شىقتى. ونى ءبىز لاشىن دەپ اتادىق. لاشىن ۇيىنە جەتپەي تۇلكى ۇستادى. قاراشەكەنىڭ دە وزىندىك ونەرى بولىپ شىقتى. كەلەسى ءبىر اڭعا شىققاندا اكەم قاراشەكەنى جەر-سۋعا سىيعىزباي ماقتاپ كەلدى. تاڭەرتەڭ اكەم لاشىندى قوسىپ، ءبىر تۇلكى الادى. تۇلكىنى ول تەمىر جولدىڭ ار جاعىنداعى اقشوقى دەيتىن تاۋدان اۋلايتىن. تۇسكە تامان تاعى ءبىر تۇلكى كورىپ، لاشىن قوسىلعان ەكەن، تۇلكى ىنگە كىرىپ ۇستاتپاي كەتەدى. سول كەزدە ءىن اۋزىندا اڭىرىپ تۇرعان لاشىننىڭ قاسىنا اكەم مەن قاراشەكە دە جەتەدى. قاراشەكە ءىننىڭ اۋزىن يىسكەپ-يىسكەپ جىبەرىپ، بىر-ەكى قىڭسىلايدى دا، ءىننىڭ ىشىنە كىرە باستايدى.
اكەم اتتان ءتۇسىپ، مىناۋ قايتەدى دەپ تۇرادى دا، ءىننىڭ ىشىنە كىرسە ءبىر تۇلكىگە شاماسى كەلەر دەپ، ونى توقتاتپايدى. يت ءىننىڭ ىشىنە كىرىپ كەتەدى. الدەن ۋاقىتتا ءىن اۋزىنان قاراشەكەنىڭ قۇيرىعى، ودان سوڭ بوكسەسى كورىنەدى. ءسويتىپ ول ءىن ىشىندە جاتقان تۇلكىنى تاماعىنان تىستەپ، شالا جانسار كۇيىندە الىپ شىعادى. سودان كەيىن لاشىن مەن قاراشەكە ءبىزدىڭ اۋىلدا «قوس قىران» اتانعان-دى.
— لاشىن ءولىپ قالدى، — دەدى تاتەم مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرىپ. ونىڭ قالاي ولگەنىن ايتسام با، ايتپاسام با دەپ ويلادى ما، ءسال بوگەلىپ بارىپ ءسوزىن قايتا جالعادى. — بۇركىتباي ءولتىردى.
— قالاي؟
اكەم سوعىسقا مەنەن كەيىن، قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ قىسىندا الىنعان. ودان سوڭ اكەمنىڭ ورنىنا بۇركىتباي كولحوز پرەدسەداتەلى بولىپ سايلانادى. اكەم كەتكەن سوڭ ەكى يت اڭسىراپ، كەيدە وزدەرى دالاعا كەتىپ قالىپ جۇرەدى. كەشكە ارسالاڭداپ كەلگەن ەكى ءيتتى كورىپ، كورشىلەر: «ءاي، وسى ەكى يت بۇگىن تۇلكى الىپ، دالاعا تاستاپ كەلدى-اۋ» دەسەدى دە قويادى. كەلەر قىستا يەسىز ەكى يت قاتتى جۇدەيدى. دالاعا اڭسارلارى اۋىپ، ەشكىمگە ەرىپ شىعا الماي قور بولادى. ءبىر كۇنى بۇركىتباي ەشكىمنەن سۇراماستان ءۇي سىرتىندا جۇرگەن ەكى ءيتتى ەرتىپ، دالاعا الىپ كەتەدى. ول لاشىنعا كۇنى بويى ەكى تۇلكى ۇستاتادى. كەشكە قاراي جۇدەۋ، ارىق يت ءۇشىنشى تۇلكىنى ارەڭ ۇستايدى دا، قاردىڭ ۇستىندە شوكەسىنەن ءتۇسىپ جاتىپ قالادى. كۇن تەز سۋىتىپ، قاتتى ىزعىرىق تۇرادى. ءۇش تۇلكى العان بۇركىتباي يتكە قاراماستان اۋىلعا قاراي تارتادى. ءيتتى الدىنا وڭگەرىپ الا كەتسە ەشتەڭە جوق. لاشىن سول شوكەسىنەن تۇسكەن بويى قوزعالماستان قاتىپ قالادى. بۇركىتبايعا ىلەسىپ قاراشەكە اۋىلعا كەلەدى. ەرتەڭىندە ىشىنە ءشوپ تىققان ءۇش تۇلكىنىڭ تەرىسى جالاۋداي جەلبىرەپ، بۇركىتباي ءۇيىنىڭ توبەسىندە تۇرادى. شەشەم ودان: «تازى ءيتىم قايدا؟» دەپ سۇراسا، ول: «مەن ەشكىمنىڭ ءيتىن باعىپ جۇرگەمىن جوق» دەيدى.
— بۇركىتباي سول ءۇش تۇلكىنىڭ ەڭ قىزىلىن باسىنا تىماق قىپ كيدى، — دەپ تاتەم ءسوزىن اياقتادى. — ونىڭ باسىنداعى قىزىل پۇلىشپەن تىستالعان تۇلكى تىماقتى كورسەم كۇنى بۇگىنگە دەيىن ويىما لاشىن ءتۇسىپ، كوڭىلىم بۇزىلادى.
يت جايىنداعى شاي ۇستىندەگى اڭگىمە وزىنەن-وزى بۇركىتبايعا قاراي ويىستى.
— بۇركىتباي ءساليمانى الدى ما؟ — دەدىم مەن ونىڭ العانىن بىلە تۇرسام دا.
— الدى عوي، قاراعىم، — دەدى تاتەم قولىنداعى كەسەسىنەن قارا شاي ەمەس، قىزىل قان جۇتقانداي قينالىپ.
شاي ىشكەننەن كەيىن تاتەمدى ەرتىپ، زيرات باسىنا باردىم. شەشەمە توپىراق سالدىم. سودان سوڭ ۆوەنكوماتقا بارىپ تىركەلۋ ءۇشىن اۋدان ورتالىعى اقجالعا كەتتىم. تاتەم «كاھ، كاھ» دەپ قايتا-قايتا شاقىرسا دا، قاراشەكە مەنەن قالمادى. ون شاقىرىم جەردەگى اۋدانعا مەنىمەن بىرگە جول تارتتى.
مەنىڭ ءبىرىنشى شارۋام — ۆوەنكوماتقا از كۇنگە كەلگەنىمدى ايتىپ، تىركەلۋ تەز ءبىتتى. ودان سوڭ اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپكە باردىم. وندا ماعان ۇنەمى حات جازىپ تۇراتىن ەكى قىز باردى. ولار وسى مەكتەپتىڭ بۇرىنعى وقۋشىلارى، كەيىنگى جاس مۇعالىمدەرى تانا سەركەبايەۆا مەن حاديشا قالياقپاروۆا ەدى. ول ەكەۋى مەنىڭ مۇندا كەلەتىنىمدى بىلمەيدى. اۋىلداعىلار دا مەنىڭ ەلگە كەلە جاتقانىمدى ەستىگەن جوق. ويتكەنى مايداننان ءبىز ءبىر-اق كۇندە جينالىپ ءجۇرىپ كەتتىك. جولدا ەشكىمگە حات جازۋعا مۇرشا بولمادى.
مەكتەپتە تانا دا، حاديشا دا جوق ەكەن. ولاردىڭ ساباقتارى تۇستەن كەيىن بولسا كەرەك. ۇيلەرىن بىلمەيمىن جانە ەشكىمدەرىن تانىمايمىن. سوندىقتان ادىرىستەرىن الىپ، سۇراپ بارۋدى قولايسىز كوردىم دە، ەكەۋىنە اۋىلعا از ۋاقىتقا كەلگەنىمدى، ەندى ءۇش كۇننەن كەيىن قايتاتىنىمدى ايتىپ، ءبىر جاپىراق حات تاستاپ كەتتىم. سونىمەن ءتۇس اۋا قاراشەكە ەكەۋمىز اياڭداپ وتىرىپ، قايتادان اۋىلعا كەلدىك.
ءبىز تۇسكى شايدى ءىشىپ بولا بەرگەن كەزدە سىرتتان باقىتجان جۇگىرىپ كىردى.
— اۋدان جاقتان ۆەلوسيپەدپەن بىرەۋ كەلىپ ەدى. الدىڭعى اۋىلدان ەربول ناعاشىمنىڭ اتىن اتاپ ءجون سۇراپ، ۆەلوسيپەدىن جەتەكتەپ وسى ۇيگە قاراي كەلە جاتىر. ءوزى قىز سياقتى، — دەدى.
مەن مايدانعا، ماعان ارناپ ءوز اۋدانىمنان حات جازىپ تۇراتىن ەكى قىزدى دا بۇرىن كورمەگەن بولاتىنمىن. الايدا بۇل كەلگەن سول ەكەۋىنىڭ — تانا مەن حاديشانىڭ ءبىرى ەكەنى ايقىن ەدى. ءبىراق قايسىسى؟ ونى تابا المادىم.
— تاتە، بۇل ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەن قوناق بولدى، — دەدىم اپايىما.
— ە، قوناق بولسا كەلسىن، قۋاتىم، — دەدى تاتەم سابىرمەن. مەن قوناقتى قارسى الۋ ءۇشىن ەسىك الدىنا شىقتىم. راسىندا دا ەتجەڭدىلەۋ كەلگەن بيىك قاباق اقسارى قىز ۆەلوسيپەدىڭ ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا سۇيەپ جاتىر ەكەن. ۇيدەن بىرگە شىققان باقىتجان ەكەۋمىزدى كورىپ، ماعان قاراي قىسىلماي، ەركىن قادام باستى. «جاسىندا ەركەكشورا بولىپ، ەركىن وسكەن. ەشكىمنەن قىسىلمايدى. مەنىڭ قىزداردىڭ وسىنداي اشىعىن جاقسى كورەتىنىمدى بىلەسىڭ عوي. سەنىڭ ونى ۇناتپاۋىڭ مۇمكىن. ءبىراق بۇل تۋرا ءوز كوڭىلىمدەگى قىز» دەگەن زامان ءسوزى ەسىمە ءتۇستى. «بۇل تانا بولدى» دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
— ەربول، امان-ەسەنبىسىڭ، دوسىم؟ كوكتەن ءتۇستىڭ بە، جانىم-اۋ، قايدان كەلدىڭ؟ — دەپ قوناق قىز ايەل اتاۋلىنىڭ ادەتىنشە بۇرىستىرە ۇستاپ الاقانىن ۇسىندى. — مەن تانامىن عوي.
— جاقسىمىسىڭ، تانا. سەندەردى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن عوي. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي تۇرمىن،—دەدىم مەن تانانىڭ قولىن قىسىپ.
سودان كەيىن تانانى ۇيگە قاراي باستادىم.
— بۇل سەندەردىڭ بۇرىنعى ءوز ۇيلەرىڭ بە، ەربول؟ الدە اپايىڭدىكى مە؟
— ءوز ءۇيىمىز، اپايدىكى دە الىس ەمەس، وسى ءۇيدىڭ ىرگەسىندە تۇر.
تانا دا، حاديشا دا مەنىڭ «اقبوتا» كولحوزىندا قانداي جاقىندارىم بار ەكەنىن جاقسى بىلەتىن. اكە-شەشەمنىڭ قايتىس بولعانىنان دا تولىق حاباردار ەدى. ءبارىن ءوزىم جازىپ، ەستىرتكەنمىن.
— تاتە، مىناۋ تانا دەگەن ءسىڭلىڭىز، — دەدىم اپايىما قوناق قىزدى تانىستىرىپ. — اۋداندا تۇرادى، ءمۇعالىم. ماعان امانداسا كەلىپتى.
— جاقسىمىسىڭ، قالقام؟ دەنى-قارنىڭ ساۋ ما، ءۇي-ىشىڭ امان با؟ — دەپ تاتەم بىردەن ءىش تارتا سويلەدى. — جوعارى شىق، قالقام.
— جاقسى، تاتە. وزدەرىڭىز دە امان-ەسەنسىزدەر مە؟ باۋىرىڭىز كەلىپ كوزايىم بولىپ جاتىرسىز با؟ قۋانىشتارىڭىز قۇتتى بولسىن، — دەپ تاتەمنەن قالىسپاي تانا دا شۇبىرتا جونەلدى.
— ءوزىڭ سالەمدەسۋگە شەبەر ەكەنسىڭ عوي، — دەدىم تاناعا ازىلدەپ.
تانا كۇلدى.
— وزگە قولدان كەلمەسە دە، امانداسۋ قولدان كەلەدى عوي...
تانانىڭ بۇل سوزىندە ەكى ءتۇرلى ءمان بار ەدى. ءبىرى ءوزىنىڭ امانداسۋ ءجونىن بىلەتىنىن ايتقانى. ەكىنشىسى، امانداسۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ الىستان ىزدەپ كەلگەنىن بىلدىرگەنى. اۋىل قىزىنىڭ وسىنداي استارلى ويعا جۇيرىكتەرى كوپ بولادى. بۇرىن، تانانىڭ حاتتارىن مايداندا، وكوپ ىشىندە وقىپ وتىرعاندا دا ودان شەشەندىكتىڭ جالتىلداعان ۇشقىندارىن كورەتىن ەدىم. ونىسىن تانا اۋىزبا-اۋىز سويلەسكەندە دە بىردەن تانىتتى.
— راقمەت، — دەدىم مەن وعان جىميا قاراپ. مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى دە ەكى ءتۇرلى تۇسىنۋگە بولاتىن. وندا امانداسا بىلگەنىنە نەمەسە امانداسا كەلگەنىنە راحمەت دەگەن ماعىنا باردى. ونى تانا بىردەن اڭعارىپ، جاۋاپ بەردى.
— وعان راحمەت ايتپاي-اق قوي، ەربول، — دەدى قىز. — سەن ءجۇز كورىسەمىن، ەلىممەن سالەمدەسەمىن دەپ اۋىلىڭا سوناۋ قان مايداننان كەلگەندە، ساعان قارىس جەردەن كەلىپ ءبىز امانداسا الماساق كىسىلىگىمىز قايسى، دوستىعىمىز قايسى! ەكەۋمىزدى بىردەي ديرەكتور بوساتپادى دا، حاديشا قالىپ قويدى. ساعان كوپ-كوپ سالەم ايتتى. سەنىمەن بۇرىنىراق دوس بولعانىمدى جانە باسقا جاعدايىمدى پايدالانىپ، ەكەۋمىزدىڭ اتىمىزدان مەن كەلدىم، ەربول.
— راحمەت، — دەدىم مەن تاعى دا.
تاتەم ورنىنان تۇرىپ، توسەكتەن سوعىستان بۇرىن شەشەم ىستەگەن قۇراق كورپەنى الىپ، جازىپ تورگە توسەدى.
— وتىرىڭدار، قاراقتارىم، — دەدى ەكەۋمىزگە بىردەي.
—تاتە، — دەدى تانا وتىرۋعا ىڭعايلانىپ، — سالەمدەسەمىن دەپ قىز باسىمەن جىگىتتى ىزدەپ كەلىپتى دەپ مەنى سوگە كورمەڭىز. ەربول ءبىزدىڭ ۇلكەن دوسىمىز بولعان سوڭ كەلدىم، ايىپقا بۇيىرماڭىز.
— جو-و-وعا، قاراعىم. ەش ايىبى جوق، — دەدى تاتەم. — قايتا سوناۋ اۋداننان ەربولدى ىزدەپ كەلگەنىڭە قۋانىپ جاتىرمىن. قادىرلەس دوس بولعان سوڭ ۇلى نە، قىزى نە، شىراعىم-اۋ.
تاتەم مەنىڭ ويلاعانىمنان دا بيىك بوپ شىقتى. اسىرەسە، انالىق، دانالىقپەن استاسقان سوڭعى ءسوزى قاراپايىم اپايىمنىڭ ءقادىرىن ودان سايىن ارتتىرا ءتۇستى. مەنىڭ ريزالىعىمدى وزىمنەن بۇرىن تانا جەتكىزدى.
— راحمەت، اپاي، — دەپ تاتەمدى موينىنان قۇشاقتادى. قۇراق كورپەنىڭ ۇستىنە تانا ەكەۋمىز قاتارلاسا وتىردىق.
مەن الدىمەن، ءۇي وڭاشادا تاناعا ايتاتىن جۇباتۋ سوزدەرىمدى ويلاپ وتىر ەدىم. تاتەم سىرتقا شىعىسىمەن ءسوزدى تانا باستاپ كەتتى.
— ال، ەربول، سەن سوعىستا جۇرگەندە ۇيدە شەشەڭ قايتىس بولدى، تۇزدە اكەڭ وپات بولدى. جان دوسىڭ زامان دا جاۋ قولىنان قازا تاۋىپ، قايتپاس ساپارعا ول كەتتى. سەن تۋعان جەرىڭە مايداندا، قاسىڭدا ولگەن وزگە دوس-جاراندارىڭدى بىلاي قويعاندا، وسى ءۇش جاقىن ادامنىڭ اۋىر قازاسىن ارقالاپ كەپ وتىرسىڭ. مەن ساعان سالەم سوڭىنان كوڭىل ايتا كەلدىم. ارقاڭداعى اۋىر قازالار جۇگىن ءبىر كۇن دە بولسا ءبولىپ كوتەرىسەيىن دەپ، لاۋلاعان وتقا قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سەپكەن سۋىنداي بولسا دا، كوڭىل مەدەۋ بوپ، سەپتىگىمدى تيگىزەيىن دەپ كەلدىم. اتا-اناڭنىڭ، ادال دوسىڭنىڭ ارت جاقسىلىعىن بەرسىن...
وسىلاي دەپ تانا قالتاسىنان ورامالىن الىپ، بەتىن باسىپ، وكسىپ جىلاپ قويا بەردى. مەنىڭ دە كوزىمە جاس كەلدى. اۋزىم كەمسەڭدەپ وتىرىپ مەن وعان كوڭىل ايتتىم.
— زامان مەنىڭ جان دوسىم بولسا، سەنىڭ دە جان دوسىڭ ەدى. تەك دوس قانا ەمەس، جان جارىڭ ەدى، تانا. مەن دە ساعان كوڭىل ايتامىن، — دەدىم قىستىعىپ وتىرىپ. سالدەن سوڭ كوزىمنىڭ جاسىن تەجەپ، بويىمدى جيعانداي قايتا سويلەدىم. — اكەمنىڭ جاماناتىن ۇيدەن ەستىدىم. زاماننىڭ سۋىق حابارىن حات ارقىلى سەن جەتكىزدىڭ، تانا. ەكەۋىنەن دە ماعان ۇزبەي كەلىپ تۇراتىن ۇشكىل حاتتار پىشاق كەسكەندەي تىيىلىپ قالدى. كوزبەن كورىپ، قولمەن قويماعاندىقتان با، قايدان بىلەيىن، اكەم مەن زاماننىڭ ولگەنىنە ءالى كۇنگە دەيىن سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەيمىن.
— العاشىندا مەن دە سەنبەدىم، — دەدى تانا ەكى يىعى دىرىلدەپ. — زاماننان حاتتى اپتا كۇتتىم، اي كۇتتىم. جارتى جىل بويىنا ونى جانىم جاماناتقا قيمادى. اقىرى سەندىم. سەنبەسىمە نە شارا ەندى؟!
قىستىعا جىلاعان تانانىڭ دىبىسى شىعىپ كەتتى. مەن وعان سابىر ايتىپ، شاشىنان سيپادىم.
وتكىنشى جاڭبىرداي بوپ، قىزدىڭ جاسى تەز تىيىلدى. ورامالىمەن شاپشاڭ ءسۇرتىپ كوزىن قۇرعاتتى. ءبىزدىڭ وڭاشا وتىرىپ، جىلاپ-سىقتاپ العانىمىزدى ەشكىم دە سەزگەن جوق. تانانىڭ سۇيگەن جىگىتى مايداندا ءولىپ ەدى دەپ تاتەمە دە ايتپادىم. ايتپاعانىم قازاقتىڭ ەسكى داستۇرىندە نەكەلى جارى نەمەسە باسقا ءبىر ەت جاقىنى بولماسا، وڭ جاقتا وتىرعان قىز بوتەن جىگىت ءۇشىن جۇرت كوزىنشە جىلاۋعا ءتيىس ەمەس.
تانا ەكەۋمىزدىڭ كەشكە دەيىن اڭگىمەدەن اۋزىمىز بوسامادى. مەن سوعىس جايىن، ول ەل جايىن ايتتى. ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە زاماننان العان سوڭعى حاتىمىزدى بايان ەتىستىك. تانا ماعان زاماننىڭ ءولىمى جايىندا كەلگەن «قارا قاعازدى» كورسەتتى. «لەيتەنانت زامان الىمبەتوۆ نەمىس فاشيستەرىمەن كۇرەستە ەرلىكپەن قازا تاپتى» دەگەن ون شاقتى ءسوزدىڭ ارىپتەرى مەنى جان-جاعىمنان ىسقىرىپ، ىستىق تىلىمەن جالاپ ءوتىپ جاتقان قىپ-قىزىل وقتاي تىتىرەتتى.
كەشكە تاتەم قوناق قىز بەن ەكەۋمىزگە اق ىرىمشىك جاساپ بەردى. جاڭا ساۋعان ءسۇتتى ءىرىتىپ، ۇستىنە سارى ماي سالىپ اكەلگەن مۇندا اق ىرىمشىك ەت جوقتا ەت ورنىنا جۇرەدى. سوندىقتان ونى ءبىزدىڭ جاق كەيدە «اق لاق» دەپ اتايدى. اۋىلدىڭ تاتتىلىگى ءتىل ۇيىرگەن ءبىر تاماشا اسى شىنىندا دا اق لاقتىڭ ۋىزداي بىلبىراعان جۇمساق ەتىنەن ءبىر دە كەم بولمايدى.
تاتەمنىڭ «اق لاعىنا» اۋىلدىڭ ءبىرسىپىرا كەمپىر-شالى قوسا جينالعان ەدى. Ac ءىشىلىپ بولعاننان كەيىن ولار ماعان سوعىس جايىندا اڭگىمە ايتقىزىپ تىڭدادى. ودان كەيىن اۋىلداستارىم ماعان ۇستى-ۇستىنە سۇراقتار جاۋدىردى.
— نەمىستەر قانداي بولادى ەكەن؟
— كيتلەردى ءوزىڭ كوردىڭ بە؟
— وزىڭە مىنا كۇمىس تەڭگەلەردى نە ءۇشىن بەردى؟
— ورتاسىندا كرەملى بار مىناۋ كۇمىس جۇلدىزدارىڭ نە؟
— ال ەندى بۇل سوعىس قاشان بىتەدى؟
— ءوزىڭ كەلدىڭ، وزگەلەر قاشان كەلەدى؟ قارتتاردىڭ بارلىق سۇراقتارىنا مەن بىلگەنىمشە جاۋاپ قايىردىم.
— ال مىنا قوناق بالا كىم؟ — دەپ سۇرادى ودان سوڭ كەمپىرلەردىڭ ءبىرى.
بۇل سۇراققا تاتەم جاۋاپ بەردى.
— بۇل بالانىڭ اتى تانا، اۋداننىڭ ءمۇعالىمى، — دەدى تاتەم. — وسى كۇنگى وقىعان بالالار ءبىرىن-بىرى دوس تۇتىپ جۇرمەي مە؟ تانا مەن ەربول ەكەۋى سوعىستان بۇرىن قالادا بىرگە وقىعان ەكەن. ەربولدىڭ حابارىن ەستىگەن سوڭ، سالەمدەسۋگە ادەيى كەلىپتى.
— بالە!
— ءجون-اق!
— كوپ جاسا، شىراعىم! — دەپ قارتتار ريزا بولىپ قالىستى.
— ال، قالقام، — دەدى كەمپىرلەردىڭ ءبىرى، — سەن ءبىر ءان ايتىپ جىبەر. جاسسىڭ عوي.
— ە، ءسويتسىن، — دەدى تاعى بىرەۋ — ەربولدىڭ ارقاسىندا قوناق بالانىڭ لەبىزىن تىڭداپ قالايىق.
تانا ءسال ويلانىپ وتىردى دا، مەنىڭ دومبىراما قول سوزدى. ۇيگە كەلگەننەن بەرى مەن دومبىراما ىشەك تاعىپ، پەرنەلەرىن جوندەپ كۇمبىرلەتىپ قويعان ەدىم. تانانىڭ ساۋساعى تيىسىمەن قوڭىر دومبىرا لىپىپ سايراي جونەلدى.
— ە، ءوزى دومبىرا دا بىلەدى ەكەن عوي.
— ۋا، بالە، — دەپ شالدار كوتەرىلىپ قالدى. دومبىرانى قۇلاق كۇيىنە كەلتىرىپ العاننان كەيىن ونى الدىنا قويدى دا، تانا كوپكە قارادى.
— قارت اقىن ساپار الىمبەتوۆ دەيتىن كىسىنى بارلەرىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىزدار، — دەدى قارتتارعا. — ول كىسى بيىل قايتىس بولدى عوي.
— ە، نەگە بىلمەيىك.
— ساپەكەڭدى ابدەن بىلەمىز، — دەستى قارتتار.
— سول كىسىنىڭ زامان دەيتىن جالعىز ۇلى بار ەدى، — دەدى تانا. — ساپار اتامنىڭ سول بالاسىنا ارناعان ەكى ولەڭىن ءوز انىمەن ايتىپ بەرەيىن.
— ايت، شىراعىم.
— قۇلاعىمىز سەندە.
— ول بايعۇستىڭ جالعىز بالاسى سوعىستا قايتىس بولىپ، سونىڭ كۇيىگىنەن كوپ كەشىكپەي، ءوزى دە ءولدى دەپ ەستىگەنبىز.
— راس، — دەپ تانا باسىن ءيدى، — مىناۋ اقىن اتانىڭ قىرىق ءبىرىنشى جىلى شىعارعان ولەڭى. سودان سوڭ تانا مۇڭدى ءبىر اۋەنمەن قارت اكەنىڭ جالعىز ۇلىنا ارناعان جان جىرىن اڭىراتىپ قويا بەردى.
زامانىم، قيىن ءتيدى-اۋ وسى جولىڭ،
ۇيرەنگەن جالعىز قوزىم جاستان قولىم.
سەن باردا الدىمنان اي، ارتىمنان كۇن،
تولىسىپ تۇر ەكەن عوي وڭ مەن سولىم،
وندا مەن بار دا ەكەنمىن، باي دا ەكەنمىن.
ءبىر مۇڭسىز وتە جاقسى جايدا ەكەنمىن.
بەلگە سوققان جىلانداي ەندى بولدىم،
بىلە الماي سول جالعىزدىڭ قايدا ەكەنىن.
جانىمنىڭ جارىق، تاڭى اتىپ تۇرعان،
ەگىنىم، جاڭا ءدانىن تاتىپ تۇرعان.
اۋزىم اققا تيگەندە الىپ قويىپ،
قاباعىم سول ەمەس پە قاتىپ تۇرعان.
نە كەرەك، ۇڭىرەيىپ قالا بەردى.
ورنىڭنان اينالايىن جاتىپ تۇرعان.
الدى-ارتىندا قارايعان قالماپ ەدى.
جانىما سول جەرىڭ عوي باتىپ تۇرعان.
كوزىمە تەرەزەمەن شام دا كۇڭگىرت،
ولار كۇڭگىرت ەمەس قوي، مەن عوي ىمىرت.
ءتور ءۇيدىڭ ءتورىن قاناتى قۇلازىپ تۇر،
كەتكەندىگىن ءبىلدىرىپ يەسى سىرت.
ءوزىڭ امان كەلگەن سوڭ ورناماسا،
بازار تارقاپ كەتكەندەي بولدىم جىم-جىرت.
اعارۋعا اينالدى ساقال مەن مۇرت.
كوزدىڭ جاسى كول بولىپ، سۋالدى ۇرت.
جالعىزعا قانداي ۋاقىت كەز بولدى دەپ،
كەۋدەنى جەپ جاتىر عوي قاراباس قۇرت.
قايتەيىن جالعىز عانا مەن ەمەس قوي،
مەن سىقىلدى مۇڭدى عوي بۇكىل ەل-جۇرت.
تاعدىردىڭ سوندا مەنى جەتكىزگەنى،
تىلەگىم: كوز جاسىمدى ءوزىڭ كەپ ءسۇرت.
بارۋعا قۇس بوپ ۇشىپ قاناتىم جوق.
ويىمنان كەتكەن جوقسىڭ قالاتىن بوپ.
ساعىنىپ مەنىڭ جانىم جۇدەدى عوي،
جۇرەگىم اۋىق-اۋىق جاناتىن بوپ.
سۋ بولسامشى الىسقا اعاتىن بوپ،
جەل بولسامشى جەر ءتۇبىن تاباتىن بوپ.
ارقار، قۇلان سىقىلدى اڭ بولسامشى،
اڭشىلىقتى التى اتتاپ شاباتىن بوپ.
ول ەمەس ەكى اياقتى جان بولعان سوڭ،
وتىرمىن ويدىڭ وتىن جاعاتىن بوپ.
ءوزىڭنىڭ سالەم جازعان حاتتارىڭدى
بويىما بويتۇمار عىپ تاعاتىن بوپ.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، سەنى تاعدىر
ساقتاسىن جانعان وتتان قاعاتىن بوپ.
ءتاڭىرىم، سونىڭ ءدامىن حالقىنان جاز.
ءوز كولىنە كەلگەندەي ۇيرەك پەن قاز.
كوپتى ساقتا، كوپپەنەن بىرگە ساقتا.
سويلەيتىن سونان باسقا ءسوزىمىز از.
تانا بۇل ءبىرىنشى ولەڭدى ايتىپ بولىپ توقتاپ، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى. جالعىز تانا ەمەس، ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ بارلىعى ەگىلىپ، جىلاپ كەتكەن ەدى. شالداردىڭ كوزدەرىنەن اققان جاس تارام-تارام بولىپ، ساقالدارىن جۋدى. كەمپىرلەر جاۋلىقتارىنىڭ ۇشىمەن بەتتەرىن باسىپ، يىقتارى سەلكىلدەپ، بۇرشاق سوققان ەگىندەي جاپىرىلىپ، تومەن سالبىراعان باستارىن كوتەرە الماي قالدى. اركىمنىڭ كوز الدىنا ءوز جالعىزدارى ەلەستەدى. اقىن ولەڭى بارلىق اتا-انا جۇرەگىنىڭ قىلىن شەرتىپ، ولاردىڭ ءوز جۇرەكتەرىنىڭ مۇڭىن اعىتتى. الدەن ۋاقىتتا شالداردىڭ ءبىرى باس كوتەردى.
— ساپاكەڭنىڭ قالاي ولگەنىن بىلەسىڭ بە، قاراعىم، — دەدى تاناعا.
— بىلەمىن، — دەپ باس يزەدى تانا. — «قارا قاعاز» كەلگەننەن كەيىن اقىن اتا ءنار سىزباي جاتىپ الدى. بۇرىنعىداي ەل دە ارالامادى، ولەڭ دە ايتپادى. كۇندىز-تۇنى توسەگىنەن تۇرمادى. ءبىر كۇنى تۇستە مەنى شاقىرتتى. «وتىر، قاراعىم» دەپ قاسىنا وتىرعىزدى دا، ەڭ سوڭعى ولەڭىن جازدىردى. ءبىزدىڭ ءۇي اقىن اتانىڭ ۇيىمەن كورشى بولاتىن. اقىن اتام بالاسىنا ارناعان بار حاتىن ماعان جازدىراتىن. ءوزىنىڭ جاڭا شىعارعان بار ولەڭىن ماعان كوشىرتەتىن. وسى ولەڭىن ايتىپ جازدىرعاننان كەيىن اقىن اتا ءۇش كۇننەن كەيىن دۇنيە سالدى.
— ە، جارىقتىق-اي.
— بايعۇس-اي، جالعىزىمەن بىرگە كەتەيىن دەگەن دە.
— ءقايتسىن، ەت جۇرەگى قان بوپ ەزىلىپ كەتكەن عوي سورلىنىڭ، — دەسىپ قارتتار ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى قۇپتادى.
ساپەكەڭدى سوعىستان بۇرىن مەنىڭ دە كورگەنىم بار ەدى. زاماننىڭ قوناعى بوپ جاتىپ، اقىننىڭ ءبىرسىپىرا ولەڭدەرىن تىڭداعانمىن. شوقشا قارا ساقالى بار ءار ءسوزىن سابىرمەن ايتاتىن كەسەك تۇلعالى قارا قوڭىر كىسى ەدى.
— شىراقتارىم، ەكەۋىڭ دوس بولىپسىڭدار، — دەپ ەدى ساپەكەڭ مەن اۋىلعا قايتارىمدا زامان ەكەۋمىزدى ەكى جاعىنا الىپ وتىرىپ. — دوستىق قارىزى — اۋىر جۇك. ادال جار ازبايدى، ادال دوس الدامايدى. ەكەۋىڭ دە ءبىر-بىر ءۇيدىڭ جالعىزى ەكەنسىڭدەر. بىرىڭە ءبىرىڭ اق دوس، اينىماس سەرىك بوپ وتىڭدەر. ءارقاشاندا ادال بولىڭدار. «ادالدىڭ ارقانى ۇزىن» دەگەن ءسوز شىن ءسوز. وسىنى ەستەرىڭنەن شىعارماڭدار!
بۇدان كەيىن مەن قارت اقىندى كورگەنىم جوق. زامان ماعان حات جازعان سايىن «اكەمنەن سالەم» دەگەن سوزدەردى ءجيى قوساتىن. ول ساپەكەڭدى «اكە» دەيتىن. ويتكەنى زامان اكەسىنىڭ ەگدەلەنىپ قالعان كەزىندە، قىرىقتان اسقاندا كورگەن جالعىز بالاسى ەدى. جاڭا، تانا ولەڭدى اندەتە ايتقان كەزدە مەنىڭ كوز الدىما اقىننىڭ اقجال تاۋىنىڭ ىرگەسىندەگى الاسا ءۇيى ەلەستەدى. «ءتور ءۇيدىڭ ءتورت قاناتى قۇلازىپ تۇر» دەگەن جول سول ءۇيدىڭ تورگى بولمەسىندە وتىرىپ اقىننىڭ بىزگە ايتقان ءماسليحاتىن ەسىمە ءتۇسىردى.
— ايت، قاراعىم. ەندى اقىننىڭ ەكىنشى ولەڭىن ايت، — دەپ قارتتاردىڭ ءبىرى تانانى قايتادان قولقالادى.
تانا دومبىرانىڭ قۇلاعىن قايتادان بۇراپ، جاڭاعى ىرعاقتان وزگە، باسقا ءبىر مۇڭدى ۇنمەن اندەتە جونەلدى.
جانىمنىڭ جارىق كۇنى — جالعىز زامان!
بۇل جولدان قايتار دەۋشى ەم ەسەن-امان.
قايتادى دەپ جۇرگەندە قارا جەر عىپ،
ءبىر قاعاز كەلدى-اۋ سەنەن ءتۇسى جامان.
قاعازدىڭ وقىعاندا بەتىن اشىپ،
سۋىدى تۇلا بويىم، سۇرىم قاشىپ،
باتقانداي بوپ كورىندى كۇن كوزىمە
الەمگە جارىق بەرگەن نۇرىن شاشىپ.
كورىندى اي تۇتىلىپ تۇرعانداي بوپ،
كورىندى بەتىن جالعان بۇرعانداي بوپ.
«باسىڭدى كانە، بالەم، كوتەرشى!» دەپ،
باسىمنان شوي بالعامەن ۇرعانداي بوپ.
ءبىر قالدىم قارا تۇمان باسقانداي بوپ.
ءبىر قالدىم قاسقىر شاۋىپ، ساسقانداي بوپ.
كوزىمە ايتقان جاندار جەك كورىندى.
نe اتىپ، نە داراعا اسقانداي بوپ.
سولار قالاي ايتتى دەپ اۋزى بارىپ.
قالاي مەنى قىلدى دەپ كورنەۋ عارىپ.
ومىرگە جازىلمايتىن جارا تاپتىم،
دۇنيەدەن وتپەك بولدىم اشىپ-ارىپ.
الگى اي دا، الگى كۇن دە قاز قالپىندا.
قوس جارىق ءبىرى كۇندىز، ءبىرى تۇندە.
ءوزىمنىڭ جارىق كۇنىم باتىپ كەتىپ،
ومىرگە مەنىڭ جانىم جانعان مۇلدە.
جەر ءجۇزىن تۇمان دا جوق شالىپ تۇرعان.
مۇنارتىپ تاۋدى بۇركەپ الىپ تۇرعان.
جالعىز-اق، ەز باسىما مۇنار ءتۇسىپ،
جالعاننان مەنىڭ كوڭىلىم قالىپ تۇرعان.
باعاناعى قاعازدى بىرەۋ جازىپ،
جىبەرسە، ايتۋشىدا قانداي جازىق.
جانىمنىڭ جەل ارقانى ۇزىلگەن عوي،
سىنعان عوي جازىم تاۋىپ جالعىز قازىق.
ەندەشە ونسىز ماعان ءومىر ارام!
ءسوز ارام سويلەپ جۇرگەن، ويىم قارام!
كىرەرمىن قارا جەردىڭ قويىنىنا،
سەل بولىپ كوزدىڭ جاسى تارام-تارام.
مالىم دەپ كىمنىڭ مالىن ءجۇرمىن باعىپ؟
ءۇيىم دەپ كىمنىڭ وتىن ءجۇرمىن جاعىپ؟
كىمىم بار «مەنىكى» دەپ يە بولار،
ءبىر كۇنى مەنى كەتسە اجال قاعىپ؟
سول كۇنى مەنىڭ اتىم ءوشتى-داعى.
ىشتەگى شەمەن دەرتىم ءوستى-داعى.
تانىعان قازاقستان ساپاكەڭنىڭ
دۇنيەدەن ءىز-توزى جوق كوشتى-داعى.
ايەلدەر قايتادان وكسىپ، شالدار ەڭكىلدەپ، ۇيدە وتىرعاندار تەگىس بورداي بوساپ كەتتى. مەن قارت اقىننىڭ قازاسىن كوز الدىما ەلەستەتتىم. ءوز شەشەمنىڭ دە سوعىس سالعان قۇسادان ولگەنىن ويىما الدىم. «ادام وقتان عانا ولمەيدى ەكەن عوي، — دەدىم ىشىمنەن. — قاسىرەت پەن قايعى دا ۋلى گازداي تۇنشىقتىرىپ ولتىرەتىن بولعانى عوي ادامدى. سوعىستا زامانداي جالعىز-جالعىز بوزداقتار جاۋ وعىنان وپات بولىپ جاتسا، ەلدە سوعىس جىبەرگەن قارالى حابارلار قارت اكە، ءقادىرلى شەشەلەردى وقتاي قۇلاتىپ جانە جاتىپتى-اۋ. ونى كىم بىلگەن؟ مايدانعا كەلگەن حاتتار ىشىندەگى: «از اۋىرىپ اناڭ قايتىس بولدى» دەگەن سياقتى قىسقا حابارلاردىڭ ار جاعىندا قانداي قاسىرەتتەر جاتقانىن بولجاماپپىز عوي». تانا وقىعان وسىناۋ ەكى شەرلى ولەڭ ماعان ءوزىم ءۇش جىلدان بەرى كۇن سايىن كورىپ كەلە جاتقان سوعىستى جاڭا ءبىر قىرىنان تانىتقانداي بولدى. ول سوعىستىڭ ادامداردى مايداندا عانا ەمەس، ۇيدە دە ءولتىرىپ جاتقاندىعى ەدى.
— «ءبىر قاعاز كەلدى-اۋ سەنەن ءتۇسى جامان» دەگەنگە قاراعاندا حاتتى زاماننىڭ جولداسى جازعان عوي، — دەدىم مەن تاناعا.
— ءيا، العاشقى حات جولداسىنان كەلدى. ول «ءبىر شەگىنىس كەزىندە ادام كوپ وپات بولدى. زاماننان ايىرىلىپ قالدىم. ءتىرى بولسا بەرى شىعار ەدى. وپات بولعانداردىڭ ورتاسىندا قالدى دەپ ۇقتىم» دەپ جازعان ەدى. ارتىنان ىلە-شالا كومانديرىنەن «نەمىس فاشيستەرىمەن كۇرەستە ەرلىكپەن قازا تاپتى» دەگەن ماشينكاعا باسىلعان ەكىنشى قاعاز جانە كەلدى.
— و، پاقىر-اي دەسەڭشى،—دەدى قارتتاردىڭ ءبىرى. وسىدان كەيىن اۋىل ادامدارىنىڭ ءبارى ۇيدى-ۇيلەرىنە قايتتى. ارقالارىنا ءبىر-بىر قاپ تاس ارقالاعانداي بوپ، بەلدەرى بۇگجيىپ ءبىزدىڭ ۇيدەن ارەڭ شىعىستى. تاياقتارى جەردى ءۇنسىز تۇرتكىلەپ، ءۇنسىز تاراسىپ جاتتى.
جاتار الدىندا دالاعا شىعىپ، تانا ەكەۋىمىز ءبىراز سەرۋەن جاسادىق. ورتا كوشەدەگى مەكتەپكە دەيىن بارىپ قايتتىق.
— ءساليما وسى مەكتەپتە مە؟ — دەپ سۇرادى تانا.
— وسىندا بولار، باسقا مەكتەپ جوق قوي مۇندا.
— كەزدەستىڭ بە؟ — جوق؟
— كورەسىڭ بە؟
— بىلمەيمىن.
ءحى
ءبىزدىڭ ءۇي، بارشا اۋىل ۇيلەرى سياقتى، «اۋىز ءۇي»، «ءتور ءۇي» جانە «قازاندىق» دەپ اتالاتىن كۋحنياسى بار ەكى بولمەدەن تۇرۋشى ەدى. وتكەن تۇندە ءبارىمىز ءتور ۇيدە — تاتەم بالالارىمەن ەدەندە، مەن توسەكتە جاتىپ شىققانبىز. ءبىز قايتا كەلسەك، تاتەم تورگى بولمەدەگى تۇندە مەن جاتقان ەكى كىسىلىك تەمىر كەرەۋەتتى تاناعا دايىنداپ، ماعان ەدەنگە جەر توسەك سالىپ قويىپتى. ءوزى بالالارىمەن اۋىز بولمەگە جايعاسىپتى.
تانا توسەكتە، مەن جەردە ەكەۋمىز تاعى دا ۇزاق سويلەسىپ جاتتىق. ەسىگى جابىق تۇرعان اۋىز بولمەدەن ءتاتتى ۇيقىنىڭ قورىلى ەستىلدى.
— تانا، — دەدىم مەن سول كەزدە اقىرىن.
— ءاۋ.
— بەرى كەلشى، بىرگە جاتايىق.
تانا ۇندەمەدى. بۇل ءسوزدى قالاي ايتقانىما ءوزىم دە قايران قالدىم. شىنىم با، الدە تانا قايتەر ەكەن دەپ سىناماق بولدىم با — العاشقى ساتتە ونى ءوزىم دە اڭعارا المادىم.
اقىرىن توسەك شىقىرلاپ، تانا جەرگە ءتۇستى. تەرەزەدەن تۇسكەن كومەسكى اي ساۋلەسىمەن اق بالتىرى جارقىلداپ، ىشكويلەگى اعاراڭداپ تانا قاسىما كەلدى. ەڭكەيىپ، تىزە بۇكتى دە، كورپەنىڭ شەتىن ءوزى اشىپ، قوينىما كىردى.
الگىندە تانا ۇندەمەگەن كەزدە، ول مەنىڭ قاسىما كەلمەيتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. تانا كەلىپ، ءبىر كورپەنىڭ استىنا كىرگەن سوڭ ەندى وعان نە ايتىپ، نە ىستەرىمدى بىلمەي قالدىم. باعانا، كۇندىز اياپ، باسىنان سيپاعانىم ەسىمە ءتۇستى دە، تاعى دا ونى ماڭدايىنان، شاشىنان سيپاي باستادىم. قىزدىڭ ماڭدايىنان قاق جارا تاراعان جىلتىر شاشىن سيپالاي سىرعىپ بارىپ، قولىم ونىڭ توقپاقتاي جۋان جالعىز بۇرىمىنا ءتيدى. الاقانىم اۋعا شىرمالعان الابۇعاداي بوپ، بۇرىمدا ءبىر ءسات بوگەلىپ قالدى دا، ودان سىتىلىپ شىعىپ، ىش-كويلەكتىڭ جوعارعى اشىق جاعىنداعى قىزدىڭ جۇپ-جۇمساق جالاڭاش ەتىنە ءتيدى. وسى كەزدە تانا قوينىما كەلىپ كىرگەننەن بەرى تۋلاي باستاعان جۇرەگىم شاپقا تۇرتكەن تايداي موڭكىپ، شاپشىپ، كەۋدەمدى تىنىمسىز تەپكىلەي جونەلدى. قىرىنان جاتقان تانا دا ماعان ۇستىڭگى سول جاق قولىن سوزىپ، باسىمدى وزىنە قاراي ءسال يكەمدەپ الىپ تاعى دا جىلاپ قويا بەردى. قىزدىڭ ىستىق جاسى جىلى جاڭبىرداي بوپ، مەنىڭ ءجۇزىمدى قوسا جۋدى.
— جىلاماشى، تانا، قالقام، — دەپ مەن ونىڭ جاس سورعالاعان قوس كوزىنەن كەزەك ءسۇيدىم. كوزدەن شىققان اششى جاستىڭ كەرمەك دامىنە دە قارامادىم. تانا مەنىڭ ونى اياعانىما ىشىنەن راحمەت ايتىپ، رازى بولعانداي قالىپ تانىتىپ، جۇمىر، جۇمساق ساۋساقتارىمەن بەتىمدى سيپالادى.
الدە مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلىن سەزدى مە، الدە سول ءدۇرسىل ءالىن ازايتىپ جىبەردى مە، بىلمەيمىن، ەزىنىڭ تورعىنداي جۇمساق موينىنىڭ استىندا جاتقان مەنىڭ سول جاق قولىمدى بوساتىپ بەردى.
— قولىڭ تالعان شىعار، الا عوي، — دەدى ول باسىن ءسال كوتەرىپ. داۋىسىندا جات ادامنىڭ رەسمي يبالىعى ەمەس، جاس جاردىڭ جاس كۇيەۋىنە جاساعان ىستىق لەپتى، مول ىقىلاستى ءۇنى بار تارىزدەندى. سودان سوڭ ءوزى شالقاسىنان اۋدارىلىپ جاتىپ، وڭ يىعىمەن وعان قاراپ قىرىنان جاتقان مەنىڭ كەۋدەمە قاراي سۇعىنا ءتۇستى. وسى كەزدە مەنىڭ كوڭىلىمدى الدەبىر ءتاتتى تىلەك كەرنەپ، تامىرلارىم دا قان لىقسي تاسىپ، تانا ەكەۋمىز جاتقان كىشكەنتاي بولمەنىڭ الاقانداي ءتورى شىر كوبەلەك اينالىپ، دوڭگەلەي جونەلگەن سياقتاندى. جۇمساق بۇعاقتى جۇمىر موينىن ماعان قاراي بۇرا ءتۇسىپ جاتقان تانانىڭ ىستىق دەمى بەتىمە سوققاندا كۇنى بويى وتتاي لەپتى اڭىزاق جەلدىڭ وتىندە جۇرگەندەي تاڭداي كەۋىپ، ءتان قاتالاپ، وزگەشە ءبىر شولگە دۋشار بولدىم. وسىدان كەيىن جامباسىمدا جاتقان وڭ قولىمدى قايتا كوتەرۋگە وڭتايلاندىم. سول ساتتە ۇيتقىعان جەل مۇرجاعا تىققان تۇتىندەي شالقىپ، دەمىم ىشىمە تىعىلىپ، تىنىسىم توقتاپ قالعان تارىزدەندى. بۇل جاي ءبىر مينۋتقا سوزىلدى ما، ءبىر ساعاتقا باردى ما، ونى بىلمەيمىن. ايتەۋىر ءوز قولىمدى ءوزىم ارەڭ دەگەندە كوتەرىپ، قىزدىڭ كەۋدەسىنە سالعانىمدى بىلەمىن. وسى ءبىر ءومىرى كورمەگەن، قولىم ەشقاشاندا تيمەگەن جۇمساق، جىلى، راحاتتاي ءتاتتى كەۋدەگە الاقانىم جەلىمدەلىپ قالعانداي جابىسىپ، قوزعالماستان جاتىپ الدى. ەكى شەكەمدى قان تەۋىپ، ءون بويىمدا وزەندەي تاسىعان الدەبىر وتتى تولقىندار لىقسىپ، كەمەرىنەن اسا كەرنەپ بارا جاتقان ىسپەتتەندى. مەن قىزدىڭ قارسىلىعىن كۇتكەندەي ەدىم. ءبىراق قىز قارسىلىقتىڭ نىشانىن دا بىلدىرمەدى. مەن ەندى نە ىستەر ەكەن دەگەندەي، كەۋدەسى ءبىر جوعارى كوتەرىلىپ، ءبىر تومەن ءتۇسىپ، ءۇنسىز، دىبىسسىز قاتتى دا قالدى. سودان سوڭ بارىپ مەن اقىرىن قولىمدى قوزعادىم. وسى كەزدە قىزدىڭ ىشكويلەگىنىڭ استىنان ءسال عانا ءدىرىل بىلىنگەندەي بولدى. ونداي ءدىرىل مەنىڭ ءوز قولىمدا دا بار ەدى. سول ءسال دىرىلمەن كەلىپ مەنىڭ قولىم قىزدىڭ وڭ جاق الماسىنىڭ ۇستىنەن شىقتى. الما اشىق ەمەس، سىرتىن قول تايعاناتاتىن سىرما جىبەكپەن تىرسىلداتا قاپتاپ قويعانداي بوپ كورىندى. ەكىنشى الماسى اشىق بولار دەپ ويلاپ، اق ماماسىن ىزدەگەن اشقاراق بالاداي شىدامسىزدىقپەن قولىمدى سولعا قاراي جىلجىتتىم. ول دا جابىق ەكەن. ساۋساقتارىمنىڭ جالىنعانداي بوپ ءدىرىل قاققان سابىرسىز شاپشاڭ قيمىلى اسەر ەتتى مە، قىز كەۋدەسىن كەۋدەمە تيگىزە، ىستىق دەمىمەن بەتىمدى شارپىپ، ماعان قاراي بۇرىلدى دا، سول قولىن ارقا جاعىنا قاراي سوزىپ، الدەبىر نارسەلەردى تىرسىلداتىپ، اعىتىپ جاتقانداي بولدى. بۇل كەزدە مەن ونىڭ اتلاس يىعىن قايتا-قايتا ەمىرەنە سيپاعانىمدى بىلەمىن. تانانىڭ كەۋدەمە تىرەلگەن ارشىن ءتوسى مەن بەتىمە سوققان ىستىق لەبى، جاعادان قايتقان تولقىنداي شەگىنىپ، الىستاپ كەتكەندەي بولدى. سويتسەم قىز قايتادان شالقاسىنان جاتقان ەكەن. مەنىڭ قولىم اشقاراقتانىپ، تاعى دا جاڭاعى جەردى سيپالادى. ارقادان اعىتىلىپ، بوس قالعان بيۋستگالتەر استىنان توپ-تومپاق، تىپ-تىعىز قىز الماسى قولىما ءىلىندى. مەنىڭ ۋىسىما عانا ارنالىپ جاسالعانداي شاپ-شاعىن، ءبىراق ادامنىڭ ءون بويىنا بىردەن ەلەكتروسۆاركا وتىنىڭ جارقىلىنداي عاجايىپ ۇشقىندى ءدىرىل شاشاتىن عاجاپ دۇنيەنى قايتا-قايتا سيپاي بەرگىم كەلدى. اعاش باسىندا تۇرعان المانى جۇلىپ الاردان بۇرىن ونىڭ قاتتى، جۇمساقتىعىن ءبىلۋ ءۇشىن ادام ۋىسىنا سالىپ، اقىرىن قىسىپ كورمەيتىن بە ەدى. مەنىڭ دە سويتكىم كەلدى مە، بىلمەيمىن (تەگى مەن ونى ءوز باعىمنىڭ الماسى دەپ ويلاپ قالسام كەرەك)، ءبىر كەزدە قىزدىڭ الماسىن قۇشىرلانا قىسىپ جىبەرگەنىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالدىم. قىز دا ءسۇيسىنىپ كەتتى-اۋ دەيمىن، «ءىھ!» دەپ قالدى. سودان كەيىن تەك الماسىن عانا ەمەس، بار دەنەسىن مەنىڭ الاقانىمنىڭ استىنا سالىپ، تۇلا بويىن تۇتاس مەنىڭ ۋىسىما بەرگىسى كەلگەندەي، سول ىڭىرسىعان لاززاتپەن بارشا دەنەسىن مەنىڭ الاقانىمنىڭ استىنا قاراي جيىرىپ، كىشىرەيىپ، ءبىر ۋىس ءتاتتى قۇمارلىقتىڭ ىرقىنا بەرىلە باستاعانىن اڭعارعانداي بولدىم. بۇرىن جالاڭاش قىزدى قۇشاقتاپ كىم كورگەن، شىركىن! تانامەن ءبىر توسەكتە جاتقان سول ساتتە اجالعا ارنالىپ، ءبىر ارقانمەن ماتالعان ەڭلىك پەن كەبەك سياقتى تاس قاماۋ، بەرىك شىرماۋدا قالعانداي، ءقازىر ەكەۋمىز شىڭنان شىڭىراۋعا قۇلايتىنداي كۇي كەشتىم. بيىكتەن ءبۇتىن دەنە بوپ لاقتىرىلعانمەن، ەتەككە تۇسكەندە پارشا-پارشا شىعاتىنىن بىلسەم دە، سول شىڭىراۋ تۇبىنە تەز قۇلاسام ەكەن دەگەن جۇرەگىمدە جالعىز جالىن تىلەك بارىن اڭعاردىم. بۇل ءسات ماعان اسا ءتاتتى دە، اسقان ۇرەيلى دە بوپ كورىندى. مەن شىڭنان شىڭىراۋعا قاراي تارتىلعان الدەبىر قۇپيا كۇشتىڭ ارناسىندا تۇرعانداي بولدىم. اق كوبىكتى اۋزىن اشىپ تولقىن-تولقىن بولىپ، سۋىلداعان دىبىسى ءبىلىنىپ، كەمەردەن اسا لىقىپ كەلە جاتقان سول كۇش ءقازىر مەنى جاڭقاداي جۇلىپ اكەتىپ، قۇزدان تومەن قاراي قۇلاتىپ قويا بەرەتىن سياقتاندى. وسى سوڭعى ساتتە ويىمدا ايدالادان، الىستان — سوناۋ شىڭىراۋ تۇبىنەن شىققان اششى ۇندەي بولىپ، الدەبىر قارسىلىقتىڭ ءالسىز لەبى ءبىلىندى. بارا-بارا ول ءۇن كۇشەيىپ، كۇشتى ءبىر ءاننىڭ اۋەنىنە اينالعان سياقتاندى. بۇل اۋەن جاڭاعى مەنى قۇزدان قۇلاتۋعا اسىعىپ، ايداھارداي ءجۇز بۇكتەلە لىقىپ كەلە جاتقان بەلگىسىز كۇشتىڭ سۋىلداعان ءۇنىن ءوشىرىپ، ونى ەڭسەرە جەڭىپ، تەرىس اققان سۋداي ەتىپ، كەرى قۋىپ بارا جاتقانعا ۇقسادى. مەن ونىڭ مۇنشاما ەكپىندى نە ءان ەكەنىن ۇققىم، بىلگىم كەلگەندەي، قۇلاعىمدى توسىپ، بۇكىل جەر شارىن ۋىستاعانداي بوپ قىزدىڭ الماسى ۇستىندە جاتقان قولىم ءسال بوساپ، قالت تىڭداپ قالعان ىسپەتتەندىم. اقىرى مەن ول ءاندى دە، ونى شىرقاۋشىنى دا تانىدىم.
سول ساتتەن ءتورت جىل بۇرىن، 1940 جىلدىڭ جازىندا، وسى اۋىلعا، ماعان قوناققا پەدۋچيلشسەدە بىرگە وقىعان جالعىز جان دوسىم زامان كەلىپ، وسى ۇيگە قوندى. زامان بۇرىن بۇل ماڭ ەستىمەگەن جاڭا ءبىر جاقسى ءاندى وزىمەن بىرگە الا كەلدى. ءاننىڭ اتى «زاۋرەش» ەكەن. مازمۇنى: وبا جالماعان وتىز ۇلدان قالعان جالعىز قىزىن ىزدەپ كەلگەن سورلى اكە قىزىنىڭ دا ولىگى ۇستىنەن، قابىر باسىنان شىعادى. سونداعى اكەنىڭ قۇران ورنىنا زارلانىپ ايتقان ازا ءانى تىڭداۋشىنى ەرىكسىز ەگىلتىپ جىبەرەدى. مول داۋىستى، اشىق ءۇندى، جايدارى مىنەزدى، قويۋ بۇيرا شاشى ماڭدايىنا تۇسكەن، جۇمساق نۇر شاشاتىن قوڭىر قوي كوزدى جاس زامان ءبىزدىڭ وسى ءۇيدىڭ قاسىندا وتىرىپ، سول ءاندى شىرقاعاندا، ونىڭ ۇنىنە بۇكىل اۋىل جينالعان ەدى. سول كۇنى تۇندە زامان ەكەۋمىز ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تورىندە، ءدال وسى ارادا، تانا ەكەۋمىز جاتقان جەردە، ايقارا قۇشاقتاسىپ ۇيىقتاعان ەدىك. سوندا ول ماعان ءوز عاشىعى تانا جايىندا سىر شەرتكەن ەدى. «ەر مىنەزدى، ەر كوڭىلدى مەنىڭ تانامداي قىز جوق»، — دەپ قۋانعان ەدى. «ول ەكەۋمىز ءتىرى بولساق، قايتسەك تە قوسىلامىز»، — دەپ انت ەتكەندەي دە بولعان. ەندى مىنە سول جەردە ءتورت جىلدان كەيىن مەن زاماننىڭ ءوزىن ەمەس، سۇيگەن قىزىن قۇشاقتاپ جاتىرمىن. «اپىراۋ، مەنىڭ مۇنىم ءجون بە؟ زامان قايدا؟ ءقازىر قۇشاعىمدا جاتقان سول دوسىمنىڭ كەشە بىر-بىرىنەن ىستىق ءلاززات تاتىسىپ، بىرىمەن-بىرى قوسىلۋعا انت ەتىسىپ، ۋادە بايلاسقان قىزى ەمەس پە ەدى؟ ول تىرىسىندە مەنى ءبۇيتىپ تانانىڭ قاسىنا جاتقىزباس ەدى-اۋ. ول تانانى كوكتەگى كۇننەن دە، جەردەگى جەلدەن دە، كولدەنەڭ كوزدەن دە، گۋلەگەن سوزدەن دە، مەن تۇرعاي وزىنەن دە قىزعانار ەدى-اۋ! ەندەشە مەنىڭ مۇنىم ونى ءولدى دەپ باسىنعانىم با؟ مەنى قۇمارلىق قىسىپ ءلاززاتتىڭ وسىناۋ ءوزىم سيپالاعان قوس شىڭىنىڭ توبەسىنە كوتەرىلسەم ءازىز دوسىم زاماننىڭ زيراتىن تاپتاعانداي بولمايمىن با؟ تاپتاعانىم ەمەس پە. جوق، ولاي بولمايدى. جانىم ءتىرى تۇرعاندا مەن دوسىمنىڭ اتىنا كىر كەلتىرۋگە ءتيىس ەمەسپىن. تانادان ءلاززات ۇرلاپ، دوس قارىزى، دوس ارۋاعى الدىندا قارا بەت بولۋعا حاقىم جوق!»
وسىلاي دەپ ويلاعان ماعان تانا ەكەۋمىز جاتقان توبەسى الاسا، قاراڭعى تار بولمە كوردەي قورقىنىشتى بولىپ كەتتى. تانانى قۇشاقتاپ جاتىپ، ساۋدىراعان سۇيەك ۇستىندە ءلاززات ويناعىن سالعانداي كورىنىپ، توبە شاشىم تىك تۇرىپ، جانىم تىتىركەنە ءتۇستى. «ارسىز، ابىرويسىز، ادامگەرشىلىكتەن ازعان يت ەكەنسىڭ» دەپ ءوزىمدى-وزىم كىنالادىم. بيىك توسەكتە بولەك جاتقان تانانى ازعىرعانداي بوپ، قاسىما شاقىرىپ العانىمدى سۇمدىقتاي سەزىندىم. سودان كەيىن قولىمدى تانانىڭ كەۋدەسىنەن تارتىپ الماق بولىپ، قوزعاي باستاپ ەدىم، تانا ونى شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ، «تاعى دا قىسشى، تاعى دا!» دەگەندەي، كەۋدەسىنە قاتتى باسىپ، بوساتقىسى كەلمەگەندەي ىڭعاي تانىتتى. الدە تانا مەنىڭ الما قىسقان قولىمدى ءسال بوساتسا بولدى كەۋدەدەن تومەن سىرعاناپ، جۇگەنسىز جۇيرىكتەي لاعىپ باسقا جاققا كەتە مە دەپ قورىققاندىقتان ءسويتتى مە، ونى اڭعارا المادىم. قىلمىس ىستەگەندەي بوپ ساسقالاقتاعان مەن قولىمدى كۇشپەن تارتىپ الۋعا شامام جوعىن سەزدىم دە، ەندى قايران دوسىمنىڭ ءوزىن كومەككە شاقىردىم.
— وسىدان ءتورت جىل بۇرىن، — دەدىم مەن تاناعا داۋىسىم دىرىلدەپ، — ءقازىر سەن ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ جاتقان وسى جەردە ەگىز قوزىداي بولىپ زامان ەكەۋمىز جاتىپ ەدىك...
زامان اتىن ەستىگەندە تانانىڭ مەنىڭ قولىمدى قىسىپ جاتقان قوس الاقانى ورتاسىنان ۇزىلگەن سەرىپپەدەي بوساپ، سۋسىپ، سىرعاناپ جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. وسى كەزدە مەن قىز كەۋدەسىندە تۇتقىندا قالعان قولىمدى بوساتىپ الىپ، قىزدان بويىمدى بولەكتەي ءتۇسىپ، زاماننىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە سول جولعى كەلىسىن ۇزاق اڭگىمە ەتىپ ايتتىم. زامان اتى اتالعاننان باستاپ، تانا قايتا جىلاپ، سولقىلداپ كەلىپ سان رەت ماعان بەتىن باستى.
ەكى دوس بىر-بىرىنە سىر ايتادى.
اكەسى بالاسىن شىن ايتادى.
ايىرىلىپ، زاۋرەش، سەنەن قالعاننان سوڭ،
«كوكە!» دەپ ەندى مەنى كىم ايتادى؟! —
دەپ زامان كوكىرەگى قارىس ايىرىلعانداي بوپ شەرلەنە شىرقاعاندا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كارى-جاسىنىڭ كوزىنەن جاس پارلاعانىن بايان ەتتىم.
«زاۋرەش» ءانىن زامان اۋزىنان تانانىڭ ءوزى دە تالاي رەت ەستىگەن ەكەن. جاس-جەلەڭ جيىلىپ اقجال تاۋىنىڭ باسىنا شىعىپ سەرۋەن قۇرعان شاقتاردا زامانعا بارلىعى قولقالاپ وسى ءاندى ايتتىراتىن بولسا كەرەك. كوزىنە توگىلگەن قارا بۇيرا شاشىن سىلكىپ تاستاپ زامان بۇل ءاندى شىرقاعاندا ەكى كوزىنەن جاس پارلاپ اعىپ وتىرادى ەكەن. سوندا تانا جاڭاعى مەنىڭ قولىمدى قىسقان قوس الاقانىمەن تالاي رەت ونىڭ كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپتى.
— سوندا ءوزىنىڭ وسىنداي كۇيگە دۋشار بولارىن ءبىلىپ جىلاعان ەكەن عوي زامان، — دەپ تانا قاتتى كۇرسىنىپ، اۋزىنان شىققان وتتى جالىن مەنىڭ بەتىمدى عانا ەمەس، بارشا جانىمدى جالاپ، جايپاپ كۇيدىرىپ بارىپ تىندى.
ءوستىپ ەكەۋمىز ۇزاق جاتتىق. اڭگىمەنى ايتا-ايتا ەكەۋمىز دە شارشادىق. ەكەۋمىزدىڭ دە تامىرىمىزدا تۋلاعان باعاناعى ىستىق قان سالقىنداپ، ساباسىنا تۇسكەندەي بولدى.
ءبىر كەزدە قاسىمدا ءۇنسىز جاتقان تانانىڭ ىشىنەن ءبىر نارسە ءۇزىلىپ كەتكەنگە ۇقسادى. ونىڭ مەنىڭ يىعىمدا جاتقان سول قولى سىلق ەتە ءتۇستى دە، قورعاسىنداي سالماقپەن سىرعىپ كەلىپ بەتىمە ءتيدى. مەن ونى ەپتەپ كوتەردىم دە، يلىكپەيتىن اعاشتاي يكەمسىز بوپ قالعان قىز قولىن جايلاپ قانا جانىنا سالدىم. ۇزاق جىلاپ، قايتادان ماعان قاراپ قىرىنداپ جاتقان قىز شالقاسىنان اۋىر اۋناپ ءتۇستى دە، تاناۋى پىس ەتىپ، ءتاتتى ۇيقىعا كەتتى.
ەرتەڭىندە، تۇسكە تامان، تانا ءۇش كۇنگە سۇرانىپ كەلگەندىكتەن ونى اقجالعا جىبەرمەي ۇيدە قالدىرىپ، ءوزىم اۋىل ارالاپ، كەمپىر-شالدارعا سالەم بەرەيىن دەپ كوشەگە شىقتىم. الدىمنان سوعىسقا بارماي اۋىلدا قالعان، كىشكەنتايدان بىرگە وسكەن قۇربىم توكەش كەزدەسە كەتتى. كولحوزدا بريگادير ەكەنىن ول الدىڭعى كۇنى تۇندە، العاش كەزدەسكەنىمىزدە ايتقان بولاتىن. ەكى بۇتى تالتاق ءۇش بۇرىشتى سارجان اعاشىن يىعىنا سالىپ الىپ، بۇكەڭدەپ كەلەدى ەكەن.
— ەرەكە، باتىر، سالەم بەردىك. كەشە قايدا بارىپ كەلدىڭ، نەگە ات سۇرامادىڭ؟ — دەدى ول قوس قولىن بىردەي ۇسىنىپ.
— سولداتتىڭ اتى ەكى اياعى عوي، — دەدىم دە، اۋدانعا، ۆوەنكوماتقا بارىپ تىركەلىپ قايتقانىمدى ايتتىم. — سەن ەرتە جەر باسىنا كەتىپ قالعان ەكەنسىڭ، كولىك سۇراپ بۇركىتبايعا بارعىم كەلمەدى، — دەدىم.
— ايتپاقشى، قۇسىڭ قۇتتى بولسىن، — دەدى توكەش ەكى كوزى كۇلىمدەپ، ەكى تاناۋى قۋسىرىلا ءتۇسىپ.
— قايداعى قۇس؟
— كەشە كەشكە قاراي اقجال جاقتان ءبىر اقسۇڭقار قۇس ۇشىپ كەلىپ، سەنىڭ قولىڭا قوندى دەپ ەستىپ ەدىم. سوناۋ سوعىستان ەلگە كەلگەندە ەڭبەگىن ەش، قۇشاعىڭنىڭ قۇر بولماعانىنا قۋانىپ جاتىرمىن.
تاكەشتىڭ تانانى ءسوز قىلىپ تۇرعانىن ەندى ءتۇسىندىم. كەۋدەمدە مۇز ۇستىندە جۇرگەن قىزىل سۋداي بولىپ، اۋىلعا تانا جايىندا وسەك جايىلىپ قالعانىن دا جاڭا سەزدىم. سوندىقتان ءتۇسىمدى بىردەن سۋىققا سالا باستادىم.
— باتىر، شىنىڭدى ايتشى، قالىڭدىعىڭ با بۇل قىز؟ — دەپ توكەش قايتادان قىلمىڭدادى.
— جوق، دوسىم، — دەدىم مەن.
— قوي، ونى تۇندە قاسىڭا وڭاشا الىپ جاتىپسىڭ عوي. قالىڭدىعىڭ بولماسا ول نە؟
— بولەك جاي بولماعان سوڭ، ءبىر بولمەدە جاتپاعاندا قايتەسىڭ؟ ال ونى كىم ايتتى ساعان؟
— ەل قۇلاعى — ەلۋ دەگەن ەمەس پە؟ جۇرت سەنىڭ كىشكەنتاي جيەندەرىڭنەن ەستىپتى.
— بالالار نە بىلەدى، — دەدىم مەن سالماقتى تۇردە. — ەل دە بالا سياقتى ەستىگەنىن ايتا بەرەدى. ءبىراق سەن سەنبەي-اق قوي وعان.
— مەن نەگە سەنبەيمىن، — دەدى توكەش قىلمىڭداي ءتۇسىپ.
— مەن ەلدەن ارتىقپىن با سونشا؟ — سودان سوڭ كوشەدە ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم كورىنبەسە دە، قۇلاعىما كەپ سىبىرلادى.
— قىز دەگەن قىزىل گۇل سياقتى ەمەس پە؟ شىرىنىن شاشىپ، سىباعاڭدى الىپ كەت ودان. سوندا ول تىرپ ەتە المايدى. شىرىنى بار ما ەكەن ءوزىنىڭ؟
وسىلاي دەپ ول وز-وزىنەن ءماز بولىپ، قارق-قارق كۇلدى. مەن ىزا بوپ كەتتىم.
— مەن سوعىستاعى سولداتپىن! — دەدىم داۋىسىم قاتتىراق شىعىپ. — بۇركىتباي ەكەۋىڭ سياقتى ەلدەگى قىز-كەلىنشەكتىڭ شىرىنىن تەكسەرىپ جۇرگەنىم جوق. بىلمەيمىن نەسى بار، نەسى جوعىن.
— قويدىم، قويدىم، باتىر-ەكەسى، قويدىم، —دەدى ول ەكى قولىن بىردەي توبەسىنە كوتەرىپ. — ءبىراق، ەسىڭدە بولسىن، كەلىنشەكتىڭ شىرماۋىعى بولسا دا، شىرىنى بولمايدى. ال جاڭاعى «بىلمەيمىن نەسى بار، نەسى جوعىن» دەگەنىن بايبالا قىزدىڭ سابىرباي اقىنعا ايتقانىنا ۇقساپ كەتتى. «اقىن» دەگەن سوزگە قۇلاعىم ەلەڭ ەتە قالدى. ول نە اڭگىمە ەكەنىن بىلگىم كەلدى.
— ول قانداي ءسوز؟ — دەدىم اجارىمدى ءسال جىلىتىپ.
— بىلگىڭ كەلسە ايتايىن. كەيىن سوعىسقا قايتا بارعانىڭدا سولداتتار اراسىندا دا ايتىپ جۇرۋىڭە بولادى. قىزىق، — دەپ توكەش مەنى ىنتىقتىرا ءتۇستى.
— ەرتەرەكتە، مىنا سىباننىڭ ءبىر ەلىندە ون جەتى اقىن بولىپتى، — دەپ توكەش اشارشىلىق جىلدارى اۋىپ كەلگەن اۋىلداعى ەكى ءۇي جاقتى يەگىمەن نۇسقادى.
— سىبان-مىباندا شارۋاڭ نە، «وسى ەلدە» دەپ ايتا بەرمەيسىڭ بە؟ — دەدىم مەن توكەشتىڭ رۋ قۋالاي سويلەگەنىن ۇناتپاي.
— جارايدى. سول ەلدە سابىرباي دەگەن اقىن جىگىت، بايبالا دەگەن اقىن قىز بولىپتى. — دەدى ول سارجان اعاشىنا ۆينتوۆكاداي-اق شىرەنە سۇيەنىپ تۇرىپ. — سول ەكەۋى ون جەتى اقىننىڭ ىشىندە ءومىر بويى ءوزارا قاعىسىپ، ايتىسىپ وتكەن ەكەن دەيدى. ءبىراق قانشا اڭدىسا دا ءبىرىن ءبىرى جەڭە الماپتى. ءبىر كۇنى سابىرباي بايبالانىڭ كۇيەۋگە شىققالى جاتقانىن ەستىپ، ەندى ونى جەڭەتىن جەرىم كەلدى دەپ ويلايدى. كەشكە ول وزىنە توي حابارىن جەتكىزەتىن بىرنەشە جاس جىگىت، كەلىنشەكتەردى سايلاپ قويىپ، اتىن شىلبىرىنان ۇستاپ، توي بولعان اۋىلدىڭ سىرتىندا وتىرادى. ءبىر كەزدە توي تارقاپ، جەڭگەلەرى بايبالانى كۇيەۋدىڭ قوينىنا سالۋ ءۇشىن وتاۋعا قاراي الىپ جۇرەدى. حابارشى كەلىنشەكتەردىڭ سابىربايعا جەتسىن دەپ سىقىلىقتاعان كۇلكىسى، شولپى سىلدىرى اقىنعا ايقىن ەستىلىپ تۇرادى. قىز شولپىلارى سىلدىراپ كۇيەۋ جايعاسقان توسەكتىڭ الدىندا شەشىنىپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، سابىرباي اتىنا مىنەدى. اقىن ايلى تۇندە، اقبوز اتتىڭ ۇستىندە، اق دومبىرا قولىندا تۇنگى تىنىشتىقتى بۇزىپ، دۇبىرلەتە، دۇڭكىلدەتىپ اق وتاۋدىڭ جانىنا جەتىپ كەلىپ، ولەڭدەتىپ قويا بەرەدى. كۇيەۋ قۇشاعىندا جاتقان بايبالا ونىڭ انىنە ءان، ازىلىنە ازىلمەن جاۋاپ بەرەدى.
سوندا سابىرباي قىزعا قايتا ايتاتىن ءسوز تابا الماي، بولمادى، بايبالاعا داۋا جوق ەكەن» دەپ، اتىن بوربايعا ءبىر سالىپ، جونەلە بەرگەن ەكەن دەيدى. جاڭاعى سەنىڭ ءسوزىڭ وسىعان ۇقسادى دەگەنىم عوي، — دەدى توكەش اڭگىمەسىن اياقتاپ، قايتادان قىلمىڭداپ. — بايبالا ايتقانداي، «توي بولعان جەر تومەندەپ وي بوپ» قالسا دەپ جاتىرمىن دا باياعى.
— جوق، — دەدىم مەن قاباعىمدى قايتا ءتۇيىپ. — ەشقاشاندا ولاي بولمايدى.
— جارايدى، ال قايدا بەتتەپ باراسىڭ؟ — دەدى توكەش. مەن اۋىل ارالاۋعا شىققانىمدى ايتتىم.
وسى كەزدە قاسىمىزعا جاس بوزبالا جىگىت تۇرسىن كەلدى. ول تراكتور بريگاداسىندا ۋچەچيك ەكەن. توكەش ەكەۋى اقىلداسىپ، تۇرسىن بۇگىن اۋىلدا مەنىمەن بىرگە قالاتىن بولدى. توكەش ەكەۋىنىڭ جۇمىسىن قوسا اتقارماق بوپ، ەرتەڭ ءوزى ماعان سەرىك بوپ اۋىلدا قالۋ ءۇشىن جەر باسىنا قاراي كەتتى.
تۇرسىندى ەرتىپ ءجۇرىپ، اۋىلدىڭ ۇلكەندەرىنە تەگىس سالەم بەرىپ شىقتىم. سوعىستا تۇل قالعان جەسىر جەڭگەلەرىمە امانداستىم. كىرگەن ءۇيىمنىڭ ولگەندەرىنە كوڭىل ايتىپ، سوعىستا ءتىرى جۇرگەندەرىن وسى مەن سياقتى بوپ، امان-ەسەن قايتىپ كەلەدى دەپ جۇباتتىم. ۇيدەن ۇيگە ىلەسە ءجۇرىپ تۇرسىن كىمنىڭ ۇيىندە قانداي حال-احۋال بار، اۋىل سوعىس كەزىندە قانداي قيىندىقتار كورىپ جاتىر، قاي ۇيگە قارا قاعاز قاشان كەلدى — سونىڭ ءبارىن جاق جاپپاستان بايانداۋمەن بولدى. مەنەن التى جاس كىشى، مەن سوعىسقا كەتكەندە ءتورتىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن بالا تۇرسىن ەندى شيراق، پىسىق، ەلپەك جىگىت بولىپتى. ۇلكەنگە قىزمەت ەتۋگە دايار تۇراتىن جىلپوستىعى جانە بىلىنەدى.
— مىناۋ بۇركىتباي اعايدىڭ ءۇيى، كىرەسىز بە؟ — دەدى تۇرسىن كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنا كەلگەنىمىزدە. مەن ول ءۇيدىڭ كىمدىكى ەكەنىن تۇرسىن ايتپاسا دا ءبىلۋشى ەدىم. قۋ بالا مەنى قايتەر ەكەن دەپ، ادەيى ايتتى-اۋ دەيمىن. ويتكەنى مەنىمەن ۋادەسى بار ءساليمانى بۇزىپ، بۇركىتباي الىپ وتىرعانىن بۇكىل «اقبوتا» اۋىلى بىلگەندە، ول بىلمەۋشى مە ەدى؟
— ول كىسى ءوزى قايدا ەكەن؟ — دەدىم مەن تۇرسىنعا وسى كەزدە ءوز كوڭىلىمنىڭ الاي-تۇلەي بوپ كەتكەنىن سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ.
— كەڭسەدە شىعار، — دەدى تۇرسىن.
— ءجۇر، وندا كەڭسەگە بارىپ، بۇكەڭە دە سالەم بەرەيىك. ول كىسى مەنىڭ بۇرىنعى بريگاديرىم عوي.
تۇرسىن بەتىمە قارادى. «قۋ بالا، كۇيىمنىڭ قانداي ەكەنىن بىلگىڭ كەلەدى-اۋ، تەگى» دەدىم ىشىمنەن. بالاعا ءبارىبىر سىر بەرمەۋگە باقتىم.
— جارايدى، ءجۇرىڭىز، كەڭسەگە بارايىق وندا، — دەپ تۇرسىن قايتادان لىپ ەتە قالدى.
كولحوز پرەدسەداتەلى بۇركىتباي تۇتقىشيەۆپەن كەڭسە الدىندا كەزدەستىك. ول ىشتەن سىرتقا قاراي شىعىپ كەلەدى ەكەن. باسىندا قىزىل پۇلىشتەن تىستالعان تۇلكى تىماق، اياعىندا ساپتاما ەتىك. ساقال-مۇرتتان قىلتاناق جوق، بەت-اۋزى جىپ-جىلماعاي، بوشكەدەي سارى شال ءبىزدى كورگەننەن كەيىن، جىلان كوزىن ماعان قاداپ، ماڭعازدانا توقتاپ قالدى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، بۇركىتباي اعا، — دەدىم مەن ەلدىڭ ۇلكەندەرگە قۇرمەتپەن وسىلاي سالەم بەرەتىن ءداستۇرى بويىنشا، ءوزىمنىڭ وعان دەگەن نارازىلىعىمدى سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ.
ارينە، بۇركىتباي مەنىڭ كەلگەنىمدى الدەقاشان ەستىگەن بولۋى كەرەك. كورگەنىنە تاڭدانبادى. اۋزىنداعى ناسىبايىن تاياقتاي جۋان سۇق ساۋساعىمەن الىپ، جەرگە تاستاپ، ءبىر تۇكىردى دە:
— ۋاعالەيكۇمۋسسالەم، قاشان كەلدىڭ، بالا؟ — دەدى.
— الدىڭعى كۇنى.
— ويباي-اۋ، سودان بەرى نەعىپ كەڭسەگە كەلمەي جاتىرسىڭ؟
— كەڭسەگە كەلەتىن ۋاكىل ەمەسپىن عوي مەن، — دەپ ءوزىمدى ءوزىم زورلاي كۇلىپ. — كەشە ۆوەنكوماتقا بارىپ قايتتىم. بۇگىن اۋىل ارالاپ، ۇلكەندەرگە سالەم بەرىپ ءجۇرمىن. بۇركىتباي كەكجيىپ قالدى. مەن دە ۇندەمەدىم. مەنىڭ كوزىم ونىڭ باسىنداعى تۇلكى تىماققا قايتا ءتۇستى. شاشاقتى ەكى قۇلاعى ءپىلدىڭ قۇلاعىنداي ۇلكەن سارى تازى كوز الدىما ەلەستەدى. ول بۇركىتبايدىڭ قاسىنا كەرىلىپ كەلىپ تۇرا قالىپ، بىردەن پىلدەي بوپ ۇلكەيىپ، بۇركىتباي قاندەندەي كىشىرەيىپ كەتكەن سياقتاندى. سودان سوڭ لاشىن وق تيگەن پىلدەي شوگىپ، باسىن الدىڭعى ەكى اياعىنىڭ ۇستىنە سالىپ، تاس بولىپ قاتىپ قالعان ىسپەتتەندى...
مەن تىستەنىپ، باسىمدى شايقادىم. بۇركىتبايدىڭ كوزى مەنىڭ وڭ جامباسىمداعى پيستولەتىمە ءتۇسىپ كەتتى دە، ءدىر ەتكەندەي بولىپ:
— ءوي، ەربول، ءوزىڭنىڭ مىلتىعىڭ بار ەكەن عوي، — دەدى.
ءون بويىمدى ىزا بۋىپ تۇرعان مەن دە قىرىستانا قالدىم.
— بار. جاۋ مايداندا عانا ەمەس، ەلدە دە بار. كەزدەسكەن جاۋىڭدى جايراتىپ كەت دەپ ادەيى بەردى، — دەپ قالىڭ، قاتتى سارى بىلعارىدان جاسالعان كوبۋرانى سىرتىنان سىقىرلاتا سيپاپ قويدىم. مەن قولىمدى مىلتىققا قاراي اپارعاندا بۇركىتباي الدەنەدەن سەسكەنىپ، قوزعالاقتاپ قالدى. ءبىراق مەن مىلتىق سۋىرماعان سوڭ تەز تىنىشتاندى دا:
— قوي، ەربول، ەلدە جاۋ قايدان بولسىن، — دەدى ايتارىن ايتسا دا قايتادان قىبىجىقتاپ. سودان سوڭ، سۋعا سالعان كوندەي جايىلىپ، بىردەن ءجىبىپ، جۇمسارىپ قالدى. — كەرەگىڭ بولسا ايت، ەربول. نەمەسە قاسىنداعى تۇرسىننان ۇيگە بارعان سوڭ ايتىپ جىبەر. مايدانداعى جاۋىنگەردەن نە ايايمىز؟
— راحمەت. ەشتەڭە دە كەرەگى جوق، ءبارى دە مايداندا بار. سىزدەن پرەدسەداتەل ەدى دەپ بىردەڭە سۇراعالى كەلگەمىن جوق، بۇرىنعى بريگاديرىم ەدى دەپ سالەم بەرە عانا كەلدىم، — دەدىم «بۇرىنعى» دەگەن ءسوزدى نىعارلاي ايتىپ. سول ارقىلى بۇگىنگىڭنىڭ ماعان ءبىر تيىنعا قاجەتى جوق دەگەندى دە تۇسپالداپ سەزدىردىم.
— مەيلىڭ، مەيلىڭ، — دەدى بۇركىتباي قايتادان تاكاپپارلانا باستاپ. — كولحوزدىڭ دالادا شاشىلىپ جاتقان مالى جوق.
— «جانى دا جوق» دەڭىز، — دەدىم مەن مىرس ەتىپ. مۇنىم وعان وزىمشە اتقان ەكىنشى وعىم ەدى. بۇل ءساليمانى تۇسپالداعانىم بولاتىن. — كولحوزدىڭ مال-جانىن كارى قاسقىرلاردان ساقتاي بىلگەن ءجون. قۋ شال مەنىڭ بۇل ءسوزىمنىڭ دە استارىن ءتۇسىندى. ءبىراق ۇقپاعان، ۇقسا دا تۋرا ماعىناسىندا قابىلداعان بوپ، ۇندەمەي قالدى.
— ال، ساۋ بولىڭىز، — دەدىم مەن تەز كەتكىم كەلىپ.
— جولىڭ بولسىن، — دەپ مىڭگىرلەدى بۇركىتباي.
ءبىز كەتە باردىق. بۇركىتباي سول ورنىندا تۇرىپ قالدى. ول مەنى ۇيىنە شاقىرعان جوق. سوندىقتان مەن بارۋعا ءتيىستى ەمەسپىن. ءساليمانى نەسىنە كورەمىن. ادۋىن شالدىڭ ايەلى بولعان سوڭ ول ەندى مەنى نەعىلسىن دەپ ءتۇيدىم.
سونىمەن كەشكە ۇيگە قايتتىم. قايتىپ كەلە جاتىپ تا، كۇنى بويى ءۇي اراسىندا ءجۇرىپ تە تانانى ەسىمنەن شىعارمادىم. «اپىراۋ، تۇندەگىم تەرىس نە؟ جوق، دۇرىس. تانانىڭ ماعان دەگەن ايقىن ىقىلاسى بار ەمەس پە ەدى؟ بولسا، بولار. ءبىراق، زامان ءولدى دەپ حابار العان سوڭ، ءساليما مەنەن كەتىپ قالعان سوڭ تۋعان ىقىلاس شىعار ول. سول ىقىلاستان ارتىقتىڭ كەرەگى نە ماعان، قوينىمدا جاتقان قىزدى قۇشىپ، قۇماردان شىقپايمىن با ءبىر؟ جوق، ولاي ەتۋىم دۇرىس ەمەس. مەن قىزدىڭ دا، ءوزىمنىڭ دە ەرتەڭىمدى ويلاۋىم كەرەك. ەرتەڭ مەن سوعىستان امان كەلسەم جاقسى. تاعى دا مەنىڭ جامان اتىمدى ەستىپ، قىز بايعۇستىڭ جۇرەگىنە ەكىنشى رەت قانجار سۇعىلماسا قۇبا-قۇپ. ءبىر كۇنگى ناپسىدەن ومىرلىك وكىنىش تۋماسىنا كىم كەپىل؟» وسىلاي دەپ كۇنى بويى وزىممەن ءوزىم ىشتەي سويلەسىپ، جاۋاپتاسىپ، اقىل قورىتۋمەن بولدىم.
كەشكە قىز توسەكتە، مەن جەردە، ەكەۋمىز ەكى بولەك جاتتىق. مەن قىزدى قاسىما شاقىرمادىم. ول دا ۇندەمەدى. ەكەۋمىز ەكى جەردە بىرىمىزگە ءبىرىمىز بىلدىرمەي دوڭبەكشىپ، تاڭدى اتىردىق.
بۇل كۇنى توكەشتىڭ ۇيىنە قوناققا بارىپ قايتتىق. توكەشتىڭ قالاداعى اپا-جەزدەسى تاڭداپ اپەرگەن سۇلۋ كەلىنشەگى ءماستۋرانى كوردىك. التىن سىرعا، اق بىلەزىك، التىن ساقينالارى جالتىلداعان سۇڭعاق بويلى اق كەلىنشەك كولحوزدى اۋىلدىڭ كەلىنى بولۋدان گورى ۇلكەن قالانىڭ ارتيستكاسى بولۋعا لايىق ەكەن. تانا ەكەۋمىز سولاي دەپ ۇيعاردىق.
سونىمەن، ءۇشىنشى كۇنى تۇندە، شام سونگەننەن كەيىن، قىز تۇندە جالعىز جاتقان توسەگىنىڭ الدىنا بارىپ، سىرت كيىمدەرىن شەشىنىپ بولدى دا، توردە جاتقان ماعان ءتىل قاتتى.
— ەربول.
— اۋ.
— ۇيىقتاعان جوقسىڭ با؟ — جوق.
— وندا قۇلاقتى سال.
مەن باسىمدى كوتەرىپ، جاستىققا شىنتاقتادىم.
— جۇرت سوعىستاعى جاۋىنگەرلەردى قىران دەپ اتايدى عوي، — دەپ باستادى تانا ءسوزىن. كەزدەسكەننەن بەرى ونىڭ شەشەندىگىنە كوزىم جەتكەندەي بولعان ەدى. سونى دالەلدەي تۇسكىسى كەلگەندەي بۇگىن بىردەن تۇسپالداپ سويلەدى. — وسى ءوڭىردىڭ قىرانى ءوزىڭسىڭ. سوناۋ مايداننان شارىقتاپ، تۋعان جەر اسپانىنا كەلىپسىڭ. تۇسەر تۇعىرىڭ تايىپ كەتتى، دوسىڭ ءولىپ قالدى. قيادا شارىقتاپ جۇرگەن قىراننىڭ كوزىنە تومەندە ىلەر ەشتەڭە بولماي قۇسالانا ما دەپ، سەنى اياعانىمنان، ءارى جاقسى كورگەنىمنەن، قىزىقساڭ تويات الار قىزىلىڭ بولايىن دەپ بەل بۋىپ ەدىم. ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل.
— تاناجان، پيعىلىڭنان ساداعامىن، — دەدىم مەن داۋىسىم دىرىلدەپ. سودان سوڭ تۇرەگەپ، توسەگىمدە وتىرىپ، بار سىرىمدى اقتاردىم. — مەن ساعان العاشقى تۇندە-اق ىنتىققانمىن، تانا. ءقازىر دە جۇرەگىم لۇپىلدەپ، قۇمارتىپ وتىرمىن. ءوزىمدى قيناپ، ءۇش كۇننەن بەرى تەجەپ كەلەمىن. تەجەيتىنىم: ەرتەڭ مەن سوعىسقا كەتەمىن. ودان امان-ەسەن ورالسام جاقسى. — وسى ارادا مەن كۇلە وتىرىپ، توكەشتىڭ كەشەگى «سىباعاڭدى» الىپ كەت، سوندا تىپىر ەتە المايدى» دەگەنىن ايتتىم. — توكەش ايتقانداي «شىرىنىڭدى شاشىپ» كەتىپ، قايتا ورالماي قالسام، سەنىڭ زامان ءولىمى تىلگىلەپ كەتكەن جۇرەگىڭنىڭ جاراسى جازىلماي جاتىپ، مەن وعان ەكىنشى قانجار بوپ جانە قادالمايمىن با؟ «ات اۋناعان جەردە تۇك قالىپ» جۇرسە، ونى قايتەسىڭ. ول جاس جانىڭا ازاپ، جاس باسىڭا جانە قاسىرەت ەمەس پە؟ بۇكىل وتاننىڭ بار حالقىن ازاپ پەن قاسىرەتتەن ازات ەتىسەمىن دەپ شىبىن جاندى شۇبەرەككە ءتۇيىپ جۇرگەن سولدات مەن ەندىگى ەڭ جاقىن جاندارىمنىڭ ءبىرى سەنىڭ باسىڭدى ءوزىم ازاپقا دۋشار ەتسەم، وندا مەنىڭ نەم سولدات، وزگەگە مەنىڭ نەم قورعان! ودان دا بۇرىن، «مايداندا حابارسىز كەتتى» دەيتىن ادامداردىڭ جارالى بوپ جاۋ قولىنا ءتۇسىپ، ولمەي ءتىرى قالاتىندارى دا كەزدەسەدى. جاسىرىن تاپسىرمامەن جاۋ تىلىنا جىبەرىلەتىندەرى دە بولادى...
تانا مەنىڭ ءسوزىمدى توسەكتە، اپپاق سيراقتارىن ەدەنگە سالبىراتىپ وتىرىپ تىڭداعان ەدى.
— اھ، ونداي اتتى كۇن بولسا، مەن باقىتتىمىن عوي، ەربول، — دەپ قىز جاستىقتى قۇشاقتاپ قۇلاي كەتتى. اكەم مەن شەشەم جاتقان ەسكى تەمىر كەرەۋەت تانانىڭ كوكىرەگىندەگى كۇيىكتى اۋىرسىنىپ، بەلى قايىسقانداي، ءبىر سىقىر ەتتى دە تىندى.
مەن ويىمدى جيناقتاپ، ءسوزىمدى اياقتاۋعا كىرىستىم.
— بۇگىن مەن ءۇش كۇن ءوزىمدى بەرىك ۇستاي الماسام، ەرتەڭ زامان ءتىرى بوپ شىقسا، ەل الدىندا سەن ەكەۋمىز قارابەت بولمايمىز با، تانا؟ وندا مەنىڭ بۇركىتبايدان، سەنىڭ ءساليمادان نەڭ ارتىق؟ سوعىستان كەيىن زامانمەن ءجۇز كورىسەر تاڭ بولسا، ەكەۋمىزدى ەڭ الدىمەن بۇركىتباي تابالاماي ما؟ سىرتىنا شىعارماعانىمەن ىشتەي بولسا دا ءساليما ويلاماي ما؟ مەن سوندىقتان شىداپ جاتىرمىن، شىدايىن دەپ جاتىرمىن، تاناجان.
— ءولدى دەگەن ادام تىرىلەدى دەگەن ويىمدا جوق ەدى، — دەدى تانا داۋىسى دىرىلدەپ. — وندا مەنىڭ ءۇمىتىم ۇزىلمەگەن ەكەن عوي ءالى. زامانىم، جانىم، بارسىڭ با، ءتىرىسىڭ بە؟ كەش مەنىڭ ءبىر جولعى وسالدىعىمدى، — دەپ قىز «اھ!» ۇرا دىبىستاپ بارىپ، ءۇنسىز قالدى. جاستىقتى تىستەلەپ، تۇنشىعىپ، سولقىلداپ جىلاي بەردى.
ءسويتىپ، ول قىزبەن مەن وسىلاي ءۇش كۇن بىرگە جاتتىم. سول ءۇش كۇندە ءۇش رەت قىل كوپىردەن وتكەندەي بولدىم. تىزەم دىرىلدەپ، بۋىنىم قالتىراعان ساتتەر بولسا دا، قۇلاماي امان ءوتتىم. ءتورتىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ تانانى جارتى جولعا دەيىن جاياۋ شىعارىپ سالدىم. ايىرىلىسار جەردە ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ تۇرىپ، ءبىر-بىرىمىزدى ايمالاعانداي قۇشىرلانا سۇيىستىك تە، تەز اجىراسىپ كەتتىك. ول ۆەلوسيپەدىن جەتەكتەپ اقجالعا قاراي، مەن جاياۋ اۋىلعا قاراي قايتتىم. قايتا-قايتا قول سەرمەسىپ، ءبىرىمىزدىڭ سىرتىمىزدان ءبىرىمىز ۇزاق قاراسىپ تۇرىپ، ارامىز الىستاي بەردى.
تۇستەن كەيىن، كەشكى پوەزعا وتىرىپ، الماتىعا، ودان ءارى قايتادان مايدانعا كەتپەك بوپ، اۋىلدان مەن اتتاندىم. توكەش پەن تۇرسىن ەكەۋى پار ات جەگىپ مەنى «اقبوتادان» جيىرما بەس كيلومەتر جەردەگى بىرتوبە ستانسياسىنا الىپ ءجۇردى. ءبىراق، اۋىلدان ءبىر اتتانىپ كەتىپ، بەس-التى كيلومەتردەن كەيىن اۋىلعا قايتا ورالۋعا تۋرا كەلدى. باعانا، ۇيدەن شىعاردا قاراشەكەنى قوراعا قاماپ، ەسىكتى بەكىتىپ كەتىپ ەدىك. سونىڭ قالاي بوساپ، ءبىزدى قالاي تاۋىپ كەلگەنىن بىلمەيمىن. ءبىر كەزدە ول بار دارمەنىمەن جۇگىرىپ، ءتىلى سالاقتاپ ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان قۋىپ جەتتى. اربانى توقتاتىپ، ۇشەۋمىز بىردەي: «كەت!» دەپ، ءيتتى ۇيگە قاراي قۋدىق. تۇرسىن جەردەن الىپ تاس تا لاقتىردى. يت كەتپەي قويدى. «نە اتىپ ءولتىرىپ كەت، نە قاسىڭنان قالدىرماي الىپ كەت» دەگەندەي بوپ، اناداي جەرگە بارىپ، ماعان تەلمىرە قاراپ، جاتىپ الدى.
— ستانسياعا بارسا، نە قاڭعىپ كەتەدى، نە پوەزد باسىپ ءولتىرىپ كەتەدى عوي مۇنى، — دەدى توكەش. امالسىزدان اتتىڭ باسىن اۋىلعا قاراي قايتا بۇردىق. ءۇيدىڭ جانىنا بارعان سوڭ قاراشەكە ەشكىمگە ۇستاتپاي قويدى. تاتەم شاقىرسا دا، بالالار ۇستايىن دەسە دە، ۇيدەن اۋلاقتاپ، ستانسيا جاقتىڭ جولىنا قاراي سىتىلىپ شىعا بەردى. اقىرىندا قولىما شىنجىر ۇستاپ، قاراشەكەگە مەن بارىپ ەدىم، ول قاشپاي، قۇيرىعىن بىلعاڭداتىپ، ءتورت اياعىن كوككە كوتەرىپ جاتا كەتتى. ەكى كوزى مەندە، «قالمايمىن، تاستاما» دەپ جالىنىپ جاتقان سياقتى. مەن ونىڭ قارتى باۋىنا شىنجىردى تاققانىمدا ءيتتىڭ كوزىنەن جاس پارلاپ قويا بەردى. مەنىڭ سول جەردە قاراشەكەگە جانىم قاتتى اشىپ كەتتى.
— قوي، قاراشەكە، مەن كەلەمىن، سوعىستى ءبىتىرىپ قايتىپ كەلەمىن، — دەدىم ساسقانىمنان.
قاراشەكە: «ءسويت! ءسويت!» دەگەندەي بوپ، قۇيرىعىن بىلعاڭداتتى. ءيتتىڭ يەسىنە مۇنشاما ادالدىعى كوڭىلىمدى بوساتتى. «ءساليمادان سەن سەنىمدى بولدىڭ-اۋ، قاراشەكە» دەپ ويلادىم ونى ءۇي الدىنداعى قازىققا مىقتاپ بايلاپ جاتىپ.
ءبىز ارباعا قايتا وتىردىق. تاعى دا «قوش، قوش!» دەگەن داۋىستار ەستىلدى. جيەندەرىم، جەڭگەلەرىم جىلادى. اپايىم جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن تاعى دا كوزىن ءسۇرتتى. وسىنىڭ ءبارى اۋىر جۇك بولعانداي قوس ات جەككەن اربا تاعى دا ورنىنان ارەڭ قوزعالدى. مەن ەندى قاراشەكەگە قارامادىم. ادال دوستىڭ اۋىر قايعىسىن كورگىم كەلمەدى. اربا ءۇيدىڭ بۇرىشىنان ستانسيا جاققا قاراي اينالا بەرگەندە ءيتتىڭ قىڭسىلاپ، قىستىعا ارس-ارس ەتىپ قالعان اقىرعى داۋىسى ەستىلدى. اۋىل ادامدارىنىڭ مەنىمەن قوشتاسىپ تۇرىپ كۇرسىنگەندەرى، جيەندەرىمنىڭ جىلاعانى، جەڭگەلەرىمنىڭ مەنەن جاسقانىپ، ءۇن شىعارا الماي سىڭسىعاندارى، قاراشەكەنىڭ قاتتى قىڭسىلاپ، نە شىنجىرىن، نە موينىن ۇزەردەي بوپ، اربانىڭ سوڭىنان قوسا ۇمتىلماق بوپ، تەمىر شىنجىر بوساتپاي قىلعىنا «قوش، قوش!» دەگەندەي بوپ ەكى رەت ارس ەتكەنى — ءبارى-بارى، مايدانعا قايتا اتتانعان مەنىڭ قۇلاعىمدا كەتتى. كەشكە جولاۋشى پوەزىنا ىلىگىپ، الماتىعا قاراي بەت قويدىم.
