ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى
ءبىرىنشى داپتەر
1
— ەركىن، ءسۇيىنشى! وقۋدان اعاڭ كەلدى، ايەل الىپ كەلىپتى.
مەن بۇل قۋانىشتى حاباردى جابىردا ءشوپ وراعىندا ءجۇرىپ ەستىدىم. ات تىرمامەن ءشوپ جينايمىن. قاشان جازعى دەمالىسىمىز بىتكەنشە، ءبىز وقۋشى بالالار، كولحوزدا جۇمىس ىستەمەيمىز.
اۋەسقوي قىز-كەلىنشەكتەر بريگادير بەكبوسىننان:
— كىمدى اكەپتى؟
— قانداي ايەل اكەپتى؟
اكەلگەن ايەلى سۇلۋ ما ەكەن؟ — دەسىپ، جامىراپ سۇراپ جاتىر،
ال ءسوزدى بەكبوسىن اۋزىن بۇرتيتىپ:
Miنe، مىناۋ، — دەپ، باسبارماعىن كورسەتەدى.
— ە، ول نە دەگەنىڭ؟
— سۇلۋ دەسەڭ، سۇلۋ! وقىعان دەسەڭ، وقىعان...
اڭگىمە مەنىڭ الماتىداعى التى ايلىق بۋحگالتەرلىك كۋرسقا وقۋعا كەتكەن سارسەبەك اعايىم جايلى. سوڭعى كەزدە جازعان حاتىندا ول: اپa، ciزگە كەلىن الىپ بارام، توي قامىن جاساي بەرىڭىز دەپ، جازعان بولاتىن. بۇل حاباردى ەستىپ، شەشەمدە ەس قالماعان. «قاراعىم بالام، مەن بولسام قارتايدىم. ونىڭ ۇستىنە دەنساۋلىعىم ناشار، دىمكەس اداممىن. ەكى كۇننىڭ بىرىندە اۋىرىپ قالام. سەنىڭ مەنى ايايتىن كۇنىڭ بولا ما؟ نەگە ۇيلەنبەيسىڭ؟ ءوزىڭ قۇرالپى جىگىتتەردىڭ ءبارى-اق ۇيلەنىپ جاتىر. سولاردان كەمبىسىڭ؟ اڭگىمەنى قوي دا ۇيلەن، ۇيگە شۇيكە باس بىرەۋدى كىرگىزىپ بەر» دەپ، اعايىمنىڭ قۇلاعىن دامىلسىز قاشاي بەرەتىن ونىڭ ءوزى ەدى.
كەلىن ءتۇسىرۋ شەشەمنىڭ ايىقپاس ارمانى بولاتىن. مىنە ەندى اپاتايىمنىڭ سول ارمانى ورىندالعان ەكەن.
جەڭگەلى بولعانىما، ءسوز جوق، مەن دە قۋانىشتىمىن. بەكبوسىننىڭ مەن ءالى كورمەگەن جەڭگەمدى ماقتاپ ايتقان سەزدەرى جانىما جاعىپ بارادى. ۇيگە تەز جەتۋگە، مەن ءۇشىن جەر ءتۇبى سانالاتىن تۋ سوناۋ الماتىدان اكەلىنگەن ناركەس كوز، جاس جەڭگەمدى تەزىرەك كورىپ، تانىسۋعا ىنتىقپىن.
مىنەكەي، جۇمىس سوڭىنان استىما توقىم سالعان جايداق اتپەن تۇيىق قايداسىڭ دەپ، قۇيعىتىپ شاۋىپ كەلەم.
ەسىك الدى ابىر-سابىر كوپ كىسى. ايەلدەر، بالالار. قازان اسىلعان، قوي سويىلعان. قاتارىنان قويىلعان قوس ساماۋىردىڭ لاپىلداعان جالىنى اسپانعا اتادى. قورا جاقتان كەلىپ، اتتان توپ ەتىپ ءتۇسىپ جاتىرمىن.
قازان باسىنداعى ايەلدەر ءوزىمنىڭ كورشىلەس جەڭگەلەرىم. بىرەۋىسى مەنى كورىپ:
— ەركىن كەلدى! ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى الامىز! — دەپ جۇگىردى.
سوڭىنان جانە ءبىر ايەل جۇگىرىپ كەلەدى.
ەكەۋلەپ باس ساپ، قالتا-قالتامدى اقتارىپ، جۇلمالاپ ءجۇر. نەڭ بار، نەڭ جوق دەمەيدى. ءوزىم وقۋشى بولسام، ءوزىم جۇمىس باسىنان كەلسەم، نەم بولۋشى ەدى. ۇستىمدەگى كيىمدەرىم جاماۋلى، ەسكى جۇمىس كيىمدەرى. شالبارىمنىڭ ءبىر قالتاسى ۇڭىرەيگەن تەسىك. جەڭگەلەرىمنىڭ بىرەۋىنىڭ اۋمەسەرلەنە سۇققان قولى سول تەسىكتەن سۋماڭ ەتىپ ارى ءوتىپ كەتتى. جالاڭاش سانىمدى ءبىر-اق بارىپ قاپتى. ويباي دەپ، قولىن جىلان شاعىپ نەمەسە الدەنە تىستەپ العانداي باقىرىپ، قايتادان سۋىرىپ الدى...
مەن ءمازبىن، كۇلكىگە قارىق بولىپ جاتىرمىن...
ءبىر جاعىمنان ساپ ەتىپ شەشەم پايدا بولا كەتتى. قوزعالعان سايىپ ويباي دەپ، ءىلميىپ قالعان، كۇندەگى قالپى جوق. قۋانىشىن قويارعا جەر تاپپاي قالبالاقتاپ، ۇشىپ ءجۇر.
— و، شىبىنىم، كەلدىڭ بە! — دەپ قولىمنان جەتەلەي جونەلدى. اۋىز ۇيدەگى كوپ ادامداردىڭ اراسىن جارىپ ءوتىپ، بىردەن ءتور ۇيگە اكەلدى. مۇندا دا ءبىرسىپىرا كىسى وتىر.
مەنىڭ كەلۋىمدە زور ءمان بارداي-اق:
— مىناۋ مەنىڭ كىشى بالام ەركىن، — دەپ الدەكىمدەرگە دابىرا ساپ، تانىستىرىپ جاتىر.
ءتور ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا شىمىلدىق قۇرىلعان كەرەۋەت — اعايىمنىڭ كەرەۋەتى. مەن جاڭا تۇسكەن جەڭگەمدى اۋىل داعدىسى بويىنشا سول شىمىلدىقتىڭ ىشىندە، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ قورشاۋىندا، باسىنا بورتپە ءشالى جامىلىپ، سىزىلىپ وتىرعان بولار دەپ ويلاعان ەدىم. سويتسەم، شىمىلدىق ءتۇرۋلى، توسەك جيناۋلى.
ول ماڭدا ەشكىم دە جوق.
توسەككە قارسى، تەرەزە جاقتا ءوز الدارىنا وقشاۋ توپ بوپ شۇيىركەلەسىپ بىرنەشە قىز-كەلىنشەكتەر وتىرعان. سولاردىڭ اراسىنان مەن بۇرىن كورمەگەن، ۇستىنە قونىمدى سۋ جاڭا كوكشىل كوستيۋم، اپپاق اق كوفتا كيگەن، باسىنا ءبىر بايلام ۇلبىرەگەن جۇپ-جۇقا ورامال بايلاعان، تىپ-تىك سۇڭعاق بويلى، كۇلىم كوز، قارا تورى بىرەۋىسى ورنىنان وتە سىپايى تۇرەگەلىپ، ماعان قاراي ءجۇردى.
— جانىم، جەڭگەڭ وسى بالا، اتى قانىشا، — دەپ، شەشەم ءبىزدى تانىستىرىپ جاتىر.
جەڭگەم ماعان ءبىر كورگەننەن ۇنادى. بەكبوسىننىڭ سۇلۋ دەسەڭ سۇلۋ، وقىعان دەسەڭ وقىعان دەپ، ماقتاۋىنا تۇرارلىق ادام ءتارىزدى. كوركى دە، كيىم كيىسى دە اسەم، وسى بيىل پەدۋچيليششە بىتىرگەن. ونى دا مەن باعانا بەكبوسىننان ەستىگەم. قالادا وقىعان، مادەنيەت كورگەن جان ەكەندىگى بىلاي دا كورىنىپ، ءبىلىنىپ تۇر. قاسىنداعى اۋىل قىز-كەلىنشەكتەرى ءبىر توبە بولعاندا، ول ءوز الدىنا وقشاۋ ءبىر توبە.
جاس جەڭگەم ورنىنا قايتا بارىپ وتىردى. ادەمى ءتۇزۋ اياقتارىن بىرەۋىنە بىرەۋىن قاتار جاناستىرىپ، ەڭسەسىن تىپ-تىك ۇستاپ، موينىن جان-جاعىنا اققۋشا سانمەن بۇرىپ، كوزىن جۇرتقا قيعاشتاي تاستاپ وتىرىسى سونشالىق كەرىم-اق ەدى.
Meن ىشىمنەن قۋاندىم دا ءسۇيسىندىم. جارايدى سارسەبەك اعايىم! بۇل ماڭايداعى تالاي مىناۋ دەگەن قىزداردى جاراتپاي، مەنسىنبەي ءجۇرۋشى ەدى. وزىنە ناعىز سەرىك اسىل جار، ومىرلىك دوس تاپقان ەكەن!
بۇل بولمەدە مەن تانىمايتىن جاكە ەكى ادام وتىر. ەكەۋى دە ايەل جاندار.
ءبىرى ءتوردىڭ قاق توبەسىندە، اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى نۇرالىمەن قاتارلاس، ەركەكشە مالداس قۇرىپ وتىرعان جالپاق كەۋدەلى، دەنەلى، موسقال جاستى قارا ايەل. اتى بالجان، قانىشا جەڭگەمنىڭ بىرگە تۋعان اپكەسى.
ەكىنشىسى، بالجاننىڭ تومەنگى جاعىندا ەنەسىن جانامالاعان قۇلىنشا وعان ەركەلىكپەن سۇيەنە ءتۇسىپ وتىرعان، قاسى، كوزى قاپ-قارا، ەلىكتىڭ لاعىنداي سۇيكىمدى جاس قىز. كومىردەي قارا شاشىن جەلكەسىنە توگىلدىرە قىرىققان. بۇل بالجاننىڭ عاليا دەيتىن قىزى ەكەن. جاسى مەن شامالاس. ماعان ول كەز الماستان قاراي بەرەدى.
جاس جەڭگەم قانىشادا اكە دە، شەشە دە جوق. ەكەۋىنەن بىردەي جاس ايىرىلعان. جان اشىر جاقىن تۋىستان بارى وسى بالجان كورىنەدى.
بالجان بىزبەن كورشى بوگەن اۋدانىندا تۇرادى.
سارسەبەك پەن قانىشا الماتىدا مەن سەندىك، سەن مەندىك دەپ، قول الىسىپ بولعان سوڭ ءوزارا كەڭەسە كەپ، بىلاي ەتەدى. مۇندا ءبىزدىڭ اۋىلعا تىكە تارتىپ كەلمەي، جولدان بالجاندارعا سوعادى. قانىشا اكە ورنىنا اكە، شەشە ورنىنا شەشە بولعان اپكە-جەزدەلەرىنىڭ الدىنان ءوتىپ، ءبىر اۋىز ريزاشىلىق سوزدەرىن الادى. سودان وسىندا كەلەدى.