ۆاگوندا كەلە جاتىپ، اۋىلدا وتكىزگەن تورت-بەس كۇنىمدى تاعى دا ەسكە الدىم. ەسكە الدىم دا، تانامەن بىرگە بولعان ءۇش كۇنگى ۇستامدىلىعىمدى ءبىر جولعى ۇرىستا جاۋ تانكىمەن جالعىز ءوزىم جەكپە-جەك بەتتەسكەن سۇراپىل شايقاسپەن سالىستىردىم.
ول ۇرىستا جاۋ ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەردى كەيىن تىقسىرىپ، تۋرا ناۆودكادا تۇرعان ءبىزدىڭ باتارەياعا تانكتەر دۇرسە قويا بەردى.
قاراسام، ءبىر زەڭبىرەك راسچەتىنان باس كوتەرەر ادام جالعىز مەن عانا بوپ قالىپپىن. كوزدەۋشى مەن وقتاۋشى ەكەۋى دە وققا ۇشقان. وزگەلەر جارالى بوپ كەتتى. ودان كەيىن ماعان زەڭبىرەكتى وقتاپ بەرىپ تۇرعان جالعىز جاۋىنگەر بار ەدى. تانكتان اتىلعان سنارياد جارىقشاعى ونى دا جالپ ەتكىزدى. وقسىز، وتسىز زەڭبىرەك جاۋ تانكىنەن جاسقانعانداي بۇكىرەيىپ، بۇكجيىپ، موينىن ىشىنە الىپ، ءۇنسىز قالدى. ونىڭ دوڭعالاعىن قۇشاقتاپ، جەرگە كىرىپ كەتەردەي جابىسىپ وكوپ ىشىندە مەن جاتىرمىن. بىرەسە ۇزىن ستۆولى قىلقانداي زەڭبىرەك كومەيىنەن كۇرك-كۇرك جوتەلىپ، بىرەسە پۋلەمەتتەردىڭ تاجال وڭەشىنەن شىققان ىستىق قورعاسىن لەبىمەن جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ، جارق-جۇرق ەتكەن جىلانباۋىر ءتىسىن شاقىر-شۇقىر شايناپ، بەينە ءبىر سەنى جالماۋعا جۇتىنىپ كەلە جاتقان تاۋداي تەمىر قۇبىجىقتىڭ الدىندا وعان قارسى شىعۋدى بىلاي قويعاندا، جەردەن باس كوتەرۋدىڭ ءوزى ەشبىر ادام بالاسىنا وڭاي ءىس ەمەس، ءسىرا. ءون بويىم جەرگە جەلىمدەلىپ قالعانداي بوپ، باسىمدى كوتەرتپەي ءبىر اۋىر قول جەلكەمنەن نىعارلاي باسىپ تۇرعان تارىزدەنىپ، ءبىراز ءۇنسىز جاتتىم. تانكتىڭ تۋرا ماعان قاراي زىمىراپ كەلە جاتقانىن، وكوپتى ويرانداپ، ونىڭ ىشىندە ءۇنسىز بۇعىپ جاتقان زەڭبىرەكپەن ەكەۋمىزدى جانىشتاپ، جەرمەن-جەكسەن ەتىپ كەتەتىنىن ءبىلىپ جاتىرمىن. بىلسەم دە تانك تاپتاپ، جانىشسا جانشىپ-اق كەتسىن، ءبىراق باسىمدى كوتەرمەسەم قايتەدى دەپ ويلايمىن. ءبىر كەزدە ءدۇبىر جاقىنداپ، اينالام، استىم دىرىلدەي بارا جاتتى. وسى كەزدە تانككە قارسى قولداناتىن گراناتتى قىسا ۇستاپ، ورنىمنان قالاي اتىپ تۇرعانىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم. قورقاقتىق ەتەگىمنەن تارتىپ: «بۇق، بۇق!» دەپ بوساتپاي جاتقان سوڭعى ساتتە جاۋعا دەگەن وشپەندىلىك ورنىمنان كوتەردى-اۋ دەيمىن مەنى.
سول جولدان كەيىن مەن: سولدات قابىلدار شەشىمنىڭ ەڭ ءماندىسى سوڭعى ساتتەگى شەشىم ەكەن-اۋ دەگەن ويعا كەلدىم. سولداتتى ەر ەتەتىن دە، جەر ەتەتىن دە سول سوڭعى ءسات شەشىمى دەپ ءبىلدىم. كىمدە-كىم سوڭعى ساتتە بويىنداعى بار ۇرەي، قورقىنىشتى جەڭىپ، ازاماتتىق بورىشىن ورىنداسا — ول ناعىز جاۋىنگەر. تەك سولدات قانا ەمەس، ادامنىڭ ءار ءىستىڭ سوڭعى ساتىندەگى ۇيعارىمى، سول ساتتە ءوزىن-وزى ۇستاي ءبىلۋى ونىڭ ادامگەرشىلىگىن تانىتاتىن بولۋعا ءتيىس.
ءيا، سونىمەن، ورنىمنان تۇرعاننان كەيىن مەن دە تەمىر تانكتەن بەتەر تىستەنىپ، جاعىم قيسايا اشىلىپ، بار قۋاتىمدى قوس قولىما جيىپ، شوقپارداي گراناتتى تانككە قاراي سىلتەپ كەپ قالدىم. سودان كەيىن جالپ ەتىپ، ءوز وكوبىما قايتا قۇلادىم. تانكتىڭ «جان بەرگەنى» سونداي قيىن بولادى ەكەن. الدىمەن سۇراپىل ءبىر دىبىس شىقتى دا، دۇنيە سولق ەتە تۇسكەندەي بولدى. جەر توڭكەرىلىپ كەتكەنگە ۇقسادى. سودان سوڭ قاراماي، بەنزيننىڭ ءيىسىن تاراتا لاپ ەتكەن قارا جالىن قولىمدى، جەلكەمدى جالاپ جىبەرگەن سياقتاندى. ارتىنان امان ەكەنىمدى ءبىر-اق ءبىلدىم. ەكى قۇلاعىم تاس كەرەڭ بوپ قالىپتى...»
— وي، مەن مۇنى جۇرەك جۇتقان باتىر دەپ جۇرسەم، ءوزى قورقاق تا بولعان ەكەن عوي، — دەدى زايكۇل ءبىر قولىمەن مەنى يىعىمنان باسا ۇستاپ، ەكىنشى قولىمەن كەۋدەمدى نۇسقاپ. زايكۇلدىڭ الدە ازىلدەگىسى كەلدى مە، الدە مەنى اجۋالاعىسى كەلدى مە، ونى بىلمەيمىن. ءبىراق مەن وعان شىنىمدى ايتتىم.
— مەن ۇرىسقا كىرەر الدىندا ءارقاشاندا قوبالجۋشى ەدىم، زايكۇل، — دەدىم جايلاپ. — ءبىراق قوبالجىعان سايىن، نە عاجاپ ەكەنىن بىلمەيمىن، جاۋىمدى جەڭىپ شىعاتىنمىن. سوندا: وسى قوبالجۋدىڭ وزىندە دە جەڭىمپاز كۇش بار ەمەس پە ەكەن دەپ تاڭداناتىنمىن. سول جولى جاۋ تانكىن قيراتقانىم ءۇشىن مەن جومارتبەكتىڭ كەۋدەسىندەگى اناۋ دانق وردەنىمەن ناگرادتالعان ەدىم. وسىلاي دەپ مەن قىزدارعا جومارتبەك كەۋدەسىنە تاعىپ جۇرەتىن ءوزىمنىڭ وردەن، مەدالدارىمدى نۇسقادىم. جومارتبەك مەنىڭ ناگرادالارىمدى اسىرەسە اسحاناعا بارعاندا تاعىپ الاتىن. ويتكەنى مايدانگەر ستۋدەنتتەر كاسساعا كەزەكسىز جىبەرىلەتىن. مەن سوعىستان كەلگەنىمدى پايدالانىپ، اس الۋ ءۇشىن العا قاراي ەنتەلەمەي، كەزەگىمدى كۇتىپ تۇرا بەرەتىندىكتەن، جومارتبەك مەنىڭ تۋمبوچكادا جاتقان مەدالدارىمدى تاعىپ الىپ، كاسساعا قاراي ۇمتىلاتىن. فانەرمەن قورشالعان تار كاسسادا وتىرعان ايەلگە ستۋدەنتتەردىڭ ومىراۋى كورىنبەيدى. جومارتبەك وندايدا كەۋدەسىن شايقاپ، مەدالدارىن سىلدىرلاتا قويادى.
— ءقازىر، ءقازىر، — دەيدى كاسسير ايەل ونىڭ مايدانگەر ەكەنىن «تانىپ». سودان كەيىن وعان سۇراعان چەكتەرىن جازىپ بەرەدى. ۇزىن چەكتى اششى ىشەكتەي شۇباتىپ، قورازدانا باسىپ ول مەنىڭ قاسىما كەلەدى دە، وزىمەن ىلەستىرىپ، ۇستەلگە قاراي الىپ كەتەدى.
تۇسكى تاماقتىڭ ۋاقىتى تاقاپ قالعاننان كەيىن جومارتبەك بۇگىن دە سول «كاسىبىن» ىستەپ، ءقازىر، قولىنداعى داپتەر سوزدەرىن وقىعاننان كەيىن، تايراڭداپ، جاتاقحاناعا قاراي جۇگىرە جونەلۋگە ءازىر وتىر ەدى. مەن ءوزىن نۇسقاعاننان كەيىن جومارتبەك قوقيلانا ءتۇسىپ، كەۋدەسىن قوزعاپ-قوزعاپ جىبەردى. كۇمىس مەدالدار سىڭعىرلاپ قويا بەردى. وعان قىزدار كۇلكىسىنىڭ سىڭعىرى جانە قوسىلدى. جومارتبەك داپتەردى ءارى قاراي وقىدى.
«ءسويتىپ، ول ءۇش كۇندى ەرلىككە پارا-پار-اۋ دەپ ويلادىم وزىمشە. ولاي ويلايتىنىم، باياعىدا قازاقتىڭ ءبىر باتىرىنان ومىرىڭىزدە ءوزىڭىز سۇيسىنگەن نەشە ەرلىگىڭىز بولدى دەپ سۇراپتىمىس. سوندا: «ءومىرى ەسىمنەن قالمايتىن ءۇش ەرلىگىم بار» دەپ، باتىر مىنا تومەندەگىلەردى ايتىپتى.
— ءبىر ۇرىستا جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالدىم، — دەپ باستاپتى باتىر. — قالماقتىڭ مەنى ولجا ەتكەن باتىرى ەلىڭنىڭ ەرلەرىن اتا، ولاردىڭ وسال جەرلەرىن ايت، قازاقتىڭ ۇلى وزەنىنىڭ وتكەلىن كورسەت دەپ قينادى مەنى. مەن ايتپادىم دا، كورسەتپەدىم دە. سودان كەيىن ول مەنى كەڭىردەگىمنەن قىلقيتىپ جاڭا سويىلعان وگىزدىڭ جاس تەرىسىنە قاپتاتىپ، بوساعاسىنا بايلاتىپ قويدى. جاس تەرى جازدىڭ ىستىعىندا ءبىر-اق كۇندە كەۋىپ، ءسىرى بوپ شىعا كەلدى. كۇن كوتەرىلە سىرىگە شەلەكتەتىپ سۋ قۇيدىرادى. ول كەزدە ءسىرى ءسال كەڭيدى دە، قۇرىس-تىرىسىم جازىلىپ، راقاتتانىپ قالامىن. كۇن قىزا ءسىرىنىڭ سۋى كەۋىپ، ول ەندى قايتادان قۇرىسادى. وگىز تەرىسىنەن جاسالعان تەمىردەي ءسىرى جان-جاعىمنان قۇرساۋ بوپ قىسقاندا سۇيەكتەرىم سىتىرلاپ ءولىپ كەتە جازدايمىن. «جاۋعا جانىڭدى بەرسەڭ دە، سىرىڭدى بەرمە» دەگەن ەمەس پە؟ ولسەم ولەرمىن، ءبىراق سىرىمدى بەرمەسپىن دەپ تىستەنىپ، كۇن سايىن ءبىر ۋىس بوپ بۇرىسەمىن دە قالامىن. ءوستىپ ءبىر اي جاتتىم. ءبىر ايدىڭ ىشىندە ارىستاي باسىم ارۋاقتاي بولدى دا قالدى. ءبىر ايدان كەيىن قازاقتىڭ باس باتىرى كەلىپ، مەنى قيناعان جاۋدى ءوز قولىمەن ءولتىرىپ، مەنى قىسقان ءسىرىنى ءوز قولىمەن ءتىلىپ، بوساتىپ الدى. ءبىر اي سىرىدە جاتقانىمدا قىڭق ەتىپ ءۇن شىعارماعانىمدى ءبىر ەرلىك دەپ بىلەمىن.
تۇندە، مەن دالادا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىمدە سۇپ-سۋىق بىردەڭە باقايىمنان كوتەرىلىپ، كەۋدەمە شىعىپ، جوعارى قاراي ورمەلەپ كەلە جاتقانىن سەزىپ ويانىپ كەتتىم. قوزعالماي جاتىپ بايقاسام، باقايىمنان بەرى قاراي ورمەلەپ كەلە جاتقان ۇپ-ۇزىن جىلان ەكەن. ۇشىپ تۇرسام ونىڭ شاعىپ الاتىنىن ءبىلدىم دە، سەنىڭ ىزدەپ كەلە جاتقانىڭ وسى عوي دەپ، اۋزىمدى اشا بەردىم. جىلان اپانداي بوپ جاتقان اۋىزعا باسىن سۇعا بەرگەندە، موينىنان قىرشىپ كەپ الدىم دا، جىلاننىڭ باسىن جەردە شەڭبەردەي بوپ شورشىپ جاتقان دەنەسىنىڭ قاسىنا تۇكىرىپ تاستادىم. ەكىنشى ەرلىگىم وسى دەپ ەسەپتەيمىن.
جيىرماعا جاڭا ىلىنگەن قىلشىلداعان شىدامسىز جاس شاعىمدا ءون بويىمدى قىشىما قوتىر باسىپ، ورنىمنان قوزعالا الماي جاتىپ قالدىم. سوندا بويىم وتقا كۇيگەندەي دۋىلداپ، قانشا قىشىنىپ، قينالسام دا، ەتىمە ءبىر رەت تىرناق تيگىزبەي شىداپ كەتتىم. وسىنى ءۇشىنشى ەرلىگىم دەپ ايتار ەدىم، — دەپتى باتىر.
مىنەكي، ءار ادامنىڭ باسىنان وتكەرەر ەرەكشە ءۇش ەرلىگى بولسا، مەن مۇنى ءوز ءۇش ەرلىگىمنىڭ بىرىنە بالار ەدىم، دوستار!» — دەپ جومارتبەك داپتەردىڭ بەتىن جاپتى.
العاشىندا بۇل جايدى قىزداردى كەيبىرەۋلەرى كۇلە، جىميا وتىرىپ تىڭداعاندارىمەن، ەڭ سوڭىندا ولاردىڭ ءبارى دە جىم-جىرت وتىرىپ قالدى.
— جوق، بۇل جازعانىڭىز دا جاقسى ەكەن، اعاي، — دەدى مەڭتاي عانا الدەن ۋاقىتتا.
— ونىڭ نەسى جاقسى؟ — دەپ زايكۇل شاپ ەتە ءتۇستى. — ءۇش كۇن قىزدىڭ قاسىندا جاتىپ، جىگەر كورسەتە الماعانى جىگىتتىك پە؟
— ءيا، نەگە جىگىتتىك ەمەس، ناعىز جىگىتتىك، — دەدى مايرا ابايەۆا. — ورىنسىز قۇمارلىق-وپاسىز جاۋمەن تەڭ. ەندەشە ادامنىڭ ءوز ءناپسىسىن تىيا ءبىلۋى — ۇلكەن ەرلىك.
— قويىڭدارشى، ەرلىك سوعىستا بولماي ما؟ — دەدى قانيپا قىزداردىڭ بۇل ءوزارا تالاسىن ورشىتە ءتۇسۋ ءۇشىن شەتكەرىرەك وتىرعاندارعا قاراپ كوزىن قىسىپ قويىپ.
— راس، ەرلىك سوعىستا عانا بولادى، بۇل قايداعى ەرلىك، — دەدى زايكۇل قانيپا ءوزىن قوستاپ وتىر ەكەن دەپ ويلاپ ودان سايىن ورشەلەنە ءتۇسىپ.
— وي، شىراعىم، — دەدى مايرا دا قىزبالانىپ، — ەرلىك تەك قانا سوعىستا بولادى دەپ كىم ايتتى ساعان؟ بىلە بىلسەڭ، كۇندەلىكتى ءومىردىڭ ءوزى ەرلىك. ەگەر سەن بىردەڭەگە ۇشىراپ قالىپ، مىنا جومارتبەك ءوزىڭدى الاقانىمەن كوتەرىپ اۋرۋحاناعا جەتكىزسە، ول دا ەرلىك، جومارتبەك باسىن شايقادى.
— ونى، كىمدى الاقانعا سالىپ، كىمدى ارقالاپ اپارۋدى ويلاناتىن شىعارمىز. ال زايكۇلدى اياعىن سالاقتاتىپ ارقالاپ العانعا نە جەتسىن. ول ماعان دا جەڭىل. زايكۇلگە دە راحات: اپپاق سانى، ءوزى ايتقانداي، «تۇبىنە» دەيىن كورىنەدى.
قىزدار قىران كۇلكى بولىپ قالدى.
— ءاي، ءاي، مەنىڭ سانىمدا شارۋاڭ بولماسىن، — دەپ زايكۇل جومارتبەككە قاراپ جۇدىرىعىن ءتۇيدى. — مەن بىردەڭەگە ۇشىراپ قالسام، ءبارىبىر سەن اۋرۋحاناعا اپارمايسىڭ. ودان دا جەدەل جاردەمگە جالىنعانىم ارتىق. 03-كە تەلەفون سوعىڭدار، قىزدار، ونداي بىردەڭە بولا قالسا.
— وعان دا مەن جۇگىرەمىن عوي ءبارىبىر، — دەدى جومارتبەك كۇلمەستەن، جىميماستان. — ال سەنىڭ سانىندا مەنىڭ ەشقاشان شارۋام بولعان ەمەس. كەربەز اعايىڭا كورسەتىپ جۇرگەن ءوزىڭ عوي ونى.
زايكۇل جومارتبەكتى جەڭە الماسىن ءبىلىپ، قولىن ءبىر سىلتەدى دە، العاشقى اڭگىمەگە قايتا ورالدى.
— توقتا، ابايەۆا، سەن نەسىنە قىزىل كەڭىردەك بولاسىڭ ەربولدى قورعاپ. الدىمەن مۇنىڭ وسى جازعانى شىن دەپ ويلايسىڭ با؟
— شىن. ومىردە ونداي بولادى، — دەدى مايرا.
— توقتا ەندەشە، — زايكۇل باسىنا كەلگەن الدەبىر ويعا ەكى كوزى جايناڭداپ قۋانىپ كەتتى. — ەندەشە ەربولدى پەرىشتە دەيىك. سەن سوندا مىنا ماقالدى بىلەسىڭ بە ءوزىڭ: «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايار» دەگەن. ا؟ بىلەسىڭ بە؟
— ءيا، — مايرا ساسقالاقتاپ قالدى. «اپىراۋ، ونداي دا ماقال بار ەدى-اۋ. مىنا تۇلكى قىز ونى قايدان سۋىرىپ الا قويدى؟ بۇعان ەندى نە دەسەم داۋا؟» دەگەندەي. زايكۇل ايتقان ماقالداي ادامنىڭ ادالدىعىنا بۇلتارتپاي سەندىرەتىن ءسوز ىزدەپ، داعدارعانداي كۇي تانىتتى. — بىلەمىن. ول ماقال عوي. ءبىراق ماقالدىڭ ءبارى بىردەي...
— توقتا، — زايكۇل قولىن كوتەردى. — ەمتيحاندا ماقال دەگەن حالىق جۇرەگىنىڭ شىندىعى. ماقال — شىندىق ساۋلەسى دەپ تاڭدايىڭ تاقىلداعاندا الدىڭا جان سالمايسىڭ. ەندى كەلىپ ول ماقال عوي دەيسىڭ. ماقال بولسا وتىرىك دەمەكپىسىڭ سوندا؟
— جوق، وتىرىك دەمەيمىن، شىندىق. ءبىراق ول قانداي ماقال؟ ماسەلە سوندا. حالىقتىڭ ادال جۇرەگىنەن شىققان، ءومىردىڭ فيلوسوفياسىن بىلدىرەتىن، شىن دانالىقتى تانىتاتىن ماقال مەن ماتەلگە داۋىم جوق. ال حالىقتىڭ سول دانالىعىنا ۇستەم تاپتىڭ، ەلدەگى قۋ، سۇمداردىڭ ءوز پايداسىن كوزدەپ قوسىپ جىبەرگەن قوسپالارى جانە بار.
— مىسالى؟ — دەدى زايكۇل. — مىسالىن ايت.
— مىسالى: «بايبىشەگە جاراسار قولىنداعى ساباسى» دەگەن ماقالدى ال. بايبىشەدەن باسقا ايەل، كەدەي ايەلدەرى قولدارىنا سابا ۇستاسا كۇنا بولا ما ەكەن؟ ولار قىمىز ىشسە اۋىزدارىنان اعىپ كەتە مە ەكەن؟ جوق، بايبىشەگە جاراسقان سابا باسقاعا دا جاراسادى. ءبىراق ۇستەم تاپتىڭ سابانى بايبىشەدەن باسقاعا ۇستاتقىسى كەلمەيدى. كەدەي، كۇڭ ايەلدەرگە سابا ۇستاۋعا جازباعان دەپ ولاردى سەندىرۋگە تىرىسادى. اتام زاماننان كەلە جاتقان حالىق ماقالى وسىلاي دەگەن دەيدى. سول سياقتى وزدەرىنىڭ وزگەگە جاساعان قيانات، قىلمىسىن بۇركەۋ ءۇشىن قۋ، سۇم ادامدار دا ماقالعا ۇقساس سوزدەر شىعارىپ قوسقان. ماسەلەن، جاڭاعى ءوزىڭ ايتقان: «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايار» دەگەن. سۇم، ارام ادامدار سۇمدىعىن ىستەپ الادى دا، ارتىنان «مەن قايتەيىن، «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەن، مەن پەرىشتە ەمەسپىن، اداممىن عوي» دەپ مونتانسيدى. بۇل سول ءۇشىن شىعارىلعان ءسوز. ايتپەسە التىن كورسە پەرىشتە نەگە جولدان تايادى؟ جولدان تايادى ەكەن، وندا ول پەرىشتە ەمەس. جولدان تايۋ، جونسىزدىك جاساۋ — ادامنىڭ ءىسى. ءبىراق ادامنىڭ دا ادامى بار. جۇرتتىڭ ءبارىن جولدان تايادى دەۋگە بولمايدى، جولداس ساعىنوۆا. ماقالدى بىلگەن جاقسى. ءبىراق، ءار ماقالدىڭ ءمانىن دە اجىراتا ءبىلۋ كەرەك. اس ءىشىپ، اق نان جەگەندى جاقسى كورىپ، ارپا مەن بيدايدى ايىرا الماۋدىڭ نەسى لايىق.
مايرا العاشىندا ءسوزىن كىبىرتىكتەپ، كۇمىلجىڭكىرەپ باستاعانىمەن، ورىندى وي، ورامدى ءسوز تاپقاننان كەيىن ءبىرجولا قاناتتانىپ، قايراتتانىپ كەتتى. ۇستى-ۇستىنە باستىرمالاتا ەكپىندەي سويلەپ، زايكۇلدىڭ اۋزىن اشتىرماي تاستادى.
— جاسا، مايرا! — دەپ جومارتبەك جالعىز ءوزى اياماي الاقان سوقتى. — ساعىنوۆانى شالقاسىنان ءتۇسىردىڭ. اياعىن اسپاننان كەلتىردىڭ.
— جوق، جوق، سەن قويا تۇر ونى، — دەدى زايكۇل جەڭىلگىسى كەلمەي. — قىزدار، ايتىڭدارشى: ەربولدىڭ قىزدى قۇشاقتاپ ءۇش كۇن وڭاشا جاتقانداعى ادالدىعىنا استە سەنۋگە بولا ما؟
ول مايرادان باسقالاردىڭ ءوزىن قولداۋىن كۇتتى. قىزدار سىلقىلداپ، سىقىلىقتاپ كۇلىسكەندەرىمەن، ەشكىم وعان دەمەۋ بولار ەشتەڭە ايتپادى.
— مەن سەنەمىن، — دەدى قانيپا سىقىلىقتاپ كۇلىپ وتىرىپ.
— مەن دە اعايعا سەنەمىن! — دەدى مەڭتاي كۇلمەستەن، بايىپتى تۇردە. — مايرا وتە دۇرىس ايتتى.
— جوق، مەن سەنبەيمىن، — دەدى زايكۇل. — ەشقاشاندا ولاي بولمايدى.
مەن ءوز باسىمنان كەشكەن ادال، اقيقات شىندىققا زايكۇلدى سەندىرە الماعانىما ىزا بولدىم. ءبىراق، ادامنىڭ كۇنشۋاق جاقتارىنا كوڭىل بولمەي، كولەڭكە جاعىنا كوبىرەك كوز سالاتىن زايكۇل سياقتىلارعا نە داۋا. اسىرەسە، ونىڭ «ەشقاشاندا ولاي بولمايدى» دەگەنى جانىما باتتى. نەگە ولاي بولماسقا؟ بولعانىن باستان كەشكەن كىسى ايتىپ تۇرعاندا نەگە سەنبەسكە؟
— قالاي بولادى ەندەشە؟ — دەدىم مەن زايكۇلگە كەكەتە سۇراق قويىپ.
— ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، — دەپ زايكۇل ىرجالاقتاي كۇلدى. ءوزىن وزگەشە ماس ەتكەن الدەبىر ءتاتتىنىڭ ءدامىن ەسىنە تۇسىرگەندەي بوپ ەلتىپ قالدى.
— ءبىزدىڭ زايكۇل ەرتە اشىلعان گۇل عوي، — دەدى جومارتبەك وعان ەشبىر ءمان بەرمەگەنسىپ، ءمۇلايىم عانا.
— ءيا، ءار گۇلدىڭ ءوز ۋاقىتىندا اشىلعانى جاقسى عوي، — دەپ قوستادى مايرا، مىرس ەتىپ.
— ونىڭ نەسى جاقسى، — دەدى زايكۇل لاپ ەتە تەز جاۋاپ بەرىپ.
— ۋاقىتىندا اشىلامىن دەپ جۇرگەندە سۋىق سوعىپ كەتسە، سولار دا قالار ول گۇل.
— جوق، ولاي بولماس، مەزگىلىنەن بۇرىن اشىلعان گۇل عانا ەرتە سولاتىن شىعار، — دەدى جومارتبەك.
— ەرتە سولسام دا، ەسەمدى جىبەرمەسەم بولادى. مەنىڭ بىلەتىنىم وسى، قىزدار، — دەدى زايكۇل جومارتبەكتىڭ مىسقىلىن ەلەمەگەن بولىپ.
— يا، اشىل، زايكۇل، اشىل، — دەدى مايرا، سىلقىلداي كۇلىپ.
— ءبىراق ءبىرجولا اشىلىپ-شاشىلىپ قالىپ جۇرمە.
بۇل اڭگىمەنى مەڭتاي باسقا ارناعا اۋىستىردى.
— ول قىز ءقازىر قايدا، اعاي؟ — دەپ ماعان قارادى. — تانانى ايتامىن.
— وسىندا.
— وسىندا-ا-ا؟ — دەپ ەكى-ۇش قىز قوسىلا داۋىستاپ قالدى.
— الماتىدا ما؟
— ءيا. كورگىلەرىڭ كەلسە مەن ءبىر كۇنى ەرتىپ اكەلىپ تانىستىرايىن وزدەرىڭمەن. اقىلدى، جاقسى قىز.
— باسە، — دەدى زايكۇل قايتادان سىقىلىقتاپ. — ەندى تۇسىنىكتى بولدى. وسىلاي شىعار دەپ ءوزىم دە ويلاپ ەدىم-اۋ. ەكەۋىڭ ەندىگى زاگس-كە دە بارعان شىعارسىڭدار.
— قويا تۇرشى سارناماي، زايكۇل، — دەدى قانيپا كوزى ويناقشىپ زالىمدەنە قالىپ. — ال، ول مۇندا قاشان، قالاي كەلگەن؟ ءبىز نەگە ونى وسى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىز؟
بۇل بار قىزدىڭ كوكەيىندەگى سۇراق بولۋعا ءتيىس.
— باسە.
— ءيا، — دەسىپ قالدى ءبىرسىپىرالارى قانيپانى قوستاپ. مەن سول جولى تاناعا الماتىدا جەنپي دەگەن جاڭا ينستيتۋت اشىلعالى جاتقانىن ەستىگەنىمدى حابارلاپ، سوعان بارىپ وقۋعا تۇسۋگە كەڭەس بەرگەنىمدى ايتتىم.
— مەنىڭ سوڭىمنان ىلە-شالا تانا الماتىعا كەلىپ، سول ينستيتۋتقا ءتۇسىپتى، — دەدىم. — ءقازىر ەكىنشى كۋرسىندا وقيدى.
— كەزدەسۋ جاعى قالاي؟ — دەدى تاعى دا قانيپا.
— اندا-ساندا.
— ودان كەيىن بىرگە جاتقان جوقسىڭدار ما؟ — دەدى زايكۇل شىدامسىزدانىپ.
قىزدار ۇندەمەدى. زايكۇلدى قايىرىپ تاستامادى. سوعان قاراعاندا ولاردىڭ دا وسىنى بىلگىلەرى كەپ وتىرعانى ايان بولدى.
— جوق، — دەدىم مەن كۇلىپ. — ول مەنىڭ دوسىمنىڭ قىزى — دوسىم عوي. تەك دوس تۇرعىسىندا عانا كەزدەسىپ، اجىراسامىز.
زايكۇل ودان سايىن تاقىمداي ءتۇستى.
— دوستىقتان ماحاببات تۋادى دەمەۋشى مە ەدى؟ الدە دوستىق ماحابباتقا ۇلاسادى دەۋشى مە ەدى؟ ابايەۆا، ايتشى، وسىلاي ما ەدى! — دەدى زايكۇل مايراعا قاراپ. مايرا باسىن يزەدى.
— ەندەشە، — دەدى زايكۇل تاعى دا قىلمىڭداپ — دوس بولعاننان كەيىن ەپتەپ...
قىزدار اقىرىن عانا سىلق-سىلق كۇلىسىپ الدى. جومارتبەك باسىن شايقادى. مەڭتاي، مايرا، مەن ۇشەۋمىز عانا كۇلگەنىمىز جوق.
— ونداي ۇلاسقان ەشتەڭە جوق ءازىر، — دەدىم مەن سالماقتى تۇردە.
— ول ەندى، ەكى جاقتىڭ دا كوڭىلىنە بايلانىستى شىعار، — دەدى مەڭتاي جاي عانا.
زايكۇل ەنتەلەي ءتۇستى.
— نەمەنە، ەربولدىڭ قىزدا كوڭىلى جوق دەيسىڭ بە؟ بولعاندا قانداي! وسىندا تومەن قاراعان بولىپ، ءبارىمىزدىڭ اشىق-شاشىق جەرىمىزدى اڭدىپ، سىلەكەيىنە شاشالىپ، وزىنەن-وزى الەك بولىپ وتىرادى عوي بۇل. اسىرەسە، سەن قولىڭا تۇسسەڭ، شايناماي قىلعىر ەدى، بالەم.
قىزدار دا، جومارتبەك تە تەگىس دۋ كۇلىسىپ قالدى. مەڭتايدىڭ اق جۇزىنە قىزىل قان ويناپ شىعا كەلدى. ءبىراق ونىسىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن مەڭتاي قىزدارمەن قوسا كۇلىپ، زايكۇلدىڭ ءسوزىن ازىلگە اينالدىرىپ جىبەرۋگە تىرىستى.
— سەن، نەمەنە، زايكۇل، — دەدى مەڭتاي كۇلىپ جاتىپ. — اعاي سونشا كىسى جەيتىن تاجال عوي دەپ پە ەدىڭ؟
— قىزدى جەيتىن جالماۋىز — جىگىت ەكەنىن سەن بىلمەۋشى مە ەدىڭ، — دەدى زايكۇل جۇلىپ العانداي. — سەن ونى «اعاي، اعاي!» دەيسىڭ. ءبىر كۇنى اعايىڭ سەنى، الگى ءبىر ەلدىڭ ەرتەگىسىندە ايتىلاتىن، قاي ەلدىكى ەدى ءوزى، ءيا قىزىل بورىكتى قىزدى جۇتقان سۇر قاسقىر سياقتى، «اپ!» دەپ اساپ قويعاندا بىلەرسىڭ ءالى تاجالدىڭ كىم ەكەنىن، جالماۋىزدىڭ نە ەكەنىن. «قىزىل كورپەنى» ۇمىتىپ كەتتىڭ بە ءوزىڭ؟ ول جاي شىعارىلا سالعان ولەڭ ەمەس. ول جالماۋىزدىڭ ساعان قاراپ جالاقتاعان ءتىلى دە، شىراعىم.
قىزدار بۇعان دا ءماز بوپ قالدى. بۇل جولى مەن دە كۇلدىم. تەك مەڭتاي عانا نە كۇلەرىن، نە كۇلمەسىن بىلمەي ءسال وتىردى دا، ارتىنان امالسىزدان ەزۋ تارتتى.
— زايكۇل نە دەسە، و دەسىن، — دەدى مەڭتاي قىزداردىڭ كۇلكىسى تىيىلعاننان كەيىن. — ءبىراق ءبىزدىڭ اعاي ونداي كىسى ەمەس!
— كورەرمىز، — دەدى زايكۇل دە ەرەگەسىپ.
— ءيا، — دەدى قانيپا كۇلىپ.
جاڭاعى زايكۇل ايتقانداي مەنىڭ قىزدارعا قىزىعا قارايتىنىم راس ەدى. ءبىراق مەنىڭ قاراۋىم دون جۋاننىڭ جاس كەلىنشەكتەرگە قاراۋى، جيل بلاستىڭ جاقسى ايەلدەرگە قىزىعۋى ەمەس. مەنىڭ قىزدارعا قاراۋىم ومىرگە قىزىعۋ، ءومىردىڭ سۇلۋلىعىنا ىنتىعۋ بولاتىن. باعباننىڭ ءوز قولىنان وسىرگەن گۇلگە ماقتانىشپەن قۇمارتا قاراعانى سياقتى، ءوزىم سولدات بولىپ قوسا قورعاسقان ءومىرىمىزدىڭ جاندى گ ۇلى جاقسى قىزدارعا سۇيسىنە كوز سالىپ، وسىنداي جانداردى ولىمگە بەرمەۋ ءۇشىن كۇرەسكەنىمە ريزا بولىپ، ىشتەي ماقتانۋىم ەدى. كوپ جىگىتتەر وسى عاجاپ گۇلدەردى كورە الماي كەتتى. مەن سەندەرگە ءوزىمنىڭ الاپات سوعىستان امان قالىپ، وزدەرىڭنىڭ ورتالارىندا وتىرعان باعا جەتپەس باقىتىمدى ساعات سايىن سەزىنۋ ءۇشىن قارايمىن، قىزدار. ال سەن مەنىڭ مۇڭىمدى مازاق ەتەسىڭ، زايكۇل. ءبىراق مەن سەنىڭ ءبىر ءسوزىڭدى قۇپتار ەدىم. سول ءسوزىڭنىڭ شىندىققا اينالۋىن قالار ەدىم. ول سەنىڭ مەڭتايدى مەن تاجال بولىپ، «اپ!» دەپ اساپ قويادى، قىلعىماي جۇتادى دەگەنىڭ. مەڭتايدى مەنىڭ سۇيەتىنىم راس. ءبىراق، مەن ونى، سەن ايتقانداي، «اساپ» تا قويماس ەدىم، «قىلعىماي» دا جۇتپاس ەدىم. ول مەنى سۇيسە، مەندىك بولسا، مەن ونى گۇل ەتىپ توبەمە كوتەرەر ەدىم. وعان اينىماس ادال جار، اجىراماس جان سەرىك بولار ەدىم. دەگەنمەن، سەن بۇگىن ماعان جاقسى قىزمەت ەتتىڭ، زايكۇل. سەن مەنىڭ ويىمدى ايتتىڭ. مەڭتايعا اۋىزبەن ايتىپ بىلدىرە الماي جۇرگەن تىلەگىمدى جەتكىزدىڭ. بۇل ءۇشىن ساعان مىڭ دا ءبىر راقمەت، ساعىنوۆا.
مەن وسىنداي دەپ ويلادىم. ءبىراق مەن ونى ەشكىمگە دە ايتپادىم. قىزدارمەن قوسىلا كۇلىپ، جايباراقات ادامعا ۇقساپ، ۇندەمەي وتىرا بەردىم.
— ءيا، اركىمنىڭ ءوز پەنەلوپاسى بولعانعا نە جەتسىن! — دەدى قانيپا جۇرت تەگىس تىنىشتالعاننان كەيىن ماعان كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويىپ، وزگەلەرگە بۇرىلىپ، كوزىن ءبىر قىسىپ قالىپ. سودان سوڭ وتىرىك كۇرسىنىپ الدى. — ونسىز ءومىر قيىن عوي!..
«اركىمنىڭ ءوز پەنەلوپاسى بولعانعا نە جەتسىن» دەگەن مەنىڭ ءسوزىم بولاتىن. بۇل كۋرستاعى قىزداردىڭ اۋىزدارىنان تۇسپەيتىن افوريزمگە اينالىپ كەتكەن ەدى. وسىنداي ءبىر ۇنسىزدىك ورناي قالعان تۇستا الدەبىرەۋ سونى ايتىپ جىبەرىپ، جۇرتتى دۋ كۇلدىرەتىن.
— جوق، — دەدى زايكۇل قولىن سەرمەپ. — بۇل ەربولدىڭ، ەربول سياقتى ۇلداردىڭ ايتاتىن ءسوزى. ءبىزدىڭ ونى وزگەرتىپ، «اركىمنىڭ ءوز وديسسەيى بولعانعا نە جەتسىن!» دەۋىمىز كەرەك، قىزدار. ماعان وديسسەي كەرەك!
قىزدار تاعى دا كۇلدى.
— ودان وزگە جاراماي ما؟ — دەدى جومارتبەك زايكۇلدىڭ ءسوزىن قاعىپ الىپ.
— جوق، — زايكۇل دە تەز جاۋاپ بەردى. — جارامايدى، سەن جارامايسىڭ. سوعىستا بولعان جوقسىڭ.
— ەندەشە سوعىستا بولعان، ومىراۋى وردەنگە تولىپ قايتقان ادام وتىر عوي الدىڭدا، — دەپ جومارتبەك مەنى نۇسقادى.
— مۇنىڭ ءوزى ءبىر كىسىدەن باسقانى كورمەيتىن سوقىرلاۋ وديسسەي، — دەدى زايكۇل جۇرتتى تاعى دۋ كۇلدىرىپ.
— قىزدار، كوپ كۇلىپ كەتتىك، قويايىق ەندى، — دەدى مەڭتاي وڭ جاعىندا ودەيال ۇستىندە جاتقان كىتاپتى قولىنا الىپ. — «ءۇي ارتىندا كىسى بار» دەگەندەي، ەمتيحان كەلە جاتقان جوق پا ەرتەڭ تاعى دا.
— ءيا، ساقالى ساپسيىپ، — دەدى جومارتبەك. جومارتبەكتىڭ سوزىنە ەشكىم كۇلمەدى. ءبارىمىز، بولمەنىڭ ءىشىن شاڭداتا اسىر سالىپ ويناپ، ءمۇعالىم كەلە جاتقاندا تىم-تىرىس پارتالارىنا وتىرا قالاتىن تومەنگى كلاسس شاكىرتتەرىندەي بۇرتيىپ، تومەن قاراپ، كونسپەكت، كىتاپتار بەتىنە قايتا ءۇڭىلىپ، ءۇنسىز قالدىق.
وسىدان كەيىن ءبىر دەمالىس كۇنى مەن تانانى جاتاقحاناعا ەرتىپ اكەپ، قىزدارمەن تانىستىردىم. ول، اسىرەسە مەڭتايمەن، مايرامەن شۇيىركەلەسە سويلەسىپ، جاقسى دوس بوپ كەتتى.
ناشار ستۋدەنتتەردىڭ كوز جاسىن كوكتەمنىڭ جىلى جاۋىنىنداي سورعالاتىپ، جازعى ەمتيحان دا ءوتتى. ءبىزدىڭ ءبىرسىپىرا قىزدار جىلاپ-سىقتاپ ءجۇرىپ، كەيبىرەۋلەرى قۇلاپ قالعان ەمتيحاندارىن قايتا تاپسىرىپ، ءبارىمىز تەگىس ءۇشىنشى كۋرسقا كوشتىك. ءبىر كۋرس جوعارىلاعانعا الاتاۋدىڭ توبەسىنە شىقپاعانمەن توسكەيىنە جەتكەندەي بوپ، كوڭىلىمىز كوتەرىلىپ قالدى. سوڭعى ەمتيحاننان قۇتىلعان كۇنى كەشكە وتىز ءۇشىنشى اۋديتورياعا جينالىپ، وزىمىزشە ساۋىق وتكىزدىك. ونى قالاي ۇيىمداستىرۋدى الدىن الا اقىلداسىپ العانبىز.
ىشكىسى كەلگەندەرگە ءبىر-بىر بوكال شامپان قويىلدى. ىشپەيمىز دەگەندەرگە قالاعاندارىنشا ليموناد پەن مينەرال سۋى بەرىلدى. «سەن انانى ءىش»، «سەن مىنانى ءىش» دەگەن سياقتى بىرەۋدى بىرەۋ قىستاۋ، قيناۋعا قاتاڭ تىيىم سالىندى. اركىمگە ەكى بۋتەربرودتان شايناما جانە ءتيدى. وسىنىڭ ءوزى بىزگە ءبىرىنشى كلاستى رەستوراننىڭ ەڭ قىمبات، ەڭ ءدامدى تاعامىنان كەم بوپ كورىنگەن جوق. بىرلەسىپ جاسالعان پروگراممانىڭ «ءىشۋ، جەۋ، ىقىلاستانۋ» دەگەن ءبىرىنشى ءبولىمى وسىمەن ءبىتتى. ونىڭ «ويناۋ، ويلاۋ، ونەر تانىتۋ» دەپ اتالاتىن ەكىنشى ءبولىمى باستالدى. بۇل بولىمدە اركىم ءوزىنىڭ بۇرىننان وسى كۇنگە ارناپ دايارلاعان ەڭ وريگينالدى دەگەن ويىنىن ورتاعا سالادى. ەڭ جاقسى دەپ تانىلعان نومەرلەرگە مىناداي سىيلىق بەرىلەدى: ۇلدار قالاعان قىزىنىڭ بەتىنەن سۇيەدى؛ قىزدار قالاعان ادامىنا ءوز تىلەگىن ورىنداتادى.
ءبارىمىز اۋديتوريانىڭ ورتاسىن بوساتىپ، القا قوتان وتىرا قالدىق. العاشىندا جۇرەكسىنىپ، ەشكىم ورتاعا شىقپادى. بارىمىزدەن باتىل زايكۇل بولدى. ءبىر كەزدە ول موينىن جاس بالاداي بىلعاڭداتىپ ورتاعا شىقتى.
— ال، نە ايت دەيسىڭدەر.
— ءبىز ەشتەڭە دەمەيمىز، ارناپ اكەلگەن ونەرىڭدى ءوزىڭ كورسەت.
— ەي، قىزدار-اي، — دەدى زايكۇل كۇلىپ. — مەندە كىمنەن شپارگالكا الامىن دەگەننەن باسقا نە وي، العان شپارگالكانى ءوز سوزىمدەي ەتىپ توپەپ ايتىپ شىعۋدان باسقا نە ونەر بولدى دەيسىڭ.
ءبارىمىز دۋ كۇلدىك. «ءوزى اق جۇرەك» دەسىپ جاتىر بىرەۋلەر. — ودان دا ءبىر ءان ايت دەسەڭدەرشى ماعان.
— ايت.
— دۇرىس.
زايكۇل سىزىلتىپ «دۋدارايدى» ايتتى. ءانىن بىتىرە سالىپ، تاقپاق ايتقاننان كەيىن دەرەۋ كامپيت سۇراپ الاقانىن جايعان بالاداي بولىپ، تورەشىمىز ابايەۆاعا قاراپ، بىردەن اقى سۇرادى.
— مايرا، مەنىڭ بۇل انىمە سىيلىققا... — دەپ كەلە جاتىر ەدى، جومارتبەك ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— جوق، ساعان سىيلىق بەرىلمەيدى، — دەدى ول. — سەن وريگينالدى ەشتەڭە ورىنداعان جوقسىڭ.
قىزدار دۋ ەتە ءتۇستى.
— بەرىلسىن، بەرىلسىن!
— ءتىپتى بولماسا ءبىرىنشى باستاعانى ءۇشىن بەرىلسىن.
مايرا باسىن يزەدى.
— ءيا، قالاعانىڭدى اتا، ساعىنوۆا.
زايكۇل قىلمىڭداپ قالدى.
— وندا، — دەدى ول ەندى تاكاپپارلانا باستاپ، — وندا مىنا ەكى جىگىت، ەربول مەن جومارتبەك، ءشوپ ەتكىزىپ ەكى جاق بەتىمنەن قاتار ءسۇيسىن.
قىزدار قىران كۇلكى بولدى.
— جوق، بىرەۋىمىز دە جەتەمىز عوي، — دەدى جومارتبەك.
زايكۇل جەتپەيدى دەگەندەي، باسىن شايقادى.
— ويىننىڭ ءتارتىبى بويىنشا: قىزدار قالاعان ادامىنا ءوز تىلەگىن ورىنداتادى. وسىلاي عوي؟ ەندەشە مەنىڭ تىلەگىم ايتىلدى. ەكەۋىڭ كەلىپ ورىنداڭدار، سولاي ما، مايرا.
مايرا ىشەك-سىلەسى قاتىپ، باسىن يزەدى.
جومارتبەك ەكەۋىمىز زايكۇلگە قاراي اياڭدادىق. قىزدار قوسىلىپ، ءبىر ىرعاقپەن الاقان سوقتى. بۇل جەڭىمپازعا وينالعان تۋش ەسەبىندە بولدى.
ەكىنشى كەزەكتى جومارتبەك الدى. ول ورتاداعى ورىندىققا قولىنا دومبىرا ۇستاپ شىقتى. ورىندىققا وتىرماس بۇرىن، ارتيستەرشە ءيىلىپ، قىزدارعا تەگىس ىزەت كورسەتتى.
— مەنىڭ نەگىزگى ماقساتىم كازگۋ-دى ءبىتىرىپ، جاقسى ازامات بوپ شىعۋ ەكەنىن وزدەرىڭ دە بىلەسىڭدەر، قىزدار. ودان ماڭىزى ەشبىر كەم ەمەس تاعى ءبىر ماقساتىم بار.
— ول نە؟ — دەدى شىدامسىز زايكۇل.
— ول، — دەدى جومارتبەك، — جاقسى ايەل الۋ. — بۇل ءسوز دە قىزداردىڭ دۋ كۇلكىسىنە ۇلاستى. سىڭعىرلاعان ءتاتتى كۇلكىلەر توقتالعاننان كەيىن، جومارتبەك ءسوزىن جالعادى. — سەندەر كۇلەسىڭدەر. سەندەرگە وڭاي بۇل. سەندەر نەمەنە، جاقسى كورگەن جىگىتتەرىڭە قۇلاعىنان باسىپ وتىرىپ، شىعاسىڭدار دا الاسىڭدار. بولماي بارا جاتسا، كومسومول ۇيىمىنا ارىز بەرەسىڭدەر. انا جىگىت مەنىمەن كوڭىل قوسىپ ەدى. ەندى قاراماي كەتتى دەيسىڭدەر. ال كومسومولدىڭ قۇرىعى ۇزىن — جىگىتتى، شەتكە شىققان ساياق جىلقىداي ەتىپ قايىرىپ اكەپ، ارىز ايتقان قىزعا قوساقتايدى. — قىزدار تاعى دا بولمەنى باستارىنا كوتەرە كۇلىستى. — ال، ەربول اعاي ەكەۋمىزدىڭ جايىمىز مۇلدە باسقاشا. الدىمەن ءبىز قاي قىز جاقسى دەپ باسىمىزدى ءبىر قاتىرامىز. جاقسى قىز مەنى جاقسى كورە مە، ايتقانىمدى قابىلداي ما دەپ جانە دەل-سال بولامىز. قويشى نە كەرەك، جىگىتكە جاقسى جار تاۋىپ الۋ وڭاي ەمەس.
سوندىقتان مەن سەندەرگە ءقازىر الدىمەن جاقسى قاتىن، ودان سوڭ جامان قاتىن تۋرالى ەكى ولەڭ ايتىپ بەرەمىن.
وسىلاي دەپ جومارتبەك دومبىرانى قاعىپ-قاعىپ جىبەردى دە، اۋديتوريانى باسىنا كوتەرە شىرقاپ قويا بەردى.
اققۇبا قاتىن الساڭ، بويى سۇڭعاق.
قاسىڭا شاقىرعاندا كەلسە زىرلاپ.
داۋىسى: «ءاۋ» دەگەندە ارەڭ شىعىپ،
كەۋدەسى ەڭكەيگەندە ەتسە بۇلعاق.
اياعىن، تاباعىمەن قويعان جۋىپ.
سۇيرەڭدەپ ءسوز سويلەمەس وسەك قۋىپ.
ءبىر ءسوزدى ەكى ءسوز عىپ ەش ايتپايدى،
كوبەيسىن ۇرىس-جانجال قايدان تۋىپ.
ەرىنە ادال ءجۇرىپ بولار سەرىك،
قۋانار عازيز قۇربى ءجۇزىن كورىپ.
بىلگىزبەي بار بولسا دا، جوق بولسا دا،
تۇرعانى ءارقاشاندا قاسىن كەرىپ.
سىپاتى جاقسى قاتىن ايتسام بىتپەس،
ماداقتاپ جامان قاتىن ەرىن كۇتپەس.
ۇقساتسا از با، كوپ پە تاپقانىڭدى،
كەز كەلسە كەدەيشىلىك ەشتەڭە ەتپەس، ا-ا-اۋ! —
دەپ جومارتبەك شاناقتى سارت ەتكىزە سوعىپ، ورنىنان تۇرىپ، تاعى دا جان-جاعىنا قاراپ باس ءيدى.
ءبارىمىز قول سوقتىق.
— ەندى جامان قاتىن تۋرالى ايت، — دەدى زايكۇل شىدامسىزدانىپ.
«ايتايىن با؟» دەگەندەي، جومارتبەك بيىگىرەك كرەسلودا قولىنا كىتاپ ۇستاپ، وزگە جۇرتتان وقشاۋلاۋ بوپ وتىرعان مايراعا قارادى. ول «رۇقسات» دەگەندەي، باسىن يزەدى. ابايەۆا ءقازىر ءۇشىنشى كۋرسقا بۇگىن عانا كوشكەن ستۋدەنتكادان گورى ءۇش جىلدان بەرى ەل بيلەپ تاسىلدەنىپ قالعان ايەل پاتشالارعا ۇقسايتىنداي ەدى. كۇلمەي، اشىلماي، باسىن تىك ۇستاپ، يەگىنەن يشارا جاساپ، ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن بۇيرىق بەرىپ وتىر. قولىنداعى كىتابى حازىرەتتىڭ اساسى نەمەسە بوگدان حمەلنيسكييدىڭ بۋلاۆاسى سياقتى، ونى ءسال كوتەرسە بولدى، شۋلاپ وتىرعان جۇرت تىم-تىرىس تىنا قالادى. ابايەۆادان رۇقسات العان سوڭ جومارتبەك قايتا شىرقادى.
بولمايدى پەيلى سۇلۋ جامان قاتىن.
بىلمەيدى ۇيرەتسەڭ دە ءسوزدىڭ سالتىن.
ىلمەلەپ، سالعان جەردەن كەكەسىندەپ،
قىلادى ۇرىس-جانجال ءسوزدىڭ ارتىن.
كەتەدى تاڭ اتقان سوڭ وسەك باعىپ،
ەرىنە بىلشىلدايدى ەلدى شاعىپ.
قوناققا تاماق بەر دەپ ەپتەپ ايتسا،
جۇرەدى تەرىس قاراپ، جىبىر قاعىپ.
كىسىگە كۇلە سويلەپ كەلمەس جاناپ،
بىلدىلدار ەل كوزىنشە بايىن سىباپ.
تاۋسىلدى كۇنى-تۇنى ەت پەن شاي دەپ،
قوناعىن قىستاي كەلگەن ءبارىن ساناپ...
ورامال جەردە جاتىر، كىرى باتپان.
سالدىراپ اياق-تاباق قيراپ جاتقان.
سۇتىنە شەلەكتەگى يت كەپ تيسە،
«كەت!» دەپ تە ايتپايدى وعان، قۇداي اتقان. — — و-و-و، ە-ە-ە...
وۋف!
تورەشىنىڭ ۇيعارۋىمەن جومارتبەككە دە ءسۇيۋ سىيلىعى ءتيدى. ول الشاڭداپ، زايكۇلگە قاراي ءجۇردى. ەرنىن ءشۇرشيتىپ، ناق سونى عانا سۇيەتىندەي بوپ، ىڭعايلانىپ بارا جاتتى. زايكۇل قۇيتىڭداپ، باسىن قيقاڭداتىپ، ەرنىن ىڭعايلاي باستادى. جومارتبەك ونى وزىنە قاراي ۇمتىلتا ءتۇستى دە، باسىن شاپشاڭ بۇرىپ، ءشوپ ەتكىزىپ زايكۇلدىڭ قاسىندا وتىرعان ءنازيلاشتىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. زايكۇل سۇيىسۋگە ىڭعايلاپ شوشايتقان ەرنىن نە ىستەرىن بىلمەي، ءتۇسى بۇزىلىپ ناۋمەز بوپ قالدى. ونى باعىپ وتىرعان ءبىز جانە قىران كۇلكىگە باتتىق.
— زايكۇل، نەمەنە سۇيىسكىڭ كەلىپ پە ەدى، كەل، — دەدى جومارتبەك ەشتەڭە بولماعانداي جايباراقات وعان قاراي بۇرىلىپ.
— ارحيمەدتىڭ تۇتقاسىن ۇستاعانداي بولماي، اۋلاق كەتشى، — دەدى زايكۇل تەرىس اينالىپ.
— مەنىڭ ءوز تۇتقام دا جەتەدى، — دەدى جومارتبەك بەينەبىر زايكۇلمەن ۇرىسقانداي باج ەتە قالىپ. — بىرەۋدىكى ماعان ءدارى ەمەس.
وسىلاي دەپ جومارتبەك زايكۇلگە قاراپ كۇلەيىن دەگەندەي بوپ ىرجيىپ كەلە جاتتى دا، دەرەۋ، بىرەۋمەن توبەلەسىپ قالعانداي، ءتۇسىن تومسىرايتا قويدى. بۇلاي، بەت بەينەسىن لەزدە ەكىنشى تۇرگە تۇسىرە قويۋ سياقتى ارتيستىك ونەر كۋرستا جومارتبەككە عانا ءتان بولاتىن. وسىنىسىمەن ول ءبارىمىزدى بۇرىن دا تالاي رەت كۇلدىرگەن ەدى. بۇل جولى دا ول ءبىزدىڭ كۇلمەس ەركىمىزگە قويمادى.
قانيپا، ساقيلا، ءنازيلاش ۇشەۋى ءۇش جاقتان قول كوتەردى.
مايرا ۇشەۋىنە دە باس يزەدى. ولار ورتاعا كەلىپ، سوعىس كەزىندە شىققان «كوكەم-اي» دەگەن ءاندى شىرقادى.
ەلدە جۇرگەن جاس باۋىردىڭ مايدانداعى اعاسىن ساعىنىپ، جۇرەكتىڭ زاپىرانداي زارىمەن ايتقان جان-جۇيەنى بوساتار اششى ءانى اۋديتوريانى كەرنەپ كەتتى. ءۇش داۋىس قوسىلا شىرقاپ «كوكەم-اي!» دەپ زارلانعاندا تەرەزەنىڭ شىنىسىنا دەيىن دىرىلدەپ، قالتىراپ كەتكەندەي بولدى.
قان مايداننىڭ ىشىندە كوكەم ءجۇر-اۋ-ا-ا-اۋ.
مىلتىق كەزەپ كوكەمە نەمىس تۇر-اۋ، ا-ا-اۋ-اي.
كوكەم-اۋ!
قاشان كەلەر ەكەنسىڭ؟!
مەن تاعدىردان سۇرايمىن كۇندىز-تۇنى-اۋ، ا-ا-اۋ،
كوكەمە اتقان جاۋ وعىن ماعان بۇر-اۋ، ا-ا-اۋ-اي.
جان كوكەم!
ديدارىڭدى ءبىر كورسەم!..
بۇدان كەيىنگى كەزەك ماعان كەلدى. ءۇش قىز قوسىلا ايتقان جاڭاعى زارلى ءان جۇيكە-جۇيكەمدى بوساتقان مەن نە ايتارىمدى بىلمەي ساستىم. ازىرلەپ اكەلدىم دەگەنىمنىڭ ءبارى جان تولقىتقان جاڭاعى اننەن كەيىن مۇلدە قاجەتسىز، كەرەكسىز سياقتاندى. ءبىراق قىزدار قىستاپ بولمادى. «شىقسىن ورتاعا، ايتسىن بىردەڭە» دەپ جانىمدى شىعاردى. امالسىز ورتاعا شىقتىم.
— مەن اباي ولەڭدەرىندە كەزدەسەتىن ەسكى سوزدەردىڭ تىزبەسىن جاساپ، ولارعا وزىمشە تۇسىنىك بەرگەن ەدىم. بۇگىنگى كونكۋرس سياقتى قورىتىندى كەشكە سونى ۇسىنۋىما بولادى. ءبىراق، مۇنىڭ ءوزى ءبىر داپتەر، — دەدىم قىزدارعا داپتەرىمدى كورسەتىپ. — ءبارىن تابان استىندا وقىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان مەن ءقازىر سوڭعى وقىعان ءبىر كىتابىمنان سۇلۋ ايەل، ماحاببات جايىندا جازىپ العان ەكى-ۇش ناقىل ءسوزىم بار، سونى وقىپ بەرەيىن.
مەن مايراعا قارادىم. مايرا قىزدارعا قارادى.
— ماحاببات جايىنداعىسىن وقىسىن.
— سوڭعىسىن ايتسىن، — دەپ شۋلاستى قىزدار.
ابايەۆا كىتابىن جوعارى كوتەردى. جۇرت تەگىس تىم-تىرىس بوپ تىنىشتالا قالدى.
— ءيا، وندا بىلاي بولسىن، قىزدار، — دەدى مايرا. — ەربول اعايدىڭ اباي ولەڭدەرىنە تۇسىنىك جاساۋى ءبىزدىڭ ەشقايسىمىزدىڭ ويىمىزعا كەلمەگەن ۇلكەن جۇمىس. ونى ءبىلۋدىڭ ءبارىمىز ءۇشىن پايداسى بار. ول اسىرەسە ەرتەڭ ءبىز ءمۇعالىم بولىپ، مەكتەپكە بارعاندا كەرەك. سوندىقتان ءبىز ونى اعايدان سۇراپ، كوشىرىپ الارمىز. مەنىڭشە، اعايعا تاڭداعان قىزىن ءسۇيۋ سىيلىعىن وسى ەڭبەگى ءۇشىن بەرۋىمىزگە بولادى. ال بۇل كىسى جاڭاعى سوڭعى ايتقانىن وقىپ شىقسىن دا، سىيلىعىن السىن.
مەن ءبىر جاپىراق بولەك قاعازعا ءتىزىپ العان ماحاببات جايىنداعى سوزدەرىمدى وقي باستادىم.
«ماحاببات بار جەردە كوز جاسى قوسا جۇرەدى.
ادامنىڭ ءومىرى قىسقا بولعانىمەن، ماحابباتى ۇزاق ءومىر سۇرەدى.
قۇشتارلىق، — ماحاببات حابارشىسى.
قۇشتارلىقتى كوز ايتىپ، تىلەكتى ءتىل تۇسىندىرەدى.
جۇرەگىن ماحاببات مەكەندەسە، ەڭ ساراڭ دەگەن ادامنىڭ ءوزى ەرەسەن مىرزا بوپ كەتەدى.
ادەمى ايەلدىڭ الەگى كوپ.
سۇلۋ ايەل سورعا بىتەدى.
كورىكتى ايەلدىڭ كۇيەۋىنىڭ كوڭىلىنەن كۇدىك ارىلمايدى.
سۇلۋعا سۇقتانۋشى كوپ.
سورلىنىڭ ايەلى سۇلۋ بولادى».
جازىپ العان قاعازىمنىڭ ەكىنشى بەتىن وقىماي ورتاسىنان بۇكتەي سالىپ، قىزدارعا راحمەت دەگەن يشارا جاسادىم.
زايكۇل اۋزىنان ەمشەك تارتىپ العان جاس بالاداي بوپ، باج ەتە قالدى.
— ەكىنشى بەتىن وقىعان جوق، مايرا. ەربول ەندى قاعازىنىڭ ەكىنشى بەتىندەگىسىن وقىسىن، — دەپ ەلبەلەكتەپ ۇشىپ كەتە جازدادى.
ابايەۆا ماعان قاراپ، «زايكۇل ءبارىن ەستىمەي تىنبايدى» دەگەندەي جىميدى دا، باسىن يزەدى. بۇل تورەشىنىڭ «تاعى وقى» دەگەن ءامىرى ەدى. اسكەردە كوماندير بۇيرىعىن ەكى ەتپەي ورىنداپ ۇيرەنگەن باسىم، قاعازىمنىڭ بۇكتەۋىن قايتا جازدىم.
— بۇل ۇزىندىلەر ءۇندىنىڭ جازۋشىسى ءدانديننىڭ «ون حانزادانىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارى» دەگەن كىتابىنان الىندى. ال، تىڭدا، زايكۇل، — دەدىم مەن الدىمەن ءجۇزى جايناپ، قۇلپىرىپ وتىرعان زايكۇلگە قاراپ الىپ.
— وقي بەر، وقي بەر، — دەدى زايكۇل شىدامسىزدانىپ. — مەن تىڭداپ وتىرمىن.
مەن تاعى دا وقۋعا كىرىستىم.
"ماحاببات جايىنا كەلەتىن بولساق، ونىڭ ءمانى ادامعا دۇنيەدە تەڭدەسى جوق وزگەشە راحات بەرەتىندىگىندە. كەۋدەسىن ماحاببات كەرنەگەن ەركەك پەن ايەلدىڭ ويلايتىنى ءومىردىڭ وزگەشە سول راحاتىنا جەتۋ عانا بولادى. جۇرەگىنە ماحابباتتىڭ نۇرى تۇسكەن جاننىڭ جاي جۇرتتان وزگەشەلىگى ونىڭ اينالاسىنىڭ ءبارى كۇلىپ، قۋانىپ تۇرعانداي كۇيدە بولادى. ىنتىزار ەكى جاننىڭ قۇشاقتارىنىڭ ايقاسۋى وزدەرىنە وشپەس قۋانىش بوپ تانىلىپ، كەيىن سول ساتتە ەسكە الۋدىڭ ءوزى ول ەكەۋىن ەرەكشە ەلتىتىپ، وزگەشە شاتتىققا بولەيدى. جۇرەكتى كەرنەگەن وسى قۋانىشقا جەتۋ ءۇشىن ۇلكەن قىزمەتتەگى ادامداردىڭ وزدەرى اسا قيىن ەرلىكتەر جاساۋعا دەيىن بارىپ، مول-مول سىيلىقتار تارتادى. ءقاۋىپتى ءىس قاتەرلى جانجالعا دەيىن تاۋەكەل ەتەدى...
...ايەلگە، اسىرەسە جۇرەگىندە بىرەۋگە ارنالعان مازداعان ماحابباتى بار ايەلگە، ءوزى سۇيمەيتىن ەركەككە ەرىكسىز قوساقتالۋدان قيامەت قورلىق جوق.
...مەنى ماحابباتتىڭ ۋلى جىلانى شاقتى اياماي. جانىما ءدارى، دەرتىمە شيپا سەن عانا!
...و، قۇدىرەت، جالاڭبۇت جۇگىرىپ، كۇنى بويى قۋالاپ تورعاي اتاتىن ءسابي سياقتى، ساداق تولعاپ، سان ادامنىڭ جۇرەگىنە جەبە قادالتاتىن ماحاببات ءتاڭىرى! نە جازىعىم بار ەدى مەنىڭ؟ نەگە مۇنشا قينايسىڭ مەنى؟ ءبىرجولا ورتەپ، كۇل قىلىپ جىبەرمەي، نەگە مۇنشا كۇيدىرەسىڭ اياۋسىز؟..
...« وزىڭدەي سەن ونىڭ جۇرەگىنە! ونىڭ جۇرەگى الىپ جارتاستىڭ تابانىنداي تۇراقتى، ناعىز بولاتتىڭ وزىندەي بەرىك. ول جۇرەكتى وزگەشە بايلىق — ءوز ماحابباتىڭنىڭ نۇرلى گاۋھار تاسىمەن ورنەكتەگەيسىڭ سەن! ونىڭ بيىك كەۋدەسى وزىڭدەي لايىقتى جاردىڭ سالماعىنا جانشىلىپ، ءوز راحاتىن السىن ومىردەن». حانشانىڭ نوكەر قىزدارى وسىلاي دەپ ءۇن قاتتى ماعان. بۇل سوزدەردەن كەيىن مەنىڭ جۇرەگىمدى قىسقان ماحاببات بۇعاۋى ودان سايىن تارىلا تۇسكەن ءتارىزدى بولدى».
مەن بار وقىعىشتىق ونەرىمدى جۇمساپ، بار جانىمدى سالىپ، بىرەۋدىڭ ءسوزىن وقىپ تۇرعانداي ەمەس، ءوز جۇرەگىمنىڭ بار سىرىن ءبىر جانعا عانا ارناپ اقتارىپ تۇرعانداي بوپ ەلتىپ، ەگىلگەندەي كۇيدە ءۇنىمدى ءۇزىپ، قاعازدان باسىمدى كوتەردىم. ارينە، مەن بۇل سوزدەردى تەك قانا مەڭتايعا ارناپ ەدىم. «وسىنىمدى ۇقتى ما ەكەن؟» دەپ مەن باسىمدى كوتەرگەننەن كەيىن، باسقالارعا بىلدىرتپەۋگە تىرىسىپ، مەڭتاي جاققا كوز تاستادىم.
مەن وقىعان سوزدەرگە قىزداردىڭ كوبى ىشتەي راحاتتانىپ، باس كوتەرە الماي، تومەن تۇقىسىرا سىلقىلداپ كۇلىسىپ قالعان ەكەن. زايكۇلدىڭ ەكى كوزى ىشىپ-جەپ، ماعان قادالىپ الىپتى. «تاعى دا بار ما، تاعى دا وقىشى» دەپ وتىنگەندەي، سۇراپ، تىلەگەندەي كۇي تانىتادى. تەك مەڭتاي عانا كۇلمەستەن، جىميماستان، مەنىڭ سوزدەرىمدى ەستىمەگەندەي بوپ، ماعان ەمەس، تەرەزە جاققا كوزىن قاداپ، ويلانىپ قالىپتى.
— ءيا، اعاي، سىيلىعىڭىزدى الىڭىز، — دەدى مايرا جاڭاعى مەن وقىعان ۇزىندىدەگى نوكەر قىزدار ماقتاعان حانشاداي جىميىپ. — قالاعان قىزىڭىزدى ءسۇيىڭىز.
مەن جاڭاعى ماحاببات جايىندا ۇزىندىلەر وقىعان ساتتە بار دۇنيەنى ۇمىتىپ، ويىمنان شىعارعان ەكەنمىن. سويلەگەنىم ءۇشىن ماعان دا سىيلىق بارى، سىيلىق بولعاندا تاڭداعان، جانىم جاقسى كورگەن قىزدى قۇشاقتاپ، بەتىنەن سۇيۋگە پراۆولى ەكەنىم ەندى عانا ەسىمە ءتۇستى. سول-اق ەكەن جۇرەگىم وز-وزىنەن لۇپىلدەپ، دۇرسىلدەپ قويا بەردى. «سۇيسەم بە ەكەن، سۇيمەسەم بە ەكەن؟» دەپ ويلادىم. «جوق، وسىنداي ءساتى كەپ تۇرعاندا ءسۇيىپ الايىن، ول قايتەر ەكەن؟» دەدىم دە، اقىرىن باسىپ، مەڭتايعا قاراي اياڭدادىم. مەڭتاي ماعان كەلە جاتىر دەپ ويلاماعان سياقتى قالىپ كورسەتىپ، باسقا قىزدارداي قىمسىنىپ، بەتىن باسا باستاعان جوق. مەن ونىڭ قاسىنا تاقاپ قالعاندا دا ءوزىنىڭ سول جاعىنداعى قىزدىڭ بەتىنەن سۇيۋگە كەلە جاتقان بولار دەگەندەي، وڭ جاعىنداعى كورشى قىزىنا قاراي موينىڭ بۇرىپ، ونى سوزگە شاقىردى. ءدال سول كەزدە مەن، قولى دىرىلدەپ، ەڭ العاش ءمور ۇستاعان اۋىلنايداي ەتەكتەي ەرنىمدى جيعان بوپ ءسال ءبۇرىستىردىم دە، ونى مەڭتايدىڭ قاعازداي موينىنا بىلش ەتكىزىپ باسىپ كەپ قالدىم. بەيقام وتىرىپ، سەلك ەتكەندەي بولىپ جانە قىتىعى كەلگەن سياقتانىپ قىز موينىن ىشىنە تارتىڭقىراپ، قايتادان سول جاعىنا قاراي بۇردى. ول كەز مەنىڭ قىزعا قۇمارتىپ، قينالىپ جۇرگەن شاعىم ەمەس پە؟ ەگەۋدەي ەرنىم مەڭتايدىڭ موينىن، كىشكەنتاي قۇلاعىن ۇيكەلەپ بارىپ، لەزدە قىپ-قىزىل بوپ كەتكەن اق بەتىنىڭ ۇشىنا توقتادى. ونى، وزىمشە اقىرىن ءوپتىم دە، قىزداردى قىران كۇلكىگە باتىرىپ، ماس كىسىدەي سەندەلەكتەپ ءوز ورنىما قاراي اياڭدادىم.
مەنەن كەيىن قىزدار بىرلەسىپ تاعى دا ولەڭ ايتتى. ءبىراق ولاردىڭ نە ايتقانىن مەن ۇققانىم جوق. مەڭتايدىڭ بەتىنەن ءبىر سۇيگەنگە، ءبىر شيشا شەربەتتى باسىما كوتەرىپ جالعىز سىمىرگەندەي، وز-وزىمنەن ماسايىپ، بۋىن-بۋىنىم قۇرىپ، ەلتىدىم دە وتىردىم. سول كەزدە قولىنا شاعىنداۋ داپتەر ۇستاپ ورتاعا مەڭتايدىڭ ءوزى شىقتى.
— ويىننىڭ شارتى وزگەشەلەۋ نارسەلەر دايارلاپ اكەلۋدى تالاپ ەتكەن سوڭ، — دەدى مەڭتاي بوگەلە سويلەپ، — مەن مىنا ءبىر داپتەردى الا سالىپ ەدىم. مۇندا شەشەمنىڭ ايتقان ءبىرسىپىرا سوزدەرى جازىلعان. شەشەم باستاۋىش مەكتەپتە مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارعان، ساۋاتتى كىسى بولاتىن. وقىعان كىتاپتارىنىڭ اق بەتىنە ءوز ويلارىن جازىپ تاستاي سالاتىن. مەنىڭ ون جاسىما دەيىن ءبىز اۋىلدا تۇردىق. ودان سوڭ ريددەر دەگەن قالاعا كوشىپ بارىپ، اكەم جۇمىسشى بولدى. بىلتىر اۋىلعا بارعاندا (اكەمنىڭ ءىنىسى اۋىلدا تۇرادى) اپام وقىعان كىتاپتاردىڭ بەتتەرىن بىر-بىرلەپ اقتارىپ وتىرىپ، ونىڭ ءوز قولىمەن جازعان جازۋلارىن مىنا داپتەرگە كوشىرىپ العان ەدىم. تالاي قىزىق كىتاپتى وزدەرىڭ دە وقىپ جۇرسىڭدەر عوي. مەن سەندەرگە اپامنىڭ جازعاندارىن ايتىپ بەرەيىن. مۇنىڭ كەي تۇستارى تۇرپايىلاۋ دا بوپ كورىنەر. ءبىراق ءبارىمىز دە ەس بىلگەن ەرەسەك بالالارمىز عوي، وندايلارىن الىپ تاستاماي-اق تۇتاس وقي بەرەيىن.
— دۇرىس.
— ءجون.
— وقى، مەڭتاي، — دەدىك ءبىز جارىسا شۋىلداپ. مەڭتاي تاماعىن كەنەپ الدى دا، اسىقپاي جايلاپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرىن ءتىزىپ، انا جۇرەگىنەن شىققان اقىلدى ناقىلداردى اقتارا باستادى.
1. جازعى سالقىننان جانىڭدى اياما.
2. ەشقاشان دا، ەشكىمدى جامانداما. ەڭ جامان دەگەن ادامنىڭ دا جاقسىلىعى بولادى.
3. قىز كويلەگىنىڭ ەتەگى تىزەدەن جوعارى شىقپاۋى كەرەك، سەبەبى قىزدىڭ جالاڭاش جەرىنە كوپ كوزىنىڭ قۇرتى تۇسكىش كەلەدى. ال حالىقتا: «ەستى قىز ەتەگىن قىمتاپ ۇستايدى» دەگەن ماقال بار.
4. ايەلدىڭ جالاڭاش دەنەسى ەركەكتىڭ قۇمارلىعىن قوزدىرادى. اقىلمەن بوگەپ، سابىرمەن تۇسالماعان قۇمارلىق تاۋدان توڭكەرىلگەن سەل سياقتى: جولىنداعىنىڭ ءبارىن ۇيپا-تۇيپا ەتىپ، جايپاپ، جويىپ كەتەدى. سوندىقتان ايەلدىڭ، ەركەك قۇمارلىعىن قوزدىراتىن اشىق-شاشىق جەردى كوبەيتپەي جاۋىپ، جاريا ەتىلمەيتىنىن قىمتاپ ۇستاۋى ابزال. اسىرەسە ەتەكتى قارا سانعا دەيىن كوتەرمەۋ، كەۋدەنى جالاڭاشتاماۋ ءجون. سوندا ەركەك ەلەڭدەمەيدى، ايەل الاڭدامايدى، ادالدىق بۇزىلمايدى.
5. ەشكىممەن بارقىلداپ ۇرىسپا، باعاڭدى جوياسىڭ.
6. قارقىلداپ كۇلۋ، تارقىلداپ سويلەسۋ — داراقىلىق بەلگىسى.
7. كەمشىلىكسىز كىسى بولمايدى، ونى كورۋدەن وڭاي جوق. كىسى كەمشىلىگىن تەز كورۋگە ەمەس، تەز تۇزەتۋگە كومەكتەس.
8. قىزعا قاتتى كۇلۋدىڭ قاجەتى جوق، جىگىتتەرگە ونىڭ جىميعانى دا جەتىپ جاتىر.
9. اۋىز شەشەندىك اركىمدە بولادى. اسىرەسە قىزدىڭ اۋزى سۇيرەڭدەپ كوپ سويلەمەگەنى ابزال. ويتكەنى قىزدىڭ كۇلكىسى، جىميۋى، باس يزەۋى، كوزقاراسى، ءجۇرىس-تۇرىسى — ءبارى دە سايراپ تۇرعان ءسوز. سوندىقتان ونىڭ از سويلەپ، اينالاسىنا اقىلمەن تانىلعانى دۇرىس.
10. شوشاڭداعان قىز شەشەنىڭ اتىنا كىر كەلتىرەدى.
11. بالاسى اراق ىشسە، شەشەسى ۋ ىشەدى. ماسكۇنەم جامان بالا جاقسى انانى اجالىنان بۇرىن كورگە كىرگىزەدى.
12. جامان تۋىس تىستەۋىك، جاقسى جولداس ۇيىرسەك. جاقسى دوس جامان اكەدەن ارتىق.
13. ءۇمىت كۇتكەن ۇلى وڭباعان بوپ كەتسە — اكە سورلى؛ قىزى كۇيەۋگە وتپەسە — شەشە سورلى؛ سۇلۋ دەپ العانى سۇيكىمسىز بوپ شىقسا — جىگىت سورلى؛ قىران دەپ تيگەنى جاپالاق بوپ شىقسا — جار سورلى.
14. اقكوڭىل مەن ادال نيەتتەن تۋعان ءىس اسەم بولماسا دا سۇيكىمدى. ايلا مەن ارامدىقتان تۋعان ءىس، ادەمى بولسا دا جيىركەنىشتى.
15. قىزدىڭ جاقسى جىگىتكە شىعۋى، جىگىتتىڭ جاقسى جار تاڭداپ الۋى جەڭىسپەن پارا-پار. الدىمەن جەڭىسكە جەتۋ قىمبات، ال جەتكەن جەڭىستى باياندى ەتۋ، ودان دا قىمبات.
16. كوشەدە كولدەنەڭ تۋرا قالىپ، ءبىرىنىڭ ەرنىن ءبىرى جۇلىپ جەردەي بوپ جالماپ، جۇرت كوزىنشە ءسۇيىسىپ جاتقان قىز بەن جىگىتتە ار دا، ۇيات تا بولمايدى. ونداي ادەتتەن بەز، ونداي قۇربىدان اۋلاق بول.
17. كەي ادام كىلت ەتپە كەلەدى. ءبىراق ول مىنەز جاس بالاعا، سۇلۋ ايەلگە جانە ۇلى ادامعا عانا جاراسادى. بۇل ۇشەۋىنەن باسقاعا بىتكەن قىڭىرلىق قىرسىقپەن تەڭ.
18. ماحاببات — بارشا بايلىقتان كۇشتى. ءبىراق كۇشتىگە دە كومەك كەرەك. سول سياقتى ماحاببات تا ءوزىن بايلىق پەن بارلىقتىڭ قوسا قولداۋىن ۇناتادى.
19. ەكى ادامنىڭ بىر-بىرىنە شىن ىقىلاسپەن قالتقىسىز قىزمەت ەتۋى نە ارالارىنداعى ادال ماحابباتتىڭ، نە اسىل دوستىقتىڭ ارقاسى.
20. ەركەككە جۇرەك كەرەك، ايەلگە تىرەك كەرەك.
21. ءتىرى ادامنىڭ بار باقىتى، بار قىزىعى جەر بەتىندە. وعان ۇمتىلۋدىڭ نەمەسە و دۇنيەدەن ءۇمىت ەتۋدىڭ قاجەتى جوق. سول سەبەپتى بار تەردى توگىپ، بارشا وي مەن اقىلدى جۇمساپ جەر بەتىن، تۇرعان ءۇيىڭدى جۇماق ەتە ءبىل.
22. ەل سىيلارلىق باعاڭ بولماسا، ەلگە اعا بولدىم دەمە.
23. جاقسى ادام — ماگنيت. ماگنيتتىڭ بىرنەشە تەمىر شەگەنى وزىنە تارتىپ الا الاتىنى سياقتى، جاقسى ادامنىڭ دا جانىنا جۇرت كوپ ۇيىرىلەدى. ءوزىڭ جاقسى بولساڭ — اينالاڭدا دوسىڭ كوپ؛ جامان بولساڭ — جالعىز جۇرەسىڭ؛ ورتاشا بولساڭ — سەن دە ءبىر جاقسىنىڭ جانىن جاعالايسىڭ. دوستى سىرتتان ىزدەمە، جاقىننان ىزدە، ءوزىڭنىڭ ىشىڭنەن، ىشكى دۇنيەڭنەن ىزدە. جانىڭ جاقسى، جۇرەگىڭ جاقسى، اقىلىڭ پاراساتتى بولسا — ىزدەگەن دوسىڭ الىستان ءۇيرىلىپ ءوزى كەلەدى.
24. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قازاقتارى باياعى ەسكى ادەتپەن ءالى كۇنگە دەيىن جۇزگە بولىنەدى. سودان سوڭ ءالى جەتكەنى ءالسىزىن اياعىنان شالىپ، بوتەن ءجۇزدىڭ بالاسى دەپ جۇدىرىقتاپ، جۇلمالاپ جۇندەپ جاتادى. الاۋىزدىقتىڭ اتاسى — ءجۇز جويىلسا ەكەن. جۇزگە بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسە ەكەن!
25. ەل بيلەگەن جاقسى ادامنىڭ ءومىردىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭىمەن كەتىپ، ەرتەڭگى ۇرپاققا مۇرا بولارلىق ءوز اتىنان ەشتەڭە قالدىرماۋى وكىنىشتى. اباي اتامىزدىڭ وزگەلەردەن ارتىقشىلىعى دا وسىندا — ارتىنا تاستاپ كەتكەن اسىل كىتابىندا عوي.
26. بىرەۋدى پالەنشە كوپ بىلەدى دەپ ماقتايدى. كوپ بىلگەن ادام كوپ تىندىرسا ماقتاۋعا بولار ەدى. كوپ ءبىلىپ، تۇك تىندىرمايتىندار دا بار. مۇنداي ىسكە پايداسىز بىلگىشتىكتى ءبىلدىم دەۋدىڭ قاجەتى جوق. ونداي «بىلگىشتەن» از ءبىلىپ، كوپ تىندىراتىن قوڭىرقاي ادامنىڭ ءوزى ارتىق».
مەڭتاي داپتەرىنىڭ بەتىن جاۋىپ، كوكىرەگىنە باستى دا، جۇرتقا باسىن ءيدى.
قىزدار قوزىداي جامىراسىپ، جارىسا سويلەي جونەلدى.
— ۇندەمەي ءجۇرىپ، بار ءبىلىم سەندە ەكەن عوي، مەڭتاي.
— مىنە تاماشا!
— كىتاپ سوزىنەن كەم ەمەس!
— كەي كىتاپتاردى قىرىق رەت اقتارساڭ دا، مۇنداي سوزدەردى تابا المايسىڭ، — دەستى.
«مەڭتايدىڭ مۇنشا سابىرلى، ۇستامدى بولۋى شەشە تاربيەسىنەن ەكەن-اۋ، — دەپ ويلادىم مەن. — اسىل انا ەشقاشان دا اپتىقپا، اسىقپا، شوشاقاي بولما دەپ قىزىنىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وتىرعان-اۋ تەگى. اقىلدى انانىڭ ادال پەرزەنتىنە بەرگەن اق باتا — تاربيەسىنە نە جەتسىن، شىركىن!»
— ال، مەڭتاي، سىيلىعىڭدى ال.
— نە تىلەيسىڭ، — دەستى قىزدار قاۋمالاپ.
مەنىڭ جۇرەگىم، قوس ىشەگى قاتتى بۇرالعان دومبىراداي بولىپ، سوعۋىن توقتاتىپ، تىنىپ قالعان سياقتاندى. مەڭتاي نە تىلەر ەكەن، زايكۇلشە، بىرەۋ كەلىپ بەتىمنەن ءسۇيسىن دەر مە ەكەن؟ — دەپ ىنتىقتىم.
مەڭتاي باسىن شايقادى.
— بۇل مەنىڭ ءوز جانىمنان شىعارعانىم ەمەس، مەن اپامنىڭ ايتقاندارىن عانا وقىپ بەردىم. سوندىقتان مەن وعان ەشقانداي سىيلىق تىلەمەيمىن.
مەنىڭ ەكى بەتىم دۋ ەتە ءتۇستى. جاڭا، ءوز كەزەگىم كەلگەندە، بىرەۋدىڭ ءسوزىن وقىپ بەرگەنىم ءۇشىن اقى ىزدەپ، مەڭتايدىڭ بەتىنەن سۇيگەنىمە ۇيالدىم.
كەشىمىز كوڭىلدى بولىپ، ۇزاققا سوزىلدى دا، ۋنيۆەرسيتەتتەن جاتاقحاناعا كەش قايتتىق. ۋلاپ-شۋلاپ، كوشەنى باسىمىزعا كوتەرە دابىرلاسىپ كەلە جاتتىق. ءبىر قاعا بەرىستە مەن مەڭتايعا ءتىل قاتتىم.
— مەڭتاي، سەن ماعان وكپەلەپ قالعان جوقسىڭ با؟ — دەدىم.
— نەگە؟
— باعاناعى سۇيگەنىم ءۇشىن.
— ول، بىرىنشىدەن، ويىننىڭ شارتىنا بايلانىستى بولدى عوي، — دەدى مەڭتاي. — ەكىنشىدەن، ءسىز مەنىڭ اعايىم ىسپەتتىسىز. اعاسى بەتىنەن سۇيگەنگە قارىنداسى وكپەلەۋشى مە ەدى؟.
— شىن وكپەلەگەن جوقسىڭ با؟ — دەدىم مەن قۋانىپ كەتىپ.
— شىن، — دەدى مەڭتاي بايسالدى ۇنمەن.
— وندا راقمەت ساعان...
ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن تاعى دا ءۇن قاتتىم.
— مەڭتاي، ءبىر ءوتىنىشىم بار ەدى ايتاتىن، — دەدىم.
— ايتىڭىز.
— رۇقسات ەتسەڭ، جاڭاعى وقىعاندارىڭدى كوشىرىپ الار ەدىم.
مەڭتاي ءۇنسىز ەكى-ۇش اتتادى. سودان سوڭ بارىپ جاۋاپ بەردى.
— داپتەردە باسقا دا شيمايلارىم بار ەدى، — دەپ باياۋ ايتتى دا، تەز شەشىمگە كەلدى. — جارايدى، الىڭىز. ءبىراق باسقا ەشكىمگە كورسەتپەسسىز.
— كورسەتپەيمىن، — دەدىم مەن انت ەتكەندەي ەلپىلدەپ. قىز قولتىعىنداعى داپتەرىن ماعان بەردى.
باعانا، ونى ءبىر سۇيگەنشە سۇيەگىم بالقىعان ەدى. ەندى، داپتەرى قولىما تيگەندە، پاتشانىڭ سارايىنان كوتەرگەنىنشە التىن العان قايىرشىداي قۋاندىم.
جاتاقحاناعا جەتىپ، بولمەگە كىرگەننەن كەيىن ستول باسىنا وتىرا قالدىم دا، شامدى كولەڭكەلەپ الىپ، قادالىپ قىز داپتەرىن وقۋعا كىرىستىم. داپتەردىڭ العاشقى بىرنەشە بەتىنە «اپامنىڭ ايتقاندارى» دەگەن زاگولوۆوكپەن مەڭتايدىڭ باعاناعى وقىعاندارى تىزىلگەن ەكەن. ونىڭ ودان كەيىنگى بەتتەرىنە قىز ءوزىنىڭ وقىعان، بىلگەن، كورگەن جايلارىن جازىپتى. سولارعا بايلانىستى ءوز ويلارىن مارجانداي ءتىزىلتىپ، قىسقا-قىسقا ەتىپ قاعازعا ءتۇسىرىپتى. بىتكەن ءار ويدىڭ اراسىن سىزىقپەن ءبولىپ تاستاپ، كەي جازبالارىنا جەكە-جەكە ات قويىپ، ريم سيفرلارىمەن تاراۋلاپ وتىرىپتى. داپتەردىڭ كەي تۇستارى كۇندەلىك ىسپەتتەندىرىلىپ، وندا قىزدىڭ جان سىرلارى باياندالىپتى. مەن ول بەتتەردىڭ ءبارىن، داستارقانداعى ءتاتتىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سۇراپ قول سوزعان بالاداي بولىپ، باس الماستان وقي بەردىم.
تاڭ اعارعانشا تاپجىلماستان وتىرىپ مەن مەڭتاي داپتەرىنەن مىنالاردى وقىپ شىقتىم.
«قۇلاقتان كىرگەن وتىرىك پەن وسەك عاشىقتار جۇرەگىنىڭ تورىنە تاسقورعان بوپ قالانادى. تۇرمەدەي قاپاس، سۇرىقسىز ول قورعاننىڭ كىرپىشتەرىن بالتالاپ بۇزىپ، سۇيمەنمەن سوعىپ قيراتا المايسىڭ. وعان وزگەشە قۇرال كەرەك-اقتىققا كوز جەتىپ، ادالدىققا كوڭىل سەنگەندە عانا ول كۇل بولىپ كوككە ۇشادى.
زۇلىمدىق ماحابباتتى توريدى. قاشاندا ماحابباتتىڭ قالاي مەرەيىن تومەندەتسەم ەكەن دەپ الاسۇرادى. تەك كۇشتى ماحاببات قانا زۇلىمدىقتىڭ تورىنا تۇسپەيدى.
شىعىس ناقىلى. I. — باسقا كىممەن دوس بولساڭ، ونىمەن دوس بول، ءبىراق مىناداي ءۇش اداممەن دوس بولما، — دەپتى ءبىر دانىشپان وزىنەن اقىل سۇراي كەلگەن ادامعا. — اقىماقپەن دوس بولما، ول ساعان جاقسىلىق جاسايمىن دەپ ءجۇرىپ-اق جاماندىق جاسايدى؛ زەرىككىش جانعا جولاما، قانشا سەنگەنىڭمەن ول سەنى تاستاپ كەتەدى؛ وتىرىكشىدەن اۋلاق بول، ول سەنى وسەككە تانعانىن ءوزى دە سەزبەي قالادى.
ءىى. ءبىر ادام قازىنىڭ الدىنا كەلىپ: مەنىڭ ءۇش ءتۇرلى قۇمارلىعىم بار، ولار: شاراپ، ايەل، وتىرىك ايتۋشىلىق. وسى ۇشەۋىنىڭ قايسىسىن تاستاسام ەكەن؟ — دەپتى. قازى ويلانىپ وتىرىپ: «وتىرىكتى تاستاعانىڭ ءجون بولار» دەپتى. كەڭەس العان ادام قايتىپ كەتەدى. ءبىر كۇنى ونىڭ بوتەن ايەلگە كوڭىلى اۋادى. سوندا ونىڭ باسىنا مىناداي وي كەلەدى: ءىس اياعى ناسىرعا شاۋىپ، قازىعا بارسام — ول مەنەن «باسقانىڭ ايەلىن ازعىرعانىڭ راس پا؟» — دەپ سۇرايدى. «ءيا» دەسەم، جازاعا ۇشىرايمىن، «جوق» دەسەم، وتىرىكشى بولامىن. قوي، ودان دا ايەل قۇمارلىقتى دا تاستايىن دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ شاراپ قۇمارلىعىن دا تاستاعان ەكەن.
«بۇل بايعۇس نەگە شولگە قۇمار؟» دەپ بالىق تۇيەقۇسقا تاڭدانادى ەكەن. «بۇل نەگە سونشاما سۋعا عاشىق؟» دەپ تۇيەقۇس بالىققا تاڭداناتىن بولسا كەرەك.
ءىنجۋ تەڭىزدىڭ تەرەڭ تۇبىنەن الىنادى. تەڭىزدىڭ سۋىعىنا توڭىپ، سۋىنا تۇنشىقپاعاننىڭ ءىنجۋ مەن مەرۋەرتكە قولى جەتپەيدى. ماحاببات تا سول سياقتى.
جىلتىراعان كىشكەنتاي ۇشقىننان لاپىلداعان ءورت تۇتانادى. ماحاببات تا سول سياقتى.
جامانعا باستاماق مۇراتتان، جاقسىعا باستار ۇيات ارتىق.
شولدەمەي تۇرعاندا ەكى رەت ىشكەن سۋدان، ءشول قىسقاندا ءبىر رەت قانعاننىڭ ءوزى ابزال.
جالىقپايتىن جان جارتاستى مۇجىگەن سۋمەن تەڭ.
كىنا تاعۋ — كيكىلجىڭنىڭ ءالعىسوزى.
زەرىككىش جاننىڭ ماحابباتى قايتارىلماس قارىزبەن تەڭ.
سوقىردىڭ كوزى كورمەسە، كۇندە قانشا جازىق بار.
تاتۋ بولىپ اجىراۋ، جانىڭا تۇسكەن داقپەن تەڭ. اراز بولىپ جاقىنداۋ، ول دا وزىنشە ءبىر مەرەي.
تۇراقتىلىق — ماحاببات مۇراتى.
سۇيىسكەن جاندار بىر-بىرىنەن الىستا جۇرسە، ءتۇس كورىسىپ، تۇشىركەنىسەدى.
وڭدە — ءتان تابىسسا، تۇستە — جان جاناسادى.
ءتۇس تۋرالى. عاشىقتار كورەتىن ءتۇستىڭ ءتورت ءتۇرى بولادى.
1. سۇيگەنى تاستاپ كەتكەن عاشىق تۇسىندە سۇيىكتىسىمەن جاقىنداپ، قايتادان تاتۋلاسىپ جۇرگەنىن كورەدى. ويانا كەلسە، ونىسى ءتۇس بولىپ، وكىنىشكە باتادى.
2. سۇيگەنى جاقىندا، ءبىراق ارالارىندا الدەبىر سالقىن جۇرگەن عاشىق سۇيگەنىنىڭ ءوزىن تاستاپ كەتكەنىن كورىپ، قاتتى وكىنىپ، كەيدە وكسىپ جىلاپ ويانادى. بۇل ونىڭ سولاي بولىپ، كەتپەسە يگى دەگەن ىشكى ويىنىڭ جالعاسى.
3. سۇيگەنىنىڭ ءۇيى جاقىن جەردەگى عاشىقتىڭ تۇسىنە ول الىستاپ، اۋلاقتاپ كەتكەن بوپ كورىنەدى. بۇعان قاتتى قينالىپ، ۇرەيلەنە ويانعان ول بۇل ءتۇسى ەكەنىن، عاشىعىنىڭ ەشقايدا كەتپەگەنىن ءبىلىپ، «ۋھ!» دەپ، وز-وزىنەن قۋانىش تابادى.
4. سۇيگەنىنەن الىستا جۇرگەن عاشىق تۇسىندە ونىڭ قاسىندا بولىپ شىعادى. ەكەۋى قوسىلىپ، قۋانىش، راحات تابادى. ال ويانا كەلگەندە، ونىڭ ءبىرى دە جوق بولىپ شىعادى دا، بۇرىنعىداندا كۇشتى قايعى مەن قاسىرەتكە باتادى.
ۇستامدى ايەل مەن ۇستامدى ەركەك كۇلگە كومۋلى قولامتاعا ۇقسايدى، ولار كۇلدى ارشىپ، وزدەرىنە جاقىن كەلگەن جاندى عانا كۇيدىرەدى.
ءوز ويلارىم:
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن ايەلدەر تۋرالى، ولاردىڭ جاراتىلىس-تابيعاتىنداعى ماڭگىلىك مازاسىزدىق جايىندا كوبىرەك تولعانامىن. كەيدە مەنىڭ ايەلدى تۇنگى بولمەدە مازداپ جانىپ تۇرعان شىراققا تەڭەگىم كەلەدى. ولاي دەيتىنىم، شىراق بۇكىل بولمەگە ساۋلە شاشىپ، نۇر تاراتادى. سونىڭ جارىعىمەن ءۇي ءىشىنىڭ كۇندىزگى تىرشىلىگى جالعاسىپ، شارۋاسى ىستەلىپ، رەتتەلىپ جاتادى. ساعات سايىن شىراقتىڭ مايى ازايىپ، بويى الاساpa بەرەدى. ەڭ سوڭعى تامشى مايى سارقىلىپ، بىتكەننەن كەيىن، «ال، ماعان رازى بولىڭدار» دەگەندەي، كەۋدەدەن اقتىق رەت دەم شىعارعانداي ءبىر ءدىر ەتەدى دە شىراق سونەدى. ول جان-جاعىنا ۇزدىكسىز جارىق شاشىپ، قاراڭعىلىقتى قۋالاۋمەن بار ءومىرىن وتكەرەدى دە، ماڭگى وشەدى.
بايقاپ، بارلاپ قاراساق، ايەلدىڭ دە ءومىرى وسىعان ۇقسايتىن سياقتى. بويجەتىپ، بوساعا وزگەرتىپ، باسىنان قىز داۋرەنى كەتكەننەن كەيىن ول قىزمەتكە تۇرادى، جۇمىسقا ورنالاسادى. ءبىرازدان كەيىن بالالى-شاعالى بولادى. ودان سوڭ قىزمەت، كۇيەۋ جانە بالانىڭ عانا قامىن ويلاپ، بار جانىن سولارعا سالىپ، دەدەكتەيدى دە جۇرەدى. كەشكە، ارتىنىپ-تارتىنىپ جۇمىستان كەلە سالا، بىلەكتى سىبانىپ جىبەرىپ، ءۇي ىشىنە اس ازىرلەيدى. كوپشىلىك ەركەكتەر ءتۇز شارۋاسى، كەڭسە قىزمەتىنەن كەلگەننەن كەيىن، جىعىلىپ قالماۋ ءۇشىن دوڭگەلەك ۇستەلدى جاعالاعان جاس بالاداي بولىپ، ديۆاندى توڭىرەكتەيدى. مەن مۇنى اۋىلدان دا كوپ كوردىم، قالادان دا بايقادىم. ال ايەل وعان مۇلدە قاباق شىتپايدى، بالالارىنىڭ بەتىنەن ءبىر-بىر يىسكەپ الىپ، ءۇي ءىشىن كۇمىس كۇلكىگە تولتىرىپ، جايراڭداپ، جارقىلداپ جۇرە بەرەدى. مەن وسىنىڭ ءبارى ايەل جۇرەگىندەگى شەكسىز ماحابباتقا بايلانىستى-اۋ دەپ ويلايمىن. مەنىڭشە، ايەل ماحابباتى — ەڭ كۇشتى ماحاببات. ەركەكتەر الىمەن كۇشتى بولسا، ايەلدەر ماحابباتىمەن مىقتى. ايەل ماحابباتى — الەمنىڭ تۇتقاسى. مەن وسىلاي دەپ تۇسىنەمىن. ايەل ماحابباتىنىڭ كۇشى جەردىڭ تارتۋ كۇشىنەن كەم ەمەس-اۋ دەپ ويلايمىن.
مىنەكي، ايەل دەگەن وسىنداي ەرەكشە ەڭبەكشى جۇرت. ول دۇنيەگە ءومىر تاراتادى، كوعام يگىلىگىنە ەڭبەگىمەن ۇلەس قوسادى، سەمياعا قۋانىش اكەلەدى. سول ءۇشىن ول، قارلىعاشتاي لىپىپ، ەشقاشان تىنىم تاپپايدى. بۇدان باسقا تىرشىلىكتى ەشبىر ايەل — ءومىر دەپ تۇسىنبەيدى. ءبىز دە ءبىر كۇنى سەميا قۇرىپ، اپا، انالارىمىزدىڭ ماڭگىلىك كاسىبىنە كىرىسەمىز-اۋ ءالى. (ءبىزدىڭ ديۆان جاعالاعىشتارىمىز قانداي بولار ەكەن دەسەڭشى؟!).