بالجان مەن عاليانى قولقالاپ وزدەرىمەن بىرگە ەرتىپ كەلەدى.
2
ءبىزدىڭ ۇيدە توي.
ۇيلەنۋ تويى.
ءبيبىسارا شەشەمنىڭ تالايدان ارمان ەتكەن تويى. توي دەسە، تۇيىقتىڭ حالقى ءبىر جىرعايدى. شاقىرعان-شاقىرماعانى ەسەپ ەمەس، شۇباپ كەلىپ جاتادى. كەمپىر-شالدار نەمەرە-شوبەرەلەرىنە دەيىن تاستاماي، ارقالاپ، نەمەسە قولدارىنان جەتەلەپ، ەرتىپ الادى.
اۋىلدىڭ بار تۇرعىنى تۇگەل بىتپەي، توي تارقاعان بولىپ سانالمايدى. بولا بەرەدى. قۇتتى بولسىن ايتىپ كەلگەن جۇرتقا قاشان كەلسە-داعى ەسىك اشىق.
داستارقان جايۋلى.
قازاق اسىقپاي-ساسپاي، بابىمەن تويلاعاندى ۇناتادى.
وسى كەزدە ءبىزدىڭ ۇيدەگى شاڭىراق يەسى ۇلكەن ادام — شەشەم ءبيبىسارا. اكەمىز مامىرباي بۇدان ءۇش جىل بۇرىن جىلقى باعىپ ءجۇرىپ، سۋىق ءتيىپ، قايتىس بولعان. قۇتتى بولسىن ايتىپ كەلۋشىلەر ءبىرىنشى ءسوزىن اۋەلى ءۇي قوجاسى شەشەمە باعىشتايدى.
— قۇس قۇتتى بولسىن، aنa!
— شەشە، كەلىن قۇتتى بولسىن!
— جاستار باقىتتى بولسىن، — دەيدى،
ۇلكەن، كىشى بارىنە بىردەي قالبالاقتاپ، اپامنىڭ جانى قالمايدى:
— ايتقاندارىڭ كەلسىن!
— ۇيگە كىرىڭدەر! تورلەتىڭدەر! — دەيدى. ءوزى ەسىك اشىپ، قىزمەت ەتىپ، اياعىنىڭ ۇشىنەن جورعالايدى.
ءبيبىسارا شەشەم اۋمالى-توكپەلى زاماندى كوپ كورگەن، قايعى-قاسىرەتتى باسىنان كوپ كەشىرگەن. ءومىردىڭ وزگە تاۋقىمەتىن بىلاي قويعاندا، توعىز قۇرساق كوتەرگەن ادام ەكەن. سودان بارى سارسەبەك ەكەۋمىز عانا. قالعاندارىن ءوزى بەرگەن اللا تاعالا ءوزى العان. شەشەم بايقۇستى جىلاتىپ—سىقتاتپاي، قاپالاندىرماي، ءقايبىر جايدان-جاي الا سالدى عوي دەيسىڭ.
ايتەۋىر قىبىرلاپ توقتاماي، شالا-جانسار ءجۇرىپ تۇراتىن ءبىر ساعاتتار بولادى عوي. شەشەمنىڭ دەنساۋلىعى سول ءتارىزدى. بايقۇستىڭ اۋىرمايتىن جەرى جوق، تۇلا بويى تولعان اۋرۋ.
باسىم دەيدى، بەلىم دەيدى، اياعىم دەيدى، تىزەم دەيدى... ءىشى-سىرتى تۇگەل اۋىرادى. اۋىلدا دارىگەر بولماعاندىقتان، ول اۋرۋلاردىڭ بارىنە دە ەمشى ءوزى.
اپامنىڭ ساندىعىنىڭ ءبىر بۇرىشى تولعان دارى-دارمەك، كەيبىرى قاعازعا ورالعان، كەيبىرى شۇبەرەككە تۇيىلگەن، كەيبىرى بىلايشا تاستاي سالىنعان. ءبىر جەرى اۋىرسا، سودان كەڭىلى تۇسكەن بىرەۋىن الىپ، ءىشىپ جاتادى. كەيدە ءتاۋىر بوپ جازىلادى، ال كەيدە بۇرىنعىسىنان بەتەر اۋىرىپ قالادى.
كوپ ءدارىنىڭ ىشىندە اپتەكادان الىنعانى قانشا بولسا،قولدان ىستەلگەنى، جۇرتتىڭ بەرگەنى جانە سونشا. بىرەۋ بىردەڭەنى ءدارى ەكەن دەپ ايتسا، اپام سونى قالاي دا تاپپاي تىنبايدى. كوكەمارال، بۇعىنىڭ ءمۇيىزى، ادىراسپان، جىلاننىڭ باسى، ۋ قورعاسىن دەگەن سەكىلدى نە عالامات دارىلەرى بار،
بۇگىنگى مىنا تويدىڭ ۇستىندە شەشەمنىڭ دىمكەستىگىنەن تۇك قالماعان. بۇكىش بەلى تۇزەلىپ، ارىق بەتىنىڭ ۇشىندە قىزعىلت نۇر پايدا بولعان. كەلىن-كەپشىكتەرىمەن قاتار قيمىلداپ، قوناقتاردىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، جان تاپپاي ءجۇر.
سارسەبەكتە دە مۇرشا جوق. توي مالىن سويىسىپ، اراق-شاراپتى دۇكەننەن ءوزى اكەلىپ، قارا تەرگە ءتۇسىپ ءجۇر. ءبىراق جيىرما ءۇش جاسار قابلان جىگىت بۇعان مويىمايدى، شارشاۋ دەگەندى بىلمەيدى. نە ىستەسە دە ىستەگەن ءىسىن جاپىرىپ جىبەرەدى.