سەميا — مەملەكەتتىڭ نەگىزى. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز — ازاتتىقتىڭ، ادىلدىكتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ وتانى. سەمياعا ادالدىقتىڭ ۇلگىسى دە ەلدەن ەلگە، ۇرپاقتان ۇرپاققا بىزدەن تاراۋى كەرەك. سوندىقتان مەن ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ جۇپتىلىق سالتىن، ادالدىق زاڭىنداي ارداقتاپ، بۇلجىتپاي ورىنداۋىن قالايمىن. ايەلدىڭ جۇرەگىنە جارا تۇسپەسە ەكەن، ول ءارقاشاندا باقىتتى، قۋانىشتى بولا بەرسە ەكەن دەيمىن. بارلىق ايەلدىڭ جارى اق كوڭىل، ادال بولسا ەكەن، ولار ءارقاشان ايەلدەرىن قادىرلەي بىلسە ەكەن دەپ تىلەيمىن.
مەن وتانىمدى سۇيەمىن، ءوز مەملەكەتىمدى ءوز ۇيىمدەي كورەمىن. ەگەر مەن سوعىستا بولسام، سۇيىكتى وتانىم ءۇشىن، زويا كوسمودەميانسكايا، مانشۇك مامەتوۆا، ءاليا مولداعۇلوۆا سياقتى، قاسىقتاي قانىمدى، شىبىنداي جانىمدى اياماس ەدىم. ءبىراق مەنىڭ ۇلەسىمە سوعىسقا بارۋ تيگەن جوق. مەن بۇل سوعىستا تالاي ادامنىڭ قانى توگىلىپ قورعالعان قاسيەتتى مەملەكەتىمنىڭ مورالدىك نەگىزدەرى ودان سايىن بەرىك بولا بەرۋىن مۇرات تۇتامىن. ورىستەگەن ەكونوميكا مەن بەرىك مورالدىك نەگىزى بار مەملەكەت ەشقاشان دا، ەشكىمنەن دە جەڭىلمەيدى دەپ بىلگەندىكتەن سونى نىعايتا بەرۋگە ۇلەس قوسۋدى ارمان ەتەمىن.
ون سەگىز جاس - وت بوپ لاۋلاپ تۇرعان شاعى ەكەن عوي ادامنىڭ. جانىڭ جالىندى بولىپ، جاس عۇمىردى ەلىڭە پايدالى ەتىپ وتكىزگەنگە نە جەتسىن! جان-جاعىڭا نۇر شاشىپ وتكەن ومىردەن ارداقتى نە بولسىن!
كينو - جاقسى ونەر. ءبىراق كەيبىر قىزداردىڭ ساباقتى تاستاپ، كۇن سايىن كينوشىل بولۋى — جاقسى ونەر ەمەس-اۋ.
كوز كورمەگەنگە كۇدىك كەلتىرمە. كۇدىك — وتىرىكتىڭ، جالانىڭ ءبىر ءتۇرى.
اۋىزدان شىققان ءسوزدى اڭدىما. اڭدىساڭ دا جامانعا جورىما.
سىرلار. 1. كەشە ۋنيۆەرسيتەتتەن ە.، ج. جانە مەن ۇشەۋمىز بىرگە قايتتىق. كۇلكىلى، قىزىق جايلاردى كوپ ايتىسىپ، جاتاقحاناعا دەيىن جاياۋ كەلدىك. ءبىر كەزدە ۇلداردىڭ قىزداردان سىر جاسىرمايتىندىعى، ال قىزداردىڭ ۇلدارعا سىرىن ايتپايتىندىعى ءسوز بولدى. ە. مەنەن وسىنىڭ سەبەبى نە دەپ سۇرادى.
— قىزدىڭ جاعدايى قيىن عوي، اعاي، — دەدىم مەن. — ولار جىگىتتەرگە سىرىن لاق ەتكىزىپ ەشقاشان اقتارا المايدى.
— نەگە؟
— ونىڭ نەگە ەكەنىن ايتۋ قيىن. بالكىم، قىز تابيعاتى، جاراتىلىسى سولاي شىعار. ايتەۋىر قىز سىرىن ىشىنە بۇگەدى. ول ءسۇيىپ تۇرعان ادامىنا مەن سەنى سۇيەمىن دەپ ايتا المايدى. ايتا الماعاندىقتان ونىڭ سۇيگەن جىگىتىنەن ايىرىلىپ قالۋى دا ىقتيمال.
— ايتۋى كەرەك قوي.
— يا، ايتۋى كەرەك. بالكىم، قىزدىڭ ءقادىرى سول ايتا الماۋىندا شىعار، كىم بىلەدى.
— مەن قىز بولسام ايتار ەدىم، — دەدى ج.
— قىز جانىنىڭ نازىكتىگى، جاسقانشاق، ۇركەك، سىرشىلدىعى ايتقىزباسا، قالاي ايتاسىڭ؟ — دەدىم مەن كۇلىپ.
2. بۇگىن ءبىزدىڭ بولمەگە جۇگىرىپ 3. كەلدى.
— مەن ءبىر جىگىتپەن تانىسىپ ەدىم، سىناپ بەرشى، — دەدى ەكى يىعىنان دەمالىپ.
— قوي، 3.، «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاق» دەپ زاۋلاتىپ قويا بەرەتىن جىگىت جىلقى ەمەس، قالاي سىنايدى ونى؟ — دەدىم ازىلدەپ.
— قويشى، سەن بىلەسىڭ عوي، ادامنىڭ جاقسى، جامانىن بىردەن ايىراسىڭ عوي، — دەپ 3.
— تانىسقاندارىڭا قانشا بولدى؟ — دەدىم ول قىر سوڭىمنان قالماعان سوڭ.
— باقانداي ون التى كۇن.
— تىم از ەكەن، — دەدىم مەن باسىمدى شايقاپ.
— سەنىڭشە، جىگىت پەن قىز قانشا ۋاقىت تانىس بوپ ءجۇرۋى كەرەك؟
— ءبىر جىل، ەكى جىل.
— ويباي، — دەپ 3. نىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى. — وعان دەيىن مەنىڭ ءىشىم جارىلىپ كەتەدى-عوي، مەڭتاي-اۋ.
— جىگىتتىڭ جانىن سىناۋ ايلار مەن جىلداردى كەرەك ەتەدى دەيدى، — دەپ مەن كۇلدىم.
— قويشى، كۇلمەشى، مەن ونىڭ بارلىق قاسيەتتەرىن ساناپ شىعايىن، سەن ماعان ونىڭ قانداي جىگىت ەكەنىن ايتىپ بەرشى.
ز. ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، جالىنعانداي بولدى. مەن وعان ەكى-ۇش سۇراق قويدىم.
— جىگىتىڭ اراق ىشە مە؟
— ەپتەپ ىشەدى، ءبىراق كوپ ەمەس.
— Mac بولعانىن كوردىڭ بە؟
— ءبىر-اق رەت. وندا دا ءبىر ۆەچەردە جولداستارى ءىش-ىش دەپ بولماعان سوڭ...
— باسقا قانداي ءمىنىن بىلەسىڭ؟
— باسقا ەشقانداي ءمىنى جوق: جاقسى بيلەيدى، ءيىلىپ تۇرادى، كينوعا اپارادى. ونىڭ ۇستىنە اعاسى جاقسى قىزمەتتە كورىنەدى. ز. مەن جىگىتىن جامان ەكەن دەپ ايتىپ قالا ما دەپ ساسقالاقتاعانداي، ونى ۇستى-ۇستىنە ماقتاي جونەلدى.
— قوي، ز.، — دەدىم مەن تاعى كۇلىپ. — بۇل سۇراقتاردى ساعان اشەيىن، ءازىل ءۇشىن قويىپ جاتىرمىن. مەن سىرلاس ەمەس كىسىگە سىن ايتا المايمىن. ءبىراق اپامنىڭ ءبىر جىگىت جايىندا ايتقانى ەسىمدە قالىپتى. قالاساڭ، سونى ايتىپ بەرەيىن.
— ايتشى، جىگىتتەردى قالاي سىناۋ جايىندا بولار، — دەپ ز. ودان سايىن ۇزدىگە ءتۇستى.
اپام مەن جوعارى كلاسقا كوشكەننەن كەيىن ءومىردىڭ ءار الۋان قيىندىعى، جاقسى مەن جاماندىق، ءار قيلى ادام مىنەزدەرى جايلى اڭگىمەلەر ايتىپ وتىراتىن. سوندا بايعۇس اپام ايتقانىنىڭ بارلىعى مەنىڭ قۇلاعىما سىڭە بەرسىن دەپ ويلايدى ەكەن عوي. ءبىر كۇنى اپام وز-وزىنەن وتىرىپ، ماعان جىگىتتەر جايلى اڭگىمە ايتتى.
— ومىردە ءمىنسىز كىسى بولمايدى، — دەپ باستادى اپام ءسوزىن. — قىزعا جىگىت ءجۇز پروسەنت جاقسى بوپ ەشقاشان دا كەزدەسپەيدى. جىگىتتى ءجۇز پروسەنت جاقسى ەتەتىن جاقسى جار، جاقسى ايەل عانا. سوندىقتان قىز بالالاردىڭ داپ-دايىن جاقسى كۇيەۋگە شىعا قويامىن دەۋى قيىن. — اپام وسىلاي دەپ باسىن ءبىر شايقاپ قويدى. مەن الدەبىر كىتاپقا كوز جۇگىرتكەن بوپ، ءۇنسىز تىڭداپ وتىرا بەردىم. — ول جىگىتتەردىڭ دە كىناسى ەمەس، — دەدى اپام قايتادان ءسوزىن جالعاپ. — ولاردىڭ دا بۇل ىستە ءبىلىمى، تاجىريبەلەرى جوق. كەلىنشەك الۋ كەرەكتىگىن بىلسە دە، ونىمەن قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىن بىلمەيدى. ونى جۇرە-جۇرە جىگىتكە ءومىر ۇيرەتەدى. سوندىقتان جاس جىگىتتەر ماعان كەسەك-كەسەك رۋدا ىسپەتتەس بولىپ تانىلادى. ال جاس ايەلگە سول رۋدانىڭ كەنىن الىپ، جاقسى ءمۇسىن جاساۋ قاجەت، ءوزىنىڭ كوڭىلىندەگىدەي كۇيەۋ ەتىپ شىعارۋى كەرەك. بۇل ءۇشىن بىرەۋدىڭ ەركەسى بوپ بۇلعاقتاپ وسكەن قىز بايعۇستا تاجىريبە جوق. ۋھ! — دەپ اپام الدە ءبىر اۋىر جۇك ارقالاپ كەلە جاتقانداي بوپ كۇرسىنىپ قويدى. — ارينە، رۋدانى ءىس قىلۋ وڭاي. ول ءۇشىن زاۆودتا ارناۋلى مارتەن پەشى بار. پەشتىڭ قىزۋى رۋدانى بالقىتىپ، ونىڭ بويىنداعى قۇرىشتى قوقىستان ءبولىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سودان سوڭ شەبەردىڭ تازا قۇرىشتى قايتا پايدالانامىن دەسە دە ەركى بار. ال جىگىتتى رۋدا سياقتى پەشكە سالىپ بالقىتا المايسىڭ. ونى تەك ايەلدىڭ ماحابباتى عانا بالقىتادى. كۇشتى ماحابباتى بار، اقىلدى، سابىرلى ايەل عانا جامان جىگىتتەن جاقسى جار جاساپ الا الادى. سودان كەيىن ولار ءبىرىنىڭ ايتقانىنان ءبىرى شىقپاي، سىيلاسىمدى، ءتاتۋ-تاتتى ءومىردى باستارىنان كەشىرەدى. بۇل جولدا ايەلدىڭ كوپ قاجىر، قايراتى جۇمسالادى. ول جاقسى جاردى سودان سوڭ بارىپ تابادى.
— اپام بايعۇس بۇل اڭگىمەسىن ماعان ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قايتالاپ ايتقان ەدى، — دەدىم ز. عا بۇرىلىپ. — سوندىقتان قۇلاعىمدا قالىپتى. — ال ەندى مەن ساعان نە دەيمىن؟ مەنىڭ ايتار اقىلىم بىرەۋ عانا...
— ە، سونى ايتشى، — دەدى ز. شىدامسىزدانىپ.
— مەنىڭ ايتار اقىلىم مىناۋ عانا: ءوزىڭ ءبىل، ءوزىڭ ويلان، ءوزىڭ ەسەپتە. قىزدىڭ وزىنە لايىق ومىرلىك جار تاڭداۋى اۋىل بوپ اقىلداسىپ، بازاردان ات ساتىپ الۋ ەمەس. ءوزىڭ ونى جاقسى جىگىت دەپ شاڭ جۋىتپاي تۇرسىڭ. ال جاقسى جىگىتتىڭ الدەن اراق ءىشۋى ماعان ۇناپ تۇرعان جوق. قوسىلعان سوڭ كەمشىلىگىن تۇزەپ اكەتۋگە ءالىم كەلەدى، اپام ايتقانداي، ماحابباتىمنىڭ كۇشى، ءوز قاجىرىم وعان جەتەدى دەسەڭ، وزىڭە سەرىك ەت ونى.
— سوندا ونى جامان جىگىت دەگىڭ كەلە مە؟
— مەنىڭ ەشكىم جايىندا اسىعىس پىكىر ايتقىم كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىم كورمەگەن، بىلمەيتىن ادامىم تۋرالى ولاي دەپ ءتىپتى دە ايتا المايمىن. بالكىم، ءبىر قاراعاندا بىرەۋگە بىرەۋ جامان كورىنگەنىمەن، نەگىزىندە ول جاقسى ادام بوپ شىعار، كىم بىلەدى. جىگىت ۇستىندەگى كويلەك ەمەس قوي بىردەن ءيا جاقسى، ءيا جامان دەپ باعاسىن بەرەتىن.
— وسىندايدىڭ ءبارىن قايدان بىلەسىڭ؟ — دەدى ز. كۇلىپ.
مەن وعان شىنداپ جاۋاپ بەردىم.
—ادام بويىنداعى، اسىرەسە قىز بويىنداعى قاسيەت انا بەرگەن تاربيەدەن عوي. اپام ماعان ىلعي: «قاراعىم، ادامدى بىلمەي جاتىپ، اسىعىس جامانداما. كىم بىلەدى، سول جامان دەگەن ادامنىڭ دا جاقسىلىعى بولار» دەپ وتىرۋشى ەدى. مەن ول كىسىنىڭ ءومىرى بىرەۋدى «ول سولاي» دەپ جامانداعانىن ەستىگەن ەمەسپىن. ودان سوڭ ادامعا تاربيەنى مەكتەپ پەن كىتاپ بەرەدى عوي، — دەدىم.
— مەكتەپتە مەن دە وقىدىم، مەنىڭ دە شەشەم بار. ەندەشە مەن نەگە سەن بىلگەندى بىلمەيمىن. ءبىراق مەن ەشقاشاندا باستاعان كىتابىمنىڭ اياعىنا شىققان ەمەسپىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، كىتاپتى قولىما السام-اق ۇيقىم كەلەدى.
— سەن دە جاقسى قىزسىڭ، — دەپ مەن ز.-نىڭ موينىنا قۇشاقتادىم. — سەن اق كوڭىلسىڭ، ويىڭداعىنى جاسىرماي تۋرا ايتاسىڭ. بۇل — جاقسى ادامنىڭ قاسيەتى. ءبىراق سەن ءسال ۇشقالاقسىڭ، كورگەنىڭ مەن ەستىگەنىڭدى بايىپتاي بەرمەيسىڭ. ازداعان كورسەقىزار، موداشىلدىعىڭ بار. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى كەيىن وزىنەن-وزى قالادى.
— راس ايتاسىڭ با؟ مەن شىنىندا جاقسىمىن با؟ — دەپ 3. قۋانىپ قالدى. قۋانعانى سونداي، ول ماعان اقىلداسامىن دەپ كەلگەن اڭگىمەسىن دە اياقتاتپاستان ۇمىتىپ كەتتى.
ءبىز ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكىنشى كۋرسىن اياقتاۋعا اينالدىق. ەرتەڭ ءبارىمىز سوڭعى ەمتيحاندى وتكىزىپ، ءۇشىنشى كۋرسقا كوشەمىز. كەيبىر قىزدار كوشە الماي قالا ما دەپ قورقىپ ءجۇرۋشى ەدىم. اۋپىرىمدەپ ولار دا ءوتىپ كەلەدى. ولارعا ەمتيحان كەزىندە ە. اعاي قاتتى كومەكتەستى.
ەرتەڭ كەشكە كۋرستى بىتىرۋگە ارنالعان كەشىمىز بولادى. وعان ءبارىمىز جاڭا نارسە دايارلاپ اپارۋعا كەلىستىك. مەن «اپامنىڭ ايتقاندارىن» وقىپ بەرسەم دەيمىن».
مەڭتاي داپتەرىن ەڭ قىزىق رومانعا ۇڭىلگەندەي بوپ، باس الماستان وقىدىم. اشەيىندە كوپ ۇندەمەيتىن، ەشكىممەن ەشقاشان دا ءسوز جارىستىرىپ جاتپايتىن، قۇپتاعانىن جىميۋمەن جەتكىزىپ، تەرىس كورگەنىن ءۇنسىز قالۋمەن اڭعارتاتىن مەڭتايدىڭ جان شەشەندىگىن جاڭادان تاعى دا تانىعانداي بولدىم. وقىعان كىتاپتارىنان جازىپ العان ۇلگى، عيبرات بولارلىق سوزدەرى، قوعامدىق ءمانى بار كەيبىر ماسەلەلەرگە وزىنشە وي جۇگىرتىپ، باعا بەرۋى مەنى سونشا تەبىرەنتتى. «وسىنداي كورىكتى، اقىلدى، ادامگەرشىلىگى مول قىزعا قولى جەتىپ، جار ەتكەن جاننىڭ ارمانى بولار ما ەكەن، ءسىرا»، — دەپ ىشتەي كۇرسىنىپ، ىنتىققان ۇستىنە ىنتىعا ءتۇستىم. باعاناعى ونى بەتىنەن سۇيگەنىم ويىما ورالعاندا جۇرەگىم لۇپىلدەپ، تولقىپ، لىقىپ اۋزىما كەلىپ قالعانداي بولدى. مەڭتايدى ويىننىڭ ءتارتىبى دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ رۇقساتسىز سۇيگەنىمە قايتا قىسىلىپ، «اپىراي، ول وكپەلەپ قالعان جوق پا ەكەن؟» دەپ جانە قينالدىم.
وسى ويلارمەن مەن تاڭ اتا بولمەنىڭ شامىن ءوشىرىپ، باجىلداۋىق توسەگىمە بارىپ قيسايدىم. ماقتاسى تۇيىرتپەك-تۇيىرتپەك بوپ ەكى-ۇش جەرگە جيىلىپ، وزگە تۇسى مۇلدە جۇقارىپ، تەمىر توسەكتىڭ ۇزىك رەشەتكالارىن جاپقان ماتراس ۇستىندە ءولى تيگەندەي بوپ دوڭبەكشىدىم. كوزدەن ۇيقى قاشىپ، مەڭتاي تۋرالى ويىم، شىنجىردىڭ شىعىرشىقتارىنداي، بىرىنە-بىرى جالعاسىپ، جاڭا ءبىر ولەڭنىڭ جولدارى تۋدى. ول جولداردى ۇمىتپاۋ ءۇشىن قايتا-قايتا ورنىمنان تۇرىپ، قاعازعا ءتىزدىم. ارەڭ دەگەندە بىر-ەكى ساعات كوز شىرىمىن الىپ، تۇسكە تامان مەڭتاي داپتەرىنە ونىڭ توقتاعان جەرىنەن جالعاستىرىپ مىنا شۋماقتاردى جازدىم.
اي — قاسى، كۇن — مەڭتايدىڭ ەكى كوزى.
سامال جەل — ونىڭ كۇلە ايتقان ءسوزى.
باقىت — ىستىق قۇشاعى، بايلىق قازىنا،
دۇنيە دەگەن تەك سونىڭ جالعىز ءوزى!
قۇلاقتىڭ سۇيكىمدىسى — ونىڭ اتى.
كوزدىڭ كوركى — ءبىر سىزىق جازعان حاتى.
ۇجىماق دەگەن بارى راس بولسا،
ول — تەك قانا مەڭتايدىڭ ماحابباتى.
راقات — سونىڭ كەۋدەسى، گۇل — مىنەزى،
وت — وزىڭە تۋرا كوز تىككەن كەزى.
دۇنيەدەگى ەڭ ءتاتتى — سونىڭ ەرنى،
ءدامى قايتىپ، ەشقاشان ەتپەس مەزى.
مارجان، جاقۇت دەيتىندەر — سونىڭ ءتىسى،
كوز تارتار ادەپپەنەن قىلعان ءىسى،
ءبىر اۋىز ايتقان ءسوزى جاندى ەرىتىپ،
ماس بولار اق ديدارىن كورگەن كىسى.
تيگەندە قولىم ونىڭ بىلەگىنە —
جەتكەندەي بولدىم بارلىق تىلەگىمە.
باسىما باقىت ورناپ ومىردەگى،
بار شاتتىق قۇيىلدى كەپ جۇرەگىمە.
قايتەر ەم ەگەر مەڭتاي قۇشاقتاتسا،
جارقىراپ، كۇنشە كۇلىپ، تاڭ بوپ اتسا ؟!
سۇيگىزىپ تاعى دا ءبىر اق تاماقتان،
ءوڭ بەرىپ جىلى شىراي جاۋاپ قاتسا ؟!
ءبارى از باعاسىنا بارشا ساننىڭ،
ءتاج، تاعى، مال مەن مۇلكى پاتشا، حاننىڭ،
— مەڭتايدى ماڭگى قۇشىپ سۇيەتۇعىن
بار ەكەن نە ارمانى جىگىت جاننىڭ ؟!
* * *
داپتەردى وزىنە قايتارىپ بەرەيىن دەپ، الپىس ەكىنشى بولمەگە بارسام، مەڭتاي بۇگىن تۇستەن كەيىنگى پوەزبەن كانيكۋلعا اۋىلىنا قايتپاق بوپ ازىرلەنۋدە ەكەن. كىتاپتارىن تەكشەلەپ بۋىپ قويىپتى. ۇستەل ۇستىندە، اۋزى جايىنداي اشىلىپ قارا چەمودان جاتىر. قانيپا، مايرا، اقاناس، ءنازيلاش، زايكۇل ءبارى سوندا جينالعان، جاپىرلاسىپ جۇك جيناسىپ ءجۇر.
— ءوي، سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەدى زايكۇل مەنى كورە سالىپ، جۇك سالاتىن كەنەپكە تىعىزداپ جاتقان مەڭتايدىڭ كورپە-جاستىعىن تاستاي بەرىپ. — اۋزىن تۇيمەلەپ، بۋ مىنا قىزىل كورپەنى.
مەن قولىمداعى داپتەردى مەڭتايعا قايىرىپ ۇلگىرگەنشە، زايكۇل اعاش تۇتقالى، جۇك بۋاتىن ەكى ايىر برەزەنت بەلبەۋدى مەنىڭ موينىما سالىپ كەپ جىبەرىپ، بۇيدالاپ العان تايلاعىنداي ەلپەڭدەتىپ، جۇگى جينالعان جالاڭاش توسەككە قاراي جەتەلەي كەپ جونەلدى.
— قويساڭشى، زايكۇل، — دەپ قىزدار دۋ كۇلىسىپ جاتىر.
— ە، نە قوياتىنى بار. «قىزىل كورپە» دەپ تاڭدايى تاقىلداعاندا سونداي، بۋسىن قىزىل كورپەسىن.
مەن بۇرىلىپ، قولىمداعى داپتەردى مەڭتايعا ۇسىندىم.
— ءا، مەنىڭ داپتەرىم بە؟ — دەپ مەڭتاي ونى ماعان بەرگەنىن مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن سياقتانىپ، جايلاپ قولىنا الدى دا، بەتىن اشپاستان اشىق جاتقان چەموداننىڭ ىشىنە تاستاي سالدى. مەن بىرەۋ-مىرەۋ داپتەردى اقتارىپ، ونداعى مەنىڭ ولەڭسىماعىمدى كورىپ قويار ما ەكەن دەپ قورىققان ەدىم. اسىعىس بولعاندىقتان با، ايتەۋىر، ەشكىم وعان نازار اۋدارمادى. لەزدە ول مەڭتايدىڭ چەمودانعا سالعان باسقا زاتتارىنىڭ استىندا قالدى.
زايكۇلدىڭ باسشىلىعى، مايرانىڭ كومەگىمەن مەن مەڭتايدىڭ كورپە-جاستىعىن، قىسقى پالتوسىن كەنەپكە جايعاستىردىم.
— سەنىڭ وسى جالقاۋلىعىڭ-اي، زايكۇل، — دەدى مەڭتاي قاسىمىزعا كەلىپ، — اعايدى اۋرە قىلماي، ءوزىڭ-اق بۋا سالمايتىن با ەدىڭ؟
— ەربول تۇرعاندا مەن نەگە بۋامىن؟ — دەدى زايكۇل. — جىگىت دەگەن قىزدىڭ كوك ەسەگى ەمەس پە، ءتايىرى. قىزداردىڭ جۇگىن كوتەرىپ، جۇمىسىن تىندىرعاندى باقىت دەپ ءبىلۋى كەرەك بۇلار. — وسىلاي دەپ زايكۇل قىزداردى دۋ كۇلدىرىپ الدى دا، ءسوزىن قايتا جالعادى. — ونىڭ ۇستىنە مەن بۇعان جاقسىلىق جاساپ تۇرمىن،— دەپ يەگىمەن مەنى نۇسقاپ، مەڭتايعا بۇرىلدى. — سەنىڭ ەتىڭە تيگەن كورپەنى قولىنا ۇستاتتىم، سەنىڭ ءيىسىڭ سىڭگەن زاتتاردى مۇرنىنا يىسكەتتىم. بۇدان ارتىق نە كەرەك جىگىتكە! ەربول، سولاي ما؟ — زايكۇل مەنى يىعىمنان نۇقىدى. مەن تەرلەپ-تەپشىپ، كۇلىپ، باسىمدى يزەدىم.
— ءتۇۋ، زايكۇل، سەن دە جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ، — دەپ مەڭتاي قىپ-قىزىل بوپ، تەرىس اينالىپ كەتتى. قىزدار سىلق-سىلق كۇلىسىپ، تومەن قاراستى.
زايكۇلدىڭ سوزىنەن بە، قىزداردىڭ كۇلكىسىنەن بە، كۇننىڭ ىستىقتىعىنان با، الدە شىنىندا دا، مەڭتايدىڭ زاتتارىنا قولىم تيگەن سوڭ ەلجىرەپ، ەسەڭگىرەدىم بە، ايتەۋىر، ماڭدايىم، ونە بويىم ءجىپسىپ، لەزدە ارقامدى تەر جاۋىپ كەتتى. قالىڭ سولدات گيمناستەركاسى ونى سىرت كوزگە كورسەتپەگەنىمەن، سوعان ەرەگەسىپ، قاساقانا، قىزدار كورسىن دەگەندەي، ەكى سامايىمنان جارىسا دومالاعان قوس مونشاق ەڭكەيىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان مەنىڭ مۇرنىما قاراي جىلجىدى. مۇنى قىزدار كورمەسە ەكەن دەپ، موڭكيتىن اساۋداي موينىمدى ىشىمە الىپ، ودان سايىن بۇعا ءتۇستىم. دەس بەرىسى، وسى ساتتە بىرەۋ دۇبىرلەتە جۇگىرىپ كەلىپ، سارتىلداتا بولمەنىڭ ەسىگىن قاقتى دا، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ نازارى سولاي قاراي اۋدى. ول تۇندە قالاداعى جاقىندارىنىڭ ۇيىنە قونىپ، قىزداردى شىعارىپ سالا الماي قالىپ قويدىم با دەپ جەلپەڭدەپ كەلگەن جومارتبەك ەكەن. قىزدار جاپىرلاسىپ وعان بۇرىلىپ كەتكەندە مەن ۇرلانىپ، گيمناستەركامنىڭ جەڭىمەن ەكى سامايىمدى، ماڭدايىمدى ءسۇرتتىم. سودان سوڭ جۇك قاپتىڭ ەكىجاق باسىن بۋىپ، تىعىزداپ بەلبەۋىن تارتتىم.
قىزداردىڭ كەيبىرەۋى قولدارىنا ءبىر-بىر بۋما ۇستاپ، بۋىلعان جۇكتى مەن، چەموداندى جومارتبەك كوتەرىپ، ازىل-كۇلكىمەن جاتاقحانا ءدالىزىن باسىمىزعا كوتەرىپ، كوشەگە شىقتىق. ەسىك الدىندا جومارتبەك ەكى قولىما تەڭ بولسىن دەپ مەن كوتەرىپ كەلە جاتقان جۇككە ۇمسىنىپ ەدى، قانيپا قولىن قىلىشتاي سەرمەپ كەپ قالدى.
— جوق، بولمايدى، مۇنى تەك ەربول عانا الىپ ءجۇرۋى كەرەك.
— نەگە؟ — دەدى جومارتبەك اپالاقتاپ.
— سەبەبى بار. سولاي عوي، زايكۇل.
— سولاي، سولاي! — دەپ زايكۇل جومارتبەك ەكەۋمىزدىڭ ورتامىزعا كيمەلەپ كىرىپ، ارامىزدى الشاقتاتىپ جىبەردى.
ەرىگىپ كەلە جاتقان جۇرتقا بۇل دا ەزۋ جيدىرماس كۇلكى بولدى. قويشى، نە كەرەك، اتتاپ باسقانىمىز ءازىل، قيت ەتكەن قيمىلىمىز كۇلكى بولىپ، جاتاقحانا جانىنان وتەتىن ترامۆاي جولىنا جەتتىك. نيكولسك شىركەۋىنىڭ تۇبىندەگى كوك بازاردىڭ قاسىنان بازاردان شىققان جۇرتپەن تالاسا-تارماسا ەكىنشى ترامۆايعا وتىرىپ، ونىڭ ءىشىن جانە كۇلكىگە تولتىرىپ، ەكىنشى الماتى ۆوكزالىنا كەلدىك. ۆوكزال باسىن كەرنەگەن كىلەڭ ستۋدەنتتەر ەكەن. ءبىز پەررونعا شىعىپ، ءبىرىنشى جولدا تۇرعان قابىرعالارىندا «الماتى—نوۆوسيبيرسك» دەگەن جازۋلارى بار ۆاگوندارعا جاقىندادىق. بۇل پوەزبەن مەڭتاي، مايرا، ساقيلا اتتانباق. ولاردىڭ جۇگىن ۆاگونعا جايعاستىرىپ، جەرگە تۇستىك تە، القا-قوتان تۇرا قالىپ، انگە كىرىستىك. ءاندى جومارتبەك باستادى.
اققۇمنىڭ ءبىر قىزى بار ىڭكار اتتى.
ءسوزى بار الۋان، شەكەر، بالدان ءتاتتى...
— باسە، — دەپ سىقىلىقتاي كۇلدى زايكۇل. — جومارتبەك «اققۇمدى» ايتاتىن شىعار دەپ ەدىم، تۋرا سودان باستادى. ەندى ونى پوەزد جۇرگەنشە سوزادى بۇل.
جومارتبەك وزىنە قاراپ كۇلىپ، بىردەڭە دەپ تۇرعان زايكۇلگە باسىن يزەدى دە، ءانىن توقتاتپاي جالعاستىرا بەردى.
ادامنىڭ ءوزىم كورگەن ابزالى ەكەن،
ايتايىن انگە قوسىپ... پەريزاتتى،
ەگي-گاي،
ەگي-گاي،
ەك-كاي.
ەگي-گاي، —
دەپ ول، قاي جەرىنەن سۋىرىپ العانى بەلگىسىز، قۇرىقتاي ۇشتالماعان قارا قارىنداشتى بىزگە قاراي سىلتەپ، ءسال بوگەلدى دە: «ال ەندى قوسىلىڭدار» دەگەندەي، ءارقايسىمىزدى ءبىر نۇسقاپ، ديريجەرشە باسىن يزەي باستادى. ءبىز تەز ءاننىڭ قايىرماسىنا كىرىستىك.
ەگي-گاي، ساۋلەم، ەگي-گاي، ساۋلەم.
ەگي-گاي، ەگي-گاي! ەگي-گاي، ساۋلەم، ەگي-گاي!
ءبىر ۆاگوننىڭ قاسىندا ءان باستالۋى-اق مۇڭ ايتقان ەكەن، بىرتىندەپ باسقا ۆاگوندار تۇسىنان دا كوپ داۋىستار قوسىلا اۋەندەر شىرقالىپ كەتتى. بىزگە كورشى ۆاگوننىڭ جەردە تۇرعان جولاۋشى قىزدارى «باسىندا قاماجايدىڭ ءبىر تال ۇكى» دەپ باستاپ، قۇيقىلجىتا شىرقاسا، ءبىر جاعىمىزدان «ماۋسىمجان، ماۋسىمجان، تانيمىن، ساۋلەم، داۋسىڭنان» دەپ جىگىتتەر ەكپىندەتە جانە جونەلدى. ودان ارىرەكتە «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «اينامكوز» ايتىلىپ، ەندى ءبىر جاقتان «قىزى ەدىم مەن ءۋاليدىڭ...» دەپ مايرا ءانى سايرادى. مەن جومارتبەك باستاعان ءاننىڭ «ەگي-گاي، ەك-كايىن» قويا سالىپ، سولاردىڭ ءارقايسىسىنا كەزەك قۇلاق تىگەمىن. ستۋدەنتتەر مەن جۇرگىنشى جولاۋشىلار جاڭا عانا چەمودان سۇيرەتىپ، جۇك ارقالاپ، قايشى الىسقان پەرروننىڭ ەندى لەزدە ءان الاڭىنا اينالىپ كەتكەنىنە تاڭ قالامىن. ءار جەردە ناقىش-مانىنە كەلتىرە شىرقالعان اندەردىڭ تانىس اۋەندەرى مەن سوزدەرى جۇرەكتى قىتىقتاي، جاندى تەربەي تامىلجيدى.
سەنەن ارتىق جان تۋماس،
تۋسا تۋار ارتىلماس...
مەن ەرىكسىز مەڭتايعا قارادىم. ول اق ماڭدايى جارقىراپ، قىزدار ايتقان ەكىنشى ءان «گاككۋگە» سابىرمەن قوسىلا شىرقاپ تۇر.
قۇس سالىپ، ايدىن كولدە دابىل قاقتىم،
ءان سالىپ، تالاي جەردىڭ ءدامىن تاتتىم...
ءاننىڭ ءار ءسوزىن ايتقان سايىن قىزدىڭ ويماقتاي اۋزىنان كورىنگەن كىرشىكسىز اپپاق تىستەرى جارق-جۇرق ەتىپ، كوز شاعىلىستىرادى. «سەكىلدى قولمەن تىزگەن ءىش قاينايدى» دەگەن اقىن ءسوزى ويعا ورالادى. مەنىڭ دە ءىشىم قاينايدى. مەن قىزدىڭ مىنەز، كورىك، كەلبەت، اقىل، پاراساتىنا قىزىعامىن. مەن ونىڭ ادامگەرشىلىك ينابات، ۇستامدىلىعىن ۇناتامىن. سارى التىنداي سابىرلىلىعىنا سۇيسىنەمىن. مەن ىشتەي وسى قىز ءوزىمنىڭ جارىم بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ءبىراق سول تىلەگىمدى وعان اشىپ ايتۋعا ءتىل جوق. ءتىل بار-اۋ، تىلگە تىلەكتى جەتكىزدىرەر تاۋەكەل جوق. ويتكەنى قىز مەنى «اعا» دەپ ارداقتايدى، تۋىسىنداي كورىپ، قۇرمەتتەيدى. ونىڭ وسىدان باسقا ويى جوق. ويى جوقتىعىن قىسقى كانيكۋل كەزىندە، «قىزىل كورپە» ولەڭىنە بايلانىستى ءبىر ءبىلدىردى. كەشە ونى تاعى دا اڭعارتتى. كەشكە، ساۋىقتان كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتەن جاتاقحاناعا قايتىپ كەلە جاتقاندا مەنىڭ بەتىڭنەن سۇيگەنىمە وكپەلەگەن جوقسىڭ با دەگەن سۇراعىما: «جوق، بىرىنشىدەن، ول ويىننىڭ شارتىنا بايلانىستى بولدى عوي. ەكىنشىدەن، ءسىز مەنىڭ اعايىم ىسپەتتىسىز. اعاسى بەتىنەن سۇيگەندە قارىنداسى وكپەلەۋشى ەدى مە؟» دەپ جاۋاپ بەردى. ءبىراق مەڭتاي قالاي قاشقالاقتاسا دا، مەنەن بويىن اۋلاقتاتسا دا، ءبارىبىر، مەن ونى جاقسى كورەمىن. ول كۇندىز ويىمنان، تۇندە تۇسىمنەن شىقپايدى. ماعان ءبىر اۋىز جىلى جاۋاپ بەرمەسە دە مەن ونىڭ جاقىننان ءجۇزىن، الىستان قاراسىن كورگەنگە ءمازبىن. انادايدان مەڭتايدىڭ توبەسى كورىنسە بولدى، جەلدى كۇنگى ديىرمەننىڭ قالاعىنداي قالبالاقتايمىن دا قالامىن. ءوزىمنىڭ سونشاما كۇلكىلى جايعا تۇسەتىنىمدى سەزەمىن. سەزسەم دە، سەزىمىمدى تەجەي المايمىن. ىرجالاقتاپ كۇلىپ، ىقىلاستانىپ قاۋقالاقتاي بەرەمىن. ءبىراق قىز ونى سەزبەگەن، ۇقپاعان قالىپ تانىتادى. مەنىڭ جۇرەگىمدە وعان دەگەن سونشاما ىستىق سەزىم بارىن بىلمەگەن، تۇسىنبەگەن كۇي كورسەتەدى. ءقازىر دە ونىڭ مەنىڭ ءوزى جايىندا عانا ويلاپ تۇرعانىممەن شارۋاسى جوق. ماعان كوز قيىعىن دا سالماستان، ءجۇزىن دە بۇرماستان قىزدارمەن قوسىلا ءان شىرقاپ، ءان ىرعاعىمەن ءسال تەربەلە، تەڭسەلىپ تۇر.
... تۇسكەندە سەن ەسىمە، ەركە گاككۋ، قۇلپىرتىپ وسىناۋ ءاندى تولعانامىن، —دەيدى مەڭتاي قىزدارمەن قوسىلا. قىزدار بۇلاي دەسە، مەن ىشىمنەن، سول اۋەنگە قوسىپ ءوز ءانىمدى، ءوز جۇرەگىمدى جارىپ شىققان جىرىمدى اعىتامىن. مەن دە وز-وزىمنەن ىرعالىپ، تولاسسىز تەربەلەمىن.
ءبارى از باعاسىنا بارشا ساننىڭ،
ءتاج، تاعى، مال مەن مۇلكى پاتشا، حاننىڭ،
— مەڭتايدى ماڭگى قۇشىپ، سۇيەتۇعىن
بار ەكەن نە ارمانى جىگىت-جاننىڭ؟..
مەن قايتا-قايتا جاۋتاڭداپ مەڭتايعا قارايمىن. «جانىمنىڭ جىرىن ۇقساڭشى، جۇرەگىمنىڭ تەبىرەنىسىن تىڭداساڭشى!» دەپ جالىنعانداي بولامىن. «مەن سەنى ەكى اي كورمەيمىن. ەكى كۇن كورمەسەم، ەسىم شىعاتىن باسىم، ەكى ايعا قالاي شىدايمىن، مەڭتاي؟ سول ەكى ايعا ازىق بولارلىقتاي ەتىپ، ماعان ءبىر رەت قيىلا قاراساڭشى، اياساڭشى مەنى» دەپ جىلاعانداي بولامىن. بالكىم، كولدەنەڭنەن انىقتاپ قاراعان ادامعا مەنىڭ يەگىم دىرىلدەپ، ەرنىم كەمسەڭدەپ كەتكەن دە شىعار. ءبىر-اق اسەم انگە ەلتىگەن جۇرتتىڭ ەشقايسىسى مەنىڭ كورىكسىز بەتىمە كوڭىل اۋدارعان جوق.
ۆوكزال راديوسى پوەزدىڭ جۇرۋىنە بەس مينۋت قالعانىن حابارلاپ، پەررونعا «سارجايلاۋ» كۇيىنىڭ ەكپىندى اۋەنىن توكتى.
وسى كەزدە قىزدار مەن جىگىتتەر شىر كوبەلەك اينالىپ، ەتەكتەر ءۇيىرىلىپ، ەرىندەر كۇلىمدەپ، ۆاگوندار الدى بي الاڭىنا اينالىپ كەتتى. ەكى-ەكىدەن جۇپتاسقان جاستار اياقتارىنىڭ ۇشتارىمەن زىر قاققاندا ماعان ۆوكزال الدى ءبىرىن-بىرى قۋالاعان سانسىز قۇيىنعا تولىپ كەتكەن سياقتاندى. قان كوبەلەك اينالعان سول قۇيىندار كوككە بۇراڭداداي بۇرالىپ ءقازىر ۇشىپ-ۇشىپ، بيىكتەپ سامعاپ، الىستاپ كەتەتىن ىسپەتتەندى. جومارتبەكپەن بيلەي جونەلگەن مەڭتايعا كوزىم ءتۇسىپ ەدى، ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزارىپ، ەكى تاناۋى اسەم بوپ دەلديىپ كەتكەن مەڭتايدىڭ كىشكەنتاي ادەمى اياقتارى جەردەن جوعارىلاپ كوتەرىلىپ بارادى ەكەن. ودان ايىرىلىپ قالارداي زارەم ۇشىپ، «اللا!» دەپ مەن كوزىمدى جۇمدىم. مەنىڭ باقىتىما قاراي وسى كەزدە كۇي اياقتالدى دا، باۋىرىن جازىپ كوككە كوتەرىلۋگە اينالعان اققۋ قايتادان جەرگە قوندى. «ۋھ!» دەپ ىشىمە تەرەڭ ءبىر دەم تارتىپ، ۇلگىرگەنىمشە پروۆودنيكتەردىڭ تۇس-تۇستان جامىراي ايتقان: «جولداس جولاۋشىلار، ۆاگونعا كىرىڭىزدەر!» دەگەن ۇندەرى ەستىلدى. پەرروندى كەرنەگەن جاڭاعى «قۇيىندار» تەگىس ۆاگوندارعا قاراي لاپ قويىستى. بىزدە قىزدارىمىزدى قولتىقتاپ، ۆاگوننىڭ تەپكىشەگىنە كوتەردىك. ولارمەن اسىعىس قول قىسىستىق. مەڭتاي مەنىڭ قولىمدى قاتتىراق قىسىپ، ۇزاعىراق ۇستايتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىم. ولاي بولمادى، ونىڭ الاقانى مەنىڭ قولىما تيەر-تيمەستە ەكىنشى بىرەۋ قاعىپ اكەتتى. وسى كەزدە راديو «قاراتورعاي» ءانىن شىرقادى. وعان پەررونداعىلار قوسىلدى، ۆاگونداعىلار جانە جالعادى. كوپ ادامنىڭ قوسىلا شىرقاعان ءۇنى جەلدى كۇنگى تەڭىزدەي تولقىپ ۆوكزال ۇستىنە كوتەرىلدى دە، كەڭ پروسپەكتىنى كەرنەي الاتاۋعا قاراي لىقسىدى.
كەلەدى قارا تورعاي قانات قاعىپ...
مەن دەرەۋ ىلگەرى ۇمتىلىپ، ۆاگوننىڭ الدىنا كەلدىم دە:
— مەڭتاي، سەن ماعان ۇرىسپا، داپتەرىڭە ءبىر ءسوز قوسىپ قويدىم، — دەدىم داۋىستاپ.
وسى كەزدە گۋدوك بەرىپ، پوەزد قوزعالدى. پەرروننان پوەزعا، پوەزدان پەررونعا قاراي قولدار سوزىلدى. مەڭتاي باسىن يزەپ، قىزدارعا قول بۇلعادى. ول باسىن ماعان يزەدى مە، قىزدارعا يزەدى مە، مەنىڭ نە دەگەنىمدى ەستىدى مە، ەستىمەدى مە — ايىرا المادىم. مەنىڭ كوزىمە مولتىلدەپ جاس كەلدى. ونى وزگەلەرگە كورسەتپەۋ ءۇشىن، جىلجىپ بارا جاتقان ۆاگوندارعا قاراپ قولىمدى سەرمەي بەردىم. قول سەرمەپ جەردەگىلەر شىرقاپ تۇر. ۆاگونداردىڭ تەرەزەلەرىنەن، ەسىكتەرىنەن قولدار بۇلعاپ، پوەزداعىلار شىرقاپ بارادى. سەرمەلگەن قولدار قالىقتاپ ۇشىپ بارا جاتقان قارا تورعايلارعا ۇقسايدى. ءبىر توپ قارا تورعاي زىمىراي، سامعاي ۇشىپ، الىسقا بەت قويعانداي. ءبىر توبى قالىقتاي كوتەرىلىپ، قايتا اينالىپ، كەلىپ العاشقى ورنىنا قونۋعا بەت الىپ قايتا تومەندەگەندەي.
بۇلاڭ ەتىپ قاسىمىزدان سوڭعى ۆاگون ءوتتى. سارى جالاۋشاسىن شوشايتا ۇستاعان كوندۋكتور سان كوزدىڭ شاراسىنا جالعىز كىرىپ، بەينەبىر سول كوزدەردىڭ تۇڭعيىق تۇبىنە سىڭگەندەي بولىپ، تەرەڭدەپ، باتىپ بارا جاتىر.
راديو مۋزىكاسى تىندى، ءان توقتادى. پوەزدىڭ ءدۇرسىلى بىرتە-بىرتە الىستاي دا، باسەڭدەي بەردى. قالعان جۇرت ءۇن-تۇنسىز كەرى بۇرىلىپ، ۆوكزال قاشاسىنان قالاعا شىعاتىن قاقپاعا قاراي اعىلدى. پەررون توي وتكەن، جارمەڭكەسى تاراعان تاقىر توبەگە ۇقساپ، قۇلازىپ بوس قالدى. سول پەررونداي بولىپ، پوەزدىڭ قاراسىنان كوز ايىرماي قالتيىپ جالعىز قالعان مەنىڭ كوڭىلىم قۇلازىلدى.
— ەرەكە، — دەدى بىرەۋ اقىرىن، داۋىستاپ. بۇل جومارتبەكتىڭ ءۇنى ەدى. ول مەن اسكەردەن كەلگەن العاشقى كەزدەگىدەي «اعايدى» قويىپ، كەيدە وسىلاي «ەرەكە» دەيتىن بولعان. ۇيرەنىسە كەلە باسقا ءبىرسىپىرا قىزدار دا مەنى «ەربول» دەپ اتاۋعا كوشكەن. تەك مەڭتاي عانا «اعاي» دەپ اتايتىن. مەن موينىمدى بۇرسام، مىڭ كىسى سيارلىق پەرروندا جومارتبەك ەكەۋىمىز عانا قالىپپىز. جومارتبەك مەنىڭ مەڭتايدى قۇلاي سۇيەتىنىمدى ىشتەي تۇسىنەتىن ەدى. سوندىقتان بولار، ول جاقاۋراتا سويلەدى.
— ەكى اي دەگەن نە، ەكى-اق كۇندەي بوپ وتە شىعادى ءالى، سودان سوڭ تاعى دا باس قوسامىز عوي ءبارىمىز، — دەدى ول ەكى تاناۋى دەلدەڭدەپ. — ءجۇرىڭىز، جۇرتتا ءسىز ەكەۋىمىز عانا قالدىق.
جومارتبەك مەنى جۇباتتىم دەپ ويلادى. ءبىراق ونىسى جۇباتۋ ەمەس، جارانىڭ اۋزىن تىرناۋمەن تەڭ بولدى. «ەكى اي ەكى كۇندەي بوپ قالاي كورىنسىن، — دەپ نازالاندىم ىشىمنەن. — مەن قىزىققانعا كولدەنەڭنىڭ قۇرىعى تۇسكىش كەلۋشى ەدى. كوڭىلىم قۇلاعان وسى قىزدى دا تاعى بىرەۋ قاعىپ كەتىپ، ءدات دەپ قالماسام جارار ەدى. وندا مەن قالاي ءومىر سۇرەمىن؟ ءساليمانىڭ شەرىن سوعىس تۇنشىقتىرعان ەدى. مۇنداي كەلبەت-كوركى كەلىستى، اقىل، پاراساتى مول، جانىم سۇيگەن جاقسى قىزدان ايىرىلىپ قالسام، سورلى جۇرەگىم ءومىر بويى، قاپ ارقالاعان قايىرشىداي ارمان ارقالاپ كەتپەي مە امالسىز. مۇنى ۇمىتتىراتىن باسقا جاقسى قىزعا كەزدەسسەم قۇبا-قۇپ، كەزدەسپەسەم، مۇگەدەكتەي مۇڭدى بولىپ قالمايمىن با ءومىر بويى. ەندەشە، اۋزىن بۋعان وگىزگە ۇقساپ، سەگىز اي بويى نەگە ءجۇردىم ءۇن-تۇنسىز؟ نەگە ايتپادىم شىنىمدى؟ نەگە اياعىنا جىعىلىپ، «جارىم بول» دەپ جالىنبادىم مەن وعان؟ كەيبىرەۋلەر قىزدى ءبىر كورگەندە-اق «مەن ساعان عاشىقپىن. مەن سەنسىز ءومىر سۇرە المايمىن» دەپ، جەتىم قوزىداي قاقساماي ما، جاق جاپپاي؟ قۇمارلىعىن عاشىقتىققا بالاپ، قىر سوڭىنان قالا ما قىزدىڭ وندايلار؟ قانت سالعان قاپتاي عىپ، قولما-قول جۇرەگىنىڭ اۋزىنا اشىپ تاستاماي ما اڭقايتىپ؟
ەندەشە مەن شىن عاشىقتىق سىرىمدى نەگە اقتارمادىم سونشا كۇننىڭ ىشىندە»، — دەپ ىشتەي ەڭىرەپ، ءوز بارماعىمدى ءوزىم شايناپ، سۇيرەتىلىپ ۆوكزالدىڭ قاقپاسىنان ارەڭ شىقتىم. جانىم جاڭاعى پوەزدا كەتىپ، بۇل جەردە قۇر سۇلدەرىم عانا قالعانداي، مەڭ-زەڭ كۇيدە جومارتبەككە ىلەسىپ كەلىپ ترامۆايعا ءمىندىم. ترامۆاي كارل ماركس كوشەسىمەن جوعارى ورلەپ كەلىپ شيەۆچەنكوعا قاراي بۇرىلعان بۇرىشتا جومارتبەك ءتۇسىپ قالدى. قالاداعى تۋىستارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىنە كەتتى. مەنەن جومارتبەكتىڭ جاعدايى الدەقايدا جاقسى: مىناداي ۇلكەن قالادا اعايىن-تۋعاندارى بار. سولاردىڭ ۇيىنە بارىپ اس ىشەدى، اۋناپ-قۋناپ قايتادى. ەلدە اكە-شەشەسى، ءبىر اۋداندى بيلەپ تۇرعان اعاسى بار. وندا بارسا دا كۇپ ەتە تۇسەدى. ال مەنىڭ سۇيەنىش بولار قالادا دا، اۋىلدا دا ەشكىمىم جوق. سورايعان سوقا باسىم. قالاداعى جالعىز تانىسىم مايدانداس جولداسىمنىڭ سوعىستان مۇگەدەك بوپ كەلگەن اعاسىنىڭ ءۇيى. كوپ بالالى جانە جالعىز كىسىنىڭ پەنسياسىنا قاراپ وتىرعان ول ۇيگە سوماداي بوپ سوپيىپ قاشانعى بارا بەرەسىڭ. اسكەردەن العاش كەلگەنىمدە پانالاتىپ، جاتاقحاناعا كوشكەنشە تار ءۇيىنىڭ ءبىر بۇرىشىنان ورىن بەرگەنىنىڭ وزىنە راقمەت. ءتىرى بولسام، اعايدىڭ ول جاقسىلىعىن وتەرمىن ءالى.
ترامۆاي سالدىر-گۇلدىر ەتىپ، نيكولسك بازارىنا كەلىپ توقتادى. وسىدان ەكى ساعاتتاي بۇرىن مەڭتايدىڭ جۇگىن كوتەرىپ، جۇرتپەن تالاسا كۇلىپ مىنگەن ترامۆايدان ەندى التى اي جازداي سۇزەكپەن اۋىرىپ، سودان جاڭا عانا تۇرعانداي سۇيرەتىلىپ جالعىز ءتۇستىم. باعانا بۇل جەردە ادام دا كوپ، بازار دا قىزۋ سياقتى ەدى. ەندى ايالداما باسىندا ەشكىم جوق، بازارعا كىرە بەرىس بەرگى ماڭدا دا ەشبىر جان كوزگە كورىنبەيدى. اشەيىندە جاتاقحانادان شىعا قالساڭ دا، ۋنيۆەرسيتەتتەن كەلە جاتساڭ دا مەن مۇندالاپ، سارى الا تون كيگەن پاتشانىڭ سۋرەتىنە ۇقساپ ۇنەمى قوجىرايىپ الدىندا تۇراتىن شىركەۋ دە جوق؛ تاعىنان تايعانداي، تاسالانىپ قالىپتى.
ترامۆاي جولىنان ءوتىپ، سالبىراپ جاتاقحانا قاقپاسىنا قاراي بەت تۇزەدىم. ونە بويىم سال-سال. بىرنەشە كۇن ماس بولىپ، ماڭگىرىپ قالعان سياقتىمىن. باسىم سالبىراپ، پالەنباي جىلدان بەرى ستۋدەنتتەردىڭ اياعى تاپتاپ كەلە جاتقان تاقىر اسفالتتان كوز المايمىن. جەردەن ءبىر نارسە كورسەم دەپ ىنتىعاتىندايمىن. ءبىراق قيىرشىق تاس، ۇلپا توپىراقتان باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى. مىنە قىزىل كىرپىشتىڭ سىنىعى جاتىر.
بۇل سىنىق باعانا ءبىز جاتاقحانادان شىققاندا جول ورتاسىندا تۇرعان. قىزدارمەن قاتار الدا كەلە جاتقان مەڭتاي توقتاي قالىپ، اياعىنداعى كىشكەنتاي اق تانكەتكاسىنىڭ تۇمسىعىمەن كىرپىشتى يتەرىپ، ءاسفالتتىڭ شەتىنە قاراي سىرعىتىپ كەتكەن. سودان سوڭ ءسال بۇرىلىپ ارت جاقتا جۇك كوتەرىپ كەلە جاتقان جومارتبەك ەكەۋمىزگە قاراعان. مەن ونىڭ اپپاق اياقتارىنىڭ قازديىپ وسى كىرپىشتىڭ قاسىندا تۇرعانىڭ ءوز كوزىمەن كورگەمىن. ەندى مىنە سول جەردە دە ونىڭ ءىزى جوق. مەن ەرنىمدى تىستەدىم. سۇيگەن جانىڭنىڭ ءىزى كوز الدىڭدا نەگە سايراپ جاتپايدى ەكەن دەپ نازا بولدىم. توقتاپ، اسفالتقا ەڭكەيىپ، قىزىل كىرپىشتىڭ سىنىعىن قولىما الدىم. ءۇڭىلىپ وعان دا قارادىم، وندا دا ەش بەلگى جوق. سوندا دا ونى قولىمنان تاستامادىم. بىرەسە بۇل مەڭتايدىڭ تانكەتكاسى بولساشى دەپ ويلادىم. بىرەسە ونىڭ اياعىن ءوستىپ سيپاسام-اۋ دەدىم. الاقانىمداعى كەسەكتى قايتا-قايتا قىسىپ قويدىم. ءبىراق ول بۇرىنعى، قاتتى، يكەمسىز كۇيىندە قالدى. جاتاقحانانىڭ سىرتقى ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسىنا ورناتقان جاپپانىڭ تىرەۋ اعاشىنا قىستىرىپ، ىشكە كىردىم. الاقانىما قىزىل كىرپىشتىڭ قىپ-قىزىل ۇنتاعى جوساداي جۇعىپ قالىپتى. عاشىقتىق ءىزى وسى بولعانى ما دەپ ويلادىم ەزۋ تارتىپ، ءوزىمدى-وزىم مىسقىلداپ.
جوق، مەن ءوزىمدى-وزىم بەكەرگە مىسقىلداپپىن. عاشىقتىق ءىزى بولادى ەكەن. ءبىراق ول توپىراققا، تاسقا تۇسپەيدى ەكەن. مەن ونى جۇرگەن جولدان بەكەر ىزدەپپىن. اسفالتقا ورىنسىز ءۇڭىلىپ، جان-جاعىما بوسقا جالتاقتاپپىن. ول ءىز وزگە جەرگە تۇسپەپتى، مەنىڭ جۇرەگىمدە، ويىمدا قالىپتى. ونى مەن ەكىنشى ەتاجعا كوتەرىلىپ، دالىزبەن سۇيرەتىلىپ مەڭتاي بولمەسىنىڭ الدىنا بارعاندا ءبىلدىم. ونى مەن ءوز بولمەمە كىرىپ، جاستىعىمنىڭ استىندا جاتقان قويىن داپتەرىمدى قولىما العاندا كوردىم.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءوز بولمەمنىڭ الدىنان ءوتىپ، مەڭتاي بولمەسىنىڭ ەسىگىنە باردىم. سول جەردەن قايرىلعىم كەلدى. سول جەردە مەڭتايدىڭ وسى بولمەدەن شىعىپ بارا جاتقاندا سوڭعى ايتقان ءسوزى ويىما ورالدى. قىزدار توپىرلاپ بولمەدەن سىرتقا قاراي بەتتەگەن ەدى. ولارمەن ىلەسە جومارتبەك شىعىپ بارا جاتتى. زايكۇل مەن مەڭتاي ەسىككە قاراي اياڭدادى. ەڭ سوڭىندا جۇكتى الىپ، مەن شىققالى جاتىر ەدىم. ەسىككە بارا بەرىپ زايكۇل جالت بۇرىلدى.
— ويبۋ، مەن ايناعا قاراماپپىن عوي، — دەپ جۇگىرىپ بارىپ بۇرىشتاعى شيفونەردىڭ ەسىگىن اشتى. ونىڭ قاقپاعىنىڭ ىشكى جاعىنداعى شار ايناعا ءيتىنىپ، تىرتىسقان ماڭدايىن، ۇيپالانعان قاسىن سيپادى. — تۇرا تۇر، مەڭتاي، مەن بەتىمە وپا جاعىپ الايىن.
مەڭتاي قايىرىلىپ ونىڭ قاسىنا كەلدى. زايكۇل جالما-جان سۋمكاسىن اشىپ، ديىرمەنشىدەي بۇرقىراتىپ، بەتىنە ۇن جاعا باستادى. مەن جۇكتى الىپ، دالىزگە شىعىپ، بوساعادا قىزداردى توسىپ تۇردىم.
— مەڭتاي، وسى سەن نەگە بويانبايسىڭ؟ — دەگەن زايكۇلدىڭ ءۇنى ەستىلدى.
مەڭتاي ءسال بوگەلىپ (تەگى ول ادەتى بويىنشا اقىرىن ءبىر جىميىپ العان بولۋى ءتيىس) بارىپ جاۋاپ قاتتى.
— مەن تابيعاتپەن تالاسۋدى جونسىزدىك دەپ بىلەمىن.
— ول نە دەگەن ءسوزىڭ؟
— ادامعا تابيعات بەرگەن بوياۋدىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە بەتىڭە باتتاستىرىپ بىردەڭە جاعۋ... — مەڭتاي ءۇنى ءۇزىلىپ قالدى. مەن ەسىككە قاراي قۇلاعىمدى توسا ءتۇستىم، ونىڭ ءسوزىنىڭ اياعىن ەستۋگە قۇمارتتىم. — نە دەسەم ەكەن ساعان؟ ءيا، تابيعات بەرگەن بوياۋدىڭ ۇستىنە باتتاستىرىپ بىردەڭە جاعۋ رافاەلدىڭ نەمەسە رەپيننىڭ عاجاپ كارتينالارىن جاڭا بوياۋ سۇيكەپ جاقسارتامىن دەپ اۋرە بولۋمەن پارا-پار. مەن سوندىقتان بويانبايمىن، زايكۇل.
مەن بۇل ءسوزدى ءوزىم ايتقانداي قۋاندىم. مەڭتاي جاۋابىنىڭ تاپقىرلىعىنا دا، ونىڭ وزگە قىزدار سياقتى ەشقاشان بويانبايتىندىعىنا دا ءسۇيسىندىم. «سول كەرەك ساعان، زايكۇل»، دەدىم ىشىمنەن. ءبىراق بۇعان زايكۇل قىسىلمادى.
— قويشى، سەن دە قايداعىنى سوعادى ەكەنسىڭ، — دەدى زايكۇل وز-وزىنەن سىقىلىقتاي كۇلىپ. — بوياۋعا نە جەتسىن، شىركىن! ەرىندى قىپ-قىزىل، قاستى قاپ-قارا ەتىپ بويانىپ شىعا كەلگەنىڭدە جىگىتتەردىڭ جانى ءجاننامعا كەتپەي مە؟ سەنىن بەتىڭ اق قوي، وپا جاقپاساڭ دا بولار. ءبىراق ەرىن مەن ەكى بەتتىڭ ۇشىن قىزارتۋىڭ كەرەك. سوندا سەن ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي بولار ەدىڭ.
— جوق، زايكۇل، مەن سەنىڭ ورنىندا بولسام وپا دا ۇستاماس ەدىم، جوساعا دا جولاماس ەدىم. ويعا ەمەس، وپاعا، بويعا ەمەس، بوياۋعا قىزىققان جىگىتتەن نە بارقادار شىعار دەيسىڭ.
تۋفلي وكشەسىنىڭ تىقىرى شىقتى. ەكى قىز اشىق تۇرعان ەسىكتىڭ تابالدىرىعىنان اتتادى. زايكۇلدىڭ قوڭىرقاي بەتى ايران جاققانداي الا قوجالاق بولا قالىپتى. سونىسىن سۇلۋلىق ساناپ، كىشكەنتاي ەشكى باسىن كەكجيتە ۇستاپ، قاسىمنان ءوتتى. مەن دەرەۋ ەسىكتى قايىرىپ، كىلتىن سالا باستادىم. كىلتتى بۇراپ جاتىپ، مەڭتايدىڭ زايكۇلگە ايتقان سوزدەرىن ەسىمدە قالدىرۋعا تىرىستىم.
ەكى قىزدىڭ سوڭىنان جۇگىرە اياڭداپ، باسپالداقپەن تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتسام، تومەنگى ەتاجدا قىزدار كۇتىپ تۇر ەكەن.
— سەن ۇشەۋىڭ قوشتاسىپ شىققاننان ساۋمىسىڭدار؟ — دەدى قانيپا كوزىن ويناقشىتا، موينىن قيقاڭداتىپ.
— جو-و-عا، — دەدى مەڭتاي داۋىسىن سوزىپ. — مىنا زايكۇل ايناعا قاراپ الامىن دەپ.
مەن بەرلين قاقپاسىنىڭ كىلتىن ۇستاعانداي ماساتتانىپ، قولىمداعى كىلتتى جوعارى كوتەردىم.
قىزدار بولمەسىنىڭ الدىنا بارعانىمدا كەنەتتەن سول سوزدەر ويىما ءتۇستى. ۇمىتىپ قالماۋ ءۇشىن جازىپ قويايىن دەپ، ءوز بولمەمە كەلىپ داپتەرىمە ءۇڭىلدىم. ءتۇنى بويى وتىرىپ كوشىرگەن جازۋلارىم كوزىمە وتتاي بولىپ جانە باسىلدى. بۇل دا مەڭتاي سوزدەرى، سونىڭ ويلارى. ەندەشە عاشىقتىق ءىزى دەگەن وسى ەمەس پە؟ اق قارعا تۇسكەن قىزىل تۇلكىنىڭ ىزىندەي سايراپ ول كوڭىلدە، كوكىرەكتە، ويدا قالادى ەكەن عوي. عاشىقتىق ءىزىن تەك قانا جۇرەكتەن ىزدەۋ كەرەك ەكەن عوي.
مەن وسىلاي دەپ ءتۇيدىم.
بۇل كەزدە مەن جۇمىس ىستەيتىنمىن. جازۋىمدى جازىپ بولدىم دا، جۇمىسقا بارعانشا كىشكەنە تىنىعىپ الايىن دەپ توسەگىمە جانتايدىم. ۇيىقتاپ قاپ، جۇمىستان كەشىگىپ جۇرمەيىن دەپ جانە ويلادىم. ولاي دەپ ويلاماي قايتەيىن، بۇل مەنىڭ ارەڭ قولىم جەتكەن قىزمەتىم عوي. توسەكتە شالقامنان جاتىپ، بۇل جۇمىسقا قالاي ورنالاسقانىمدى ەسىمە ءتۇسىردىم.
...وعان دەيىن مەن جەكسەنبى سايىن جاتاقحانا ماڭىندا كورىنبەي جوق بوپ كەتەتىنمىن. قايدا كەتىپ، نە تىندىراتىنىمدى ءبىر بولمەدە جاتاتىن جومارتبەك تە، پەرنەش تە، تولەۋبەك تە بىلمەيتىن. ولار بىلمەگەن سوڭ قىزدار مۇلدە سەزبەيدى. جۇرتقا سەزدىرمەي مەن جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە فۋرمانوۆ كوشەسىنە ءتۇسىپ الىپ، تومەن قاراي زاۋلايمىن. كوشە مەن تەمىر جولدىڭ تۇيىسكەن جەرىندە سەكسەۋىل بازاسى بار. جەكسەنبى سايىن وعان وتىن تيەگەن ەشەلون كەلەدى. ونى ءتۇسىرۋ ءۇشىن بازاعا قوسىمشا جۇمىس قولى قاجەت. مەن بازا جۇمىسكەرلەرىمەن جالعاسىپ پلاتفورمادان جەرگە سەكسەۋىل قۇلاتىسامىن. تەمىر جول جيەگىنە ءبىز قۇلاتقان سەكسەۋىل تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ قالادى. قالا تۇرعىندارى ونى بىرنەشە كۇن بويى بىرەۋ ەسەك اربامەن، بىرەۋ ات اربامەن، قولى ۇزىنداۋلار ماشينامەن الىپ كەتىپ جاتادى. اركىمگە قولىنداعى تالونىنا قاراي وتىن بەرىلەدى. كىمنىڭ قانشا وتىن الاتىنىندا مەنىڭ شارۋام جوق. مەن كەشكە ەڭبەگىم ءۇشىن قولىما تيگەن 250 كيلوگرامم سەكسەۋىلدىڭ تالونىن بىلەمىن. سونى ساتىپ، اقشاسىن ستيپەندياما جالعاپ، ءبىر اپتا بويى تالشىق ەتەمىن. كەشكە قاراي جاتاقحاناعا قايتقاندا ەكى اياعىما ەكى پۇت تەمىر بايلانىپ قالعانداي بوپ ارەڭ قوزعالامىن. ەرتەڭىندە دە ءون بويىم اۋىرىپ، جايسىز كۇيدە بولامىن. سودان كەيىن بىرتە-بىرتە قۇرىس-تىرىسىم جازىلىپ، كەلەسى دەمالىسقا دەيىن دەنەمنىڭ اۋىرعانىن مۇلدە ۇمىتىپ كەتەمىن.
قىس پەن كوكتەمدى وسىلاي وتكىزدىم. تەك جازعى ەمتيحان بولعاننان بەرگى جەكسەنبىلەر عانا ساباققا ازىرلىككە كەتىپ قالدى. ءبىراق بۇگىن تاعى دا، اكەمنىڭ ۇيىنە بارا جاتقانداي، لاعىپ، سەكسەۋىل بازاسىنا قاراي بەت قويۋىما تۋرا كەلدى. سەبەبى سەن ەمتيحانعا ازىرلەنىپ جاتىر ەكەن دەپ وز-وزىنەن قالتاڭا كوك تيىن كەلىپ تۇسپەيدى عوي. ال، قالتادان اقشا كەتسە، قارىننىڭ بەرەكەسى كەتەدى. اقشاڭ باردا تويعان قوزىداي تومپايىپ ءۇنسىز جاتاتىن موپ-موماقان، قارنىڭ قالتاڭ قاعىلسا ىشىنە قورالى قاسقىر كىرىپ كەتكەندەي بوپ، ۇلىپ شىعا كەلەتىنى بار ەمەس پە. شۇرىلداپ-شۋىلداپ، قۇرىلداپ-قورىلداپ مازاڭدى الاتىنىن قايتەرسىڭ. اسىرەسە، قىزداردىڭ قاسىندا وتىرعاندا قينايتىنىن ايتساڭشى ونىڭ. ىشەگىن شۇرىلداپ، قارنىڭ كۇندەي كۇركىرەپ جونەلگەندە شەكەڭنەن تەر شىپ-شىپ شىعىپ قىسىلا باستايسىڭ. سول كەزدە قانيپانىڭ: «ەربول، ىشىڭە يت قاماپ قويعانىسىڭ؟ قويا بەرسەڭشى ول بايعۇستى» دەپ ازىلدەگەن بوپ وز-وزىنەن ساقىلداپ كەپ كۇلەتىنىن ايتساڭشى. قىز كۇلكىسى دەگەن ءبىر جەرىنەن وت تيسە بارلىق تۇسى بىردەن لاپ ەتە قالاتىن اشىق ىدىستا تۇرعان بەنزين ىسپەتتى ەمەس پە؟ تەك مەڭتاي عانا ولارمەن قوسىلا كۇلمەيدى. بالكىم، ول مەنى اڭعارماعان بولىپ، دايىندالىپ وتىرعان پانىمىزگە قاجەتتى اسا ءبىر كەرەكتى داتانى ىزدەگەندەي، داپتەر بەتىن پاراقتاي بەرەدى.
بۇگىن مەن، قانيپا ايتقانداي، ىشىمدەگى «قاماۋلى ءيتتى» بوساتىپ قويا بەرۋ ءۇشىن كەلە جاتىرمىن. كەلە جاتىپ جومارتبەكتىڭ ءبىر قىلىعى ويىما ءتۇسىپ كەتەدى دە، اقىرىن مىرس ەتىپ كۇلىپ الامىن.
ءبىر بولمەدە مەن، جومارتبەك، پەرنەش، تولەۋبەك تورتەۋمىز تۇرامىز. سولاردىڭ مەنەن باسقا ۇشەۋىنىڭ دە ۇيىنەن ازىق كەلەدى. جومارتبەك ۇيىنەن كەلگەننىڭ ءبارىن قالاداعى جاقىندارىنىكىنە قالدىرادى. پەرنەشكە بىردەڭە كەلسە، جۇرتپەن ءبولىپ جەپ تەز تاۋىسۋعا قۇمارتادى. العاش ءدام تاتقاننان كەيىن قالعانىن ءوزى جەسىن دەپ، ءبىز ۇنەمى شەگىنشەكتەي بەرەمىز. ساباقتان كەلە سالا، ونى-مۇنىنى سىلتاۋراتىپ، بولمەدەن شىعىپ كەتەمىز. وندايدا پەرنەش دالىزدەن ءبىزدى ىزدەپ، سوڭىمىزدان قۋىپ جۇرەدى. «قايدا قاشىپ كەتتىڭدەر؟ كەلسەڭدەرشى مىنانى ءبولىپ جەيىك» دەپ شىر-پىرى شىعادى. كەيدە ەكەۋمىز وڭاشا قالساق ول ماعان: «اعاي، مىنادان ءبىر الىپ جىبەرىڭىزشى، جالعىز مەنىڭ تاماعىمنان وتپەي وتىر» دەپ جالىنادى. ال تولەۋبەكتىڭ تاماعىنان وتە بەرەدى. ول ەشكىمگە ءدام دە تاتتىرمايدى، جۇرتتىڭ كوزىنشە تەرىس قاراپ الىپ، ۇيىنەن كەلگەن سارى ماي مەن جەنتتى قارا نانعا جاعىپ، كۇيسەتەدى دە وتىرادى. كۇن سايىن سويتەدى. ءبىر كۇنى تولەۋبەك توسەگىنىڭ الدىندا تەرىس قاراپ جايلانىپ الىپ، قارىننان شىققان ساپ-سارى مايدى نانعا جاعىپ، جاڭا اۋزىنا تىعا بەرگەندە، جانىنا جومارتبەك جۇگىرىپ باردى.
—توكە، مىناعان دا جاعىپ جىبەرىڭىزشى، جۇرەگىمدى جالعايىن، — دەپ قالجىڭ-شىنى ارالاس قولىنداعى ءبىر جاپىراق نانىن توستى.
— جوق، ءبىتتى، — دەپ تولەۋبەك دەرەۋ توسەك استىنداعى قارا چەمودانعا قۇلىپتى سالدى دا تاستادى.
وسىدان كەيىن تولەۋبەك كۇندىز جۇرت كوزىنشە قارا چەمودانعا جولامايتىن بولدى. سويتسەك ول تۇندە، ءبىز ۇيىقتاعاننان كەيىن، ءوز تاماعىن ءوزى ۇرلاپ جەۋگە كوشىپتى. ونىڭ ءبارىن جومارتبەك قۋ ءبىلىپ ءجۇرىپتى. ءبىر كۇنى تۇندە مەنى بىرەۋ توسەگىمنەن جۇلقىلاپ وياتتى. سويتسەم، جومارتبەك ەكەن.
— و، نە بولدى؟
— ەرەكە، تۇرىڭىز، وسى ۇيگە ۇرى كىرىپ كەتتى.
— قايداعى ۇرى، نە الادى بۇل ۇيدەن؟ — دەيمىن مەن ەشتەڭە تۇسىنبەي.
— جوق، ءوزىڭىز تۇرىڭىزشى، — دەپ ول بولماي ورنىمنان تۇرعىزدى دا، قاراڭعىدا قاسىما وتىرا قالىپ بايانداي باستادى. — شىرت ۇيقىدا جاتىر ەدىم، ەدەن سىقىر ەتە ءتۇسىپ، ويانىپ كەتتىم.
راسىندا دا ءبىزدىڭ بولمەنىڭ ەدەنى سىقىرلاۋىق بولاتىن. اسىرەسە تولەۋبەك جاتقان تۇستىڭ تاقتايى شىرىگەن ەدى دە، ونىڭ توسەگىنە قاراي اياق باسساڭ باجىلداپ قويا بەرەتىن.
— ءيا.
— باسىمدى كوتەرىپ الىپ ەدىم، بىرەۋ توكەڭنىڭ چەمودانىن تىقىرلاتىپ جاتىر ەكەن. «ءاي» دەپ قالىپ ەدىم، ۇرى دەمىن ىشىنە تارتىپ، ەدەنگە ءۇن-تۇنسىز جاتا قالعان سياقتى بولدى. تەگى توكەڭنىڭ چەمودانىنداعى قۇرت، ماي، جەنتىن ۇرلاۋعا كەلگەن بىرەۋ بولۋى كەرەك.
جومارتبەك ءسوزىنىڭ جانى بار سياقتاندى.
— وندا تولەۋبەكتى نەگە وياتپايسىڭ؟
— توكە، توكە! — دەدى جومارتبەك داۋىستاپ. — توكە، تۇرىڭىز، قاسىڭىزدا ۇرى جاتىر.
تولەۋبەكتە ءۇن جوق.
— انە، ايتتىم عوي، توكەڭ قاتتى ۇيىقتاپ قالعان.
— ەندەشە شام جاق. پەرنەشتى ويات.
جومارتبەك شام جاقتى. پەرنەش تە ويانعان ەكەن. ءبارىمىز انتالاپ تولەۋبەكتىڭ توسەگىنە قارادىق. ول باسىن بۇركەپ الىپ قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتىر. توسەگىنىڭ استىنداعى كۇنى-تۇنى قۇلىپ كەتپەيتىن قارا چەموداننىڭ اۋزى اشىلىپ قالىپتى.
— انە، ايتتىم عوي، — دەپ جومارتبەك باج ەتە ءتۇسىپ، جۇگىرىپ بارىپ تولەۋبەكتى جۇلقىلادى. — ويباي، تۇرىڭىز، توكە، چەمودانىڭىزعا ۇرى ءتۇستى.
ءبىراق تولەۋبەك تۇراتىن ەمەس. باسىن قىمتاپ الىپ قۇنىسا تۇسەدى.
— ويپىراي، توكەڭنىڭ ۇيقىشىلى-اي وسى، — دەپ جومارتبەك ونىڭ ۇستىندەگى كورپەنى جۇلىپ كەپ الدى. قىرىققان سەركەشتەي تىرتيىپ، تولەۋبەك ورنىنان تۇردى. اۋزى قومپاڭ-قومپاڭ ەتەدى. العاشىندا ول جوماربەكتىڭ جۇلقىلاعانىنان شوشىپ كەتىپ، ءۇنى شىقپاي قالعان ەكەن دەپ ويلادىق.
سويتسەك، اۋزىنا تولتىرىپ العان تالقاندى جۇتا الماي قاقالىپ تۇر ەكەن. اۋىزىنداعى كەبىر تالقاننىڭ جارتىسىن ارەڭ ارى قاراي جونەلتكەن تولەۋبەك، كوزى الارىپ جومارتبەككە باقشيدى.
— سەن، نەمەنە، كىسىنىڭ ءوز تاماعىن وزىنە جەگىزبەيسىڭ بە؟ — دەدى اۋزىنان اق بوران بۇرقىلداپ.
— ويباي-اۋ، توكە، مەن قايدان بىلەيىن ءسىزدىڭ ءوز اسىڭىزدى ءوزىڭىز ۇرلاپ جەپ جاتقانىڭىزدى، — دەپ جومارتبەك ءوز توسەگىنە قاراي شەگىنشەكتەي بەردى.
— ءيا، بىلمەگەنىن...
پەرنەش ەكەۋمىز تەرىس قاراپ سىلق-سىلق كۇلىپ جاتىرمىز.
— وللاھي، بىلگەمىن جوق، — دەيدى جومارتبەك ءمىز باقپاستان. ءسىزدى ويتەدى دەپ كىم ويلاعان؟!
ءبىز قايتادان ورنىمىزعا جاتتىق. جومارتبەك شام وشىرۋگە بەتتەپ، سويلەپ بارا جاتىر.
— ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر كانىگى ۇرى بولعان ەكەن، — دەيدى ول وزىنەن ءوزى داۋرىعىپ. — سول كىسى ابدەن قارتايىپ، اتقا مىنۋدەن قالعان سوڭ، اندا-ساندا، تۇندە ءوز ءۇيىنىڭ شوشالاسىنان ەت ۇرلايتىن كورىنەدى. ونى ايدالاعا اپارىپ، باقىرعا اسىپ، ماڭايدا ەشكىم جوق ەكەنىن بىلە تۇرسا دا، اينالاسىنا الاق-جۇلاق قاراپ وتىراتىن بولسا كەرەك. شالا پىسكەن ەتتەن ءبىر اساپ، وپىر-توپىر وتتى ءسوندىرىپ، قاراڭعىدا بۇقپانتايلاپ تۇرا كەپ قاشىپ، ۇيىنە كەلىپ، سودان سوڭ ەكى-ۇش كۇن قاتارىنان راحاتتانىپ ۇيىقتايدى ەكەن. ءبىزدىڭ توكەڭ دە ءسويتىپ...
— ءاي، وتتاماشى ءوزىڭ!..
قاراڭعىدا ءبىر نارسە قابىرعاعا تارس ەتە قالدى. ارينە، ول تولەۋبەكتىڭ بۇزاۋباس ءتۋفليى. تۋفلي ەش جەرىنە تيمەسە دە جومارتبەك: «ويباي، ءولدىم!» دەپ باج ەتىپ توسەگىنە قۇلادى. ءبىز تاعى دا مىرس-مىرس كۇلەمىز. جومارتبەك تە كۇلىپ جاتىر. ونىڭ ءماز بولا قاتتى كۇلگەندىگى سونداي، توسەگىنىڭ توت باسقان شىنجىرى ءبىرسىپىراعا دەيىن شيىق-شيىق ەتتى دە تۇردى.
كوشەدە كەلە جاتىپ مەن وزىمنەن ءوزىم وسى وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ كۇلەمىن. «وي، جومارتبەك-اي، نەسى بار ەكەن تولەۋبەك بايعۇستا؟» دەيمىن باسىمدى شايقاپ. كۇلەمىن دە، «ارتىڭنان تىم بولماسا قاتىقسىز قارا تالقان كەلىپ تۇرعاننىڭ ءوزى دە قىزىق ەكەن-اۋ» دەپ ويلايمىن. وسى كەزدە كوز الدىما مەڭتاي ەلەستەيدى. ول قالىڭ كىرپىكتەرىن تومەن ءتۇسىرىپ، «راس» دەپ، اقىرىن عانا مەنى قۇپتاپ باس يزەگەندەي بولادى. ارينە، راس دەيمىن مەن سودان سوڭ ءوزىمدى ءوزىم قۇپتاعانداي. وي ويعا ۇلاسادى. قىزعا عاشىق بولۋ جىگىت ءومىرىنىڭ عاجاپ ءبىر كەزەڭى عوي. كەيىنگى ءومىرىڭنىڭ رەنىش، قۋانىشى دا سونى سەنىڭ قالاي ءتۇسىنىپ، قالاي وتكەرگەنىڭە بايلانىستى. قايتا ورالماس، قايىرىلماس سول ءبىر قىمبات ءساتتى ءقادىرىن كەتىرمەي، ادالدىقپەن ارداقتاپ، ەرتەڭ ەسكە تۇسىرگەندە ءوزىڭ ءسۇيسىنىپ، وزگە عيبرات الارلىقتاي ەتىپ وتكىزگەنگە نە جەتسىن، شىركىن! ءبىراق، سەن سىرتىنان سۇقتانعان كورىكتى قىز كوڭىلىڭە توق بولعانىمەن، قارنىڭا قاناعات اكەلمەيدى ەكەن. مىنە، مەن سوندىقتان تاڭ اتپاي دەدەكتەپ سەكسەۋىل بازاسىنا كەلە جاتىرمىن.
ءبىراق بۇل جولعى كەلۋىم ءساتتى بولمادى. ويتكەنى سەكسەۋىل تاسۋ ءىسى جازدا توقتاپ، كۇزدە ءبىر-اق باستالادى ەكەن. ءبىز ەمتيحانعا كىرىسكەلى بازاعا ءبىر دە سوستاۆ كەلمەپتى. الايدا وتىن تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر. جۇرت جازعى قاجەتىن ەپتەپ وسىدان الىپ كەتە بەرمەك. مەنىڭ مۇنداعى سەرىكتەرىم دە ىدىراپ كەتىپتى. قالعان بىرەن-سارانى اركىمنىڭ ەسەك ارباسىنا وتىن تيەسىپ، يەسىنىڭ مىرزالىعىنا قاراي بىردەڭە الاتىن كورىنەدى. تۇسكە دەيىن 2-3 اربا تيەسىپ، مەن دە ون-ون بەس سومداي اقشا تاپتىم. ءبىراق، قىستاعىداي ەمەس، جۇرت اياعى سيرەك. قىستا ماشينا مەن ماشينا قاعىسىپ، بىرەۋگە بىرەۋ جول بەرمەي ىيۋ-قىيۋ بوپ جاتۋشى ەدى. ەندى الماتىلىقتار جازدا وت جاعىپ، اس پىسىرمەۋگە انت ەتىسكەندەي، تىيىلا قالىپتى. ماندىمدى ەشتەڭە بولماعان سوڭ، مەن ءتۇن اۋا قايتايىن دەپ قالاعا قاراي بەتتەدىم. سەكسەۋىل بازاسىنان شىعا بەرىستە ەسەك ارباعا ەرىپ كەلە جاتقان شالدۋار شالعىنبايەۆ كەزدەسە كەتتى.
— Ay، امانبىسىڭ، قارادومالاق، ah! — دەدى ول مەنى كورە سالىپ، بەينە ءبىر رەداكسيانىڭ دالىزىندە تۇرعانداي وكتەمسىپ.
— سالەمەتسىز بە؟
— ە، نەعىپ ءجۇرسىڭ مۇندا؟
— جۇرتقا سەكسەۋىل تيەسەيىن دەپ كەلىپ ەدىم.
— ءجۇر، وندا ماعان دا تيەس.
شالدۋار مەنى قولتىعىمنان الىپ، كەيىن قاراي بۇردى. ىقىلاس، ريزالىعىمدى دا سۇراعان جوق. ەكەۋمىز ەسەك ارباعا مولشەرلەپ ەكى ءجۇز ەلۋ كيلوگرامم سەكسەۋىل سالدىق. شالدۋار قولىنىڭ ۇشىمەن عانا قيمىلدايدى، كوبىنەسە ماعان بۇيرىق بەرۋمەن ءجۇر.
— ءاي، اناۋ قۋارعان كارى سەكسەۋىلدى اربادان الىپ تاستا.
— نەگە؟
— سول. ونىڭ ورنىنا مىناۋ بۇعىنىڭ مۇيىزىندەي ەربيگەن جاسىن سال.
— جاس سەكسەۋىل جارۋعا قيىن بولادى.
— نەگە قيىن بولادى؟ بالتالايمىز وندا.
— بالتا وتپەيدى.
— تاسقا سوعامىز.
— تاسقا ۇرعانمەن تەز سىنبايدى: كىسىنى ەلەكتر توگى سوققانداي ەستەن تاندىرىپ، ەكى قولدى سالدىراتىپ تاستايدى.
— سوق ەرتەگىنى. ودان دا ەرىنىپ تۇرمىن دەسەڭشى.
— ەرىنەتىن دانەڭەسى جوق، سال دەسەڭىز، سالىپ بەرەيىن. ماعان ءبارىبىر.
ەكەۋىمىز سەكسەۋىل تيەگەن ەسەك ارباعا ىلەسىپ، قالاعا كەلە جاتىرمىز. ەسەك يەسى ۇزىن سيراق بالا دەدەكتەپ الدا كەلەدى. ءار كوشەنىڭ بۇرىلىسىنا جەتكەندە ول ارتىنا بۇرىلىپ، شالدۋارعا ايعاي سالادى.
— اعاي، ەندى قالاي جۇرەمىن؟
— تۋرا تارتا بەر، — دەيدى شالعىنبايەۆ ماردىمسىپ. — ءبىراق تار كوشەنىڭ قيىلىسىندا وسىلاي، توقتاپ سۇراپ وتىر.
— قايتا-قايتا سۇراتىپ قايتەسىز؟ ودان دا باراتىن جەردىڭ ءادىرىسىن بىردەن ايتپايسىز با؟ — دەيمىن مەن بالانى اياپ.
— سۇراسىن، الاتىن اقشاسىن ادالداپ السىن، — دەيدى شالدۋار تۇمسىعىن كوتەرىپ.
«شالدۋار دەسە، شالدۋارسىڭ-اۋ ءوزىڭ. اتىڭدى اكەڭ ءدال تاۋىپ قويعان ەكەن» دەيمىن مەن ىشىمنەن. سودان كەيىن مەن ەپتەپ شالعىنبايەۆتان سىر تارتامىن.
— شاكە، وسى رەداكسيا ماڭىنان جەڭىل-جەلپى جۇمىس تابىلا ما؟
ول بەدىرەيىپ ماعان قارايدى.
— كىمگە؟
— ماعان.
شالعىنبايەۆ شالقالاپ كەپ كۇلدى.
— ساعان نەعىلعان جۇمىس؟ سەن ستۋدەنتسىڭ عوي.
— ستۋدەنت بولسام دا، جۇمىس ىستەمەسەم بولاتىن ەمەس: تۇرمىس قيىن بوپ بارادى، — دەدىم مەن شىنىمدى ايتىپ. — تاڭەرتەڭ لەكسيادا بولىپ، تۇستەن كەيىن جۇمىس ىستەر ەدىم. ءتىپتى ءتۇننىڭ ءبىرسىپىرا جەرىنە دەيىن ىستەۋگە دە بەيىلمىن.
تەگى مەنىڭ ءۇنىم جالىنىشتى بوپ شىقتى-اۋ دەيمىن، شالعىنبايەۆ ەندى كۇلمەدى. ونىڭ كۇلمەگەنىن پايدالانىپ، مەن ءوزىمنىڭ قىستاي دەمالىس سايىن جالدانىپ، ەپتەپ اقشا تاۋىپ كەلگەنىمدى ايتتىم.
— ءاي، سوندا سەن قانشا اقشا تاپتىڭ؟ — دەدى شالدۋار توقتاي قالىپ، مەنى يىعىمنان جۇلىپ، وزىنە قاراتىپ.
«ءاي»، «ءوي» دەپ سويلەۋ، سويلەگەندە قاسىنداعى ادامىن يىقتان، جەلكەسىنەن پەرىپ قالۋ، جۇلقىپ وزىنە قاراتۋ شالدۋاردىڭ ادەتى ەكەن. بايقاۋسىز كەلە جاتقان مەنى وڭ يىعىمنان جۇلىپ قالعاندا قۇلاپ تۇسە جازدادىم. «مىناعان نە بولعان؟» دەپ ويلاپ اپالاقتاپ ونىڭ بەتىنە قاراپ ەدىم، شالدۋاردىڭ مەنىڭ تالتىرەكتەپ بارىپ تۇزەلگەنىمدە شارۋاسى جوق، بەدىرەيىپ ءوز سۇراعىنا جاۋاپ كۇتىپ تۇر ەكەن.
— جەكسەنبى سايىن 20-30 سومعا دەيىن قاراتۋشى ەدىم، — دەدىم مەن ماردىمسىپ. — ول كوپ اقشا عوي!
شالدۋار ەكى سانىن شاپالاقتاپ، قارقىلداپ كەپ كۇلدى. ودان سوڭ ول مەنى تاعى دا يىقتان پەرىپ قالىپ، جول شەتىندەگى ارىققا قۇلاتا جازدادى.
— كوپ اقشا دەيدى! — دەدى ول ءىشىن باسىپ، كۇلكىسىن تىيا الماي. — تاپقان ەكەنسىڭ كوپ اقشانى. — ول كۇلكىسىن ارەڭ باسىپ، مەنىمەن قايتا قاتارلاستى. تاعى دا ماقتانا سويلەدى. — سەنىڭ ول «كوپ اقشاڭ» ءبىزدىڭ ءبىر كىشكەنتاي ينفورماسيانىڭ قۇنى عانا. سەن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ شالعىنبايەۆ وڭ قولىنىڭ بارماعى مەن سۇق ساۋساعىن بىرىنە-بىرىن جاقىنداتا ۇستاپ، مەنىڭ كوز الدىما توستى. — بەس جولدىق مىناداي ينفورماسياعا بار عوي، بىزدە ون سوم قويادى. ال مىناداي بولسا، — سۇق ساۋساق پەن بارماقتىڭ اراسى العاشقىدان الشايا ءتۇستى، — جيىرما سوم. ەگەر ينفورماسيانىڭ كولەمى مىناداي بولسا، — ول ءبىر نارسەنى ولشەپ جىبەرەتىندەي بوپ قارىسىن كورسەتتى، — الپىس سوم. ءبىلدىڭ بە: ءبىر قارىس ينفورماسيا جازساڭ، بىردەن الپىس سوم الاسىڭ. Ah! بۇل گازەتتىڭ ءبىر نومەرىندە ءبىر ينفورماسيانىڭ عانا شىقسا الاتىنىن. كەيدە ءبىر نومەردە بىرنەشە ينفورماسيانىڭ شىعىپ كەتۋى دە ىقتيمال. ول ءوزىڭنىڭ پىسىقتىعىنا بايلانىستى. ال ايىنا گازەتتىڭ نەشە نومەرى شىعاتىنىن بىلەسىڭ بە 25-26 نومەرى شىعادى. سوندا ءبىر ايدا ورتا ەسەپپەن ون بەس ينفورماسيا شىعارعان ءجۋرناليستىڭ ءوزى توعىز ءجۇز سومداي اقشا تابادى. ءبىلدىڭ بە؟ اھ!
شالعىنبايەۆ ماعان ەجىرەيە قاراپ، بارماعىن شوشايتتى. مەن كوزىم باقىرايىپ، باسىمدى يزەدىم. تەگى شالعىنبايەۆتىڭ مەنىڭ كوزىمدى مۇلدە ۇياسىنان شىعارىپ جىبەرگىسى كەلدى-اۋ دەيمىن، سول قاباعىن شىتىڭقىراپ ماڭىزداندى دا، قايتادان سويلەپ كەتتى.
— مەن ءوزىم ينفورماسيانى كاسىپ قىلمايمىن، — دەدى ول الدەنەدەن جيىركەنگەندەي تاناۋىن تىجىرايتىپ. — ونى كاسىپ قىلۋ تىشقان اۋلاۋمەن بىردەي. مەن ەتەكتەي-ەتەكتەي وچەركتەر جازامىن. سەن مەنىڭ ءبىر وچەركىمە قانشا گونورار قويىلاتىنىن بىلەسىڭ بە؟ اھ!
مەن باسىمدى شايقايمىن. مەنىڭ ونى بىلمەگەنىمە شالعىنبايەۆ ودان سايىن رازى بولا تۇسەدى.
— بىلمەيسىڭ. ساعان ونى ءبىلۋ قايدا؟ مەن ءبىر وچەركىمە التى-جەتى ءجۇز سوم الامىن! — «ال، قالاي؟» دەگەندەي، ول بەتىمە قارادى. «سۇمدىق كوپ ەكەن!» دەگەن يشارامەن مەن كوزىمدى جۇمدىم. — ال سەن مەنىڭ ايىنا قانشا گونورار تاباتىنىمدى بىلەسىڭ بە؟ اھ؟
مەن تاعى دا باسىمدى شايقايمىن. شالدۋار ودان سايىن ءماز بولادى.
— ءار ايدىڭ اياعىندا مىنا دودەڭ، — ول بارماعىن شوشايتىپ، كەۋدەسىن ءتۇرتتى، — مىڭ جارىم — ەكى مىڭ سوم گونوراردى قالتاسىنا سالىپ الىپ، تالتاڭداپ جۇرە بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ اي سايىن سەگىز ءجۇز سوم جالاقىم تاعى بار. ەندى وسىنىڭ ءبارىن قوسشى ءوزىڭ.
— كوپ اقشا عوي، — دەدىم مەن.
— جوق، ءوزىڭ قوسشى كانە.
— ەكى مىڭ ءۇش جۇز-ەكى مىڭ سەگىز جۇزدەي-اۋ دەيمىن.
— ءدال، ءدال. كەيدە مىنا ۇشەۋدىڭ ءوزى دە بوپ كەتەدى، اھ! — دەپ ول بارماعىمەن شىناشاعىن باسىپ تۇرىپ، قالعان ءۇش ساۋساعىن شوشايتادى. — مىنە كوپ اقشا قايدا جاتىر؟ ال سەن وتىز سومدى كوپ اقشا كورەسىڭ.
— راس،—دەيمىن مەن شالعىنبايەۆتىڭ قالاماقىسىنان باسىم اينالعانداي تومەن قاراپ. — ماعان ايىنا ەكى-ۇش ءجۇز سومنىڭ جۇمىسى تابىلسا دا ىستەر ەدىم. الدا جازعى كانيكۋل كەلە جاتىر. ول كەزدە جۇمىسسىز بوس ءجۇرۋ دە قاسىرەت قوي...
— ءاي، - دەدى شالعىنبايەۆ ۇزاڭقىراپ بارىپ توقتاپ تۇرعان ەسەك ارباعا قاراپ، اياعىن شاپشاڭداتا باسىپ، — ءبىزدىڭ رەداكسيادا ەكى-ۇش ءجۇز سومدىق جۇمىس بولمايدى. كۋرەردىڭ ءوزى ايىنا ءتورت ءجۇز سوم الادى، كوررەكتورلاردىڭ ايلىعى التى ءجۇز، ادەبي قىزمەتكەرلەردىكى سەگىز ءجۇز. سەن سياقتى شيكى ستۋدەنتكە ادەبي قىزمەتكەر بولۋ قايدا. سەن كوررەكتورعا دا جارامايسىڭ. ەگەر كۋرەر بولعىڭ كەلسە، ەرتەڭ بىزگە كەل. مەن سەنى جاۋاپتى سەكرەتارعا الىپ بارايىن. كەشە نيۋرا دەگەن كۋرەر قىزىمىز دەمالىسقا شىقپاقشى بوپ، ورنىنا كىسى تابىلماي جاتقان سياقتى ەدى.
ءبىز ەسەك اربانىڭ قاسىنا كەلدىك.
— ءاي، بىلاي بۇر، — دەدى شالدۋار ەسەكتىڭ شىلبىرىن ۇستاعان بالاعا كوشەنىڭ وڭ جاعىن نۇسقاپ. — ىستىقكول كوشەسىنە قاراي تارت. اناۋ، بۇرىشتاعى ءۇي.
ەسەك اربا وڭعا قاراي بۇرىلعان سوڭ مەن:
— ال، شاكە، قوش بولىڭىز. ەرتەڭ رەداكسياعا كەلەمىن، — دەپ ءوز جونىمە كەتۋگە ىڭعايلاندىم.
— وي، قايدا باراسىڭ؟ — دەدى شالدۋار «ءوزىڭنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟» دەگەندەي ماعان باجىرايا قاراپ.
— جاتاقحاناعا... ەمتيحانعا ازىرلەنىپ جاتىر ەدىك.
— جاتاقحاناعا... — دەدى ول ماعان بىردەڭەسىن وتكىزىپ قويعانداي قاباعىن شىتىپ. — سەن ەندى مىنانى ءتۇسىرىپ بەرمەيسىڭ بە؟
«اسىعىسپىن، ءوزىڭىز ءتۇسىرىپ الىڭىز» دەگەلى ءبىر تۇردىم دا، شالدۋاردىڭ تۇرىنەن قورىقتىم. «مىنەزى تىك پالە ەكەن، رەنجىپ قاپ، ەرتەڭ جۇمىسقا الدىرماي جۇرەر» دەپ ويلاپ، ونىڭ سوڭىنان ىقىلاسسىز ىلەستىم. ىستىقكول كوشەسى مەن گوگول كوشەسىنىڭ بۇرىشىنداعى ەكى ەتاجدى ءۇيدىڭ الدىنداعى سارايدىڭ قاسىنا ەسەك ارباداعى سەكسەۋىلدى ءتۇسىردىم، شالدۋار ۇيىنە كىرىپ، اقشا الىپ شىقتى دا، ارباكەش بالانى جونەلتتى.
— ءاي، نەعىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى ول كەتۋگە ىڭعايلانعان ماعان قاراپ. — ەندى بۇلاردى اناۋ تاسقا سوعىپ جارمايسىڭ با؟ — مەنىڭ قىرساۋ قيمىلىمدى اڭعاردى ما، ول بىردەن باستىرمالاتا جونەلدى. — سەن ءوزىڭ مەنەن اقى دامەتىپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟! ساعان اقى نە كەرەك. وتىز سومدى ولجا كورىپ جۇرگەن سەن ەرتەڭ كۋرەر بوپ، ايىنا ءتورت ءجۇز سوم الىپ وتىرساڭ شەكەڭە تار كەلە مە؟ مەنىڭ ساعان بەرەر اقشام سول. ۇقتىڭ با؟ اھ؟..