ەل ءىشى اعايىمدى جاقسى كورەدى: ەشكىممەن قاق-سوعى جوق، جۇمىسىنا تىڭعىلىقتى. ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتامايدى، ماس بوپ اراق ىشپەيدى. ۇلكەندى اعا، كىشىنى ءىنى دەپ تۇرادى.
مەن اعايىما قاراعاندا باسىمنان ءسوز اسىرمايتىن قىزبا، شاتاقتاۋمىن. ال اعايىمدا ول مىنەزدىڭ جۇرقاسى دا جوق.
سارسەبەكتىڭ ءبىلىمى، نەبارى، ءتورت قانا كلاستىق. ءبىراق ول ارمەن قاراي جالقاۋلانىپ وقىماي قويعان ەمەس. ول كەزدە بۇل ماڭايدا ودان جوعارى مەكتەپ بولماعان.
اعايىم وزدىگىنەن كوپ وقيدى، قولىنان گازەت-جۋرنال تۇسپەيدى. سوندىقتان كوپ بىلەدى. اعىمداعى ساياسات، حالىقارالىق جاعداي جونىندە سويلەسكەندە، نەمەسە ءوزىنىڭ بۋحگالتەرلىك جۇمىسىنا قاتىستى ماسەلەنى اڭگىمە ەتكەندە، ول ون كلاسس بىتىرگەندەردىڭ ءوزىن قانجىعاسىنا بايلاپ اكەتەدى.
اۋىل قىزدارىنىڭ بىرەۋىنە ۇيلەنە سالماي، ايەلدى تۋ سوناۋ الماتىدان اكەلۋى دە اعايىمنىڭ تالعامپازدىعى كۇشتىلىگىنەن بولسا كەرەك. (باسقالاردى قايدام، مەن ءوزىم سولاي ويلايمىن).
اعايىمنىڭ ۇيلەنۋ تويىندا مەن-داعى جانىمدى سالىپ قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىن. ەلگەزەك پىسىق بالانىڭ بىرەۋىمىن. قايدا جۇمساسا دا ۇشىپ تۇرام. ال قولىم قالت ەتسە، قوناق قىز عاليانىڭ قاسىنان شىعام.
عاليا ەكەۋمىز تەپ-تەز-اق ءۇيىر بولا كەتىستىك. ول مەنىمەن تۇيدەي جاستى — قۇرداس بولىپ شىقتى. وقۋىمىز جانە بىردەي — عاليا دا بيىل جەتىنشى ءبىتىرىپتى.
عاليامەن اڭگىمەلەسە وتىرىپ، قيالدايمىن: ونىنشىنى قاتار بىتىرەدى ەكەنبىز. سودان سوڭ ينستيتۋتقا بىرگە بارىپ تۇسسەك. ونى دا بىرگە ءبىتىرىپ شىقساق. سوسىن قانىشا مەن سارسەبەككە ۇقساپ ۇيلەنىپ، توي جاساساق.
عاليادان كىم بولعىسى كەلەتىنىن سۇرايمىن. دارىگەر بولسام دەيدى. ال مەنىڭ ارمانىم جۋرناليست بولۋ. ول از بولسا، جازۋشى بولۋ.
ونى-مۇنى شارۋامەن، ۇلكەندەردىڭ و جاق، بۇ جاققا جۇمساۋىمەن عاليانىڭ قاسىنان كەتىپ قالا بەرەم. مىنە سول كەزدەردە عاليا جالعىزسىراپ قالاتىن ءتارىزدى. ۇيگە، شەشەسىنىڭ قاسىنا بارماي، كوشە جاقتاعى جالعىز ءتۇپ ءنان بايتەرەكتىك ساياسىنا ورناتىلعان تاقتاي ورىندىقتىڭ ۇستىندە جالعىز ءوزى وتىرعان كۇيىندە قالادى. ءالسىن-السىن بۇرىلىپ قاراپ، مەنىڭ كەلۋىمدى كۇتىپ وتىرادى،
مەن كەلگەندە سەرگىپ، كوڭىلدەنىپ قالادى.
ەكەۋمىز جاڭا تانىس بولعانعا ەش ۇقسامايمىز. ءبىرىن-بىرى تالايدان بىلەتىن، ۇيرەنىسكەن ادامدار ءتارىزدىمىز. ەسكى دوستار ءتارىزدىمىز.
ەرتەسىندە كەشكە قاراي تۇيىققا ارباسىن سالدىراتىپ كوشپەلى كينو كەلە قالار ما! اندا-ساندا ءبىر كەلەدى. سوندىقتان، اسىرەسە، بالالار ءۇشىن بۇل دەگەن قۋانىشتى وقيعا «كينو!»، «كينو كەپتى!» دەپ، ازان-قازان شاپقىلاسىپ ءجۇر.
عاليانى ءبىر جاققا ەرتىپ اكەتۋگە سىلتاۋ تابا الماي وتىر ەدىم. بۇل ەندى جاقسى بولدى. ەكەۋمىز كينوعا بارىپ كەلۋگە ۇلكەندەردەن رۇقسات سۇرادىق.
ەكى كۇنگە سوزىلعان مولشىلىق تويدىڭ بۇل كەزدە اۋىر جۇمىسى اياقتالعان. كەلىم-كەتىم كىسى ازايعان. وسى تويدىڭ نەگىزگى سەبەپكەرى بولعاندار جانە ءبىراز سىيلى ادامدار وتىر. ولارعا ءبىزدىڭ قاجەتىمىز شامالى. اپام دا، بالجان قۇداعي دا:
— بارىڭدار، بارىپ كەلىڭدەر، — دەدى.
مىنە، ەندى عاليا ەكەۋمىز كينوعا كەلە جاتىرمىز.
كينوعا جالعىز كەلۋ ءبىر باسقا دا، قىز ەرتىپ كەلۋ ءبىر باسقا ەكەنىن مەن ءبىرىنشى رەت وسى جولى سەزىنگەن ءتارىزدىمىن. كەشە عانا بالا ەدىم، بۇگىن بوزبالامىن. ءوزىمدى سوعان لايىق سىلقىم دا بايسالدىراق ۇستاۋعا تىرىسامىن. اياعىمدى الدەكىمدەرگە ەلىكتەپ شيراتا باسام.
وسى كەلە جاتقانىمدى كولدەنەڭ جۇرت، اسىرەسە بالالار كورسە ەكەن دەپ تىلەيمىن.
ول كەزدە تۇيىقتا كلۋب دەيتىن كلۋب جوق، تەك اتى عانا. ءبىر كەزدە ىشىندە ادام تۇرعان، قىستاقتاعى كوپ ۇيلەردىڭ بىرەۋىندەي الاسا توقال ءۇي. كينو سوندا بولادى. ەسىك الدىنا ءبىراز بالا-شاعا جينالىپ قالعان. ىشتەرىندە مەنىڭ كلاستاس، مەكتەپتەس دوستارىم بار. ولار بىزگە ەدىرەيىپ قاراسادى. ءبىرىن-بىرى تۇرتپەكتەپ بىردەڭەلەر ايتادى. «ەركىندى قاراي گور، جامان نەمە، قاسىنا اپ-ادەمى قىز ەرتىپ اپتى» دەيتىن ءتارىزدى.
عاليا ەكەۋمىزدى كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ بارادى.
جايشىلىقتا بولسا، قاستارىنا جەتىپ بارىپ، جامىراسا كەتەر ەدىم، ول زامان وتكەن. انادايدان باس يزەپ امانداسىپ، عاليامەن وقشاۋىراق توقتادىم.
كلۋبتىڭ ەسىگى الاسا. قيسايتا كيگەن كەپكاسىنىڭ استىنان توقپاقتاي بوپ شاشى دۋدىراپ شىققان، ۇزىن مويىن كينومەحانيك جىگىت تاپال ەسىكتى تۇلا بويىمەن بۇگىلە تىرەپ، بيلەت ساتىپ تۇر. كاسسير دە ءوزى، تەكسەرۋشى دە ءوزى،
جۇرت جانە ءبىراز جينالعانشا ءبىز الگى ارادا توسىپ تۇردىق. كوپ تۇرساڭ، ورىننان قۇر قالاسىڭ. كينونى قاقيىپ تۇرەگەپ تۇرىپ كورەسىڭ.
نەمەسە مالداس قۇرىپ كىر ەدەنگە وتىراسىڭ.
بۇگىن مەن بايمىن، مىرزامىن. ون سومدىق كوكالا قاعازدى قالتامنان جارقىراتىپ سۋىرامىن.
— دۆا بيلەت، — دەيمىن ورىسشالاعان بوپ.
ءبىر سومدىقتان ءبىر ۋىس اقشا قايىرىپ بەردى. مەن ونى ساناپ، اۋرەلەنىپ جاتپاقشى ەمەسپىن، قالاي بولسا سولاي ۋماجداپ، قالتاما سالا سالدىم. ارتىق نەمەسە كەم بەرىپ جاتۋىنان مەن ءۇشىن كەلىپ-كەتەرى شامالى ءتارىزدى.
قىز الدىندا شۇقشيىپ اقشا ساناپ، ۇساقشىل بولىپ كورىنگىم كەلمەيدى.
مەنىمەن بىرگە وقيتىن بالالار بۇنىڭ ءبارىن بايقاپ، جىپكە ءتىزىپ قاراپ ءتۇر. ادەيى قاسىمداعى عالياعا ەستىرتىپ:
— مىناۋ بۇگىن نە بوپ كەتكەن؟
— ءوزى بايىپتى.
— قايىرىپ بەرگەن اقشانى ءتىپتى سانامايدى، — دەسىپ، سوزبەن شاباقتاپ قويادى.
مەن ەستىسەم دە، ەستىمەگەن بولام.
تۇيىقتىڭ كينوسى ناعىز دەموكراتياشىل كينو. ۇلكەن-كىشى، بالا-شاعا دەپ، تالعاپ، سورتتاپ جاتپايدى. كىم اقشا تولەسە، سول كىرە بەرەدى. ورىن جوق دەپ، كىرگىزبەي قويۋشىلىق بولمايدى. اۋەلگى كىرگەندەر ورىندىققا، سوڭعى كىرگەندەر جەرگە وتىرادى. نەمەسە تىكەلەرىنەن تىك تۇرەگەپ تۇرادى.
كينونىڭ ورتا تۇسىنان كەلىپ تە كىرە بەرۋگە، قالاعان ۋاقىتتا شىعىپ كەتە بەرۋگە بولادى.
ايەلدەر ەمشەكتەگى بالالارىن الا كەلىپ، جىلاسا، ومىراۋلارىن جارقىراتىپ اشىپ، ەمىزىپ وتىرعانىن كورەسىڭ. ەكى جۇمىس بىردەن ءبىتىپ جاتادى: اناسى كينو كورسە، بالاسى تورسىقتىڭ راقاتىن كورەدى.
كارتينانىڭ ءار بولىمىنەن كەيىن شام جانىپ، پلەنكا اۋىستىرىلادى. كينو قايتا باستالعاندا:
— ءاي، بەركىندى ال!
— مىناۋ قودىرايعان كىمنىڭ باسى؟
— ءاي، وتىر!
— باسىڭدى ال! — دەگەن سەكىلدى ۋلاپ-شۋلاعان داۋىستار جامىراپ كەتەدى.