مىنا پالە شىنىندا دا ءبىر سۇمدىقتى شىعارىپ جۇرەر دەدىم دە، ءۇيىلىپ جاتقان سەكسەۋىلدى ءۇن-تۇنسىز شەتىنەن سۇيرەپ جارۋعا كىرىستىم. تاسقا سوعىلعان سەكسەۋىل جىگەرى جالاڭاش قولىمدى جاڭعىرتىپ، ءون بويىمدى ەلەكتر توگى سوققانداي دip-دip ەتكىزەدى. سوندا دا تىستەنىپ، تىرمىسىپ جاتىرمىن. «مۇنى ءوزىم جاراتىنىمدى بىلگەندە باعانا تەز سىناتىن شىرىك سەكسەۋىلدى كوبىرەك سالاتىن ەدىم عوي» دەيمىن ىشىمنەن. بىرتە-بىرتە الاقانىمنىڭ تەرىسى ويىلا باستادى. اقىرى، قولىم شىداماي بارا جاتقان سوڭ، جارىلعان سەكسەۋىلدى اياعىنىڭ ۇشىمەن جيناستىرىپ تۇرعان شالدۋارعا بۇرىلدىم.
— شاكە، جامان قولعاپ بىردەڭە تابىلماس پا ەكەن؟
— وي، سەن، ءوزىڭ... ستۋدەنتتىڭ جامان قولىن اياپ، — دەپ ەجىرەيدى ول ماعان، ەكى قولىن قالتاسىندا ۇستاپ، شىرەنە تۇرىپ. — مەن ساعان جامان قولعاپتى قايدان تابامىن؟
— قول شىداماي بارادى، — دەدىم مەن شالدۋاردىڭ قولعابى جوعىنا بەينە ءبىر ءوزىم كىنالىدەي-اق ىرجيا كۇلىپ.
— وندا نەسىنە سولدات بوپ ءجۇرسىڭ، بەس تال اعاشتى جارۋ قولىڭنان كەلمەسە؟ ءجا، جار دا، بولعان سوڭ انا سارايعا ءۇيىپ، قۇلپىن سىرتىنان باسا سال دا، جاتاقحاناڭا جۇرە بەر.
وسىنى ايتىپ شالدۋار الشاڭداپ ۇيىنە قاراي كەتتى.
«جۇرت قاجىلى سويلەپ، ءسال كىشىلىك كورسەتسەڭ، ءوستىپ يىعىڭا ءمىنىپ الاتىنى جامان، — دەيمىن مەن وزىمنەن-وزىم كۇيىپ-پىسىپ. — ماعان بىردەڭەسىن وتكىزىپ قويعانداي اكىرەڭدەپ، الشاڭداۋىن. سولداتتى ادام ەمەس تەمىر دەپ ويلايدى ەكەن-اۋ بۇل. كورەر ەدىم سوعىستا بولساڭ، سەنىڭ جانىڭنىڭ قانداي تەمىردەن سوعىلعانىن!» ءوستىپ، ىشتەي كۇڭكىلدەپ قانشا ۇرىسقانىممەن، ول كۇنى شالدۋاردىڭ بار شارۋاسىن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ تىندىرىپ كەتۋىمە تۋرا كەلدى.
ەرتەڭىندە، ساعات تاڭەرتەڭگى توعىزدان اسا ۇكىدەي ۇشىپ رەداكسياعا جەتتىم. رەداكسيا ورنالاسقان ءۇش قابات ءۇيدىڭ الدىنا كەلسەم-اق مەنىڭ جۇرەگىمدى وزگەشە ءبىر ءلۇپىل كەرنەيدى. ونىڭ سىرتقى بيىك تاس باسپالداعىنا كوتەرىلگەننىڭ وزىنە تاۋ بولماسا دا، توبە باسىنا شىققانداي كوڭىلىم بيىكتەپ سالا بەرەدى. ماعان رەداكسيا ادامدارىنىڭ ءبارى ەرەكشە جارالعان جان بوپ كورىنەدى. ولار شەتىنەن جاقسى، شەتىنەن سۇيكىمدى سياقتاندى. شالدۋار شالعىنبايەۆتاي بوپ ولاردىڭ ورتاسىندا جۇرۋدەن ارتىق باقىت جوق ىسپەتتەندى. ءوستىپ، رەداكسيا ءۇيىنىڭ ءار بۇرىشىنا اسا زور قۇرمەتپەن قاراپ، دالىزدە كەزدەسكەن ءار ادامىنا، ول مەنى ەلەمەسە دە، يىلە سالەم بەرىپ، جاڭا تۇسكەن جاس كەلىندەي سىزىلىپ كەلە جاتسام، شالدۋار ماشينا بيۋروسىنان شىعىپ بارادى ەكەن.
— شاكە، — دەدىم ونى كورگەندە اكەمدى كەزدەستىرگەندەي قۋانىپ.
شالدۋار جالت بۇرىلىپ، قالبالاڭداي ۇمتىلعان ماعان تاڭدانعانداي، سۇزە قاراپ قالدى.
— شاكە، سالەمەتسىز بە؟
— سەنى كىم شاقىردى، اھ؟ — دەدى ول قاسىنا كەلگەن مەنىڭ قولىمدى دا، سالەمىمدى دە الماستان.
— ءسىز بۇگىن كەل دەپ ەدىڭىز عوي.
— قاشان؟
— كەشە، ءسىزدىڭ ۇيگە وتىن تۇسىرگەندە.
شالدۋار قاباعىن تىرجيتتى.
— وتىن، وتىن!...» — دەدى ول الدەنەگە مەنى كەكەتكەندەي. — جۇمىس جايىندا دەسەڭشى ودان دا.
— ءيا، جۇمىس جايىندا عوي، شاكە. كۋرەر الىپ قويعان جوق پا ەدىڭىزدەر؟
شالعىنبايەۆ مەنىڭ بۇل سۇراعىما جاۋاپ بەرمەدى.
— ءجۇر، — دەدى ول وكىم ۇنمەن يىعىمنان جۇلقىپ قالىپ. باعاناعىداي ەمەس، شالدۋار ەندى ماڭعازدانا اياڭدادى. مەن سۇمەڭدەپ سوڭىنان ىلەستىم. ىلەسە بەرە، وعان تاعى ءبىر سۇراق قويدىم.
— شاكە، ءبىز كىمگە بارامىز؟
— جاۋاپتى سەكرەتارعا، — دەدى ول موينىن بۇرماستان.
— جاۋاپتى سەكرەتارلارىڭىز كىم دەگەن كىسى ەدى؟
— سەن بىلمەيسىڭ، — شالدۋار وڭ قولىن شورت سىلتەدى، — جاڭادان كەلگەن ادام. سەن سياقتى سوعىستا بولعان.
مەن «ەندەشە ول كىسىگە كىرمەي-اق قويايىق» دەپ ۇلگىرگەنشە بولمادى. شالدۋار «جاۋاپتى سەكرەتار» دەگەن جازۋى بار كابينەتتىڭ ەسىگىن جۇلقىپ قاعىپ، مەنى جەڭىمنەن سۇيرەي ىشكە كىردى.
كابينەت يەسى ۇستەلىنە ەڭكەيە ءتۇسىپ، گازەت قاراپ وتىر ەكەن.
— وسى كىسى جاۋاپتى سەكرەتار، وسى كىسىمەن سويلەس، — دەپ شالدۋار مەنى ىلگەرى يتەرمەلەدى. مەن شالدۋار ءوزى ايتىپ، قىزمەتكە ءوزى الدىرادى ەكەن دەگەن ۇمىتپەن كەلگەن ەدىم. ول، مالتۋ بىلمەيتىن ادامدى تەرەڭ سۋعا لاقتىرعانداي، مەنى كابينەتكە كىرگىزە سالىپ، ءوزى سىرعىپ شىعىپ كەتۋگە ىڭعايلاندى. وسى كەزدە جاۋاپتى سەكرەتار باسىن كوتەرىپ، بىزگە بۇرىلدى. ونىڭ ءجۇزىن كورگەندە مەن ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەگەن سياقتاندىم. كىرپىكتەرىم ۇستى-ۇستىنە جىپىلىقتاپ كەتتى. قاسى تۇكسيگەن، ورىس وڭدەس، سابىرلى اق سارى كىسى. ەكى كوزى دە بۇرىنعىسىنداي ءسال شەگىرلەۋ. ۇستىنە جاي كيىم كيگەنى بولماسا، بۇرىنعىدان ەش وزگەرىسى جوق: اسكەري جۋرناليست كاپيتان باعي ۋازيتوۆتىڭ ناق ءوزى.
— باكە! — دەدىم مەن جاۋاپتى سەكرەتارعا ەكى قولىمدى بىردەي سوزىپ.
باكەڭ دە مەنى جازباي تانىدى-اۋ دەيمىن. تەز ورنىنان تۇرىپ:
— ەربول، سەنبىسىڭ، اينالايىن! — دەپ قۇشاعىن جايدى. مەن باكەڭنىڭ مول قۇشاعىنا قالاي ەنىپ كەتكەنىمدى بىلمەي قالدىم. ول: «امان-ەسەن كەلدىڭ بە؟» دەپ باۋىرىنا قىسىپ، ارقامنان قاعىپ جاتىر.
— شۇكىر، باكە، مەن بىلتىر كەلگەنمىن، — دەيمىن باكەڭنىڭ مەنى قۇشاقتاعانىنا كوڭىلىم بوساڭقىراپ، ءبىراق ونى بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ. — ءوزىڭىز قاشان كەلدىڭىز؟
— ەكى ايداي بولدى. وسىندا بۇرىنعى قىزمەتىمە ورنالاستىم. ءوزىڭ قايداسىڭ، ەربول؟
— قازگۋ-دە، وقۋدامىن.
— بارەكەلدى. ال، وتىر، اڭگىمەلەسەيىك.
— اڭگىمەنىڭ ۇلكەنى وسىعان جۇمىس كەرەك، — دەدى جاڭاعى مەنى وسىندا كىرگىزە سالىپ شىعىپ كەتۋگە ىڭعايلانعان شالدۋار قايتادان بۇرىلىپ كەلىپ، جانە مەنى قالاي دا قىزمەتكە ورنالاستىرۋعا بەل بايلاعانداي بەلسەندىلىك ءبىلدىرىپ.
— بۇل كوررەكتورلىققا جارامايدى، كۋرەر ەتۋ كەرەك. وزدەرىڭىز دە تانىس ەكەنسىزدەر عوي.
— بولعاندا قانداي! — دەدى باكەڭ باپتاي سويلەپ. — ءبىز ءبىر بولىمدە قىزمەت ەتكەنبىز. مەن رەداكسيادا بولدىم. ەربولدىڭ ولەڭ، ماقالالارىن گازەتىمىزدە ءجيى جاريالاپ تۇراتىنبىز.
باكەڭنىڭ بۇل ءسوزى مەنى ءبىر كوتەرىپ تاستادى. شالدۋار «جامان ستۋدەنت»، «جامان سولدات» دەپ جەلكەمنەن تۇسپەي قويىپ ەدى. «بالەم، ءبىلشى مەنىڭ قانداي سولدات بولعانىمدى» دەدىم ىشىمنەن ايىزىم قانىپ. مەنىڭ وسى ويىمدى سەزگەندەي شالدۋار شاپ ەتە ءتۇستى:
— بۇل ولەڭ جازا الۋشى ما ەدى؟ — دەدى باكەڭنىڭ سوزىنە سەنبەگەندەي.
— بالە، جازعاندا قانداي! مۇنىڭ ولەڭدەرىنىڭ كەيبىر جولدارى ءبىزدىڭ ءبولىمنىڭ تۋى ىسپەتتەس بوپ كەتكەن. ءبولىم شابۋىلعا شىققان سايىن ءبىز ەربول ولەڭىنىڭ:
«العا قارىس باسساڭ باس!
سۇيەم كەيىن شەگىنبە!
— ادەت جوق ونداي تەگىڭدە!—
دەگەن جولدارىن ۇنەمى گازەتتىڭ شپيگەلىنە بەرەتىنبىز. شالدۋار باسىن شايقادى دا:
— مىنادان ولەڭ شىعادى دەگەنگە ەشقاشان سەنبەس ەدىم، اھ،— دەپ مەنى بۇيىردەن ءتۇرتىپ قالىپ، ساقىلداپ كەپ كۇلدى.
جاۋاپتى سەكرەتار ءسوزىن قايتادان جالعادى.
— ونىڭ ۇستىنە مەن ەربولعا سوعىستان امان كەلىپ، وسى ورىندا وتىرعانىم ءۇشىن تىكەلەي قارىزدار كىسىمىن، — دەدى ول شالدۋاردىڭ پارىقسىز كۇلكىسىنىڭ توقتالۋىن توسپاي. — بۇل باقانداي ءۇش ءجۋرناليستى تىكەلەي اجالدان الىپ قالعان.
شالدۋار بۇعان دا سەنبەگەندەي بوپ، ماعان قارادى دا، باسىن شايقادى. جاۋاپتى سەكرەتار ءۇش ءجۋرناليستىڭ العى شەپكە كەلىپ، ماعان جولىققانىن، ءبىزدىڭ پوزيسيامىزدى جاۋ اتقىلاپ، ءبىر سناريادتىڭ جەر ءۇي الدىنا كەلىپ ىسىلداپ جاتىپ العانىن شالعىنبايەۆقا تاراتىپ ايتىپ جاتپادى.
— ەربول، سەن نىعمەت ەلەۋسىزوۆتىڭ ءقازىر قايدا ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى ماعان بۇرىلىپ.
— جوق.
— بالە، ول ءقازىر س. قالاسىندا، وبلىستىق گازەت رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى. ال كاپيتان رىجوۆتىڭ قايدا ەكەنىنەن حابارىن بار ما؟
— جوق.
— ول موسكۆانىڭ ءبىر باسپاسىنا ورنالاسىپتى. مەن حات الىپ تۇرامىن. ءبىر حاتىندا سەنى سۇراپتى.
— اپىراي، ءا، — دەيمىن مەن قۋانعان ۇستىنە قۋانىپ.
ۋازيتوۆ ەندى مەنىڭ جايىما ويىستى.
— سەن ستۋدەنتسىڭ عوي، — دەدى ويلانا وتىرىپ. — ارينە، قوسا قىزمەت ىستەمەسەڭ، بولمايدى ءقازىر. ال ساعان نە جۇمىس تاۋىپ بەرسەك ەكەن؟
ول قارسىسىندا تۇرەگەپ تۇرعان شالعىنبايەۆقا قارادى.
— ە، مۇنى نيۋرانىڭ ورنىنا كەشكى كۋرەر ەتە سالىڭىز، ah،— دەدى شالدۋار جۇلىپ العانداي. — بۇعان سول دا جەتەدى.
— ءيا، — دەدىم مەن باسىمدى يزەپ.
— جوق، مەن ەربولعا تۇپكىلىكتى جۇمىس بولسا دەپ وتىرمىن. كۋرەرلىكتى قويشى، ەربول تۇبىندە ءبىزدىڭ بەلدى قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس. ءبىراق ءقازىر سول ۋاقىتشا كۋرەرلىكتەن باسقا بوس ورىن جوق.
— مەن كۋرەر-اق بولايىن، باكە، — دەدىم وسى بار قىزمەتتەن ايىرىلىپ قالمايىن دەگەندەي اسىعىپ. — ءقازىر ەمتيحان وتكىزىپ جاتىرمىز، ءوزى كەشكى جۇمىس بولسا، ماعان قولايلىسى وسى سياقتى.
— جارايدى، ازىرشە وسىعان ورنالاسا تۇر. ار جاعىن تاعى كورە جاتارمىز، — دەپ جاۋاپتى سەكرەتار ماعان ءبىر جاپىراق قاعاز ۇسىندى. — ارىز جاز: ۋاقىتشا كۋرەر ەتىپ الۋدى سۇرايمىن دەپ قولىڭدى قوي. كەشكى التىدا قىزمەتكە كەل.
— ايتتىم، ورنالاستىردىم. اھ! ال ەندى نەعىل دەيسىڭ؟ اھ! — دەدى شالدۋار جاۋاپتى سەكرەتاردان شىققاننان كەيىن ماعان شىرەنە قاراپ. — سەن مەنىڭ بۇل جاقسىلىعىمدى ۇمىتپا.
— راحمەت، شاكە، ۇمىتپايمىن، — دەدىم مەن وعان اسىعا باس يزەپ.
مىنەكي، وسىدان جيىرما شاقتى كۇن بۇرىن مەن قىزمەتكە وسىلاي ورنالاسقان ەدىم. كۇن سايىن كەشكى التىدا رەداكسياعا بارامىن. تۇنگى ون ءبىر-ون ەكىدە جۇمىسىمدى ءبىتىرىپ، جاتاقحاناعا قايتامىن. العاشىندا «كۋرەر» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسىن ءجوندى بىلىڭكىرەمەي دە ءجۇردىم. سويتسەم، رەداكسيا مەن باسپاحانا اراسىنا قاعاز تاسۋشى كىسىنى وسىلاي دەپ اتايدى ەكەن. رەداكسيادا ەكى كۋرەر بار. كۇندىزگى كۋرەر دانيلوۆنا دەيتىن قارتاڭ ايەل. كەشكى التىعا دەيىن رەداكسيادان باسپاحاناعا قاعازدى ول تاسيدى، كەشكە ول جۇمىسقا مەن كىرىسەمىن. ءبىزدىڭ تاسيتىنىمىز رەداكسيا بولىمدەرىنىڭ كۇن سايىن گازەتكە باسىلۋعا دايارلايتىن ماقالالارى. سونى جينالعان سايىن توپتاپ سەكرەتارياتتان الىپ، باسپاحاناعا اپارىپ تاستايمىز. سەح باستىعى كۋرەردەن كەلگەن ماقالالاردى قول قويىپ الادى دا، دەرەۋ لينوتيپيستكالارعا ءبولىپ بەرەدى. ولار الدارىندا تۇرعان پيانينو تارىزدەس ماشينالارعا — لينوتيپتەرگە وتىرا قالىپ، ماقالا سوزدەرىن قورعاسىنعا كوشىرەدى. وسىلايشا ەكى كۋرەردىڭ كۇنى بويى كەزەكتەسىپ باسپاحاناعا تاسىعان قاعازدارى ەرتەڭىندە گازەت بولىپ شىعىپ، وقۋشىلاردىڭ قولىنا جەتەدى.
ماعان رەداكسيا دا، باسپاحانا دا قىزىق. كۇن سايىن ەكەۋىنىڭ دە جۇمىسىن جايىن اقىرىنداپ تۇسىنە ءتۇستىم. تۇسىنگەننەن كەيىن ءوزىمدى قاتار جاتقان قوس كولدىڭ ايدىنىنا كەزەك سۇڭگيتىن قوڭىر ۇيرەككە تەڭەدىم.
رەداكسيانىڭ نەگىزگى ماقالالارى باسپاحاناعا كوبىنە كۇندىز جونەلتىلەدى ەكەن. كەشكە كۇندىز ۇلگەرمەگەن ازىن-اۋلاق ماقالا، كوبىنەسە الداعى نومەرلەردە باسىلۋعا ءتيىس زاپاس ماتەريالدار تاسىلادى. اندا-ساندا تاسس-تان كەلگەن تىعىز ماقالالار بولادى. اۋدارىلعاننان كەيىن باسپاحاناعا سولاردى جەتكىزەمىن.
قالاي دەگەندە كەشكى كۋرەردىڭ بوس ۋاقىتى كوپ بولاتىن. ونداي ساتتەردى بوس جىبەرمەي، مەن وڭاشا كابينەتتەردىڭ بىرىنە كىرىپ الىپ ەمتيحانعا ازىرلەنەتىنمىن. ال ەمتيحان وتكىزگەن كۇندەرى دانيلوۆنا اپايدىڭ قۋانىشىنا جۇمىسقا بىرەر ساعات ەرتە دە شىعاتىنمىن. ەلپەك اتقا كىمنىڭ مىنگىسى كەلمەيدى.
قالعان جۇمىسىن دانيلوۆنا دا ماعان تاستاي سالادى. قىزمەت اياعىندا قايتا باسىلعان ماقالانى سالىستىرىپ اسىعىپ وتىرعان ءبولىم مەڭگەرۋشىسى دە ماعان جالىنادى.
— ەربول، سەن مىنانى تىڭداي قويشى، مەن وقىپ تاستايىن.
— ەربول، سەن مىنانى وقىپ جىبەرشى، مەن وريگينالعا قاراپ وتىرايىن، — دەيدى.
ەڭ الدىمەن مەنى ماشينيستكا ءبيبىش اپاي جۇمسايدى.
مەن باسپالداقتان كوتەرىلە بەرگەندە ماشبيۋرونىڭ اشىق تۇرعان ەسىگىنەن توردە وتىرعان اپايدىڭ كوزى مەنى شالىپ قالادى دا، تارتپاسىن اشا باستايدى.
— سالەمەتسىزدەر مە؟ — دەيمىن ماشبيۋرونىڭ اشىق ەسىگىنەن باسىمدى سۇعىپ.
— اينالايىن، مەنىڭ ەربول باۋىرىم ەلگەزەك قوي. ماعان تومەننەن بارىپ ءبىر پاپيروس اكەپ بەرە قويشى، — دەپ ءبيبىش اپاي بىردەن اقشاسىن ۇسىنادى. — وسى شارشا-ا-اپ ولەيىن دەپ وتىرمىن، بۇگىن جۇمىس سونداي كوپ بولدى.
مەن كۇلىپ باس يزەيمىن دە، رەداكسيانىڭ استىنداعى بۋفەتتەن ءبىر پاچكا «پريبوي» اكەپ بەرەمىن. وعان اپاي ءماز بوپ قالادى.
— وي، تىلەۋىڭدى بەرگىر. وي، ءبىر جاقسى كەلىنشەك الىپ، كوسەگىڭ كوگەرگىر! — دەپ باتانى ۇستى-ۇستىنە جاۋدىرتادى.
اپاي جاقسى كەلىنشەك جايىن ايتقاندا مەن وز-وزىمنەن قىزارىپ كەتەمىن. كوز الدىما بىردەن مەڭتاي ەلەستەيدى. مەنىڭ وعان عاشىقتىعىمدى وسى اپاي بەينە ءبىر ءبىلىپ وتىرعانداي بوپ كورىنەدى. ءوستىپ ءجۇرىپ وقۋ جىلىن دا اياقتادىم.
* * *
ەندى بۇگىننەن باستاپ دايىندالاتىن ەمتيحان جوق. قىزدار دا اۋىلدارىنا كەتتى. ءبىر بولمەدە قالعان جومارتبەك ەكەۋمىز عانا بولساق، ونىڭ كەشكە دەيىن كەلۋ-كەلمەۋى ەكى تالاي. ول دا ەرتەڭ نە بۇرسىگۇندەرى ەلىنە قايتپاقشى. بالكىم، ول ءقازىر بيلەت الۋدىڭ قامىندا جۇرگەن بولار. سوندىقتان مەن ساعاتتىڭ التى بولۋىن كۇتپەي، بۇگىن جۇمىسقا كۇندەگىدەن ەرتە باردىم.
— ەربول، وي، ەربول، — دەدى ءبيبىش اپاي مەنىڭ توبەم باسپالداقتان كورىنىسىمەن-اق. — جىلدامىراق ءجۇرشى، اينالايىن.
اپايدىڭ تەمەكىسى تاۋسىلىپ وتىر ەكەن. ءقازىر تارتپاسىن اشىپ، سۋمكاسىن اقتارا باستايدى دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
— سالەمەتسىزدەر مە؟ جايما، بي-اپاي؟
اپاي كۇلىپ جىبەردى.
— تەمەكىگە جۇمسايدى ەكەن دەپ قالدىڭ با؟ تەمەكىم بار، قالقام. وسى ءقازىر عانا سەنى جاۋاپتى سەكرەتار ىزدەپ وتىر ەدى. سوعان بارا قويشى تەز. ساعان جاڭا جۇمىس بەرگىلەرى كەلىپ وتىرعان سياقتى.
سالىپ وتىرىپ جاۋاپتى سەكراتاردىڭ كابينەتىنە بارسام، باكەڭ جالعىز وتىر ەكەن.
— قال قالاي، ەربول؟ — دەدى ول سالەمدەسكەننەن كەيىن.
— قال جاقسى، ەمتيحاندى بىتىردىك.
— كانيكۋلدە قايدا بولماق ويىڭ بار: وسىندا قالاسىڭ با؟ الدە ءبىر جاققا باراسىڭ با؟
— وسىندا قالامىن، قايدا بارامىن؟ — دەدىم مەن. — اۋىلعا قايتايىن دەسەم، ارلى-بەرلى جۇرۋگە قاراجات كەرەك.
— وندا بيىل جازداي بىزدە كوررەكتور بوپ ىستەي تۇرساڭ قايتەدى؟
— ىستەيمىن.
— ەرتەڭ ءبىر كەشكى كوررەكتور دەمالىسقا شىعۋشى ەدى. سونىڭ ورنىن ساعان ۇستاپ وتىرمىن. كەلەسى ايدا تاعى بىرەۋى شىعادى، ونىڭ ورنىن جانە سەن باساسىڭ، — دەدى باكەڭ سابىرلى، قامقور كوڭىلمەن.
— كۇندىز ۇيقىڭ قانعاننان كەيىن ماعان كەلىپ ءجۇر. انەۋگىدەي ەمەس، قولىڭ بوسادى عوي. مەن سەنى ەندى زاۆود، فابريكالارعا جىبەرىپ، حابار، كوررەسپوندەنسيالار جازدىرامىن. بۇل دا قوسىمشا قاراجات بولادى.
— راحمەت، باكە.
— بارا-بارا ماقالا، وچەركپەن دە اينالىسارسىڭ. ءسويتىپ ەكەۋىمىز سەنىڭ قولىڭنان جازۋ كەلەتىندىگىن وسىنداعى جۇرتقا دالەلدەيتىن بولامىز.
مەن باسىمدى يزەدىم.
— وندا مەن سەنى ەرتەڭنەن باستاپ كوررەكتور قىزمەتىن اتقارادى دەپ بۇيرىق بەردىرەمىن.
ءسويتىپ مەن سول كۇننەن باستاپ ەكى اي كوررەكتور بولدىم. ەكى ايدا «ە.ەسەنوۆ» دەپ قولىم قويىلىپ، گازەتتە 6-7 رەت حابار، كوررەسپوندەنسيام شىقتى. گازەت ايىنا ەكى رەت قالاماقى، ەكى رەت جالاقى بەرەدى ەكەن. ستۋدەنتتىڭ ايىنا ءبىر رەت بەرىلەتىن ستيپەندياسىنداي ەمەس، ءبىر ايدا قولىنا ءتورت رەت اقشا ۇستاۋدىڭ ءوزى ماعان ەرەسەن بايلىق سياقتى بوپ كورىندى. ونىڭ ۇستىنە ۋازيتوۆ اعاي مەنىڭ حابارلارىما ستۋدەنتتىك جايىمدى ەسەپتەپ، ۇنەمى كوتەرىڭكى قالاماقى قويىپ وتىرىپتى. ونى قالاماقى العان سايىن شالدۋاردىڭ باس شايقاۋىنان ءبىلدىم. مەن قالاماقى نەمەسە جالاقى الىپ شىقسام-اق الدىمنان شالعىنبايەۆ تاپ بولا كەتەدى.
— ءاي، قارادومالاق، اقشا الدىڭ با؟ اھ! — دەيدى.
— الدىم، — دەيمىن مەن ارسالاڭداپ.
— اكەل سانايىق، — دەيدى ول قولىن سوزىپ.
مەن جاڭا عانا كاسسيردەن ساناپ الىپ، كونەتوز گيمناستەركامنىڭ ومىراۋ قالتاسىنا ەكى بۇكتەپ سالىپ قويعان اقشانى قايتا سۋىرامىن. شالعىنبايەۆ ونى ۋىستاپ الادى دا، مەنى وڭاشالاۋ جەرگە قاراي باستايدى. سودان سوڭ ول جايلانىپ وتىرىپ مەنىڭ اقشامدى ساناي باستايدى. سانايدى دا:
— كوپ، — دەپ باسىن شايقايدى.
— نەگە؟—دەيمىن مەن وز-وزىمنەن قىسىلىپ. ول بۋحگالتەرياعا ايتىپ، اقشامنىڭ جارتىسىن قايتادان الدىرىپ قوياتىنداي بوپ كورىنەدى. ساسقالاقتاپ، شالدۋاردىڭ بەتىنە جالتاق-جالتاق قارايمىن.
— كوپ دەگەن سوڭ كوپ! — دەيدى ول اقشانى ماعان قايىرماي، ۋىستاپ ۇستاپ تۇرىپ. مەن ءبىر ونىڭ قولىنان سۋىرىپ اكەتەتىندەي، بۋدىراعان قاعاز اقشانىڭ ۋىسىنان شىعىپ تۇرعان شەتىن بارماعىمەن باسىپ قويادى. سونسوڭ مەنى تەرگەي باستايدى.
— سەن بۇل جارتىدا نەشە حابار جازدىڭ؟
— ەكەۋ.
— انە، ايتتىم عوي. ەكى حابارعا مۇنشا اقشا ءتيىستى ەمەس. بۇرىن بىزگە از قويىلاتىن.
— مەن قايدان بىلەيىن، — دەيمىن شالدۋاردىڭ الدىندا قىلمىس جاساعانداي قىسىلىپ.
— سەن بىلمەيسىڭ، مەن ساعان بىلگەن سوڭ ايتىپ تۇرمىن، اھ! — دەيدى ول ماڭعازدانىپ.
ءبىر جولى، شالدۋاردىڭ وسىنداي تەرگەۋىنەن كەيىن، مەن ودان:
— ءوزىڭىز قانشا الدىڭىز؟ — دەپ سۇرادىم اقىرىن عانا. ول باسىن شايقادى.
— بۇل جولى مەن ەشتەڭە العانىم جوق. ءقازىر ءوزى وچەرككە لايىق ماتەريال جوق، — دەپ قاباعىن شىتتى.
مەن ودان سايىن قىسىلدىم. بەينەبىر شالدۋارعا ءتيىستى اقشانى ءوزىم الىپ قويعانداي قۋىستاندىم. مەنى بۇل قيىندىقتان شالدۋاردىڭ ءوزى شىعاردى.
— ال ەندى بۇگىن ىشپەيمىز بە؟ اھ؟ — دەدى ول مەنىڭ اقشامدى ۇستاعان وڭ قولىن جوعارى كوتەرىپ.
مەن باسىمدى يزەدىم.
— ءجۇرىڭىز، شاكە، ءسىز ءىشىڭىز، مەنىڭ ىشپەيتىنىمدى ءوزىڭىز بىلەسىز عوي.
بۇلاي دەيتىنىم كۋرەرلىك جالاقىمنىڭ العاشقى جارتىسىن العانىمدا ءدال وسىلاي شالدۋار كەزدەسە كەتكەن. سوندا دا ول مەنىڭ از اقشامدى قولىنا الىپ، ەرنى جىبىرلاپ ساناپ شىعىپ، «ال ەندى ىشپەيمىز بە؟» دەگەن. مەن ونى كوشە بۇرىشىنداعى كوك بۋدكانىڭ بىرىنە ەرتىپ بارىپ، ەكى ءجۇز گرامم اراق اپەرگەنمىن. ودان كەيىن دە جالاقى، قالاماقى العان سايىن شالدۋار مەنەن مىندەتتى تۇردە ەكى ءجۇز گرامم ىشپەسە اۋزى قيسايىپ كەتەتىندەي بوپ ادەتتەنىپ العان. سول كەزدەسۋلەردە مەنىڭ جارىتىپ ىشپەيتىنىمە ونىڭ كوزى جەتكەن.
— بۇل سەنىڭ نەشىنشى قالاماقىڭ؟ — دەدى شالدۋار اقشانى وزىمە قايتارىپ بەرىپ جاتىپ.
— ءۇشىنشى عوي، شاكە.
— ا، سولاي ما؟ سەن دە ءۇشىنشى رەت قالاماقى الىپ جىبەردىڭ بە، ەي؟ — ول قارقىلداي كۇلىپ، ادەتى بويىنشا ارقامنان قويىپ كەپ قالدى. ىڭق ەتە تۇسكەن مەنىڭ اۋزىمدى اشتىرماستان تاعى دا ءوزى سويلەپ كەتتى. — وندا بىلاي بولسىن. ءۇشىنشى قالاماقىنى جاقسىلاپ جۋۋمىز كەرەك. ءبارىمىز دە سويتكەنبىز. ءايدا ءجۇر، كوك بازارداعى شايحاناعا بارامىز.
مەن بۇرىنعى ادەت بويىنشا شالعىنبايەۆتى كوشەلەردەگى كوك بۋدكالاردىڭ بىرىنەن سىيلاپ قايتارارمىن دەپ ويلاپ ەدىم. ول مەنى دەدەكتەتىپ، كوكبازارداعى شايحانادان ءبىر-اق شىعاردى. ۇستەلگە وتىرا سالا، داياشىنى شاقىرىپ، ءوزى زاكاز بەردى.
— ءجۇز ەلۋ گرامم اراق — دەدى ول داياشىنىڭ قولىنداعى قاعازىن يەگىمەن ىمداپ، وعان تەز جاز دەگەندەي يشارا ءبىلدىرىپ.
— شاكە، ەكى ءجۇز گرامم ءىشىڭىز، — دەدىم ونىڭ كۇندەلىكتى مولشەرىن تۇسپالداپ قالعان مەن.
— جوق، ءوزىمنىڭ ەسەبىم بار، — دەدى شالعىنبايەۆ، — ءجۇز ەلۋ، جازدىڭىز با؟ اھ؟ جازساڭىز، وعان ءۇش رەت دۋنگان كەسپەسىن قوسىڭىز.
«ءبىز ەكەۋ ەمەسپىز بە، ءۇش كەسپە دەپ وسى كىسى قاتەلەسىپ ايتتى ما» دەپ ويلاپ، ونىڭ بەتىنە قارادىم. مەنىڭ ويىمدى ۇققانداي شالدۋار: «ءۇش كەسپە دەپ جازدىڭىز با؟ ۇشەۋ دەپ جازىڭىز» دەپ جانە ەكى رەت قايتالادى. «بالكىم تاعى بىرەۋ كەلەتىن شىعار، ءۇشىنشى كەسپەنى سوعان الىپ وتىرعان بولار» دەپ ءتۇيدىم دە، ۇندەمەدىم.
زاكاز العان داياشى كۋحنيانىڭ تەسىگىنە قاراي كەتىپ بارا جاتىر ەدى، شالعىنبايەۆ قايتادان باج ەتە ءتۇستى.
— توقتا، توقتا، بەرى كەل، — دەدى داياشىعا قولىن ۇستى-ۇستىنە سەرمەپ. — تىركەمەسى قالىپ قويىپتى عوي، تىركەمە قوسىڭىز.
داياشى ۇستەل شەتىنە ەڭكەيىپ، قاعازىنا جانە بىردەڭە ءتۇرتىپ الدى. «مۇنىڭ تىركەمەسى نە نارسە، قىمبات بىردەڭە ەمەس پە ەكەن؟» دەپ قىپىلداپ وتىر ەدىم، شالدۋار ماعان قارادى.
— ءاي، سەن، تىم بولماسا ءبىر كرۋجكا سىرا ىشسەڭشى، ah!
— ءبىر ساپتىاياق ىشسەم، ىشەيىن، — دەدىم مەن.
كەتىپ بارا جاتقان داياشىنى شالدۋار تاعى توقتاتتى.
— تاعى ءبىر كرۋجكا سىرا قوسىڭىز، — دەدى ول موينىن سوزىپ. — قوستىڭىز با؟ ەندى اكەلە بەرىڭىز، تەز اكەلىڭىز.
— جاڭاعى ءبىر تىركەمە دەگەنىڭىز نە؟ — دەدىم مەن شالعىنبايەۆقا.
شالدۋار ساقىلداپ كۇلىپ، مەنى بۇيىرىمنەن تاعى ءبىر پەرىپ قالدى.
— سونى بىلمەيسىڭ بە؟
— مەنىڭ بىلەتىنىم ماشيناعا تىركەپ، سۇيرەتىپ جۇرەتىن ءبىر نارسەلەر سياقتى ەدى. ماسەلەن، زەڭبىرەك سۇيرەتكەن ماشيناسى...
— ە، ونى بىلسەڭ بولدى، — دەدى شالدۋار ءسوزىمدى اياقتاتپاي. شالدۋار تەگى ءوزى عانا سويلەۋدى جاقسى كورەتىن. اسىرەسە ول مەنىڭ ءسوزىمدى كەز كەلگەن جەردەن قيىپ كەتىپ، شىرىك جىپتەي ۇزە سالاتىن دا، ءوزى سويلەي جونەلەتىن. — بۇل دا سول سياقتى: ءجۇز ەلۋ گرامم اراق — ماشينا، ءبىر كرۋجكا سىرا سوعان تىركەمە.
— ال ەگەر اراق ءجۇز ەلۋ ەمەس، ءجۇز گرامم بولسا شە؟
— وندا ءبىر كرۋجكا سىرا تىركەمە بولا المايدى.
— نەگە؟
— سول. — ول مەنىڭ بەتىمە بىلگىشسىنىپ، باجىرايا قارادى.
— ءجۇز گرامم اراق، ءبىر كرۋجكا سىرانى تارتا المايدى. تۇسىنىكتى مە ەندى؟ Ah؟
مەن باسىمدى شايقادىم.
— سەن توپاسسىڭ، — دەدى ول بەتىمە بەدىرەيگەن كۇيى. — تۇسىنىگىڭ ناشار، ۇعىمىڭ جوق. سوندىقتان سەنەن مىنا مەن سياقتى جۇيرىك جۋرناليست شىقپايدى. سەنىكى ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى جەلىك سياقتى بىردەڭە. مايداندا ءبىر نارسەلەردى شاتپاقتاعان بولۋىڭ كەرەك. ۋازيتوۆ سول ءۇشىن سەنى كوككە كوتەرە ماقتايدى. مەنىڭشە، سەندە ەشبىر تالانت جوق.
مەن نە دەرىمدى بىلمەي، قىزاراقتاپ كۇلە بەردىم. وسى كەزدە قاسىمىزعا داياشى كەلىپ، ءبىز سۇراعان اس-سۋدى پودنوسپەن اكەپ الدىمىزعا قويدى.
— كەسپەنىڭ بىرەۋىن، سىرانىڭ ءبىرىن ال، — دەدى شالعىنبايەۆ.
مەن ايتقانىن ىستەدىم. سودان سوڭ سول كەسپەنىڭ ءبىرىن ءوز الدىنا جاقىنداتتى دا، ەكىنشى تارەلكاداعىنى سونىڭ ۇستىنە توڭكەرە سالدى. قارا بۇرىش پەن ۇساق تۇزدى مول ەتىپ سەپتى دە، اسىقپاي ارالاستىردى.
— دۋنگان كەسپەسىن جانىم جاقسى كورەدى، اھ! — دەدى ول. — سوندىقتان مەن ءبىر جەگەندە ونىڭ ەكەۋىن وسىلاي ءبىر تاباققا سالامىن دا، ءبىراق جەيمىن. ال، سىراڭدى كوتەر. كوبىگى كوپىرشىگەن قىرلى شىنى ساپتىاياقتىڭ قۇلاعىنان ۇستادىم. شالعىنبايەۆ ءبۇيىرلى كەلگەن قىرلى ستاكانعا كەڭىردەكتەتە قۇيىلعان اراققا، اسقا تەلمىرگەن يتتەي ەمىنە قاراپ، جۇتقىنشاعىن سەكەڭ ەتكىزىپ ءبىر جۇتىنىپ الدى. سودان سوڭ، بىرەۋ الدىنان الا قاشاتىنداي، شاپ بەرىپ قوس قولداپ ۇستاپ، ءدىرىل قاققان ستاكاندى جىبىرلاي جونەلگەن ەرنىنە تەز تاقاپ، قىلقىلداتىپ جۇتا باستادى. ستاكاندى باسىنا كوتەرىپ بولىپ، قاباعىن شىتتى دا، دەرەۋ سىراعا قول سوزدى. ودان قىلقىلداتىپ ەكى جۇتىمىن جانە ۇرتتاپ جىبەردى. وسىدان كەيىن ول تەرلەپ-تەپشىپ كەسپەگە باس قويدى. شالدۋار قاسىقپەن قوپارا كوتەرىپ، قاۋىپ اساپ، استى دا تەز جەيدى ەكەن. مەن شەكتەي شۇباتىلعان ۇزىن كەسپەنىڭ بىر-ەكەۋىن سوراپتان جۇتىپ ۇلگىرگەنشە، ول ءوز تاباعىن قوپارىپ تاستادى. شانىشقى مەن قاسىقتى بوس تاباققا سالىپ، ۇستەلدىڭ جيەگىنە قاراي سىرعىتىپ جىبەردى دە، ساپتىاياقتا قالعان سىراسىنا قول سوزدى. قول سوزىپ جاتىپ، ارىرەك ۇستەلدەردە وتىرعانداردىڭ بىرىمەن باس يزەپ امانداستى.
— ءاي، سەن مەنىڭ كىممەن امانداسقانىمدى كورىپ قوي، — دەدى ول مەنى بۇيىردەن نۇقىپ. — تاياۋدا اسكەردەن بوساعان اقىن جىگىت. ءوزى اراقتى وكىرتىپ ىشەدى. اھ!
مەن جولداسىن نۇسقاعان جاققا بۇرىلدىم. «اراقتى وكىرتىپ ىشەتىن» قىزىل شىرايلى كەلگەن ەڭگەزەردەي جىگىت ەكەن. «بولسا بولار» دەدىم ىشىمنەن.
— ءاي، سەن مىنا سىراعا قاراشى، — دەدى شالدۋار ساپتىاياعىن كوتەرە ۇستاپ. — وسىنىڭ ءتۇسى قانداي؟
— قوڭىر ەمەس پە؟
— جوق، تابا المادىڭ. جاقسى ىشەتىن ءبىر جۋرناليست مۇنى بىلاي دەپ سۋرەتتەگەن:
توبىلعى تورى سىرانى
تولقىتا ىشەر كۇن قايدا؟
توستاعان كوز قىزداردى
تولىقسي قۋار كۇن قايدا؟
«توبىلعى تورى سىرا» دەگەنى جاقسى تەڭەۋ ەمەس پە، ah! عاجاپ تاۋىپ ايتقان؟ Ah! — وسىلاي دەپ شالدۋار قالعان سىرانى باسىنا ءبىر-اق كوتەردى.
— توبىلعىنىڭ ءتۇسىن تورى دەمەۋشى ەدى عوي، — دەدىم مەن سەرىگىم ساپتىاياعىن ۇستەلگە قويعاننان كەيىن. — قىزىل توبىلعى دەسە كەرەك ەدى. تورى دەگەن ءسوز تەك جىلقىعا عانا ايتىلماي ما؟ ەگەر اراقتىڭ ءدامىن ايۋداي اقىرعان اششى دەي كەلىپ، سىرانى تورى جىلقىداي جۋاس دەسە ءبىر ءسارى ەمەس پە؟
— جوق، سەن تۇك بىلمەيسىڭ، توبىلعىنىڭ دا ءتۇسى تورى، — دەدى ول ماعان بەت باقتىرماي. — جوق سەن ونى قوي. — شالدۋار بىلەگىمنەن قىسىپ ۇستاپ الدى. — ەندى مەن توبىلعى تورى سىرادان ىشەمىن بە؟ اھ!
— ءوزىڭىز بىلەسىز.
— جوق، سەن ونى قوي. مەن سىرا ىشەمىن بە؟ Aح!
— ءىشىڭىز.
كوزى كىلەگەيلەنىپ، ول ماعان تەسىرەيە قارادى.
— جاڭاعىداي، تىركەمە قىلىپ ىشەمىن عوي؟ اھ!
— ءوز جايىڭىزعا قاراڭىز.
— جوق، مەنىڭ جايىمدى نەعىلاسىڭ، ەندى ءبىر تىركەمە جۇرگىزەمىن بە مەن؟ Aح!
شالدۋاردىڭ تاعى دا دامەتىپ وتىرعانى بەلگىلى بولدى. وسى جولعى قالاماقىمدى قوسىپ، كيىم الىپ كيسەم دەگەن ەسەبىم بار ەدى. ول ويىم جۇزەگە اسپاۋعا اينالدى. ىشىمنەن قىنجىلسام دا، مەن وعان اقشام ازايىپ قالادى دەي المادىم. امالسىز باس يزەدىم. شالعىنبايەۆ دەرەۋ داياشىنى شاقىرىپ الدى دا، قايتادان زاكاز بەردى.
— ءجۇز ەلۋ تىركەمەسىمەن... — ول تەز ماعان بۇرىلدى. — سەن ىشەسىڭ بە؟
— جوق، — دەپ مەن بەزەك بولدىم.
— دۇڭعان كەسپەسىن جەيسىڭ بە؟
— جوق، جوق، ابدەن تويدىم.
— وندا، — دەدى شالدۋار داياشىعا قاراپ، ەكى ساۋساعىن كورسەتىپ، — ەكى رەت دۇڭعان كەسپەسىن اكەل.
مەنىڭ ءبىر اپتا ىشەتىن تاماعىمدى مىنانىڭ ءبىر جولى ءىشىپ كەتكەلى وتىرعانىنا ءىشىم اشىدى. ەندىگارى شايحاناعا كەلمەسپىن دەپ وزىمە ءوزىم انت تا بەردىم. سول ەكى ارادا شالدۋار قۇلاعىنان كۇن كورىنەتىن ءبىر ارىق ادامعا ورنىنان تۇرىپ، كەۋدەسىن باسىپ، باس ءيدى. بيسكە شاقىرىلعان ءانشىنىڭ ساحنانىڭ ەكىنشى شەتىندە نوتاسىن رەتتەپ جايباراقات وتىرعان ءپيانيستى ورنىنان تۇرعىزىپ وزىمەن قوسا كوپكە باس يدىرەتىنى سياقتى، شالدۋار تۇقىرايىپ كەسپە جەپ جاتقان مەنى يىعىمنان جۇلقىلاپ، شايناڭداتىپ، ورنىمنان تۇرعىزدى.
— اعاڭا سالەم بەر.
مەن اۋزىمداعىمدى ارەڭ جۇتىپ، جاڭاعى شالعىنبايەۆشا وڭ قولىمەن كەۋدەمدى باسىپ، جۇقا قۇلاق كىسىگە قاراپ باس ءيدىم. ول مەنىڭ سالەمىمدى كەرەك ەتپەدى-اۋ دەيمىن، ارى بۇرىلىپ كەتتى.
— بۇل كىسى كىم ەدى؟ — دەدىم شالدۋارعا ىلەسە مەن دە ورنىما وتىرا بەرىپ.
— بىلمەيسىڭ بە؟
— جوق.
— ءماسساعان! بۇل اتاقتى اقىن عوي. — شالعىنبايەۆ ونىڭ قاي اقىن ەكەنىن ايتپاستان، بىردەن مىنەزدەمە بەرە جونەلدى. — جاسىندا مىقتاپ ىشكەن كىسى. كارى تارلان سىر بەرمەستەن ءالى سول شابىسىمەن سىلتەپ كەلەدى. ايتپاقشى، سەن بىلەسىڭ بە؟ اھ؟
تاماققا ۇمتىلا بەرگەن مەنى ول تاعى دا بۇيىرىمنەن ءتۇيىپ قالدى. مەن قاسىعىمدى قايتا ورنىنا قويىپ، شالعىنبايەۆقا قارادىم.
— جازۋشىلار وداعى وسى كوك بازاردىڭ ىرگەسىندە عوي. Aح! تۇستە ولار وسى شايحانادان كەلىپ تاماق ىشەدى. ەكەۋمىز ءسال كەشىگىپ كەلدىك، ايتپەسە مەن ساعان ولاردىڭ نەبىر جايساڭىن كورسەتەتىن ەدىم. سەن ماعان جازۋشىلار اس ىشەتىن جەرگە اكەلگەنىم ءۇشىن جانە اناداي ەكى اقىندى كورسەتكەنىم ءۇشىن راحمەت ايت. اھ! مەن سەنى انا كارى تارلاننىڭ وزىمەن قول ۇستاستىرىپ تانىستىرايىن با؟ اھ؟ ءبىراق وعان انا... نە... — دەپ شالدۋار وڭ قولىنىڭ سۋىق ساۋساعى مەن بارماعىن بىر-بىرىنە شاپشاڭداتا ۇيكەپ-ۇيكەپ جىبەردى. — انا... نەتىپ... تاعى دا اقشا شىعارۋىڭ كەرەك. اھ!
مەن كۇلىپ، باسىمدى شايقادىم.
— شاكە، راحمەت. مەن وزگە ەمەس، وسى ءسىزدىڭ وزىڭىزبەن تانىسقانىما باقىتتىمىن!..
وسى كەزدە ءجۇز ەلۋ گرامم اراققا ءبىر ساپتىاياق سىرا، ەكى تارەلكا كەسپەسىن «تىركەپ» داياشى جەتتى. شالدۋار، العاشقىسىنداي، كەسپەنى ءبىر تاباققا قوپارىپ الدى دا، بوساعان ىدىستى سىرعىتا سالدى. سودان سوڭ اراققا قولىن سوزىپ جاتىپ ماعان:
— سەن بارىپ، داياشىعا اقشاسىن تولەپ كەل، — دەپ بۇيىردى.
مەن داياشىمەن ەسەپتەسىپ قايتىپ ورالسام، قىرلى ستاكان بوساپ، تاباق تاقىرلانىڭقىراپ قالعان ەكەن. شالعىنبايەۆ تەرلەپ-تەپشىپ، قىزارا ءبورتىپ كەتىپتى. تاباق تۇبىندە قالعان استى سىپىرىپ-سيىرىپ ءبىر-اق اسادى دا:
— سەن جاقسىسىڭ! Aح! — دەدى ول ماعان بۇرىلىپ. سودان سوڭ قابىرعامنان تاعى دا ءبىر قويىپ كەپ قالدى. — راس ايتامىن. سەن جاقسىسىڭ دەيمىن!
— ماقتاعانىڭىزعا راحمەت، شاكە، — دەدىم مەن ىرجيا كۇلىپ، ءبۇيىرىمدى سيپالاپ. شالدۋاردىڭ ءوزىمدى ماقتاپ ۇرعانىنىڭ اسەرىنەن بە، بىلمەيمىن، بۇل جولى ءبۇيىرىم بۇرىنعىدان از اۋىرعان سياقتاندى. وسى ارادا: «ءبالاي، جاڭا اقشام كوپ كەتتى دەپ بۇعان بەكەر رەنجىگەن ەكەنمىن» دەپ تە ويلادىم. ەگەر ەمەۋرىن بىلدىرسە سول ساتتە مەن وعان ەندى ءبىر «تىركەمە» الىپ بەرۋگە دە بەيىل ەدىم. ءبىراق شالدۋار، ءوز شاماسىن بىلەدى-اۋ دەيمىن، بىردەن ورنىنان تۇردى.
— كەتتىك.
ەسىك الدىنا شىققان سوڭ شالعىنبايەۆ ەكى سوزگە كەلگەن جوق. ماعان قولىن سىلتەدى دە:
— ال سەن كەتە بەر، ەندى كەرەگىڭ جوق. Aح! — دەدى. سودان سوڭ كوڭىلدەنە اياڭداپ ءوز جونىمەن كەتتى.
وسىدان كەيىن ءبىر كۇنى جاۋاپتى سەكرەتارعا جولىقتىم.
— قالىڭ قالاي؟ — دەدى ول.
— جاقسى.
— قالاماقى الىپ ءجۇرسىڭ بە؟
— الىپ ءجۇرمىن، ءبىراق ءسىز ماعان كوپ قويىپ جۇرگەن جوقسىز با.
— نەگە ولاي دەپ ويلايسىڭ؟
— شالدۋار مەن قالاماقى العان سايىن «ساعان كوپ قويىپتى» دەپ باسىن شايقايدى.
— سودان سوڭ؟
— سودان سوڭ «مۇنى مولشەرلى قالىپقا كەلتىرەيىك، ءجۇر شايحاناعا» دەيدى.
جاۋاپتى سەكرەتار قالىڭ قاسى تۇكسيىپ، تومەن قارادى دا، ۇستەلىنىڭ تارتپاسىن اشتى. ودان ءبىر پاپكا سۋىرىپ، مەنى قاسىنا شاقىردى.
— مىناۋ قالاماقى شكالاسى، — دەدى ول پاپكانىڭ بەتىن اشىپ. مۇندا قانداي ماقالاعا قانشا سوم قويىلاتىنى كورسەتىلگەن. مىنە، مىناۋ سەن جازعان حابارلارعا قويىلاتىن باعا. وسىعان قاراپ وتكەن جارتىدا جازعان ماقالاڭنىڭ سانى مەن وعان قويىلاتىن قالاماقى مولشەرىن ەسەپتەپ كورشى.
مەن ەرنىم جىبىرلاپ، ىشتەن ەسەپتەۋگە كىرىستىم.
— دۇرىس پا ەكەن؟
— دۇرىس سياقتى.
— ەندەشە شالدۋار شاتاسپاسىن! بۇل قالاماقى دەگەننىڭ ءوزى قىپ-قىزىل ساياسات. مەن سەنى قانشا جاقسى كورگەنىممەن، ءتيىستى مولشەردەن ارتىق اقشا قويا المايمىن. ويتكەنى، ول مەنىڭ ءوز اقشام ەمەس قوي. تۇسىنىكتى مە، ەربول.
مەن باسىمدى يزەدىم.
— باسە، ارقامنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي بولدى عوي، — دەدىم ىشتەي قۋانىپ.
كۇن سايىن جۇگىرىپ جۇمىسقا بارىپ، اي سايىن اقشا تاۋىپ جۇرسەم دە، مەن بۇل ەكى اي بويى ءوزىمدى قاراڭعى قاپاستا قالعانداي سەزىندىم. جاتاقحاناعا كەلسەم دە، جۇمىسقا بارسام دا ءبىر نارسەمدى، اسا ءبىر قىمبات زاتىمدى جوعالتقانداي بوپ، ىشتەي الاڭداۋمەن، ەلەگىزۋمەن بولدىم. كەيدە جەگەن تاماق، جۇتقان سۋىمدى دا ۇناتپاي قالاتىن ساتتەر كەزدەستى. وسىنىڭ ءبارى ماڭىمدا مەڭتايدىڭ جوقتىعىنان ەدى. وسى كۇيىم مەڭتايعا ارنالعان ءۇشىنشى ولەڭ بوپ جانە قاعازعا ءتۇستى. مەنىڭ وعان ارناعان ەڭ سوڭعى ولەڭىم دە وسى بولدى. ول مىناۋ ەدى.
كۇن كۇڭگىرت، ءتۇن قاراڭعى اي بولسا دا،
كەلمەس ۇيقى جاقسى ورىن، جاي بولسا دا.
كۇنشىعىس جوقتاي بولىپ كورىنەدى،
ءتورت بۇرىشتى توڭىرەكتىڭ ساي بولسا دا.
كۇن شىعىپ تۇرسا-داعى تۇك كورمەيمىن،
اينالام قاراڭعىداي قول سەرمەيمىن.
ساۋلەسىن اسپانداعى اي مەن كۇننىڭ،
مەڭتايدىڭ اق جۇزىنە تەڭگەرمەيمىن.
جۇتۋعا اۋاداعى جايسىز اسا،
سويتپەك پە الدە كوڭىل جابىرقاسا؟
قايدان ءتاتتى بولماقشى اۋا شىركىن،
مەڭتايدىڭ دەم-لەبىزى قوسىلماسا.
ىزدەۋمەن ەلەگىزىپ قىسىلدىم سان.
ءتان تەرلەپ، جۇرەك جۇدەپ، قينالدى جان.
كۇن — كۇڭگىرت، اي — قاراڭعى، اۋا — اۋىر
مەڭتايدىڭ بۇل ماڭايدا جوقتىعىنان!..
ونىمەن جاز ءوتتى. كۇزدە، وڭتۇستىككە قاراي بەت تۇزەگەن تىرنالارداي ءتىزىلىپ، الماتىعا لەك-لەگىمەن ستۋدەنتتەر قايتتى. ءار جاقتان، الىستان كەلىپ، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى كولىنە قونعان اققۋداي سىلانىپ وتىز قىز ءوزىمىزدىڭ وتىز ءۇشىنشى اۋديتورياعا جينالدى. مەڭتايدى كورىپ، مەندە ەس قالعان جوق. وزىمە ونشا نازار اۋدارىپ، جاقىن تارتپاسا دا، بار بەيىلىم سوعان اۋدى. ونىڭ اۋديتورياعا كىرىپ-شىققانى، جۇرگەن ءجۇرىسى، سويلەگەن ءسوزى، كۇلگەن كۇلىسى — ءبارى ماعان قۋانىش بولدى. ەندى ماعان كۇن دە كۇلىمدەدى، اي دا جارقىرادى، اۋا دا جاقساردى. سارى التىننىڭ بۋىنا ماسايعانداي، كوڭىلىم كوتەرىلىپ، كوزىم كۇلىمدەپ، ءماز بولدىم دا قالدىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ، سەنتيابردىڭ وتكەنىن دە اڭعارماپپىن.
بۇل كۇندە مەن بۇرىنعىشا مەڭتايدىڭ قاسىنا وتىرمايمىن. جۇرتتىڭ كوزى ءتۇسىپ، ءسوزى كوبەيگەننەن كەيىن، ونىڭ ۇستىنە ءوزىمنىڭ وعان دەگەن قۇمارلىعىم ارتقان سوڭ، امالسىز قونىس اۋدارعانداي بوپ، ارت جاققا، جومارتبەكتىڭ قاسىنا كەتكەنمىن. ءقازىر مەڭتاي مەن مايرا جۇپتاسىپ، ەكەۋى بىرگە وتىرىپ، بىرگە جۇرەتىن بولعان. ول ەكەۋى سياقتى، كۋرستاعى ەركەك كىندىكتى ەكەۋمىزدىڭ دە جۇبىمىز جازىلمايتىن.
ءبىر كۇنى، وكتيابردىڭ اياق كەزىندە، جومارتبەك ەكەۋمىز ساباقتان قايتىپ جاتاقحاناعا جاڭا عانا كىرگەن ەدىك. جومارتبەك دەرەۋ شاي اكەلۋگە كەتتى. ونىڭ ارتىنان ىلە-شالا ەنتىگە جۇگىرىپ بولمەگە تانا كەلدى. تەرەزە الدىندا تۇرعان مەنىڭ قاسىما ازەر جەتتى دە، موينىمنان باس سالىپ قۇشاقتاي الىپ، ەڭىرەي جىلاپ قويا بەردى. مەن شوشىپ كەتتىم. ونە بويىم قالتىراپ، نە ىستەرىمدى، نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم. قىز بايعۇستىڭ قۇشاعى اجىرايتىن ەمەس.
— جىلاماشى، توقتاشى نە بولدى، تانا؟ — دەدىم مەن ءۇرپيىپ.
قىز توقتاپ، ءسال سابىر تۇتىپ، ءسوز باستاماق بوپ كوزىن ءسۇرتتى. ءسويتتى دە:
— زامان... زامان... — دەپ، ار جاعىن ايتا الماي، قايتادان كەمسەڭدەپ، اعىل-تەگىل بوپ جانە جىلادى.
تانا «زامان» دەپ مەنىڭ دوسىم، ءوزىنىڭ ولگەن سەرىگىن ايتىپ تۇر ما؟ — دەپ ءبىر ويلادىم. — الدە «زامان» دەپ ءداۋىردى ايتىپ، باسىنا تۇسكەن تاعى ءبىر مۇڭىن شاققالى كەلدى مە ەكەن؟ — دەپ تاعى دا داعداردىم.
ءبىر كەزدە قىز ەسىن جيدى.
— ءسۇيىنشى، ەربول، زامان ءتىرى ەكەن! — دەدى ءبىر جىلاپ، ءبىر كۇلىپ. — دوسىڭ ءتىرى ەكەن، سەنىڭ!..
مەن سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەدىم. توبە شاشىم تىكىرەيىپ، ونە بويىم تۇرشىگىپ كەتكەندەي بولدى. ويتكەنى وسى بايعۇس بالا وي سوقتى بوپ كەتكەن جوق پا ەكەن دەگەن كۇدىك كەلدى ماعان.
سونىمدى سەزگەندەي قىز باسىن شايقاپ، بەزەك قاقتى.
— راس، راس، ەربول اينالايىن، قۋاتىم. يلان مەنىڭ سوزىمە، يلان! — دەپ تانا تەز ريديكيۋلىن اشا باستادى. ودان ءبىر كونۆەرت شىعارىپ، كونۆەرتتىڭ ىشىنەن ەكى حات سۋىرىپ الدى. — مىناۋ زاماننىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە جازعان حاتى، مىناۋ مەنىڭ ءسىڭلىمنىڭ ماعان جولداعانى.
مەن جالما-جان، ساۋساقتارىم دىرىلدەپ، زاماننىڭ حاتى دەگەن قاعازدى اشا باستادىم. راس، زاماننىڭ جازۋى، سونىڭ ءوز قولتاڭباسى. حاتتىڭ باسىنا ءبىر قاراپ، دەرەۋ اياعىنا كوز جۇگىرتتىم: «1946 جىل، 15 سەنتيابر» دەپ جازىلىپتى. سودان سوڭ مەن باس سالىپ تانانى شوپىلدەتىپ سۇيە باستادىم. وسىدان ناق ەكى جىل بۇرىن ءبىر توسەكتە جاتىپ، تانانىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، كوزىنەن اققان قايعىلى جاسىن قوسا جۇتىپ ەدىم. ەندى مىنە ونىڭ بەتىنەن ەكىنشى رەت ءسۇيىپ، كوزىندەگى قۋانىش جاسىن قوسا ءسىمىرىپ تۇرمىن. ەكەۋمىز ءبىرىمىزدىڭ بەتىمىزدى ءبىرىمىز تىنىم تاپپاي شوپىلدەتە ءسۇيىسىپ جاتىرمىز.
ءبىر كەزدە دەدەك قاعىپ جومارتبەك كەلدى. ءسۇيىسىپ جاتقان ەكەۋىمىزدى كورىپ ول، تاڭدانعانداي بوپ ءسال تۇردى دا، قولىنداعى شاينەكتى ەدەنگە قويا سالىپ، جۇگىرىپ كەلىپ، ەكەۋمىزدىڭ بەتىمىزدەن كەزەك سۇيە باستادى.
— سەن نەگە سۇيەسىڭ تانانى؟ — دەيمىن مەن جومارتبەككە قۋانا كۇلىپ.
— سەن سۇيگەن سوڭ ءسۇيىپ جاتىرمىن. ال سەن نەگە سۇيەسىڭ؟
— وندا سەبەپ بار. جارايدى، سەن تانانى قىز بولعان سوڭ ءسۇيدىڭ دەيىك. ال مەندە نەڭ بار؟
— سەن تانانى سۇيگەن سوڭ، ول سەنى ءسۇيدى. ءوزىڭ مەن سۇيسەم، تانا دا مەنى سۇيە مە دەپ دامەتىپ جاتىرمىن، — دەدى جومارتبەك شىمىرىكپەستەن.
ۇشەۋىمىز دە كۇلدىك. سودان كەيىن:
—ەندەشە سەنى دە سۇيەيىن، باۋىرىم، — دەپ تانا جومارتبەكتىڭ وڭ بەتىنەن ءشوپ ەتكىزدى.
— مىنا بەتىم وكپەلەپ قالادى، مۇنى دا ءسۇيىڭىز، — دەپ جومارتبەك دەرەۋ تاناعا ەكىنشى بەتىن توستى.
تانا جومارتبەكتىڭ سول جاق بەتىنەن تاعى دا ءسۇيدى. تاعى دا دۋ كۇلدىك. وسىدان سوڭ عانا ەسىمىزدى جيعانداي بولىپ، حاتتاردى قايتا وقىدىق.سويتسەك، 1943 جىلى زامان ولمەپتى. ول روتاسىمەن قورشاۋدا قالادى. قورشاۋدى بۇزىپ شىعامىز دەپ تۇندە شەپتەگى نەمىستەرگە شابۋىل جاساعاندا زامان اۋىر جارالى بوپ، جاۋ قولىنا تۇسەدى. روتانىڭ جارتىسى امان-ەسەن ءوزىمىزدىڭ جاققا وتەدى. ول تۇتقىندار لاگەرىندە بولادى. بىرنەشە رەت قاشۋعا تالاپتانىپ، قولعا ءتۇسىپ قالادى. اقىرى، 1945 جىلى مايدا اسكەري تۇتقىندارمەن بىرگە ءبىزدىڭ قولعا ءوتىپ، كەيىن سوتتالادى. سودان بەرى ورال تاۋىندا شاحتادا جۇمىس ىستەيتىن كورىنەدى. زامان حاتىنىڭ سوڭىندا وزدەرىنىڭ سۆەردلوۆسك قالاسىنىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىندا سەكسەن شاقىرىمداي جەردەگى بيليمباي دەگەن جۇمىسشى پوسەلكەسىندە تۇراتىنىن ايتىپ، ءادىرىسىن كورسەتىپتى. كەلەم دەگەن كىسى الدىمەن سۆەردلوۆسكىگە جەتسە، ودان كەيىنگىسى قيىن ەمەس — ءبىزدىڭ رۋدنيكتىڭ كەن تاسىعان ماشينالارى اعىلىپ جاتادى دەپتى. ارينە، ول ەشكىمگە دە، تاناعا دا كەل دەمەگەن، ءبىراق ەرىكتى وزىنە تاستاعان. ول قالاي دەگەنمەن دە، ۋاقىتى ءبىتىپ بوساعانشا، ءبىراز قيىندىق كورۋگە تۋرا كەلەتىنىن ەسكەرتكەن. ال حاتىنىڭ ەڭ سوڭىندا بىلاي دەپتى: «سوعىستان كىمدەر ءتىرى قالدى؟ ەربول امان ورالدى ما؟ كورسەڭ مەنەن كوپ-كوپ سالەم ايت. ءادىرىسىمدى بەر».
سونىمەن جومارتبەك، تانا، مەن ۇشەۋىمىز ۇستەل ۇستىنە جايىپ جىبەردىك تە، كارتاعا ۇڭىلدىك. ارى قاراپ، بەرى قاراپ اقىرى، ورتالىق ورالدان سۆەردلوۆسكىنى تاپتىق تا، ونىڭ ماڭىنان بيليمبايدى ىزدەدىك.
— وسى بيليمباي دەگەنىمىز كارتاعا تۇسەتىن جەر اتى ەمەس، زامان اعايدىڭ پاتەردە تۇرعان ءۇيىنىڭ يەسى بوپ جۇرمەسىن، — دەدى جومارتبەك كۇلدىرىپ.
— راسىندا دا ءوزى قازاق اتىنا ۇقساس ەكەن، — دەدى تانا ءبىر جىلاپ، ءبىر كۇلىپ. تانا جىلاعان كەزىندە كوزىنەن كوك مارجان دومالاسا، كۇلگەندە اۋزىنان اق مارجان شاشىلعان سەكىلدەنەدى.
— بالكىم باشقۇرت جەرى بولار، — دەيمىن مەن ولارعا ءوز جورامالىمدى ايتىپ.
— باسە، — دەدى ءبىر كەزدە جومارتبەك ماساتتانىپ، — بالا كەزىمدە ءبىرسىپىرا ب... جەسەم كەرەك ەدى. — وسىلاي دەپ ول سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ كارتاعا تىرەدى.
— وي، وي، جومارتبەك، بايقا، كارتانى تەسىپ جىبەرەسىڭ، — دەدىم مەن وعان كۇلمەستەن، جىميماستان، كوزىمدى باقىرايتقان بولىپ. — سەنىڭ ساۋساعىڭ ساۋساق ەمەس، شەگە ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟ — جومارتبەكتىڭ ساۋساقتارى شەگەدەي سالالى، ۇزىن بولاتىن. ونىڭ ساۋساعى بۇيىرىنە ءتيىپ كەتكەن قىزداردىڭ قايسىسى بولسا دا باج ەتە قالاتىن. اسىرەسە زايكۇل: «ءاي، ءاي، جومارتبەك، ءتىلىڭدى قالاي سۇقساڭ، ولاي سۇق، ءبىراق انا شەگەلەرىڭدى ارى اكەت» دەپ بەزەك قاعاتىن. — ءبىراق ماقتاۋىڭا ابدەن بولادى. بالا كۇنىڭدە ب...-نى كوپ جەسەڭ، ارينە، تاباسىڭ. جارايدى، ساۋساعىڭدى تارت ەندى.
— «ب» دەگەن نەمەنە، ۆيتامين بە؟ — دەدى تانا دا مىرس ەتىپ.
جومارتبەك تەز ساۋساعىن الا قويمادى.
— نەمەنە، سەن «ب...» دەگەنگە انانى ايتىپ تۇرسىڭ عوي، — دەدى ول ماعان بۇرىلىپ. قازاقتا كىمدە-كىم بالا كۇنىندە ءوز كاكەيىن كوپ جەسە، وسكەندە سول كورگىش بولادى دەگەن ءازىل ءسوز بار ەمەس پە. مەنىڭ دە ويىما كەلگەنى سول ەدى، جومارتبەكتىڭ دە «انانى» دەپ تۇرعانى سول. — ونى جەسەڭ، ءوزىڭ جەگەن شىعارسىڭ. ال مەن بالا كۇنىمدە كۇرىش بوتقانى كوپ جەگەنمىن. ال بوتقا جەگەننىڭ كوزى كورگىش بولادى دەيتىن ۇلكەندەر.
— ءبىزدىڭ جاقتا كۇرىشتى جاسىق اس دەپ ەسەپتەيدى. سەنىڭ كورەگەن بوپ جۇرگەنىڭ كۇرىشتەن ەمەس شىعار، — دەدىم مەن كۇلىپ. تانا دا كۇلدى. باسىن شايقاپ، جومارتبەكتىڭ ءوزى دە قوسىلدى.
كۇلكىمىز تىيىلعاننان كەيىن جومارتبەك كارتادان ساۋساعىن كوتەردى. بيليمباي كارتادا راسىندا دا بار ەكەن. وعان كوزىمىز ءتۇسىپ، ءارقايسىمىز ءوز اۋىلىمىزدىڭ توبەسىن كورگەندەي، قۋانىسىپ قالدىق.
— ال ەندى نە ىستەيمىن مەن؟ — دەدى تانا مەنىڭ بەتىمە شىدامسىزدانا قاراپ. — سەنىمەن اقىلداسۋعا كەلدىم. حاتتى كەشە العامىن، بۇگىن ساباققا دا بارعامىن جوق.
مەن ويلانىپ قالدىم.
— زامان ءولدى دەپ حابار كەلگەلى ەكى جىلدان استى. باسقا ءسوز بەرىپ قويعان ەشكىمىڭ جوق پا ەدى؟ — دەدىم تومەن قاراڭقىراي كۇبىرلەپ.
قىز جىلاپ جىبەردى.
— ەربول-اۋ، زاماننىڭ اتى ويىمدا تۇرعاندا، مەن كىمگە قاراۋشى ەدىم. ونىڭ اتى ماڭگى مەنىڭ جانىمدا، جۇرەگىمدە، جادىمدا ەمەس پە؟
وسىلاي دەپ قىز كوزىنىڭ جاسىن قايتادان ءسۇرتتى. مەن كۇلىپ، ازىلگە اينالدىردىم.
— ماعان دا قاراماس پا ەدىڭ، تانا؟ — دەدىم.
— ءيا، ساعان دا، — دەدى قىز دا كۇلىپ. — ءبىراق زامان بولماسا، ساعان قاراۋىم مۇمكىن ەدى.
— راقمەت، تانا،— دەدىم مەن قىزدى شاشىنان سيپاپ. — ەندەشە سەنىڭ بيليمبايعا بارۋىڭ كەرەك بولار. قىز قۋانىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ءوزىم دە وسى قورىتىندىعا كەلىپ ەدىم، ەربول، — دەدى ول تۇرەگەپ تۇرىپ مەنى يىعىمنان قۇشاقتاپ.
— ويباي، بۇل ماسەلەدەن مەنى دە شەت قالدىرماڭىز، — دەپ جومارتبەك ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، تاناعا ول دا يىعىن توستى. تانا ونى دا قۇشاقتادى.
— ءتۇۋ، راقاتتانىپ قالدىم عوي، شاشىمنان ءبىر سيپاپ جىبەرىڭىزشى. — تانا جومارتبەكتى شاشىنان سيپاپ، باسىن باۋىرىنا قىسىپ بوساتتى. — وسىندا وتىز قىزدىڭ ورتاسىندا وتىرمىز، ەربول ەكەۋىمىز. بىردە-بىرىنىڭ ءدال سىزدەي شاراپاتى تيگەن ەمەس بىزگە. ەربول مەڭتايعا نەگە قۇمار دەسەم، قىزدىڭ سيپاعانى جاقسى بولادى ەكەن عوي، شىركىن!
ۇشەۋمىز دە دۋ كۇلدىك. كۇلكى تىنعان سوڭ جومارتبەك بايسالدى قالپىنا كەلدى دە، تاناعا قارادى.
— وقۋىڭىزدى قايتەسىز، تانا؟ — دەپ سۇرادى.
— تاستايمىن، — دەدى تانا بىردەن. — زامانىم انا جاقتا اۋىر جۇمىستا جۇرگەندە وقۋ، قىزىق ماعان نە كەرەك؟ بارامىن، قاسىندا بولامىن. ول وتقا كۇيسە — بىرگە جانامىن، ول سۋ تۇبىنە كەتسە — بىرگە باتامىن!
مەن تانانىڭ تۇرىنەن شىن عاشىقتىڭ شەشىمىن تانىدىم. تانىدىم دا: «ەر ەكەنسىڭ عوي، اينالايىن!» دەپ ىشتەي قۇپتادىم.
ارى تالقىلاپ، بەرى تالقىلاپ اقىرى ءبىز مىناعان كەلىستىك. جەنپي بەرسە تانا ەكىنشى كۋرسىن بىتىرگەنى جايىندا انىقتاما الادى. بەرمەسە — جۇرە بەرەدى، ارتىنان جىبەرەمىز. ويتكەنى ول، دوكۋمەنتتەرىن الا كەتسە، سۆەردلوۆ وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىنە ءتۇسىپ، زامانعا جاقىن جەرگە ورنالاسادى. ال، انىقتامانى اتتەستاتىمەن قوسا كەيىن جىبەرسەك، وندا ول سونداعى ءبىر ينستيتۋتتا سىرتتان وقيتىن بولادى. سەكسەن شاقىرىم جەردە ينستيتۋت بولسا، ونى ءبىتىرىپ الۋدىڭ نە قيىندىعى بار؟!
ودان كەيىنگى ماسەلە قاراجات جايىنا تىرەلدى. مەنىڭ جازدا كۋرەر، كوررەكتور بولىپ تاپقان ەكى مىڭ سومداي اقشام بولاتىن. تانانىڭ قاراجاتىنا سول جارايدى دەپ ەسەپتەدىم. «اتتەڭ ءبىر 7—8 مىڭ سوم بولسا، جاقسى بولار ەدى»، — دەپ وزىمنەن ءوزىم كىجىندىم. ءبىراق، قارا تابان ستۋدەنتتىڭ قۇر كىجىنگەنىنەن نە شىعادى؟! جوققا جۇيرىك جەتپەگەندە، ول قالاي جەتسىن.
— قاشان جۇرەسىڭ؟ — دەدىم مەن سودان سوڭ.
— ۇشارعا قاناتىم جوق، ەربول. تەز جۇرسەم، تەز جەتسەم، تەزىرەك كورسەم ەكەن! — دەپ قامىقتى تانا.
مەن تىعىپ جۇرگەن بار اقشامدى الىپ، ەسكى اقشانىڭ كەزى عوي وندا، قوبىراتىپ، تانانىڭ ريديكيۋلىنە سالىپ بەردىم.
— اپىراي، ەربول-اي، — دەدى تانا تاعى دا تاماعىنا جاس تىعىلىپ، — مەن سەنىڭ ادال دوس ەكەنىڭدى بىلگەنمەن، مىناداي مىرزا ەكەنىڭدى بىلمەيتىن ەدىم...
مەن بۇل ءسوزدى دە ازىلگە اينالدىرىپ جىبەرۋگە تىرىستىم.
— جولداسىڭ جومارت بولسا، سەن قالاي ساراڭ بولارسىڭ، — دەدىم كۇلىپ، جومارتبەكتى نۇسقاپ.
جومارتبەك مەنىڭ وسى ءسوزىمدى پايدالانىپ، تەز ءجاپ ەتە ءتۇستى.
— مۇنى ءسىز جالعىز ەربولدىڭ بەرگەنى دەپ ويلاماڭىز، تانا،— دەدى ول قۋتىڭداپ. — بۇل ءسىزدىڭ جولىڭىزعا ەربول ەكەۋمىزدىڭ قوسقانىمىز.
— راقمەت. بۇل ەڭبەكتەرىڭدى ءتىرى بولسام ۇمىتپاسپىن دا، وتەمەي جانە تىنباسپىن!
— ارينە، ءسىزدىڭ ەكى ەسە عىپ وتەيتىنىڭىزگە مەن ءشۇبالانبايمىن، — دەدى جومارتبەك قۋاقىلانىپ.
— اكەل، قولىڭدى، باۋىرىم، — دەدى تانا كۇلىپ، ەكى كوزى وتتاي جايناپ، — وسى ەڭبەكتەرىڭدى ءۇش ەسە عىپ وتەيتىنىمە انت ەتەمىن!
مەن باج ەتە قالدىم.
— قوي، تانا. جومارتبەك قالجىڭداپ تۇر. بۇنىم ساعان قارىز ەمەس، دوستىق قارىزىنىڭ تيتىمدەي تولەۋى عانا بولار بۇل. انا قارىزىنان كەيىنگى ومىردە وتەلمەس ۇلكەن قارىز دوستىق قارىزى ەكەنىن بىلەسىڭ عوي ءوزىڭ. بۇل، اشەيىن، جول قاراجاتى بولسىن دەگەنىم. بالا بوپ كەتكەنبىسىڭ، قايداعىنى ايتىپ.
مەن اشۋلانعان بولىپ اۋزىمدى بۇلتيتتىم.
— اينالايىن، اينالايىن، قالقام، — دەدى ول تاعى جىلاپ، اشۋلانباشى ماعان.
تانا ءبىر اپتانىڭ ورايىندا قالايدا جۇرمەك بولدى. جومارتبەك ەكەۋمىز بيلەت الىپ، شىعارىپ سالۋعا ۋادەلەستىك.
ەرتەڭىندە بۇل وقيعا بۇكىل ءبىزدىڭ كۋرسقا تارادى. جومارتبەك مەنىڭ انادا، ەمتيحان كەزىندە، تانا تۋرالى ايتقان اڭگىمەمنىڭ شىن ەكەندىگىن، تانانىڭ جىگىتى، مەنىڭ دوسىم زاماننىڭ ولمەي ءتىرى بوپ شىققانىن، سونى ەستىپ تانانىڭ جەنپي-دەگى وقۋىن تاستاپ، ورالعا جۇرگەلى جاتقانىن، مەنىڭ الداعى بازاردا كوستيۋم، پالتو، اياقكيىم ساتىپ الامىن دەپ جيناپ وتىرعان اقشامدى ءبىر تيىنىنا دەيىن قالدىرماي تانانىڭ ريديكيۋلىنە سالىپ بەرگەنىمدى ءبىرىن قالدىرماي قىزدارعا ايتىپ قويىپتى. قىزداردىڭ ءبارى، تاناۋلارى دەلدەڭدەپ، دۇرلىگىپ الىپتى.
— راس پا، اعاي؟
— شىن با جومارتبەكتىڭ ايتىپ جۇرگەنى؟ — دەپ مەنەن بىرىنەن سوڭ ءبىرى سۇراسادى.
— اللا-اي، نە دەگەن كۇشتى ماحاببات! — دەيدى زايكۇل جاعاسىن ۇستاپ. — بۇل زاماندا دا مۇنداي ماحاببات بولادى ەكەن عوي. مەن ويلاۋشى ەدىم ماحاببات اناۋ قىز جىبەك، بايان سۇلۋلارمەن بىتكەن شىعار دەپ.
— ءيا، نەگە سەن ولاي دەپ ويلايسىڭ، — دەپ مايرا شاپ ەتە ءتۇستى وعان. — ماحاببات ماڭگىلىك، ول ەشقاشاندا وشپەيدى دەپ وقىعان جوقسىڭ با؟ ەندەشە ءار زاماننىڭ ءوز ماحابباتى، ءوز قىز جىبەگى بولادى.
— ءبىراق مەن ماحاببات بار ەكەن دەپ سوناۋ ورالداعى تۇتقىن ادامعا توبەڭنەن التىن قۇيامىن دەسە دە بارماس ەدىم، قىزدار،— دەدى زايكۇل يىعىن قيقاڭداتىپ.
— ول — سەن عوي، زايكۇل، — دەدى مەڭتاي كوزىن الىسقا قاداپ، قاتتى ويلانا وتىرىپ.
— سوندا سەن بارار ما ەدىڭ؟ — دەپ زايكۇل شاپ ەتە قالدى وعان.
— مەن عاشىق ەمەسپىن، — دەدى مەڭتاي بۇرىلىپ. — ال شىن ءسۇيىپ، ۋادەلەسكەن كىسىم بولسا، ارينە، بارار ەدىم. «راس، شىن ءسۇيىپ، ۋادەلەسكەن كىسىسى بولسا مەڭتاي ءسوزسىز بارار ەدى» دەپ ويلادىم مەن دە ىشىمنەن.
— جوق، زايكۇل، سەن باراسىڭ. باراتىنىڭدى ءوزىڭ بايقاماي وتىرسىڭ، — دەدى قانيپا قاسقا ءتىسىن اقسيتىپ، كوزىن قۇيقىلجىتا كۇلىمدەپ. — توبەڭنەن التىن قۇيامىن دەسە، نەگە بارمايسىڭ، باراسىڭ، ارينە. ويتكەنى، — قانيپا بۇل تۇستا داۋىسىن دا قۇبىلتىپ جىبەردى، — ول التىن عوي...
قىزدار دۋ كۇلىستى. زايكۇلدىڭ ءوزى دە كۇلدى.
— قايدان بىلەيىن، — دەدى ول باسىن شايقاپ، — وندا بارىپ تا قالۋىم مۇمكىن-اۋ. — ءبىراق ول بۇل ويىنا تابان تىرەمەي جاتىپ، تەز جالت بۇرىلدى. — ءاي، الىس قوي، بارا المايتىن شىعارمىن. ايدالاداعى ورال تاۋى تۇرعاي، مىنا تۇرعان قورداي تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى اۋىلىما بارىپ كەلۋگە دە قيىنسىنامىن.
جومارتبەك اندەتىپ قويا بەردى.
— بەكتەر مىنەر سۇر قاسقا،
شابا الماسا — ۇر باسقا.
باتىرلىق، بايلىق كىمدە جوق،
عاشىقتىڭ ءجونى ءبىر باسقا —— دەگەن ەمەس پە؟
عاشىق بولساڭ — قاشىق بولسا دا باراسىڭ، زايكۇل aپa.
زايكۇل كيىم جاعىنان وزگەلەردەن ءوزىن ەرەكشە ۇستاۋعا تىرىساتىن. كەكسە ايەلدەرگە ۇقساپ، موينىنا ستۋدەنت قولى جەتپەيتىن قىزىل تۇلكى سالىپ، ەكى قولىن بىردەي قاراكول جەڭ قولعاپقا تىعىپ، وقشاۋلانىپ جۇرەتىن. سونىسىنا ەرەگەسىپ جومارتبەك ونى ىزالاندىرۋ ءۇشىن كەيدە وسىلاي، «اپا» دەپ اتايتىن.
— ءاي، جومارتبەك، سەن قوتىر توقتىشا سۇيكەنبەي تىنىش وتىر، — دەدى زايكۇل بۇل جولى ونىڭ «اپا» دەگەنىنە شامدانباي. — مەن عاشىقتاردى قۇرمەتتەيمىن. ءبىراق وزىمنەن عاشىق شىقپايدى. عاشىق بولۋ ءۇشىن ءبىر-اق كىسىنى ءسۇيۋ كەرەك. ال ماعان وزىمە كۇلە قاراعان جىگىتتىڭ ءبارى جاقسى سياقتى بوپ تۇرادى.
اۋديتوريانى باستارىنا كوتەرىپ، قىزدار دۋ كۇلىستى.
— زايكۇل تۋراسىن ايتادى، — دەدى اقاناس.
— مەن زايكۇل اپامدى سول شىندىعى ءۇشىن جاقسى كورەمىن عوي، — دەپ جومارتبەك ورنىنان تۇرىپ، كەۋدەسىن قاقتى.
وعان زايكۇل ماساتتانىپ قالدى.
— ءا، بالەم، مويىندادىڭ با؟ جاقسى كورەتىنىڭدى ايتقىزدىم با وزىڭە؟ ەندى مىنا ەربولدى مويىنداتسام، وندا ءتىپتى ارمانىم بولماس ەدى.
زايكۇلدىڭ بۇل ءسوزى تاعى كۇلكى تۋدىردى. ەكى كوزى جالت ەتىپ، قانيپا زايكۇلگە بۇرىلدى.
— ارينە، گرۋپپاداعى ەكى جىگىتتى بىردەي يەمدەنىپ الساڭ، سەنىڭ نە ارمانىڭ بولۋشى ەدى!..
وسىنداي ازىل-كۇلكىمەن بۇل اڭگىمە دە باسىلعان سياقتى بولدى. العاشقى قوس لەكسيانى دا تىڭداپ شىقتىق.
— قىزدار، ماعان ءبىر وي كەلىپ وتىر، — دەدى مەڭتاي ءبىر ءۇزىلىستىڭ كەزىندە.
— قويشى-ەي، ساعان دا وي كەلە مە؟—دەدى قانيپا قۋاقىلانىپ. — وندا سال ورتاعا ويىڭدى.
مەڭتاي ورنىنان تۇرىپ، ءسوزىن باستادى.
— مەنىڭ ويىمنان تانا قۇربىمىز بەن زامان اعاي كەتەتىن ەمەس.
— ال؟
— سونسوڭ؟ — دەستى زايكۇل مەن قانيپا جارىسا.
— ول ەكەۋىنىكى قانداي ءمولدىر ماحاببات دەسەڭشى، قىزدار، ءا!
— راس، راس! — دەسىپ باسقا قىزدار باستارىن شۇلعىدى.
— زامان اعايدىڭ سۋرەتىن انادا اعاي كورسەتىپ ەدى عوي بىزگە، — مەڭتاي يەگىمەن مەنى نۇسقادى. — سونداي ءبىر سىمباتتى، وڭىنەن يناباتى بىلىنگەن اسەم جاستىڭ تۇلعاسىن تانىعانداي بوپ ەدىك قوي سۋرەتىنە قاراپ. سول اسىل جىگىت تۇتقىنعا ءتۇسىپ، قور بولىپ مىناداي كۇيگە ۇشىراپتى، — مەڭتايدىڭ داۋىسى دىرىلدەپ كەتكەندەي بولدى. ول ءسال توقتاپ، بويىن بەكىتىپ الدى دا، قايتا سويلەدى. — تانا بولسا، «ءولدى» دەگەنگە سەنبەي، ءومىر بويى كۇتۋگە بەكىنگەن ەكەن. ەندى ونىڭ ءتىرى دەگەن حابارىن ەستىگەندە، بار بەينەتكە بەلىن بايلاپ، سوعان جۇرگەلى جاتىر، — مەڭتاي ءۇنى تاعى دا بۋلىعا باستادى. — ءبىز عاشىقتاردى قۇرمەتتەگەن ەلدىڭ قىزدارى ەمەسپىز بە؟ شامامىز كەلگەنشە بۇل ساپارعا تانانى دۇرىستاپ اتتاندىرىپ سالساق قايتەدى...
وسىلاي دەپ مەڭتاي، ءسوزىنىڭ اياعىن ايتا الماي، كەمسەڭدەپ، بەتىن باسىپ جىلاپ جىبەردى. ءبىرسىپىرا قىزدار وعان قوسىلا كوزدەرىن ءسۇرتتى. جومارتبەك ەكەۋىمىز دە بوساپ، تومەن قاراپ، پارتانى شۇقىلاي بەردىك.
— اعاي كەشە قالتاسىنداعى بار اقشاسىن بەرىپتى عوي، «باقا بىردەڭە ەتسە كولگە سەپ» دەگەن بار ەمەس پە؟ تانانىڭ جولىنا ءبىز دە قاراجات جيناپ بەرەيىك. تانىمايتىن بوتەن جەردە جارىن ىزدەگەن شۇيكەدەي جالعىز قىزدىڭ كۇنى نە بولاتىنىن كىم ءبىلسىن... ءبىراق ەڭ جوق دەگەندە قالتاسىندا اقشاسى بولسا، ول دا كوڭىلگە مەدەۋ عوي... مەنىڭ دايىن اقشام جوق. ءبىراق ءبىر كەسەك نارسەمدى بەرەيىن. جومارتبەك سونى ەرتەڭ بازارعا اپارىپ ساتسىن دا، اقشاسىن اعاي ەكەۋى تاناعا اپارىپ بەرسىن.
مەڭتايدىڭ ۇسىنىسى وتقا قۇيعان مايداي بولدى. قىزدار لاپ ەتىپ، ونى بىردەن قوستاپ اكەتتى. بىرەۋ ەلۋ، بىرەۋ ءجۇز سومنان تاۋىپ بەرەتىندەرىن ايتىستى. ءنازيلاش قولما-قول ءتىزىم جاساۋعا كىرىستى. وسى كەزدە زايكۇل ورنىنان تۇردى.
— مەڭتايدىڭ جاڭاعى ءسوزى جۇيكە-جۇيكەمدى بوساتىپ جىبەردى، قىزدار-اۋ، — دەدى ول. اشەيىندە زايكۇلدىڭ ءار ءسوزىن قىزدار كۇلكىمەن قارسى الاتىن ەدى. بۇل جولى ەشكىم ەزۋ تارتقان جوق. الدە ونىڭ الدىندا ايتقان مەڭتاي ءسوزى جۇرەكتەرىن تەبىرەنتتى مە؟ الدە زايكۇل قايتەر ەكەن دەپ، سونى سىناعىلارى كەلدى مە، ايتەۋىر، قىزدار ءبىرىنشى رەت تىرپ ەتپەستەن، تىنىش كۇيدە قالدى. ءبىراق زايكۇل ولاردىڭ نەگە ۇندەمەي قالعاندارىنا ءمان بەرگەن جوق، ءسوزىن ءارى قاراي ايتا بەردى. — يىعىمدا تۇلكى جاعام بولعان سوڭ مىنا جومارتبەك مەنى باي دەپ ويلاپ، «اپاي» دەپ مازاقتايدى. ءبىراق مەندە دە ءبىر تەڭگە اقشا جوق. ويتكەنى ءبىر تەڭگە اقشام بولعاننان ءبىر ءۇزىم نانىم بولعاندى ارتىق كورەمىن.
— مەن دە سوندايمىن، اپامنان اينىماعانمىن، — دەدى جومارتبەك.
وسى تۇستا عانا قىزداردىڭ ەرىندەرىن كۇلكى قىتىقتاپ، ءسال-پال جىميىسىپ قالدى.
— جومارتبەك، قويا تۇرشى قىستىرىلماي، — دەدى زايكۇل ونىڭ ءسوزىڭ شىبىن شاققان قۇرلى كورمەي. — ودان دا سەن ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ءبىزدىڭ بولمەگە كەلىپ، مەنىڭ تۇلكى جاعامدى الىپ كەت. سونى بازارلا دا، اقشاسىن وسى ىسكە قوس.
مۇنداي ەرلىكتى زايكۇلدەن ەشقايسىمىز دا كۇتپەگەن ەدىك. ءبارىمىز تاڭىرقاپ، تاڭدانىپ، ءبىر ساتكە ءۇنسىز قالدىق. بۇل ۇنسىزدىكتى جومارتبەك بۇزدى.
— اينالايىن، اپام-اي، جۇرەگىڭ قانداي جاقسى ەدى. كەلشى، بەتىڭنەن ءبىر ءشوپ ەتكىزەيىن، — دەپ ول زايكۇلگە قاراي ۇمتىلدى. زايكۇل قىمسىنباستان بەتىن توستى. جومارتبەك ونى قۇشاقتاپ، باس سالدى. جۇرت تاعى دا قىران كۇلكىگە باتتى.
ەرتەڭىندە جومارتبەك قىزداردىڭ بەرگەن زاتتارىن وسى كۇنگى ستاديون ورنىنداعى ەسكى-قۇسقى بازارىنا اپارىپ وتكىزىپ كەلدى. ونىڭ ەڭ قىمباتقا ساتقانى مەڭتايدىڭ قىزىل كورپەسى بولىپتى. جومارتبەك مەڭتايدىڭ شەشەسى مەن اعاسىنان قالعان بەلگى — جالعىز كورپەسىن ساتپايمىن، المايمىن دەگەن ەكەن. ول: «ال، اپار، باسقا باعالى زاتىم جوق» دەپ قيىلىپ بولماپتى. ءسويتىپ، مەن ءۇشىن ماحابباتتىڭ جالاۋىنداي بولعان قىزىل كورپە، اقىرى، اسىل ماحابباتتىڭ مۇقتاجىنا جۇمسالىپتى. سونىمەن، قىزداردان باس-اياعى ءتورت جارىم مىڭ سوم اقشا جانە جينالدى. سول كۇنى كەشكە كىتاپحانادان شىعىپ، جاتاقحاناعا كىرسەم، ماعان كەلگەن تەلەگرامما جاتىر ەكەن. تەز اشىپ جىبەرىپ، اسىعا كوز جۇگىرتتىم.
«الما-اتا. ۆينوگرادوۆا، 62، كومناتا 69. ەسەنوۆۋ ەربولۋ.
بەسكونەچنو راد، موي بەسەننىي درۋگ. وبنيمايۋ ي سەلۋيۋ تەبيا تىسياچۋ راز. تانيا ەسلي حوچەت، ەسلي ليۋبيت مەنيا پو-پرەجنەمۋ، پۋست پريەدەت. بۋدۋ جدات س نەتەرپەنيەم، تۆوي زامان».
تانا كەلىپ، 3اماننىڭ حاتىن كورسەتىپ، بارۋعا بەل بايلاعاننان كەيىن مەن زامانعا تەلەگرامما جىبەرگەنمىن: تانانىڭ بارعىسى كەلەدى، قابىلداي الاسىڭ با، تەز حابارىن جىبەر دەگەنمىن. بۇل زاماننىڭ سوعان جىبەرگەن جاۋابى ەكەن. دەمەك ونىڭ تانامەن بىرگە تۇرۋعا مۇمكىنشىلىگى بار دەپ ءتۇيدىم.
ەرتەڭىندە جومارتبەك ەكەۋىمىز تاناعا بارىپ، تەلەگراممانى كورسەتتىك. ودان سوڭ جومارتبەكتىڭ جوعارعى سوۆەت پرەزيديۋمىندا قىزمەت ىستەيتىن تۋىسىنا بارىپ، كەلەسى كۇنى جۇرەتىن الماتى — موسكۆا پوەزىنا بيلەتكە برون الدىق. سول برونمەن سۆەردلوۆسكىگە دەيىن دەگەن بيلەت قولىمىزعا ءتيدى. تەك تانانىڭ كۋيبىشيەۆتا باسقا پوەزعا وتىرۋىنا تۋرا كەلەدى. تانا جۇرەتىن كۇنى ۆوكزالعا سوڭعى لەكسيانى تاستاپ ءبىزدىڭ گرۋپپا تۇگەل باردى. ۆوكزال باسىندا قىزدار تانامەن شەتىنەن كورىسىپ قوشتاستى. اسىرەسە، تانا مەن مەڭتاي بىرىنەن-بىرى اجىراسا الماي، كوپ جىلاستى.
— جايىقتان جەكە جونەلگەن تولەگەندەي بولىپ، جالعىز اتتاندىڭ-اۋ، قۇربىم، — دەپ مەڭتايدىڭ ەگىلە ايتقان ءسوزى ءبارىمىزدىڭ ساي-سۇيەگىمىزدى سىرقىراتتى.
كوزىمنىڭ قۇيرىعىن قايتا-قايتا سيپالاپ، ەرنىمدى ۇستى-ۇستىنە تىستەلەپ، بورداي بوساپ، ىشىمنەن ەگىلىپ مەن تۇردىم.
سودان سوڭ تانانى ۆاگونعا ورنالاستىردىق تا:
— قوش!
— قوش!
— زامانعا سالەم ايت!
— سالەم ايت! — دەپ ءبىز قالدىق.
الماتىنىڭ قويۋ ءتۇنى بۇركەگەن پوەزد ىشىندە، ۆاگون دوڭعالاقتارىنىڭ رەلس قوسپاسىنا سارت-سۇرت سوعىلعان ىرعاعىمەن تەڭسەلىپ، بەلگىسىزگە بەت قويىپ، تانا كەتتى الىسقا. اياۋلى عاشىق اتتانعان پوەزدىڭ بارلىق دۇرسىل-گۇرسىلىن جۇرەگىمىزدە ساقتاپ ءبىز قالدىق پەرروندا.
XV
كوكتەمدە توپىراققا تۇسكەن ءدان الدىمەن نازىك ساباققا اينالىپ، ارتىنان ۋاقىتى جەتكەندە باس جارادى. ۋاقىتى جەتكەندە تال بۇرشىكتەيدى، وسىمدىك ءتۇيىن تاستايدى، الما اعاشى گۇلدەيدى، گۇل قاۋىزىن اشادى — شەشەك اتادى. وسىمدىك ءۇشىن وسى ءبىر عاجاپ شاق تەك قانا جازدا بولادى. ادال ماحابباتقا مەرزىم جوق — ول جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنىڭ قالاعان ماۋسىمىنىڭ ءساتتى ساعاتىندا جۇرەكتە گۇل جارىپ شىعا كەلەدى. ماحاببات گۇلدەگەندە جاس ادامنىڭ اۋزىنان «سۇيەمىن» دەگەن اسىل ءسوز اقتارىلادى.
مەنىڭ مەڭتايعا دەگەن ماحابباتىمنىڭ سول ساعاتى ءنويابردىڭ العاشقى كۇندەرىنىڭ بىرىندە، نيكولسك شىركەۋىنىڭ تۇنگى ون بىردەگى قوڭىراۋىمەن قوسا سوقتى.
سونىڭ الدىندا عانا جۇرەگىم وز-وزىنەن ورەكپىپ، ۇيدە وتىرا الماي سىرتقا شىققانمىن. جومارتبەك جوق ەدى، پەرنەش كىتاپحانادان قايتپاعان. تەك تولەۋبەك قانا توسەگىندە قورىلداپ، ۇيىقتاپ جاتقان. سونىڭ قورىلى ويىمدى بولگەننەن كەيىن، وڭاشا جەر ىزدەپ، ەكى جاتاقحانا اراسىنداعى اشىق الاڭعا بەت قويعانمىن.
كالينين كوشەسى جاقتاعى جاتاقحانا جانىندا، باسىنا تەمىر تەلپەكتى شام ورناتىلعان بيىك باعانا تۇبىندە ۇزىن ورىندىق بولۋشى ەدى. سونى بەتكە الىپ، اتتاي بەردىم دە، وندا بىرەۋدىڭ وتىرعانىن اڭعاردىم. اياڭداپ قاسىنا كەلسەم، ول وتىرعان مەڭتاي بوپ شىقتى. ونىڭ مەڭتاي ەكەنىن تانىعاندا، جۇرەگىم ءدىر ەتە ءتۇسىپ، وز-وزىمنەن دەگبىرىم كەتىپ، ساستىم دا قالدىم،
— كەش جارىق، مەڭتاي، — دەدىم ءار ءسوزىم كەكەشتىڭ اۋزىنان شىققانداي ارەڭ قيۋلاسىپ.
— جارىق كەش جان ءلاززاتى بولسىن، اعاي. كەلىڭىز، وتىرىڭىز.