كىشكەنتاي ءۇيدىڭ ءىشى ادامعا لەزدە تولدى. ورتا شەننەن ورىن العان عاليا ەكەۋمىزدى جۇرت بىرىمىزگە ءبىرىمىزدى جاپسىرىپ قىسىپ تاستادى. «ءاي، ارمەنىرەك وتىرىڭدار! قىسىپ جىبەردىڭدەر» دەگەن بولام. بۇل بەر جاعىمنان. ار جاعىم، قايتا قىسا تۇسسە ەكەن دەيمىن. عاليانىڭ بۇيىرىنە ءبۇيىرىم جانشىلۋىنان ونىڭ جۇرەگىنىڭ ءلۇپ-لۇپ سوققان قيمىلىن انىق سەزىپ، سودان وزىمە تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز ءلاززات الىپ وتىرمىن.
كينو ءبىتتى. جۇرت قاپىرىق ۇيدەن تازا اۋاعا شىققانشا اسىق بولىپ، تار ەسىكتەن تالاسىپ-تارماسىپ، شىعا باستادى. قۇددى مونشادان شىعىپ جاتقان ادامدار ءتارىزدى — باستارى بۇرقىراعان بۋ، تەر. ءبىز دە سولايمىز.
مەنىمەن بىرگە وقيتىن بالالار كەتپەي، بىلايىراق بارىپ، شوعىرلانىپ توسىپ تۇر. ءبىزدى توسىپ، پالە ويلاپ تۇرماسا نەعىلسىن. بىرەۋىسى مەنى شاقىردى:
— ەركىن، بەرى كەلشى!
— نە؟
— كەلسەڭشى، نەمەنە، ءبىز سەنى جەپ قويامىز با؟
بارمايمىن دەسەم؛ شاباقتاپ جانە بىردەڭەلەر ايتۋلارى مۇمكىن. ال بارايىن دەسەم، عاليانى جالعىز قالدىرۋ ىڭعايسىز. عاليانىڭ ولارعا جولاعىسى كەلمەي تۇر.
— نە، نە ايتاسىڭ؟ وسى ارادان دا ەستيمىن،
— قاسىڭداعى پەرىشتەڭنەن ايرىلىپ قالامىن دەپ، قورقامىسىڭ؟
مەن نە ايتارىمدى بىلمەي قىسىلىپ قالدىم،
عاليا جالت بۇرىلىپ:
— ۇياتسىز! — دەدى.
4
ءبىز اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى ءنۇرالىنىڭ ۇيىندە بۇكىل ءۇي ىشىمىزبەن، بوگەن اۋدانىنان كەلگەن مەيماندارىمىزبەن ءبارىمىز قوناق بولىپ وتىرمىز. ءنۇرالى ادەيى ارناپ قوي سويعaن، اراق-شاراپتى مول العان، ايانباي، اعىنان جارىلىپ كۇتۋدە.
تۇيىقتا نەگىزىنەن ايت، قۇرمان اتالاتىن اعايىنداس ەكى اتانىڭ بالالارى تۇرادى. ءبىز قۇرمانبىز. ال ءنۇرالى بولسا، ايتقا دا، قۇرمانعا دا جاتپايدى، سىرتتان كەلگەن كىرمە.
ءنۇرالى باياعىدا، كولحوزداسۋدىڭ اۋەلگى جىلدارىندا بوگەن اۋدانىندا قىزمەت ىستەپتى. ءبىزدىڭ بالجان قۇداعيمەن ول سول كەزدە جاقسى تانىس ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ءنۇرالىنىڭ ايەلى ساۋلە بالجانداردىڭ رۋىنان، ياعني قىزىلبورىكتىڭ قىزى.
بالجان مەن قانىشا دا قىزىلبورىكتىڭ قىزى.
قارعا تامىرلى قازاققا بىرىمەن ءبىرى جاقىن بولا كەتۋگە، تۋىس بولا كەتۋگە وسى دا جەتكىلىكتى. ايتپەسە، ءنۇرالى ءۇيى بۇعان دەيىن بىزبەن ونشا كوپ ارالاسپايتىن. سارسەبەك اعايىم ءنۇرالىنى ونشا كوپ ۇناتپايتىن.
قانىشا قىزىلبورىكتىڭ قىزى ەكەنىن بىلگەن بەتتە-اق ساۋلە ونى باس سالادى.
— ءوزىمنىڭ ءسىڭلىم ەكەنسىڭ عوي، جالعىزسىراپ ءجۇر ەدىم، جاقسى بولدى عوي! — دەپ قۋانادى. سودان ول ءۇش كۇن بويى قاشان توي تارقاعانشا، ءبىزدىڭ ۇيدەن شىققان جوق، اياعىنان تىك ءجۇرىپ، كىسى كۇتىستى.
— سارسەبەك ەكەۋمىز باجا بولدىق ەندى، — دەپ بۇرىن ونشا كوپ ارالاسپايتىن ءنۇرالى دە بۇل كۇندەرى ءبىزدىڭ ءۇيدى جانامالاپ العان. تويدىڭ ونى — مۇنىسىنا جاردەمدەسىپ، جانى قالماعان.
وسى جاقىندىعىمىز باياندى بولسىن، بۇدان بىلاي ەكى ءۇيىمىز ءبىر ءۇي بولىپ جۇرەيىك دەگەن نيەتپەن ەندى مىنە ءنۇرالى ءبىزدى شالا شابىلىپ، قوناق ەتىپ وتىر.
ءنۇرالى جالپى ىشكى ەسەبىنە مىقتى جان. مىناداي ءساتى كەلگەن كىلتىڭدى پايدالانىپ، تاسى ورگە دومالاعان جاس جىگىت سارسەبەكپەن جاقىن بوپ الا قويسا، ول ودان زيان شەگە مە؟ شەكپەيدى.
سارسەبەك ءقازىردىڭ وزىندە كولحوزدى قۇلاعىنان ۇستاپ وتىرعان ەكى ادامنىڭ بىرەۋى، ال اۋىلدىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى دەگەن لاۋازىمى دارداي بولعانمەن كولحوزسىز ءنۇرالىنىڭ كۇنى جوق.
سارسەبەكسىز كۇنى جوق.
اپام بولسا ىشىمدىكتى تاتىپ المايدى.
مەن ءالى بالامىن، ىشپەيمىن. عاليا دا سولاي.
قانىشا جەڭگەم ازداپ قىزىل ىشەدى.
اقتان كەتىپ وتىرعاندار ءنۇرالى، سارسەبەك، بالجان قۇداعي ۇشەۋلەرى.
ءنۇرالى جاسىنىڭ ۇلعايىپ قالعانىنا قاراماستان اراقتى ءتاۋىر ىشەدى. ەتتى دە ءتاۋىر جەيدى. بالۋان دەنەلى، بەتتەرى بىلشيعان، قارا مۇرت، قارا سۇر ادام. ءبىر كوزىنىڭ اعى بار. ريۋمكاداعى اراقتى قاعىپ سالعاندا. بورەنەدەي جۋان موينى جىبىر ەتىپ قويمايدى. بەت-بەينەسى ەشقانداي قينالعان نىشان بىلدىرمەيدى. اراق ەمەس، جاي سۋ ءىشىپ وتىرعانداي. ىشىپ-جەگەن سايىن بۋسانىپ، بەتتەرى قىزىل قوشقىلدانىپ، قارق-قارق ەتكەن قارعا كۇلكىسى ودان بەتەر ەركىندەپ باپتانا تۇسەدى. ەتتىڭ قايداعى سەمىزىن، مايلىسىن تەرىپ اساعاندا، جەمەي قاراپ وتىرعان مەنىڭ جۇرەگىمە كىلك ەتىپ ماي تيگەندەي بولادى، —
سارسەبەك اراققا قۇشتار ەمەس. ءنۇرالىنىڭ ءالسىن-السىن:
— كەل، باجا، الىپ قوي، — دەپ، زورلاۋىمەن عانا ءىشىپ وتىر.
بالجان ءبىرىنشى قۇيعاندى ەركەكتەردەن قالىسپاي قاعىپ تاستاپ ەدى. ودان كەيىنگىسى جاي دەمەۋ عانا: «ال، مەن دە.الدىم»، — دەپ، ريۋمكانى كوتەرگەن بولادى دا، ەرنىن تيگىزىپ، قايتا قويادى.
ءنۇرالىنىڭ ايەلى ساۋلە كىشكەنتاي عانا شۇيكەباس اقسۇر ادام. قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن. كۇيەۋىنىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ سويلەگەندى بىلمەيدى. «اكە، مەنىڭ كەسەلىم بار، جاقپايدى» دەپ، ىشىمدىكتى الدىنا جولاتپايدى.
ساۋلە، شىنىندا دا، ناۋقاسشاڭ.
كەش بويىنا ساۋلە بىزبەن قاتار وتىرىپ، ءبىر شىنى شاپ ىشكەن جوق. تەك قۇرداي جورعالاپ كۇتۋدى بىلەدى.
ايەلدىڭ ءوز ۇيىندە ءدال مۇنشا تومەن ەتەك بولۋى قانىشا جەڭگەمە وعاش كورىنسە كەرەك. ول بىرنەشە رەت ءورى نارازىلىق بىلدىرگەن، ءورى قاتتى وتىنگەن داۋىسپەن:
— اپكە، بەرى قاتارعا وتىرساڭشى.
— تاماق الساڭىزشى، — دەپ ەدى. ساۋلە ءار ءتۇرلى سىلتاۋلار ايتىپ، داستارقانعا سوندا دا جولاماي قويدى.
— جەڭدەر، اكە. تاماق قايدا قاشار دەيسىڭ. ءوزىم ۇستاپ ءجۇرمىن عوي، — دەيدى.
ءنۇرالى ءبىر كەزدە:
— ءاي، قاتىن، سورپا اكەل، — دەدى.
ساۋلەنىڭ اتىن اتاماي، ءاي قاتىن دەپ سويلەۋ ونىڭ ادەتى. قانىشا نۇرالىگە تىكسىنە قارادى:
— جەزدەكە، بۇنىڭىز قالاي؟ ول كىسىنىڭ تاماشا اتى بار ەمەس پە؟ اتىن نەگە اتامايسىز؟ مال قايىرعانداي «ەي!» دەيسىز.
قىسىلاتىن ءنۇرالى ەمەس.
— بالدىزجان، سەن ءبىزدى تۇزەي المايسىڭ. ۇيرەنىپ كەتكەن اۋىز عوي، — دەيدى.
اۋىل داعدىسى بويىنشا ەكى شاي، ءبىر ەتپەن ءتۇن ورتاسىن اۋعىزىپ، ۇيگە قايتتىق. ءنۇرالى بۇل كەزدە قاتتى قىزۋ. ەسىك الدىنا شىققاسىن ول اعايىمدى جىبەرسەيشى. ءبىز انادايدا كۇتىپ، قاراپ تۇرمىز. ءنۇرالى ءتىلىن شايناي سويلەپ:
— سارسەبەك، مەن سەنى بۇرىن دا ءوز ىنىمنەن كەم كورمەيتىن ەدىم. ەندى مىنە باجا بولدىق. «ءتورت اياقتىدا بوتا تاتۋ، ەكى اياقتىدا باجا تاتۋ» دەگەن ماقال بار. مەنىكى، سەنىكى دەمەي ارالاسىپ تۇرايىق. ماقۇل ما؟
— ماقۇل، نۇرەكە، — دەپ سارسەبەك باس يزەگەندى بىلەدى،
— اينالايىن، كەلشى سول ءۇشىن،
ءنۇرالى سارسەبەكتى موينىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ، سىلەمەيلەپ ءسۇيىپ جاتىر.