قاسىندا بىرنەشە كىسىلىك بوس جەر بولسا دا، مەڭتاي سىرعىپ، ماعان ءوز ورنىن بەردى. مەنىڭ جۇرەگىم ودان سايىن لۇپىلدەي ءتۇستى. ماعان ورنىن بەرگەنى — وزگەشە قادىرلەگەنى عوي مەڭتايدىڭ» دەپ ويلادىم ىشىمنەن. «قادىرلەگەنىڭ جاقسى-اۋ، ءبىراق قۇرمەتىڭنىڭ ءوزى مەنىڭ اۋزىما قاقپاق، باسىما توقپاق بوپ ءجۇر عوي» دەدىم تاعى دا. ويلاعانىم وسى بولسا دا، اۋزىمنان شىققانى باسقا ءسوز بولدى.
— جالعىز نەعىپ وتىرسىڭ، مەڭتاي؟
— جاي. جاتار الدىندا اۋا جۇتايىن دەپ شىعىپ ەدىم، — مەڭتاي ءبىزدىڭ جاتاقحانا جاققا كوز تاستاپ الدى دا، ءسوزىن قايتادان جالعادى. — «كىمدى ويلاسا، سول كەلەدى» دەگەن راس ەكەن، اعاي. مەن جاڭا عانا ءسىزدىڭ بولمەنىڭ تەرەزەسىندەگى شامدى كورىپ، «اعاي ءالى ساباق قاراپ وتىر ەكەن عوي» دەپ ويلاپ ەدىم. «ويلاعانىڭ، ەسىڭە العانىڭ قانداي جاقسى، — دەدىم مەن ىشىمنەن. — ال مەن سەنى ساعات سايىن ويلايمىن عوي، مەڭتاي. سەن وسىنى بىلەسىڭ بە؟»
تەڭىز تەبىرەنىپ، جاعاعا تولاسسىز تولقىن لاقتىرعانداي ءبىر ءسات تۋدى. مەنىڭ دە تەڭىزدەي تەربەلىپ سويلەگىم، ىشىمدەگى مەڭتايعا دەگەن ماحاببات تولقىنىن اعىلتا اقتارعىم كەلدى.
— راقمەت، مەڭتاي، — دەدىم تاعى دا ەكى ءسوزدىڭ باسىن ارەڭ قوسىپ. — ويلاعانىڭا...
و، عاجاپ، تەڭىز تۇرعاي تيتىمدەي بۇلاق قۇرلى دا قاۋقارىمنىڭ جوعىن اڭعاردىم. اۋزىمدى بايقاۋسىزدا بىرەۋ جەلىمدەپ كەتىپ، سونى كۇشپەن ارەڭ اشاتىن سياقتىمىن. اشقانمەن ار جاعىنان اقتارىلار ەشتەڭە جوق، اداسقان جالعىز قازداي قالبالاقتاپ، اندا-ساندا ءبىر ءسوز زورعا شىعادى. ءبىراق سىرتقا شىعارىپ ايتا الماعاندى ىشتەي سارناۋعا شەبەرمىن عوي مەن. دەگەنمەن، اۋزىمدى سۋدان شىققان بالىقتاي، بوستان-بوس اشقانىما ءماز بوپ، ءبىرسىپىرا اسىل ويلارىمدى اقتاردىم-اۋ دەپ جورامالدادىم ىشىمنەن.
وسى كەزدە ىڭىرانىپ، نيكولسك شىركەۋى ءۇن قاتتى. مەن شىركەۋدىڭ ءوزىن جەك كورسەم دە، ونىڭ قوڭىراۋىنىڭ ءۇنىن ۇناتۋشى ەدىم. «دىڭ-دىڭ» دەپ مىس قوڭىراۋ كۇڭگىرلەي باستاعاندا، ىستەپ وتىرعان شارۋامدى تاستاپ، اياعىنا دەيىن تىڭداي قالاتىنمىن. ماعان، اسىرەسە، ۇزاق سوعىلاتىن، ۇزاققا كەتەتىن وسى تۇنگى قوڭىراۋ كۇڭگىرى اسا ءبىر سازدى، قىزىق كۇيدەي بوپ تانىلاتىن. سول ادەتىم بويىنشا ءشۇۋ دەگەندە مەن تىم-تىرىس تىڭداي قالدىم دا، قوڭىراۋ بىر-ەكى رەت سوعىلعاننان كەيىن، ونى تاستاي سالىپ، دەرەۋ نەگىزگى شارۋاما كوشتىم. وسى قوڭىراۋ ءۇنىنىڭ دۇرمەگىمەن، باسقا ەش جانعا ەستىرتپەي، ايتاتىن باستى ءسوزىمدى مەڭتايدىڭ وزىنە عانا تەز اقتارىپ قالعىم كەلدى. قوڭىراۋ سوعىلىپ ءبىتىپ قالماسىن دەپ، شاپشاڭ مەڭتايدى ەكى قولىنان ۇستاي الدىم دا، ەكى الاقانىمنىڭ اراسىندا «پىر» ەتىپ ۇشىپ كەتەتىن ءتىرى تورعاي تۇرعانداي ەلبەلەكتەپ، اۋزىمدى قىزدىڭ قۇلاعىنا تاقادىم.
— مەڭتاي، مەن سەنى سۇيەمىن! شەكسىز سۇيەمىن! — دەدىم، بىرەۋ «ءتايت!» دەسە، جىلاپ جىبەرگەلى تۇرعان جاس بالاداي كەمسەڭدەپ. قانشا اسەمدەپ، ادەمىلەپ ايتام دەپ پالەنباي ۋاقىت ويلانىپ، وقتالىپ، جادىمدا جاتتاپ جۇرسەم دە مەن مەڭتايعا دەگەن ماڭگىلىك ماحابباتىمدى، ارمان تىلەگىمدى، شەكسىز ىقىلاس، قالتقىسىز قۇرمەتىمدى، ونى بار دۇنيەدەن وزگەشە باعالايتىنىمدى اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزە المادىم. كوپتەن بەرى ايتامىن دەپ ازىرلەپ جۇرگەن سوزدەرىم ءدال قاجەتىندە اۋىزعا تۇسپەيتىن بۇلدىر، بۋالدىر بىردەڭكە بولىپ كەتتى. اشەيىندە تاقىلداق ءتىلىم، بولدىرعان جورعاداي سەندەلەكتەپ، ءسۇرىنىپ، تۇتىعىپ، توقتاپ قالدى. ەندى سول اۋىز جەتكىزبەگەندى لۇپىلدەگەن جۇرەك، دىرىلدەگەن دەنە، دەنەدەگى لىپىل قاققان سانسىز تامىرلار قوسىلا ايتىپ، مەڭتايعا اسىعا بايانداپ جاتقانداي بولادى. مەڭتاي ەندى سولاردىڭ ءسوزىن تىڭداعانداي، بار زەيىنىن سولارعا اۋدارعانداي بوپ، جىم-جىرت، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. وسى ۇنسىزدىك كەزىندە ساۋساقتارىم تەرلەپ، بۋىن-بۋىنىم قالتىراپ كەتكەن ماعان كوشەدەگى كۇندە ءمىز باقپاي باقىرايىپ تۇراتىن ەلەكتر شامدارى وز-وزىنەن جىپىقتاي جونەلگەن سياقتاندى. ەكى جاتاقحانا ورتاسىنان سىلدىراپ اعىپ جاتقان ارىقتىڭ سۋى دا، دەمىن ىشىنە تارتقانداي، ءۇنسىز قالدى. اعاش بۇتاقتارىنداعى سوڭعى جاپىراقتار دا سىبدىرىن توقتاتىپ، سىلتىدەي تىندى. ءبىراق، وزىممەن ءوزىم اۋرە مەن ولاردىڭ نەگە ويتكەندەرىنە ءمان بەرمەدىم، مەنىڭ باسىما تونەر نە سۇمدىقتى سەزگەندەرىن اڭعارمادىم. ەسىل-دەرتىم مەڭتايدا بولىپ، ونى قۇشاقتاعىم، قۇشقىم كەلدى. العاشىندا يىق ءتيىستىرىپ وتىرعان مەن، ونىڭ ۇندەمەگەنىنەن دامەلەنىپ، وڭ قولىمدى بوساتىپ، قىزدى قاۋسىرا قۇشاقتاپ، وزىمە قاراي تارتتىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەڭتاي مەنىڭ قۇشاعىمنان سىتىلىپ شىعۋعا ارەكەت ەتپەدى. سوعان باتىلداندىم با، بىلمەيمىن، مەن ەڭكەيىپ، ونىڭ ءدىرىل قاققان ىستىق ەرنىنە ەرنىمدى تيگىزدىم. مەڭتاي وعان دا قارسىلىق كورسەتپەدى. وسىدان كەيىن ماعان مەڭتاي مەندىك ەكەن دەگەن وي كەلدى دە، اسىل ارمانىما شىنىمەن قولىم جەتكەنى مە؟ — دەپ، كوكىرەكتە بۇرق-سارق قايناعان قازانداي تاسىعان قۋانىشتىڭ ىستىق بۋى كوزىمدى شارپىدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى مەڭتايدىڭ مەنى ەسىركەۋى عانا ەكەنىن كەلەسى ساتتەردە ءبىر-اق ءبىلدىم.
ول مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداپ بولعاننان كەيىن تومەن قاراپ، قوڭىراۋدىڭ سوڭعى سوعىلۋى بىتكەنشە ءۇنسىز وتىردى. ودان سوڭ دا ءلام دەمەدى. «كەي قىزدار جىگىتپەن كەزدەسكەندە وعان سۇيەتىن، سۇيمەيتىنىن بىردەن ايتادى. باعزى بىرەۋلەر ءوز ويىن ولاي ەتىپ جەتكىزە المايدى. كوپشىلىك قىزدار اۋىزبەن ايتار ءسوزدى ىشىنەن ايتىپ، ءۇنسىز بايان ەتەدى. سىرتتان ءسوزى دە، ءۇنى دە ءمولت ەتىپ كوز جاسى عانا بولادى. سول ءار تامشى جاستا ءار الۋان اسىعىستىق سوزدەر مەن جان كۇيدىرگەن كۇيىنىش نەمەسە جۇرەك شارپىعان سۇيىنىشتەر جاتادى. مەڭتاي دا ماعان دەگەن ءسوزىن ىشتەي ايتىپ وتىرعان بولار» دەپ مالداندىم مەن. ءبىراق، بەتىنە قاراسام، مەڭتاي ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ وتىر ەكەن. كەيدە دەم الا الماي، قىسىلعان دا سياقتانادى. ونى كورگەندە مەن مەڭتاي سىرقاتتانىپ قالعان ەكەن دەپ قالدىم.
— نەمەنە، مەڭتاي، اۋىرىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ — دەدىم كوزىم باقىرايىپ. — الدە مەنىڭ جاڭاعى سوزىمە رەنجىدىڭ بە؟
— جوق، اعاي، — دەپ الدەن ۋاقىتتا مەڭتاي ءسال باسىن كوتەردى. مەن ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە ەمەس، باسقا نارسەگە قينالىپ وتىرمىن.
وسىلاي دەپ مەڭتاي توقتاپ قالدى. ءسال بوگەلىپ، ودان سوڭ ءار ءسوزىن ءۇزىپ-ۇزىپ ايتىپ، قايتادان سويلەدى.
— مەن دە ءسىزدى جاقسى كورەمىن، اعاي. — مەنىڭ، بۇل ءسوزدى قۇلاعىمنىڭ ەستىگەنىنە، ول ءسوزدىڭ مەڭتاي اۋزىنان شىققانىنا سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي، ەكى كوزىم جىپىقتاپ كەتتى. وعان بۇرىنعىدان بەتەر جابىسا ءتۇسىپ، قولىن قايتادان سيپالاي بەردىم. مەڭتايدىڭ «مەن دە ءسىزدى جاقسى كورەمىن» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى مەنى الاتاۋدىڭ ەتەگىنەن ەڭ توبەسىنە شىرقاتىپ ءبىر-اق شىعارعانداي بولدى. مەڭتاي ءسوزى تاعى ەستىلدى. — ءبىراق... — وسى كەزدە ەكەۋمىزدىڭ يىعىمىز اجىراپ، ارامىز ءسال اشىلىپ كەتتى. ماعان «ءبىراق» دەگەن سول جالعىز ءسوز كەنەت جەر جارىلىپ، مەڭتاي ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدان ءتۇپسىز شىڭىراۋ شىعا كەلگەندەي بوپ كورىندى. سول شىڭىراۋدىڭ مەڭتاي ءبىر جاعىندا، مەن ءبىر جاعىندا قالعان سياقتاندىم. — ءبىراق، مەن باسقا بىرەۋگە ۋادە بەرىپ قويعان ەدىم. — مەڭتايدىڭ ەندىگى ءسوزى ماعان الىستان، شىڭىراۋدىڭ ارعى جاعاسىنان ارەڭ ەستىلىپ تۇرعانداي بولدى. — ءسىز سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى مالكەن عابدۋللايەۆتى بىلەسىز بە؟ بىلسەڭىز، مەنىڭ اعايىم ءجۇنىس ەربوسىنوۆ سوعىستا سول كىسىنىڭ قاراماعىندا قىزمەت ەتتى. وق ءتيىپ اعايىم ولگەندە قاسىندا تۇماجان دەگەن دوسى بولعان ەكەن. ولەرىندە جالعىز باۋىرىم، جان اعاتايىم جۇيكە مەنى اۋزىنا الىپتى. «مەنىڭ قارىنداسىمنىڭ سۋرەتىن سان رەت كوردىڭ عوي. ءتىرى قالساڭ سەن سوعان سەرىك، سۇيەۋ بول — ومىرلىك جار ەت. مەڭتايعا مەنىڭ ولەر الدىمداعى وسى وسيەت-تىلەگىمدى جەتكىز» دەپتى تۇماجانعا. اۋىزشا ايتقان وسيەتىن حاتقا ءتۇسىرىپ جانە بەرىپتى، — دەپ مەڭتاي كوكىرەك جارا ءبىر كۇرسىنىپ قويدى. — سوعىس بىتكەننەن كەيىن جىگىت ەلىنە بارىپ، ەلىنەن مەنى ىزدەپ وسىندا كەلىپ، اعايىمنىڭ قالاي ولگەنىن بايانداپ بەردى. ەڭ سوڭىندا اعايىمنىڭ ومىردەن وتەردە اۋزىنان شىققان اقتىق ءسوزىن — وسيەتىن جەتكىزدى. مەن سولقىلداپ كوپ جىلادىم. كوپ ۋاقىتقا دەيىن وكسىگىمدى باسا المادىم. جىگىت قاسىمنان كەتپەي وتىرىپ الدى. «مەندىك بولامىن دەپ ماعان ۋادەڭدى بەر» دەدى. جانىمداي كورەتىن جالعىز اعامنىڭ وسيەتى سولاي بولعان سوڭ جانە ەل قورعاپ سوعىستان كەلگەن جىگىتتەردىڭ جاقسى، جامانى جوق شىعار دەپ ويلاپ، «جارايدى» دەدىم دە، ۋادەمدى بەردىم. — مەڭتاي تەرەڭ ءبىر دەم الىپ، ءسوزىن اياقتاۋعا كىرىستى.
— بار ءمان-جاي وسى، اعاي. مەن ول جىگىتتى سىزدەن ارتىق دەمەيمىن. ايتا بەرسەڭىز، قانداي ەكەنىن دە بىلمەيمىن. ەندىگىسىن ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. تۇماجاندى تاستا، ۋادەڭدى بۇز دەيسىز بە، ونى ءوزىڭىز ايتىڭىز. مەن سىزگە سەنەمىن. بۇز دەسەڭىز، بۇزىپ-اق كەتەيىن، اعاتاي!..
مەڭتاي وسىلاي دەپ ايتارىن ايتىپ قالدى دا، ءبىراق بەكەر ايتتىم-اۋ دەپ وكىنگەندەي، تەز تاعى دا سويلەپ كەتتى.
— ءبىراق، ۋادە بۇزعان ادام وڭا ما، اعاي؟ ۋادەگە بەرىكتىك — ادامنىڭ اسىل قاسيەتى بولۋى كەرەك قوي. ەندەشە قايتىپ بۇزامىن مەن ول ۋادەمدى.
ەندى مەڭتاي ەمەس، مەن قيىن جاعدايدا قالدىم. ول ەندىگى بيلىگىن ءوزىڭىز ايتىڭىز دەگەن جاڭاعى سوڭعى سوزىمەن مەنىڭ ماحابباتىم مەن ادامگەرشىلىگىمدى سىنعا سالعانداي بولدى. تارازىنىڭ ءبىر باسىندا مەن، ەكىنشى باسىندا مەڭتاي تۇرعان سياقتاندى. قاي جاعىنا اۋارىن بىلمەي تارازى دىرىلدەپ ۇزاق تۇرىپ قالعان ىسپەتتەندى. ءبىر كەزدە، ونىڭ مەڭتاي جاق باسى ءدىر ەتىپ قوزعالىپ، بۇلدىراپ كەتتى...
ءتورت جىل بىرگە بولعان مايدانداس دوستارىم ەسىمە ءتۇستى. ول كەزدەگى ءبارىمىزدىڭ ءبىرىنشى ارمانىمىز — جاۋدى جەڭۋ بولسا، ەكىنشى ارمانىمىز — سوعىستان سوڭ ءبىر-بىر جاقسى جار قۇشىپ، جاراستى ءومىر كەشۋ ەدى. كەي جولداستارىم وسى ارمانىنا جەتپەي ءولىپ كەتتى. تۇماجان دا كوكىرەگىنە سونداي ارمان تۇتىپ، امان كەلگەن ازامات شىعار. ەندەشە ونىڭ سەرتتەسكەن قىزىن بۇزىپ الۋ سولداتتىڭ سولداتقا جاساعان قياناتى بولار. مۇنىم ادامشىلىققا جاتپاس، ارسىزدىقپەن شەكتەسەر دەپ ءبىر ويلادىم. جوق، قىز مەنى جاقسى كورەمىن دەپ تۇر عوي. ەندەشە نەگە بوگەلەمىن: بۇز دەيىن ۋادەڭدى، بۇزدىرايىن دەپ تاعى قوبالجىدىم. وسى كەزدە باياعى تانكپەن جەكپە-جەك شايقاسقاندا ولگەن ءوز دوستارىم كوز الدىما كەلدى. ولار، بىرىنەن سوڭ ءبىرى: «جوق، سەرجانت، ويتپە. ازعىرما سولداتتىڭ سەرتتەسكەن قىزىن» دەپ، باستارىن شايقاپ تۇرعانداي بوپ كورىندى. ناۆودچيگىم وزىممەن وتە سىرلاس ەدى. ءساليما كۇيەۋگە ءتيىپ كەتىپ، مۇڭايىپ وتىرعانىمدا ول كەلىپ ارقامنان قاعىپ: «جان تابىلسا — جار تابىلادى، سەرجانت. ۋايىمداما!» دەپ جۇباتقان ەدى مەنى. سول ناۆودچيگىم ەرەكشە مۇڭايىپ: «جان تابىلسا، جار تابىلادى عوي، سەرجانت. سەن ءتىرى قالدىڭ. جانى كەۋدەسىندەگى كىسىنىڭ جارى جولىندا، الدىندا ەمەس پە. تاعى ىلگەرى ءجۇر، ىزدەپ تاباسىڭ ءالى. بۇركىتباي سەنىڭ ءساليماڭدى بۇزىپ العاندا، كۇيىنگەنىڭ ەسىڭدە مە. ەندەشە وزىڭمەن قارۋلاس بولىپ، جەڭىستى بىرگە شىڭداعان سولداتتىڭ جانىن جارالاما، سەرجانت. وتىنەمىن!» دەپ تۇرعانداي بولدى.
بىرەسە كوزىمە زامان ەلەستەدى. ماڭدايىنا تۇسكەن قويۋ شاشىن سىلكىپ تاستاپ ول: «ءاي، ءاي، مەن سەنەن مۇنداي قيانات شىعادى دەپ ەشقاشان ويلاماعان ەدىم» دەپ تەرىس اينالعان سەكىلدى. «جوق، زامان، — دەدىم مەن وعان ىشتەي ءۇن قاتىپ. — مەن قياناتقا قاسپىن. ازعىرسام — جىگىتكە قيانات، ىستىق ۋادەسىن بۇزدىرسام — قىزعا قيانات. سەنىڭ دوسىڭ قوس قياناتتى ارقالاي المايدى. سولداتتى قادىرلەگەندىكتەن، قىزدى سۇيگەندىكتەن ويتە المايمىن مەن».
— جوق، مەڭتاي ولاي بولسا... — دەيدى ەرىندەرىم دىرىلدەپ، ءون بويىم قالتىراپ، — مەن ساعان سەرتىڭدى بۇز دەي المايمىن. — التىباقان تەپكەن ەكى ادامنىڭ ءبىرى تومەندەگەندە، ەكىنشىسىنىڭ شىرقاپ جوعارى كوتەرىلەتىنىندەي، تارازىنىڭ مەڭتاي جاق باسى بيىككە ءبىر-اق شىقتى. — وندا، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرىپ، ورىنسىز قيناعانىما عاپۋ ەت.
مىنە وسىلاي دەدىم. بۇلاي دەيتىنىم ءتىلى شابان، تىلەگى جۇيرىك اۋىل بالاسىمىن عوي مەن. ۋادەگە بەرىك، انتقا ادالدىقتى جوعارى باعالاپ، ونىڭ وزىمە كەلتىرەر زالال، زيانىن پايىمداپ جاتپاستان ءوز ۇكىمىمدى ءوزىم شىعاردىم ءسويتىپ. اككىلىگى جوق، اڭعال، ادال كوڭىلدىڭ، جۇرەگىمە بالا جاسىمنان ۇيىپ، ۇيالاعان ارلىلىقتىڭ ءسوزىن ايتتىم. ادالدىق، تازالىق، شىنشىلدىق، تۋرالىق — ەمشەك ءسۇتى، مەكتەپ ونەگەسى، اسكەر تاربيەسىمەن بويعا سىڭگەن قاسيەتىم عوي مەنىڭ. مومىن اكە، جۋاس شەشەدەن تۋىپ، كوپشىل كولحوزدى اۋىلدىڭ بالاسى بولعان سوڭ، وسىلاي ايتۋىم زاڭدى دا بولاتىن. وزىمشىلدىگى جوق بوپ وسكەن جاستىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ول تۇندە وزىمە قاس ۇكىم شىعارىپپىن مەن. ارينە، مەن مۇنىما وكىنىپ تۇرعامىن جوق بۇگىن. ەگەر جاستىق شاعىم قايتا ورالىپ، مەن سول جاعدايعا جاڭادان تاپ بولسام، ءسوز جوق، سول شەشىمىمدى ىركىلمەستەن تاعى قايتالاعان بولار ەدىم ءقازىر.
مەڭتاي جۇباتقانداي بولىپ، ەندى مەنىڭ قولىمدى سيپادى اقىرىن.
— ءسىز رەنجىمەڭىز، اعاي،—دەدى ءبىرازدان سوڭ. — ءبىزدىڭ كۋرستاعى قىزداردىڭ ءبارى دە ءسىزدى جاقسى كورەدى. ولاردىڭ بىرەن-سارانى بولماسا، ءبارى دە جاقسى قىزدار. اسىرەسە مايرا قانداي جىگىتكە بولسا دا ادال جار، اقپەيىل دوس، سەنىمدى سەرىك بولا الارلىق جان.
سونىمەن، مەن مەڭتايعا ءبىرىنشى رەت اشىق تۇردە ءسوز ايتتىم. ول قارسىلىعىن وسىلاي قامقورلىقپەن، ەلجىرەي وتىرىپ ءبىلدىردى. مەڭتايدىڭ قارسىلىعىنىڭ ءوزى ماعان حوش ايتقانداي بوپ كورىندى.
ويىن ايتىپ بولعان سوڭ ول، ءون بويى قالتىراپ، ءسال ءدىرىل قاققان تارىزدەنىپ ورنىنان تۇردى. ەندى كىشكەنتاي بوگەلسە، ءوزىن-وزى ۇستاي الماستاي كوردى-اۋ دەيمىن. قولىمدى بوساتقىسى دا كەلمەي، بوساتپاي دا تۇرا الماي الدەنەگە كۇيبىجىكتەپ، بوگەلگەندەي بولدى. سونسوڭ تەز-تەز باسىپ، جاتاقحاناعا قاراي جونەلە بەردى.
قولدى پىشاق كەسىپ كەتكەندە ادام ونىڭ اۋىرعانىن بىردەن بىلمەيدى. سول سياقتى، ءوزىمدى ءوزىم اياۋسىز جارالاعانىمدى مەن دە مەڭتاي جانىمنان ۇزاي باستاعاندا ءبىر-اق ءبىلدىم. الدىنداعى ءبىر وتار قويدى قاقاعان قاتتى قىس جۇت بولىپ جالماپ، قوتان شەتىندە تاياعىن ۇستاپ جالعىز قالعان سورلى شوپانداي كۇيدە بولدىم مەن. مەنىڭ قولىما تۇسەر دەپ دامەلەنگەن بار بايلىق مەڭتايدىڭ ماحابباتى ەدى. ودان ايىرىلىپ، اپ-ساتتە جۇرداي بوپ جۇتادىم دا قالدىم.
ءوستىپ، ەسكى تۇرىك قاعاناتى كەزىنەن قالعان تاس مۇسىندەي، سەرەيىپ تۇردىم-تۇردىم دا، ءىلبىپ ۇيگە قاراي اياڭدادىم. اياعىما باتپان بايلانىپ قالعانداي، ارەڭ قوزعالامىن. ءار اتتاعان سايىن جەر باسىپ كەلە جاتقانداي ەمەس، قارا جەردىڭ استىنا شىمىرلاپ باتىپ بارا جاتقان سياقتانامىن. اتتاعان سايىن: «ەندى ماعان مەڭتاي جوق، مەڭتاي جوق!» دەپ كۇبىرلەيمىن وز-وزىمنەن.
سول كەزدە نيكولسك شىركەۋىنىڭ ىڭىرانا، كۇرسىنە شىققان ءۇنى كەلدى قۇلاعىما. ول دا ماعان: «ەندى ساعان مەڭتاي جوق! جوق! جوق!» دەپ تۇرعان سياقتى بولدى. شىركەۋ قوڭىراۋى تۇنگى ساعات ون ەكىنى جاريالادى — ماعان ون ەكى رەت «جوق! جوق!» دەپ قاقسادى. باعانا عانا سازدى مۋزىكاداي كورىنگەن قوڭىراۋ ءۇنى ەندى ماعان دۇنيەدەگى ەڭ سۇيكىمسىز، قۇلاققا تۇرپىدەي قادالعان قاڭعىرلاق دىبىستاي بوپ تانىلدى. قوڭىراۋ كۇڭگىرى الىستاپ، تالاۋراپ بارىپ ءۇزىلىپ كەتتى دە، دۇنيە تىم-تىرىس بولا قالدى. كۇڭگىردىڭ سوڭعى دىرىلىمەن بىرگە مەنىڭ جۇرەگىمدەگى مەڭتايعا دەگەن سوڭعى ءۇمىت قوسا ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولدى. مەن ءسۇرىنىپ، شايقالىپ كەتتىم، سول كەزدە ءوزىمدى شىڭنان شىڭىراۋعا قۇلاپ بارا جاتقانداي سەزىندىم دە، جالما-جان جولداعى قارت تەرەكتى قۇشاقتاي الدىم. وعان مۇڭىمدى شاققانداي وكىرىپ، وكسىپ قويا بەردىم...
ەرتەڭىندە ماڭگىرىپ، دەل-سال بولىپ قالىپپىن. الدەكىم مەنى سويىل سىلتەپ، سوققىعا جىعىپ، اياۋسىز جاۋلىقپەن ەستەن تاندىرا ۇرىپ كەتكەن سياقتى دا بولادى. ۇلكەن ۇرىسقا ازىرلەنىپ، ءتۇنى بويى جاشىك-جاشىك سنارياد تاسىپ، تاڭەرتەڭ شابۋىلعا شىعىپ، كەشكە جاۋدان جەڭىلىپ، كەيىن شەگىنگەن ساتتە دە وسىنداي بوپ ولەردەي ءبىر شارشايتىن شاق بولاتىن ەدى. سوندا كەز كەلگەن شۇڭقىرعا ءتۇسىپ، جانتايىپ جاتا قالعىڭ كەلەتىن. ولسەم دە، وسى جەردەن تۇرماسام ەكەن دەپ ويلايتىنسىڭ. سونداي كۇيگە ءتۇستىم دە، تۇسكە دەيىن توسەكتەن تۇرا الماي، تۇرالاپ جاتتىم. ماحابباتتا كۇيرەۋ دە سوعىستا جاسانعان جاۋدان جەڭىلۋدەن كەم بولمايتىنىن مەن سوندا ءبىلدىم.
ستۋدەنتتىڭ باقىراۋىق تۇيەدەي باجىلداق تەمىر كەرەۋەتىن قايتا-قايتا سىقىرلاتىپ، ءبىر جامباسىمنان ەكىنشى جامباسىما اۋناقشي بەرەمىن. «ءولى ءتيىپ» جاتقان قويداي تىپىرلايمىن. ءبىراق، ماعان «ءولى» تيگەن جوق، ءتىرى تيگەن. ءتىرى بولعاندا مىلتىق كەزەپ، قىلىش سۋىرىپ قىرقىسا كەتەر جاۋ ەمەس. ماعان تيگەن قارۋسىز قىز. ول ماعان جاۋ پيعىلىن، جات مىنەزىن تانىتقان دا جوق. كۇلىپ ءجۇرىپ، كۇلىمسىرەپ تۇرىپ، ەڭ اقىرىندا، كوزىنەن بۇرق ەتكەن ىستىق جاس شىعارىپ مەنى وسىنداي كۇيگە، اۋرۋداي حالگە ۇشىراتتى. مەن سونى ويلاپ دوڭبەكشيمىن. «نە دەگەن اسىلجان ەدى!» دەيمىن. مەڭتايدىڭ كوز قىزىعىپ، كوڭىل ءسۇيسىنىپ تاماشا ەتەرلىك سىرت تۇلعاسىنا ىشكى ادامگەرشىلىك پاراساتى قوسىلعاندا ادامدى تەبىرەنتپەي، تەربەلتپەي قويمايتىنىن ەندى عانا بىلگەندەي بولدىم. وعان العاشقى كورگەن ساتىمنەن باستاپ، كوپ كۇندەر بويى عاشىق بوپ جۇرگەنىمنىڭ دە سەبەبىن سوندا عانا اڭعاردىم.
«بۇعان باعا جەتە مە؟ جوق، جەتپەيدى!» دەيمىن وزىمنەن ءوزىم جاتىپ. سونداي باعا جەتپەس قىزدان ايىرىلىپ قالعانىما جۇرەگىم سىزداپ، جارىلىپ كەتەردەي بوپ، ەكىنشى جامباسىما قايتادان اۋنايمىن. جۇدىرىقتاي سورلى جۇرەكتىڭ ءوز دەنەمدى توسەك ۇستىندە ولاي ءبىر، بىلاي ءبىر لاقتىرۋعا عانا ءالى كەلەدى. سونىسىمەن ول ماعان قارسىلىق ءبىلدىرىپ، نارازىلىق ايتىپ جاتقان سەكىلدەنەدى. «سەن نەگە مەڭتايعا تەك مەنى ءسۇي، تەك قانا مەنىمەن بول دەمەدىڭ؟» دەپ مەنى جازعىرىپ، جازالاپ جاتقانعا جانە ۇقسايدى. وسى ارادا مەڭتايعا جازدا، ەمتيحان ءبىتىپ، وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريادا ساۋىق وتكىزگەن كەشتىڭ تۇنىندە شىعارعان ولەڭىمنىڭ ءبىر شۋماعى ەرىكسىز ەسىمە تۇسەدى.
ءبارى از باعاسىنا، بارشا ساننىڭ،
ءتاج-تاعى، دۇنيە، مۇلكى پاتشا، حاننىڭ —
مەڭتايدى ماڭگى قۇشىپ سۇيەتۇعىن
بار ەكەن نە ارمانى تۇماجاننىڭ؟!
ولەڭنىڭ اياعىنداعى بۇرىنعى «جىگىت جاننىڭ» دەگەن ءسوزدى «تۇماجاننىڭ» دەپ قالاي وزگەرتكەنىمدى ءوزىم دە اڭعارماي قالدىم. جوق، ەندى مەڭتايعا ولەڭ شىعارمايمىن، — دەدىم ىشىمنەن وزىمە-وزىم انت ەتكەندەي. مەڭتايعا ەشبىر ولەڭنىڭ كەرەگى جوق. مەڭتايعا كەرەكسىز دۇنيە — ماعان دا كەرەكسىز. جوق، ەندى مەن مەڭتايدى كورۋگە دە قۇمارتپايمىن. ەندى مەن ونى ەشقاشان دا ويلامايمىن.
ءبىراق، عاشىقتىڭ ويى باسقا دا، ءىسى باسقا بولادى ەكەن. عاشىق كورمەيمىن، بارمايمىن دەسە، ءوزىنىڭ قالاي بارىپ، قالاي كەزدەسكەنىن دە بىلمەي قالادى ەكەن ول.
سول، مەن ءۇشىن قايعىلى تۇننەن كەيىن مەڭتايدى ەرتەڭىندە كەشكە، تەاتردا كەزدەستىردىم تاعى دا. بىر-ەكى مينۋتتاي عانا قاسىندا تۇردىم. سودان كەيىن مەن ونى، راسىندا دا، بىرنەشە كۇننەن سوڭ ءبىر-اق كوردىم. بالكىم ءبىر اپتادان كەيىن دە بولار شاماسى.
تۇندە جومارتبەك، پەرنەش، تولەۋبەك ۇشەۋى شىرت ۇيقىدا جاتقان ساعات ءبىردىڭ مولشەرىندە، جاتار الدىندا از عانا اۋا جۇتپاق بوپ، اۋلاعا شىقتىم. اۋلاداعى مەڭتاي ەكەۋمىز اجىراسقان ورىندىققا ەرىكسىز كوز سالدىم. وسىنداي وڭاشادا انادا مەڭتاي وتىرعان جەرگە بارىپ وتىرعىم كەلدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ول وتىرعان ورىندىقتىڭ تاقتايىن الاقانىممەن ءبىر سيپاسام دەپ ويلادىم. بالكىم، وندا مەڭتايدىڭ جۇپ-جۇمساق قولدارىن قايتا-قايتا سيپاعانىم ەمىس-ەمىس ەسىمە كەلگەن بولار. سول ساتتە ورىندىقتىڭ قاتتى تاقتايى قىز قولى ەمەس ەكەنىن ەسكەرمەگەن دە شىعارمىن.
قاراسام وڭاشا ورىندىقتا، اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي جىم-جىرت تىنىشتىقتا، بۇيىعىپ بىرەۋ وتىر. جاقىنداپ كەلسەم، مەڭتاي ەكەن. جاعىن تايانىپ، شىنتاعىن تىزەسىنە تىرەپ، تومەن قاراپ قالىپتى. مەنىڭ تىقىرىمدى دا سەزبەگەندەي، سەلت ەتەتىن ەمەس.
جۇرەگىم كەۋدەمدى ۇرعىلاپ، تاعى دا دۇرسىلدەپ قويا بەر-دى. «جۇرسەڭشى، جۇگىرسەڭشى. تۇماجاندى تاستا، مەنى ءسۇي دەپ، جالىنساڭشى مەڭتايعا. اياعىنا جىعىلساڭشى جىلدام!» دەپ تاعى دا زارلاپ، جىلاپ جىبەرگەن ىسپەتتەندى. «ەندى مەڭتايدىڭ جانىنا جاقىنداماسپىن، وعان ەشقاشان ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاسپىن» دەگەن انتىمدى مەن ءبىرجولا ۇمىتتىم. جەل قۋعان قاڭباقتاي دومالاپ، جانىنا جەتىپ بارعانىمدى ءوزىم دە اڭعارماي قالدىم.
— سالەمەتپىسىڭ، مەڭتاي. جەتى تۇندە نەگە جالعىز وتىرسىڭ؟ ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ وتىرعان جوق پا، جابىرقاۋسىڭ عوي ءوزىڭ، — دەدىم وعان بىرنەشە ءسوزدى ءبىر-اق لاق ەتكىزىپ.
بىرنەشە كۇن كەزدەسپەگەندىكتەن بە، ول ماعان شىنىندا دا اۋىرىپ، جۇدەپ قالعانداي بوپ كورىندى.
— جوق، ءقازىر ساۋمىن عوي، — دەدى مەڭتاي جاۋاپ سالەمىن ايتقان سوڭ. — جاي، باسىم اۋىرعان سوڭ دالاعا شىعىپ ەدىم.
— ءبىرسىپىرادان بەرى قايدا بولدىڭ؟
— اۋىرىپ، ۇيدە جاتتىم.
— نە دەيسىڭ، قىزدار ماعان ايتپادى عوي.
— مەن قىزدارعا ايتپاڭىزدار، اعاي بوسقا مازاسىزدانباسىن دەگەنمىن. وتىرىڭىز.
«مازاسىزدانادى دەپ مەنىڭ قامىمدى ويلاسا، وندا ءالى مەنەن بەزبەگەنى عوي. كەت ءارى ەمەس بولعانى عوي» دەپ ويلادىم مەن قۋانا باستاپ. «مۇمكىن، مەڭتاي مەنىڭ انەۋكۇنگى ءوتىنىشىمدى قابىلداعان شىعار. سوندا «مەن دە ءسىزدى جاقسى كورەمىن» دەپ ەدى عوي. بالكىم، سول جاقسى كورگەنى جەڭگەن شىعار. ون كۇن ويلاپ، مەنىڭ تىلەگىمدى قابىلداۋعا بەل بايلاپ، بۇگىن مەنى ادەيى كۇتىپ وتىرعان بولار».
— مەڭتاي، — دەدىم مەن ونىڭ قاسىنا وتىرعاننان كەيىن انەۋكۇنگىدەي ونىڭ قولدارىن قوس قولىمنىڭ اراسىنا الىپ. — مەن... مەن... مەن...
— ءيا، ءسىز، — دەدى مەڭتاي قوڭىر ۇنمەن.
— وتكەن جولى سەن: « تۇماجاندى تاستا دەڭىزشى. ۋادەڭدى بۇز دەڭىزشى. ءسىز سولاي دەسەڭىز، مەن بۇزىپ-اق كەتەيىن» دەپ ەدىڭ عوي. مەن سولاي دەگەلى كەلدىم ساعان. ءسويتشى، مەڭتاي. مەن سەنى جانىمداي جاقسى كورەمىن!...
— جوق، اعاي، كەش قالدىڭىز، — دەدى مەڭتاي قاپالى ۇنمەن.
— نەگە كەش، نەگە؟ — دەپ مەن ونى وتكەن جولعىداي ەتىپ، تاعى دا قۇشاقتاي باستادىم.
— جوق، جوق، ەندى بولمايدى، اعاي، — دەپ مەڭتاي قۇشاقتاتقىسى كەلمەي بويىن اۋلاقتاتا بەردى.
— نەگە بولمايدى، — دەدىم مەن ونى باس سالىپ قۇشاقتاعانىما ءارى قىسىلىپ، ءارى ونىڭ وتكەن جولى ەمەس، ءدال بۇل جولى بۇلقىنعانىنا تاڭدانىپ.
— ويتكەنى بولارى بولدى، بوياۋى توگىلىپ قالدى، — دەدى ول مەنەن ءسال الىسىراق سىرعىپ بارىپ، تومەن قاراپ وتىرىپ، سونشاما ءبىر سولعىن، باسەڭ ۇنمەن. — بارىنە ءوزىڭىز كىنالىسىز...
وسىلاي دەپ سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. ورامالىن الىپ، ءبىر قولىمەن بەتىن باسىپ، وكسىپ وتىرىپ قالدى.
مەن نە ىستەرىمدى، نە دەرىمدى بىلمەدىم. بار بولعانى قىزدىڭ جانىنا جاقىنداپ، ونىڭ بوس ەكىنشى قولىن ەكى الاقانىممەن قايتا-قايتا سيپاي بەردىم. وعان قاناعات قىلماي، شاشىن سيپادىم. ءبىرازدان سوڭ ول وكسىگىن باسىپ، قايتادان سويلەدى.
— انەۋكۇنى ءسىز تەاترعا تۇماجاندى ەرتىپ اكەلدىڭىز. سىزبەن ەكەۋىمىز وسى ارادا وتىرىپ سويلەسەتىن ءتۇننىڭ ەرتەڭىندە. مەن سول كۇنى ودان قاشىپ، ونى كورمەيىن، كورىنبەيىن دەپ تەاترعا كەتىپ ەدىم. ونىڭ بۇل مەيرامدا قالايدا كەلەتىنىن بىلگەنمىن... ءسىز تەاتردا ءبىزدى تابىستىرىپ، كەتىپ قالدىڭىز... سودان ول ءۇش كۇن جاتتى... مەنى بوساتپادى، — دەدى قىز تاعى دا سولقىلداي جىلاپ. — سودان سوڭ ءبىتتى، ءبارى ءبىتتى...
ول كۇنى مەن توسەكتە ەزىلىپ كۇنى بويى جاتىپ، كەشكە تامان جاتاقحانادان سىرتقا شىققانمىن. شىقسام اۋلادا، كەشەگى مەڭتاي ەكەۋىمىز قوشتاسقان ورىندىقتىڭ ۇستىندە ءبىرسىپىرا تانىس ستۋدەنتتەر قارتا ويناپ وتىر ەكەن. سولاردىڭ قاسىنا باردىم. كۇن جەكسەنبى جانە مەيرامعا بىر-ەكى-اق كۇن قالعاندىقتان با، ايتەۋىر ستۋدەنتتەر كوڭىلدى ەكەن. مەنى كورە سالا ولار ورتالارىنا شاقىردى.
— كەل، كەل، ەربول، — دەدى تولەۋبەك، — كارتا وينايمىز. كۇنى بويى ۇيىقتاپ، باسىن كۇپ بوپ ءىسىپ كەتكەن شىعار سەنىڭ.
مەن باسىمدى شايقادىم.
— نەگە، وينامايسىڭ با؟
— ويناي بىلمەيمىن.
— ەڭ اياعى بەس كارتانى دا بىلمەيمىسىڭ؟
— ءيا.
تولەۋبەك قارقىلداپ كەپ كۇلدى.
— كارتا بىلمەيسىڭ، تەمەكى تارتپايسىڭ، اراق ىشپەيسىڭ. سوندا سەن نە بىلەسىڭ وسى؟
— توكە، توكە، ول ساباق وقۋدى عانا بىلەدى، — دەدى جومارتبەك. — ءجۇرىڭىز، كانە، كەزەك سىزدىكى.
جىگىتتەر مەنى جايىما تاستاپ، قۇلاشتاي سوعىپ، كارتانى وزدەرى ويناي بەردى.
وسى كەزدە جاتاقحانا قاقپاسىنان ەلبەلەكتەپ، ءبىرى ساقا، ءبىرى جاستاۋ ەكى جىگىت كىرىپ كەلە جاتتى. ساقاسى ەدىرەڭدەپ العا شىعىپ، ءبىزدىڭ قاسىمىزعا توقتاي قالدى دا:
— جىگىتتەر، امانسىڭدار ما؟ — دەدى.
كارتا ويناپ وتىرعاندار وعان ونشاما ءمان بەرە قويعان جوق. «امانبىز» دەي سالدى دا، وتىرا بەردى. ەدىرەڭدەگەن جىگىت ماعان كوز توقتاتتى دا، ۇستىمدەگى گيمناستەركامدى كورىپ:
— ءاي، سەن ءوزىڭ سولدات بولىپ پا ەدىڭ، الدە سولدات كويلەگىن كيىپ وتىرسىڭ با؟ — دەدى ناق ءبىر مەنى تەكسەرۋگە كەلگەندەي بىردەن تەرگەي جونەلىپ.
مەن ونىڭ بەتىنە قارادىم. داۋىسى شىڭكىلدەك، مىنەزى وجارلاۋ، قايمىجىقتاي جۇقا ەرىندى، بىتىك كوزدەۋ كەلگەن تالدىرماش سارى جىگىت ەكەن. جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان، تىكەندەي تىكىرەيگەن سۇيكىمسىز شاشى بار. ۇستىندەگىسى سۋ جاڭا اسكەري كيىم: شۇعا گاليفە، گيمناستەركا، وفيسەر بەلبەۋى، جىپ-جىلتىر قارا حروم ەتىك. تەك فۋراجكاسى عانا جوق. ەكىنشىسىنىڭ ۇستىندە دە كونەتوز سولدات كيىمى بار.
— ءيا، سولداتپىن، — دەدىم باسىمدى كوتەرىپ.
— سولدات بولساڭ، بەرى كەل، — دەدى ول ماعان كومانديرىمدەي-اق وكىم سويلەپ.
«مۇنىڭ مەندە نە شارۋاسى بار، ەي؟» دەپ ويلادىم دا، ورنىمنان تۇردىم. ول مەنى ءۇيدىڭ بۇرىشىنا تامان الىپ كەلدى دە، تاعى دا تەرگەي باستادى.
— سەن ستۋدەنتپىسىڭ؟
— ءيا.
— قاي فاكۋلتەتتە وقيسىڭ؟
مەن ونى دا ايتتىم.
— قاي كۋرستاسىڭ؟
— ۇشىنشىدە.
مەن تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ايتقاندا-اق ول ەجىرەڭدەپ قالىپ ەدى. ال ءۇشىنشى كۋرستا وقيتىنىم ونىڭ شامىنا تيگەندەي بوپ، شىتىناپ كەتتى.
— وندا سەن ەربوسىنوۆانى بىلەسىڭ بە؟
— مەڭتايدى ما، بىلەمىن، — دەدىم الدەنەگە جۇرەگىم سۋ ەتە قالىپ.
— قالاي بىلەسىڭ؟
— بىرگە وقيمىز.
— باسقا ەشتەڭەڭ جوق پا؟
مەن ءسال ۇندەمەي تۇردىم دا:
— جوق، — دەدىم.
ول مەنىڭ بۇل جاۋاپتى كىدىرىپ بارىپ بەرگەنىمە كۇدىكتەنگەندەي بولدى. سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەگەندەي، بەتىمە شەگىر كوزىن سىعىرايتىپ، تاعى دا تەسىلە قارادى.
— ەندەشە سەن ونى وسى ءقازىر بىزگە شاقىرىپ كەپ بەر، — دەپ بۇيىردى ول.
ەندى مەن ونىڭ بەتىنە تەسىلە قارادىم. باقسام، جىگىتىم ەپتەپ جۇتىپ العان ەكەن. ماعان وكتەم سويلەپ جۇرگەنى دە سودان بولۋى كەرەك. «شابۋىلعا شىعاردا سىلەيە اراق ءىشىپ الىپ، ەس-تۇسىن بىلمەي وققا قاراي جۇگىرەتىن فريسكە ۇقساۋىن!» دەدىم ونى ىشىمنەن كەكەتىپ.
— كىم شاقىردى دەيمىن!
«وندا نە شارۋاڭ بار؟» دەگەندەي سارى شەگىر ماعان تىكتەنە قارادى. كوزى وت شاشقانداي بوپ، قانتالاپ كەتكەن ەكەن. مورت، ەسەرلەۋ ادامنىڭ الپەتىن تانىتتى. ول كوزىن تىكەندەي قاداپ، قانشا ەجىرەيسە دە، مەن ورنىمنان قوزعالماي تۇرا بەردىم.
سارى شەگىر ونىڭ ءوز ءجونىن بىلمەي شاقىرىپ بەرمەسىمدى ۇقتى دا، موينىن كۇجىرەيتىپ، تەرىس اينالدى.
— اعاڭ شاقىرادى. تۇماجان كەلىپ تۇر دە، — دەدى شىڭكىلدەپ.
مەن سەلك ەتە تۇسكەندەي بولدىم دا، ونىڭ بەتىنە قايتادان جالت قارادىم. قالىس ەستىگەن جوقپىن با دەپ، قايىرا سۇرادىم:
— كىم دەيسىز؟
— تۇماجان وشاقبايەۆ، — دەدى ول ماعان جەكي سويلەپ. — ساڭىراۋمىسىڭ ءوزىڭ؟
— نو، سوعىستا ارتيللەريست بولعانمىن، — دەدىم مەن دە وعان تىكتەپ، سىزدانا قاراپ. — سودان قالعان قۇلاعىمنىڭ مۇكىسى بار.
مەن بۇل ءسوزدى شەگىر سارىنىڭ اكىرەڭدەگەنىنە ىزا بولىپ ايتتىم. قانشا ىزا بولعانمەن، شىنىم دا سول ەدى. بار قيراتقانىم: داۋىسىمدى كوتەرىپ ايتقانىم بولار. ءبىراق بۇعان ءوزىمنىڭ دە ايىزىم قانباعانىن سەزدىم. سودان سوڭ لاق ەتكىزىپ، اۋزىما كەلگەن ءبىرىنشى ءسوزدى جانە ايتىپ قالدىم.
— كوپ بولسا قىز جىبەگىن ىزدەپ كەلگەن تولەگەن شىعارسىڭ. ءبىراق مەن ساعان بەكەجان ەمەسپىن، اكىرەڭدەمە ءويتىپ!
وسىلاي دەدىم دە جالت بۇرىلىپ، كەتۋگە ىڭعايلاندىم. العاشىندا قايتادان كارتا ويناۋشىلاردىڭ قاسىنا بارايىن دەپ ويلاعان ەدىم. سونسوڭ وسى دالدىرگە اشۋلانىپ قايتەمىن، بارىپ ايتا سالايىن دەدىم دە، جاتاقحاناعا قاراي كەتتىم.
مەڭتاي بولمەسىندە جوق ەكەن. مايرا ەكەۋى تەاترعا كەتىپتى.
— قاي تەاترعا؟ — دەپ سۇرادىم قىزداردان ونىڭ ۇيدە بولماعانىنا ءبىر جاعىنان قۋانعانداي، ءبىر جاعىنان وكىنگەندەي بولىپ.
— دراماعا.
ەكى جىگىت مەنى توسىپ تۇر ەكەن. سارى شەگىر تەمەكى تارتىپ، كوك ءتۇتىندى كومەيلەتە جۇتىپ شيىرشىق اتادى. قاسىنداعىسى مەنى كورگەندە ەلەڭ ەتىپ، ءۇستى-باسىن تۇزەپ، الەك بوپ قالدى. سارى دا ەكى ساۋساعىن بەلبەۋىنە تىعىپ جىبەرىپ، قورازدانا باستادى.
— مەڭتاي ۇيدە جوق، — دەدىم مەن ولاردىڭ قاسىنا ونشا جاقىنداماي توقتاپ.
— قايدا كەتىپتى؟ — دەپ سارى شەگىر تاعى اكىرەڭ ەتە قالدى.
— تەاترعا.
— قاسىنداعى جولداس قىزى دا جوق پا ەكەن؟ — دەدى ەكىنشى جىگىت ءسال قىسىلا ءۇن قاتىپ.
— مايرا قايدا ەكەن؟ — دەدى تۇماجان ونىمەن جارىسا.
— ەكەۋى دە كەتىپتى.
— قاي كينوعا دەيسىڭ؟ — دەپ سارى شەگىر قايتا سۇرادى.
— كينوعا ەمەس، تەاترعا. ءوزىڭ ساڭىراۋ ەمەسپىسىڭ؟ — دەپ مەن دە ونى شاعىپ الدىم.
تۇماجان مەنىڭ كەكەتكەنىمە ءمان بەرمەدى. قايتا سۇراق قويدى.
— ول قاي جەردە، الىس ەمەس پە؟
— جوق، الىس ەمەس. وسىدان ءۇش-تورت-اق كۆارتال جەردە، دزەرجينسكيي مەن ۆينوگرادوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا، — دەدىم نيكولسك شىركەۋى جاقتى نۇسقاپ.
مەن ولاردىڭ قاسىنان ءوتىپ، جاڭاعى كارتاشىلارعا قاراي بەتتەدىم. زىعىردانىم قايناپ، وزىمنەن-وزىم ىزا بوپ كەلە جاتتىم. نەگە اشۋلانعانىمدى جانە بىلمەيمىن. وسى كەزدە سىرت جاعىمنان: «اعاي، توقتاڭىزشى» دەگەن داۋىس ەستىلدى. موينىمدى بۇرسام سارى شەگىردىڭ جولداسى ەكەن.
— اعاي، انا كىسىنىڭ سوزىنە اشۋلانىپ قالدىڭىز با؟ ول كىسىنىڭ مىنەزى سولاي. مايداندا باتىردىڭ جولداسى بولعان كىسى، ءوزى دە ەر مىنەزدى ادام. مەڭتاي ونىڭ قارىنداسى ەمەس، ۋادەلەسكەن قىزى، جاڭا ونى ءوزىڭىز ءدال تاۋىپ ايتتىڭىز. الدا مەيرام كەلە جاتقان سوڭ سول كىسىگە جولىعىپ قايتايىق دەپ اۋىلدان، سوناۋ نار ستانسياسىنان كەلىپ ەدىك. ونىڭ ۇستىنە انا كىسى «مەڭتايدىڭ جاقسى قۇربىسى بار، سونى ساعان تانىستىرامىن» دەپ سۇيرەلەپ بولمادى مەنى. مەنىڭ دە اسكەردەن كەلگەنىمە ەكى اي عانا بولىپ ەدى. ءوزىڭىز دە سولدات ەكەنسىز. سىزدەن ءوتىنىشىم، مىنا ەكى سولدات باۋىرىڭىزدى تەاترعا ەرتىپ اپارساڭىز ەكەن. ءبىز ونىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلمەيمىز. اعاي، مەن سىزدەن جالىنىپ وتىنەمىن...
وسىلاي دەپ، تۇماجاننىڭ جولداسى لاق ەتكىزىپ بار سىرىن ءبىر-اق ايتتى. جانە ءىشى-باۋىرىما كىرە ءوتىنىش ەتتى. مەن بۇل جاس جىگىتتىڭ تىلەگىن قايتارا المادىم. وسى جىگىت ءۇشىن ەكەۋىن تەاترعا الىپ بارماق بولدىم.
ۇشەۋمىز نيكولسك بازارىن باسىپ ءوتىپ، شىركەۋدىڭ جانىمەن، بازار ماڭىنداعى ەسكى ۇيلەردى ارتقا تاستاپ، الدىمەن دۇنعان كوشەسىنە، ودان سوڭ امانكەلدى كوشەسىنە شىقتىق. جاس جىگىت ەكەۋمىز اندا-ساندا ءتىل قاتىسىپ قويامىز. ودان ءجون سۇرادىم. ول نار اۋدانىنداعى ءبىر كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ بالاسى ەكەن. اتى ەرعازى. بۇل اسكەردە جۇرگەندە اكەسى اۋىلداعى بىرەۋدىڭ قىزىن اپەرمەك بوپ، ۋادەلەسىپ قويىپتى. ءبىراق جىگىت ونى ۇناتپاپتى. قاسىنداعى اعايى ءبىر كۇنى اۋىلدارىنا ۋاكىل بولىپ كەلىپ، ۇيلەرىندە قوناق بولىپ وتىرىپ: «مەن ساعان الماتىدان قىزدىڭ كوكەسىن تاۋىپ بەرەمىن» دەپتى. سونىمەن ول مۇندا «قىزدىڭ كوكەسىن» ىزدەپ كەلىپتى. ەرعازى قالقان سىرىن وسىلاي، شەلەكتەن سۋ قۇيعانداي ەتىپ، تاعى ءبىر اقتارىپ سالدى دا، كەيىنىرەك كەلە جاتقان تۇماجانعا ەستىرتپەي:
— بۇل كىسى اۋداندىق مەكەمەنىڭ مەڭگەرۋشىسى، — دەپ قويدى.
وزبەك كوشەسىن كەسىپ ءوتىپ، دراما تەاترى تۇرعان دزەرجينسكيي كوشەسىنە كەلىپ تىرەلدىك.
— تەاتر وسى، — دەدىم مەن كوشە جاق قابىرعاسىندا كىشىگىرىم قازانداي اسپالى ساعاتى بار، بۇيىرىنە سىعان ايەلدەرىنىڭ كيىمىندەي ءارتۇرلى الاباجالاق افيشا قاعازدارى جاپسىرىلعان، جاتاعان، وزەن پاروحودىنا ۇقساس، ۇلكەن ءۇيدى نۇسقاپ.
— بۇدان ءبىز قالاي تابامىز؟ — دەدى ەرعازى اپالاقتاپ.
— بيلەت الىپ، ىشىنە كىرىڭىزدەر.
— قازىر ويىن باستالىپ كەتتى مە ەكەن؟
— باستالعان بولار. ءبىرىنشى اكت ءبىتىپ، جۇرت ۇزىلىسكە شىققاندا تاۋىپ الاسىزدار عوي.
ارتتان ىرعالا باسىپ تۇماجان كەلدى. ول كەلە سالا تەاتر قابىرعاسىنداعى افيشاعا ءۇڭىلدى. وندا كورسەتىلگەن سپەكتاكلدەردى بىر-بىرلەپ وقي باستادى.
— ە، بۇگىن «قوبىلاندى» ەكەن عوي، — دەدى ول.
— ءيا، «قوبىلاندى» ەكەن، — دەدى ەرعازى.
«ءار دون-كيحوتتىڭ ءوز سانچو پانساسى بولادى» دەدىم مەن ىشىمنەن. سونسوڭ بۇرىلىپ، ءوز جونىممەن كەتۋگە وڭتايلاندىم.
— توقتا، سەن قايدا باراسىڭ؟ — دەدى «باتىردىڭ جولداسى» دەگبىرسىزدەنىپ.
— تەاتر وسى. كەرەك كىسىلەرىڭىزدى وسىدان ىزدەپ تاۋىپ الىڭىزدار.
— ءاي، سەن تاۋىپ بەرسەڭشى، ءبىز قالاي تابامىز؟
باعاناعىداي ەمەس، «باتىردىڭ جولداسى» جۇمسارىپ قالىپتى.
بۇل جولعى ءۇنى ءتىپتى جالىنىشتىلاۋ بولىپ شىقتى. «باتىرعا دا جان كەرەك» دەگەن ەمەس پە، تەاترعا كەلگەن قالىڭ جۇرتتىڭ ىشىنەن ءوزىمىز تابا الماسپىز دەپ قورىققان بولۋى كەرەك.
— اعاي، سويتسەڭىزشى، — دەپ ەرعازى قوسا جالىندى. مەن ولاردىڭ بۇل ءوتىنىشىن تاعى دا جەرگە تاستاي المادىم. ىشكە كىرسەم فويەدە كاسسيردەن باسقا ەشكىم جوق ەكەن. ويىننىڭ باستالعانىنا جارتى ساعاتتاي بولىپتى. ءبىراق بيلەت بار ەكەن. مەن قوينى-قونىشىمدى ءتىنتىپ، ارەڭ دەگەندە بالكونعا كىرەتىن بيلەتتىڭ اقشاسىن جيناپ الدىم. بۇل ەرتەڭ تاماق ىشۋگە ءتيىستى اقشام ەدى. نامىستانامىن دەپ جاڭاعىلارعا اقشامنىڭ جوعىن دا ايتپادىم.
ىشكە كىرىپ، قاراڭعى دالىزبەن ءوزىمىز ازىلدەپ «ستۋدەنتتەر لوجاسى» دەپ اتايتىن بالكونعا كوتەرىلدىم. قاپ-قاراڭعى ەسىكتەن ىشكە باس سۇقتىم. ساحنادا ءساندى ساراي كورىنەدى. بۇل — قوبىلاندىعا جاۋ ەل — قىزىلباس جۇرتىنىڭ حانى كوبىكتىنىڭ سارايى. ساراي الدىندا «كەك، كەكەلەپ» وزىنەن-وزى قويقاڭداپ باتىر قازان ءجۇر. وسى ارادا سىرتتا قالعان تۇماجان ويىما ءتۇستى دە: «ەكى زاماننىڭ ەكى ەسەر باتىرىنىڭ بىر-بىرىنە ۇقساۋى-اي» دەدىم ىشىمنەن. ءبىر جاقتان سىزدانا الشاڭداپ الشاعىر باتىر جانە شىقتى. ەكەۋى حان قىزى قارلىعاعا تالاسىپ، بىرىنە-بىرى ساپى الا جۇگىرىسىپ، تەكەدەي تىرەستى دە قالدى.
بالكوننىڭ ەڭ ارتىندا تۇرەگەپ تۇرىپ كورگەن بۇل كورىنىسكە مەن مىرس ەتىپ تاعى دا كۇلدىم. جاڭاعى تۇماجان ەكەۋمىزدىڭ جاتاقحانا جانىندا شارپىسقانىمىز ويىما ءتۇسىپ كەتتى. بۇلار دا قىزعا تالاسىپ جاتىر ەكەن عوي دەدىم ىشىمنەن.
ساحناداعى بۇدان كەيىنگى كورىنىستەرگە جەتە نازار اۋدارمادىم. بار بولعانى كوكلاننىڭ شاشى جالبىراپ، «زۋ-زۋ ارزۋ» دەپ ساحنادا ۇشىپ جۇرگەنى. قارلىعانىڭ وزىنە قۇمار قوس باتىر قازان مەن الشاعىرعا قىر كورسەتىپ، جالاڭ قىلىشتى جارقىلداتا بي بيلەگەنى ەسىمدە قالدى.
ءبىر كەزدە جارق ەتىپ شام جاندى. جۇرت ورىندارىنان تۇرا باستادى. ءۇزىلىس بولعانىن مەن سوندا عانا ءبىلدىم. جالما-جان بالكونداعى جۇرتقا ءبىر، تومەنگە ءبىر قاراپ، ءوزى ارىق موينىمدى قىلقاڭداتىپ سوزا باستادىم. جوعارىعا شاپشاڭ كوز جۇگىرتىپ، تومەندەگى جۇرت اراسىنان ىزدەۋگە اسىققاندىقتان با، بالكوندا ءبىزدىڭ قىزدار جوق سياقتى كورىنىپ، تەز تومەن قاراي جۇگىردىم. جان-جاعىما الاقتاپ كوز سالىپ، اركىمگە ءبىر تەسىلە قاراپ، ەلپەڭدەي باسىپ كەلە جاتىر ەدىم. سول كەزدە فويەدەگى جۇرتتى قاق جارىپ، تانىس، بەيتانىس ادامدارىمەن قايتا-قايتا باس يزەي سالەمدەسىپ، كورەرمەن قاۋىمعا مەيىرلەنە، بەيىلدەنە جىميىپ، سول جىميۋىمەن جان-جاعىنا شۋاقتى جىلۋ شاشىپ، ماڭعاز اياڭداپ پروفەسسور اۋەنوۆتىڭ قاراما-قارسى كەپ قالعانىن ءبىراق اڭعاردىم. جالما-جان شەتكە بۇرىلىپ:
— مۇحيت اعا، سالەمەتسىز بە، — دەپ وڭ قولىممەن كەۋدەمدى باسىپ، باس ءيدىم.
— بالە، بۇل ەربول، سەنبىسىڭ؟ «قوبىلاندىنى» كورۋگە كەلدىڭ بە؟ — دەپ اۋەنوۆ بۇرىلىپ كەلىپ مەنى بىلەگىمنەن الدى. وسى ارادا مەن مىڭداعان تانىس، جۇزدەگەن ستۋدەنتتەرى بار اۋەنوۆتىڭ ادام اتتارىنا سونشاما زەرەكتىگىنە تاڭ قالدىم. پروفەسسورعا سالەم بەرە تۇرىپ، بۇل كىسى مەنىڭ ءجۇزىمدى تانىعانىمەن اتىمدى بىلە قويار دەيسىڭ بە؟ كۇن سايىن الدىنان توپ-توبىمەن ءوتىپ جاتاتىن شاكىرتتەرىنىڭ قايسىسىنىڭ ءاتى-جونىن بىلە بەرەدى، مەنىڭ ەسىمىم دە ەسىنەن شىققان شىعار دەپ ويلاعان ەدىم. جوق، ولاي ەمەس ەكەن. پروفەسسور مەنى وزىمەن ىلەسە جۇرۋگە يكەمدەپ، ءسوزىن جالعادى.
— «قوبىلاندىنى» كورۋگە كەلگەنىڭ ابزال بولعان، كورۋ كەرەك. جالپى تەاترعا كوپ بارعانىن، سپەكتاكلدەردى كوپ كورگەنىڭ دۇرىس. مەن لەنينگرادتا وقىعاندا ءاربىر جاڭا سپەكتاكلدى بوساتپاي كورەتىنمىن. كىتاپتان وقىعاندا كوپ نارسە كوزدەن تاسا قالىپ قويادى. ال سول وقيعانى ساحنادان كورسەڭ، ول ەشقاشان ۇمىتىلماستان ەسىڭدە جۇرەدى. ساحنا تاربيەسى دەگەن — ەرەكشە تاربيە. ول ۇعىمدى، جۇعىمدى، ۇتىمدى بولادى، ەربول. جالپى ونەردىڭ ءبارى ۇستاز عوي. ال ۇستازداردىڭ ىشىندە تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ بەرەتىن سۇڭعىلا شەشەنى، ۇقساس ەرىك الدىنا قويمايتىن وزگەشە سالاۋاتتىسى بولماي ما؟ ەندەشە تەاتر ونەرىن دە سونداي ۇستازعا پارا-پار دەپ ءبىلۋىڭ كەرەك. تەاتر — بوس ەرمەك، ورىنسىز كۇلكىنىڭ ورنى ەمەس. ول اقىل مەن سەزىمگە ءنار بەرەتىن ورىن...
اۋەنوۆ ءوزىنىڭ تەڭىز ىرعاقتى ۇنىمەن تەبىرەنە سويلەپ كەتكەن ەدى. مەن، دالاداعى ەكى جىگىتتى دە، تەاتردان ءوزىم ىزدەۋگە كەلگەن ەكى قىزدى دا ۇمىتىپ، پروفەسسوردىڭ شابىتتى ءسوزىن ۇيىپ تىڭداپ قالعان بولاتىنمىن. وسى كەزدە بىرەۋ كولدەنەڭدەپ كەلىپ، قوس قولىن بىردەي ۇسىنىپ، اۋەنوۆتىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. ونىمەن امانداسقاننان كەيىن پروفەسسور قايتادان ماعان قارادى.
— ورنىڭ بار ما ءوزىڭنىڭ؟ قاي جەردە؟ — دەپ سۇرادى.
— بار، مۇحيت اعا، — دەپ مەن ساۋساعىمدى شوشايتىپ، توبەنى نۇسقادىم. ونىم: «ورنىم بالكوندا» دەگەنىم ەدى.
— مەنىڭ قاسىمدا، ءبىرىنشى قاتاردا ءبىر بوس ورىندار تۇر. مەن ساعان اقشا بەرەيىن، ەربول. ەگەر سول ورىنداردىڭ ءبىرى شىن بوس بولسا — بيلەت ال. ورىن بولماسا — اقشا قالتاڭدا قالسىن، باسقا ءبىر كەرەگىڭە جاراتارسىڭ، ءوز ورنىڭدا وتىرىپ كورە بەر، — دەپ اۋەنوۆ جۇرت كوزىنەن تاسالاي قالتاسىنان ءجۇز سوم سۋىرىپ، مەنىڭ، الاقانىما سالىپ، جۇدىرىعىمدى ءوزى جۇمدى. سونسوڭ يىعىمنان قاعىپ، — بار، تەز بيلەت الىپ كەل، ەربول، — دەدى.
مەن: «راحمەت، مۇحيت اعا» دەپ مىڭگىرلەپ، وز-وزىمنەن قىزارىپ، سىرتقى ەسىككە قاراي اياڭدادىم. ەسىككە تاقاعاندا بۇيىردەن ءبىر تانىس داۋىس قۇلاعىما شالىندى.
— ءيا، اعاي، كىمدى ىزدەپ ءجۇرسىز؟
جالت قاراسام، مايرا ەكەن. قاسىندا مەڭتاي تۇر.
— سەندەردى، — دەدىم قۋانىپ كەتىپ. — قايدا وتىرسىڭدار وزدەرىڭ، باعانادان بەرى شارق ۇرىپ، تابا الماي ءجۇرمىن.
سويتسەم ولار بالكوندا، ناق مەنىڭ الدىمدا، يەگىمنىڭ استىندا وتىرىپتى. مەن جارتى ساعاتتاي، قاراڭعىدا، سولاردىڭ جەلكەسىندە تۇرىپپىن.
— ءيا، ال، نەگە ءبىزدى ىزدەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى مايرا. مەڭتاي دا بەتىمە قارادى. بۇل سۇراقتى ول ماعان ءۇنسىز قويدى. مەنىڭ جۇزىمنەن وزىنە اسا قاجەت ءبىر نارسەنى ىزدەگەندەي بوپ، قىمسىنا، قيىلا، ۇمىتتەنە، ۇزىلە قاراعانداي بولدى، توبارسىڭقىراپ تۇرعان جۇقا ەرنىنىڭ جيەگىن كۇلكى قوزعاپ وتكەن ىسپەتتەندى. سودان سوڭ لەزدە ەرنىن جىمىرىپ، ورىنسىز كەلگەن كۇلكىنى قىمتاپ، تاس قىلىپ بەكىتىپ تاستاعان سياقتاندى.
— جاي، ءبىر كىسىلەر ىزدەپ كەلگەن ەكەن ەكەۋىڭدى... سولار تاۋىپ بەر دەگەن سوڭ...
— ءيا، ول كىم؟ — دەدى مايرا ءسوزىمدى اياقتاتپاي ماعان قاراي سول ەنتەلەي ءتۇسىپ. مەڭتاي ۇندەمەدى. قايتا مەنىڭ: «ءبىر كىسىلەر ەكەۋىڭدى ىزدەپ كەلىپتى» دەگەن ءسوزىم ونىڭ يىعىنان باتپان بولىپ باسقانداي، جاڭاعى كۇلكى قوزعاعان ەرنىن جازالاعانداي بوپ، اياۋسىز تىستەلەپ، تومەن قارادى. — ءيا، قانداي كىسىلەر — ايەل مە، ەركەك پە، ايتساڭىزشى تەز.
— ەكى جىگىت، ءبىرى مەڭتايدىڭ اعاسىمىن، اتىم تۇماجان دەيدى، — دەدىم مەن باسەڭ، سولعىن ۇنمەن. مەڭتاي سەلك ەتكەندەي بوپ، ەرنىن ودان سايىن تىستەلەپ تەرىس اينالىپ كەتتى.
— نەگە اكەلدىڭىز ولاردى؟ اكەلمەۋىڭىز كەرەك ەدى عوي، — دەدى قىنجىلعان قالىپ ءبىلدىرىپ.
مەن ساسىپ قالدىم. بىرەۋگە ىستەيمىن دەگەن جاقسىلىعىم ەكىنشى بىرەۋگە جاماندىق بولار دەپ ويلاماعان باسىم نە ايتاتىنىمدى، نەدەرىمدى بىلمەدىم.
— جىك-جاپار بوپ جالىنعان سوڭ... قايدان بىلەيىن... جانە ۋادەم بار دەمەپ پە ەدىڭ ءوزىڭ...
مەڭتاي قينالعانداي بوپ باسىن شايقادى. ونىسى ۋادەم جوق دەگەنى مە، الدە تاعى دا بەكەر اكەلگەنسىز دەگەنى مە — ونى انىق ۇعا المادىم.
— ەندەشە كورگەمىن جوق، تابا المادىم دەپ ايتىڭىزشى، — دەدى ول جالىنعانداي بوپ.
مەن قىسىلدىم، نە دەرىمدى بىلمەدىم. بار اۋزىما تۇسكەنى:
— مەڭتاي-اۋ، قالاي وتىرىك ايتامىن، — دەپپىن.
— ءيا، راس، اعاي نە دەپ وتىرىك ايتادى، — دەدى مايرا. — ءجۇر شىعايىق. ادەيى ىزدەپ كەلگەن كىسىلەرگە شىقپاۋ ۇيات بولادى.
ول مەڭتايدى بىلەگىنەن ۇستاپ، سىرتقا قاراي يكەمدەدى. مەڭتاي باسىن شايقاپ كۇرسىندى دە: «ال، باستا» دەگەندەي يشارا جاسادى. بايقاسام، بەتىندە قان قالماي، بەينە ءبىر ولىمگە بارا جاتقان ادامعا ۇقساپ، قۋارىپ كەتىپتى. مەن ءوزىمدى مەڭتايدى جىگىتىمەن جۇزدەستىرۋگە ەمەس، دار اعاشىنا قاراي ايداپ دارا جاتقان جەندەتتەي سەزىنىپ، قالباقتاپ العا شىقتىم.
— وندا مەن... مەن... جوق ەكەن دەپ ايتايىن، — دەدىم.
قىزدار مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى ەستىمەدى مە، ەستىسە دە ەندى كەش دەپ، ەلەمەدى مە، ءىلبىپ ىلگەرى جۇرە بەردى. جىگىتتەر سىرتقى دالىزگە كىرىپ، ءبىر بۇرىشتا كۇتىپ تۇر ەكەن. شەگىر كوز سارى قىزداردى كورگەندە قۇبىلىپ سالا بەردى. جىمىڭداپ، جىلميىپ، مايماڭداي باسىپ بىزگە قاراي ۇمتىلدى. ءيىرىلىپ، ءيىلىپ ەڭكەيىپ كەلىپ، مەڭتايعا باس ءيدى. اياعىن سارت ەتكىزىپ جىبەرىپ، ونىڭ قولىن الدى دا، الدىمەن ەرنىن تيگىزدى، سونان سوڭ الاقانىن اپارىپ بەتىنە باستى. مەڭتايدىڭ قولىن جايلاپ بوساتىپ، تەز مايراعا قاراي بۇرىلدى دا، اياعىن تاعى دا سارت ەتكىزىپ، جاڭاعى جاساعاندارىن جىلميا تۇرىپ قايتالاۋعا كىرىستى.
«اپىراي، مىنا تۇماجان ءبىر ەمەس، ەكى كىسى بولىپ شىقتى-اۋ، — دەپ ويلادىم مەن ونىڭ مىنا قىلىقتارىنا قاراپ تۇرىپ. — جاڭا ماعان سونشاما سىزدانىپ ەدى. ەندى قىز الدىندا قۇرداي جورعالاۋىن قاراشى».
— بيكەشتەر، وزدەرىڭ قاشىپ، ۇستاتاتىن ەمەسسىڭدەر عوي، — دەدى ول قىزدارعا قىرلانا ءۇن قاتىپ.
— ءبىزدى اياعىمىزدان تۇساپ، ارقانداپ كەتكەن ەشكىم جوق شىعار، — دەدى مەڭتاي سابىرلى ۇنمەن.
شەگىر كوز سارى يىعىن قوزعاپ، ۇرىنباق بولىپ قوپاڭداپ قالىپ ەدى. ودان بۇرىن مايرا سويلەپ كەتتى.
— ءيا، مەڭتاي ءتۇنى بويى قاتتى اۋىرىپ، تۇسكە دەيىن توسەكتە جاتىپ ەدى، — دەدى ول. — سودان سوڭ بوي جازايىق دەپ تەاترعا كەلدىك. ايتپەسە، ءارقاشاندا ۇيدەمىز.
شەگىر سارى مەڭتايعا قادالىپ، ونىڭ شىنىندا دا جابىرقاپ تۇرعانىن كوردى. سوندىقتان ول وقتالعان ءسوزىن ايتپادى.
— ال، قوش بولىڭىزدار، — دەدىم مەن كەتۋگە ىڭعايلانىپ.
— اعاي، سىزگە راقمەت، — دەپ ەرعازى كەلىپ قولىمدى الدى. — ءسىز بولماساڭىز، ءبىز تابا المايتىن ەدىك بۇل كىسىلەردى.
تۇماجان جاي عانا يەك قاقتى. مەڭتاي ءۇنسىز، تومەن قاراعان كۇيدە قالدى. مايرا كوزىنىڭ استىمەن مەڭتاي مەن تۇماجان ەكەۋىنە كەزەك قاراي بەردى.
مەن ەندى قايتا تەاترعا كىرە المايتىنىمدى، كىرسەم دە ورنىعىپ وتىرىپ، ۇعىپ ويىن كورە المايتىنىمدى سەزدىم. تەاتردان شىقتىم دا، ءىشىم تولىپ بارا جاتقانداي بوپ، جاتاقحاناعا قاراي جۇگىردىم. وكپەم كۇيگەندە بارىپ ءبىر-اق توقتادىم. نەنىڭ قۋانىشى قۋالاپ جۇگىرگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەدىم. جوق، ول قۋانىش ەمەس ەدى. باعانادان بەرى دەنەسىندە سناريادتىڭ جارىقشاعى قالعان جارالى ادامداي كۇيدە بولاتىنمىن. ەندى سول «جارىقشاق» قوزعالىپ، جانىمدى شىعارا باستادى. «اپىراۋ، نەگە ەرتىپ اكەلدىم وسى ەكەۋىن سولپەڭدەتىپ؟» — دەپ ءبىر وكىندىم. «مەن اكەلمەگەنمەن ولار ءبىرىن-بىرى ءبارىبىر تابادى عوي»، — دەپ قايتادان ءوزىمدى-وزىم جۇباتتىم. «مەڭتايدىڭ ءوتىنىشىن ورىنداپ، قىزدار مۇندا جوق ەكەن دەپ، نەگە وتىرىك ايتسام، اۋزىم قيسايىپ كەتپەيتىن ەدى عوي» دەپ جانە قينالدىم. «قوي، ولسەم دە، وتىرىك ايتپاسپىن» دەپ ول ويىما تاعى قارسى بولدىم. مەنى مۇنشاما ويعا قالدىرىپ، جانىمدى قيناعان «جارىقشاق» — قىزعانىش پەن وكىنىش ەدى. مەن مەڭتايدى ۋادەلەسكەن جىگىتىنەن قىزعاندىم. مەن وعان بەرگەن ۋادەڭدى بۇزبا دەگەنىمە ءبىر وكىنسەم، ەندى ەكەۋىن قولدارىنان جەتەكتەگەندەي بوپ بىرىنە-بىرىن تابىستىرعانىما جانە وكىندىم. وكىنىش پەن قىزعانىش وكسىك بولىپ، تاماعىما كەپتەلىپ ەدى. ول كۇنى وسىلاي بولعاندى.
* * *
— سول ءۇش كۇن بويىنا ءسىزدى ويىما الۋمەن بولدىم، — مەڭتاي كۇرسىنىپ، قايتادان ءسوزىن جالعاپ. — تۇماجاندى تاسىرلاپ، ودىراڭداي تەاترعا جەتىپ كەلگەنىنەن-اق ءىشىم جاراتپاپ ەدى. ونى سول ۇناتپاعانىم ۇناتپاعان بولدى.
مەڭتاي بۋلىعىپ، قىستىعىپ سويلەدى. الدەنەگە ءىشقۇسا بولعان ادامنىڭ قالپىمەن ىشىندەگى ەشكىمگە جاريا ەتىلمەس جاسىرىن دەگەن سىرىن اقتاردى.
— ول مەنى ەرىك الدىما قويماي، جۇرگەنىمىزدە مايرادان ءبولىپ وڭاشا ۇيگە الىپ كەتتى، — دەدى مەڭتاي ورامالىمەن كوز جاسىن تاعى ءبىر ءسۇرتىپ الىپ. — مايرا اناۋ جۋاس جىگىتتەن قۇتىلىپ كەتىپ، شارق ۇرىپ، مەنى ىزدەپتى. ءبىر قالانىڭ ىشىنەن ءبىر ادامدى تابۋ ءبىر مايا ءشوپ ىشىنەن جوعالعان ينەنى ىزدەۋمەن پارا-پار عوي، تابا الماپتى. ءۇش كۇننەن كەيىن انا پالەدەن قۇتىلىپ ۇيگە كەلسەم، مەنەن ايىرىلدىم دەپ جىلاپ-سىقتاپ مايرا جاتىر ەكەن. كەلگەنىمدى كورىپ، جانى قالماي قۋاندى ول بايعۇس. كەلگەنىمدى قايتەيىن، كەشە عانا قىز بوپ اتتاپ جۇرگەن تابالدىرىعىمنان ەندى باسقا بوپ اتتاعان سوڭ. جۇرتتىڭ ءبارى ماعان تۇماجاننىڭ نە ىستەگەنىن ءبىلىپ وتىرعان سياقتى بولدى. ماعان بارىنەن دە سول باتتى. بولمەدەگى قىزداردىڭ بەتىنە قاراي المادىم. تۇماجان ويىما تۇسكەندە سول سۇممەن قالاي بىرگە جاتتىم دەپ، ءوز دەنەمنەن، ءوزىم جيىركەندىم. تۇماجاننىڭ دەگەنىنە كونىپ، ونى ۇناتپاي تۇرا وسالدىق جاساعانىما وكىندىم. ءىشىم ۋداي اشىدى. وعان نەگە كونگەنىمدى، جەتەگىنە نەگە ەرگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، سەنسەڭىز. سودان سوڭ ءسىزدى ەسىمە الىپ، جانە جىلاي بەردىم ەگىلىپ. وسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە سىزگە سونداي باۋىر باسىپ كەتكەنىمدى سول ءۇش كۇندە ءبىر-اق ءبىلدىم. سىرتقا سەزدىرمەسەم دە، ماعان ءسىزدىڭ ادالدىعىڭىز، ادىلدىگىڭىز، اق كوڭىلدىلىگىڭىز ۇنايتىن. جانىڭىزدىڭ جۇمساق، جۇرەگىڭىزدىڭ مەيىرباندىعىن جاراتۋشى ەدىم. كوپشىل كوڭىلىڭىز، ادامعا دەگەن قامقورلىعىڭىز جانىمدى تەبىرەنتە تەربەيتىن. اتا-انادان، سۇيگەن قىزدان، سۇيىكتى دوستان ايىرىلىپ قالعان كۇيىنىش قاسىرەتىڭىز، ولار جايىندا ادال كوڭىلمەن بارىمىزگە ايتىپ اقتاراتىن مۇڭدى اڭگىمەلەرىڭىز جۇرەگىمدى ەلجىرەتۋشى ەدى. ءسىزدىڭ ماعان دەگەن وتتاي ىستىق ماحابباتىڭىز ەرىتىپ، ەسىمدى الاتىن. ءبىراق بۇرىن بىرەۋمەن ۋادەلەسىپ قويعاننان كەيىن سىزگە سىرىمدى بەرمەي، ۇقپاعان، ەلەمەگەن، ەستىمەگەن بوپ جۇرە بەرەتىنمىن. ەرىپ، ەلجىرەپ تۇرسام دا شەگەدەي قاتتى، شەگەندەي بەرىك بوپ كورىنۋگە تىرىساتىنمىن.
مەڭتاي اۋزىنان بۇل سوزدەردى ەستىگەندە مەن ونە بويىم قالتىراپ، نە بولعانىمدى بىلمەي كەتتىم. قاتتى تىستەنىپ، قايتا-قايتا باسىمدى شايقاي بەردىم.
— ونى مەن ءبىلدىم بە، مەڭتاي-اۋ، — دەدىم ونىمەن قوسا جىلارمان بولىپ، داۋىسىم دىرىلدەپ. — ءوزىڭ ۋادەم بار، سول كىسىگە ءسوزىمدى بەرىپ قويدىم دەگەن سوڭ... ونىڭ ۇستىنە اعايىمنىڭ وسيەتى ەدى دەدىڭ...
— وي، اعاي-اي، ءسىز قىزىق ەكەنسىز عوي. قاي قىز جىگىتكە ايتقانىڭ بولا قويسىن دەيدى. كوڭىلى بار قىزدىڭ «بولمايدى» دەگەنى، «بولادى» دەگەنى ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭىز؟ سوندا ءسىز اناۋ تۇماجانعا ۇقساپ، باۋىرىڭىزعا قىسىپ، بوساتپاي قويساڭىز، وندا مەن سىزدىكى ەدىم عوي.
— ەندەشە... ءالى دە... كەش ەمەس قوي، — دەدىم ءسوزىم ۇزىك-ۇزىك شىعىپ، مەڭتايدىڭ تۇماجانمەن قوسىلىپ قويعانى كوڭىلىمدى كۇپتى ەتىپ، ءىشىمدى اشىتسا دا، ونى ەلەمەۋگە تىرىسىپ. — ءالى دە وتىنەمىن، مەڭتاي، مەندىك بول.
مەڭتاي باسىن شايقادى.
— «كىممەن قارايساڭ، سونىمەن اعار» دەگەن ماقال بار قازاقتا، — دەدى ول. — مەن ەندى نە بولسا دا تۇماجانمەن بولامىن. ويتكەنى سونىمەن قارايىپ قالدىم. ۋىزداي اق كۇنىمدە قاسىڭىزدا، ەركىڭىزدە، قۇزىرىڭىزدا ەدىم. ۇندەمەي ءجۇرىپ، ىشپەن عانا ءسىزدى تىلەدىم. ەندى ءبارى ءبىتتى، ماعان وكپەلەمەڭىز، اعاي...
وسىنى ايتىپ، ورامالىمەن بەتىن باسىپ، مەڭتاي تاعى دا جىلادى. مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي، ونىڭ اق بىلەگىنەن ۇستاپ، قوسا قينالىپ، قولىنىڭ باسىن قايتا-قايتا سيپاي بەردىم. توبەدەگى شامنىڭ جارىعى ورىندىقتا وتىرعان اق ءجۇزدى، اق مويىن، اق جۇرەكتى ارۋ مەڭتايدىڭ سول ساتتەگى مۇڭدى ءپىشىنىن، ۇلى سۋرەتشىنىڭ مايلى بوياۋمەن جاساعان كارتيناسىنداي ەتىپ، مەنىڭ جۇرەگىمە، ماڭگى ساقتالىپ قالۋ ءۇشىن، سانسىز ساۋلە، نۇرمەن ورنەكتەر سالىپ جاتقان سياقتى ەدى.
مەڭتاي ورنىنان تۇرۋعا ىڭعايلانىپ، ەڭ سوڭعى ءسوزىن ايتتى.
— ەركەك ءوزىن سۇيمەگەن قىزبەن جاۋ بوپ، جامانداسىپ كەتەدى دەپ ءبىلۋشى ەدىم. ەڭ جوق دەگەندە ول قىزعا تەرىس اينالىپ، ءوش الۋ ءۇشىن باسقان ءىزىن اڭدىپ، كەكەپ-مۇقاپ جۇرەتىن بولار دەپ ويلايتىنمىن. سولاي ەكەنى دە راس. ءسىز ويتپەدىڭىز، قاسىما كەلىپ، حال-جايىمدى سۇرادىڭىز. مەن ءسىزدىڭ بۇنىڭىزعا دا شەكسىز ريزامىن. راقمەت، اعاي.
مەڭتاي ورنىنان تۇرىپ، كىبىرتىكتەي باسىپ، ءوز جاتاقحاناسىنىڭ (بۇل كەزدە ول كالينين كوشەسىندەگى كورپۋستا تۇراتىن) ەسىگىنە قاراي اياڭدادى. مەنىڭ قابىرعام سوگىلىپ، ءىشى-باۋىرىم ەزىلىپ بارا جاتقان سياقتاندى. «ايەل جانىن ۇعۋ وڭاي ەمەس دەگەن وسى ەكەن-اۋ، -دەپ ويلادىم. — تۇماجاندى جەك كورەمىن دەيدى. جاقسى كورەتىن كىسىگە جانە بۇرىلمايدى. كىممەن قارايسام — سونىمەن اعارامىن دەيدى. اعاراسىڭ با؟ اعارساڭ جاقسى-اۋ» دەپ، مەن باسىمدى قايتا-قايتا شايقادىم. «كوزگە جاقىن، كوڭىلگە الىس قىز شىركىندى ءتۇسىنۋ قيىن ەكەن-اۋ» دەپ قينالدىم. قوزعالماسىن دەپ بىرەۋ ءوزىمدى ورىندىققا قىل ارقانمەن تاڭىپ تاستاعانداي بوپ كورىنەدى. مەڭتاي ەسىك الدىنا بارىپ، كەيىن بۇرىلىپ، ماعان ءيىلىپ باس يزەدى دە ىشكە كىرىپ كەتتى. اي باتىپ، اينالام تۇنەك تارتىپ، قاراڭعىعا قامالعانداي بوپ، مەن قالدىم.
ويلاپ-ويلاپ، اقىرى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەن كەتۋگە بەل بايلادىم. ءوزىمدى دە، مەڭتايدى دا قينامايىن دەدىم. ەرتەڭىندە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سىرتتاي وقۋ بولىمىنە اۋىسىپ، ەمتيحان، سىناقتىڭ ءبارىن كەلەسى جازدا كەلىپ تاپسىرۋعا رۇقسات الدىم. سودان سوڭ گازەت قىزمەتىنە ورنالاسارمىن دەپ كورشى وبلىسقا ءجۇرىپ كەتتىم.
وبلىستىق «الاتاۋ جۇلدىزى» گازەتىنىڭ رەداكسياسى مەنى جۇمىسقا بىردەن قابىلدادى. گازەتتىڭ اۋداندارعا ءجۇرىپ تۇراتىن ءىسى بولىپ، بارا سالا قىزمەتكە كىرىستىم.
XVII
1947 جىلى ءيۋلدىڭ باسىندا مەن ءوزىم تۇرعان وبلىس ورتالىعىنان پوەزبەن الماتىعا ساپار شەكتىم. ۋنيۆەرسيتەتكە، سىرتتان وقيتىنداردىڭ جازعى سەسسياسىنا قاتىسۋعا كەلە جاتتىم. ءبىر كۋپەگە بالۋان ءبىتىمدى، ۇزىن قارا مۇرتتى قارتاڭ قازاقپەن قاتار جايعاسقان ەدىم. ءبىز وتىرعاننان كەيىن پوەزد ىلگەرى قوزعالىپ، قايتا كەيىن سىرعىپ ارتتا قالدى. كورشىم تەرەزەگە ءۇڭىلىپ، مەن كىتاپقا باس قويدىم. ءسويتىپ ۋاقىت وتكىزۋگە كىرىستىك.
جولدا، نار ستانسياسىنان، ءبىزدىڭ كۋپەگە ءجۇزى تانىستاۋ سياقتى ءبىر جىگىت كەلىپ كىردى. مەن بىرجيىپ سەمىرە باستاعان بۇل ادامدى قايدان كوردىم دەپ ويلانىپ وتىرعاندا، ول مەنى تاني كەتتى.
— ءوي، سەن سولدات ەمەسسىڭ بە؟ — دەدى سالعان جەردەن.
— ءيا، ءبىراق قايداعى سولدات؟
— قوي، قوي، بۇلتالاقتاما، — دەدى بەيتانىس ادام بىردەن سەن دەپ سويلەپ، بەينەبىر مەنىمەن بىرگە ءوسىپ، ءومىر بويى بىتە قايناسىپ كەلە جاتقانداي-اق. — سەن كازگۋ-دە وقيسىڭ عوي. وتكەن كۇزدە كورىپ ەدىڭ عوي، 7 ءنويابردىڭ قارساڭىندا، جاتاقحانا جانىندا. — مەنىڭ جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇستى. «اپىراۋ، وسى سول بولماسىن» دەدىم ىشىمنەن وعان ابايلاي قاراپ. — ۇمىتتىڭ با؟ سەن مەنى تەاترعا ەرتىپ اپارىپ، مەڭتايمەن جولىقتىرعانىڭ قايدا؟
انىق سول بولدى.
— ءيا، امان-ەسەنسىز بە؟ — دەپ مەن قولىمدى ۇسىندىم. — ءسىزدىڭ اتىڭىز، ۇمىتپاسام، تۇماجان وشاقبايەۆ ەدى عوي.
— ءيا، ونى قويشى. ساعان، جىگىتىم، سول جولعى قىزمەتىڭ ءۇشىن كوپ راحمەت. سەن بولماساڭ مەن ول جولى مەڭتايدى تابا الماي كەتەتىن ەدىم دە، ونىڭ نەسى... — دەپ تاناۋىن جەلبەڭدەتتى سارى شەگىر. — ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي قىزدىڭ بويىنداعى انا نەسىن... بەلگىسىن... سول جولى سەن كەزدەسپەسەڭ، ماعان ول قىزدىڭ سونىسى بۇيىرمايتىن ەدى. ناردان الماتىعا بوسقا دالاقتاپ بارىپ قايتاتىن ەدىم. ءبىراق، جولىم بولدى. — «جولى بولعىش كەلەدى مۇندايلاردىڭ» دەپ ويلادىم مەن ىشىمنەن. — ءوزىم دە «اتتەڭ، قولىما تۇسسە» دەپ الاقانىما تۇكىرىپ بارىپ ەدىم. ءتۇستى اقىرى. ءوي، قۇلىنداي شىڭعىرتتىم-اۋ ءوزىن دە... وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى!
مەن نە دەرىمدى، نە ىستەرىمدى بىلمەي قىزارىپ، قىسىلعانىمنان تەرلەپ كەتتىم. ول مەنى اڭگىمەمنىڭ قىزىقتىعىنا ەلتىپ وتىر دەپ ويلادى-اۋ دەيمىن، داراقىلانىپ جاڭاعى ءسوزىن سول تۇرپايى قالپىندا جاڭادان جالعاستىردى.
— ال ءۇشىنشى كۇنى قىزىڭ سۇزەكتەن تۇرعانداي بوپ، ەكى كوزى شۇڭىرەيىپ قالدى. كەشكە قاراي كوشەدەن تاكسي ۇستاپ اكەلدىم دە، ىشىندەگى بار ءنارىن سورىپ الىپ، سىرتىنداعى قابىعىن لاقتىرىپ جىبەرگەن ليمونداي ەتىپ، قىزدى جاتاقحانا جانىنا جەتكىزىپ تاستادىم. ول، سەڭ سوققان بالىقتاي تەڭسەلىپ، سالى سۋعا كەتىپ، ەسىككە قاراي جىلجىدى. ال مەن، ءبىر روتا نەمىستى جالعىز ءوزىم جايپاعانداي كوڭىلىم ءوسىپ، نارعا قاراي تارتتىم دا كەتتىم قۇيعىتىپ. وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى!
«وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى» دەگەن مۇنىڭ ءسوزىنىڭ ماتەلى ەكەن. ءار سويلەمىنىڭ سوڭىندا وسى ءبىر داراقى، جاتتاندى ءسوزدى ەكىلەنە قايتالاۋدى ول ءوزىنىڭ ادەتىنە اينالدىرىپ الىپتى. مەن بۇل پارىقسىزعا نە ايتارىمدى بىلمەدىم.
— ءسىز قىزدىڭ اعاسىمەن دوس بولماپ پا ەدىڭىز؟ — دەدىم بار اۋزىما تۇسكەن ءسوز وسى بولىپ.
— بولسا نەسى بار، وندا نە تۇر؟ — دەدى تۇماجان ەكى تاناۋى ەدىرەڭدەپ. — قىزدىڭ نە ءۇشىن جاراتىلاتىنىن بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟ بىلمەسەڭ مەن ايتايىن: قىز — قىزىق ءۇشىن، ءلاززات ءۇشىن جارالعان. — وسىلاي دەپ ول وز-وزىنەن تامسانىپ، ءتىسىن اقسيتتى. بۇل تۇستا ول ماعان كىسى ەمەس، ءتىسى ساقىلداپ تۇرعان قاسقىر سياقتى بوپ كورىندى. — «قىز» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قىزدى كورىپ، بۇيرەگىن بۇلكىلدەسىن، ءبۇيىرىڭ قىزسىن، ونى كورسەڭ لاپ قوي، باسسال دا، ۋماجدا دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ال مەن باس سالدىم دا، ءومىردىڭ وزىمە ءتيىستى قىزىعىن كوردىم. كەشە نەمىستەرمەن ءبىز نە ءۇشىن سوعىستىق وسىنداي قىزىق كورمەسەك، ا؟ مەن ساعان ايتايىن بار عوي: دۇنيە ەكى كەلمەيدى. سوندىقتان جاس كۇنىندە ءتاتتى قىزداردىڭ شىرىنىن سورىپ قالۋ كەرەك، مىنا مەن قۇساپ. — ول جىرتقىشتىڭ تۇياعى ىسپەتتى مۇقىل ساۋساعىمەن ءوز كەۋدەسىن ءبىر ءتۇرتىپ قويدى. سودان سوڭ قىسىق كوزىن ودان سايىن سىعىرايتا ءتۇسىپ، ءسوزىن اياقتادى. — جالعىز قىز عانا ەمەس، ومىردەگى ءتاتتىنىڭ بارىنەن ءوز ۇلەسىڭدى ءۇزىپ، جۇلىپ، جۇلمالاپ الىپ قالۋىڭ كەرەك! مىنە، مۇنى بىلەتىن وشاقبايەۆ ەشقاشان دا وپىق جەمەيدى!
«فيلوسوفياسىن ازعىننىڭ» دەدىم ىشىمنەن قانىم قىز-قىز قايناپ. ودان سوڭ ونىڭ ارسىزدىعىن بەتىنە باسپاق بوپ، تاعى دا ءبىر سۇراق قويدىم.
— قىز اعاسىنىڭ سىزگە ايتقان وسيەتى بار ەمەس پە ەدى: ءتىرى قالساڭ مەنىڭ قارىنداسىما قوسىل، قورعان بول دەپ تىلەك ەتپەپ نە ەدى؟ سوندا ءسىزدىڭ مۇنىڭىز قالاي بولعانى؟
— توقتاي تۇر. ونى سەن قايدان بىلەسىڭ؟ تەگى سەنىڭ سول قىزبەن بىردەنەڭ بار شىعار، ءتۇرىڭ جامان، — دەپ تۇماجان بەتىمە تەسىرەيدى. كوزى جىلاننىڭ كوزىندەي وتكىر ەكەن، كىرپىگىن قاقپادى. سودان سوڭ بەينەبىر مەنىڭ كىنامدى كەشىرگەندەي بوپ، ماردىمسي سويلەدى. — جارايدى، بولسا بولا بەرسىن، — دەپ قولىن ءبىر سىلتەدى دە، سۇراعىما جاۋاپ بەردى. — ءبىراق، «ولگەننىڭ وسيەتىن ءتىرى ورىندامايدى» دەگەن بار ەمەس پە، سەن ونى بىلەسىڭ بە؟ مەن ءوزىم ومىردە وسى قاعيدانى مىقتاپ ۇستايتىن كىسىمىن. — «سەن كىسىمىسىڭ، كىسى بەينەسىندەگى قورقاۋ ەمەسپىسىڭ؟» دەگىم كەلدى وسى جەردە. ءبىراق ول ءسوزىن اياقتاسىن دەپ، ۇندەمەدىم. — ولگەن ادام ءولدى، توپىراعى تورقا بولسىن! — ول وز-وزىنەن ىرجالاقتاپ، كەڭكىلدەي كۇلىپ قويدى. — ولگەن ادامنىڭ جامباسى جايلى جەردە جاتىر. ال ءتىرى مەنىڭ دە، — ول تاعى كەۋدەسىن ءتۇرتتى، — جانىما جايلى ءومىر كەشۋىم كەرەك. ەندەشە، شوپجەلكە ءبىر ستۋدەنت قىز وقۋ بىتىرەدى ەكەن دەپ التىن ءومىرىمدى وكسىتىپ وتىرماقپىن با توسىپ. وقۋدى تاستا، ماعان قاتىن بول دەدىم ول قىزعا. كونبەدى. كونبەسە ءوز وبالى وزىنە ونىڭ. وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى!
وسى ساتتە الدەبىر ەرلىگى ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي، تۇماجان قايمىجىقتاي ەرنىن جىمىرايتىپ، جىميىپ الدى. ءتىلىن شاعاتىن جىلاننىڭ تىلىندەي جالاقتاتىپ قويدى.
— ءوزىم دە قۋمىن، — دەدى ول سودان سوڭ ماڭعازدانعان بوپ. — وق ءتيىپ قۇلاعاننان كەيىن قىزدىڭ اعاسى ولەتىنىن ءبىلىپ، قارىنداسىن ماعان تاپسىردى. ءتىرى قايتساڭ كوز قىرىڭدى سالىپ، قامقورلىق جاسا، مەنىڭ ورنىما اعا بول دەدى. ونىڭ قارىنداسىنىڭ سۋرەتىن تالاي رەت كورگەمىن، سۇلۋ ەكەنىن بىلەتىنمىن. ءبىر جامان وي كەلە قالدى دا: «وسى ايتقانىڭ راس بولسا، قارىنداسىڭا دەگەن بۇل وسيەتىڭدى قاعازعا جازىپ كەت» دەپ، قويىن داپتەرىمدى الدىنا توسا قويدىم. ول سورلىنىڭ ويى شىن ەكەن. ولەتىن ادام وتىرىك ايتا ما؟ بەيشارا قولى قالتىراپ، ءسوز قۇراستىرىپ جازا المادى. سونسوڭ بلوكنوتتى شاپشاڭ قايتا الدىم دا، اق بەتىنە سۇيكەكتەتە جونەلدىم. اناۋ ءولىپ كەتپەي تۇرىپ، تەز قولىن قويدىرىپ الايىن دەپ اسىقتىم. اق قاعاز بەن ونىڭ قاعازداي بوپ اعارىپ كەتكەن بەتىنە كەزەك قاراي وتىرىپ، بىلاي دەپ جازدىم:
«باۋىرىم مەڭتاي! تۇماجان مەنىڭ دوسىم. ەلگە تipi بارسا، وسىنىڭ ەتەگىنەن ۇستا، سەنىڭ باسىڭدى قور قىلمايدى. بۇل مەنىڭ ساعان ولەر الدىندا ايتقان وسيەتىم، باۋىرىم. ورىندا، قالقام.
اعاڭ ەربوسىنوۆ».
وسىلاي دەپ، وعان سۇيەمەلدەپ وتىرىپ، قولىن قويدىردىم. نە جازدىڭ دەپ سۇراۋعا دا شاماسى كەلگەن جوق. تەز قولىن قويدىرىپ العانىم جاقسى بولدى. ويتكەنى ءجۇنىس سودان كەيىن بىردەن السىرەپ، ءسال سۇلىق جاتتى دا، ءبىرازدان سوڭ ونە بويى قاقايىپ، ول دۇنيەگە كەتتى. اياعىندا جاقسى بوتينكاسى بار ەدى، الدىمەن سونى شەشىپ، وبموتكاسىمەن وراپ كيىپ الدىم. قالتاسىنداعى زاتتارىن، قوينىڭداعى قىزدىڭ سۋرەتى مەن ءادىرىسىن الدىم دا، سۇيەگىن سۇيرەتىپ ءبىر شۇڭقىرعا اپارىپ سالدىم. وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى!
«تىم بولماسا مىناۋ ساسىق ماتەلدى وسى جەردە ايتپاساڭ ەتتى دەپ ويلادىم مەن. ودان سوڭ:
— بەتىن دە جاپپادىڭىز با؟ — دەدىم وعان شوشىنا قاراپ.
— ونىڭ قاجەتى نە؟ توپىراق ءوزى دە بۇركەپ الادى، — دەدى تۇماجان شىمىرىكپەستەن.
— ال ءسىز ول كىسىنىڭ باسىنا زيرات ورناتتىم دەپ كەلىپسىز عوي،— دەدىم مەن مەڭتايدىڭ ماعان بۇل ادامنىڭ اعاسىنا جاساعان «جاقسىلىعىن» سونشاما سۇيسىنە ايتقانى ەسىمە ءتۇسىپ.
— سەن ونى دا بىلەدى ەكەنسىڭ عوي، — دەپ تۇماجاننىڭ جىلان كوزى ماعان تاعى دا شانشىلا قادالدى. سودان سوڭ كوزىن تەز تايدىرىپ اكەتتى دە، وزىنە ءوزى ريزا بولعانداي، قارقىلداي كۇلدى.
— قىزدار ەرتەگىنى جاقسى كورەدى. ەندەشە سەن ونى ءبىلىپ قوي. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ ول قىزدىڭ باسىن اينالدىرىپ، الدىمەن ۋادەسىن الۋىم كەرەك بولدى ەمەس پە؟ قىز بەن كومانديردىڭ الدىندا لىپىلداپ تۇرماساڭ بولمايدى. سوندا ولار سەنىڭ سىرتىڭدى ءىشىڭ ەكەن دەپ قابىلدايدى، ءوڭىڭدى ءوزىڭ دەپ تۇسىنەدى. ءبىراق تاجىريبەلى كوماندير سەنىڭ ار جاق، بەر جاعىڭدى بىردەن اڭعارادى. ال تاجىريبەسىز قىزدار جىگىت نەعۇرلىم جىلپىلداي بەرسە، سولعۇرلىم سوعان قاراي جىعىلا بەرەدى. مەن دە ءسويتتىم. وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى.
مەن ەرنىمدى تىستەپ، باسىمدى شايقادىم. تۇماجان ءوزىنىڭ ارسىز قىلىعىنا ءوزى ءماز بولىپ، پوەزدىڭ تەرەزەسىنە ءبىر قاراپ قويدى دا، اڭگىمەسىن جالعادى.
— سوعىستان كەلگەن سوڭ قىزدى الماتىعا ىزدەپ بارىپ، اعاسىنىڭ سالەمىن الدىمەن اۋىزشا ايتتىم. سەنبەدى. سونسوڭ قوينىمداعى سارى مايداي ساقتاپ جۇرگەن بلوكنوتتى سۋىرىپ الىپ، جاڭاعى سوزدەردى وقىتتىم. داپتەرىمنىڭ سول بەتىنە ءبىر قىزىل بوياۋ دا جاعىپ قويعان ەدىم. «مىناۋ اعاڭىزدىڭ جاراسىنان تامعان قانى» دەدىم قىزعا. وسىدان كەيىن قىز بايعۇس وق تيگەن جاپالاقتاي بوپ، جالپ ەتە ءتۇستى. — «ءوزىڭ جاپالاق، زۇلىم،— دەدىم مەن ىشىمنەن. — وق تيگەن ۇيرەكتەي دەۋگە ءتىلىن كەلمەي مە سەن سۇمنىڭ. پەرىشتەدەي مەڭتايدى جاپالاققا تەڭەۋىن بۇل جاۋىزدىڭ. ءوزى قۇزعىن بولعان سوڭ وزگەنى جاپالاق دەپ بىلەدى عوي بۇل سۇمىراي!» — جالپ ەتكەنى ەمەس پە، بلوكنوتتاعى اعاسىنىڭ قولىن تانىپ، ونى قايتا-قايتا بەتىنە باسىپ، اعىل-تەگىل جىلادى-اي كەپ. اقىرى ۋادەسىن بەردى. ءبىراق بويىنا دارىتپادى، «اسىقپاڭىز» دەپ قارىسىپ وتىرىپ الدى. ايتپەسە مەن ونى سول جەردە-اق جايلاپ كەتەتىن ەدىم. ال اسىقپاعاننىڭ ارتى جاڭاعىداي بولدى. وقۋدى تاستاپ، ماعان تي، اۋىلعا كەتەيىك دەپ بىرنەشە رەت حات جازدىم. كونبەي قويدى. كونبەسەڭ... دەدىم دە، — ول بىلش ەتكىزىپ بىلاپىت سوزدەر ايتتى، — مەن ەلدە ۇيى-كۇيى، قورا-جايى، 3-4 سيىرى بار شالقىپ وتىرعان جەسىر، جاس، باي ايەلگە ۇيلەندىم دە الدىم. تىشقاق لاعى جوق ستۋدەنت قىزدىڭ قاسىندا بۇل دەگەنىڭ شىلقىپ جاتقان بايلىق ەمەس پە؟ ويتكەنى وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى. — تۇماجان مەنىڭ باس يزەپ، ماقۇلداۋىمدى كۇتتى. مەن ءمىز باقپاي وتىرىپ قالدىم. — ۇيلەنەر الدىندا ول قىزدى ەڭ بولماسا ءبىر جايلاپ كەتەيىن دەپ، قالتاعا اقشانى سىقاپ، قاسىما ەرعازىنى الىپ، و دەگەنشە اپىل-قۇپىل ءايدا الماتىعا تارتتىم دا كەتتىم ەمەس پە! جاڭا ايتتىم عوي: وندا، مىنا سەنىڭ كومەگىڭمەن، ويلاعانىمدى ورىنداپ، «ەكى جىلدان سوڭ وقۋ بىتىرەسىڭ، سودان سوڭ ءبىرجولا الامىن» دەپ قىزدى الداپ، ابىرويىن جوساداي اعىزىپ، قاتىن عىپ كەتتىم دە، كەلە-سالا جاڭاعى ايەلگە ۇيلەندىم. ەندى ماعان بۇل ايەلىم دە ءبىر، الماتىدا قىزبىن دەپ جۇرگەن مەڭتايىڭ دا ءبىر. قىز اتاندىراتىن بەلگىسى بويىنان كەتكەننەن كەيىن ايەلدەن ايەلدىڭ ايىرماسى بولمايدى، شىراعىم.
«جوق، بەكەر ايتاسىڭ، — دەدىم مەن ىشتەي زىعىردانىم قايناپ. — التىندى ادال قول دا، ارام قول دا ۇستايدى. ارام قول ءبىر تيگەنگە التىن ارام بولىپ قالمايدى. سول ءقادىرلى، قىمبات كۇيىندە قالادى. ەندەشە مەڭتاي سول ساف التىن سياقتى. سەن التىنعا تيگەن ارام قولسىڭ عوي. التىندى ءبىر سيپاعانعا ارمانىمنان شىقتىم دەپ ويلايسىڭ. ونى قورلاپ، ءقادىرىن كەتىردىم دەپ تۇسىنەسىڭ. جاقسى قىزدىڭ ابىروي بەلگىسى تانىندە عانا ەمەس، جانىندا بولاتىنىن سەن بىلمەيسىڭ، سۇمپايى. مەڭتاي بويىنداعى اسىل بەلگى — ونىڭ اقىلدىلىعى، ادالدىعى، ارلىلىعى، جانىنىڭ جىبەكتەي جۇمساقتىعى. مەڭتاي بويىنداعى بۇل بەلگىنى سەن ەشقاشاندا جويا المايسىڭ، اقىماق. بولاتتى توت باسپايدى، التىنعا كىر جۇقپايدى. مەڭتاي سۋى تازا ءمولدىر بۇلاق ىسپەتتەس. ال سەن ءيتسىڭ. ءيتتىڭ تۇمسىعى ءبىر تيگەنگە بۇلاق ارام بولىپ المايدى...»
— وسى سوزدەر كومەيىمە كەلدى. لاق ەتكىزىپ ايتىپ سالسام با دەپ تە ويلادىم. ءبىراق اۋزىمنان باسقا سۇراق شىقتى.
ءسىزدىڭ مۇنىڭىزدى، ۇيلەنىپ قويعانىڭىزدى مەڭتاي بىلە مە؟ — دەدىم قىستىعىپ. انا جولى بۇل سۇمنىڭ ءوتىنىشىن ورىنداپ، تەاترعا ەرتىپ بارىپ مەڭتايعا كەزدەستىرگەنىمدى قىلمىستاي كورىپ، ءوزىمدى-وزىم جەرلەدىم. «مەڭتايدىڭ مەنى سۇيەتىنىن نەگە اڭعارمادىم، نەگە باتىلدىق جاسامادىم. نە دەگەن سوقىر، نە دەگەن ىنجىق ەدىم مەن»، — دەپ تۇماجان جاساعان قىلمىستى ءوزىم جاساعانداي قينالدىم. ونىڭ وسى قىلمىستى جاساۋىنا اڭقاۋلىق، ادالدىقپەن ەرىكسىز كومەكشى بولعانىما كۇيىندىم.
— ە، بىلمەگەندە شە، — دەدى تۇماجان ەدىرەڭدەپ. — ولاردىڭ وتكەن قىستاعى كانيكۋلى كەزىندە مەن ادەيى كومانديروۆكا الىپ، الماتىعا باردىم. ونداعى ويىم ول قىزدى تاعى دا ءبىر جاۋكەمدەپ كەتۋ ەدى. ءبىراق، وتكەن جولعىداي ەمەس، قىز قيقاڭداپ، ماڭىنا جۋىتار بولمادى. جالىنىپ تا ايتتىم، قورقىتىپ تا ايتتىم. كونبەدى. «ەندى وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن ءبىر-اق قوسىلايىق. ايتپەسە بويىما بالا ءبىتىپ قالادى، سونسوڭ وقۋدى بىتىرە المايمىن» دەپ ءبالسىندى. ءتىپتى ىزا بولعانىم سونداي، سول جەردە بەتىنە بىلش ەتكىزىپ ايتتىم دا سالدىم:
— ەندەشە، سەنىڭ ءبىر تيىنعا دا كەرەگىڭ جوق. مەن ۇيلەنگەلى ەكى اي بولدى. سەن قۇر تۇلىپقا موڭىرەگەن سيىرسىڭ، — دەپ. — ءبىراق سونى بەكەر ايتقان ەكەنمىن دەپ وكىنەمىن. قىزعا ءوزىمنىڭ ۇيلەنىپ قويعانىمدى ايتپاي، قاتىنعا سەزدىرمەي، وقۋ بىتىرگەنشە ونى دا پايدالانا بەرۋىم كەرەك ەدى، ءبىرىن بايبىشە، ءبىرىن توقال ەتىپ. شىدامسىزدىق جاسادىم. ويتپەسىمە تاعى بولمادى. جىگىتتىك نامىسىم جىبەرمەدى. ءبىلسىن، بالەم، ونسىزدا كۇن كورە الاتىنىمدى دەپ، ايتتىم دا سالدىم، قايدان شىقسا، ودان شىقسىن دەپ. وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى ەشقاشان!
«نامىسىنىڭ ءتۇرىن شوشقانىڭ!» دەدىم ءىشىمدى ىزا كەرنەپ. ونىڭ بەتىنە بىلش ەتكىزىپ، تۇكىرىپ تە جىبەرگىم كەلدى. نەمەسە شارت ەتكىزىپ جاعىنان شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرسەم بە ەكەن دەپ ويلادىم. ويتسەم، بۇل يت مەنىمەن توبەلەسە كەتەدى دە، مەنى ءقازىر ميليسيا بۇل تۇسەتىن بىرتوبەدەن قوسا پوەزدان الىپ قالىپ، تەرگەۋ، تەكسەرۋگە سالادى. ءسويتىپ، ۋاقىت بوسقا كەتەدى، جازعى سەسسياعا كەشىگىپ قالامىن دەپ، وزىمە-وزىم امالسىز تەجەۋ سالدىم.
— اناداعى، قاسىڭىزعا ەرىپ كەلگەن جىگىت قايدا؟ — دەدىم تۇماجانعا تەرىس قاراپ وتىرىپ.
— ەرعازى ما؟ ول ءبىر اشىق اۋىز عوي. الماتىدا قولىنا ۇستاتقان مىناداي قىزدان اۋزى اڭقايىپ ايىرىلىپ قالعان ودان نە سۇرايسىڭ. ءجۇر اۋىلدا ءالى كۇنگە دەيىن ايەل الا الماي.
وسى كەزدە پوەزدىڭ ءجۇرىسى باياۋلاپ، ءبىر توبە ستانسياسىنا جاقىنداپ قالدى. تۇماجان شەتى جەمتىر-جەمتىر اسكەري سۋمكاسىن قولىنا الىپ، ورنىنان تۇردى.
— نە قىزمەت ىستەيسىز؟ — دەپ سۇرادىم مەن ودان ورنىمنان قوسا تۇرەگەلىپ.
— وسى مىنا ءبىر توبە اۋدانىندا ساقتىق كاسساسىنىڭ باستىعىمىن، — دەدى ول قولىمەن سول جاقتى نۇسقاپ.
— اقشانىڭ كوپ جەرىندە ەكەنسىز عوي.
— ەھە، كوپ جەرىندە. — وسىدان كەيىن ول مەنىڭ قۇلاعىما سىبىرلادى. — مەملەكەت دەگەن قايناپ جاتقان قارا قازان عوي. ەبىن تاپساڭ، ول قازاننان قالقىپ ءىشىپ، قىلقىپ جەي بەرۋىڭە بولادى. ناردا ءبىر كوكتوبەل ءۇيىم، وسىندا ءبىر شيفەر شاتىرلى ءۇيىم بار. قۇدايعا شۇكىر، جامان تۇرمايمىن. وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى! — دەدى.
وسىنى ايتىپ بولىپ ول، قيساڭداي اياڭداپ، ەسىككە قاراي جونەلە بەردى. ەسىككە جەتە بەرە ارتىنا قايتا بۇرىلىپ، ماعان قارادى.
— سەن الماتىعا بارا جاتساڭ، بۇرىنعى بايىڭ سالەم ايتتى دە مەڭتايعا، — دەدى ول كەڭكىلدەي كۇلىپ، تومپيعان قوزى قارنىن ءۇستى ۇستىنە سيپالاپ. مەن قاباعىمدى شىتتىم. سونى اڭعاردى ما، ول ءسوزىن دەرەۋ باسقا ارناعا بۇردى. — ايتپاقشى، سەنىڭ كوڭىلىڭ بولسا ول قىزدى نەتۋىڭە بولادى، — دەدى ول بۇعاقتانىپ العان مۇقىل يەگىمەن پوەزدىڭ الدىڭعى جاعىن نۇسقاپ. — ول نەشاۋا قىز. ءبىراق ەندى ماعان ونىڭ كەرەگى جوق. وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى!
وسى سوزدەرىمەن ول مەنى باقىتتى ەتتىم دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك. ەسىككە قاراي قايتا بۇرىلىپ، تالتاڭداي جونەلدى.
— ءاي، توقتا، — دەدىم مەن وسى كەزدە ءوزىمدى-وزىم ۇستاي الماي، ونە بويىم قالش-قالش ەتىپ. ونىڭ قاسىنا قالاي جەتىپ بارعانىمدى دا بىلمەيمىن. بارا سالا، بالا كۇنگى ادىسپەن، شىقشىتتىڭ استىن الا بار پارمەنىممەن پەرىپ كەپ جىبەردىم. تۇماجاننىڭ باسى سارت ەتىپ، ۆاگوننىڭ قابىرعاسىنا سوعىلدى دا، قولتىعىنداعى سۋمكاسى سۋسىپ جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. ول كوزى باقىرايىپ قايتا تۇزەلە بەرگەن كەزدە يەكتىڭ ۇشىنان باسپەن جانە ءبىر ءسۇزىپ كەپ قالدىم. وشاقبايەۆ ءۇن شىعارا الماستان جالپ ەتىپ بارىپ، ەدەنگە قۇلادى. وسى كەزدە:
— ۇر، اينالايىن! — دەپ باعانادان بەرى ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان ەڭگەزەردەي مۇرتتى قازاق ورنىنان اتىپ تۇردى. — قىزدى قورلاۋشىنىڭ سازايىن وسىلاي بەرۋ كەرەك! ۇر، اينالايىن!.. اتا-بابامىز وڭ جاقتاعى قىزدىڭ ءوزى تۇگىل، وتاۋىنا شاڭ جۋىتپاعان: قىز ابىرويىن قىزعىشتاي قورىعان. قىز بالاعا قاسقىر بوپ تيگەن ەركەكتە ەش قاسيەت بولمايدى. بۇل جىگىت ەمەس، جىلماڭداعان ۇرى يت قوي شىراعىم. اياما مۇنداي سۇمەلەكتى!..
ونسىز دا قانىم قارايىپ، تۇماجاندى ءتۇتىپ جەردەي كۇيگە كەلگەن ەدىم. ونىڭ ۇستىنە مىنا ءسوز جانىما جانە قامشى بولدى ما، الدە كورشى قازاقتىڭ ءوزىمدى قوستاعانىنا ارقالاندىم با، بىلمەيمىن، ورنىنان تۇرىپ كەلە جاتقان تۇماجاندى ال كەپ تەپكىلەيىن. پروۆودنيك ايەل جۇگىرىپ كەلىپ اراشالاعاندا عانا ارەڭ توقتادىم.
مەنىڭ دولدانىپ العان تۇرىمنەن قورىقتى ما، الدە قاسىمداعى تاۋداي قازاقتىڭ قياپاتىنان سەسكەندى مە، ايتەۋىر، تۇماجان ءلام دەپ اۋزىن اشقان جوق. بار بولعانى: «ءاي، سەن دە وسىنداي ما ەدىڭ؟» دەپ تاڭدانعانداي، جىپىلىقتاپ بەتىمە قاراي بەردى. سودان سوڭ جانىندا جاتقان سۋمكاسىن الىپ، ورنىنان سۇيرەتىلە كوتەرىلىپ، ەسىككە قاراي زىتتى.
— ارسىز! — دەدىم مەن وعان ارتىنان ايقايلاپ. تۇماجان مەنىڭ ءسوزىمدى ەستىمەدى دە، ەستىسە دە ەلەمەدى مە، جامان سۋمكاسىن باۋىرىنا قىسىپ، سەمىز دەنەسىن العا ءيتىندىرىپ، ۆاگوننان تۇسكەلى جاتتى. تەرەزەدەن ونىڭ دومالاڭداپ جەرگە تۇسكەنىن كورگەندە، ۇيگە كىرىپ كەتكەن سۇر جىلاننىڭ سىرتقا شىققانىنا كوزىم جەتكەندەي، «ۋھ!» دەپ، ورنىما كەلىپ وتىرا كەتتىم. بۇنداي سۇمعا جۇدىرىق وتە مە؟ بۇعانام قاتقان بىلىكتى جۋرناليست بولىپ، ومىردەگى وسىنداي سۇمداردىڭ قىلمىستارىن اشىپ، وزدەرىن فەلەتوننىڭ وتكىر نايزاسىمەن اياۋسىز تۇيرەر مە ەدىم! — دەپ كىجىندىم ىشىمنەن.
* * *
ول كۇنى ۆاگوندا ءتۇنى بويى جامان تۇستەر كورىپ، ۇيىقتاي الماي شىقتىم. تۇماجانمەن توبەلەسىپ، ميليسيا قولىنا تۇسكەن ەكەنمىن دەيمىن. مەنى تەرگەپ وتىرعان ميليسيونەر بىرەسە تۇماجان بولىپ: «وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى!» دەپ ساق-ساق كۇلەدى كەلىپ. سودان سوڭ ول الدەقايدان مەڭتايدى شاشىنان سۇيرەپ الىپ كەلىپ، قول-اياعىم بايلانىپ قالعان مەنىڭ كوز الدىمدا ىشتەن تەپكىلەپ، ساباي باستايدى. جانى قىسىلعان مەڭتاي مەنى كومەككە شاقىرىپ، قۇلىنداعان داۋىسى قۇراققا شىعىپ: «اعا- ا-ا-اي!» دەپ شىڭعىرىپ، مەنى شاقىرادى. مەن جان تەرگە ءتۇسىپ، نە تۇرا الماي، نە قولىمدى بوساتا الماي، قينالامىن.
ءوستىپ قىسىلىپ جاتقانىمدا مەنى قاسىمداعى كورشىم، الماتىعا قازاقشا كۇرەسكە قاتىسۋ ءۇشىن كەلە جاتقان بالۋان قازاق ءتۇرتىپ، وياتىپ جىبەردى.
— جامان ءتۇس كوردىڭ بىلەم، شىراعىم، — دەدى. وسىدان كەيىن ۇيقى بولعان جوق. مەڭتاي بايعۇستى اياپ، ءقازىر قانداي كۇيدە ەكەن دەپ جانىم وتقا ۇستاعان مايداي شىجعىرىلدى. ونىڭ ماعان ەڭ سوڭعى ايتقانى: «كىممەن قارايساڭ، سونىمەن اعار» دەگەن ماقال بار ەمەس پە؟ مەن ەندى وسى كىسىمەن قارايدىم، وسى كىسىمەن اعارۋىم كەرەك» دەگەن ءسوز ەدى. مەن وندا مەڭتاي تۇماجانعا قوسىلادى دەپ كامىل سەنگەمىن. سەنگەندىكتەن دە، باسقا ەشتەڭەگە قارايلاماي، وبلىسقا كەتكەنمىن. اندا-ساندا جومارتبەكتەن حات الاتىنمىن. ءبىراق ول بۇل جايدى بىلمەيدى. ارلى قىز جان قينالىسىن ەشكىمگە ايتار ما ءسىرا؟ ايتپاعان عوي دەپ ويلايمىن ىشىمنەن. قالادان مەڭتايدى تابا الار ما ەكەمىن؟ الدە ول كانيكۋلعا ەلىنە كەتىپ قالدى ما؟ تاپسام، ەندى ول مەنىڭ تىلەگىمدى قابىلدار ما ەكەن؟ الدە تاعى دا باسقا بىرەۋمەن سەرت بايلاسىپ قويدى ما؟
Miنe وسى ويلارمەن مەن شىلدەنىڭ ىستىعىندا ەكىنشى الماتى ۆوكزالىنا كەلىپ جەتتىم.
وبلىستان شىعاردا كۋرستاس قىزدار قارسى الار دەپ جومارتبەك اتىنا تەلەگرامما بەرگەن ەدىم. پوەزد توقتاعاننان كەيىن ۆاگون تەرەزەسىنە قاراعانىمدا ماعان كەلىپ تۇرعان ەشكىم بايقالمادى. ءبارى دە جازعى كانيكۋلگە تاراپ كەتكەن بولار مەن، چەمودانىمدى الىپ ۆاگوننىڭ اۋزىنا كەلدىم. ەسىكتەن شىعا بەرگەنىمدە، اياعى اياعىنا جۇقپاي سۋماڭداپ، پلاششىنىڭ ەتەگى تۇلەگەن جىلاننىڭ ۇستىنەن تۇسكەن قابىقتاي سۋسىلداپ، ۆاگوننىڭ جانىنا زايكۇل جەتىپ كەلدى.
سالەم! — دەدى ول اق قولعاپتى قولىن جوعارى كوتەرىپ، كوشەنىڭ قيىلىسىندا ماشينالارعا جول سىلتەپ تۇرعان اق قولعاپتى ميليسيونەردەي قالشيىپ.
— سالەمەتپىسىڭ، زايكۇل؟ امان-ەسەنبىسىڭ؟
— ەسەن-ەسەن، ەربول، — دەپ ول قولىن سوزىپ جاقىنداي ءجۇردى. — قايدا جوق بوپ كەتتىڭ سەن، ساعىندىردىڭ عوي ابدەن. ەكەۋمىز قول الىستىق. قۇشاقتاسساق تا بولاتىن ەدى. زايكۇل وعان ءتىپتى دە قارسى ەمەستەي ەكەن. ءبىراق مەن بىردەن چەمودانىمدى كوتەرىپ، جۇرۋگە ىڭعايلاندىم.
— جومارتبەككە تەلەگرامما بەرگەن ەكەنسىڭ، — دەدى زايكۇل اياعى كوستەڭدەپ مەنىمەن قاتار اياڭداپ. — ول كەشە اۋلىنا قايتىپ كەتتى. باسقا قىزدار دا كەتىپ قالعان. جاتاقحانادا قازان ءتۇپ بولىپ، جالعىز قالعان مەن عانا بولعان سوڭ ءوزىم قارسى الدىم سەنى. سەنى ءبارىمىز سونداي ساعىندىق، ەربول.
— راقمەت، زايكۇل.
— سەن بىزدەن بەكەر كەتىپ قالدىڭ. راس، مەڭتايعا قولىم جەتپەدى دەپ وكپەلەپ كەتتىڭ. ءبىراق، بىزدە باسقا دا قىزدار بار ەمەس پە ەدى؟
— وزىڭە بۇيىرمايتىن وزگە قىزدان نە پايدا، زايكۇل.
— مەن-اق بۇيىراتىن ەدىم عوي. «زايكۇل، اينالايىن» دەپ ءبىر كۇن جالىنساڭ بولىپ جاتىر ەدى. ال سەن: «مەڭتاي! مەڭتاي!» دەدىڭ دە ءجۇردىڭ وزگەنى كوزگە ىلمەي. تەگى جىگىتتەردە اقىل جوق وسى. ويتكەنى ولاردىڭ ءبارى ءوز شاماسىنا قاراماي، جاقسى قىزعا قاراي جۇگىرەدى. جاقسى قىز جەتە مە، قاراعىم-اۋ، بارىنە بىردەي. ءسويتىپ، كوپ جىگىتتەر ءبىز سياقتى وزىنە لايىقتىدان قۇر قالىپ، ارتىنان وكىنەدى.
ءبىز ايالداماعا كەلىپ، جاتاقحاناعا باراتىن ەكىنشى ترامۆايعا وتىردىق.
— جىگىتتەر اۋىلدا قىزدارعا ۇيلەنىپ الىپ، ارتىنان وقۋ وقىپ كەلەمىن دەپ تاستاپ كەتىپ جاتىر عوي اداستىرىپ، — دەدى زايكۇل ترامۆايعا مىنگەننەن كەيىن. — سەن دە سويتپەدىڭ بە؟ — ورىندىقتا وتىرعان زايكۇلدىڭ قاسىندا تۇرەگەپ تۇرعان مەن باسىمدى شايقادىم. — وندا ءقازىر مەڭتايدىڭ دا باسى بوس. ال ول اناۋ تۇماجان زالىممەن جاناسىپ قويدى دەسەڭ، مەن بارمىن...
— سەن جاناسپاعان شىعارسىڭ، — دەدىم مەن كۇلىپ.
— قۇداي اقىنا. سەن ءوزىڭ سەنسەڭشى ماعان. كەشكە پارككە باراسىڭ با؟
— جوق، سەنەمىن، — دەدىم مەن تاعى دا كۇلىپ. — ساعان سەنبەگەندە، كىمگە سەنەمىن؟!
بۇدان ءارى سۇراماۋعا شىدامىم جەتپەدى.
— مەڭتاي قايدا، زايكۇل؟ — دەدىم ءبىراز بوگەلىپ بارىپ.
— مەڭتايدى قايتەسىڭ؟ انا سۇم الداپ كەتتى. سودان سوڭ تاعى ءبىر جىگىت سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇرىپ، تەرەزەدەن تاس لاقتىرىپ، باسىن جاردى كوكتەمدە. بيىل اۋىلىما بارمايمىن دەگەن. وسىندا ەكى كۇن بۇرىن مايراعا ىلەسىپ، بۇرگەندەگى سونىڭ ۇيىنە كەتتى-اۋ دەيمىن تەگى. جازداي سوندا بولۋعا ءتيىس. الگى تاس لاقتىرعان سۇمەلەگى سوڭىنان قۋىپ بارىپ، شىرقىن بۇزباسا تاعى. ايتپاقشى، سول سۇمەلەك تاعى بىرەۋدى ۇرىپ، ميليسياعا ءتۇستى دەگەن اقىرى.
— ول كىم؟
— سەن بىلەسىڭ ونى، ەربول. الگى سەيتقالي دەگەن سۇمەلەك بار ەمەس پە ەدى اقىنمىن دەپ كەۋدەسىن قاعىپ جۇرەتىن. ءبىر گازەتكە «قىزىل بۇزاۋ» دەگەن ولەڭى باسىلىپ، قىزدار تەگىس ونى قىزىل بۇزاۋ دەپ اتاپ كەتىپ ەدى عوي. ول ءوزى بارىپ تۇرعان جاعىمپاز بولاتىن. ءار لەكسيادان كەيىن وقىتۋشىنى توقتاتىپ الىپ: «ءسىزدىڭ بۇگىنگى لەكسياڭىز عاجاپ بولدى، اعاي. تۋرا ميعا قۇيىپ بەردىڭىز. بۇل لەكسياعا اۋەنوۆتىڭ لەكسيالارى دا استار بولا المايتىن شىعار» دەۋشى ەدى عوي بەتى بۇلك ەتپەستەن. ەندى ەسىڭە ءتۇستى مە؟ مىنە، سول، مەڭتايدىڭ باسىن جارعاننان كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتەن قۋىپ جىبەرگەن ونى.
— مەڭتايدى نەگە ۇرادى ول؟
— مەنىمەن جۇرمەيسىڭ، ايتقانىما كونبەيسىڭ دەپ-ۇرادى دا. «مەن ساعان عاشىقپىن!» دەپ كوكيدى. ال مەڭتاي ونى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى. سول قىزىل بۇزاۋ ەلىنە كەتپەي وسىندا ءجۇر دەگەن موڭىرەپ. «مەن مەڭتايدى قايتسەم دە الامىن. مەڭتايدى الماسام — انام قاتىنىم بولسىن!» دەيتىن كورىنەدى وتتاپ. ايتتىم عوي مەن جىگىتتەردە ەس جوق دەپ. وزدەرىن سۇيمەيتىن قىزداردىڭ اياعىنا باس ۇرىپ، جاتىپ الادى. ال وزدەرىن سۇيەتىن قىزداردى ولاردىڭ ەشقايسىسى كورمەيدى. — زايكۇل سىقىلىقتاپ كەپ كۇلدى. — مىنا ولەڭ ەسىڭدە مە؟ — دەدى دە ول تاقپاقتاتا جونەلدى:
ورتەنۋشى ەم كورگەن سايىن، سەنىڭ نۇرلى ءجۇزىڭدى.
سۇيۋگە دە ەدىم دايىن باسىپ كەتكەن ءىزىڭدى.
ءبىر سەن ءۇشىن سۋعا باتىپ، وتقا ءتۇسىپ كۇيۋگە،
ءازىر ەدىم، اڭدىپ جاتىپ، اياعىڭنان سۇيۋگە!..
ال، مەن، قىمباتتىم، «اڭدىپ جاتىپ، اياعىمنان سۇيمەي-اق»، جىگىتتەر ساۋساعىمنان ءسۇيىپ وتىرسا دا، رازى بولار ەدىم، — دەپ زايكۇل كوزىن قۇيقىلجىتىپ، باسىن قيقاڭداتتى.
ءبىز نيكولسك بازارىنىڭ قاسىنا كەلىپ، ترامۆايدان تۇستىك.
— مەڭتايدىڭ باسى قاتتى جارىلدى ما؟ زاقىم كەلگەن جوق پا؟ — دەدىم مەن جاتاقحاناعا قاراي بەت الا بەرىپ.
— اللا-اي، نەمەنە، جانىڭ اشىپ بارا ما؟ ول ءبارىبىر سەنىن قىزىڭ ەمەس قوي ءقازىر.
— اڭگىمە وندا ەمەس قوي، زايكۇل. جولداستىڭ جايىن سۇراپ بىلۋىمە بولماي ما مەنىڭ؟
— ءيا، جولداس دەپ جانىڭ شىعىپ بارا جاتقان شىعار سەنىڭ. — زايكۇلدىڭ مىنەزى قىزىق بولاتىن. الدىندا قىلجاقتاپ تۇرسا دا، سوڭىنان ءتۇزۋ جاۋابىن بەرە سالاتىن. بۇل جولى دا ءسويتتى. — ءقازىر جاراسى جازىلىپ كەتتى. شاشىنىڭ اراسىندا پىشاقتىڭ قىرىنداي عانا اق داق قالعان. ءبىراق، بىلىنبەيدى ونىسى. سۇيەگى امان. ال، ءتۇستى مە جۇرەگىڭ ورنىنا؟
زايكۇل ەكەۋمىز جاتاقحانا الدىندا قوشتاستىق.
— ال، كەشكە پارككە كەلەسىڭ بە، ەربول؟
— راقمەت، زايكۇل، — دەدىم مەن. — قارسى العانىڭا، ايتقان اڭگىمەلەرىڭە — بارىنە راقمەت. ءبىراق مەن بۇگىن ەشقايدا تىرپ ەتە المايتىن شىعارمىن. ءقازىر ۋنيۆەرسيتەتكە بارۋىم كەرەك. ەرتەڭ — ەمتيحان.
— قويشى، سەن ەمتيحاندى كوزىڭدى جۇمىپ وتىرىپ تاپسىراسىڭ عوي. بۇرىن دا جاقسى وقيتىنسىڭ. ال، مەن كەتتىم وندا. ايتپاقشى، مەن ەرتەڭ قاراعاندىعا جۇرەمىن، سونداعى تۋىستارىما بارىپ قايتامىن. كەشەدەن بەرى جاتاقحانا ەمەس، اپايدىڭ ۇيىندە جاتىرمىن. — وسىلاي دەپ ول ماعان قولىن بەردى. — سەن جاڭاعى مەنىڭ ايتقاندارىمنىڭ ءبارىن شىن ەكەن دەپ قالىپ جۇرمە، جىگىتتەر جايىنداعى ءسوزىمدى ايتامىن. ونىڭ ءبارىن جاي، قالجىڭ ءۇشىن، سەن قايتەر ەكەن دەپ ايتىپ جاتىرمىن.
— ونى تۇسىنەمىن عوي، زايكۇل. ال، جولىڭ بولسىن!
جازعى سەسسيا بىتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە مەن مەڭتايدى ىزدەپ، بۇرگەنگە باردىم. سەسسيانىڭ اراسىندا بارىپ قايتسام با دەپ تالاي رەت وقتالدىم دا. ءبىراق شىدادىم.
بۇرگەنگە كەلىپ اۆتوبۋستان تۇسكەن سوڭ، العاشقى كەزدەسكەن بىرەۋدەن ابايەۆانىڭ ءۇيى قايسى دەپ سۇرادىم. ماعان اۋىلدىڭ ورتا تۇسىنداعى كوك تەرەزەلى، توقال ءۇيدى نۇسقادى.
قوس قىز ۇيدە وڭاشا وتىر ەكەن. ولار مەنى قۋانا قارسى الدى. اسىرەسە مايرا جىلاپ كورىسكەندەي بولدى.
— ءيا، ءيا، ەسەنسىز بە، اعاي؟ — دەپ كەۋدەمە ماڭدايىن توسەدى. وسى كەزدە ونىڭ كوزىنەن جاس تا شىعىپ كەتتى. وعان مەن دە بوساڭسىپ، كوزىم جىپىلىقتاي جونەلدى. تەك مەڭتاي عانا سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ، ەرنىن تىستەپ، ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ، قولىنىڭ ۇشىن عانا بەردى دە، ءۇنسىز قالدى.
امانداسقاننان كەيىن قىزدار مەنى ەسىك الدىنداعى كولەڭكەلى جاي — بەسەدكاعا الىپ باردى. وندا، دوڭگەلەك ۇستەل جانىندا سالۋلى كورپە بار ەكەن. مايرا ۇكىدەي ۇشىپ، ۇيدەن ەكى جاستىق اكەپ، جانىما قويدى.
— ءيا، اعاي، جاستىققا جانتايا وتىرىپ، دەمالىڭىز، — دەدى.
جايعاسىپ وتىرعاننان كەيىن مەن قىزداردىڭ بەتىنە قارادىم.
مايرا بۇرىنعىسىنان ءسال تولا تۇسكەنگە ۇقسايدى. مەڭتاي ءجۇزى شۇبەرەكتەي بوپ، قاتتى جۇدەپ قالىپتى.
— ال، حالدارىڭ قالاي، قىزدار؟ — دەدىم مەن.
— ءيا، نە حالدى سۇرايسىز، — دەدى مايرا تەز جانە ىقىلاستانا جاۋاپ بەرىپ. — ءسىز كەتكەننەن كەيىن تالاي سۇمدىقتى باستان كەشىردىك قوي مەڭتاي ەكەۋمىز.
وسىلاي دەپ ول مەڭتايعا قارادى، سودان سوڭ ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرماي، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
— مەن ءبارىن دە ەستىدىم، ءبارىن دە بىلەمىن، — دەدىم قىزدار ول سۇمدىق جايلاردى ەستەرىنە الىپ، تاعى دا قينالماسىن دەپ. — زايكۇل ايتتى. تۇماجاندى دا كوردىم.
— ءيا، زايكۇل بايعۇس ءبارىن دە ايتىپ ۇلگىرگەن ەكەن، — دەدى مايرا كۇلىپ.
مەڭتاي باسىنان وتكەن بار اۋىرتپالىقتى ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ كەلگەندىكتەن بە، مەن ءوزىمدى ونىڭ الدىندا كىنالىدەي تانىپ، كىبىرتىكتەي بەرگەن ەدىم. وسى تارتقان ازابىنا مەنى جازعىرىپ، جازالايتىنداي كورگەمىن. ءبىراق مەڭتاي ويتپەدى. جىلاپ-سىقتاپ، مۇڭ دا شاقپادى.
— مۇنداي وكىنىشكە ۇشىرايمىن دەپ ويلاماپ ەدىم، — دەپ بار وكىنىش، ارىزىن، ءبىر-اق اۋىز سوزگە ءتۇيىپ، ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. سودان سوڭ بارىپ، ءسال عانا يەگىن كوتەردى. — جىگىتتىڭ دە جىگىتى، مايدانگەردىڭ دە مايدانگەرى بار ەكەن عوي...
— ءيا، ول راس. ال، اعاي، ءوز جايىڭىزدى ايتا وتىرىڭىز، — دەدى مايرا.
مەن قوس قىزعا جاقسى اڭگىمە ايتىپ، جاندارىن جادىراتسام دەپ ويلادىم. ءبىراق، وندايدا اۋزىڭا تىلەگەن اڭگىمەڭ كەلىپ تۇسە قويا ما؟ مەن الدىمەن وبلىستىق گازەتتە ءتىلشى بوپ قىزمەت ىستەگەنىمدى، ەل ارالاعانىمدى ايتتىم. كوپ ماقالالار جازدىم دەدىم.
— ءيا، بىزدەن كەتكەننەن كەيىن باسىڭىزدان كەشكەننىڭ ءبارىن دە ايتا بەرىڭىز، — دەدى مايرا.
— ايتايىن، — دەدىم مەن اۋزىما قىزداردى كۇلدىرەتىن ەشبىر قىزىق اڭگىمە تۇسپەي ساسقالاقتاپ.
— تەك كورگەنىڭىزدى عانا ايتىڭىز، اعاي، ەستىگەنىڭىزدى ەمەس، —دەدى مايرا سۇق ساۋساعىن شوشايتا كۇلىپ، پروفەسسور اۋەنوۆتىڭ باياعىدا وقىعان الدار كوسە جايلى لەكسياسىن ەسكە ءتۇسىرىپ.
مەن دە كۇلىپ باسىمدى يزەدىم. وسى كەزدە مەڭتاي سۇراق قويدى.
— ءساليمانى كوردىڭىز بە؟ — دەدى باياۋ ۇنمەن.
— كوردىم.
— ءيا، سونى ايتىڭىز، — دەدى مايرا.
— ايتايىن.
XVIII
كولەڭكەسىن سۇيرەتىپ اشىق كۇندە ۇزاق جورتقان سالت اتتى جولاۋشىعا ۇقساپ، ءبىزدىڭ ءتىلشى دەگەن اعايىندار دا كەزبە كەلەدى، — دەپ باستادىم مەن اڭگىمەمدى. «ءيا، باسە، اعايدىڭ اڭگىمەسى وسىلاي بوپ كەلسە كەرەك ەدى» دەپ مايرا كۇلىمدەپ، قۋانىپ قالدى. مەڭتاي دا ىقىلاستانا جىميىپ قويدى. ولار كۇلگەنگە مەن ءماز بولىپ، ءار ءسوزىمدى ودان سايىن بەينەلەپ، بەدەرلەپ ايتۋعا تىرىستىم. — ەل كەزىپ، اۋدان ارالاپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە، جولىم ءتۇسىپ، ءوزىمىزدىڭ «اقبوتا» اۋىلىنا سوقتىم. جۇماباي جەزدەم سوعىستان امان-ەسەن قايتقان بولاتىن. كەشكە كەلىپ سوندا ءتۇسىپ، اپايىمدى، جيەندەرىمدى قۋانتىپ، اۋناپ-قۋناپ جاتتىم دا، ەرتەڭىندە بۇركىتبايعا سالەم بەرەيىن دەپ كولحوز كەڭسەسىنە باردىم.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، — دەدىم پرەدسەداتەل كابينەتىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاي بەرە.
توردە كۇجىرەيىپ بۇركىتباي وتىر ەكەن. مەن بالا كۇنىمنەن بىلەتىن كەشەگى شيراق، كىرپى شاش، ۇزىن بويلى، كوزى تۇزداي كوك سارى جىگىت بۇل كۇندە ۇيەلمەندەي سارى شال بولىپتى. يەگى ىلگەرى ۇمسىنىپ، شوشقانىڭ كىرپىگى سياقتى قويۋ اق كىرپىك تورلاعان، تۇزى ازايعانداي ءتۇسسىز كوك كوزدەرى ءوزىن جۇتقالى كەلە جاتقان جىلاننان قورىققان تىشقانداي بوپ ءبۇرىسىپ، بۇعىپ قالعان قارسى الدىنداعى جۇدىرىقتاي ايەلگە تىكەنەكتەي قادالىپ، تەسىرەيە قالىپتى. بۇركىتباي ماعان مويىن دا بۇرماستان، ورمانداعى سارى ايۋدىڭ تابانىنداي بالپيعان كۇرەكتەي ەتجەڭدى الاقانىن، جاس بالانىڭ قوس جۇدىرىعىنداي قىزىل مۇرنىنا قونعان شىبىندى قاققانداي، ءبىر سىلتەپ قالىپ:
— ءاي، سالەمىڭدى قويشى، ءارى، — دەدى.
بۇركىتباي بۇرىنعىسىنشا جاي سويلەيدى ەكەن. ءار ءسوزىن اقپاندا قۇتىرىپ ادام تارپىعان بۋرانىڭ تىزەسىندەي تەگەۋرىنمەن نىعارلاپ، نىعىزداي ايتاتىن بولىپتى.
ونىڭ وڭ قول جاعىندا، سوعىستا ۇلكەن كومانديرلەر عانا ۇستايتىن، قالىڭدىعى قىلىشتىڭ قىرىنداي سارى ءامىرقان بىلعارىدان جاسالعان، يىققا اسىناتىن ۇزىن باۋلى، اسكەري سۋمكا جاتىر. شابۋىلعا شىققاندا كەي كومانديرلەر وعان گرانات، نەمىستەردىڭ ولجا پيستولەت — اۋىر پارابەللۋمىن سالىپ الاتىن. بۇركىتباي، شاراپ ساۋىتىنىڭ تىعىنىن بۇرالا سۇڭگىپ تەسىپ وتكەن تەمىر بۇرانداداي بوپ ايەلگە قارالىپ قالعان ءتۇسسىز كوك كوزىن بۇرماستان، وڭ قولىن سۋمكاعا قاراي سوزىپ، سيپالاپ، ونىڭ اۋزىن اشا باستادى. مەن مىنا مىلقاۋ دۇنگەنە سۋمكادان مىلتىق سۋىرىپ الىپ، سورلى ايەلدى ءبۇرىسىپ وتىرعان بويىندا باسىپ سالار ما ەكەن دەپ قورىقتىم. شىنىندا دا ول سۋمكادان نەمىستەردىڭ اعاش ساپتى گراناتاسى سياقتى ۇزىنداۋ بىردەڭەنى سۋىرىپ الدى. سويتسەم، ونىسى ىشىمدىكتەن بوساعان سيدا ساۋىتقا تولتىرا سالىپ العان، تىشقاننىڭ قۇمالاعى سياقتى، قيىرشىق-قيىرشىق قارا بۇيرا ناسىباي ەكەن. سونىڭ شوشايعان قاعاز تىعىنىن الىپ، سول جاق الاقانىنىڭ شۇڭقىرىنا ءبىر ۋىسقا جۋىق ناسىبايدى ءبىر-اق سالدى دا، ناسىباي ەمەس، قىلق ەتكىزىپ كونياك جۇتقانداي ەتىپ، اپانداي اۋزىنا اپارىپ تاستاپ كەپ جىبەردى. ءتىلىنىڭ ۇشىمەن ەكى ۇرتىن كەزەك-كەزەك بۇلتيتىپ، تىعىرىققا قاسقىر قۋىپ تىققانداي قۇمارلىقپەن، اۋزىنداعى ناسىبايدى سالپى ەرىن مەن سارى ءتىستىڭ اراسىنا جينادى دا، راقاتتانعاندىقتان ەكى ەزۋى، ءۇنسىز ىرىلداعان سارى توبەتتىڭ ەزۋىندەي، جىبىرلاپ قويا بەردى. سودان سوڭ، سابالاق سارى شاشتى ايۋ باسىن ارەڭ قوزعاپ، سولعا قاراي بۇردى دا، كارى قويدىڭ تىسىندەي ءمۇجىلىپ، ءتۇپ جاعى قارايىپ كەتكەن، ءۇش جاعى ساپ-سارى سيرەك تىستەرىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتا، شىرت ەتكىزىپ تۇكىرىپ قالدى. بۇركىتباي تۇكىرمەك بوپ باسىن بۇرعان كەزدە بۇرانداعا ءىلىنىپ، سۋىرىلىپ بارا جاتقان تىعىنداي، ايەل بايعۇس ورنىنان كوتەرىلە بەردى دە، بۇركىتباي بەرى قاراي قايتا بۇرىلعاندا ايەل دە سىلق ەتىپ، ورنىنا وتىردى — ءون بويىن تەمىر بۇراندا بويلاي كىرىپ، قوزعالتپاي تۇرعان تىعىن سول كۇيىندە قالدى.
بۇركىتبايدىڭ تۇكىرىگى سول جاقتاعى ۇستەلدە بۇقيىپ بىردەڭە جازىپ وتىرعان ەسەپشىنىڭ وڭ جاق بەتىنە شىلپ ەتە ءتۇستى. ەسەپشى ىرجىڭ ەتىپ باسىن ءبىر كوتەردى دە، بەتىن الاقانىمەن سيپاي سالدى. سودان سوڭ قاعازىنا قايتا بۇقيىپ، جاعىنا بۇركىتبايدىڭ تۇكىرىگى ەمەس، ناق ءبىر قۇدايدىڭ جىلى جاڭبىرى تيگەندەي ماسايراپ، مىڭق ەتپەستەن وتىرا بەردى. ەسەپشى جىگىت ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇرسىن دەگەن بالاسى بولاتىن. «تۇرسىن، توبەڭنەن قۇداي ۇرسىن» دەدىم مەن ىشىمنەن ونىڭ بەتىندەگى بۇركىتبايدىڭ ناسىباي ارالاس تۇكىرىگىنىڭ ايعىز-ايعىز ءىزىن كورىپ تۇرىپ.
بۇركىتباي راحاتتانا تۇكىرىپ تاستاپ، قاتتى باۋىرساق شايناعانداي، اۋزىن قايتا-قايتا مالجاڭداتىپ، تىشقاننىڭ قيىنداي تۇيىرتپەك ناسىبايدان الدەبىر ءال العانداي بوپ، الدىنداعى ايەلگە ودان سايىن تەسىرەيە قارادى.
— سەندەر، نەمەنە، سوعىس ءبىتتى، ەندى بۇركىتبايدىڭ ءسوزىنىڭ ءبىر تيىن دەپ ويلايسىڭدار ما؟ جوق، سوعىس بىتسە، سوعىستان بۇلىنگەن دۇنيەنى قالپىنا كەلتىرۋ بار. بۇل دا سوعىستان كەم ەمەس. ەندەشە بۇركىتبايدىڭ بۇرىنعى بۇيرىعى — بۇيرىق، ونىڭ بۇرىنعىداي، اق دەگەنى — العىس، قارا دەگەنى — قارعىس! ءبىلىپ قويىڭدار مۇنى. ەرتەڭنەن باستاپ ءوزىڭ شوپكە جۇمىسقا باراسىڭ. ال بالاڭ تراكتورعا شىعادى.
— بالا ءتاۋىر بوپ قالدى، بارسىن، — دەدى ايەل تاماعى كەبەرسىپ، ءۇش-تورت ءسوزدى ءبولىپ-بولىپ ارەڭ ايتىپ. — ال ماعان ەكى-ۇش كۇن ايال بەر، بوكە، قاتتى اۋىرىپ ءجۇرمىن.
ايەل بويىنداعى بار قاسىرەتتى جۇزىنە جيناپ، بۇركىتبايعا جالىنا قارادى.
— «اۋىرىپ ءجۇرمىن»، — دەپ كەكەتتى بۇركىتباي ونى. — اۋىرساڭ— جۇمىس باسىندا ءول، ءبىلدىڭ بە، ۇيدە جاتپا. كەۋدەڭدە جانىڭ بولسا، ەرتەڭ سەنى ءشوپ باسىنان كورەتىن بولايىن، ءبىلدىڭ بە؟ ال ويتپەسەڭ، وندا مەنەن جاقسىلىق كۇتپە، ءبىلدىڭ بە؟
ايەل امالسىز كونگەندەي بوپ، باسىن يزەدى. سودان سوڭ ءۇنسىز ورنىنان تۇرىپ، ەسىككە قاراي بەتتەدى.
— ءاي، قاتىن، توقتا، — دەدى بۇركىتباي ايەلگە جەكي اقىرىپ.
— نەگە ۇندەمەي باراسىڭ: شىعاسىڭ با ءوزىڭ جۇمىسقا، جوق پا؟
— ءومىر بويى وسى كولحوزدىڭ جۇمىسىمەن كوزىمىز شىعىپ كەلەدى عوي، باكە. اۋىرعان سوڭ، امالسىزدان ءبىر كۇن قالىپ ەدىم. جارايدى، ولسەم، سول ءشوبىڭنىڭ باسىندا-اق ولەيىن، — دەدى ايەل. — اۋدانعا بارىپ، دارىگەرگە قارالىپ كەلەمىن بە دەپ ەدىم، جىبەرمەدىڭ عوي. قايتەيىن.
بۇل ايەلدىڭ كىم ەكەنىن ول توقتاپ، كەيىن بۇرىلعاندا ءبىر-اق ءبىلدىم. ەرى مەن ۇلكەن ۇلى سوعىستا ولگەن قانشا اپاي ەكەن. سوعىستا ولگەن ۇلكەن ۇلى مەنىمەن تۇيەدەي قۇرداس ەدى. قولىنداعى كەنجەسى ءبىز سوعىسقا كەتكەندە كىشكەنتاي بالا بولاتىن. سول ەسەيىپ، اجەتكە جاراپ، قارشادايىنان جۇمىس ىستەپ، شەشەسىنە سۇيەنىش بولىپ ءجۇر دەپ ەستىگەنمىن.
— سالەمەتسىز بە، قانشا اپاي؟ — دەدىم ايەل پرەدسەداتەلگە اقىرعى جاۋابىن بەرىپ بولعاننان كەيىن.
قانشا اپاي دا مەنى ەندى تانىدى.
— امانبىسىڭ، اينالايىن. ەربول ەكەنسىڭ عوي، — دەپ جاقىنداپ كەپ بەتىمنەن ءسۇيدى. — قاشان كەلدىڭ؟ وقۋىڭ ءبىتتى مە، قالقام؟
— كەشە كەلدىم، وقىپ ءجۇرمىن ءالى.
— نارشا بايعۇس قۋانىپ، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ جاتىر دەسەڭشى وندا. جارايدى، قالقام، ۇيلەرىڭە بارىپ جولىعامىن عوي، — دەپ قانشا اپاي قايتادان ەسىككە قاراي بەتتەدى.
— ءاي، قاتىن، — دەدى بۇركىتباي ايەلدى تاعى توقتاتىپ. قانشا اپايدىڭ اكەسى ازان شاقىرىپ قويعان اتى بۇركىتباي ءۇشىن مۇلدە وشكەن سياقتى، قايتا-قايتا «قاتىن» دەپ اتايدى. — دارىگەر سەنىڭ نە تەڭىڭ، جۇمىسقا بارا بەر. ەگەر بالاڭ ەرتەڭ تراكتورعا جانارماي تاسۋعا شىقپاسا، وندا اۋداننان مەليتسا شاقىرتىپ، ايداتىپ جىبەرەمىن ۇلىڭدى. ءبىلدىڭ بە؟
بۇركىتبايدىڭ بار قۇقايىنا ءتورت جىلدان بەرى شاراسىز كونىپ كەلە جاتقان جەسىر ايەل ءبىر اۋىز ءسوز قارسى ايتپاستان، تاعى دا باس يزەپ، ەسىكتەن شىعىپ كەتتى.
بۇرىنعى بريگاديرىمنىڭ مىناداي بوپ كەتكەنىنە مەن تاڭ قالدىم. العاشىندا ونىڭ سالەمىمدى الماعانىما رەنجىپ قالىپ ەدىم. ارتىنان، الگى سورلى ايەلدى سونشا جابىرلەگەنىن كورگەندە وعان زىعىردانىم قاينادى. ءوزىمدى-وزىم ارەڭ ۇستاپ، وعان، قايتادان سالەم بەردىم.
— اۋ، سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەدى ول سالەمىمدى العان بولىپ. مەن ءجونىمدى ايتىپ، تىلشىلىك كۋالىگىمدى كورسەتتىم.
— ە، ءتىلشى دەگەن قالادا وتىرمايتىن با ەدى، — دەدى ول ەندى مەنى مىسقىلداپ. — جۇرت قالاعا جەتە الماي جۇرسە، سەنىڭ الماتىدان وبلىس كەلىپ، وبلىستان اۋىلعا شاپقىلاپ جۇرگەنىڭ قىزىق ەكەن. «سارى ءيتتىڭ باسىن سارى تاباققا سالسا، شورشىپ تۇسەدى» دەگەن وسى-ay، — دەپ ول وزىنەن-وزى راقاتتانىپ، كەڭكىلدەپ كەپ كۇلدى. «سارى يت — سەنسىڭ، — دەگىم كەلدى وعان. — شاشىڭ دا، قاسىڭ دا، شارىق تاباقتاي بەتىڭ دە سارى. سەن وڭكيگەن سارى ايۋسىڭ!» ءبىراق، ادەپ ساقتاپ، جاسى ۇلكەن كىسىمەن تايتالاسپادىم. ءجون جاۋاپ بەردىم.
— قالا قايدا قاشار دەيسىز، — دەدىم دە قويدىم.
بۇركىتباي تاعى كەڭكىلدەدى.
— «ءوزى جاقسى كىسىگە — ءبىر كىسىلىك ورىن بار» دەگەن قايدا؟ جالپاق جۇرت سىيىپ جاتقان قالاعا سەنىڭ ءبىر باسىڭنىڭ سىيماعانى قيىن ەكەن، شىراعىم. جارايدى، جارايدى، قالاعا سىيماساڭ — دالا كەڭ. ءوزىڭ ءبىل.
«بۇل قاقپاس نەگە مەنەن اۋىلدى قىزعانىپ تۇر؟» دەپ ويلادىم ىشىمنەن. ونىڭ سەبەبىن ارتىنان ءبىلدىم.
— ال، مەندە نە شارۋاڭ بار ءتىلشى بولساڭ؟ — دەدى بۇركىتباي ارت جاعىنان ونى بىرەۋ اۋىزدىقپەن شاۋجايلاپ، وتىرعانداي، ەكى ەزۋىن كەزەك قايشىلاپ.
— ءبىرىنشى شارۋام سىزگە سالەم بەرۋ ەدى. ونى ارەڭ ورىندادىم. بەرگەن سالەمدى المايتىن بوپ كەتىپسىز. ەكىنشى ايتارىم — كولحوزشى ايەلمەن جاڭاعىداي سويلەسۋىڭىز دۇرىس ەمەس. ءسىز ول كىسىنى ءوزىمنىڭ مەنشىكتى كۇڭىم دەپ ويلايسىز بa؟ جوق، ولاي ەمەس. ول كىسى كولحوزدىڭ قوجالارىنىڭ ءبىرى.
— ونى كىم ايتتى ساعان؟
— پارتيا.
— ماعان اقىل ۇيرەتەتىن كىمسىڭ سەن ءوزىڭ؟
— وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءتىلى — «الاتاۋ جۇلدىزى» گازەتى قىزمەتكەرىمىن.
بۇركىتباي بۋلىعىپ، ۇندەي الماي قالدى. مەن بۇرىلدىم دا، قوشتاسپاستان شىعىپ كەتتىم.
ەرتەڭىندە قالاعا قايتپاق بولىپ، توكەشتى ىزدەپ، تومەنگى اۋىلعا قاراي بەتتەپ، مەكتەپتىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتتىم.
— اعا-ا-ا! — دەپ تورعايداي شىرىلداعان ءبىر بالا داۋىسى شىقتى ارتىمنان.
جالت قاراسام، شاشى جالبىراعان ءبىر كىشكەنتاي قىز سوڭىمنان جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. مەن توقتاپ، توسىپ الدىم.
— اعا، ءسىزدى ءمۇعالىم تاتەم، — دەدى كىشكەنتاي قىز ەنتىگىن باسا الماي، — ءساليما تاتەم شاقىرادى. ءوزى كلاستا وتىر.
وسى كەزدە مەكتەپتەن جامىراي جۇگىرىپ، باسقا بالالار شىقتى.
مەن ءساليمانىڭ وسىندا ءمۇعالىم ەكەنىن بىلەتىنمىن. ءبىراق بارىپ جولىقپاعان بولاتىنمىن. ءوزى شاقىرعان سوڭ — بارايىن دەپ مەكتەپكە قاراي بۇرىلدىم. كولحوز كەڭسەسى مەكتەپتىڭ ءدال قاسىندا ەدى. ونىڭ سىعىرايعان كىشكەنە ەكى تەرەزەسى الدەكىمدى اڭدىعانداي بوپ، مەكتەپ جاققا جۇتىنا، جىلميا قاراپ، تەلمىرىپ تۇراتىن.
بۇرىنعى ۋ-شۋى كوپ ورتالاۋ مەكتەپ سوعىس كەزىندە جابىلىپ، باستاۋىش مەكتەپكە اينالعان. ونىڭ تۇتاس ءبىر جاق جارتىسىن كولحوز الىپ، استىق قويماسى ەتىپ جىبەرگەنىن ەستىگەن بولاتىنمىن. ءوزىمنىڭ ەڭ العاش قانات قاعىپ ۇشقان ۇيام بولعاندىقتان با، الدە ومىرلىك جار بولار دەگەن ۇمىتپەن ەڭ العاش قۇشاقتاعان قىزىم ءساليما ىشىندە وتىرعاندىقتان با، ايتەۋىر، مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاي بەرە جۇرەگىم قاتتى لۇپىلدەپ كەتتى. ءساليما ەكەۋمىز ەڭ العاش رەت سۇيىسكەن كلاستا، ءمۇعالىم ۇستەلىنىڭ باسىندا، ەسىككە قىرىنداۋ وتىر ەكەن. ونىڭ قارسىسىنداعى وزىمە بالا كۇنىمنەن تانىس پارتالار، بۇرىش-بۇرىشى كۇشىكتىڭ قۇلاعىنداي دەلديىپ، «اپىراۋ، مىناۋ ەربول ما؟» دەپ، جاپىرلاي ماعان قاراسقان سياقتى بولدى.
ەسىكتىڭ اشىلعان دىبىسىن ەستىپ، ءساليما جازىپ وتىرعان جۋرنالىنىڭ بەتىن جاپتى دا، موينىن بۇردى. كلاسقا كىرگەن ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن سوڭ، ورنىنان اۋىر كوتەرىلىپ، مەن ءۇشىن وزگەشە ءبىر جات قيمىلمەن، ۇيرەكشە، ەكى جاعىنا كەزەك تەڭسەلە باسىپ، بەرى قاراي اياڭدادى. ول وزىمە جاقىنداعاندا ءىشى ەداۋىر ءبىلىنىپ قالعان ەكىقابات ەكەنىن اڭعاردىم. بۇرىنعى اپپاق بەتى تارعاقتىڭ جۇمىرتقاسىنداي تارعىلدانىپ، ءار جەرىنە اجىمگە استە ۇقسامايتىن جالپاق، قىزعىلت سىزىقتار تارتىلىپتى. ەكىقابات ايەلدىڭ بەتىنە «نوقتا» تۇسەدى دەگەن وسى ەكەن عوي دەپ ويلادىم. ءساليمانىڭ بۇرىن دا ءبىر بالاسى بار دەپ ەستيتىنمىن. ىشىندەگى ەكىنشىسى بولار دەپ جورامالدادىم.
ءساليما ماعان قول بەرىپ امانداستى. مەن دە ودان ارتىققا بارمادىم. تارعىل بەت، شارتيعان ءىش، ۇيرەك اياڭ — ءبارى ماعان ءبىرتۇرلى جات تا، جيىركەنىشتىلەۋ دە كورىندى. ءبىراق مۇنىمدى سەزدىرمەۋگە تىرىستىم.
ءساليما، الدىمەن، ءوزى بارىپ سالەم بەرە الماي جاتقانىنا كەشىرىم سۇرادى.
— سوعىس كەزىندە كەلگەنىڭدە دە كورە الماپ ەدىم، — دەدى.
— وقاسى جوق، ءساليما، — دەدىم مەن. — ءوز حالىڭ قالاي؟
— حالدىڭ نەسىن سۇرايسىڭ؟ — دەپ كۇرسىندى ول ۇستەل جانىنداعى ءوز ورنىنا وتىرىپ جاتىپ. مەن، شاكىرت سياقتانىپ، ونىڭ الدىنداعى ءبىرىنشى پارتاعا جايعاستىم. — قارا تۇندە اداسىپ، قاڭعىپ، ەلسىز ءشول دالاعا شىعانداپ كەتكەن ادامدا نە حال بولۋشى ەدى؟
مەن ۇندەمەدىم. ءساليمانىڭ جۇرەگىندەگى ەسكى جارانىڭ اۋزىن تىرناعىم كەلمەدى. ءبىراق، ءساليما ءوز جايىن مەن سۇراماي-اق بايانداي باستادى.
— مەن سەنى ەشقاشان دا كىنالامايمىن، — دەپ باستادى ول ءسوزىن. — وسالدىڭ ومىرتقاسىن ومىرىپ، بەرىكتىڭ بەلىن بۇگىلدىرىپ كەتكەن سوعىستى كىنالاپ، جاس ءومىرىمدى ماڭگىلىك وشپەس ورتكە سالىپ كەتكەن سوعان لاعىنەت ايتامىن. وسالدىق جاساپ، ومىرىلىپ قالعانىما وكىنەمىن، ءوزىمدى كىنالايمىن.
— وسىلاي دەدى مە؟ تۋرا وسىلاي دەدى مە، اعاي؟ — دەپ مەڭتاي بىلەگىمنەن ۇستاپ الدى.
— ءيا، — دەپ مەن باسىمدى يزەدىم.
— ءتۇۋ، اعاي، قانداي جاقسى بولعان! مەن ءسىز ساليمامەن كەزدەسىپ، ول تۋرا وسىلاي دەپ ءوز قاتەسىن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا مويىنداسا دەپ ويلاۋشى ەدىم. كەزدەسكەنىڭىز، ءساليمانىڭ وسىلاي دەگەنى قانداي جاقسى بولعان!
مەڭتاي ارقاسىنان الدەبىر اۋىر جۇك تۇسكەندەي، ىشىنە سىيماي جۇرگەن وسى ءبىر مويىنداۋ ءسوزىن ءساليما ەمەس، بەينەبىر ءوزى ايتقانداي بوپ، ماسايراپ، راقاتتانىپ قالدى.
— ءساليما بۇدان باسقا دا ءبىرسىپىرا سوزدەر ايتتى.
— ەندى رەتىمەن ايتا بەرىڭىز، اعاي. ماعان ەڭ كەرەگى جاڭاعى مويىنداۋى ەدى، — دەپ مەڭتاي قايتادان سابىرلى قالپىنا كەلدى.
— ءوزىمدى كىنالايتىنىم، — دەدى ءساليما اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، — مەن اناۋ تاناداي تۇراقتى بولا المادىم. سىم قورشاۋدىڭ ىشىندە بولسا دا ول ءقازىر سۇيگەنىنىڭ قاسىندا ءجۇر. شىن عاشىققا ودان ارتىق مۇرات بار ما؟
— تانانىڭ قايدا ەكەنىن بىلەدى ەكەن عوي، — دەدى مايرا.
— بىلەدى ەكەن...
— ويلاپ قاراسام، مەنىڭ ساعان جازعان سوڭعى حاتىم اققۋدىڭ اقىرعى انىندەي بوپتى، ەربول، — دەپ ءساليما تاعى ءبىر كۇرسىنىپ الدى.
— ول حات ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى، — دەدىم مەن. ءساليما باسىن يزەدى.
— وندا مەن شەشەن دە، شەبەر دە ەكەنمىن. اقىن بولسام دەگەن تالاپ بار ەدى عوي وندا كەۋدەدە. سونىڭ ءبارى مىنا سارى شالدىڭ، ساڭىراۋ دۇلەيدىڭ، — ءساليما مەكتەپ سىرتىنداعى كولحوز كەڭسەسى جاقتى نۇسقادى، — قالقاسىندا قالدى. تۇياعى قاندانىپ، تۇمسىعى مايلانىپ، قورباڭداپ جاس جەمتىكتىڭ كەۋدەسىن كەۋلەپ جاتقان كارى قاسقىرداي كۇيگە جەتكەن سوڭ اقىن ەمەس، اقىماق قىلدى عوي ول مەنى.
— سەن ءالى دە اقىنسىڭ، ءساليما، — دەدىم مەن. — مىنا سوزدەرىڭنىڭ ءوزى توگىلىپ تۇرعان تەڭەۋ عوي.
— اقىندىق قايدا ەندى بىزگە، — دەپ كۇرسىندى ول. — بالا-شاعامەن قالدىق قوي ءبىز. ال سەن ناعىز جۋرناليست بوپ كەتىپسىڭ، ەربول. جازعاندارىڭنىڭ ءبارىن گازەتتەردەن ۇزبەستەن وقىپ جاتامىن.
— ناعىز جۋرناليست بولۋعا ءالى ەرتە عوي، — دەدىم مەن باسىمدى شايقاپ. ءساليما دا باسىن شايقادى.
— جوق، جوق، راس ايتامىن.
وسىدان سوڭ ول ءسال ويلانىپ، ءۇنسىز قالدى دا، العاشقى باستاعان اڭگىمەسىن قايتادان جالعادى.
— تاعى دا ايتامىن، ەربول، مەن سەنى ەشقاشان دا كىنالامايمىن. ۇل — جەتىم، جار — جەسىر بولىپ، ءار كەۋدەدە جۇرەك ورنىنا جۇدىرىقتاي مۇز جاتقان، ءار ادامنىڭ كوزىنەن اققان قاندى جاسى ەكى بەتتى قىشقىلداي كۇيدىرگەن سۇراپىل سوعىس جىلدارىنىڭ ازابىن، زاردابىن كىم ۇمىتادى دەيسىڭ. بۇل دا سول مىڭداعان جاننىڭ جۇرەگىندە قالعان تارقاماس شەردىڭ ءبىرى عانا عوي. ونىڭ ۇستىنە ءومىر بويى ءوزىمدى كىنالاپ وتەرمىن دەدىم ەمەس پە جاڭا. ەگەر ءۇنىم جەتسە مەن بار قىزعا، قىز بوپ تۋار بولاشاق بار ۇرپاققا بىلاي دەپ جار سالار ەدىم: «قىزدار، باي دەپ، باقتى دەپ ەشقاشان دا شالعا شىقپاڭدار. جانىڭ سۇيگەن تەڭ قۇربى دوسىڭا بالعىن بال كوڭىلمەن بەرگەن ۋادەڭدى ولسەڭ دە بۇزبا!» دەر ەدىم. ءبىراق مەنىڭ ءۇنىمدى كىم ەستيدى، كىمگە ايتامىن؟ سوزىندە تۇرا الماي سورلاعان، شاتاسىپ شالعا شىققان ءساليمانىڭ ەندىگى ءسوزى كىمگە كەرەك، كىمگە ءدارى...
— ءتۇۋ، بايعۇستىڭ جاعدايى قيىن ەكەن عوي، اياپ كەتتىم عوي، — دەدى مايرا. مەڭتايدىڭ دا مولتىلدەپ كوزىنە جاس كەلگەن سياقتاندى. مەن اڭگىمەمدى ارى قاراي جالعادىم.
وسى ارادا ءساليما وكسىپ جىلاپ قويا بەردى. ونىڭ جىلاعانىن كورىپ وتىرىپ، ءوزىم دە قينالدىم. ءبىراق، قينالعانمەن مەنىڭ قولىمنان كەلەر نە بار؟ ءساليما وكسىگىن توقتاتا الماي، قايتا-قايتا جىلاي بەردى. ونىڭ ەندىگى ءسوزى ەكى وكسىك اراسىندا ايتىلىپ قالعان ۇزىك-ۇزىك ويلار تۇرىندە جالعاستى. ول ماعان شال كۇيەۋىنىڭ سوعىستان سوڭعى ءبىر جىل ىشىندە وزىنە ىستەگەن ءزابىرىن جەتكىزدى. بۇل اۋىلدا بۇركىتباي ەتەگىن اشپاعان جاس ايەل، ءوڭى ءبۇتىن ورتا جاستاعى قاتىن كەمدە-كەم كورىنەدى دەدى.
— بۇل قورلىققا كونگەنشە ولگەننىڭ ءوزىن حوش كورگەن ساتتەرىم دە بولدى، ەربول، — دەدى ول تاعى ءبىر وكسىپ الىپ. — الايدا مەزگىلسىز جان شىقپايدى ەكەن كەۋدەدەن. ءالى كۇنگە دەيىن ولمەي ءتىرى كەلەمىن. ءبىراق، تەك ءتىرى جان دەگەنىڭ بولماسا، مەندەگى ەندىگى تىرشىلىك شامالى بوپ قالدى بۇل كۇندە. ايتەۋىر، بالا-شاعا بولعان سوڭ بوي ۇيرەنىپ، كوندىگىپ كەتىپ بارا جاتىرمىن، تەڭىزگە لاقتىرىلعان ءبىر كەسەك تاستىڭ سۋ تۇبىنە قاراي سىبدىرسىز دومالاعانىنا ۇقساپ.
ءساليما كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، ءسوزىن جيناقتاي باستادى.
— سەنى تەرەزەدەن كورگەن سوڭ، شىداماي شاقىرتتىم، ەربول. كەلگەنىڭە راحمەت، ساعان شاعىپ، ىشىمدەگى شەمەن شەرىم ءبىراز بوساپ قالعانداي بولدى...
وسى كەزدە سارت ەتىپ، كلاسس بولمەسىنىڭ ەسىگى اشىلدى. ەكەۋمىز دە جالت قارادىق. ءتۇسى وڭا باستاعان كوك كوزدەرى قۇتىرعان ءيتتىڭ كوزىندەي قانتالاپ، وق ءتيىپ دولىرعان سارى ايۋداي قورباڭداپ، بۇركىتباي كىرىپ كەلە جاتىر.
— ءا، ەكى عاشىق قول ۇستاسىپ، وتىرسىڭدار ما سىبىرلاسىپ، — دەدى ول تىستەنە تاقپاقتاي سويلەپ. سودان سوڭ ءساليمانىڭ قاسىنا كەلدى دە، ۇنەمى تەرشىپ، بىرشىپ جۇرەتىن جالپاق الاقانىمەن جاعىنان سىلپ ەتكىزىپ تارتىپ كەپ جىبەردى.
— اكەڭنىڭ اۋزىن... سەن مەنىڭ قاتىنىم ەكەنىڭدى ۇمىتىپ قالعان بولارسىڭ تەگى...
ايۋدىڭ تابانىنداي اۋىر الاقانىمەن ءساليمانى بەتتەن سالىپ قالعاندا، «ويپىراي، ولتىرەدى-اۋ مىنا بەيشارانى» دەپ جانىم شىعىپ، ورنىمنان اتىپ تۇردىم.
— نەگە ۇراسىڭ، نە جازىعىم بار؟ — دەدى ءساليما جىلاپ جىبەرىپ.
— و، شەشەڭدى... مىنە جازىعىڭ! — دەپ ول ايەلىنىڭ ەكىنشى بەتىنەن جانە تارتىپ جىبەردى. — كەت ۇيگە ءقازىر.
مەنىڭ كوز الدىم تۇماندانىپ، ءوزىمدى-وزىم ارەڭ ۇستاپ قالدىم. ونىڭ ۇستىنە جاۋمەن سوعىسقا بولماسا، مەن ءوزى بالا كۇنىمنەن اۋىلدىڭ جاياۋ توبەلەسىنە جوق جانمىن. ءقازىر قىزبالانىپ جاعاسىنان السام، مىنا ايۋ سارى شالدىڭ وسى مينۋتتا شاپقىلاپ اۋدانعا بارىپ، «مەنى ءتىلشى سابادى» دەپ، ءوزىن وتىرىك جارالاپ، جالعان جالا جاۋىپ، سوتتاتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان، نە دە بولسا شىداپ، ەرنىمدى تىستەپ، ۇندەمەي باقتىم.
ەكى بەتىن باسىپ، ەڭكىلدەپ جىلاپ، ءساليما ەسىككە قاراي ۇمتىلدى. ەگەر ءساليما ەكىقابات بولماسا، مىنا دۇلەي ونى ساباپ، ناسىباي تولى قالىڭ ەرنىن تىستەنىپ الىپ، ىشكە تەپكىلەيتىندەي ەدى.
— مۇنىڭىز دۇرىس ەمەس قوي، اقساقال، — دەدىم مەن بۇل ساتتە بار قولىمنان كەلگەنى وسى بولىپ.
— مەن سەنەن اقىل سۇرامايمىن، — دەدى ول بىلش ەتكىزىپ پارتاعا تۇكىرىپ. سودان سوڭ ەسىككە قاراي اياڭدادى دا، توقتاي قالىپ جانە تىستەنە سويلەدى. — ۇلكەن ءۇيدىڭ يتاياعىنان جۇعىن دامەتكەن بۇرالقى كۇشىكشە ىلميمەي، جايىڭا كەت سەن ءوزىڭ!
ماڭدايىمنان قارا تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. «مۇنىڭ كەشە قالادان دالاعا نەگە كەلدىڭ دەپ دومبىتپالاپ وتىرعانى وسى ەكەن عوي. مەنىڭ ايەلىمدى تورىپ كەلدىڭ دەگەنى ەكەن عوي» دەپ ويلادىم. سارى ايۋدىڭ ناقاق جالاسىنا جانىم كۇيدى.
بۇركىتباي بار اشۋىمەن ەسىكتى تارس ەتكىزە جاۋىپ، شىعىپ كەتتى. ول ءساليما ەكەۋمىز بالا كۇنىمىزدە، وڭاشالانىپ كەلىپ ءبىرىنشى رەت سۇيىسكەن كلاسس بولمەسىن، مەكتەپتىڭ باسقا جاعىن قويما، ات قورا ەتىپ العانى سياقتى، اباقتى ەتىپ، سوعان مەنى تاس قىپ قاماپ كەتكەندەي بولدى.
وسىلاي دەپ مەن ءۇنسىز وتىرىپ قالدىم. قوس قىز دا باستارىن شايقاپ، اۋىر مۇڭعا باتقانداي بولدى. ەندى مەن اڭگىمەنىڭ اياعىن تياناقتادىم.
— سول جولى بۇركىتباي تۇتقىشيەۆقا قاتتى ىزا بولىپ كەتكەن ەدىم. ونىڭ جالعىز ءساليماعا عانا ەمەس، قانشا اپايعا كورسەتكەن ءجابىرى دە جادىمدا جۇرگەن. قانشا ىزا بولسام دا بۇركىتبايدى ماعان بىردەن جىعا قويۋ وڭاي ەمەس قوي. ويتكەنى مەن، جاس ءجۋرناليستپىن عوي ءالى. ال بۇركىتباي بولسا جاس اڭشىعا كەزدەسكەن كارى قابان ىسپەتتەس. الىستان جانە جاندى جەرىنەن ءدال كوزدەپ اتپاسا، جارالى قابان اڭعال جاس اڭشىنىڭ ءوزىن دە جايراتىپ كەتپەي مە؟ وسىنى ويلادىم دا، مەن بۇركىتبايدىڭ ءساليماعا بايلانىستى ارسىزدىقتارىن بىلاي قويىپ، ونىڭ كولحوزشىلارمەن دورەكىلىگىن سىناپ، قانشا اپايعا كورسەتكەن ءزابىرىن بايانداپ گازەتكە «ءاي، قاتىن...» دەگەن فەلەتون جازدىم. ويتكەنى ءساليما تۋرالىسىن ايتسام: «بۇل مەنىڭ ايەلىمنىڭ بۇرىنعى جىگىتى بولاتىن. سوندىقتان وشتىكپەن جازىپ وتىر» دەپ باس سالار دا، باسقالار سوعان يلانىپ قالار دەپ ويلادىم. سونىم دۇرىس بوپتى. كەيىننەن، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە جاڭاعى مەن جازعان فەلەتون تالقىلانعاندا ول شىنىندا دا سولاي دەپ شاتىپتى. كەيبىرەۋلەردىڭ بۇركىتبايدى قولداعانىنا قاراماستان، بيۋرو كولحوزشىلارمەن دوكىرلىگى جانە كولحوز شارۋاسىن اقساتقانى ءۇشىن وعان سوگىس جاريالاپتى. ەگەر مۇنداي قىلىقتارى قايتالانسا، ورنىنان الىناتىندىعىن ەسكەرتىپتى.
وسى كەزدە باسقا ءبىر ۇيدەن شىعىپ، سارى كىدىر تارتقان اقسارى ايەل قاسىمىزعا كەلدى.
— اپا، بەرى جاقىندا، مىنا ەربول دەگەن بالاڭمەن تانىس. ءبىزدىڭ بىرگە وقيتىن جولداسىمىز، — دەدى مايرا ايەلگە.
مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ، باسىمدى ءيىپ، ۇلكەن كىسىگە سالەم بەردىم.
— سالەمەتسىز با، اپا؟
— امان-ەسەنبىسىڭ، شىراعىم. كۇيلى-قۋاتتى ءجۇرمىسىڭ، جانىم. — سودان سوڭ ايەل قىزىنا قارادى. — مايرا، قالقام-اۋ، تال ءتۇس بولدى. قوناقتارىڭا شاي قايناتىپ بەرمەيسىندەر مە؟ — دەدى.
— ءقازىر، ءقازىر، اپا، اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالدىق، — دەدى مايرا اقتالىپ، مەڭتاي ەكەۋى تەز ورىندارىنان تۇرىپ، بەسەدكا سىرتىنداعى قازاندىققا قاراي ۇمتىلدى. اق كوفتالى، قىزىل يۋبكالى مەڭتايدىڭ سىرتىنان مەن سۇقتانا قاراپ وتىرىپ قالدىم.
قوس قىز بەن قارت انا ۇشەۋلەپ، لەزدە شاي جاساپ اكەلدى.
— قاراعىم، اكەڭ بار ما؟ — دەدى قارت انا ماعان مايرا ارقىلى شاي ۇسىنىپ جاتىپ.
— جوق، اپا، سوعىستا ءولدى.
— ە، باقىر-اي، — دەدى انا ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ — ءبىزدىڭ مايرانىڭ دا اكەسى سوعىستان قايتپادى.
— بىلەمىن، اپا. مايرا ايتقان بولاتىن.
— شەشەڭ بار شىعار؟ — مەن باسىمدى شايقادىم.
— ە، باقىر-اي، — دەپ مايرانىڭ شەشەسى تاعى دا ەرنىن سىلپ ەتكىزدى. سودان سوڭ، مەنىڭ اكە-شەشەمنىڭ جوقتىعى انا جۇرەگىنىڭ الدەبىر قىلىن قوزعادى ما، بىلمەيمىن، ول بۇرىنعىسىنان دا مەيىرلەنىپ، داستارقان ۇستىندەگى ماي مەن باۋىرساقتى ءوز قولىمەن مولىراق ەتىپ، مەنىڭ الدىما قاراي ىسىردى.
— جەپ-ىش، قاراعىم. تويىپ ال.
— ءيا، مەنىڭ اپام جاقسى كىسى، — دەپ مايرا ەركەلەپ، شەشەسىنە باسىن سۇيەدى.
— كىمنىڭ شەشەسى جامان دەيسىڭ؟ بالاسىنىڭ قاسىندا باسى قارايىپ وتىرعان شەشەنىڭ جامانى بولا ما، قاراعىم، — دەدى انا شايىن ۇرتتاي وتىرىپ.
شايدان كەيىن مايرا، مەڭتاي مەن ۇشەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز قايتادان جالعاستى.
— جاس بالانىڭ، ءوز تۋعان اكە-شەشەسىنىڭ نەندەي ادامدار ەكەنىن بىلمەيتىنى سياقتى، جاس كۇنىمىزدە ءبارىمىز دە تۋعان حالقىمىزدىڭ بويىنداعى بارلىق قاسيەتتەردى تەگىس بىلە بەرمەيدى ەكەنبىز. اسىرەسە، ونىڭ كەمشىلىك جاقتارىن كورمەيتىن ەكەنبىز، قىزدار. «حالىق — انا»، «حالىق— قاھارمان»، «حالىق— دانىشپان» دەپ جۇرە بەرەمىز. ونىمىزدىڭ ءبارى دە راس. ءبىراق، جاقسى ادامنىڭ دا باسىندا كەمشىلىگى بولاتىنى سياقتى، سول قاھارمان، دانىشپان حالىقتىڭ دا بويىندا ءبىر كىنارات بولادى ەكەن. «جەكە ادامداردىڭ كەمشىلىگىنە حالىق كىنالى مە؟» دەپ، ەكەۋىڭنىڭ ماعان قارسى داۋ ايتۋلارىڭا دا بولار. ءبىراق حالىق جەكە ادامداردان تۇراتىن بولعاندىقتان مەن ولاردىڭ كەمشىلىگىن حالىقتىڭ بويىنداعى ءمىن دەپ وتىرمىن. سوندا مەن ايگىلى اكادەميك قانىش ساتبايەۆتاي دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا كەڭ تانىلعان ۇلكەن جازۋشى، عۇلاما عالىم مۇحتار اۋەزوۆتەي، ءدۇلدۇل كومپوزيتورلار مۇقان تولەبايەۆ پەن احمەت جۇبانوۆتاي، بۇلبۇل ءانشى كۇلاش بايسەيىتوۆاداي ەسىمدەرى ماڭگى جاسايتىن ۇل، قىزدارى بار، دارىندى، دانىشپان قازىرگى قازاق قاۋىمىنىڭ باسىنداعى ءمىن — ارىزقورلىق دەپ ءتۇيدىم. بۇعان ءوزىم التى جارىم ايداي ياعني، 190 كۇن ءتىلشى بولىپ، ەل ارالاعاندا ەركىن كوزىم جەتكەندەي بولدى. ويتكەنى مەن سول 190 كۇننىڭ تەڭ جارىمىنان ارتىعىن ارىز تەكسەرۋمەن وتكىزدىم.
ءبىر جولى رەداكتور شاقىرىپ الىپ، الىس اۋداننان تۇسكەن ارىزدى قولىما ۇستاتتى.
— ەربول شىراعىم، وسى حاتتى جاقسىلاپ تەكسەرىپ كەلشى،— دەدى رەداكتور. — ولاي دەيتىنىم مۇنى جازىپ وتىرعان ءمۇعالىم ادام. بۇل كىسىدەن كولحوزشى ەمەس، وقىعان اۋىل ينتەلليگەنتى بوپ ەسەپتەلەتىن بۇنداي ادام نەگە ارىز جازا بەرەدى ەكەن، سونىڭ سەبەبىن ءبىلشى.
حاتتى الىپ، رەداكسيانىڭ ءبىر بوس بولمەسىنە بارىپ وقي باستادىم. قاراسام داپتەردىڭ ءتورت بەتىنە جازعان حاتتىڭ ءىشى بىقىپ تۇرعان قاتە. «ساۋاتىن ارىزبەن اشاتىن اعايىندارىم-اي» دەپ ىشىمنەن تىنىپ، حاتتىڭ اياعىنا قاراسام، «تىلەۋعالي رۇستەمعالييەۆ» دەپ قول قويىپتى. ءاتى-جونى ماعان تانىس ادام سياقتى بوپ كورىندى. سوعىستا ءدال وسىنداي ءبىر قارۋلاسىم بولعان ەدى، سول ەمەس پە ەكەن دەپ ويلادىم. ىزدەپ كەلسەم سونىڭ ناق ءوزى بوپ شىقتى. مەن ونىڭ ارىزىنا بايلانىستى كوپ ادامدارمەن اڭگىمەلەستىم. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارىمەن دە، اۋاتكوم پرەدسەداتەلىمەن دە، پروكۋرورمەن دە، اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىمەن دە سويلەستىم. بۇلاردان باسقا ادامداردىڭ، تىلەۋعاليمەن بىرگە قىزمەت ىستەيتىن مۇعالىمدەردىڭ ول تۋرالى پىكىرلەرىن تىڭدادىم. ولار ءبىر اۋىزدان مەنىڭ ەسكى دوسىمنىڭ وڭباعاندىعىن دالەلدەدى. سولاي ەكەنىنە ءوزىمنىڭ دە كوزىم جەتتى. وسى كىسى ءبىر ءوزى عانا ەكى جىلدىڭ ىشىندە جوعارى ورىندارعا اركىمنىڭ ۇستىنەن وتىز ەكى ارىز جازىپتى. سونىڭ بىردە-بىرى راسقا شىقپاعان. وتىز ءۇشىنشى ارىزدى قولىما ۇستاي وتىرىپ، مەن ەسكى دوسىمنىڭ وزىمەن اڭگىمەلەستىم. ول ءبارىن دە مويىندادى، «راستالماعانى راس» دەدى.
— ەندەشە راستالمايتىن ارىزدى نەگە جازاسىز، تىلەكە؟ — دەدىم مەن. سوعىستىڭ تالاي سۇراپىل كەزەڭدەرىن باسىمىزدان بىرگە وتكەرگەن ەسكى دوس بولعانىمىزبەن، ول مەنەن 5-6 جاس ۇلكەن ەدى. سوندىقتان مەن ونىڭ جاسىنىڭ ۇلكەندىگىن قۇرمەتتەپ وسىلاي «تىلەكە» دەپ اتادىم.
— بىرەۋدىڭ ۇستىنەن بىردەڭە جازباسام، وتىرا المايمىن، — دەپ ەسكى دوسىم شىنىن ايتتى. — بىرەۋدى جامانداماسام، ىشكەنىم اس بولمايدى. Teگى قانىمدا سونداي بىردەڭە بار عوي دەيمىن، — دەدى ول.
ونىڭ قانىندا نە بار، نە جوعىن تەكسەرگەنىم جوق، بىلمەيمىن. ويتكەنى مەن دارىگەر ەمەسپىن. ءبىراق جۋرناليست تە دارىگەر سياقتى، ول دا ءوزىنىڭ تەكسەرگەن ىسىنە دياگنوز قويادى، وپەراسيا جاسايدى — كەمشىلىكتەن قۇتىلۋدىڭ ءجونىن كورسەتەدى. دارىگەر وپەراسيانى — ادامنىڭ تانىنە، جۋرناليست — جانىنا جاسايدى. تەرىس دياگنوزبەن جانعا جاسالعان وپەراسيا ادامدى ءومىر بويى مۇگەدەك ەتەدى، ءسويتىپ ونى باسپاسوزگە دەگەن سەنىمنەن ايىرادى، وعان وشتەستىرەدى. بۇل جالپاق جۇرتقا جاريا بولادى. ال تانگە جاسالعان وپەراسيا تەرىس بولسا — ادام ولەدى، ەشتەڭەنى بىلمەيدى، ەشكىمگە ايتا المايدى. ولگەن ادام تىرىگە قورقىنىشتى ەمەس. ەكەۋىنىڭ تاعى ءبىر ايىرماشىلىعى — دارىگەر ادامنىڭ بويىنان كەمشىلىك كورگەن سايىن جانى اۋىرادى، «بۇل سورلى مۇنداي كەسىرگە قايدان تاپ بولدى ەكەن؟» دەپ، وز-وزىنەن قينالادى. مەن دە قينالا وتىرىپ، كومانديروۆكادان قايتقاننان كەيىن، «الاتاۋ جۇلدىزىنا» «ەسكى دوسقا حات» دەگەن ۇلكەن ماقالا جازدىم. مەن سەندەرگە سونىڭ ەڭ سوڭىن عانا وقىپ بەرەيىن، قىزدار.
مەن، ارت جاعىمدا، اڭ جاستىقتىڭ قاسىندا جاتقان قوڭىر پاپكاعا قول سوزدىم. وندا مەنىڭ «الاتاۋ جۇلدىزىندا» جاريالانعان بارلىق ماقالالارىمنىڭ قيىندىلارى بار ەدى. جومارتبەككە كورسەتىپ ماقتانايىن دەپ وبلىستان الماتىعا ادەيى الا كەلگەن ەدىم. جومارتبەك جوق بولعاندىقتان كەلگەننەن بەرى بەتى اشىلماي جاتقان بۇل پاپكانى، مۇمكىن، مەڭتاي مەن مايراعا كورسەتەرمىن دەپ، باعانا، وسىلاي قاراي شىعاردا قولتىعىما قىسا سالعامىن. مايرا لىپ ەتىپ، ماعان قول جالعاپ جىبەردى. مەن اتالعان ماقالانىڭ ەڭ سوڭعى باعاناسىن وقي باستادىم.
«...دوسىم، سەن ماعان العاشىندا ديپلومىڭنىڭ بارلىعىن، ساۋاتتى ەكەنىڭدى ايتتىڭ. سول كەزدە الدىمدا جاتقان سەنىڭ ارىزىڭنىڭ سوڭعى بەتىنە كوزىم ءتۇستى مەنىڭ. وندا سەن بىلاي دەپ جازعان ەكەنسىڭ.
— رىداكسيادان(!؟) سۇرايتىنىم (؟) مەنىڭ وسى حاتمنىڭ (؟) قاتا (؟) جەر (؟) بولسا تۋزەتىپ (؟)ءجازىپ (؟) كوستىن (؟) قوسىپ، ەندەپ (؟) كازيت بەتىنە جازۋدى (؟) سۇرايمىن (؟). تاقىرىبى؛ «ەسكىلىكتىن جات (؟) ادەتتەرىنە (؟) جول (؟) بەرۋشى باستىقتار» دەپ (؟) باسقا تەمە (؟) الۋىنا (؟) بلودى (؟). تەزرەك تەكسەرۋندى (؟) سۇرايمىن.
«حات جازۋشى» (؟) ءمۇعالىم (؟) تلەۋعالي (؟؟) رۇستەمگالەيەۆ (؟؟؟)».
ءسوزىڭدى تىڭداپ، جازۋىڭدى وقي وتىرىپ، سەن ءۇشىن مەن قىزاردىم، دوسىم. قىرىق شاقتى سوزدەن ۇلكەندى-كىشىلى جيىرماداي قاتە جىبەرىپسىڭ. جازۋىڭنان كورىنگەن ساۋاتسىزدىق سول جەردەگى سوزىڭنەن دە تانىلىپ تۇردى سەنىڭ.
— مەنى قۋدالاپ ءجۇر. سوندىقتان مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ جازالانۋىن تالاپ ەتەمىن، — دەدىڭ سەن ءسوزىڭنىڭ سوڭىندا.
ساباقتىڭ ساپاسىن ءبىلۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرۋىن قۋدالاۋ دەپ ەسەپتەسەڭ، وندا ديرەكتوردىكى دۇرىس، تىلەۋعالي. ويتكەنى، ديرەكتور مەكتەپتەگى وقۋ-تاربيە جۇمىسىنا جاۋاپ بەرەدى. ول بار وقۋشىسىنىڭ بارشا پاننەن ساۋاتتى بولىپ شىعۋىن كوزدەيدى. ال، سەن، شالا ساۋاتتىسىڭ، سەنەن وقىپ ەشتەڭە بىلمەي شىققان بالانىڭ وبالى كىمگە ەرتەڭ؟ سەن وسىنى ويلادىڭ با ءوزىڭ؟ ويلاساڭ، ولاي دەمەگەن بولار ەدىڭ، ارينە.
مەن اۋداننان قايتقاندا سەن تۋرالى دانەڭە جازباي-اق قويارمىن دەپ ەدىم. ءبىراق، ونىم ساعان بولىسقاندىق بولمايدى ەكەن، ەسكى دوس. سەن تەك وزىمدىكى ءجون دەپ، وزگەنىڭ ءسوزىن ورگە باستىرمايدى ەكەنسىڭ. قيت ەتسە، يرەكتەپ ارىز جازۋعا قۇمار كورىنەسىڭ. بۇل وقيعا سەنىڭ ومىرىڭدەگى ءبىر رەت وتكەن اعاتتىق بولسا، مەن ونى ەلەمەگەن دە بولار ەدىم. ءبىراق بۇل سەنىڭ سۇيەگىڭە ءسىڭىپ بارا جاتقان دەرت كورىنەدى. سوندىقتان مەن، جۇرەگىم سىزداي وتىرىپ، وسى حاتتى جولداۋعا ءماجبۇر بولدىم ساعان.
«جالاقور» دەگەن جامان ات، تىلەۋعالي. ارىزشىلدىق ابىروي اپەرمەيدى. ەسكىنىڭ بۇل جيىركەنىشتى قالدىعى جاڭا ومىرگە جاراسپايدى، كوممۋنيستىك جاڭا زامان ادامىنا لايىق ەمەس. اسىرەسە، وسى ءومىردى قورعاۋ جولىندا قاسىقتاي قانىن، شىبىنداي جانىن اياماي جاۋمەن كۇرەسكەن وتاننىڭ ەر سولداتى سەنىڭ بويىڭا سىيىمسىز ءىس. ويلان وسىنى. كوللەكتيۆىڭمەن تاتۋ بول، جولداستارىڭدى سىيلا؛ ورىنسىز ارىز ايتىپ، وتىرىك جالا جاۋىپ ولاردىڭ تىنىشىن الما، شىرقىن بۇزبا. سوندا ولار دا سەنى قۇرمەتتەيدى. جالقاۋلىقتان ارىل، ەرىنبەي ىزدەنىپ، ساۋاتىڭدى اش، سوندا سەنى شاكىرتتەرىڭ قادىرلەيتىن بولادى. سەن ەكەۋمىزدى مايداندا ءبىر كۇنى، ءبىر جينالىستا پارتياعا الدى. سوعىستا ەل ءۇشىن ەتكەن ەرلىگىمىز ءۇشىن پارتيانىڭ مۇشەسى بولدىق. ەندەشە ەكەۋمىز ءارقاشان وزگەلەرگە ونەگە كورسەتۋگە، مايدانداعىداي تەك قانا العا ۇمتىلۋعا ءتيىسپىز، جاۋىنگەر دوس.
مەن سەنىڭ رەداكسياعا كەلگەن حاتىڭدى العاش وقىپ، سوڭىنداعى اتىڭ مەن فاميلياڭدى كورگەندە قۋانىشىمدا شەك بولمادى. بىردەن سەنى كوز الدىما كەلتىرۋگە تىرىستىم. تەزىرەك وزىڭمەن كەزدەسۋگە قۇمارتتىم. ءبىراق، جايىڭدى كورىپ، جابىرقاپ قايتتىم. مەن سەنى مۇنداي بولادى دەپ ويلاماعان ەدىم. سالەممەن سەنىڭ مايدانداس ەسكى دوسىڭ.
ەربول ەسەنوۆ».
— بۇل — ءبىر، — دەدىم گازەت قيىندىسىن قايتادان پاپكاعا سالىپ جاتىپ. — بۇدان باسقا دا بىرنەشە مىسال ايتايىن مەن سەندەرگە. مىنەكي، وسى ەكەۋىڭ سياقتى، ءبىر كابينەتتە قاتار وتىرعان، بىرىمەن-بىرى ويناپ كۇلىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز جازعانىن ەستىدىڭدەر مە، سەندەر؟ جوق، ەستىگەن جوقسىڭدار. ال مەن كوردىم ونداي ادامداردى. رەداكسياعا ءبىر كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلى مەن ورىنباسارىنىڭ ءبىرىن-بىرى جامانداپ جازعان حاتى كەلەدى. ەكى حاتتا دا: «ول ءىشىپ قويدى، جەپ قويدى. مەملەكەت مۇلكىن تالان-تاراج ەتتى» دەگەن اۋىر-اۋىر ايىپتار بار. «جازعان قۇلدا جازىق جوق» دەگەندەي، ەكى ەتەكتى بەلگە ءتۇرىپ الىپ، مەن جونەلدىم ول حاتتى تەكسەرۋگە. اۋدان باسشىلارىمەن اقىلداسىپ، ادامدارمەن سويلەسىپ، تەكسەرىپ قاراسام، كولحوزدا شاشاۋ شىققان ەشتەڭە جوق. بار مۇلىك ورنىندا، بار دۇنيە قالپىندا.
— اۋ، اقساقالدار-اۋ، بۇلارىڭ نە؟ — دەيمىن كۇيىنىپ.
— مىناۋ انەبىر ۇلكەن جيىندا ءسوز سويلەپ، مەنىڭ اتىمدى ادەيى اۋزىنا الماي كەتتى. مەن سوعان ىزا بولىپ ەدىم، — دەيدى پرەدسەداتەل.
— بۇل كىسى ىلعي ويىن-تويدا ءوزى تورگە وتىرىپ الادى. باستى دا ءوزى ۇستايدى، باسقانى دا ءوزى تاراتادى. ماعان ۇلكەن ەدىڭ دەپ ۇستەل باسىن ءبىر بيلەتپەيدى. مەن سوعان ەرەگەسىپ ەدىم، — دەيدى ورىنباسار. سويتسەم، ورىنباسار پرەدسەداتەلدەن 2-3 جاس ۇلكەن ەكەن.
مىنەكي، ول ەكەۋىنىڭ ارىزداسقانداعى اڭگىمەلەرىنىڭ ءتۇرى وسى.
— ەكەۋىڭىز دە ۇلكەن ادامسىزدار، مەنىڭ اكەمدەي كىسىسىزدەر، — دەيمىن مەن ولارعا قىنجىلىپ. — ەكەۋىڭىزگە مەنىڭ ونەگە ايتۋىم كەلىسپەيدى دە. ءبىراق وسىلارىڭىز ەل-جۇرت، ەستىر قۇلاقتان ۇيات ەمەس پە؟!
— قويايىق، قويايىق.
— جاڭىلدىق، جاڭىلدىق، — دەيدى ولار، مەن، بەينەبىر، ول كەتەتىندەي اپالاقتاپ.
— شارشادىڭدار ما، قىزدار؟
— جوق-جوق، ايتا بەرىڭىز، اعاي، — دەيدى مايرا مەن مەڭتاي جارىسا ءۇن قاتىپ، تاعى دا تىڭداۋعا ىنتالانىپ.
— توقسانداعى ولمەلى شال جازعان تاعى ءبىر ارىزدىڭ قىزىق حيكاياسىن ايتايىن دا، بۇل اڭگىمەنى دوعارايىن ءبىرجولا.
— ءيا، قىزىق ەمەس، قاسىرەت قوي بۇل، — دەيدى مايرا. مايرا ماقۇلداپ، باس يزەيمىن دە، قىزىپ العان مەن تاعى دا سويلەي جونەلەمىن.
ىرگەلەس قاتار وتىرعان ەكى اۋىلدىڭ ءبىرىنىڭ توقسانداعى شالى ەكىنشى اۋىلدىڭ الپىستاعى شالىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازىپ، بىلاي دەپ كورسەتىپتى:
..ءۇشبۋ، جوعارىدا اتالعان ءالىمباي شال، ارۋاعىمىزدى قورلاپ، اتامىزدىڭ بەيىتىنە قول تيگىزدى. سونى تەكسەرىپ، اتامىزدىڭ ارۋاعىن قورلاعان كىسىنى جازالاۋدى سۇرايمىز...»
— ءيا، ءتۇۋھ، — دەدى مايرا قاباعىن شىتىپ. — ول سونشاما، قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ بەيىتى مە ەكەن قول تيگىزبەيتىن؟
— تەكسەرە كەلگەنىمدە، — دەدىم مەن، — ماسەلە مىناداي بوپ شىقتى. ارىز جازعان توقسانداعى شالدىڭ ارعى اتالارى بىلىكتى كىسى بولسا كەرەك. اۋىلدارىنىڭ شەتىندە سوعان ورناتىلعان ءبىر جاق ءبۇيىرى قۇلاعان ەسكى زيرات تۇرادى ەكەن. كورشى وتىرعان ەكىنشى اۋىلدىڭ قارتى ءالىمباي دەگەن كىسى ءبىر كۇنى سول زيراتتىڭ قۇلاعان جەرىن قايتادان قالاپ، بۇرىنعىداي ەتىپ، جاقسارتىپ، تۇزەپ قويادى. توقسانداعى شال وسىعان اشۋلانادى.
— ءالىمبايدى نەگە كىنالايسىز؟ — دەيمىن مەن وعان.
— اتامىزدىڭ بەيىتىنە قول تيگىزدى.
— اتاڭىز ءقادىرسىز كىسى مە ەدى؟
— جوق، ءقادىرلى بولاتىن.
— وندا ءالىمبايدىڭ اتاڭىزدىڭ قۇلاپ جاتقان بەيىتىن تۇزەتكەنى دۇرىس ەمەس پە؟
— جوق، تەرىس.
— نەگە.
— ويتكەنى ول ءبىزدىڭ اتامىز.
— وندا زيراتتى ءوزىڭىز تۇزەتەيىن دەپ ءجۇر مە ەدىڭىز؟
— جوق، مەنىڭ وعان حالىم جوق، ءالىمبايداي جاس ەمەسپىن.
— جاس بولماساڭىز زيراتتىڭ تۇزەتىلگەنىنە قۋانبايسىز با قايتا؟
— جوق، قۋانبايمىن.
— نەگە؟
— ول ءبىزدىڭ اتامىزدىڭ زيراتى. ونى تۇزەتسەك ءبىز تۇزەۋىمىز كەرەك. تۇزەتە الماساق، بوتەن ەشكىمنىڭ قولى تيۋگە ءتيىس ەمەس!..
مىنە مۇنى الجىعان شالدىڭ ساندىراعى عانا دەپ، ەشبىر ءمان بەرمەۋگە دە بولار ەدى. ءبىراق، ءدال وسى شتريحتا جوعارىدا ايتقان كىناراتتىڭ، ەسكى پسيحولوگيالىق ەلەمەنتتەرى جاتىر. ول كىنارات، ول دەرت — ارىزقورلىق، اۋىلعا بولىنۋشىلىك. مەن حالقىمىز وسى جامان دەرتتەن ارىلسا ەكەن دەپ ارمان ەتەمىن. ەڭ جوق دەگەندە بولاشاق ۇرپاققا وسى دەرت جۇقپاسا ەكەن دەيمىن. قۇر ارمانمەن ءىس بىتپەيدى. ارماندى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ايانباي كۇرەسۋ كەرەك. جان-جاقتى كۇرەس قاجەت. مەن جۋرناليست، سەندەر ءمۇعالىم بولىپ، ءبارىمىز ءبىر ۇنمەن وسى تىلەكتىڭ ۇرانىن جاس ۇرپاقتىڭ قۇلاعىنا قۇيۋعا ءتيىستىمىز! مەن وسىلاي دەپ ويلايمىن، قىزدار.
— ءي-يا، اعاي-اي، جاقسى ايتتىڭىز-اۋ، — دەدى مايرا مەنىڭ سوزىمە سۇيسىنگەندەي بولىپ. مەڭتاي دا، مايرا ەكەۋمىزدى قۇپتاعانداي، باس يزەدى دە:
— جالاقورلارعا جازا قولدانىلسا، شەن-لاۋازىمىنا قاراماي اشكەرەلەپ، حالىق الدىندا قارابەت ەتسە — توقتالار ەدى بۇل پالە.
ەكى قىز ماعان قارادى. مەن دە باسىمدى يزەدىم ولارعا. سودان سوڭ ۇشەۋمىز دە، ءارقايسىمىز ىشتەن ويلانعانداي بوپ، ءبىراز ءۇنسىز وتىردىق. مەنىڭ ەسىمە پروفەسسور اۋەنوۆ ءتۇستى.
— مۇحيت اعاي قالاي، قىزدار؟ — دەپ سۇرادىم كەلگەلى ول كىسىنى كورمەگەنىمدى ايتىپ.
— جاقسى، — دەدى مايرا. — ءسىزدى لەكسياعا كەلگەن سايىن سۇراپ قويادى. «ەربولدان حابار بار ما، جومارتبەك؟» دەيدى. «ول وبلىستىق گازەتتە ءتىلشى بوپ ەل كەزىپ ءجۇر» دەپ جاۋاپ بەرەدى جومارتبەك. وعان مۇحيت اعا ريزا بوپ قالادى. «بالە، جاس جىگىتتىڭ ءومىر كورگەنى جاقسى. ول سوعىستىڭ سۇراپىلىن بەلۋاردان كەشىپ كەلگەن ازامات. ەندى ەل ومىرىنە قانسىن. ەربول سياقتى جىگىتتەرگە ءومىردىڭ ءوزى ۋنيۆەرسيتەت. كورەرسىڭدەر، ەربول ۇلكەن جۋرناليست بولادى ءالى» دەيدى مۇحيت اعا. ءبىز، مەڭتاي ەكەۋمىز، اسىل اعانىڭ ءسىزدى ماقتاي ايتقان بۇل سوزىنە توبەمىز كوككە جەتكەندەي بوپ قۋانىپ قالامىز. راس، قوي، مەڭتاي. — مەڭتاي سابىرمەن باس يزەدى.
— راحمەت، — دەپ مەن ولارعا انادا، وسى ەكەۋىن ىزدەپ تەاترعا بارعاندا، مۇحيت اعاي ماعان الدىڭعى قاتاردان ورىن ال دەپ اقشا بەرگەنىن، ءبىراق مەن ول اقشاعا بيلەت الا الماعانىمدى، كەيىن، وبلىسقا كەتكەندە، جول قاراجاتىنا جۇمساعانىمدى ايتتىم.
— سونى الماۋىم كەرەك ەدى، العانىم ۇيات بولدى-اۋ دەپ وسى كۇنگە دەيىن ويلايمىن. ءبىراق، ۇلكەن كىسى ءوزى ۇسىنىپ تۇرعاننان كەيىن الماۋدى تاعى ەرسى كوردىم.
— ءيا، ونىڭ نەسى بار؟ تابارىك قوي، قايتا جاقسى بولادى، — دەدى مايرا.
— ول كۇنى مۇحيت اعانىڭ زالدا ءسىزدى قولتىقتاپ، اڭگىمە شەرتىپ جۇرگەنىن ءبىز دە كورگەنبىز. مۇحيت اعاي قانداي اڭگىمە ايتتى دەپ سىزدەن سۇراعالى بۇرىشتا توسىپ تۇرعان ەدىك.
— ءيا، ءيا، سوندا. ەندى سول اقشانى مۇحيت اعاعا قالاي قايىرىپ بەرسەم دەپ ءجۇرمىن.
— قويىڭىز، ول كىسى رەنجىر، — دەدى مايرا.
— نەگە؟ ەگەر مەن ستۋدەنت بوپ قايتارىپ بەرسەم، ول كىسى رەنجىر ەدى. ال ءقازىر مەن ءجۋرناليستپىن، جاس ينتەلليگەنتپىن عوي.
— جوق، تابارىك بولادى، ونى قوزعاماڭىز، — دەپ مايرا ۇزىلدى-كەسىلدى كەسىم ايتتى.
— ال ەندى نە قالدى ايتىلماعان وندا، — دەپ قوس قىزعا كەزەك قارادىم. — بۇگىن مەن سونداي ماقتانشاق بوپ كەتكەن سياقتىمىن. كوڭىلىمە كەلگەننىڭ ءبارىن كىدىرمەي اقتارىپ جاتىرمىن. ول سەندەردى ساعىنعاندىعىمنان بولار، قىزدار. كەشىرىم ەتىڭدەر.
— جو-جوق، ءبارى دە جاقسى، اعاي، — دەدى مايرا بايەك بولىپ.
— ءسىز كەلگەنگە جانىمىز جاساپ قالدى. ءيا، ايتا بەرىڭىز، تاعى دا ايتىڭىز.
— وندا، مىناۋ مەنىڭ «الاتاۋ جۇلدىزىندا» وسىندا جۇرەردە جاريالانعان ەڭ سوڭعى ماقالام ەدى، — دەدىم پاپكامدى قايتادان اشىپ، ونىڭ ىشىنەن تۇتاس گازەت نومەرىن سۋىرىپ. — ماحاببات تۋرالى. ەندى سونى وقيىق. تاريحى مىناداي. ءبىر جىگىتتىڭ ۋادەلەسكەن قىزى باسقا بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعىپ كەتەدى. سوعان نازالانىپ جىگىت رەداكسياعا: «وسى ما ەدى، ەي قالقا، بەرگەن سەرتىڭ» دەگەن ماقالا جولدادى. ماقالا گازەتكە باسىلىپ، وعان كوپتەگەن پىكىرلەر كەلدى. سول حاتتاردى قورىتىندىلاۋ ماعان تاپسىرىلعان ەدى. مەن بىرنەشە كۇن ويلانىپ، تولعانىپ ءجۇرىپ وسى ماقالانى جازدىم. مايرا، سەن وقيسىڭ با، مەن وقيىن با؟— دەدىم گازەتتىڭ ىشكى بەتىن اشىپ جاتىپ.
— اكەلىڭىز، اعاي، مەن وقيىن. ءسىز باعانادان بەرى اڭگىمە ايتا-ايتا شارشاعان بولارسىز.
مەن گازەتتى مايراعا بەردىم. ول، تاماعىن ءبىر قىرناپ الىپ، ماقالانىڭ باسىنا كوز جۇگىرتتى.
— «ەربول ەسەنوۆ، جاس جۋرناليست»، — دەپ مايرا الدىمەن ماقالا تاقىرىبىنىڭ ۇستىڭگى، وڭ جاق شەكەسىنە بادىرايتا جازىلعان مەنىڭ ءاتى-جونىمدى ايتىپ، ءسال تىنىس جاسادى دا، سودان سوڭ سۋدىراتىپ، تومەندەگى ماقالانى وقي جونەلدى.
"التىن دىڭگەك"
«الاتاۋ جۇلدىزى» گازەتىنىڭ وسى جىلعى 12 مايداعى سانىندا «وسى ما ەدى، ەي قالقا، بەرگەن سەرتىڭ؟..» دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جاريالاندى. بۇدان كەيىن گازەت بەتىندە بىرنەشە دۇركىن وقىرمان سول ماقالاعا بايلانىستى ءوز پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى.
اتالعان ماقالادا دا، وعان بايلانىستى كوتەرىلگەن اڭگىمەدە دە ادام جانىنىڭ ەڭ سۇلۋ، ەڭ اسىل سەزىمى، جاس عۇمىردىڭ جالىندى ءانى — ماحاببات ماسەلەسى ءسوز بولدى. ماحاببات دەگەن نە؟ ماحابباتتىڭ باستى شارتى قايسى؟ تەك سۇلۋلىق ءۇشىن عانا سۇيۋگە بولا ما؟ العان جارىڭنىڭ ءمۇسىنى كوكەيدەگى مۇراتىنا ساي كەلمەسە نە ىستەۋ قاجەت؟ «ءبىر كورگەننەن عاشىق بولۋ» دەگەن راس پا؟ ەكى ادام ءبىرىن-بىرى كورمەستەن عاشىق بولا الا ما؟ ماحابباتتىڭ جاۋى نە؟ تۇراقسىزدىق قايدان تۋادى؟ سەزىمدى تۇراقتى ەتىپ قالاي تاربيەلەۋ كەرەك؟ — مىنە، وسى جايلار ەداۋىر تالقىعا ءتۇستى. كوپ وقىرماننىڭ ءبىرى رەتىندە مەنىڭ دە ءبىر اڭگىمەگە ات سالىسۋىما تۋرا كەلدى.
گازەتتەگى ماقالالاردى وقىپ شىققاننان كەيىن مەنىڭ ويىما سوناۋ جايلاۋدا جاتقان ءبىر قارت شوپان ايتقان ءسوز ءتۇستى. سوسياليستىك ەڭبەك ەرى ءىلياش قىزىربايەۆپەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزدا، ءبىر رەتى كەپ قالعان تۇستا، مەن ىلەكەڭنەن «ماحاببات دەگەن نە ءوزى؟» دەپ سۇرادىم. قارت شوپان قوي باعۋعا بايلانىستى ەمەس بۇل سۇراققا دا ويلانىپ جاۋاپ بەرەدى.
— ول — ءار ءۇيدىڭ التىن دىڭگەگى عوي، شىراقتارىم، — دەدى.
— سوندا كەمپىر مەن شال سىزدەردە دە ماحاببات بار ما؟ — دەدى مەنىمەن بىرگە كەلگەن جاس زووتەحنيك ىلەكەڭە بايبىشەسى اقنۇردى نۇسقاي ازىلدەپ.
— وسى سەن كۇننىڭ نەشەۋ ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — وسىلاي دەپ، ىلەكەڭ زووتەحنيك جىگىتكە قارسى سۇراق قويدى.
— بىلەمىن، اسپاندا جالعىز عانا كۇن بار.
— جوق، - دەدى شوپان بۋرىل باسىن شايقاپ، — كۇن ەكەۋ، ونىڭ ءبىرى كوكتە بولسا، ءبىرى جۇرەكتە. جۇرەكتەگىنىڭ اتى — ماحاببات. ماحاببات مەكەندەمەگەن جۇرەك قىستى كۇنى قار استىندا قالعان قاراڭعى ۇيمەن تەڭ.
ىلەكەڭ وزىنە سۇراق قويعان جىگىتتى وسىلاي جەڭىپ كەتتى. ءبىز شوپاننىڭ تاپقىرلىعىنا ءماز بوپ، قۇتتىقتاپ، كەزەك-كەزەك قولىن الدىق.
«ماحاببات دەگەن نە؟» دەگەن سۇراققا گازەت بەتىندە ءبىر ماسەلەنى تالقىلاۋعا اتسالىسقان جۇرتتىڭ ءبارى جاۋاپ بەردى. بۇل جونىندە دانالاردىڭ دا، دانىشپانداردىڭ دا ايتقاندارى كوپ. بۇل سۇراققا شوپاننىڭ دا بەرگەن جاۋابى ورىندى. ويتكەنى... «قانشا باس بولسا، سونشا اقىل بولادى، دەمەك، سونشا جۇرەك، سونشاما ماحاببات بولادى» (ل.تولستوي). وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن ريم اقىنى تيبۋلل ماحابباتتى «ءتاتتى جۇمباق» دەپ اتاسا كەرەك. شىعىستىڭ ءبىر بۇلب ۇلى اتاقتى حافيز اقىن ونى «ءمالىمسىز ءسات» دەپتى. ماسەلە ماحابباتتى كىمنىڭ قالاي اتاعانىندا ەمەس. اڭگىمە ادام جۇرەگىنىڭ وسى قىمبات قازىناسىن قادىرلەي بىلۋدە عوي.
گازەتتە جاريالانعان ماقالالارعا قاراعاندا كەيبىر جاستاردىڭ ماحابباتقا جەڭىل-جەلپى قارايتىنى بايقالادى. مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ ماحاببات مۇراتى نە ەكەنىن الدىن الا ويلاپ، باجايلاپ، سارالاپ المايتىندىقتارىنان بولۋعا ءتيىس. ماحابباتتىڭ الدىندا، جازدا الىستان كوزگە شالىنعان تاۋداي مۇنارتىپ، ءارقاشان ەكى ماقسات تۇراتىنى ايان. ونىڭ ءبىرى تابيعي تىلەك تە، ەكىنشىسى سانا مۇراتى بولماق. تابيعي تىلەك دەگەنىمىز ۇرىق، ۇرپاق قالدىرۋ جونىندەگى سوقىر سەزىمنىڭ جەتەگى ەكەنى تۇسىنىكتى. ول قىز بەن جىگىتتىڭ بىر-بىرىنە قىزىعىپ، قۇمارتۋى تۇرىندە بىلىنەدى، ناپسىگە تىرەلەدى. ال، سانا مۇراتى جىگىتتىڭ قىزدان نەمەسە قىزدىڭ جىگىتتەردەن وزىمەن ويى تەڭ، اقىلى ساي، ءبىر-بىرىنىڭ قۋانىش-رەنىشتەرىنە ءومىر بويى ورتاق بولىسىپ، مۇڭ شاعىپ، سىر شەرتىپ، شەر ايتىساتىن، جانىمەن جانى ۇندەس ادام ىزدەۋى، ءبىرىن-بىرى شەكسىز سۇيەتىن جان تاۋىپ، سوعان قوسىلىپ، قوسىلعان سوڭ ءبىرىن-بىرى ولە-ولگەنشە قادىرلەپ، قۇرمەتتەپ وتۋگە ۇمتىلۋى. «كىمنىڭ جانى ماحابباتتان ءتان لاززاتىمەن قوسا رۋحاني ءلاززات الۋعا ۇمتىلسا، تەك سونى عانا ادام دەپ باعالايمىز» دەيتىن بالزاك ءسوزىنىڭ ءمانى ايقىندالا تۇسەدى.
قىز قۇمار جىگىتتىڭ (نەمەسە كەرىسىنشە) جەلوكپە، جەڭىلتەك، قىزىققىش، قۇمارتقىش كەلەتىنى ەجەلدەن بەلگىلى جاي. ونداي ادامداردىڭ قىسقا قىزىق، شولاق شاتتىققا اڭسارلارى اۋىپ تۇرادى دا، بارا-بارا ءناپسىنىڭ قۇلىنا اينالادى. ونداي جاندار وزدەرىنىڭ وسى ءناپسى قۇمارلىعىن وزگەگە ماحاببات دەپ ۇسىنادى. ءبىراق شىنايى ماحاببات پەن قۇمارلىقتىڭ ەكەۋى ەكى باسقا. قۇمارلىق كوبىنە اڭشىعا ءتان قاسيەت. اڭشى كورگەن اڭىن قۇتقارماۋعا تىرىسادى. ول كوك الا قانات ۇيرەكتى سۇيگەنىنە ەمەس، سوعان وعىنىڭ تيگەنىنە رازى بولادى. اڭشىعا شولاق ءساتتىڭ قۋانىشى عانا قاجەت. ال ماحاببات ماڭگىلىك قۋانىشتىڭ تۋىن ۇستايدى.
كەي قىزدار ماحابباتتىڭ باستى شارتى سۇلۋلىق دەپ تۇسىنەدى. نەعۇرلىم جىگىتتەرگە سۇلۋ بوپ كورىنسەم، سوعۇرلىم ماحابباتتا جولىم بولادى دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان وندايلار بەتىن بوياپ، قاسىن كۇزەپ، كىرپىگىن «ۇزارتىپ»، ەرنىن قىزارتىپ الەك بولادى. جاقىندا ترامۆايدا سونداي ءبىر قارا كوز قىزدى كوردىم. قاستى قىرىپ، ونىڭ ورنىنا ءبىر سىزىق قارا بوياۋ تارتىپتى. سول بوياۋدى كوزىنىڭ قۇيرىعىنا دا جاعىپ، ونى جانە «ۇزارتىپ» قويىپتى.
بەتىندەگى باتتاسقان بوياۋدى بىلاي قويعاندا، قاسىنىڭ ورنى مەن كوزىنىڭ قۇيرىعىنان قاتارلاسا سىزىلعان جاڭاعى ەكى جىڭىشكە سىزىق كولدەنەڭ ادامعا جىلاننىڭ ايىر تىلىندەي تانىلىپ، سۇيكىمسىز اسەر ەتەدى. قىزدىڭ وندا شارۋاسى جوق، «مەن سۇلۋمىن، ماعان سۇقتانا قاراڭدار» دەگەندەي جاعىن تايانىپ، ورىندىقتا سىرەسىپ وتىر. ونىڭ قاسىنا قارت انا كەلىپ، تۇرەگەپ تۇردى. قىز كىشىلىك جاساپ، ۇلكەنگە ورىن بەرەر دەپ ويلاپ ەدىم، ءبىراق ءويتۋ ونىڭ كاپەرىنە دە كەلمەدى. بىرەۋ قىزعا قولىن سوزىپ، قاسىنداعى كاسسادان بيلەت جىرتىپ اپەرۋدى ءوتىندى. سۇلۋ ادام سىپايى بولۋعا مىندەتتى ەمەستەي-اق، ول ءمىز باقپاستان تەرىس اينالىپ، تەرەزەگە قاراپ كەتتى.
مۇنداي قىزعا قانداي جىگىتتىڭ عاشىق بولارىنا تاڭ قالاسىڭ. تابيعاتتىڭ ءوز بوياۋى بويىندا تۇرعان ۋىزداي جاس قىزدىڭ ورتا قول ارتەل جاساپ شىعارعان قايداعى ءبىر جاساندى بوياۋدى جاعىپ، سۇلۋ بوپ كورىنۋگە تىرىسۋى كەلىسپەيدى-اق. كوپ قىزداردىڭ ءىشىن سۇلۋلاماي، تەك سىرتىن سۇلۋلاۋعا تىرىسۋى وكىنىشتى. قىز قانشا بويانعانىمەن سانالى جىگىت وعان سالعاننان قۇلاپ تۇسپەسە كەرەك قوي. قىزعا اجارى ءۇشىن عانا ەمەس، ادامگەرشىلىگى ءۇشىن عاشىق بولماي ما؟ عاشىق ادام سۇيگەنىنىڭ بويىنان سۇلۋلىقتان باسقا دا اسىل قاسيەتتەر ىزدەيدى. ول قاسيەتتەر: اقىلدىلىق، ادامگەرشىلىك، سىپايىلىق، سىيلاستىق، ەڭبەك سۇيگىشتىك بولسا كەرەك. جالقاۋ قىزعا جان جولاماۋعا، ەرىنشەك قىزدى ەر الماۋعا ءتيىس. مۇنىڭ راستىعىنا كوپتەگەن مىسالدار بار. قاي قىز جۇمىستى جاقسى ىستەسە، جۇمىسشى جىگىت سوعان ۇمتىلادى. قاي قىز ساباق جاقسى وقىسا، ستۋدەنت جىگىت سوعان قىرىندايدى. ناشار وقيتىن قىز ءوزىن سۇيىكتى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. جىگىتتى دە قىز تاناۋى ءۇشىن ەمەس، تالانتى ءۇشىن سۇيەدى. ەرىنشەك جىگىتكە ەشكىم قارامايدى. ەندەشە ماحابباتتىڭ باستى شارتى سۇلۋلىق ەمەس. بۇل ارادا العاشقى ماقالادا ايتىلاتىن كۇلاش دەگەن قارىنداستىڭ جومارت دەگەن جىگىتتى «ءتۇر-تۇلعاسى ءۇشىن سۇيەمىن» دەگەنىنە قوسىلۋعا بولمايدى. سۇلۋلىق جوعارىدا اتالعان عاشىق بولۋعا قاجەتتى شارتتاردىڭ ءبىرى عانا. سۇلۋ دەپ قازاقتا كورىكتى ايەلدى ايتادى. ال كوركىنىڭ ۇستىنە اقىل-پاراساتى مول ايەلدى ارۋ دەپ اتايدى. ومىردە سۇلۋ كوپ تە، ارۋ از. اۋىز ادەبيەتىندە ارۋ بەينەسىندە قۇرتقا، قاراشاش، مەڭدىسۇلۋ سياقتى قىزدار عانا سۋرەتتەلەدى.
كەيبىر جىگىتتەر «مەن پالەنشەگە ءبىر كورگەننەن عاشىق بولدىم» دەپ سوعادى، ال «ءبىر كورگەننەن عاشىق بولۋ» ەشبىر قيسىنعا كەلمەيدى. ءبىر كورگەندە قىزدىڭ ۇناۋى نەمەسە ونىڭ جىگىت قيالىنداعى ءوزى مۇرات ەتكەن ايەل بەينەسىنە ءبىر جەرى (بەتى، اۋزى، كوزى، مۇرنى، شاشى، ت.ب.) ۇقساۋى ىقتيمال. سول ۇقساستىق جىگىت جۇرەگىندەگى قۇمارلىق سەزىمىن لاپ ەتكىزەدى دە، ول ەندى قىزدىڭ قالعان قاسيەتتەرىن ءوز ويىنداعىداي ەتىپ، قيالمەن جوبالاي جونەلەدى. وسىنى ول «ءبىر كورگەننەن عاشىق بولدىم» دەپ تۇسىنەدى. بۇل شىندىق ەمەس. ويتكەنى، ءبىر كورىنگەن قىزدىڭ باسىنداعى قاسيەتتەر وعان قاراعان جىگىتتىڭ كوڭىلىندەگى بەينەگە قانشالىقتى ۇقسايتىنىن بىرنەشە كورگەننەن كەيىن عانا انىقتاۋعا، سوندا ونىڭ كوپ بەلگىلەرى سايكەس كەلمەيتىنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى.
ۇلى وتان سوعىسىنا دەيىنگى ءبىزدىڭ اۋىل بوزبالالارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ ارمانى اققۇبا ءوڭدى، ءاقجۇزدى جار ەدى. ويتكەنى وندا ايەل جونىندەگى ءبىزدىڭ مۇراتىمىز فولكلوردان، اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنەن قالىپتاستى. ءبىز ءۇشىن ول كەزدە دۇنيەدەگى ەڭ سۇلۋ ايەل قىز جىبەك بولاتىن. ال، قيسسادا ول بىلاي سۋرەتتەلەتىن:
قىز جىبەكتىڭ اقتىعى
ناۋرىزدىڭ اقشا قارىنداي...
كوكەيدە قالىپتاسقان وسى ءبىر جاقسى جار مۇراتىن ابايدىڭ «بىلەكتەي ارقاسىنا ورگەن بۇرىم»، اقان سەرىنىڭ «اققۇبا قاتىن الساڭ بويى سۇڭعاق» دەيتىن ولەڭدەرى جانە تولىقتىرا ءتۇستى. ءسويتىپ ولار تاناداي جالتىلداعان قارا كوزدى، قارداي اپپاق قىزعا ىنتىقتى، سونداي جارعا قولىمىز جەتسە دەپ ارمان ەتتى. سوعىستان كەيىن ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى جار ءسۇيدى. ءبىراق كوبىنىڭ كوڭىلدەگى مۇراتى العان ايەلدەرىنىڭ مۇسىنىمەن ۇيلەسكەن جوق: «ناۋرىزدىڭ اقشا قارىنداي» اق قىز ورنىنا قارا تورى، بيداي ءوندى، قىزىل شىرايلى، اق سارى، شيكىل سارى كەلىنشەكتەرگە يە بوپ شىعا كەلىستى. ءتىپتى ولاردىڭ بويلارى دا ءارتۇرلى: سۇڭعاق، ورتا، تاپەلتەك؛ كوزدەرى دە ءار ءتۇستى: قوڭىر، شەگىر، كوك بولدى. ەندى ولار مۇراتتارىن العان جارلارىنىڭ مۇسىنىنە لايىقتاپ قايتا قالىپتاستىردى. وسى ارادا ولار وزدەرىنىڭ بۇرىنعى مۇراتتارىنىڭ مول پىشىلگەن كيىمدەي ولپى-سولپىسىن دا كوردى، كەمشىلىگىن دە ءبىلدى. ەگەر جارىڭنىڭ جانى جاقسى، ادامگەرشىلىگى بيىك بولسا، ونىڭ «اقتىعى ناۋرىزدىڭ اقشا قارىنداي»، ال كوزى «الاسى از، قارا» بوپ كەلۋىنىڭ ءتىپتى دە قاجەتى جوق ەكەنىن ۇقتى. مەنىڭ قۇرداستارىمنىڭ بالالىقپەن تاعى ءبىر بىلمەگەندەرى جارىمىزدىڭ بويى اقان ايتقانداي سۇڭعاق بولسا دەپ ارمانداۋى بولىپتى. ەندى قاراساق ولاردىڭ ءبارىنىڭ ءوز بويلارى ورتا، تاپەلتەك، باكەنە ەكەن. ال ءوزىڭ تاپال، جارىڭ بيىك بولسا، وندا قانداي جاراستىق بولماق؟ جىگىتتەر ونى دا بايقاماپتى. (ارينە، ومىردە ۇزىندى-قىسقالى بوپ تا جۇپتاسا بەرەدى. بۇل قوسىلۋشى ەكى ادامنىڭ كوڭىل جاراستىعىنا بايلانىستى).
ماحابباتتى وزەنگە ەمەس، كولگە ەمەس، تەك قانا تەڭىزگە تەڭەستىرۋگە بولادى. تەڭىز سياقتى مۇنىڭ دا بەتىندە تۋلاعان تولقىندار جۇرەدى، تۇبىندە عاجايىپ سىرلى تەرەڭدىك جاتادى. ادامنىڭ جىنىستىق سوقىر سەزىمىنەن تۋعان سۋسىما جۇيرىك تىلەك تولقىنعا ۇقساسا، شىن سانادان شىققان جان تەبىرەنتەر جاقسى مۇرات، اسىل ارمان تىزبەگى ماحابباتتىڭ تەرەڭدىگىن تانىتادى. «ءبىر كورگەننەن عاشىق بولۋ» دەگەن ءسوز دە سول «تولقىن» ىسپەتتەس، ول ءتان قۇمارلىعىنان تۋعان جالت ەتپە سەزىم عانا. العاشقى لاپ ەتكەن ساتتە ونىڭ كۇشتى بوپ كورىنۋى دە ىقتيمال. ءبىراق بۇعان قاراپ الدانىپ قالۋعا بولمايدى. ءتان قۇمارلىعى الدامشى، وتكىنشى، تۇراقسىز سەزىم. وندا شىنايى ماحابباتقا لايىق تەرەڭدىك جوق. «ءبىر كورگەننەن عاشىق بولدىم» دەگەننىڭ ءوزى-اق ول سەزىمنىڭ تايازدىعىن تانىتادى، كورە سالا سونى قۇشۋعا قۇمارتقان جۇگەنسىز ۇشقىر تىلەكتى كورسەتەدى. تەڭىزدى ءبىرىنشى رەت كورگەن ادام ونىڭ سۋىنىڭ اششى نەمەسە تۇششى ەكەنىن، استىندا نە بارىن بىردەن بىلمەيدى. مۇنى تەڭىزگە ءتۇسىپ كورىپ، تۇبىنە تالاي سۇڭگىگەن ادام عانا ايتا الادى. سول سياقتى ءبىر كورگەننەن ادامنىڭ بويىنداعى بارلىق ادامگەرشىلىك قاسيەتىن اڭعارۋعا بولمايدى. ونى انىقتاماعان سوڭ عاشىق بولۋ دا مۇمكىن ەمەس. ەندەشە «ءسىزدى ءبىر كورگەننەن عاشىق بولدىم» دەگەن سوزگە سەنۋدىڭ ورنى جوق. ولاي دەپ وڭاي «ولجا» تاپقىسى كەلگەن قۋ جىگىتتەر مەن شىن سەزىمنەن حابارى جوق ءجاسوسپىرىم بەيكۇنا قىزدار عانا ايتۋى ىقتيمال.
سونىمەن، «ءبىر كورگەننەن عاشىق بولۋ» دەگەن ۇشقارى ءسوز. ءبىر كورگەننەن تەك قانا ۇناتۋعا، قىزىعۋعا، قۇمارتۋعا بولادى «قۇمارتۋ — عاشىقتىق ەمەس. ادام جەك كورە تۇرىپ تا قۇمارتا بەرەدى» (ف.دوستويەۆسكيي). ال، ءبىرسىپىرا جاستار ءبىرىن-بىرى ۇناتا سالا: «ءبىتتى، ءبىز عاشىقپىز!» دەپ ەسەپتەيدى. ءسويتىپ، قولما-قول ءسۇيىسىپ، سۇيكەنىسىپ جىبەرەدى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا، ەرلى-زايىپتى بوپ تا شىعا كەلەدى. ولار مۇنىڭ شىنايى سەزىم ەمەس ەكەنىن ارتىنان اڭعارادى. سودان سوڭ بىر-بىرىمەن ايتىسىپ، اجىراسىپ الەك بولادى. مۇنداي كۇيگە دۋشار بولماس ءۇشىن جاستار تەز قاۋىشۋعا قۇمارتپاۋى كەرەك. ۇزاق سويلەسىپ، سىيلاسىپ، سىرلاسىپ، ابدەن بىلىسكەننەن كەيىن شىن سۇيەتىنىنە، بىرىگىپ جاراستى ءومىر كەشەتىندەرىنە انىق سەنىسكەننەن سوڭ عانا بىر-بىرىنە ءلاززات قۇشاقتارىن اشسا ابزال. كىرشىكسىز تازا ماحابباتتىڭ تاتتىلىگى دە سول بولماق. قىزدار بوس كۇيەۋ تاپقانىنا ەمەس، دوس كۇيەۋ تاپقانىنا قۋانۋى قاجەت. جىگىتتەر كينو، تەاترعا بىرگە باراتىن جول سەرىك قانا ەمەس، جان سەرىك تاپسا عانا باقىتتى. وسىلاي جۇپتاسىپ، زايىپتىلىق ءومىردىڭ التىن بوساعاسى -دوستىق پەن ماحابباتتى بەرىك ۇستاعان بەرەكەلى سەميانى عانا كورشى ۇناتادى، قوعام قۇپتايدى.
ماحاببات ۇشقىنى دانانىڭ دا، داڭعويدىڭ دا جۇرەگىنە تۇسەدى. ءبىرىنشىسىنىڭ جۇرەگىنە تۇسكەن ۇشقىن ماحابباتتىڭ مازداعان ماڭگىلىك وتىن تۇتاتادى؛ سوڭعىسىنا تۇسكەنى — مۇز ۇستىنە لاقتىرعان قىزىل شوققا ۇقسايدى. شىن ماحابباتتىڭ شىرعالاڭى دا بولادى. ماحاببات ماڭگىلىك بولۋى ءۇشىن، ونىڭ وتى وشپەۋ ءۇشىن وعان جۇپ بوپ قوسىلعان ەكى جاق كەزەك «تامىزدىق» تاستاپ وتىرۋى پارىز. مۇنىڭ وزگە ەشبىر ماتەماتيكالىق فورمۋلاسى جوق. ماحابباتتا ءبىر-اق فورمۋلا بار، ول — تۇراقتىلىق.
ماحابباتتىڭ دا دوسى مەن قاسى بار. دوسى: ۇيات، ار. وسى ۇشەۋىن رەنجىتپەي وزىنە سەنىمدى سەرىك ەتكەن ماحاببات قانا زايىپتىلىق زاڭىنا بەرىك بولادى. قاسى: اشۋ، قىزعانىش، كيكىلجىڭ، قورجاڭ، وسىلاردىڭ ءازازىلى — اراق. جاس جۇبايلاردىڭ ءبىرىن-بىرى ءسۇيىپ قوسىلۋىمەن ءىس بىتپەيدى. ولار قوسىلعاننان كەيىن دە ءوز ماحابباتىن گۇلدەي ماپەلەي بەرۋى ءتيىس. سۇيىكتىسىن قۋانتۋعا تىرىسۋ، سونى ريزا ەتەرلىك ءبىر نارسە ىستەۋگە ۇمتىلىپ وتىرۋ — ماپەلەۋدىڭ ءبىر ءتۇرى وسى. سۇيگەنىڭنىڭ كوڭىلىن قالدىرماۋ ءۇشىن ونىڭ تىلەگىن مۇلتىكسىز ورىنداۋ دا عانيبەت.
سايىپ كەلگەندە ءار ادام — ءوز ماحابباتىنىڭ باعبانى. سولىپ قالماۋى ءۇشىن قاي گۇلگە قاشان سۋ قۇيۋ كەرەكتىگىن بۇلجىتپاي بىلەتىن باعبان ءتارىزدى، ادامدا ءوز ماحابباتىنىڭ ۇنەمى جايقالىپ تۇرۋىنا تىنباستان جاعداي جاساپ وتىرۋى ءتيىس. بۇل ءۇشىن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءارقاشاندا بىر-بىرىنە قۇشتارلىعى، شەكسىز سەنىمى، الدەقالاي ىشتە باس كوتەرگەن قىزعانىشتى سىرتقا شىعارماي سابىرمەن جەڭۋى، اعات ايتىلعان سوزدەردى كەك تۇتپاۋى، مەيىرىمدىلىگى، ءوزارا قالتقىسىز قامقورلىعى، سىيلاستىعى، اشۋىن تەجەپ، ءناپسىنى تىيىپ ۇستاۋى قاجەت. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، "سەزىمدەرىن تارتىپپەن ۇستاي بىلگەن زايىپتاردىڭ ماحابباتى ەشقاشان وشپەك ەمەس. بۇل ارادا اتاقتى ابايدىڭ: «بولماسا، مىنەزىنىڭ جات كەسەگى، مايىسقان بەينە گۇلدەي تولىقسىعان، كەم ەمەس التىن تاقتان جار توسەگى» دەگەن سوزدەرىن ءارقاشان دا ەستە ۇستay ابزال. سوندا عانا ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى جاراستى ماحاببات ۇيگە نۇر، ۇياعا كورىك بەرەدى، تۇرمىسقا اجار، كوڭىلگە ap ورناتادى.
مەن ماقالامدى شوپان قارتتىڭ سوزىمەن باستاعان ەدىم. سول سوزبەن اياقتاعىم كەلەدى. «ماحاببات — ءار ءۇيدىڭ التىن دىڭگەگى» دەگەن بولاتىن ىلەكەڭ. بۇل وتە ورىندى ايتىلعان دانالىق ءسوز. ويتكەنى دىڭگەك بولماسا ءۇي توبەسى ورتاسىنا شوگەدى، قۇلايدى. مەن ىلەكەڭنىڭ ءسوزىن قايتالاپ، ءاربىر جاس سەميانىڭ التىن دىڭگەگى ءارقاشان دا بەرىك بولسىن دەپ تىلەيمىن. ءار ءۇيدىڭ ورتاسىندا نۇر شاشا جارقىراعان التىن دىڭگەكتەر بولسىن دەيمىن».
— ءتۇۋ، جۇرەگىم، لۇپىلدەپ كەتتى عوي، — دەدى مايرا گازەتتى ماعان قايىرىپ بەرىپ جاتىپ. — اعاي، ءوزىڭىز مۇلدە وزگەرىپ، ەسەيىپ كەتكەن سياقتىسىز.
— ەل كورىپ، ومىرمەن ارالاسقان سوڭ سولاي بولادى دا، — دەدى مەڭتاي، — ادام ىسىلماي ما؟
— ءيا، دەگەنمەن اعاي العاشقى اسكەردەن كەلگەندەگىدەي، ءبىزدىڭ بارىمىزدەن جاسقانىپ تۇراتىن ۇياڭ جىگىت ەمەس، ەندى بارىمىزگە اقىل ايتاتىن ناعىز بايسالدى كىسىگە اينالعان. جالعىز جاستاردىڭ عانا ەمەس، مەن مىنا ماقالالاردان جۇرت قامىن ويلايتىن ۇلكەن ازامات ءۇنىن دە اڭعارىپ وتىرمىن، مەڭتاي.
— ءتۇۋ، قويىڭدارشى، — دەدىم مەن قىزداردىڭ ماقتاۋىنان قىسىلىپ. — مەن باياعى قالپىمدامىن. ەشتەڭەم دە وزگەرگەم جوق. ال ەندى كەشكىرىپ بارادى. جاڭاعى اڭگىمەنىڭ جالعاسى نەمەسە اياعى ىسپەتتى ءبىر كىشكەنتاي عانا اڭگىمە ايتايىن دا، كەتەيىن مەن.
— ءيا، ايتىڭىز، اعاي، — دەپ مايرا تاعى دا تىڭداۋعا دايىندالىپ، جاعىن تايانىپ وتىرا قالدى.
— جاڭاعى مايرا وقىعان ماقالادا جايلاۋدا ءىلياش قىزىربايەۆ دەگەن قارت شوپانمەن كەزدەستىم دەدىم عوي. ول كۇنى ىلەكەڭ ءبىزدى بوساتپادى. قوناق ەتىپ، ءوز ومىرىنەن كوپ حيكايالار شەرتتى. يۋن ايىنىڭ اسەم كەشىندە دالاعا توسەك سالدىرىپ، ىلەكەڭ، جاس زووتەحنيك، مەن ۇشەۋمىز دالاعا جاتتىق. ۇزاق سويلەسىپ، اڭگىمە اياقتالعاننان كەيىن ۇيقى تىنىشتىعى تۋدى. مەنىڭ كوزىم جاڭا ءىلىنىپ بارا جاتىر ەدى. ىلەكەڭ مەنەن جاسىرعانداي بوپ، جاس زووتەحنيكپەن كۇبىرلەسە باستادى. «بۇلار نە سويلەسەر ەكەن؟» دەپ ۇيىقتاعان بوپ جاتىپ، مەن ولاردىڭ ءوزارا كۇڭكىلىنە قۇلاقتى سالدىم:
— كەلىنمەن قايتادان جاراستىڭ با، بالام؟ — دەدى ىلەكەڭ جىگىتكە.
— جوق، ىلەكە، انا وقيعادان كەيىن قايتىپ ءجىبيمىن؟
— سۇلۋ ايەل باقتان ءۇزىپ العان ءبىر شوق گۇل سياقتى عوي، شىراعىم. گۇلدى كىمنىڭ يىسكەگىسى كەلمەيدى. سۇعاناق بىرەۋ سەن بەيقام تۇرعاندا قولىڭداعى كوتەرگەن گۇلىڭدى ءبىر يىسكەپ قالسا، سول ءۇشىن سەن ونى لاقتىرىپ تاستاي الاسىڭ با؟
— ءبىر ەمەس، ءۇش يىسكەسە قايتەم، الەكە-اۋ.
— گۇلىڭ جاقسى بولسا، ونىڭ جۇپار ءيىسى مىڭ يىسكەسەڭ دە جويىلمايدى. ءبىر رەت نەمەسە، ءوزىڭ ايتقانداي، ءۇش رەت يىسكەدى دەپ، مىڭ رەت ءلاززات الار حوش ءيىستى گۇلىڭدى لاقتىرىپ تاستاعانىڭ ءجون بە، بالام؟
— بىرەۋ مۇرنىنا تاقاعان گۇلدى قالاي يىسكەيمىن، ىلەكە-اۋ؟
— سەن ونى ەشكىم يىسكەدى دەپ ويلاما. تەك قانا ءوزىم يىسكەپ جاتىرمىن، بۇل تەك مەنىڭ عانا گۇلىم دەپ ويلا. سوندا ەشتەڭە دە ەتپەيدى.
— بۇل ءوزىڭدى-وزىڭ الداۋ عوي.
— ادام ءوزىن-وزى الدامايدى، بالام. ادام وزىنە-وزى باسۋ ايتىپ، باقىتسىزدىقتان ساقتانادى. كەلىننىڭ باۋىرىندا التىن ايدار ۇلىڭ بار. ونىڭ ءبىر بىلمەستىگىن كەشىرۋىڭ كەرەك، شىراعىم. ادام ءبىر اداسقان جەرىنەن ەكىنشى رەت ءومىرى اداسپايدى.
— ءوزىم دە جاقسى كورەمىن ونى، قيمايمىن.
— وندا ءوزىڭدى دە، ونى دا قيناما، بالام. ال ۇيىقتاي بەر ەندى.
جىگىت ءتۇنى بويى دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي شىقتى. تاڭەرتەڭ ەكەۋمىز اتتانىپ كەتتىك. جىگىت جولدا سىرىن ايتتى. «ەندى ايەلىممەن قوسىلامىن!» دەدى.
وسىلاي دەپ اڭگىمەمدى اياقتادىم دا، مەن ەكى قىزعا كەزەك قاراپ، وزىمنەن-وزىم ىرجيىپ كۇلدىم. مايرا بىردەڭەنى سەزگەندەي، جىميىپ تومەن قارادى.
— ءيا، ال بۇدان شىعاتىن قورىتىندى نە؟ — دەدى سودان سوڭ.
— اقساقالدىكى دۇرىس قوي! — دەدىم مەن تاعى دا وز-وزىمنەن قىسىلا كۇلىپ.
شال مەن جىگىتتىڭ سوناۋ جايلاۋداعى، جۇلدىزدى تۇندەگى وسى ديالوگى ارقىلى، سوعان استارلاپ، بۇل مەنىڭ مەڭتايعا ولاردى ىزدەپ كەلگەن ماقساتىمنىڭ ءتۇيىنىن ايتقانىم ەدى. ءبىراق مەڭتاي ەشتەڭە ۇقپاعانداي، ءۇنسىز قالدى.
كۇن باتا ەكى قىز مەنى شىعارىپ سالماق بولىپ، اۆتوبۋس توقتايتىن جەرگە ەرتىپ اكەلدى.
— ءتۇۋ، اعاي، كەلگەنىڭىز قانداي جاقسى بولدى؟ — دەدى مەڭتاي كەتەردە ماعان ريزالىعىن جەتكىزىپ. — كوپ راقمەت. ءسىز مەنىڭ كەۋدەمە كەرەمەت ءبىر كۇش قۇيىپ، جىگەر بەرگەندەي بولدىڭىز. سوڭعى كەزدە جىگىتتەردىڭ ەشقايسىسىن كورگىم، كوزدەرىنە تۇسكىم كەلمەۋشى ەدى. ال باعانا ءسىزدى كورگەندە، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بىردەن قۋانىپ كەتتىم.
— ول ەربول اعايدى ءوزىڭنىڭ تۋعان اعاڭداي كورەتىندىكتەن عوي، مەڭتاي، — دەدى مايرا ءسال جىميىپ استارلاي سويلەپ.
— راس، سودان بولار، — دەدى مەڭتاي مايرانى بىردەن قوستاپ، تاعى دا ونىڭ ءسوزىنىڭ استارىن ۇقپاعانداي قالىپ كورسەتىپ. — مەن قينالعان شاقتا، ءسىزدىڭ ءبىر ايتقان ءسوزىڭىز كوڭىلىمە مەدەۋ بوپ، قايرات بەردى، اعاي. ءسىز ول نە ءسوز ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— قايدان بىلەيىن، مەڭتاي، مەن سولداتتان كەلگەلى كوپ سويلەدىم عوي، — دەپ كۇلدىم مەن. — ءتورت جىل جاۋمەن ءۇنسىز سوعىسقان كۇندەردىڭ ەسەسىن قايتاردىم بىلەم.
— ەسىڭىزدە مە، ءسىز بىلاي دەگەنسىز: «ادام ءوز باسىنا تۇسكەننىڭ بارىنە كونۋگە دە ءتيىس، ونى كوتەرۋگە دە مىندەتتى. ويتپەسە ونىڭ نەسى ادام؟!» وسى ءسوزىڭىز ءومىر بويى جاندى جانيتىن جانۋىشتاي بوپ، كوكىرەگىمدە قالدى. ءسىز بۇل ءسوزدى ءبىزدىڭ بولمەدە، «قىزىل كورپەنى» شىعارعان كۇنى ايتىپ ەدىڭىز.
مەنىڭ دە ەسىمە ءتۇستى. ول كۇنى وديسسەي مەن پەنەلوپا جايىندا اڭگىمە بولعان. سول كۇنى مەڭتاي ءوتىنىپ ماعان ءساليما وقيعاسىن ايتتىرعان.
اۆتوبۋس كەلىپ، مەن قىزدارمەن قوشتاستىم. مەڭتايدىڭ قولىن ۇستاعاندا جۇرەگىم اۋزىما تىعىلارداي لۇپىلدەپ قويا بەردى. ول: «تاعى ەشتەڭە بىتپەدى مە؟» دەپ، زار قاققانداي بولدى. ەلجىرەپ مەڭتايدىڭ بەتىنە تەلمىردىم. ول تومەن قاراپ كەتتى: اۆتوبۋس مەنى ەكى قىزدان ايىرىپ، الماتىعا قاراي الا قاشتى.
بۇل كۇنى مەن ەشتەڭە بىتىرە المادىم. مەڭتايدىڭ حال-جايىن ءبىلىپ، ەگەر ول شىن بوس بولسا، تاعى دا ءسوز ايتسام دەگەن ويىم ورىندالماستان قالدى. ورىندالماعانىمەن ونى كورگەنىمە ءماز بولىپ، تولاسسىز، توقتاۋسىز سويلەي بەردىم. سۇراعاندارىنىڭ بارىنە جاۋاپ تا قايىردىم. مەڭتاي تولىق ەتىپ ايتىڭىزشى دەگەننەن كەيىن ءار اڭگىمەنى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالدىرماي تاپتىشتەپ باياندادىم. ماقتانىپ كەتتىم بە، ماسايراپ كەتتىم بە، بىلمەيمىن، قىزا كەلە وبلىستىق گازەتتە جاريالانعان ماقالالارىما دەيىن كورسەتتىم.
وسىنىمنىڭ ءبارى ورىنسىز بولعانىن تۇندە، كالينين كوشەسىندەگى جاتاقحانانىڭ وتىز جەتىنشى بولمەسىندە جاتقاندا ءبىر-اق پايىمدادىم. كۇنى بويى ماس بولىپ، ەندى عانا ەسىمدى جيعانداي كۇي كەشتىم. «اپىراۋ، نەگە ءوسىتتىم؟ نەگە كوكىپ ۇزاق كۇنگە جاق جاپپاي سويلەي بەردىم؟ ودان دا مەڭتايعا ونى ءالى كۇنگە دەيىن سۇيەتىنىمدى نەگە ايتپادىم؟ ايتىپ تۇرىپ، «ادال جارىڭ بولايىن، ەندى مەنى ومىرلىك سەرىگىڭ ەت» دەپ نەگە جالىنبادىم وعان؟» — دەپ وزىمە-وزىم ۇرىستىم. «جوق، ونى ايتۋعا مۇمكىندىك بولدى ما؟» — دەپ ءوزىمدى-وزىم جانە اقتادىم. — «اعاي، باسىڭىزدان كەشكەننىڭ ءبارىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تولىق ايتىپ بەرىڭىزشى» دەپ مەڭتاي قيىلعاندا مەن قالاي ءۇنسىز وتىرامىن. ونىڭ ۇستىنە مايرا دا ماڭىمىزدان شىقپاي قويدى. ءسويتىپ ءبىر اڭگىمەگە ءبىر اڭگىمە جالعاستى. توعىز ايدىڭ وقيعاسىن توعىز ساعاتتا ايتىپ شىعۋ وڭاي ما؟ ءالى دە ايتىلماعان تالاي سوزدەر قالدى...»
«تالاي سوزدەر قالدى، تالاي سوزدەر قالدى»... — دەيمىن ءبىرازدان كەيىن ءوزىمدى-وزىم قايتادان اجۋالاپ. — سەن «ءسوز، ءسوز» دەپ ءالى ءجۇرسىڭ. ال مايداننان سەنىمەن قاتار قايتقان جىگىتتەر كەلە سالا ۇيلەنىسىپ الدى. ولاردىڭ ءقازىر بىر-ەكىدەن بالالارى دا بار. باسا-كوكتەر باتىلدىعىڭ جوق بوپ، سۇيگەنىڭدى تەك قانا سىرتتاي قىزىقتاي بەرسەڭ — ءومىر بويى قۋ تىزەڭدى قۇشاقتاپ وتەرسىڭ سەن...»
«ۇيلەنۋ وڭاي، ءۇي بولۋ قيىن عوي، — دەيمىن مەن بەلگىلى ناقىلشى ءمالىمنىڭ ءسوزىن قايتالاپ، تاعى دا اقتالىپ. — سوماداي جىگىت بوپ، ءسوز ايتىپ تۇرساڭ ساعان دا بىرەۋ تيەر-اۋ. ءتان دە تابىسا بەرەتىن بولار. ءبىراق، الدىمەن ادامنىڭ جانى ۇيلەسۋى ابزال عوي. جانى ۇيلەسكەن جاندار عانا جاقسى ءومىر ءسۇرىپ، قىزىقتى كۇندەر كەشپەك. ال، جان جاراسىمى ماحاببات بولسا، ءبىرىنشىسىنىڭ سىنىنان سۇرىنبەگەنىم ايان. ەندى ەكىنشىسىنەن دە سۇرىنبەسەم دەيمىن. ول ءۇشىن ءوزىم سۇيگەن، ءوزىمدى سۇيگەن جاندى عانا جار ەتۋىم كەرەك! ول — مەڭتاي عانا... ءبىراق، «باتىل ەمەسسىڭ» دەگەنىڭ راس. باتىل بولسام باياعىدا، سوعىستا جۇرگەندە، ءساليماعا: «باسقا ەشكىمگە بارما، تەك قانا مەنى توس!» دەپ كەسىپ ايتپايتىن با ەدىم. باتىل بولسام باياعىدا مەڭتاي: «ءوزىڭىز ايتىڭىزشى: تاستا دەڭىزشى ول جىگىتتى، بۇز دەڭىزشى ۋادەڭدى — بۇزىپ-اق كەتەيىن» دەپ تولقىپ تۇرعاندا، «تاستا! بۇز!» دەمەيتىن بە ەدىم... جارايدى، ەندى ويتپەيمىن. ەرتەڭ قايتادان بارامىن. بارامىن دا مەڭتايعا بىردەن ءوزىمنىڭ ونى ءالى كۇنگە دەيىن سۇيەتىنىمدى ايتامىن! سودان سوڭ وعان: «جارىم بول» دەپ تىكەلەي تىلەك بىلدىرەمىن! بىردەن وسىلاي دەيمىن!..»
ەرتەڭىندە مەن بۇرگەنگە تاعى دا تاڭەرتەڭ كەلدىم. اۋىلدىڭ ورتا تۇسىنداعى كەشەگى كوك تەرەزەلى توقال ءۇيدىڭ تۇسىنا تاقاسام، وتاۋ ءۇي ىسپەتتەس دوڭگەلەك بەسەدكادا وڭاشا وتىرعان مايرا مەن مەڭتايدى كوردىم. ولار دا مەنى جاندارىنا جاقىنداعاندا ءبىر-اق ءبىلدى. مايرانىڭ ءسوز اراسىندا «ءيا، ءيا» دەي بەرەتىن ادەتى بولۋشى ەدى. ءبىر نارسەگە تاڭدانىپ، ءيا قۋانعاندا اۋزىنا ءسوز تۇسپەسە، ونىڭ «ءياسى» مۇلدە كوبەيىپ كەتەتىن.
— ءيا، ءيا، ءوزىڭىز دە سالەمەتسىز بە؟ ءيا، ءيا، كەلىپ قالدىڭىز با؟ ءيا، ءيا، تورلەتىڭىز، — دەدى مەنى ورنىنان تۇرىپ، بەسەدكا باسپالداعىندا قارسى العان مايرا.
— ءيا، ءيا، كەلىپ قالدىم، — دەدىم مەن وعان ازىلدەپ.
— ءيا، ءيا، كەلەتىنىڭىزدى بىلگەنبىز، — دەدى مايرا كۇلىپ، مەڭتايعا قاراي ءجۇزىن بۇرىپ.
باسپالداققا اياعىمدى سالا بەرىپ، مەن دە تەز مەڭتايعا قارادىم. بەسەدكا ورتاسىنداعى دوڭگەلەك ۇستەل جانىنا ءتورت قاباتتاپ سالىنعان ءشايى كورپە ۇستىندە وڭ قولىمەن جەر تىرەپ، سول قولىمەن كەشەگى قىزىل يۋبكانىڭ ەتەگىن تىزەسىنەن تومەن تۇسىرە قىمتاپ، ءبىر جامباستاي وتىرعان مەڭتاي، مەنىڭ تاعى دا كەلگەنىمە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەگەندەي، نەگە كەلگەنىمدى تابا الماي داعدارعانداي، دوڭگەلەك قارا كوزدەرىن تاڭدانا كەڭ اشىپ، بوساعا جاققا باقىرايا قاراپ قالعان ەكەن. مەن بەسەدكانىڭ سوڭعى ساكىسىن اتتاي بەرگەنىمدە ول لىپ ەتىپ ورنىنان تۇردى. ونىڭ العاشىندا ءسال قۋقىلداۋ كورىنگەن اق بەتىنە لاپ ەتىپ قىزىل بوياۋ جايىلعانى بايقالدى. ءبىراق قىز ىشىندەگى تولقىندى تەز باسىپ، تاڭدانارلىق ەشتەڭە بولماعانداي قالىپپەن ماعان قاراي قولىن سوزدى.
— اعاي، سالەمەتسىز بە؟
ەكى قىز قول الىسقاننان كەيىن مەنى بەسەدكانىڭ تورىنە قاراي يكەمدەدى.
— ءيا، تاڭەرتەڭگى شايىمىزدى جاڭا عانا ءىشىپ بولىپ، ەندى جينايىق دەپ جاتىر ەدىك،— دەدى مايرا ەدەندەگى ۇلكەن قارا تابا ىشىندەگى كۇلدىڭ ۇستىندە تۇرعان شويىن شاينەككە ەڭكەيە بەرىپ. — ءيا، ءسال كەشىكسەڭىز—جامانداپ جۇرەدى ەكەنسىز دەيتىن ەدىك. ءيا، شاي جينالماي كەلگەنىڭىزگە قاراعاندا، ءبىزدى جاقسىلاماساڭىز دا، جاماندامايتىنىڭىزدى بىلدىك. ءيا، وعان دا شۇكىرشىلىك.
— و نە دەگەنىڭ، مايرا، — دەدىم مەن كۇلىپ. — سەندەردى جامانداعان جىگىتتىڭ جانى شىقسىن دەر ەدىم. ءبىراق ماقتاعان كىسىنىڭ دە ءماز بولمايتىنىن بايقاعانبىز.
— ءيا، ءاي، وسى ءسىزدىڭ ءتىلىڭىز-اي، — دەدى مايرا سىقىلىقتاي كۇلىپ. — كۇلىپ تۇرىپ: «بۇل قايتەر ەكەن؟» دەگەندەي، كوزىنىڭ قيىعىن مەڭتايعا تاستادى. مەڭتاي ءسال جىميدى دا، ۇستەل ۇستىندەگى بوس شىنى اياقتاردى ءبىر جەرگە جيىستىرا باستادى.
— مايرا، مەن ءۇشىن شاي قويماي-اق قوي.
وعان قاراپ «راقمەت» دەگەن يشارا ءبىلدىرىپ، كەۋدەمدى باستىم.
— ءيا، تاڭەرتەڭگى شايىڭىزدى ءىشىپ پە ەدىڭىز؟
— ءىشتىم، — دەدىم مەن ءالى ورازامدى اشپاسام دا.
— ءيا، اسىعىس پا ەدىڭىز؟
— اسىعىسپىن، — دەدىم تاعى دا باس ءيىپ.
— وندا وت الا كەلگەن بولارسىز؟ — دەدى مايرا باسىن شالقايتا ءتۇسىپ، ساقىلداي كۇلىپ.
— راس، وت الا كەلدىم، — دەدىم مەن نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن بەتىمدى مەڭتايعا قاراي بۇرىپ.
مەڭتاي قولىنا بوس شىنىاياقتىڭ ءبىرىن ۇستاپ، تۇرەگەپ تۇر ەدى. مەن: «راس، وت الا كەلدىم» دەپ وعان قاراي بۇرىلعاندا، قىزدىڭ اق ءجۇزىن تاعى دا لاپ ەتىپ قىزىل جالىن شالعان ىسپەتتەندى. وسى كەزدە قىزىل يۋبكا، اق كوفتا كيگەن مەڭتاي ماعان مازداي جانىپ، لاۋلاپ تۇرعان وشپەس وتتىڭ ءوزى سياقتى بوپ تانىلدى.
— ءيا، وندا، اسىعىس بولساڭىز،— دەدى مايرا شاينەكتى قايتادان ورنىنا قويىپ جاتىپ، — نان اۋىز ءتيىڭىز، كەيىن كەلىنشەگىڭىز تاستاپ كەتپەۋى ءۇشىن.
وسىلاي دەپ مايرا تاعى دا سىقىلىقتاپ كۇلىپ الدى.
— اۋىز تيەيىن، — دەدىم مەن ۇستەل ۇستىندەگى باۋىرساققا قولىمدى سوزىپ. — كەيىن، تاستاسا تاستاپ-اق كەتسىن، ءوز جاماندىعىمنان وندا. ءبىراق بۇگىن قولىم جەتسە ەكەن سوعان، — دەپ مەن دە كۇلىپ، ءبىر باۋىرساقتى اۋزىما تاستاپ كەپ جىبەردىم.
— ءيا، باۋىرساققا باپانداي كورىنەسىز، جەتەتىن شىعارسىز وعان دا، — دەپ مايرا تاعى دا كۇلدى.
— ەندى قايتەيىن، «تاز اشۋىن تىرنادان الادى» دەگەن بار عوي، — دەدىم مەن ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەبىن تانىتىپ.
بۇعان مايرا ەكەۋىمىز قوسىلا كۇلدىك.
— ءيا، ءسىز اسىعىس بولساڭىز، مەن دە اسىعىسپىن، — دەپ مايرا كەتۋگە ىڭعايلاندى. — كەشەدەن بەرى اپام باسىم اۋىرادى، جۇرەگىم شانشىدى دەپ مازاسىزدانىپ ءجۇر. مەنىڭ سول كىسىنى دارىگەرگە كورسەتىپ، دارى-دارمەك الىپ بەرۋىم كەرەك.
— جۇرەكتىڭ ءدارىسى ماعان دا كەرەك ەدى، — دەدىم مەن مايراعا ازىلدەپ.
— ءيا، ءبىلىپ تۇرمىن، — دەدى مايرا دا ازىلگە ازىلمەن جاۋاپ قاتىپ. — ءسىزدى مىنا مەڭتايعا تاپسىرامىن. سىزگە كەرەكتى دارى-دارمەكتى تاۋىپ، ءبىز كەلگەنشە ەمدەپ قويار دەپ ويلايمىن.
— بۇل كىسى مەنەن ءدارى سۇراپ كەلمەگەن شىعار، — دەدى دە، مەڭتاي توقتاپ قالدى. «بۇل ءسوزدى بەكەر ايتتىم-اۋ» دەگەندەي بوپ، وز-وزىنەن قىزارىپ تومەن قارادى.
— ءدارى سۇراماسا، دانەمەڭ كەتپەس. ءبىز كەلگەنشە اعايدى ەرتىپ، وزەن باسىنا بارىپ قايت. اعايعا اۋىلدىڭ اينالاسىن كورسەت. كوكتوبەنىڭ باسىنا ەرتىپ بار، — دەپ مايرا قۇربىسىنا شەگەلەي تاپسىردى دا، ءوزى شاپشاڭ اياڭداپ ۇيگە قاراي جونەلدى.
— ءسىزدىڭ ۋاقىتىڭىز بار ما ەدى؟ — دەدى مەڭتاي مايرا ۇيگە كىرگەننەن كەيىن.
— بار.
— وندا، قالاساڭىز مەن سىزگە اۋىلدىڭ اينالاسىن كورسەتەيىن.
...ءبىز اياڭداپ بۇرگەن وزەنىنىڭ جاعاسىنا كەلدىك. ايعاي-شۋدى كوبەيتىپ، اق كوبىك اتقىلاپ وز-وزىنەن لەپىرىپ جاتقان تاياز وزەنگە ءبىراز ءۇنسىز قاراپ تۇردىق.
— تاۋ وزەنى كوپىرىپ كەپ سويلەيتىن ماقتانشاق، داڭعوي ادامعا ۇقسايدى، — دەدىم مەن. — قاراشى: سۋى تىزەگە جەتپەيدى، شۋى جەر جارادى.
مەڭتاي مەنى قۇپتاپ، باس يزەدى.
— راس. دالا وزەنى لىقسىپ، ءۇنسىز اعادى. سۋى دا تەرەڭ بولادى عوي، — دەدى ول.
وسىدان كەيىن ءبىز گۇلدى وزەكتى قۋالاپ، كوكتوبەگە قاراي بەتتەدىك.
— مەن ءسىزدى ەشقاشان دا كورمەيتىن شىعارمىن دەپ ويلاۋشى ەدىم، — دەدى ءبىراز جۇرگەن سوڭ مەڭتاي.
— نەگە؟
— بىلمەيمىن...
— وندا مەنى ويلاعان ەكەنسىڭ عوي؟
— ويلادىم، كوپ ويلادىم. ءسىز تۋرالى ەشقاشان دا ويلامايىن دەپ وزىمە-وزىم تالاي رەت انت ەتتىم. ءبىراق سونىڭ ارتىنشا قالاي ويلاپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالىپ ءجۇردىم.
مەن مەڭتايدىڭ قولىن ۋىسىما الىپ، قۇشىرلانا قىستىم. مەڭتاي قولىن تارتىپ المادى، ءتىپتى اۋىرسىنعان دا بەلگى بەرمەدى. ەندى مەن ونىڭ قولىن الاقانىمنان شىعارمادىم.
— ال مەن سەنى ءبىر كۇن دە ويىمنان شىعارعان جوقپىن، مەڭتاي.
— سەنەمىن.
— توعىز اي سەنەن اۋلاق بولۋ مەنىڭ ماحابباتىمدى وسىرمەسە، وشىرگەن جوق. مەن سەنى سول قالپىمدا سۇيەمىن! وسىعان سەنەسىڭ بە؟
— سەنەمىن. ءبىراق...
مەڭتاي اپپاق، جۇپ-جۇمىر موينىن ءسال سولعا قاراي بۇرىڭقىراپ، ءۇنسىز قالدى.
— ءبىراق دەگەنىڭ نە؟ — دەدىم مەن سىبىرلاي ءۇن قاتىپ.
— ءبىراق... — مەڭتاي ار جاعىن تاعى دا ايتقىسى كەلمەگەندەي، ەرنىن تىستەلەدى دە، تەز بوساتىپ جىبەردى. قالپىنا كەلگەن تومپاق ەرىن تىستەگەنگە زاپى بولعانداي، ءبىر ءدىر ەتىپ بارىپ، قايتا اشىلدى. — ءبىراق مەنىڭ ساقينام سىنىپ، ساباعىم ءۇزىلىپ قالدى عوي...
— مەڭتاي تاعى دا ەرنىن تىستەلەدى. — كەيىن بەتكە شىركەۋ بولار...
مەڭتايدىڭ تاماعىنا جاس كەپ تىعىلعانىن اڭعاردىم. جانىم ونىمەن قوسا قينالىپ، نە ىستەرىمدى بىلمەي، قاباعىمدى شىتىپ، مەن دە ەرنىمدى تىستەلەي بەردىم. ءبىراق ول لىقىپ كەلىپ قالعان كوز جاسىن تەز توقتاتىپ تاستادى دا، سابىرمەن ءسوزىن اياقتادى.
— جاقسى جاردان جان اۋىرتار ءسوز ەستىپ وتىرۋ ازاپ بولار...
— جوق، جوق، — دەدىم مەن ءوز ۇنىمە ءوزىم نە بولا الماي قىستىعا سويلەپ، — مەن سەنى سوعىستان كەلگەن كۇنى ءبىرىنشى رەت كورگەن كۇيىمدە قابىلدايمىن. سەن سول كۇيىڭدەسىڭ، سول قالپىنداسىڭ، مەڭتاي! سەنىڭ ەشتەڭەڭ وزگەرگەن جوق...
مەڭتاي اقىرىن عانا باسىن شايقادى. مەنىڭ ودان سايىن دەگبىرىم قاشتى. ونى قالاي جۇباتارىمدى بىلمەي، جانىم كۇيزەلدى. تىستەنىپ، جان-جاعىما قاراپ پيدجاگىمنىڭ ءوڭىرىن جۇلمالادىم. وسىنىڭ بارىنە سول كىنالىدەي-اق، ءبىرجولا جۇلىپ الارداي بوپ، قايتا-قايتا تۇيمەمدى جۇلقىلادىم.
— سوزىمە سەنبەسەڭ، وزىمە سەنەسىڭ بە؟ — دەدىم ەكى تاناۋىم قۋسىرىلىپ.
مەڭتاي بەتىمە قاراپ، اقىرىن عانا باسىن يزەدى. تەگى مەنىڭ ەكى كوزىم قۇرىق كورىپ، قۇيرىعىن تىگىپ الىپ، شىعانداپ قاشقان قاشاعاننىڭ كوزىندەي دولىرىپ كەتكەن بولۋى ءتيىس. مەڭتاي تەز ەكى قولىن بىردەي كوتەرىپ، بەتىمدى سيپادى. وسى كەزدە مەن القىمىن بۇعالدىرىق قىسقان اساۋداي جۋاسي باستاعانىمدى ءبىلدىم.
— سەنەمىن! سەنەمىن! — دەپ مەڭتاي بەتىمدى سيپاپ تۇرىپ ەكى رەت قايتالادى. — دەگەنمەن، بىردە بولماسا بىردە كوڭىلگە كەلىپ جۇرمەسە دەگەنىم عوي.
— كەلمەيدى، كەلمەيدى! — دەدىم مەن باسىمدى شايقاپ. وسىلاي دەپ مەن مەڭتايدى قۇشاعىما الىپ، بەتىنەن، كوزىنەن، ماڭدايىنان، يەگىنەن ايمالاپ سۇيە باستادىم. ول قارسىلىق بىلدىرمەدى. بار ىقىلاسىمەن باۋىرىما كىرە ءتۇسىپ، اق تاماق، قىزىل ەرىن، جۇمىر موينىنىڭ مەن قالاعان جەرىن ەرنىمە توسا، ەكى كوزىن شارت جۇمىپ الىپ، شالقايا بەردى. ءبىز توبەسىندە تۇرعان كوكتوبە تەڭسەلىپ كەتكەندەي بولدى. ول ءبىزدى، ماحابباتتىڭ بەسىگى بولىپ، تەربەي جونەلگەن سياقتاندى.
وسى ساتتەن باستان مەن ۋاقىتتىڭ مولشەرىن بىلۋدەن قالدىم. مەڭتايدىڭ ماڭىندا جۇرسەم ماعان شىعىستان سارعايىپ تاڭ اتسا-اق بولدى، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا باتىستان تۇنەرىپ توڭىرەككە ءتۇن شوگە باستايتىن تارىزدەندى. اشەيىندە، اياعىن ءتاي-تاي باسىپ، جۇك جاعالاعان بالاداي بوپ، اسپاندا كۇنى بويى موڭگەلەپ ءجۇرىپ الاتىن كۇن ەندى گۇرس ەتىپ ستۆولدان شىعا سالا ءدۇرس ەتىپ كوزدەگەن جەرگە بارىپ جارىلاتىن تانكتىڭ سناريادىنان دا ۇشقىر بوپ كەتتى. سول سياقتى ءتۇن دە، ەلەكتر قىرىقتىقپەن قىرقىلعان قارا قويدىڭ جاباعى جۇنىندەي بوپ، لەزدە ەڭسەرىلەدى دە قالادى. ال مەن مەڭتايدىڭ قاسىنان ءسال ۇزاپ شىقسام-اق الگى ساعات جۇرمەيدى، كۇن بەدىرەيىپ ءبىر جەردەن قوزعالمايدى، تۇنشىقتىرىپ، تۋىرلىقتاي تۇتاسىپ جاتىپ الادى. ەركەكتىڭ تاڭىن اتىرىپ، كۇنىن شىعاراتىن، كۇندىزىن كورىكتى، ءتۇنىن ءتاتتى ەتەتىن، جاقىندا جۇرسە جانىڭا قانات بەرىپ، الىستا جۇرسە اڭساتاتىن، جۇلدىزىن وڭنان تۋعىزىپ، ەڭبەگىن جەمىستى ەتەتىن سۇيگەن جار ەكەن عوي، شىركىن! — دەگەن وي وسى كەزدە كەلدى ماعان.
سونىمەن ءبىز مايرانىڭ ۇيىنە كەشكە قاراي ءبىر-اق ورالدىق. مەڭتاي: «اپامنان ۇيات بولدى-اۋ. مەنى قايدا كەتتى دەپ ىزدەيدى-اۋ» دەپ، جەتكەنشە قىسىلىپ كەلدى.
مايرانىڭ شەشەسى شىنىندا دا مەڭتايدى كۇتىپ وتىر ەكەن.
— قاراعىم، قايدا ءجۇرسىڭ؟ قارنىڭ اشىپ قالدى عوي، — دەدى ول ەسىكتەن اتتاي بەرگەن مەڭتايدى قۇشاعىن جايا قارسى الىپ. سودان سوڭ ونى ءشوپ ەتكىزىپ ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— سالەمەتسىز بە aپa؟ — دەدىم مەن، كەمپىر مەڭتايدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ بولا بەرگەن كەزدە.
— سالەمەت پە، قالقام، — دەپ ول بۇرىلىپ مەنىڭ بەتىمە قارادى. — كەشەگى بالامىسىڭ؟ ە، جوعارى شىق، شىراعىم.
— اپا، ءوزىڭىز قالايسىز، ءتاۋىرسىز بە؟ — دەدى مەڭتاي.
— ءتاۋىرمىن، قالقام، ءتاۋىرمىن. وسى دارىگەرلەردىڭ ءبىر سالاۋاتى بار. ۇيدە قانشا ىڭقىل-سىڭقىل بولىپ اۋىرىپ جۇرسەم دە، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، دارىگەر الدىنا بارعاندا جازىلامىن دا كەتەمىن. بۇگىن دە ءسويتتىم. باعانا، تۇستە، بەرگەن ءدارىسىن ءىشىپ، اعىل-تەگىل تەرلەپ كەلىپ. ەندى مۇلدە جازىلىپ كەتتىم.
— بالە، جاقسى بولعان ەكەن، اپا، — دەدى مەڭتاي كەمپىردى قۇشاقتاپ.
— ويباي-اۋ، مەن ءوزىمنىڭ اۋرۋىمدى ايتىپ، سارناپ تۇرىپ الىپپىن-اۋ، — دەدى كەمپىر تەز ورنىنان قوزعالىپ. — سەندەرگە دەپ الگىندە ءبىر ماي شايقاتىپ قويىپ ەدىم. مايرا كەلگەنشە نانعا جاعىپ، سونى جەي تۇرىڭدار. مايرا ءقازىر كەلەدى، سيىر قايىرىپ كەلۋگە كەتتى.
مەيىربان انا باتار كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەسى مول توگىلىپ تۇرعان تورگى بولمە ىشىندەگى دوڭگەلەك ۇستەلگە داستارقان جايىپ، مەڭتاي ەكەۋىمىزدىڭ الدىمىزعا اس قويدى.
— وسىنى اۋجال قىلا تۇرىڭدار، قاراقتارىم. مەن ءقازىر تەز سيىر ساۋىپ، ىستىق اس جاساپ بەرەمىن.
— اپام سونداي عاجاپ كىسى، — دەدى مەڭتاي. — مەن بۇل كىسىنى وسىندا كەلگەن كۇننەن باستاپ، ءوز شەشەمدەي كورىپ كەتتىم.
ەسىك قايتادان اشىلدى.
— ءي-يا، ەكى عاشىق، قول ۇستاسىپ كەلدىڭدەر مە؟ — دەپ جۇرە سويلەپ كەلە جاتقان مايرانىڭ ءۇنى ەستىلدى. — ءيا، وتقا كەلگەن كىسىنىڭ وتىز اۋىز ءسوزى بار دەۋشى ەدى. ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز ودان كوبىرەك بولدى-اۋ دەيمىن.
بۇل مايرانىڭ مەنى تاڭەرتەڭگى ايتقان اسىعىسپىن دەگەن سوزىمە وراي قاعىتقانى ەدى. مەنىڭ كوڭىلىمە كەلمەسىن دەگەندىكتەن بولار ول «وتقا كەلگەن قاتىننىڭ وتىز اۋىز ءسوزى بار» دەگەن حالىق ماقالىن ءسال وزگەرتىپ، «قاتىننىڭ» دەگەننىڭ ورنىنا وسىلاي، «كىسىنىڭ» دەپ ايتتى.
— مايرا-اۋ، ول وتىنا جانە كەلگەن كىسىسىنە بايلانىستى شىعار، — دەدىم مەن كۇلىپ.
— ارينە، مەنىڭ مەڭتايىم وتىز اۋىز ءسوز ايتىپ، بىقسىتىپ باقىرعا سالىپ الا جونەلەتىن ءاۋىل-ۇيدىڭ ارزان وتى ەمەس. بۇل — الىستاعىنى كۇيدىرىپ، جاقىنداعىنى جاندىراتىن، جاماندى ەستەن تاندىراتىن، جاقسىنىڭ قۇمارىن قاندىراتىن، وزگەشە وت.
— راس، مايرا-اۋ، ءوزىڭ اقىن بولىپ كەتىپسىڭ عوي، — دەدىم مەن.
— ءي-يا، نەگە اقىن بولمايىن: ارمانىم ورىندالىپ، ايتقانىم كەلگەن بولسا. — وسىلاي ەكىلەنە سويلەگەن مايرا شاپشاڭ مەڭتايعا بۇرىلدى. — ءيا، ال، ايت جىلدام، تۋرا سولاي بولدى ما؟
مەڭتاي جىميىپ، جايلاپ قايتا-قايتا باسىن يزەي بەردى. مايرا دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا وتىرعان مەڭتايعا شاپشاڭ ەڭكەيىپ، ونىڭ ەكى بەتىنەن كەزەك ءشوپ ەتكىزىپ ەكى ءسۇيدى دە قاپسىرا قۇشاقتاپ ورنىنان تۇردى.
— ءيا، ەي، تۇرساڭشى، جارىلىپ كەتپەي نەعىپ وتىرسىڭ؟— دەپ ول مەڭتايدى شىر كوبەلەك اينالدىردى. — ءيا، ايتپاپ پا ەدىم مەن ساعان ەربول سەنى شەكسىز سۇيەدى، ال شىن سۇيگەن ادام ەشتەڭەگە قارامايدى دەپ. ءيا، ايتتىم با؟ — كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇما ءتۇسىپ، مەڭتاي تاعى دا باس يزەدى. — ءيا، مەن ساعان قىستى كۇنى-اق انا سۇمپايىڭ «قاتىن الدىم» دەپ كەتكەننەن كەيىن، ايتپاپ پا ەدىم ەربولدى ىزدەيىك، وسىنى ايتىپ حات جازايىق دەپ. سەن بەز-بەز ەتىپ بولدىڭ با سوندا؟ — مايرا ەندى مەڭتايدىڭ داۋىسىنا سالا سويلەدى. — «جو، جوق. اعاي مەن ءۇشىن وقۋىن تاستاپ كەتتى. ەندىگى بىرەۋمەن تانىسىپ تا قويعان شىعار. ونى بۇزۋعا بولمايدى. مەن نە بولسام، ول بولايىن. ءبىراق ول كىسىنىڭ باقىتتى بولۋىن تىلەيمىن!» دەپ ەڭىرەپ جىلاپ جاتىپ الدىڭ. اش كۇزەندەي بۇگىلىپ ءبىر جۇما بويى توسەكتەن تۇرمادىڭ. ءيا، سوندا مەن ساعان ايتتىم ەمەس پە: اعايىڭ سياقتى ادامدار تەز تانىسا بەرمەيدى. ونداي كىسى تانىسىنىڭ بارىنە تابىنا دا بەرمەيدى. شىنىندا، ونىڭ اينالاسىندا وتىز شاقتى قىز وقىدىق. سولاردىڭ ىشىنەن جالعىز ساعان عانا ىقىلاسى اۋدى. سەنەن كۇدەر ۇزگەندە وزگەمىزگە كوز ىلمەستەن كەتە باردى. باسقانى بىلاي قويعاندا قاقىلداعان قانيپا مەن ءمۇيىزى قاراعايداي زايكۇلگە دە قاراعان جوق، اعايدىڭ باقىتتى بولۋىن تىلەيمىن دەيسىڭ. مەن ايتايىن ساعان: ەربول ەشقاشان دا سەنسىز باقىتتى بولمايدى، سەن ونسىز ءومىر سۇرە المايسىڭ! ءيا، وسىلاي دەدىم بە؟ دەدىم ءيا، ەندى ءسۇي ءقازىر عاشىعىڭنىڭ بەتىنەن. وسى مەنىڭ كوزىمشە ءسۇي!
مەڭتاي كۇلىپ، ەكەۋىنىڭ قاسىندا تۇرەگەپ تۇرعان ماعان قاراي قولىن سوزدى. مەن، ماگنيت تارتقان بۇركەنشىكتى شەگەدەي لىپ ەتىپ، قىزدىڭ قاسىنا باردىم. ول مەنى سۇيمەكشى بوپ جاتىر ەدى. جىبەكتەي سوزىلعان مەڭتايدىڭ باياۋ قيمىلىنا شىدامادىم بىلەم، باس سالىپ ونى ءوزىم سۇيە باستادىم.
مايرا ساقىلداپ كەپ كۇلە جونەلدى.
— ءيا، اپىراي، كونىڭىز كەۋىپ قالعان ەكەن ءسىزدىڭ، — دەدى ول كۇلكىسىن تىيا الماي. — تۇرا تۇرىڭىز، ەندى ءسىزدى مىنا قىز ءسۇيسىن.
وتقا تاقاعان بالاۋىز شامداي قىزىپ، بالقي باستاعان مەن ارەڭ توقتادىم-اۋ دەيمىن. سول كەزدە مەڭتاي كەلىپ بار ىقىلاس، ماحابباتىن تانىتىپ، دىرىلدەگەن ىستىق ەرنىن ەرنىمە تاقاعاندا تەمىرشىنىڭ ەلەكتر دانەكەرلەگىشىنىڭ تۇمسىعى تيگەن كەسەك قورعاسىنداي ەرىپ، ەلجىرەپ بارا جاتقانىمدى سەزدىم.
— جارايدى، بولدى، بولدى، — دەدى مايرا تاعى كۇلىپ. — ءبىر جابىسساڭ ايىرىلمايدى ەكەنسىڭ عوي ءوزىڭ.
— ەندى قايتەيىن، ءسۇي دەگەن سوڭ ءسۇيۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ جاتقانىم دا، — دەپ مەڭتاي دا قىمسىنا كۇلدى.
— سەن ءوزىڭ جاڭاعىلاردىڭ ءبارىن تەگىس ايتتىڭ با؟ ايتتى ما؟ — دەپ مايرا كۇلكىسىن تىيعاننان كەيىن مەڭتاي ەكەۋمىزگە كەزەك قارادى.
مەڭتاي باسىن يزەدى.
— كۇنى بويى ارامىزدا ايتىلماعان جىر، اشىلماعان سىر قالماعان سياقتى، — دەدىم مەن.
— باسە، ءوزىڭىز ايتىڭىزشى. ايتپەسە مىنانىڭ قۋانعانىنان ءتىل-اۋزى بايلانىپ قالىپتى. — مايرا مەڭتايدى نۇسقاپ، تاعى دا ساقىلداپ كۇلىپ الدى. — ەندى ءسىزدى «اعاي» دەگەنىن قويدى ما؟
— قويدى، - دەدىم مەن كۇلىپ.
— ءبىر، — دەپ مايرا سول قولىنىڭ شىناشاعىن بۇكتى. — «ءسىز» دەگەنىن قويدى ما؟
— قويدى. ءبىراق بۇعان بىرنەشە رەت رەپەتيسيا جاساۋعا تۋرا كەلدى. ۇمىتىپ كەتىپ، قايتا-قايتا «ءسىز» دەي بەرەدى.
— ايتەۋىر ءسىزدى «سەن» دەۋگە ءتىلى كەلدى عوي.
— كەلدى.
— ەكى، — دەپ مايرا اتى جوق ساۋساعىن بۇكتى. سودان سوڭ ول «ۇندەمەڭىز» دەگەندەي يشارا جاساپ، ماعان اقىرىن كوزىن قىسىپ قويدى. — دۇرىس. ال ەندى سىزگە مەڭتاي: «جانىم، ساۋلەم!» دەدى مە؟
— جوق، — دەدىم مەن باسىمدى شايقاپ.
— ەندەشە سونى ايتقىزۋ كەرەك، — دەپ مايرا بۇرىشتاعى بيىك ۇستەل جانىنداعى جايداق ورىندىقتان اتىپ تۇردى. — ايت، مەڭتاي.
مەڭتاي ونىڭ بۇيرىعىن ەكى ەتپەدى. جەردە قاتار وتىرعان مەنىڭ قولىمدى ۇستاپ:
— جانىم! ساۋلەم! — دەدى ۇزدىگە ءۇن قاتىپ.
ماعان سول ارادا دۇنيەدە مەڭتاي اۋزىنان شىققان وسى ەكى سوزدەن ءتاتتى، وسى ەكى سوزدەن كۇشتى ەشتەڭە جوق سياقتى بوپ كورىندى.
— قوي، مايرا، سىرتقا شىعىپ، اپاما كومەكتەسەيىك، — دەپ مەڭتاي تەز ورنىنان تۇردى.
— ءيا، ءسىز دە ءجۇرىڭىز، — دەدى مايرا نە قىزدارمەن بىرگە سىرتقا شىعارىمدى، نە ۇيدە قالارىمدى بىلمەي قيپاقتاپ قالعان ماعان. — مەڭتاي سيىر ساۋادى، ءسىز بۇزاۋ ۇستايسىز.
وسىنى ايتىپ مايرا تاعى دا كۇلدى. سىرتتاي سابىرلى كورىنەتىن، ورىنسىز كوپ تە سويلەي بەرمەيتىن مايرا بۇگىن ادام تانىعىسىز بوپ وزگەرىپ كەتكەن سياقتانادى. ءارتۇرلى ءازىل، كۇلكىسىمەن مەڭتاي ەكەۋمىزدىڭ جانىمىزدى قىتىقتاپ، كۇمىس قوڭىراۋداي سىلدىراۋمەن بولدى.
ءبىز ءبىرىمىزدى-بىرىمىز جەتەكتەپ، ساقىلداي كۇلىپ، سىبىرلاي سويلەپ سىرتقا شىقساق، مايرانىڭ اپاسى سيىردى ساۋىپ بولىپ قويىپتى. بەسەدكاعا تاياۋ تۇرعان كىرپىشتەن قالانعان كىشكەنە مۇرجالى قازاندىق باسىندا كەشكى تاماعىن ءتۇسىرىپ جاتىر ەكەن.
— مايراش، تورگى ۇيگە شام جاقتىڭ با! — دەدى ول قىزدارىنىڭ داۋىسىن ەستىپ.
ءبىز ۇيدە اڭگىمەمەن وتىرىپ بايقاماپپىز. كۇن الدەقاشان باتىپ، كوشەگە قاراڭعىلىق ۇيىرىلە باستاپتى.
— ءقازىر، اپا. — مايرا بىزگە قاراي بۇرىلدى. — ءبالاي، سىزگە بۇزاۋ ۇستاتىپ، مەڭتايعا ءبىر سيىر ساۋدىرىپ كورەيىن دەپ ەدىم، بولماعانىن قاراشى...
مايرا تاعى دا وز-وزىنەن ساقىلداي كۇلىپ، ىشكە قاراي جونەلدى. ءبىز دە قايتا كىردىك. مايرا وندىق شامدى جاعىپ، بيىك ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى.
— مايرا، مىنا ورىندىقتى دوڭگەلەك ۇستەلگە جاقىنداتىپ، شامدى ۇستىنە قويايىق. سوندا جارىعىراق بولادى، — دەدى مەڭتاي ءبىر قولىمەن شامدى، ءبىر قولىمەن ورىندىقتى الىپ جاتىپ.
— جارايدى، جارايدى، — دەپ مايرا ەندى ىدىس-اياقتاردى سىلدىراتا باستادى. — ءيا، جىگىتىم اۋزىن تابا الماي قالا ما دەپ جانىڭ شىعىپ بارادى عوي تەگى...
مايرانىڭ ەزۋى كۇلكىدەن جيىلمادى. ءبىر ءسوز ايتىپ — ءبىر، ەكى ءسوز ايتىپ — ەكى كۇلەدى. كۇلە ءجۇرىپ تاماق ىشەتىن تارەلكالاردى ۇستەل جانىنا جايعاستىرا باستادى. شام جاقىنداعاننان كەيىن دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ ءۇستى بۇرىنعىدان بەتەر جارىقتالا ءتۇستى... «مەڭتايدىڭ مۇنىسى قانداي وڭدى بولدى؟» دەپ ويلادىم مەن ىشىمنەن. تەك ۇستەل باسى عانا ەمەس، مەڭتايدىڭ ءار ءسوزى، ءار قيمىلىنان جانىما جارىق تاراپ، جۇرەگىمە نۇر كىرىپ جاتقان سياقتى بوپ كورىندى ماعان.
— الدە، ءسىز... ەرەكە، — دەدى مايرا ماعان قاراپ. ول بۇرىنعىشا «اعاي» دەيىن دەدى دە، ولاي اتاماي «ەرەكە» دەدى. — ءيا، الا كولەڭكەدە اۋزىڭىزدى تابا المايتىن با ەدىڭىز؟
— مايرا، مەن ءوز اۋزىمدى قاراڭعىدا دا تابا الامىن، — دەدىم جىميىپ. وزىمشە تاۋىپ ايتتىم دەپ ويلاپ، ىشتەي راقاتتانىپ قالدىم.
مايرا بۇعان ساقىلداپ كۇلدى. ءبىر تولقىن كۇلكىسى تولاستاي بەرگەندە ەكىنشىسى باستالدى. سودان كەيىن جالاڭاش بىلەگىمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، كۇلكىسىن تىيدى.
— ءاي، قايدان بىلەيىن، قاراڭعىدا تاباتىن كىسى جارىقتا اداسپاسا كەرەك ەدى.
مايرانىڭ ۇستى-ۇستىنە تولقىنداتا نەگە ۇزاق كۇلگەنىن مەن ەندى عانا اڭعاردىم. ول مەنىڭ باتىلسىزدىعىمدى، بوستىعىمدى اجۋالاپ تۇر ەكەن. ول مايرانىڭ: «باتىل بولساڭ مەڭتايعا باياعىدا قولىڭ جەتەتىن ەدى» دەگەنى ەكەن. مەن ونى بىردەن مويىندادىم دا:
— ءيا، ونىڭ دا راس، مايرا، — دەدىم. مايرا تاعى دا كۇلدى.
— ءاي، ەرەكە-اي، قانداي ادال، اقكوڭىلسىز. شىندىقتىڭ شەتى شىقسا، شىنجىر تورعا شىرمالعانداي بوپ قالاتىنىڭىز تاعى بار-اۋ ءسىزدىڭ. ءبىزدىڭ مىنا قىزدىڭ كوكەيىن تەسىپ جۇرگەن دە وسى ادالدىعىڭىز عوي، شىركىن!
مەڭتاي ۇندەگەن جوق. تەك قاسىندا تۇرەگەپ تۇرعان مايرانىڭ ءبىر يىعىنان قۇشاقتاپ، ونىڭ ماڭدايىنان قاق جارعان قوس بۇرىمدى ۇزىن شاشىن قايتا-قايتا سيپالاي بەردى.
— ەكەۋىڭە ءبىر تارەلكا قويايىن با؟ — دەدى مايرا يىعىن قۇشاقتاپ تۇرعان مەڭتايعا موينىن بۇرىپ.
مەڭتاي كوزىن جىپىقتاتىپ، باسىن يزەدى.
— ءبىر قاسىق بەرەيىن بە؟ — مەڭتاي تاعى دا باس شۇلعىدى.
— ايتتىم عوي مىناۋ بۇگىن ءتىل-جاعىنان ءبىرجولا ايىرىلىپ قالعان دەپ...
مايرا تاعى دا سىقىلىقتاپ كەپ كۇلدى. قىز جۇرگەن جەر قىزىقسىز، كۇلكىسىز بولمايدى عوي. دەگەنمەن مايرا بۇگىن بىرنەشە قىزدىڭ كۇلكىسىن ءبىر ءوزى مىندەتىنە العان سياقتى بولدى. ونىڭ ۇستىنە مايرانىڭ بۇل جاعدايى كۇلگەنىنەن كۇلىمسىرەۋى كوپ مەڭتاي مەن ەشقاشان قارقىلداپ قاتتى كۇلمەيتىن مەنىڭ قاسىمدا ەرەكشە ءبىلىنىپ تۇردى. الايدا مايرانىڭ كۇلكىسى ادال دوسقا دەگەن اقجۇرەكتەن اقتارىلىپ جاتقان اسىل قازىنا ەكەنىن ءبىلىپ، ءبىز دە ونى ىشتەي قوسىلا قۇپتاۋدا ەدىك.
— بالالار، ۇستەلدى جاسادىڭدار ما؟ — دەپ داۋىستادى وسى كەزدە ءبىر نارسە كوتەرىپ سىرتتان كىرىپ كەلە جاتقان مايرانىڭ شەشەسى.
— دايىن، اپا، — دەپ مايرا مەن مەڭتاي قوسىلا جاۋاپ قاتتى.
مايرانىڭ اپاسى بۋى بۇرقىراعان ءبىر تەگەنە ىستىق استى ۇستەل قاسىنا اكەپ قويدى. ءوزى سونىڭ جانىنا جايعاستى دا، قىزىنىڭ قولىنان بىر-بىرلەپ تارەلكا الىپ، بارىمىزگە ءبولىپ قۇيا باستادى. ابزال انانىڭ قولىمەن اق سۇتكە جاسالعان كەسپە كوجە مەڭتاي ەكەۋمىز اقتىلەۋمەن تابىسقان العاشقى كۇنى اۋزىمىزعا العان اسىل اسىمىز بولدى.
— ىشىڭدەر، قاراقتارىم. نانمەن قوسىپ ىشىڭدەر، — دەپ شەشەمىز بايەك بولىپ جاتىر. سودان سوڭ ماعان قاراي بۇرىلدى. — قاراعىم، سەن ازاماتسىڭ عوي، تاۋىسىپ ءىش. كەلگەنىڭ جاقسى بولدى، اينالايىن. سەنىڭ توبەڭ كورىنگەننەن بەرى مىنا ەكى بالامنىڭ اجارى كىرىپ، ادام بولىپ قالدى.
— ءيا، اجارى عانا ەمەس، مىنا قىزىڭىزدىڭ كەۋدەسىنە جانى كىرىپ، جاقسى بولىپ قالدى، اپا، — دەپ مايرا وزىنەن جوعارىراقتا، ماعان تاقاۋ وتىرعان مەڭتايدى نۇسقادى. شەشەسى باسىن كوتەرىپ قىزىنا قارادى. مەڭتاي «تىنىش وتىر» دەگەن يشارا جاساپ، مايرانى اقىرىن جەڭىنەن تارتقىلادى. ءبىراق وعان مايرا توقتامادى. — مەڭتاي مەن مىنا وتىرعان بالاڭىز ەكەۋى بىر-بىرىنە قىز جىبەك پەن تولەگەندەي عاشىق بولاتىن. ارالارىنا ءبىر تۇماجان دەگەن بەكەجان ءتۇسىپ، مىنا بالاڭ وقۋىن تاستاپ، بىلتىر باسقا قالاعا كەتىپ قالعان. دۇنيەدە بەكەجاندار وڭۋشى ما ەدى، ول مەڭتايدىڭ وقۋ ءبىتىرۋىن توسپاي، باسقا بىرەۋگە ۇيلەنىپ قويىپتى. ءسويتىپ مىنا اڭقاۋ قىزىڭدى الداپ كەتىپتى. ءيا، كەتكەنى جاقسى بولدى سول سۇمپايىنىڭ! — بۇل تۇستا مايرانىڭ جازىق ماڭدايى شىتىنىپ، كەۋدەسىن ىزا كەرنەگەندەي داۋىسى دىرىلدەپ شىقتى. — مىنا بالاڭ ونى بىلمەي انا جاقتا جۇرە بەرگەن. ال قىزىڭ ۇيالىپ، ونى ايتپاعان. سونىمەن انداعى ەربول بالاڭ جازعى وقۋعا كەلە جاتىپ، جولدا ءبىر جەردە جاڭاعى سۇمپايىمەن — بەكەجانمەن كەزدەسەدى. سودان بار جايدى بىلەدى. بىلگەن سوڭ مەڭتايدى ىزدەپ كەشە وسىندا كەلەدى. ءيا، اپا، مىنا قىزىڭ، — ول قولىمەن مەڭتايدى بۇيىرىنەن ءتۇرتتى، بۇگىن بۇرىنعى مەڭتاي ەمەس. تولەگەنىنە قوسىلعان قىز جىبەك بوپ وتىر ءقازىر. ال، قۇتتىقتا، اپا، بالالارىڭدى.
— الدا، قاراقتارىم-اي! الدا، اينالايىندار-اي! باقىتتى بولىڭدار ەندەشە! بوساعالارىڭ بەرىك، ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولىڭدار، قالقالارىم، — دەپ مايرانىڭ شەشەسى قاپەلىمدە اۋزىنا تۇسكەن تىلەگىن ايتىپ، اق باتاسىن بەردى. — كەلىڭدەرشى، قاراقتارىم، ەكەۋىڭنىڭ دە بەتتەرىڭنەن سۇيەيىن، — دەپ ورنىنان تۇردى. ءبىز دە قوسا كوتەرىلدىك. ەكى بەتى قىپ-قىزىل بوپ كەتكەن مەڭتاي تومەن قاراپ، ءىلبىپ باسىپ، مايرانىڭ اناسىنا قاراي اياڭدادى. انا ونى ايقارا قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باسىپ، قايتا-قايتا شاشىنان يىسكەدى. سودان سوڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى دە: — قوساعىڭمەن قوسا اعار، بوتام! — دەدى.
— ايتقانىڭىز كەلسىن، اپا، — دەگەن ءۇش ءسوزدى داۋسى دىرىلدەپ ارەڭ ايتتى دا، مەڭتاي مايرانىڭ اناسىن تەز قايتا قۇشاقتاپ، سولقىلداپ جىلاپ قويا بەردى. وعان قوسىلىپ، انا دا كوزىنە جاس الدى. مەڭتاي جىلاعانعا مەن قوسا قينالىپ، ەرنىمدى تىستەلەي باستادىم. ىشىمىزدەگى ءمىز باقپاعان مايرا عانا بولدى.
— ءي-يا، نەسىنە جىلايسىڭ؟ قۋانعانىڭا كورىنسىن! — دەدى ول قۇربىسىن سىرتىنان قۇشاقتاپ، اناسىنىڭ باۋىرىنان اجىراتىپ جاتىپ. سودان سوڭ ماعان قاراپ، كوزىن ءبىر قىسىپ قويدى.
— قۋانعان دا، قورىققان دا ءبىر دەگەن عوي، قايتسىن جىلاماي،— دەدى مايرانىڭ شەشەسى باسىنداعى ورامالىنىڭ ۇشىمەن ءوز كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ جاتىپ. — بالكىم، اناسى ەسىنە تۇسكەن بولار. ول بايعۇس ءتىرى بولسا، ءوز قولىنان ۇزاتار ەدى عوي بۇگىن. — وسى سوزدەردى ايتىپ بولعان سوڭ انا قۇشاعىن جايىپ ماعان بۇرىلدى.
— كەل، بالام.
انالىق قۇشاعىن كەڭ جايىپ تۇرعان بۇل مەيىربان كىسى مەنىڭ دە ءوز شەشەمە ۇقساپ كەتتى. مەنى دە الدىمەن توسىنە باسىپ، سونسوڭ ەكى قولىن ەكى يىعىما سالىپ، تەبىرەنە ءسوز سويلەدى.
— سەن دە — جالعىز ەكەنسىڭ، بالام. — «جالقىلىعىم جادىڭدا ەكەن-اۋ» دەپ ويلادىم ىشىمنەن. — جالعىزدىڭ جان جولداسى — ارى مەن جارى بولادى. ەندەشە، قالقام، جارىڭدى جانىڭمەن تەڭ ۇستا، جانىڭدى ارىڭمەن تەڭ ۇستا. سەن سەنىمدى سەرىك بولساڭ، مەڭتايىم مەيىرىمدى جار بولا الادى ساعان. جەردەن شىققان جەتىم قىز الدىم دەمە، شىراعىم. اقىلدى قىزعا — انا كوپ، اياۋلى جانعا — پانا كوپ. مەن جالعىز مايرانىڭ عانا ەمەس، مەڭتايدىڭ دا اناسىمىن، قاراعىم...
— ءيا، ءبىزدىڭ اپام بوزداتتى ءبىرجولا، — دەدى مايرا مەڭتايدىڭ كوز جاسىن قۇرعاتىپ جاتىپ.
ءازىز انا ءوز ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىرا بەردى.
— ەندەشە سەن قۇرساعىمنان شىقپاسا دا، قۇشاعىمنان شىققان بالامدى العالى تۇرسىڭ مىنە. ەركەكتىڭ باقىتى دا، تاقىتى دا — جاقسى جار بولادى، شىراعىم. ساعان ايتار اقىل، بەرەر كەڭەسىم، قاراعىم: ءوزىڭدى تاپقان اناڭدى سىيلاساڭ — اناۋ ادال جارىڭدى سىيلا. سەنىڭ دە اناڭ ءبىر كەزدە وسىنداي جاس كەلىن بوپ ءتۇسىپ، جانۇشىرىپ ءجۇرىپ سەنى دۇنيەگە كەلتىرگەن. انا بولعاننان كەيىن دانا بولعان. ادامنىڭ ەكىنشى قىمباتى— ارىڭدى قادىرلەسەڭ — جارىڭدى قادىرلە، قاراعىم. مىنا بۇلدىرشىندەي مەڭتايىمدى جارىم دەپ قانا ەمەس، جانىم دەپ قابىلدا، قالقام. — وسى ارادا انا ءبىر توقتاپ، تىنىس الدى دا، ءسوزىن اياقتادى. — بۇنى جەتىسۋدىڭ ءبىر بەيتانىس كەمپىرىنىڭ ءسوزى ەمەس، ءوزىڭنىڭ تۋعان شەشەڭنىڭ وسيەتى دەپ ۇق، بالام!
وسىلاي دەپ انا مەنىڭ دە ماڭدايىمنان ءسۇيدى. انانىڭ سوزدەرى مەنىڭ دە ساي-سۇيەگىمدى سىرقىراتتى، مەڭتاي كوزىنەن تاعى دا ءۇنسىز جاس سورعالادى. بۇل تۇستا مايرا دا بوسادى. مۇنىسىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن ول مەڭتايدى ۋاتا ءجۇرىپ، ونىڭ بەتىن ءۇنسىز ايمالاي بەردى.
جۇرەگىم ەلجىرەي تۇرىپ مەن وسىناۋ شۇيكەدەي كەمپىردىڭ شەشەندىگىنە، دانالىعىنا تاڭ قالدىم. مەنىڭ فلوبەر، بالزاك، تۋرگەنيەۆ، گوركيي كىتاپتارىن ايلار بويى اقتارىپ، التىن تاپقانداي قۋانا قويىن داپتەرىمە كوشىرىپ الاتىن اسىل سوزدەرىمدى بۇل كىسى ءبىر عانا ساتتە تۇيدەك-تۇيدەگىمەن توكتى دە سالدى. وسى ۇيدەگى كەشەدەن بەرى ەڭ ەلەمەگەن ادامىم دا وسى كىسى ەدى. كەشە كەلگەندە «سالەمەتسىز بە، اپا» دەپ سالەم بەرىپ، كەتەردە «ساۋ بولىڭىز، اپا» دەپ قوشتاسقاننان باسقا جىلى ۇشىراپ، ءبىر اۋىز سويلەسكەمىن جوق. مەنىڭ ەسىل-دەرتىم ەكى قىزدا، مەڭتايدا بولدى. سولار نە ايت دەسە، سونى ايتىپ، وسى بولمەدە پاتەفونداي سايرادىم دا وتىردىم. ولار كۇلگەن سايىن مەن اڭگىمەمدى سوزا بەردىم. ولاردى كۇلدىرە تۇسكىم، قۋانتا تۇسكىم كەلدى. سوندا ءماسىسىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، ەسىكتى سىقىرلاتپاي اشىپ، كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن وسى كىسى كولەڭكە ىسپەتتى عانا بوپ كورىنىپ ەدى ماعان. كىتاپ قادىرلەگىش، وتكەن دانىشپانداردى سىيلاعىش مەن ەكى كۇن بويى قاسىمداعى ءتىرى دانانى ەلەمەپپىن-اۋ. «انا بولعان — دانا بولادى» دەگەن ءسوزى قانداي جاقسى ەدى اپامنىڭ. جو-جوق، جالعىز بۇل ەمەس، جاڭاعى ايتقان بار ءسوزى مارجان عوي ءتىزىلىپ تۇرعان. كەش مەنىڭ بىلمەستىگىمدى، دانىشپان انا. مەن ىشپەي ماسپىن عوي بۇل كۇندەرى. Mac كىسى نە ءبىلۋشى ەدى، نە اڭعارۋشى ەدى. سونى ەسكەر، ابزال انا. ارينە، مەن مۇنى اۋىزشا ايتقانىم جوق. ويمەن ايتتىم. ويتكەنى مەن ۇندەمەي وتىرىپ، ىشتەي سويلەۋگە عانا شەشەنمىن عوي. ال اۋىزشا ايتقان بار ءسوزىم مىناۋ عانا بولدى.
— الديار انا، ايتقانىڭىزدى ورىندايمىن! — دەپ باس ءيىپ، انت ەتكەندەي وڭ تىزەمدى بۇكتىم.
بۇل مەنىڭ اناعا دەگەن ريزالىعىم ەدى. بۇل جانە مەڭتايعا ريزالىعىمنان ايتىلعان ءسوز بولاتىن. وسى از ءسوزدىڭ ءوزىن ارەڭ ايتتىم. ويتكەنى مەن ءوزىمنىڭ تەبىنگىدەي ۇلكەن ەرىندەرىمە يە بولا الماي قالدىم. ول، جىلاعان جاس بالانىڭ ەرنىندەي بوپ، كەمسەڭدەپ كەتتى.
مايرا جۇگىرىپ كەپ مەنى قولتىعىمنان كوتەردى.
— ءيا، نە بوپ كەتتى ءوزى. جۇرت قۋانادى ەكەن دەسە، — دەپ ول وز-وزىنەن كۇبىرلەپ ءجۇر.
— قۋانىش دەگەن وسى عوي، كۇنىم، — دەدى انا ەندى كامزولىنىڭ قالتاسىنان ورامالىن الىپ، كوزىن ءسۇرتىپ جاتىپ. — قۋانىش تەك كۇلكىمەن عانا كەلمەيدى. ول تەك بالا باسىنان كەشىرەتىن ءتاتتى قۋانىش قانا. ازاپپەن كەلەتىن اششى قۋانىش تا بولادى. ناعىز قۋانىش ءھاماندا جاندى قيناپ، جۇرەكتى سىزداتىپ، جىلاتا كەلەدى عوي، قاراعىم. ەڭ قايىرلى قۋانىش تا سول بولادى.
— ءيا، اپام بۇگىن فيلوسوف بولىپ كەتىپتى، — دەپ مايرا ءبىزدى ورنىمىزعا جايعاستىرا باستادى. — وتىرىڭىزشى، ەرەكە. وتىرساڭشى، مەڭتاي.
— «بىلايسوپ-مىلايسوبىڭنىڭ» نە ەكەنىن بىلمەيمىن، قالقام، — دەدى انا قىزى ورنىنا وتىرعان سوڭ. — سوعىس كەزىندە سوقاعا جەككەن سيىردى «سوپ!» دەيتىنبىز. مەنىڭ بىلەتىنىم وسى عانا. ەندىگى بىلەتىنىم — ەرتەڭ ەل-جۇرتتى جيناپ، توي جاسا، بالام.
— ءيا، جاسايمىز، — دەپ مايرا كۇلىمدەپ كەتتى.
— ەرتەڭ انا اق بۇزاۋىنا ايىرباستاپ كولحوزدان ءبىر سەمىز قوي ال. جيىرما جىلدان بەرى وسى كولحوزدىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ كەلەمىز عوي. سوعىسقا كەتكەنشە اكەڭ دە تابان اۋدارماي جۇمىس ىستەگەن. بەرەر ءبىر مالىن.
— بەرەدى، اپا، بەرەدى، — دەپ مايرا الاقانىن شاپالاقتاپ.
— بەرسە، سولاي ەت، بوتام، — دەپ انا ورنىنان كوتەرىلدى. ول تەگەنەنى، مايرا مەن مەڭتاي ىدىس-اياقتى جيناپ الىپ، اۋىز ۇيگە اكەتتى.
تورگى بولمەدە وڭاشا قالعان مەن وز-وزىمنەن وتىرىپ تاعى دا تەبىرەندىم. ەرى سوعىستا ولگەن، جالعىز قىزىن مەدەۋ ەتىپ، كۇندەلىكتى ەڭبەگىمەن كۇن كورىپ وتىرعان جەسىر ايەلدىڭ مىناداي مىرزالىعىنا جانە تاڭ قالدىم. التى الاسى، بەس بەرەسىسى جوق بىرەۋگە توي جاساپ، جالعىز بۇزاۋىن سويىپ بەرمەك. نەتكەن دارقاندىق دەسەڭشى بۇل! بۇگىن بىرەۋگە توي جاساپ، ەرتەڭ وزدەرى اش وتىرۋعا بەيىل عوي بۇل ەل. جوق، مەڭتاي ەكەۋمىز بۇزاۋدى سويدىرتپاسپىز. ال الدا-جالدا ايتقانىمىزعا كونبەسە، ەكى ەسە عىپ وتەرمىز بۇل جاقسىلىقتى.
جالعىز مايرانىڭ عانا ەمەس، ۇشەۋمىزدىڭ بىردەي ورتاق انامىز ەتىپ الارمىز بۇل كىسىنى!
مەن وسىنى ويلاپ وتىرعاندا تورگى ۇيگە مايرا كىردى.
— ءبىز مەڭتاي ەكەۋمىز دە كۇندە بەسەدكاعا جاتۋشى ەدىك، — دەدى ول ورىندىقتاعى شامدى الىپ، بيىك ۇستەلدىڭ ۇستىنە اپارا جاتىپ. — ءۇي ىستىق. سىزگە توسەكتى قايدا سالايىق؟
— ءۇيدىڭ توبەسىنە جاتۋعا بولا ما؟ — دەدىم مەن. مەنىڭ بۇگىنگى كوڭىل كۇيىم نە ءۇيدىڭ توبەسىنە، نە تاۋدىڭ توبەسىنە جاتۋدى كەرەك قىلعانداي ەدى.
— بولادى. وندا مەن سىزگە توسەكتى توبەگە سالايىن، — دەپ مايرا ءتور جاقتا جيناۋلى تۇرعان جۇكتى بۇزا باستادى.
ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ، مەن دە وعان كومەكتەسۋگە كىرىستىم. مەن تەكەمەتتى، مايرا كورپە-جاستىقتى كوتەرىپ ەكەۋمىز سىرتقا قاراي بەتتەدىك. مەڭتاي اۋىز بولمەدەگى بيىك اعاش توسەكتى بۇزىپ جاتىر ەكەن. — مەڭتاي، — دەدى مايرا شىعىپ بارا جاتىپ، — سەن انداعى، اپامنىڭ توسەگىن سالىپ بولعاننان كەيىن ءوزىمىزدىڭ توسەك-ورىندى بەسەدكاعا اپارا بەر.
— جارايدى، مايرا.
بۇل ەكى ءسوز ماعان عاجاپ مۋزىكا، اسقاق اندەي بوپ ءبىلىندى. سول ءان مەن مۋزىكا جانىما قانات ءبىتىرىپ، جايراڭداپ دالاعا شىقسام، اي سۇتتەي جارىق، اۋا قىمىزداي ءتاتتى ەكەن. كەۋدەمدى كەرە دەم الىپ، قابىرعاعا سۇيەۋلى تۇرعان ساتى اعاشتىڭ ورتا بەلىنە دەيىن كوتەرىلدىم دە، تەكەمەتتى جوعارى شىعاردىم. ودان سوڭ جەردە تۇرعان مايرانىڭ قولىنداعى كورپە-جاستىقتى الىپ، توسەكتى ءوزىم سالىپ الامىن دەپ، ونى قويا بەردىم. ماعان الاڭداماي، ولاردىڭ تەزىرەك بەسەدكاعا جايعاسۋىن تىلەدىم.
XX
مايرا ماعان ءبىر كورپە مەن ءبىر جاستىق جانە ۇزىنشاق كەلگەن قۇراق كورپەشە بەرىپتى. سوعىستان سوڭعى دۇنيەگە تاپشى كەز ەدى عوي ول. قۇراق كورپەشەنى تەكەمەت ۇستىنەن توسەۋگە ءارى پروستىنيا ورنىنا بەرگەنگە ۇقسايدى. توسەكتى تەز سالۋىن سالىپ العانىممەن، تىنشىعىپ جاتا المادىم. تەكەمەتكە كيىمشەڭ قۇلاعان بويىممەن، ءولى تيگەندەي دوڭبەكشىپ، بىرەسە ون جامباسىما، بىرەسە سول جامباسىما اۋدارىلا بەرەمىن. كەيدە تومەن دومالاپ، ءۇي ۇستىنە قاۋلاپ وسكەن الابوتا، كوك قۋرايدى سىتىرلاتا سىندىرىپ، اۋناي كەپ جونەلەمىن. توبەدەگى ءشوپتى ات اۋناعانداي ەتىپ جاپىرامىن دا، ودان سوڭ قايتادان ورنىما ورالامىن. ءبىرازدان كەيىن كيىمىمدى شەشىندىم دە، تەك ترۋسيشەڭ عانا كۇيدە قالدىم. سودان سوڭ ايۋمەن الىسقانداي بوپ ەكى يىعىمنان دەمالىپ، ەكى تاناۋىم دەلدەڭدەپ ءبىراز شالقامنان جاتتىم.
ءسويتىپ، جۇرت اياعى باسىلىپ، ەل ۇيقىعا كەتكەنشە وز-وزىمنەن الاسۇرۋمەن بولدىم. الدەن ۋاقىتتا جولبارىستاي ىرعىپ ورنىمنان تۇردىم دا، بىرەۋ كورىپ قوياتىنداي ەڭكەڭدەپ، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ ساتىنىڭ قاسىنا كەلدىم. بەسەدكا جاققا كوز سالىپ ەدىم، قىزداردىڭ جايباراقات ۇيىقتاپ جاتقاندارى اڭعارىلدى. ساتىدان تۇسە سالىپ، جۇگىرىپ قاستارىنا بارسام، مايرا باسىن بۇركەپ العان ەكەن. قويۋ قارا شاشى اق جاستىققا شاشىلىپ، شالقاسىنان جاتقان مەڭتايدى كورگەندە ۇستىنە قۇلاپ تۇسە جازدادىم. بۋىن-بۋىنىم قالتىراپ، تىنىسىم تارىلا ءتۇسىپ، مەڭتايدى ەڭكەيىپ ەرنىنەن ءسۇيدىم. ول تەز كوزىن اشىپ الدى دا، مەنى قوس قولىمەن بەتىمنەن سيپاپ، موينىمنان قۇشاقتادى.
مەن دەگبىرىم كەتىپ، ونى تەز ورنىنان تۇرعىزباق بولىپ، ەكى قولىنان تارتتىم. مەڭتاي كەۋدەسىن كوتەرىپ وتىردى دا، مايرا جاققا قاراپ، ماعان ەكى ساۋساعىن كورسەتىپ، ەرنىنە باستى. ونىسى: «اقىرىن، مايرا ويانىپ كەتەدى» دەگەنى دەپ ۇقتىم. مەن وعان ساۋساعىممەن بەسەدكانى نۇسقاپ، ودان سوڭ ءۇيدىڭ ءۇستىن كورسەتتىم. ونىم: «ءجۇر، ءۇيدىڭ توبەسىنە بارىپ جاتايىق» دەگەنىم ەدى. ول ورنىنان تۇرىپ، ۇندەمەستەن سوڭىما ىلەستى. بەسەدكادان شىققاننان كەيىن ەكەۋمىز قول ۇستاسىپ، ساتىعا قاراي جونەلدىك. جۇقا، شولاق ىشكويلەگىنەن ەكى تىزەسى جارق-جارق كورىنىپ، اق ءمارمارداي مويىن، كەۋدەسى ايعا شاعىلىسىپ، قالىڭ، قويۋ، ۇزىن قارا شاشى تۋ سىرتىن قارا ماقپالداي قىمتاعان مەڭتايدىڭ ساحناعا شىققان بيشىدەي اياعىنىڭ ۇشىنان لىپىپ باسىپ قاسىمدا كەلە جاتقانىن كورگەندە مەنىڭ جۇرەگىم جارىلارداي بوپ ءدۇرس-دۇرس سوقتى.
ءۇيدىڭ ۇستىنە شىققاننان كەيىن مەڭتاي توسەك ۇستىنە كەلىپ، دەمىن ىشىنە تارتىپ دىمى قۇرىعانداي بوپ، شوقيىپ وتىرا كەتتى. سول تۇستا كوكتە قايىرعان قىراننىڭ تەگەۋرىنىنەن تايسالاقتاپ، ءدىرىل قاعىپ، جان ۇشىرىپ تەگىس جەردە شالقاسىنان قۇلاعان قىزىل تۇلكىنىڭ ۇستىنە جارق ەتىپ، ناجاعاي سوققانداي بولدى. ەرىندى ەرىن تاۋىپ، بىر-بىرىنەن شىرىن سورىپ، بال جۇتىسقان تويىمسىز، تىنىمسىز، تولاسسىز ءبىر ءسات تۋدى.
مەڭتاي ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ، جالاڭاش دەنەمىز سۇيىسكەن ەكى ەرىندەي جابىسىپ، كورپە استىندا ءۇن-تۇنسىز ۇزاق جاتتىق. بۇل كۇن ىستىقتا ۇزاق جول ءجۇرىپ، قانى كەۋىپ شارشاپ، قاتالاپ كەلىپ، الدىنان كەزدەسكەن ءمولدىر بۇلاققا باس قويعان ادامنىڭ العاشقى العان راحاتىنان كەيىنگى تاپقان تىنىسى ءتارىزدى شاق ەدى. قاتتى شولدەگەن ادامنىڭ سۋسىنى قانۋشى ما ەدى؟ مەنىڭ تاعى دا ءشول قاندىرۋ ارەكەتىنە كىرىسكىم كەلدى. وسى كەزدە مەڭتاي مەنى ءسال بوگەپ، ءبىر نارسە سۇراعىسى كەلگەندەي ىڭعاي ءبىلدىردى.
— ءسىز... سەن مەنەن جيىركەنگەن جوقسىڭ با؟ — دەدى ول.
— جوق.
— جيىركەنبەيسىڭ بە؟
— جوق.
— ءومىر بويى ما؟
— ءيا...
وسى كەزدە مەنىڭ دەنەمنىڭ مەڭتاي جاق جارتىسى ءدىر ەتە قالعانداي بولدى. ءدىرىل تەز قايتالاپ، بىردەن جيىلەي ءتۇستى. سويتسەم، مەڭتاي وكسىپ، جىلاپ جاتىر ەكەن. ونى نەدەن رەنجىتىپ الدىم دەپ مەن جانىم شىعا بايەك بولىپ، استى-ۇستىنە ءتۇستىم.
— نە بولدى، جانىم؟
— جاي، اشەيىن.
— اشەيىن ەمەس قوي، ايتشى، قۋاتىم، — دەدىم مەن جالىنىپ.
— اشەيىن، — دەدى مەڭتاي ۇستىمىزدەگى كورپەنىڭ شەتىنە كوزىن ءسۇرتىپ.
— ايتشى، ساۋلەم، — دەدىم ونىڭ اششى جاس شىققان ەكى كوزىنەن، اۋزىنان تىنباستان ءسۇيىپ. — ايتشى، قۋاتىم.
— جاي، اشەيىن دەدىم عوي... سەن بولماساڭ، مەنى كىم باعالار ەدى؟ وزەگىنە قۇرت تۇسكەن الماعا كىم قولىن سوزار ەدى؟... دەپ... اشەيىن سوعان...
مەڭتايدىڭ نەگە جىلاعانىن ەندى ءبىلدىم. تەزىرەك ونى جۇباتۋعا اسىقتىم.
— قويشى، قالقام، ونى ويلاماشى، — دەدىم تاعى دا تولاسسىز ءسۇيىپ جاتىپ. — ول ءبىر ءسات تۇندە كورگەن جامان ءتۇس سياقتى بولىپ، ءوتتى دە كەتتى ەمەس پە. ويلاماشى سونى. سەن بىتەۋ تۇرعان، بۇزىلماعان ەڭ ءتاتتى الماسىڭ، جانىم.
— مەن سىزدەي... سەندەي كىسىگە لايىق ەمەسپىن-اۋ، تەڭ ەمەسپىن-اۋ دەپ ويلايمىن.
— جوق، لايىقسىڭ! سەن مەنەن ارتىقسىڭ، ساۋلەم!
مەڭتاي ءبىراز ءۇنسىز جاتتى.
— جارايدى، سەنىڭ كوڭىلىڭە كەلمەسە بولدى ماعان، — دەپ ول مەنى ىستىق ەرنىمەن ايمالاپ، جۇمساق الاقانىمەن جانىمدى سۇيسىندىرە جاۋىرىنىمدى سيپادى.
— كەلمەيدى، كەلمەيدى، قۋاتىم! سەنشى ماعان. كەلمەيدى ەشقاشان دا! ەشقاشان دا! مەن سەنى وسىلاي قۇشىپ جاتقانىما باقىتتىمىن، قۋاتىم، قىزىعىم، ءومىرىم، وزەگىم!..
— اينالايىن، كوكەتايىم! — دەدى مەڭتاي «اينالايىن» دەگەن ءسوزدى جاندى ەرىتە سوزىپ ايتىپ.
ايلى تۇندە ايداي جارىمنىڭ اشىق جاتقان اپپاق كەۋدەسىنە تاعى دا قۇمارتا كوز تىكتىم. ۇلى دانالار جاساعان جان ءلاززاتى — جالاڭاش ايەل بەينەلەرى كوز الدىما ەلەستەدى سول ءسات. گوييانىڭ بيىك توسەكتە شالقالاي سۇلاپ، توپ-تومپاق قوس انارى قىزىقتىرا كوز تارتىپ، وزىڭە ماۋجىراي قاراعان بۇراڭ بەل جالاڭاش ماحاسىن كورگەندەي تامساندىم. ەندى ءبىر ءسات تيسياننىڭ قويۋ قولاڭ شاشىن ۋىزداي دەنەسىنە ءشالى ەتىپ جامىلىپ، جۇمىر بىلەگى، قوس انارى، ۇلبىرەگەن اق تاماعى عانا اشىق قالعان جاندى ەرىتكەن جاس سۇلۋ ماريا ماگداليناسى مەن اق سانىن ايقارا اشىپ تاستاپ، سابىرى سارقىلىپ جاتقان داناياسىنىڭ ءبىر ءسات رۋبەنستىڭ وڭ يىعىنا جالت بۇرىلىپ، الدەنەگە قۇمارتا قاراپ قالعان سىمباتتى ۆيرساۆياسىنىڭ قاسىندا تۇرعانداي سۇقتاندىم.
— اينالايىن، — دەدى وسى كەزدە مەڭتاي داۋسىن سوزا سويلەپ، جالىنعانداي بولىپ، — قاراماشى تەسىلىپ، قويشى، كوكەم. ۇيالامىن. بىرەۋ كورىپ قويادى.
— كىم كورەدى؟ ەشكىم دە كورمەيدى، — دەيمىن مەن ونى كەۋدەسىندەگى تىرسيعان اق الماسىنان ايمالاپ.
— انە، اي كورىپ تۇر، — دەدى مەڭتاي كۇلىپ، قىتىعى كەلىپ.
— اي كورسە، كورە بەرسىن.
— ول اينالاسىنا ايتادى.
— ايتسا، ايتا بەرسىن.
— جۇلدىزدار كورىپ قويدى. ولار جەر جۇزىنە جايادى.
— جايسا، جايا بەرسىن.
دۇنيەدە ايەلدىڭ تانىنەن ءتاتتى، ونىڭ تۇلعاسىنان سۇلۋ ەشتەڭە جوق شىعار، — دەپ ويلادىم مەن مەڭتايدىڭ اق دەنەسىن كورپەمەن قايتادان قىمتاپ جاتىپ. — ايەلدىڭ اسىل تانىنە ءتانتى بولۋ — ەركەكتىك تىرشىلىكتىڭ ءتۇيىنى شىعار دەپ ءتۇيدىم مەن وندا. ءبىراق ەشبىر كارتينا مەنىڭ مەڭتايىمنىڭ سىمباتىن بەرە المايدى. بارلىق ۆەنەرالار دا، دانايالار دا، ماريالار دا، ۆيرساۆيالار دا، مەڭتايدىڭ شەنىنە كەلمەيدى. ويتكەنى بۇل ەشكىم كورمەيتىن مەنىڭ ءوز كارتينام، ءوز دۇنيەم، ءوز بايلىعىم، ءوز باقىتىم! مىنە، مەن مەڭتايدى باۋىرىما باسىپ ىشىمنەن وسىلاي دەپ جاتتىم. «مەڭتاي — مەنىڭ ءوز كارتينام، ءوز دۇنيەم، ءوز بايلىعىم، ءوز باقىتىم!» دەپ مىڭ مارتە قايتالادىم.
ايەل ءمۇسىنىنىڭ سۇلۋلىعىن قىل قالاممەن جىرلاپ وتكەن ۇلى دانالار قالدىرعان ەرميتاج قابىرعالارىنداعى ءبىر كورگەن ادامنىڭ ەشقاشان ەسىنەن كەتپەس ماڭگىلىك عاجاپ كارتينالارداي بولىپ، سول ءبىر ءتۇن، جارىق اي، جالاڭاش مەڭتاي كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەنىڭ كوز الدىمدا قالدى. سول جولى مەن سۇلۋلىقتىڭ شىن سىرىن ۇقتىم. ايەل سىمباتى، اسىرەسە ونىڭ جالاڭاش ءمۇسىنى دۇنيەدەگى ەڭ قۋاتتى كۇش ەكەنىن ءتۇسىندىم. ايەل ءتانى ەركەكتەر ءۇشىن ماگنيتپەن پارا-پار ەكەنىن ءبىلدىم. جالاڭاش ايەلدى جاۋ دا جەڭە الماس-اۋ دەپ ويلادىم. بۇل ساباقتى ماعان سول ءتۇن، سول ءسات بەردى. ول ءتۇن ماعان دۇنيەدە ەڭ ءبىر ۇلى ساباقتىڭ العاشقى الىپپەسى بولدى.
مەن شالقامنان جاتىرمىن. مەڭتاي ءبىر قىرىنداپ، مەنى قۇشاقتاپ العان. مەن ونى موينىنان قىسىپ، ەكىنشى قولىممەن قولىن سيپاپ جاتىرمىن. اسپاندا اسىعا اي دوڭگەلەپ بارادى. ودان ارىرەكتە، مەنىڭ مەڭتايىمنىڭ ءجۇزىن كورۋگە تالاسقانداي بوپ، جۇلدىزدار جاپىرلاسادى. ولار بىر-بىرىمەن جارىسا جىمىڭداسادى. سودان سوڭ: «سەن قانداي باقىتتىسىڭ!» دەپ ماعان باس يزەگەندەي بولادى. «ءيا، مەن باقىتتىمىن! — دەيمىن جۇلدىزدارعا كۇبىرلەپ. — مەنىڭ باقىتىما سەندەردىڭ دە ساندارىڭ جەتپەيدى!»
ءوستىپ مەڭتايدى قۇشاقتاپ، جۇلدىزدارمەن سويلەسىپ جاتىپ، مەن سونشاما ءبىر عاجاپ، راقات تەڭىزىنىڭ تۇبىنە قاراي شىم باتىپ بارا جاتقان سياقتاندىم.
تاڭەرتەڭ مەڭتاي ەرتە تۇرىپ، مەنى قايتا-قايتا ءسۇيدى. سودان سوڭ بەسەدكاداعى مايرانىڭ قاسىنا كەتتى. مەن جالعىز قالدىم. بۇل جولعى جالعىزدىعىمدى مەن باسقاشا سەزىندىم. ءۇي ۇستىندە ءبىر ءوزىم وڭاشا بولعانىممەن، مەڭتاي كوزگە كورىنبەي قاسىمدا جاتقان تارىزدەندى. ول دا وڭاشا ەمەس، قاسىنا مەنى الىپ جاتىر دەپ ويلادىم.
كوكجيەكتەن دوڭگەلەپ كۇن شىعىپ كەلە جاتتى. جالعىز جاتىپ مەن كۇبىرلەپ كۇنمەن سويلەستىم، سىبىرلاپ جەلمەن سويلەستىم. ولارعا دا ءوز باقىتىمدى ايتتىم.
ءبىر كەزدە ۇيدەن شەلەگىن سالدىراتىپ، سيىر ساۋۋعا مايرانىڭ اناسى شىقتى. مەن كيىنىپ ءۇي توبەسىنەن ءتۇسىپ، ابزال اناعا سالەم بەردىم.
— ارمىسىز، انام!
— بار بول، بالام. ۇيقىڭ كەلمەسە، وزەنگە بار، — دەدى ول.
— بۇرگەن! بۇرگەن، مەن باقىتتىمىن، — دەدىم، وزەن جاعاسىنا كەلىپ ايقايلاپ.
ودان سوڭ اياڭداپ گۇلدى وزەككە ءتۇستىم.
— گۇلدەر، گۇلدەر! مەنى قۇتتىقتاڭدار! مەن سەندەردەي گۇل قۇشاقتادىم، ماڭگى قۇشتىم! — دەدىم ولارعا.
گۇلدەر قۋانا قۇتتىقتاپ، باستارىن يزەستى. سودان سوڭ مەن كوكتوبەگە كوتەرىلدىم.
— مەن باقىتتىمىن! — دەدىم توبە باسىندا تۇرىپ داۋىستاپ. ماعان الىستاعى تاۋلار ءۇن قوستى. ولار: «مەن باقىتتىمىن! مەن باقىتتىمىن!» دەپ جاڭعىرا جاۋاپ قاتتى.
ماعان بۇرگەن وزەنى شالقىپ جاتقان داريا، كوكتوبە اسقار تاۋ سياقتى بوپ كورىندى. مەن دۇنيەنىڭ تورىنە شىعىپ، توبەسىندە تۇرعانداي سەزىندىم ءوزىمدى.
ءيا، سول كۇنى كەشكە مايرا بولماستان توي جاسادى. اۋىل جينالدى. ماحاببات گيمنى — «جار-جار» ايتىلدى، اندەر شىرقالدى. اۋىل ادامدارى مەڭتاي ەكەۋمىزگە اق جۇرەكتەرىنەن شىققان ادال تىلەكتەرىن ايتىستى. شاراپ جوق، شاتاق جوق شارشى عانا جيىن جاسادىق وزىمىزشە.
ەرتەڭىندە مەڭتاي، مايرا، مەن ۇشەۋمىز قالاعا كەلدىك. جاتاقحاناعا كىرسەك ماعان دەگەن تىلدەي اشىق حات جاتىر. وقىپ جىبەرسەم، بىلاي دەپ جازىلىپتى.
«ەربول!
سەن بىزگە اسا قاجەتسىڭ. تەز كەلىپ، ماعان جولىق.
ب.ۋازيتوۆ».
— مەنى رەداكسيا ىزدەپ جاتىر. بارامىز با، قىزدار؟ — دەدىم نەگە ەكەنىن بىلمەسەم دە وز-وزىمنەن قۋانىپ.
— بارايىق، — دەدى ولار بىردەن.
بازاردىڭ قاسىنا كەلىپ، ترامۆايعا وتىردىق. ودان كەيىن ءبىراز جاياۋلاپ رەداكسياعا باردىق. جول بويى مەن جاق جاپپاستان سويلەسۋمەن بولدىم. قىزدار كۇلۋمەن بولدى.
قىزدار توسىپ سىرتتا قالدى. مەن ىشكە كىردىم.
— ءا، كەلدىڭ بە، ەربول؟ — دەدى جاۋاپتى سەكرەتار مەنى كورىپ. — سالەمەتسىڭ بە؟ حال قالاي؟ سەسسياڭ ءبىتتى مە؟
— ءبىتتى.
— وقۋىڭدى قاشان تاۋىساسىڭ؟
— ەندى ءبىر ون شاقتى ايدان كەيىن.
— بىزدە ءبىر ورىن بوسادى. سەنى قىزمەتكە الساق دەپ ويلاپ ەدىك. قالاي كورەسىڭ؟
— اقىلداسىپ كەپ ارتىنان ايتايىن. كىمنىڭ ورنى؟
— شالعىنبايەۆتىڭ ورنى.
مەنىڭ كوزىم باقىرايىپ كەتتى.
— ول قايدا؟ نەعىپ كەتتى؟
— باسقا جۇمىسقا اۋىستى. گازەتتە ىستەۋگە قابىلەتى جەتىڭكىرەمەدى. ونىڭ ۇستىنە ماقتانشاق، داڭعوي، ىشكىش ادام بولىپ شىقتى. ال ءوز شەشىمىڭدى ايت كانە.
«اپىراي، شاكەم-اي، — دەدىم مەن ىشىمنەن. — «اھ!» دەپ وزىڭنەن-وزىڭ سيىر قايىرعانداي بولىپ وتىرۋشى ەدىڭ. «تىركەمەلى» ءجۇز ەلۋ گرامم تۇبىنە جەتكەن ەكەن عوي، تەگى».
— ءقازىر، سەمياممەن اقىلداسايىن، باكە، — دەدىم سودان سوڭ.
— سەميالى بولىپ پا ەدىڭ؟ قۇتتى بولسىن، — دەدى جاۋاپتى سەكرەتار. — سەميالى بولساڭ وسى قىزمەتكە كىرگەنىڭ ءجون بولار.
جۇگىرىپ ەسىك الدىنا شىقسام، مەڭتاي مەن مايرا كۇتىپ تۇر ەكەن.
— ءيا، نەگە شاقىرىپتى؟ — دەدى مايرا.
— بىزگە قىزمەتكە كەل دەيدى.
— ءيا، ءسىز نە دەدىڭىز؟
— سەمياممەن اقىلداسايىن، — دەدىم. مايرا ءماز بوپ كۇلدى.
— ال، سەمياسى، ايت، — دەدى مەڭتايعا بۇرىلىپ.
— وقۋ بار عوي، — دەدى مەڭتاي.
— قالعان ءبىر كۋرستى جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ-اق بىتىرمەيمىن بە؟
— انا جاقتاعى جۇمىسىڭدى قايتەسىڭ؟
— ونى تاستايمىن. رەداكسيا ول جاقتان ءوزى بوساتىپ الادى.
— قايدام، وزىڭە اۋىر بولىپ جۇرمەسە؟
— جوق، تۇسەيىن. مەنىڭ ارمانىم ناعىز جۋرناليست بولۋ ەمەس پە؟ ول ءۇشىن وسى گازەتتە جۇمىس ىستەۋىم كەرەك. ونىڭ ۇستىنە قىزمەت ىستەسەم ەكەۋمىزدىڭ دە جاعدايىمىز جاقسارادى.
— ءوزىڭ ءبىل. ءبىراق ماعان وسىدان ارتىق ەش جاعدايدىڭ كەرەگى جوق، ەربول. مەن قانداي قيىندىق بولسا دا شىدايمىن عوي.
سول كۇنى ماعان ەربول ەسەنوۆ رەسپۋبليكالىق گازەتتىڭ ادەبي قىزمەتكەرى بولىپ تاعايىندالسىن دەگەن بۇيرىق بەرىلدى. تاعدىر مەنىڭ سۇيگەن قىزىمدى دا، سۇيىكتى قىزمەتىمدى، وسىلاي، ءبىر-اق كۇندە قولىما ۇستاتتى.
سونىمەن، نە كەرەك، ناعىز باقىتتى جان مەن بولدىم. مەڭتاي ەكەۋمىز ميچۋرين كوشەسىنەن وڭاشا بولمە جالداپ الدىق. مەن مەڭتاي دەگەندە، ول مەن دەگەندە ىشكەن اسىمىزدى جەرگە قوياتىن بولدىق. ءبىرىمىز جوقتا ءبىرىمىز ءبىر ۇرتتام سۋ ىشپەيتىنبىز، تاماعىمىزدان وتپەيتىن. مەن جۇمىستان، ول ساباقتان بوساساق-اق بولدى، ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە قاراي ۇمتىلاتىنبىز. جىلدام جەتىپ، جولىعىسقانشا اسىعاتىنبىز.
ءبىزدىڭ كىشكەنتاي بولمەمىز بۇكىل كۋرس ستۋدەنتتەرىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. ولار، اسىرەسە، دەمالىس كۇندەرى ءبىزدىڭ ۇيدەن شىقپايتىن. شاي ىشەتىن، شاراپ تاتاتىن. وتە-موتە جومارتبەك پەن مايرا ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلەتىن.
— ەكەۋىڭ قوسىلساڭشى، — دەيتىنبىز ءبىز ولارعا ازىلدەپ.
— مەنىڭ قوسىلعىم-اق كەلەدى-اۋ، — دەيتىن وندايدا جومارتبەك كۇلىپ. — ءبىراق مىنا مايرا مەن سەنەن ءۇش جاس ۇلكەنمىن، اپاڭمىن دەپ بولمايدى. وسىلاي دەپ جومارتبەك كۇلكىسىن تىيا قويادى دا، موپ-موماقان بولىپ، مەڭتاي ەكەۋمىزگە كەزەك قارايدى. سودان سوڭ: — اپاسىن الۋشى ما ەدى جۇرت؟ — دەپ سۇرايدى.
ءبارىمىز قىران كۇلكى بولامىز. مايرا جومارتبەكتى تومپەشتەپ، ەكى قۇلاعىنان كەزەك جۇلادى.
— ويباي، اپاتاي، المايىن، اپاتاي، — دەپ جومارتبەك باقىرىپ، ءۇيدى باسىنا كوتەرەدى.
بۇعان دا كوزىمىزدەن جاس اققانشا كۇلىسىپ، ءماز بولامىز.
كەيدە زايكۇل كەلەدى. كەلەدى دە ول ءبىزدىڭ ەسكى-قۇسقى بازارىنان ساتىپ العان جامان ديۆانىمىزعا جالپ ەتىپ وتىرا كەتەدى. سودان سوڭ، ءبىر اياقتى ءبىر اياقتىڭ ۇستىنە سالىپ، يۋبكانىڭ ەتەگىن كەيىن سەرپىپ جىبەرىپ ەكى اياقتىڭ سانىن جارقىراتا جالاڭاشتاپ تاستايدى دا، سوزگە كىرىسەدى.
— ءوز كۋرسىندا وقيتىن قىز بەن جىگىتتىڭ وڭاشا ءۇيى بولىپ، اياقتى كوسىلىپ تاستاپ وتىرۋ — قانداي راقات، — دەيدى ول ماردىمسىپ.
جومارتبەك وعان دۇرسە قويا بەرەدى.
— ءاي، ءاي، زايكۇل، — دەيدى ول قاباعىن ءتۇيىپ. — سەن كەربەز اعايىڭنىڭ الدىندا وتىرعان جوقسىڭ، جاپ ەتەگىڭدى.
— ءوي، وسىنىڭ ءوزى مادەنيەتسىز، — دەيدى زايكۇل ءمىز باقپاي، بەتىن تىجىرايتىپ. — قىزعا كىسى ءوستىپ دوكىر سويلەي مە ەكەن؟
جومارتبەك قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرەدى.
— ە، نەمەنە، قىز ەمەس دەگىڭ كەلە مە، — دەيدى زايكۇل باسىن قاقشيتا ۇستاپ. — مەنىڭ مىنا مەڭتاي سياقتى كۇيەۋىم بار ما؟ جوق. ەندەشە نە كەرەك ساعان؟ ارتتا قالعانسىڭ. مەن ساعان جولدا جاتساڭ قاراماس ەدىم.
مەڭتاي تەز ورنىنان تۇرىپ، زايكۇلدىڭ قاسىنا بارادى.
— قويشى، زايكۇل. جومارتبەكتىڭ قالجىڭىنا نەسىنە اشۋلاناسىڭ، — دەيدى ونى قۇشاقتاي ارقاسىنان قاعىپ. — قارنىڭ اشتى ما؟ جۇمىرتقا قۋىرىپ بەرەيىن بە؟
— ءسويتشى، مەڭتاي، — دەيدى زايكۇل جومارتبەكپەن ۇرىسىپ وتىرعانىن بىردەن ۇمىتىپ. — ءىشىم ۇلىپ بارادى. مەن قۋىرعان جۇمىرتقانى سونداي جاقسى كورەمىن، مەڭتاي. — سودان سوڭ مەڭتايدىڭ قۇلاعىنا سىبىرلايدى. — شارابىڭ بار ما؟
— سەندىك بىردەڭە تابىلادى، — دەيدى مەڭتاي تەز زايكۇلدى تاماقتاندىرۋ قامىنا كىرىسىپ.
ءبىرازدان كەيىن مەن مەڭتاي پىسىرگەن جۇمىرتقانى تاباسىمەن كوتەرىپ، شىجىلداتىپ اكەپ ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدىم. مەڭتاي بىرەۋلەردەن قالعان شاراپتىڭ اۋزىن اشتى.
— زايكۇل، جالعىز ىشەسىڭ بە؟ جومارتبەك باسىن شايقاپ وتىر عوي.
— جوق، مەن ەربولمەن قاعىستىرىپ ىشەمىن، — دەيدى زايكۇل شاراپتى جۇتپاي جاتىپ، سىقىلىقتاي كۇلىپ.
— مەن مۇنى ىشپەيمىن.
— نەگە؟
— مەنىڭ شارابىم باسقا.
زايكۇل الدىنداعى ستاكاندى سىرعىتا سالدى.
— ەندەشە مەن دە ىشپەيمىن. سەندەر ءتاۋىر شاراپتارىڭدى وزدەرىڭ ءىشىپ، ماعان بىرەۋدەن قالعان جامانىن بەرىپ وتىرسىڭدار.
مەن كۇلدىم.
— مەنىڭ شارابىم، شەربەتىم مىنەكي، — دەپ قاسىمدا بەيقام وتىرعان مەڭتايدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ كەپ الدىم.
— كۇن سايىن ىشەسىڭ، كۇندە ماس بولاسىڭ، ءا؟ — دەدى جومارتبەك جەلپىنىپ.
— ءيا.
زايكۇل سىقىلىقتاي كۇلىپ، ستاكانعا قايتادان قولىن سوزدى.
— ولاي بولسا، ىشەمىن.
— ەربول، زايكۇلمەن سوعىسىپ ىشسەڭشى، — دەپ مەڭتاي ماعان دا قۇيدى.
— ەندەشە ماعان دا تامىز، — دەپ جومارتبەك تە ستاكان توستى. — ءبارىبىر ەربول زايكۇل ەكەۋمىزگە باسقا شاراپ-شەربەتىنەن تاتىرمايدى.
زايكۇل ورتا ستاكان شاراپتى ءبىر-اق قاعىپ سالدى دا، كۇلدى كەپ.
— و نە، زايكۇل؟ — دەدى جومارتبەك بۇرىلىپ.
— مەنىڭ شارابىم باسقا دەگەندە مۇنىڭ ءوزى وڭاشا ءىشىپ جۇرگەن ءبالزامى بار ەكەن دەسەم. مەن ءبىر مىقتىنىڭ ۇيىنەن ىشكەمىن ونداي ءبالزامدى. ءبىراق ونىڭ ساۋىتى قىزدىڭ بەلىندەي جىپ-جىڭىشكە بولادى ەكەن. — وسى ارادا زايكۇل كوزىنىڭ قيىعىمەن مەڭتايعا قاراپ قويدى. — ال، مىنا ەربولدىڭ ءبالزامىنىڭ ساۋىتى... — زايكۇل ودان سايىن سىقىلىقتادى.
— اۋزىن كەنەپپەن تىعىنداپ قوياتىن قويشىلاردىڭ كارەلين ساۋىتىنا ۇقساي ما، قالاي، جومارتبەك؟
مەڭتاي قىزارىپ كەتتى، ءبىراق ۇندەمەدى. ءىشى ءبىلىنىپ، ءجۇرىس-تۇرىسى اۋىرلاپ قالعان جارىمدى سوككەنى ماعان دا ۇنامادى. جومارتبەك تە تەرىس اينالىپ كەتتى.
— ءاي، ءاي، وكپەلەپ قالدىڭدار ما؟ — دەدى زايكۇل بىردەن كۇلكىسىن تىيىپ. — مەن قالجىڭداپ ايتامىن.
— مەن قالجىڭدى بىلمەيدى دەيسىڭ بە، زايكۇل، —دەدى مەڭتاي.
— الاڭداماي تاماعىڭدى ءىشىپ ال.
— سەنىڭ وسى ەشكىمگە رەنجىمەيتىن مىنەزىڭ ءۇشىن جاقسى كورەمىن، مەڭتاي، — دەدى زايكۇل شانىشقىنى قايتادان قولىنا الىپ. — مەنىڭ ءبىر اۋىز قالجىڭىمدى كوتەرە الماي مىنا ەكەۋى تورسيدى دا قالدى. ويپىراي، بيىل گوسەكزامەن كەلە جاتىر عوي.
— زايكۇل قولىنا العان شانىشقىسىن قايتادان تاستاي سالدى.
— اناۋ كىتاپتى كورىپ ويىما ءتۇسىپ كەتتى.
— ءبىر تىلدە ءبىرىڭعاي تازا سويلەۋگە بولماي ما وسى؟ — دەپ جومارتبەك زايكۇلگە تاعى ءتيىستى.
— ءوزىم ورىسشا ارالاستىرا سويلەگەندى سۇيەمىن.
— ويتكەنى سەن چەحوۆتىڭ «قارىنداسىسىڭ» عوي...
— وندا جۇمىسىڭ بولماسىن. ارالاستىرىپ سويلەسەڭ ەڭ جوق دەگەندە ەكى ءتىلدى بىلەتىنىڭ بىلىنەدى. ماعان جۇرت ساعىنوۆا ورىسشاعا دا، قازاقشاعا دا سۋداي ەكەن دەپ تۇسىنسە بولدى، باسقانىڭ كەرەگى جوق.
— ونىڭ اتىن كوزبوياۋ دەيدى.
— ءاي، بولسا بولا بەرسىن! مەڭتاي باسىن شايقادى.
— ول ءجون ەمەس قوي، زايكۇل.
— وزىڭە نە ۇناسا — سول ءجون، باسقانىكى نە كەرەك، — دەپ زايكۇل شانىشقىعا قايتادان قول سوزدى.
— «اداسقاننىڭ — الدى ءجون، ارتى — سوقپاق»، — دەپ جومارتبەك اقىرىن اندەتىپ قويدى.
— وسى كىتاپتى كورسەم بار عوي، — دەدى زايكۇل جۇمىرتقادان تاعى ءبىر اساپ جاتىپ، ەتاجەركاداعى كىتاپتارعا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، — ازا بويىم قازا بولادى. كىتاپتى جەك كورەتىندىگىمنەن بە قايدان بىلەيىن. انەۋكۇنى تۇسىمدە بار عوي، مەڭتاي، بار كىتاپ جيىلىپ مەنى ساباپ ءجۇر. مىناۋ جومارتبەكتەي شىلميگەن جۇپ-جۇقا «لوگيكانىڭ» ءوزى جۇدىرىعىن ءتۇيىپ ەنتەلەپ كەلە جاتىر. تۇستە كىتاپپەن توبەلەسكەن نە بولادى ەكەن وسى؟ بىلەسىڭ بە، مەڭتاي؟ — مەڭتاي باسىن شايقادى. — ەندەشە مەن ەمتيحاندا قۇلاپ قالاتىن شىعارمىن دەپ جورىدىم.
— سەن قۇلاساڭ، مەن مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن، — دەيدى جومارتبەك قۋلانىپ.
— كەرەگى جوق مۇرنىڭنىڭ. ءبىراق قالاي قۇلامايمىن ءتورت جىل وقىعاننان تۇيىردەي ەشتەڭە جوق باسىمدا. سەنەسىڭدەر مە وسىعان؟
ءبىز ءۇشىن جاۋاپتى جومارتبەك بەردى.
— سەنەمىز. ءبىراق سەندەي سۇلۋ قىزعا جاساعان جار بولادى، زايكۇل.
زايكۇل ماقتانىپ، قۋانىپ قالدى.
— تابيعات ءادىل عوي، شىركىن، — دەدى ول. — وي بەرمەي، ماعان ءوڭ بەرگەنىن ايتساڭشى! — ۇستەل شەتىندەگى اينانى الىپ، باسىن قيساڭداتىپ بەتىنە توستى. — مىنانداي ءوڭى بار كىسىگە ويدىڭ كەرەگى نە؟ ءاھ؟
— «اينانىڭ قارسى الدىنا مايمىل بارىپ»، — دەيدى تاعى دا جومارتبەك اندەتىپ، ءبىراق «مايمىل» دەگەن ءسوزدى زايكۇلگە ەستىرتپەي مىڭگىرلەي ايتىپ. — جامان بولساڭ دا، جاس بولعانعا نە جەتسىن، زايكۇل.
ءبىز ءبارىمىز دۋ كۇلەمىز. ءسويتىپ زايكۇل كەتەدى. ودان سوڭ وزگەلەر كەلەدى. كۇلكى كۇلكىگە جالعاسادى.
وسىلاي بازار بولىپ تۇرعان التىن وتاۋىمىزدىڭ شاڭىراعى ءبىر-اق كۇندە، ويلاماعان جەردە، سالدىر-كۇلدىر ەتىپ ورتاسىنا ءتۇستى... عاپۋ ەتىڭىزدەر، مەن بۇل اڭگىمەنى ءالى كۇنگە دەيىن تەبىرەنبەي، كوزىمە جاس الماي ايتا المايمىن... ول كۇندەردە ەڭىرەگەندە ەتەگىم تولاتىن ەدى... ودان بەرى جيىرما جىلداي ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق، ءبار-بارى ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا سايراپ تۇر... ءيا، قاي جەرگە كەلىپ ەدىم؟ ءقازىر... ءقازىر... ءبىر كۇنى تۇندە مەڭتاي ءىشىم اۋىردى دەدى. ول بىلاي بولدى.
مەن ول كۇنى كۇندىز رەداكسيانىڭ تىعىز تاپسىرماسىمەن ءبىر زاۆودقا بارىپ كەلىپ، كەشكە ماقالا جازىپ وتىردىم. ۇستەلدىڭ ەكىنشى باسىندا مەڭتاي بولاشاق بوپەمىزگە دەپ كويلەك ءپىشىپ ابىگەرلەنىپ جاتتى.
— ەربول دەيمىن، — دەدى ءبىر كەزدە مەڭتاي.
— Ay، — دەدىم مەن تەز قاعازدان باسىمدى كوتەرىپ.
— ءوستىپ، تىگىسىن سىرتىنا قاراتىپ تەپشي بەرسەم، بولا ما؟
— بولادى، بولادى، مەڭتاي.
وسىدان كەيىن ەكەۋمىز دە ءوز شارۋامىزدى ىستەپ وتىرا بەردىك.
— ەربول دەيمىن، — دەدى ءبىر كەزدە تاعى دا مەڭتاي.
— Ay، مەڭتاي.
— سەنىڭ يتكويلەگىڭ بولدى ما؟
— بولعان شىعار.
— مەنىكى دە بولعان شىعار، — دەدى مەڭتاي باسىن يزەپ. — ءبىراق ءبىز عوي شەشەمىزدىڭ ونى قالاي تىككەنىن بىلمەيمىز.
— ارينە، بىلمەيمىز.
— يتكويلەگىن ەكەۋمىزدىڭ وسىلاي اقىلداسىپ وتىرىپ تىككەنىمىزدى ءبىزدىڭ بوپەمىز دە بىلمەيتىن بولادى عوي ءالى، ءيا، ەربول؟
— قايدان ءبىلسىن ول تەنتەك...
— وي، ءىشىم، — دەپ مەڭتاي ءىشىن باسا قالدى وسى كەزدە. مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ، ونى ارقاسىنان قۇشاقتادىم.
— ەربول-اي، ءبۇرىپ اكەتىپ بارادى، ەندى ءقايتتىم؟ — دەدى ول ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە ءتۇسىپ.
مەنىڭ دە جانىم شىعىپ كەتە جازدادى.
— ءقازىر، ءقازىر، جەدەل جاردەم شاقىرايىن، — دەدىم ساسقالاقتاپ.
مەڭتاي باسىن يزەدى. مەن جانۇشىرىپ كوشەگە شىعىپ، اۆتوماتتان جەدەل جاردەمگە تەلەفون سوقتىم. كوپ كەشىكپەي جەدەل جاردەم ماشيناسى كەلىپ، مەن مەڭتايدى پەرزەنتحاناعا الىپ باردىم. مەن قينالماسىن دەپ پەرزەنتحاناعا جەتكەنشە ول تىستەنىپ دىبىس شىعارماۋعا تىرىستى. بارىسىمەن سەسترالار «اي-تۇيگە» قاراتپاستان، ىشكە قاراي الا جونەلدى. «كەتپەڭىز» دەپ بىرەۋى ماعان ەسكەرتىپ تە كەتتى. وسى ءقازىر كەلىنشەگىمدى بوساندىرىپ، بالامدى اكەپ قولىما قۇشاقتاتادى ەكەن دەپ، وعان ەداۋىر دامەلەنىپ قالدىم.
ءبىر كەزدە قولىنا تۇيىنشەك ۇستاپ، جاڭاعى سەسترالاردىڭ ءبىرى شىقتى.
— الىڭىز، — دەپ ول تۇيىنشەكتى ماعان ۇسىندى.
— مۇنىڭىز نە؟ — دەدىم مەن شوشىپ كەتىپ، شەگىنشەكتەي كەيىن سىرعىپ.
— ايەلىڭىزدىڭ كيىمى.
— ايەلىم قايدا؟
سەسترا كۇلدى.
— قورىقپاڭىز، جىگىتىم، ايەلىڭىز وسىندا قالادى. كيىمىن ۇيگە الىپ قايتاسىز. بوسانعاننان كەيىن ءبىر اپتادان سوڭ كيىمدەرىن قايتا الىپ كەلىپ، ايەلىڭىزدى دە، بالاڭىزدى دا ۇيىڭىزگە الىپ كەتەسىز، — دەپ تىنىشتاندىردى ول.
«اۋزىڭىزعا ماي!» دەدىم مەن ىشىمنەن. سودان سوڭ مەڭتايدىڭ كيىمىن قۇشاقتاپ ۇيگە قايتتىم. ۇيگە جەتكەنشە دەنەمنىڭ ءدىرىلى قالمادى. «اپىراي، مىنا كيىمىن قايتارىپ بەرەتىندەرى جامان ىرىم ەكەن!» دەي بەردىم ىشىمنەن. سوندا نەگە جامانعا جورىدىم ەكەن دەگەن وي ماعان كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەلەدى. ارينە، ول ويلاعاندىقتان دا ەمەس قوي. اشەيىن قۇر دالباسا عوي مەنىكى. سونىمەن، نە كەرەك، مەن سونداعى مەڭتايدىڭ كيىمىن قۇشاقتاعان بويدا قالدىم عوي اقىرى...
مەڭتاي پەرزەنتحانادا ءتورت كۇن بولدى. ءۇش كۇن بويى كۇنىنە ءۇش pەت بارىپ، تەرەزەدەن كورىپ كەتىپ ءجۇردىم. ول ەكىنشى ەتاجداعى پالاتادا بولاتىن. مەن «مەڭتاي!» دەپ داۋىستايمىن كەلە سالا اسىعىپ. ول مەنىڭ ءۇنىمدى ەستي سالا توسەگىنەن ءتۇسىپ، تەرەزەنىڭ جانىنا كەلەدى. ءسوزىمىز بىر-بىرىمىزگە ءجوندى ەستىلمەيدى. سودان كەيىن ەكەۋمىز ساقاۋ كىسىدەي ىمداسا باستايمىز.
مەن تومەندە تۇرىپ وعان، سۋعا باتىپ بارا جاتقان كىسىگە ۇقساپ، قايتا-قايتا يەك قاعامىن. ونىم — «جايىڭ قالاي؟» دەگەنىم. مەڭتاي بالاشا جىميىپ، باسىن يزەيدى. ول — «ءتۇسىندىم» دەگەنى. سودان سوڭ اۋرۋحانانىڭ ولپى-سولپى اق كويلەگىنىڭ سىرتىنان كەۋدەسىن باسادى دا، الاقانىن جايقايدى. ونىسى — «قورىقپا، مەن ءۇشىن الاڭ بولما» دەگەنى. سويتەدى دە، ەكى كوزىن بوتانىڭ كوزىندەي مولدىرەتە كەڭ اشىپ، ماعان قارايدى. سۇق ساۋساعىمەن قايتا-قايتا مەنى نۇسقايدى. ونىسى — «ءوزىڭ قالايسىڭ؟» دەگەنى. مەن باس يزەيمىن دە، ەكى قولىمنىڭ باسىن تومەن سالبىراتىپ جىبەرىپ، كەزەك كوتەرىپ، ساۋساقتارىمدى جىبىرلاتامىن. ونىم «كەشەگى ماقالامدى ماشينكاعا باستىردىم» دەگەنىم. مەڭتاي ءتۇسىنىپ، قايتا-قايتا باسىن يزەيدى. سونسوڭ مەن سۇق ساۋساعىمدى كورسەتەمىن. مۇنىم — «ماقالامدى رەداكتور وقىپ، «جاقسى» دەپ ايتتى» دەگەنىم. سولاي ءتۇسىنىپ، مەڭتاي دا قايتا-قايتا باس يزەيدى. مەن تاعى دا يشارا جاساپ، قولىمدى سىلتەپ، كوشە جاقتى نۇسقايمىن. ونىم — «ماقالا باسپاحاناعا تەرىلۋگە كەتتى» دەگەن ءسوزىم. مەڭتاي الاقانىن شاپالاقتايدى.
تاعى ءبىر بارعانىمدا مەڭتاي «ماعان تاماق اكەلمە، ءوزىن ءىش» دەپ ىمدادى. ءبىر كۇنى كەشكە ەكى قولىن جاستىق ەتىپ، سوعان قيسايتىپ باسىن قويدى. ونىسى — «ماعان الاڭداماي، جاقسىلاپ ۇيىقتا» دەگەنى ەدى. بىردە قولىن توبەسىنەن اسا سوزىپ، ءوزى جوعارى قارادى. ونىسى «ۇزىنبالا» — جومارتبەك كەلىپ كەتتى دەگەنى دەپ ۇقتىم. ويتكەنى جومارتبەك: «ەندى جەڭگەم بولدىڭ، ماعان ات قوي» دەپ بولماعاننان كەيىن كەيدە مەڭتاي ساعان قويعان اتىم دەپ ونى ۇزىنبالا دەپ اتايتىن. ءبىر جولى ول باس بارماعى مەن سۇق ساۋساعىن دوڭگەلەكتەپ كوزىنە اپاردى دا، ەكى ساۋساعىن كورسەتتى. ونىسى — «توستاعان كوز مايرا بۇگىن ەكى رەت كەلىپ كەتتى» دەگەنى بولاتىن.
ءتورتىنشى كۇنى تۇستە (تاڭەرتەڭ دە كەلىپ، مەڭتايدى كورىپ كەتكەن بولاتىنمىن) جۇگىرىپ كەلىپ، تانىس تەرەزەنىڭ تۇبىنەن «مەڭتاي!» دەپ داۋىستادىم. تەرەزە الدىنا ەشكىم كەلمەدى. تاعى دا «مەڭتاي!» دەپ ايقايلادىم. بۇل جولى ءوز داۋىسىمنان ءوزىم شوشىپ كەتتىم. داۋىسىم پالاتاعا دا ۇرەيلى ەستىلدى-اۋ دەيمىن، تەرەزە الدىنا ورتا جاستاعى قازاق ايەلى جەتىپ كەلدى. كەلدى دە، مەنى كورە سالىپ كەيىن قاشتى. تۇلا بويىم شىمىركەنىپ، نە بولعانىمدى بىلمەي كەتتىم. تاعى دا «مەڭتاي-ا-اي!» دەپ ايقايلاپ جىبەردىم. بۇل جولعى ءۇنىم پەرزەنتحانا ماڭىن عانا ەمەس، بۇكىل الماتىنى، بارشا الاتاۋ اياسىن باسىما كوتەرە شىققان جان داۋىسىمداي ەدى. ىشتەن اق حالات كيگەن قارتاڭ سەسترا جۇگىرىپ شىعىپ، تەز-تەز بىردەڭە دەپ، مەنى قولتىقتاپ ىشكە قاراي الىپ كەتتى.
مەن سىزدەرگە بۇدان كەيىنگىسىن ايتپاي-اق قويايىن. ونى تار ەسىكتى، مۇز ەدەندى ءمايىتحانانىڭ تاس توسەگىنەن قالاي كورگەنىمدى، اسىل جاردى ءولى تۋعان پەرزەنتىمەن بىرگە قالاي قيىپ قارا جەردىڭ قۇشاعىنا بەرگەنىمىزدى ايتۋعا ءداتىم شىدامايدى.
مەڭتايدى قويعاننان كەيىن ءۇشىنشى كۇنى ۇيگە جاس ورىس ايەلى باس سۇقتى.
— ءسىز ەسەنوۆ بولاسىز با؟ — دەپ سۇرادى مەنەن.
— ءيا، ەسەنوۆپىن.
الدىمەن ايەل ءسىزدىڭ قايعىڭىزعا ورتاقپىن دەپ ماعان كوڭىل ايتتى. سودان سوڭ ءوزىنىڭ پەرزەنتحانا سەسترالارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ءبىلدىرىپ، قالتاسىنان قول باسىنداي داپتەر شىعاردى. تاني كەتتىم. بۇل مەنىڭ مەڭتاي پەرزەنتحاناعا تۇسكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە اپارىپ بەرگەن داپتەرىم بولاتىن.
— وسى داپتەردى زايىبىڭىز ءسىزدىڭ ءوز قولىڭىزعا تاپسىرىڭىز دەپ امانات ەتىپ ەدى ماعان.
ايەلدىڭ قولىنان داپتەردى الىپ، دەنەم دىرىلدەپ ءبىرىنشى بەتىن اشتىم. مەڭتايدىڭ مارجانداي جازۋى كوزىمە وتتاي باسىلدى. ءبىرىنشى بەتكە ول بىلاي ورىسشا جازىپتى: «ۋليسا ميچۋرينا، 65، ەسەنوۆۋ ەربولۋ، ليچنو».
اعىل-تەگىل تاعى جىلادىم. كولدەنەڭ جۇرتقا جاقسى كورگەن جارىنان ايىرىلعان ەركەكتىڭ ەڭىرەگەنىن ەستۋدەن اۋىر جاي جوق ەكەنىن سوندا ءبىلدىم. جان-جارىنان ايىرىلعان ەركەكتىڭ سابيدەي قورعانسىز، ساقاۋ، ساڭىراۋداي بەيشارا بوپ قالاتىنىن سوندا ۇقتىم. سودان كەيىن ول داپتەر مەنىڭ بويتۇمارىم بولدى. ونىڭ بەتتەرىندەگى جازۋلار، تىنىس بەلگىلەرى — ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن، تاسقا قاشالعان ورحون-ەنيسەي جازۋىنداي بولىپ، مەنىڭ جۇرەگىمدە ماڭگى جاتتالىپ قالدى. مەن سىزدەرگە سونى وقىپ بەرەيىن دە، اڭگىمەمدى اياقتايىن ەندى.
ال تىڭداڭىزدار. ازعانتاي عانا ءوزى دە.
«ەربول، جانىم ەربول!
وتكەن تۇندە، سەن مەنى پەرزەنتحاناعا اكەپ سالىپ قايتىپ كەتكەننەن كەيىن ماعان وسىندا ءولىپ قالاتىن شىعارمىن دەگەن وي كەلدى. مەن ولسەم دە، بالا ولمەسە ەكەن دەپ تىلەدىم. اتىن ءوزىڭ قوي. سەن نە دەپ قويساڭ، مەن سوعان ريزامىن، مەنىمەن كەلىستىم دەپ ەسەپتە. بۇل — مەنىڭ بولاشاققا جولداعان سالەم حاتىم بولادى عوي سوندا، ءيا، «ماماڭ اتى كىم؟» دەسە، «مەتاي» دەيدى عوي ول ءتىلى شىققان سوڭ. ول مەنى ايتقانى عوي. سوندا سەن كۇلەسىڭ دە، كۇرسىنىپ مەنى ەسكە الاسىڭ عوي.
جو-جوق، بۇل جاي وي عوي، ەربول. مۇمكىن، مەن ولمەيتىن شىعارمىن. ءبىراق: «ولەتىن ادام اجالىن سەزىنەتىن سياقتى» دەپ سەن ءوزىڭ ايتۋشى ەدىڭ عوي. مەن دە بىردەڭەنى سەزەمىن بە، قايدان بىلەيىن. سەزبەگەنىم جاقسى بولار ەدى. بالكىم، بۇل سەنى شەكسىز سۇيەتىندىگىمنەن شىعار. سەنەن اجىراماسام ەكەن دەگەن تىلەگىم وزىنەن-وزى ۇرەيگە ۇلاساتىن بولار. سۇيگەن جۇرەك — ءدىرىلشىل، كۇيگەن كوڭىل — ىرىمشىل كەلەتىن شىعار تەگى.
* * *
ەربولىم مەنىڭ!
مەن تاعى دا قورقىنىشتى ويلار ويلادىم. ادامدار ءبىرىن-بىرى سۇيەدى. سودان سوڭ بىرەۋى ءولىپ، ساۋدىراعان سۇيەك بولىپ، جەر استىندا قالادى. ول ەشتەڭەنى دە بىلمەيدى، سەزبەيدى. ەشتەڭەگە قينالمايدى، ويلامايدى. ءبىراق بار سالماق، بار اۋىرتپالىق ءتىرى قالعانعا تۇسەدى عوي. جامان، ارسىز جار ەسەپتى تىرشىلىگىن جاساي جاتار. ادال جارعا اۋىر تيەدى-اۋ جالعىزدىق. شىركىن، شىن سۇيىسپەنشىلىكپەن قوسىلعان جاندار ولمەيتىن بولساشى! جوق، مۇنىم تابيعات زاڭىنا قايشى بولار. وندا، ونداي ادامدار ۇزاق جاسايتىن بولساشى ەڭ بولماسا!
ءبىراق مەن ولسەم دە ولمەيتىن شىعارمىن دەپ ويلايمىن تاعى دا. ويتكەنى مەن ىشىمنەن شىعاتىن بالا دا جانە سەنىڭ جۇرەگىڭدە ءومىر سۇرەمىن عوي. سوندا ول مەنىڭ ولمەگەنىم ەمەس پە؟ سولاي ەمەس پە، ەربول؟ سولاي دەشى، جانىم، كوكەتايىم!..
مەن ساعان بۇل جولداردى تەك ءىشىم اۋىرماسىن دەپ قانا جازىپ وتىرمىن، ەربول. سەنى ويلاپ سەن تۋرالى جازا باستاسام-اق، ءىشىمنىڭ اۋىرعانى قويا قويادى. تەگى ىشتەگى تەنتەك اكەسىن سىيلايتىن بولۋى كەرەك. كوردىڭ بە مىنە اكەنىڭ بەدەلى قانداي بولاتىنىن!
* * *
اينالايىن، كوكەتايىم!
سەن مەنىڭ وسى سوزدەرىمدى جاقسى كورەسىڭ عوي. سەن ەستىسىن دەپ مەن مۇندا وسى ەكى ءسوزدى الدەنەشە رەت ايتتىم. ەستىدىڭ بە ؟..
ويپىراي، ءىشىم اكەتىپ بارادى... ۋھ، بۇراپ-بۇراپ ارەڭ باسىلدى-ay، ايتەۋىر. دارىگەرلەر مەرزىمىنەن بۇرىن كەلگەن تولعاق دەيدى. ول نەگە مەرزىمىنەن بۇرىن كەلەدى ەكەن ؟..
نە ايتايىن دەپ ەدىم ساعان؟ ءيا، جاڭا ەسىمە ءتۇستى. ۇنجىرعاڭدى تۇسىرمەي، ۋاقىتىندا شاشىڭدى الدىرىپ، ءارقاشاندا ۋماجدالماعان تازا كيىم كيىنىپ ءجۇر، قۋاتىم. جۇرت سەنىڭ ىشىڭە ۇڭىلمەيدى، سىرتىڭا قارايدى. جانىڭ جاداۋ، جاعاڭ جاماۋ بولسا، سوعان سۇيسىنەتىندەر دە شىعادى. ەشكىمگە تابا بولماي، تىك ءجۇر، جانىم، جاراي ما؟ اراق ىشپە، كەرەگى جوق. ءوزىڭ دە قۇمار ەمەسسىڭ عوي. ءوزىمىز ىشپەي ۇلگى كورسەتسەك، كەيىن بالالارىمىز دا ىشپەس ەدى دەپ ويلايمىن، ىشپەسە دەپ تىلەيمىن! مەنىڭ ەركىمە سالسا — بۇكىل بولاشاق ۇرپاق اتىمەن اراق ىشپەسە ەكەن دەيمىن. كاپيتاليزمنىڭ قالدىعى دەگەننىڭ ەڭ زۇلىمى — وسى اراق. ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ ىشكى جاۋى دا وسى. ەندەشە اراقتى قۇرتۋ كەرەك، ومىردەن الاستاۋ كەرەك ونى. اراق بار جەردە، مەنىڭشە، ەشبىر مورال زاڭى، ول قانداي اسىل سوزدەردەن ءتىزىلىپ، التىن ارىپپەن جازىلسا دا جۇزەگە اسپايدى، ەربول. دۇنيەدە سۋ، ءسۇت، شاي، قىمىز، ليمونادقا جەتەتىن نە بار، شىركىن. ادامدى جەلىكتىرمەيتىن مومىن سۇيىق وسىلاردىڭ ءوزى جاقسى.
«مومىن سۇيىق» دەگەنىم كىسى سياقتى بوپ كەتتى، ءيا، ەربول. بۇل — بەينەلەپ سويلەۋدى سەنەن ۇيرەنگەنىم بولۋ كەرەك.
سەن مەنەن نە ۇيرەندىڭ؟ ەشتەڭە ۇيرەنگەن جوق شىعارسىڭ دەپ ويلايمىن. ال مەن سەنەن كوپ نارسە ۇيرەندىم عوي، كۇنىم. كىسىنى الالاماۋدى، ادامدى ارىنا قاراپ قۇرمەتتەۋدى، ءوز ويىڭدى كۇمىلجىمەي اشىق ايتۋدى، قايىرىمدىلىقتى، باسقالارعا بولىسقىشتىقتى، بىرەۋدىڭ ىشىندەگى جان اۋرۋىن بىلدىرمەي ءبىلىپ الا قويۋدى — وسىنىڭ ءبارىن سەنەن ۇيرەندىم، ەربول. ناعىز ءومىردىڭ ءوزىن سەن ۇيرەتتىڭ ماعان! سەنسىڭ مەنىڭ ماڭگىلىك ۇستازىم!
* * *
ءبىزدىڭ پالاتادا ءبىر ءارتيستىڭ ايەلى جاتىر. سەن بىلەسىڭ، ەربول ول ءارتيستى، «وتەللودا» ياگو بوپ وينايدى. ايەلى التىنشى بالاعا بوسانىپتى. بوسانعانىنا ءبىر ايدان اسسا دا وسىندا جاتقان كورىنەدى.
— اپاي، مۇندا نەگە جاتىرسىز ۇيگە قايتپاي؟ — دەپ سۇرادىم كەشە ودان.
— وي، شىراعىم-اي، تاماعى جاقسى، تىنىش جەردە جاتا بەرۋ كەرەك قوي، — دەدى ول. — وسىندا وڭالىپ العان جاقسى. بۇلار ءبىر اپتا وتكەن سوڭ-اق شىعارامىز دەپ قودىراڭداي بەرەدى. Aل، ءادىسىن تاپساڭ — شىعارا المايدى. العاشىندا «تىماۋ ءتيدى، باسىم اۋىرادى» دەدىم. سوڭعى بەس كۇن بويىنا «تەمپەراتۋرامەن» جاتىرمىن.
— ىستىعىڭىز جوعارى ما؟— دەپپىن ودان اڭقاۋ باسىم.
ايەل كۇلدى.
— اڭگىمە سول ىستىعىمنىڭ جوقتىعىندا عوي، — دەدى ول. — ىستىعىمدى ولشەۋگە تەرمومەتر بەرگەندە سەسترانىڭ كوزىن الا بەرiپ، جىڭىشكە جاعىن ودەيالاعا ىسىپ-ىسىپ جىبەرەمىن. كەيدە — 37، كەيدە — 38 بوپ شىعا كەلەدى. ولار سەنەدى. كەيىن سەن دە ءسويت.
مەن جاعامدى ۇستادىم.
— اپاي، الداعانىڭىز دۇرىس ەمەس قوي، — دەپ باسىمدى شايقادىم.
جو-جوق. مەن ەشقاشاندا ويتە المايمىن، ەربول. پەرزەنتحاناعا كەلگەلى تۇتقىنعا تۇسكەندەيمىن مەن. وسىندا "ءوزىڭسىز وتكەن ءۇش كۇن (بۇگىن ءۇشىنشى كۇن) ءۇش جىلداي بوپ كورىندى ماعان. مەن بوسانعاننان كەيىن ءبىر كۇن دە قالمايمىن مۇندا. مەنى بوسانا سالىسىمەن دارىگەردەن سۇراپ الىپ كەت، ەربول. جاراي ما، قۋاتىم، جاراي ما؟
* * *
جۇرت كۇيەۋلەرىنە ەركەلەتىپ aت قويىپ جاتادى عوي وسى: قۇرمانعاليدى — قۇرماش، ۋاتايدى — ۋاش دەپ. مەن سەنى ءالى ءبىر peت ەركەلەتىپ اتاماپپىن عوي، جانىم. بۇگىننەن باستاپ ەرتاي دەپ ەركەلەتەيىنشى سەنى. ەرتايىم مەنىڭ!
سەنىڭ حالىق قامىن، مەملەكەت مۇددەسىن ويلايتىن ۇلكەن جۋرناليست بولعانىڭدى كورسەم دەپ ارمان ەتۋشى ەدىم ىشتەي. باعانا ءوزىڭ اكەپ بەرگەن گازەتتە باسىلعان «جۇمىسشى مۇددەسى» دەگەن ماقالاڭدى وقىپ، توبەم كوككە جەتكەندەي بوپ قالدى بۇگىن. رەداكتورىڭ ماقتاسا، ماقتاعانداي ەكەن! ءبىراق سەن وعان ماقتانىپ كەتپە، كۇنىم. (ماقتانبايتىنىڭدى بىلەم عوي، انشەيىن ايتامىن، وعان وكپەلەپ قالما. جاراي ما؟)
ايتپاقشى، بۇگىن مايدىڭ 5ء-ى ەكەن عوي. سەن اكەپ بەرگەن گازەتتەن كورىپ ەسىمە ءتۇستى. سەنى باسپا ءسوز كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن. ودان كەيىن بۇرسىگۇنى بولاتىن راديو كۇنىمەن، ودان سوڭ جەڭىس كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن. جالعىز مەن عانا ەمەس، «پاپاما مەنەن دە سالەم ايت!» دەپ ءبۇيىرىمدى تەپكىلەپ جاتىر مىنا تەنتەگىڭ. ونىڭ دا سالەمىن قابىل ال!
ايتپاقشى، ەرتاي، سەن بارىپ دەكاناتقا ايت — مەنى پەرزەنتحانادا جاتىر دەپ مەملەكەتتىك ەمتيحانعا كىرگىزبەي قويىپ جۇرمەسىن. مەنىڭ «ادەبيەتتەگى ەڭبەكشى ايەلدەر بەينەسى» دەگەن تاقىرىپقا جازعان ديپلوم جۇمىسىمنىڭ دا دايىن ەكەنىن ايت. ءوزىڭ بىلەسىڭ، وسىعان دەيىن ءبىر كۇن ساباقتان قالعان جوقپىن عوي مەن. مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىرۋعا قالايدا كۇيىم كەلەدى. قالايدا مەنىڭ بيىل قۇربىلارىممەن بىرگە ديپلوم الۋىم كەرەك. مەكتەپكە جولداما الىپ، كلاسقا كىرىپ، «سالەمەتپىسىڭدەر، بالالار. مەن سەندەردىڭ ءمۇعالىمىڭمىن» دەپ جاس ۇلانداردىڭ الدىندا جىميا كۇلىپ تۇرسام، ارمانىم بولماس ەدى، دۇنيە-اي!..
ويپىراۋ، مىناۋ سالەمحات تاعى دا تىنىشسىزدانا باستادى عوي... مەن وسىنى سالەمحات، سالەمحات دەي بەرەمىن. تۇبىندە سالەمحات اتانىپ كەتىپ جۇرمەسىن وسى تەنتەگىمىز. مەن بۇل تەنتەگىڭدى قانداي بولسا ەكەن دەپ ويلايتىنىمدى بىلەسىڭ بە سەن؟ ۇل بولسا — ساعان، قىز بولسا — ماعان تارتسا ەكەن دەيمىن. ءبىراق ۇل بولسا دا، قىز بولسا دا اقىرى، ادامگەرشىلىگى سەندەي بولسا ەكەن! ال ساعان تاعى دا سالەمحاتتان سالەم، پاپاسى.
* * *
ادال دوس ادامعا مەدەۋ دە، دەمەۋ دە، ماقتانىش تا، مەرەكە دە عوي، شىركىن! ءبىزدىڭ مايرا سونداي عوي. جانى قالماي ءجۇر بايعۇستىڭ ءبىز ءۇشىن. باعانا كەلىپ: «بالانى ۋايىمداما، بوسانعان سوڭ اپاما باقتىرامىز. اپام وزىمە اكەم بەرىڭدەر دەپ ايتتى» دەپ كەتتى. اپامدى اۋرە قىلماسپىز. سولاردىڭ سىرتتاي جاساپ جاتقان قامقورلىعىنا جانىڭ ەريدى. ونىڭ ارتىنان ءوزىڭنىڭ «كەشكى كولەڭكەڭ» — جومارتبەك كەلدى. (سەن ەكەۋىڭ ءبىرىڭدى-بىرىڭ جەڭە الماي-اق كەلەسىڭدەر قاجاسىپ. سەن ونى كەشكى كولەڭكەم دەپ اتاساڭ، ول سەنى ءوزىمنىڭ تۇسكى كولەڭكەم دەپ شىعا كەلەدى. ايتەۋىر قيسىندىرىپ، ءبىر نارسەنى تابا قويادى.) ءبىر گازەتتى بالا ەتىپ الپەشتەپ، «ىڭگا-ىڭگا» دەپ مەنى مازاقتاپ كەتتى تەرەزە سىرتىنان. مەيلى، مازاقتاسا مازاقتاي بەرسىن. ەرتەڭ ءوزى كەلىنشەك الىپ، بالالى بولعاندا كورەرمىز ونىڭ اۋسەلەسىن.
* * *
بۇل كۇندەلىكتى مەن جاي، اشەيىن، ەرمەك ءۇشىن جازىپ ءجۇرمىن، پاپاتاي. سالەمحاتىڭ باج ەتىپ باقىرىپ جەرگە تۇسكەننەن كەيىن وزىڭە بەرىپ جىبەرەمىن مۇنى. كەيىن دوس-جاراندارعا وقىپ، تۇڭعىشىمىزدىڭ دۇنيەگە قالاي كەلگەنىن ايتىپ، وسى كۇندەردى ەسكە الىپ كۇلىپ وتىراتىن بولارمىز ءالى. سوعان جازسىن، سوعان جەتكىزسىن! ءيا، پاپاتاي...»
ەپيلوگ ورنىنا
كوڭىلى بوساپ، كوزىنە جاس كەلگەندەي بولىپ، ەربول ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى. بويىن جيىپ، بۋىنىن بەكىتكەننەن كەيىن ول ءسوزىن قايتا جالعاپ، اڭگىمەسىن اياقتاۋعا كىرىستى.
مىنەكي، مەڭتايدىڭ سوڭعى كۇندەلىگى وسى. جان ءتاسىلىمىن جاساپ جاتقان ادامنىڭ اقىرعى تىنىسى، سوڭعى قىرىل، سوڭعى ءدىرىلى سياقتى، اسىل جاردىڭ اقىرعى ءسوزى ەدى بۇل. ءبىراق وسى ازعانتاي سوزدە مەن ءۇشىن قانشاما سىر، قانشاما جىر جاتىر دەسەڭىزشى! قانشاما وكىنىش، قانشاما مۇڭ بار مۇندا. وقىپ وتىرىپ سان رەت وكىرىپ، وكسىپ جىلاعانمىن مەن. ودان ايىرىلىپ قالارىمدى ءوزىم دە سەزدىم بە، قايدام، مەڭتايدى ايالاپ، ايمالاپ، قۇشىپ، سۇيۋگە، بالاداي الپەشتەپ، ەركەلەتۋگە ءبىر تويماۋشى ەدىم. اقىرى ونىڭ ءبىر كىشكەنتاي قارا تىرناعىنا دا زار بوپ اڭىرادىم دا قالدىم. ءتورت جىل سوعىستا ءتورت تالىنا قىلاۋ كىرمەگەن كومىردەي قارا شاشىم مەڭتايدان ايىرىلعان تۇستا اپپاق قۋداي بوپ شىعا كەلدى. تالاي رەت ۇيىقتاپ جاتىپ مەڭتاي ءۇنىن ەستىدىم. «جانىم ەربول، ەر بول!» دەپ ول سان رەت قۇلاعىما سىبىرلادى. ەدەن سىقىر ەتە تۇسسە، مەڭتايدىڭ ءجۇرىسىن تانىپ، سان رەت باسىمدى كوتەرىپ الدىم. ونىڭ كويلەگىنىڭ سىبدىرىن ەستىگەندەي بوپ سان رەت ەلەڭدەدىم. ءبىراق ول كەلمەدى، كورىنبەدى. ماڭگىلىككە جوق بولدى، عايىپ بولدى. تاڭ الدىندا كورگەن ءتاتتى تۇستەي عانا ەلەس قالدى.
كەيدە ءبىر وڭاشادا، وتكەندى ويلاپ مۇڭعا باتاسىڭ. سوندا، «قۇداي-اۋ، قايدا سول جىلدار؟» دەگەن اباي جولدارى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. ويلاپ-ويلاپ كەلىپ، جاستىق شاعىڭنىڭ ورىنسىز وتپەگەنىن ىشتەي مەدەۋ، ماقتانىش ەتەسىڭ. ويتكەنى ادامزات تولقىن-تولقىن بولىپ دۇنيەگە كەلەدى، تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ومىردەن وتەدى. ءار تولقىن، ءار تۇيدەك العى شەپكە شەرۋ تارتقان اسكەر لەگىنە ۇقسايدى. وكتيابر ريەۆوليۋسياسى مەن ازامات سوعىسىنا قاتىسقان قۇرىش ادامداردىڭ تەمىر تاسقىندى لەگىنە ىلەسىپ، ءبىز 18 بەن 22 جاستىڭ اراسىندا ازاتتىقتىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاپ، ءتورت جىل تولاسسىز قان كەشتىك. پەشتەن جاڭا عانا قوتارىلعان قىزىل شويىنداي جۇيتكىپ، باتىستان موسكۆاعا قاراي لىقسىعان وت پەن ءورت سەلىنىڭ، قورعاسىن مەن تەمىر توپانىنىڭ الدىن توستىق. ءبىزدىڭ جاس ءتانىمىزدى نەمىس فاشيستەرىنىڭ وعى شۇرق-شۇرق تەسكىلەدى؛ جاۋ تانكتەرى ۇستىمىزدەن تاپتاپ، جاس سۇيەگىمىزدى سىقىر-سىقىر سىندىردى؛ جاس جۇرەكتەرىمىزگە نەمىستىڭ قۇلاشتاي قانجارلارى كىرش-كىرش قادالدى. كونسلاگەردەن قاشقانىمىزدا نەمىستىڭ قاسقىر يتتەرى قوڭ ەتىمىزدى تىرمالاپ، تەرىمىزدى جالبىراتىپ، قان جوسا ەتىپ تالادى. ءبىزدى زۇلىم جاۋ كامەرالارعا قاماپ، ۋلى گاز جىبەرىپ تۇنشىقتىردى. ءبىزدى ولار تىرىدەي وتقا ورتەدى، كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ، تىكەمىزدەن تىك تۇرعىزىپ كورگە كومدى. ءبىراق ءبىز:
— قاسيەت كۇشى ۇلى وتاننىڭ،
قاناتىن بەر قىران قۇستىڭ،
اشۋىن بەر ارىستاننىڭ،
جۇرەگىن بەر جولبارىستىڭ!
كۇللى الەمنىڭ اشۋ-كەگى،
ورنا مەنىڭ كەۋدەمە كەپ!
جاۋ جولىنا اتام سەنى،
بومبا بول دا جارىل، جۇرەك!
دەپ، جانعان سامولەتتەن جاۋ كولونناسىنا جاۋ وعىنداي شانشىلدىق، اينالاعا ءولىم شاشقان اجال دزوتىنا ءوز دەنەمىزدى ءوزىمىز قول گراناتاداي لاقتىرىپ، دۇشپان پۋلەمەتىن قانىمىزبەن قاقالتتىق. جاۋعا جانىمىزدى بەرسەك تە، ارىمىزدى بەرمەدىك. ءبىز جىعىلىپ جاتىپ — تۇرىپ جاتتىق، ءولىپ جاتىپ — جەڭىپ جاتتىق. حالىق نامىسىن قورعاسىنعا قوسا قۇيىپ، قۇرىشپەن كىرىكتىردىك تە، بومباعا قانات، سناريادقا زارياد ەتتىك. ەل تاۋەلسىزدىگىن توبەمىزگە تۋ ەتىپ كوتەردىك. ءسويتىپ ءبىز دۇنيەنى جايپاپ كەلە جاتقان تەمىر توپاندى توقتاتتىق. ءبىز وتان جاۋىن وسىلاي جەڭدىك.
ءبىز مايداندا قانداي ادال بولساق، ماحابباتتا دا سونداي پاك بولدىق. ءار جۇرەكتە اسىل ادامگەرشىلىك، اينىماس ماحاببات بولۋىن تىلەدىك. ويتكەنى ومىردەن قول ۇستاسىپ وتەر جان سەرىك جالعىز جارىن شىن سۇيە بىلمەگەن ادام جولداسىن دا جاقسى كورە المايدى، كوللەكتيۆىن دە قۇرمەتتەي بىلمەيدى. جان جارىنا ادال بولماعان ادام قىلعان قىزمەت، ىستەگەن ءىس، اتقارعان جۇمىس، ارقالاعان قوعامدىق مىندەتىنە دە ادال بولا المايدى. سەبەبى سانالى ءومىردىڭ بار قىزىعى ماحابباتقا تىرەلەدى. سوندىقتان دا ماحابباتقا سوقپاي كەتەتىن سەزىم از. اناعا سۇيىسپەنشىلىك، جارعا قۇشتارلىق، وتانعا پەرزەنتتىك، تۋعان توپىراققا بورىشتىلىق سەزىمدەرىنىڭ ءبارى ماحابباتقا بايلانىستى. ادام بويىنداعى ەڭ اسىل قاسيەت ادامگەرشىلىك سەزىمى دە ماحابباتپەن ساباقتاس. ويتكەنى ماحاببات ءقادىرىن بىلمەيتىن ادامدا ادامگەرشىلىك سەزىمى بولمايدى، ال ادامگەرشىلىگى جوق كىسىنىڭ جۇرەگىن ماحاببات مەكەندەمەيدى. جوعارىدا تۋرگەنيەۆ پەن ءپريشۆيننىڭ ماحاببات جايىنداعى تاماشا سوزدەرى كەلتىرىلدى. مەنىڭ وعان قوسارىم «ماحاببات» دەگەن اسىل جىبەككە تۇيىلگەن وتانشىلدىق، ەڭبەكشىلدىك، دوستىق، تۋىستىق، باۋىرمالدىق سەزىمدەرى ءاربىر جاس جۇرەكتىڭ جالىندى تۋى بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ءبىز — وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن جاڭا ۇرپاق وتانعا دا، ماحابباتقا دا اق جۇرەگىمىزبەن ادال قىزمەت ەتتىك. مىنە ءبىز مۇنى ءوزىمىزدىڭ ماڭگىلىك ماقتانىشىمىز دەپ بىلەمىز. وسى ماقتانىشتىڭ اكەلەر جۇرەگىنەن بالالار جۇرەگىنە كوشۋىن كورسەتۋ دە بۇگىنگى كۇننىڭ تاقىرىبى. ونى قالاي كورسەتۋ، ارينە، جازۋشىنىڭ مىندەتى.
— ءيا، ءيا، ۇقتىم. نە سۇرايىن دەپ وتىرعانىڭىزدى ءتۇسىندىم. مەڭتايدان باسقالار قايدا ءقازىر دەمەكسىز عوي؟ ونى دا ايتايىن سىزگە.
ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەننەن كەيىن، ۇيادان ۇشقان بالاپانداي بولىپ، اركىم ءار جاققا كەتتى. بىرەۋ قياعا قونىپ، بىرەۋ قيىردى مەكەندەپ ءجۇرىپ جاتىر ءقازىر. بالاپان باسقان تاۋىقتىڭ ۇياسىنا بايقاۋسىزدا ءتۇسىپ كەتكەن ۇيرەك جۇمىرتقاسىنان شىققان سۋشىل بالاپانداي بولىپ، فيلفاكتى بىتىرە سالا ءمۇعالىم بولماي، جۋرناليستيكانىڭ ايدىن كولىنە تارتىپ مەن كەتتىم. ول وتىزدىڭ ءبىرازى عىلىمي قىزمەتكەر بولدى. كوپشىلىگى ءمۇعالىم. قىزدار الداقاشان كۇيەۋگە شىققان، جىگىتتەر ايەل العان. ءبىر كەزدەگى بۇلدىرشىندەي قىزدار مەن قىرشىن جىگىتتەر بۇگىندە سارى قارىن ايەل، ساقالدى شالعا اينالدى. الدىنىڭ بالالارى ينستيتۋتقا ءىلىنىپ، باياعى ءبىز باسىمىزدان كەشكەن جاستىقتىڭ جارمەڭكەسىنە ەندى ولار كىردى؛ ءبىزدىڭ جاستىقتىڭ جىعىلعان جالاۋىنىڭ ورنىنا، ولار ءوز تۋلارىن كوتەردى...
سولاردىڭ ىشىنەن مەڭتاي ەكەۋمىزدىڭ ماڭگىلىك ادال دوسىمىز جومارتبەك جولدين عىلىم دوكتورى اتاعىن الدى. زايكۇل ەسەبىن تاۋىپ، ءبىر باستىقتىڭ ەتەگىنەن ۇستاعان. سونىڭ بەدەلىمەن، تامىر-تانىستىق دەگەن كارى كەسەلدىڭ كومەگىمەن ول دا كانديدات دەگەن اتقا يە بوپ العان. ءقازىر ول ءبىر ينستيتۋتتا «باسىن جارىپ، كوزىن شىعارىپ» ادەبيەتتەن ساباق بەرەدى. زاكەڭ بۇرىنعىنىڭ ءبارىن ۇمىتقان. اشەيىندە شەكىرەيىپ جۇرەتىن ايەل، كانديدات بولسا مۇلدە كەكىرەيىپ كەتەدى ەمەس پە. ول دا سولاي: كەزدەسە قالساڭ — تانىعىسى كەلگەنىن تانيدى، تانىعىسى كەلمەگەنگە تاناۋىن كوتەرىپ جۇرە بەرەدى. جەڭىلتەك ادامدى جاعداي وزگەرتپەي قويا ما؟ مىنەكي، ءومىر دەگەنىڭىز، كەيدە، ويسىز، ۇشقالاق ادامدى ۇشپاققا وسىلاي شىعارادى ەكەن. قانيپا دا — كانديدات. مايرا ابايەۆا لەنين وردەنىمەن ناگرادتالعان. جاقىندا وعان ەڭبەگى سىڭگەن ءمۇعالىم اتاعى بەرىلدى.
تۇماجاننىڭ دا قايدا ەكەنىن بىلگىڭىز كەلەتىن بولار؟ جەر ۇستىندە ول دا ءجۇر. ءبىراق ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا وندايلاردىڭ ورنى تۇرمە ەمەس پە؟ تۇرمەگە تۇسكەن. ساقتىق كاسساسىن مەڭگەرۋشى بوپ تۇرعاندا بىرنەشە وبليگاسياعا پودلوگ جاساپ، مەملەكەتتىڭ كوپ اقشاسىن جەگەنى جانە، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، باسقا دا «ءۇزىپ-جۇلىپ، جۇلمالاعانى» ءۇشىن كوپ جىلعا سوتتالعان. ونىڭ ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى «وشاقبايەۆ وپىق جەمەيدى» بولىپ كەلۋشى ەدى. جوق. وشاقبايەۆتار دا وماقاسادى ەكەن. ولاردىڭ ادىلەتسىزدىگىنىڭ، ارسىزدىعىنىڭ، ىنساپسىزدىعىنىڭ زاۋالى — زاڭ ەكەن.
ال ەندى قالعان كىم دەيسىز عوي؟ قوس عاشىق تانا مەن زامان بولار. ەرتەدەگى ەكى عاشىقتىڭ قولى جەتپەگەن مۇراتقا وسى ەكەۋى جەتتى. ەكەۋى قوسىلىپ، كوپ بەينەتتەردى باستارىنان كەشىرىپ، سول جاقتا ءجۇرىپ ينستيتۋت ءبىتىرىپ، ەلۋ ءتورتىنشى جىلى ەلگە كەلدى. ءقازىر ەكەۋى دە ءمۇعالىم. تانا سەركەبايەۆا ەكى رەت جوعارعى سوۆەتكە دەپۋتات بولىپ سايلاندى. ءبىلىمباي، ەربول، ماحاببات، مەڭتاي ەسىمدى ءتورت بالاسى بار. ءبىر ۇل، ءبىر قىزىنا مەڭتاي ەكەۋمىزدىڭ اتىمىزدى قويىپتى. مەن ولارمەن اندا-ساندا كەزدەسىپ تۇرامىن. كەزدەسكەن سايىن الدىمەن كىشكەنتاي قىزدارىن قۇشاعىما الىپ: «مەڭتايىم مەنىڭ!» دەپ شوپىلدەتە سۇيەمىن. سودان سوڭ تانا مەن زامانعا قاراپ:
— ال وسى زاماننىڭ قوزى كورپەشى مەن بايان سۇلۋى، امانسىڭدار ما؟ — دەپ قۇشاعىمدى جايامىن.
كوزدەرى جاساۋراپ، ەرىندەرى دىرىلدەپ ول ەكەۋى قاتارلاسا ماعان قاراي ۇمتىلادى.
اسىل جار، ادال دوسقا نە جەتسىن، شىركىن!
1963-1970 الماتى
You Might Also Like
-
كەدەي ساعىنايدىڭ اسىنا ساۋىن ايتىلىپ، جان-جاقتان جۇرت جينالادى. سول استا باسقا كەدەيلەرمەن بىرگە، اقىندار بايگەسى دە تىگىلەدى — اقىنداردان ساعىنايدىڭ بايلىق-سالتاناتتىق دارەجەسىن كىم دە كىم ب...
-
ح. دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا ماماندىعىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى مەڭدىعالييەۆا قۇندىز