ەركەك پەن ەركەكتىڭ ءسۇيىسۋىن سولەكەت كورگەن بالجان قۇداعي:
— كىم بىلگەن، باجا دەگەن نەمەلەر كۇشىك ءتارىزدى بولادى ەكەن عوي، — دەپ، مىسقىلداپ كۇلىپ قويادى.
5
تورت-بەس كۇن قوناق بولدى دا، بالجان مەن عاليا قايتامىز دەستى.
بوگەن اۋدانىنان كەلگەن قۇداعي كورگەن-تۇيگەنى مول، كىسىلىكتى، ارنالى ادام كورىنەدى. وقۋى جوق بولسا دا، كوپتەن اۋىلدا باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارىپ كەلەدى. بىرنەشە جىل اۋىلدىق سوۆەتكە پرەدسەداتەل بولعان. وسى كەزدە كولحوزدا سيىر فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. بالجان دەپ، اتىن ايتسا، ءبىرسىپىرا جۇرت بىلەتىن بەدەلدى سىيلى ادام كورىنەدى.
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى بالجاننان تاعى ءبىراز قوناق بوپ جاتا ءتۇسۋىن ءوتىندى، ءبىراق بالجان ءقازىر شارۋا كەزى ەكەنىن ايتىپ يلىكپەدى.
ونىڭ جاتا ءتۇسۋىن تىلەۋشىنىڭ ءبىرى مەنمىن. عاليا كەتپەسە ەكەن دەيمىن...
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى شامالارى كەلگەنشە، بالجان قۇداعيدى سىيلاپ، ريزا ەتىپ اتتاندىرۋعا بارىن سالدى. بۇرىنعىنىڭ كادەسى دەپ، كويلەك كيگىزىپ، شاپان جاپتى،
عالياعا كويلەك كيگىزدى.
بالجان كەيبىرەۋلەر ءتارىزدى دۇنيەقوڭىز ادام ەمەس ەكەن. ۇسىنعان نارسەلەردى قينالىپ ازەر الدى. اعا، جەڭگەمە وتە بايسالدىلىقپەن ءبىرسىپىرا ونەگە، اقىل سوزدەر ايتىپ اتتاندى.
انە، ولار مىنگەن جۇك ماشيناسى ارتىندا شاڭى شۇبالىپ، ۇزاپ كەتىپ بارادى، مەن كوزىمدى الماي، قاراۋمەن تۇرمىن. — كۋزوۆتا كابيناعا ارقاسىن بەرىپ وتىرعان جالعىز قارا — عاليا، بالجان كابينادا.
مەنىڭ كوزىم عاليادا.
جۇرەگىمنىڭ ءبىر تال نازىك قىل تامىرىن ول وزىمەن بىرگە اۋىرتا جۇلىپ، سۋىرىپ الىپ كەتىپ بارادى.
عاليا ەكەۋمىز حات جازىسىپ تۇرماق بوپ كەلىسكەنبىز. ەندىگى جۇبانىشىم سول عانا.
حاتتى ءدال ءقازىر — عاليانىڭ قاراسى كوزدەن عايىپ بولىسىمەن وتىرىپ جازار ەدىم. ءبىراق بۇل تىم تەز. ارادا، سىپايىگەرشىلىك ءۇشىن بولسا دا، تورت-بەس كۇن ءوتۋى كەرەك. مەن سوعان قالاي دا شىداۋىم كەرەك.
تورت-بەس كۇن ەمەس، تورت-بەس جىل وتكەندەي بولدى.
ون ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ دەگەندەي ونەرىمنىڭ ءبارىن سالىپ حات جازدىم عالياعا. ونى ادەمىلەپ بۇكتەپ، ادەمى كونۆەرتكە سالىپ جونەلتتىم. ماركا جاپسىرۋىمدا، حاتتىڭ اۋزىن جەلىمدەۋىمدە ينەنىڭ جاسۋىنداي ءمىن بولماعان شىعار-اۋ.
ەندى جۇرەگىم اتتاي تۋلاپ جاۋاپ كۇتۋدەمىن. عاليا نە جازار ەكەن دەگەندى ويلاعاندا، توسەكتە جاتىپ، ۇيقىم شايداي اشىلىپ كەتەدى.
ءبىر كۇنى كەشكە جۇمىستان كەلسەم، قانىشا جەڭگەم كۇلىمسىرەپ:
— ەركا، بيلە، — دەيدى.
بۇنىڭ نە ىرىم ەكەنىن قايدان بىلەيىن.
— نەگە؟، — دەدىم.
— بيلەسەڭ، سەپ قۋاناتىن ءبىر نارسە بەرەم.
«بيلەنىڭ» سىرىن مەن ەندى ءتۇسىندىم.
ءىشىم بىردەڭەنى سەزگەندەي جىلىپ قويا بەردى.
جەڭگەم ماعان اۋزى اشىلماعان ءبىر حات بەردى. عاليانىڭ حاتى ەدى.
وي قۋانعانىم —اي!
حاتتى وڭاشاعا الىپ كەتىپ وقىدىم، ءىشى تولعان باسقا جۇرتقا سەزدىرۋگە بولمايتىن قۇپيا بولىپ كورىندى ماعان. سويتسەم، جاي عانا اماندىق، ەسەندىك.
قۇپيا تۇگى دە جوق.
مەنىڭ جازعان حاتىمدى العانىن، وزدەرىنىڭ قالىپتى تىرشىلىكتەرىن جازادى.
ۋاقا ەمەس، بۇل تەك باستاماسى عوي، جۇرتقا كورسەتپەي، جاسىرىپ وقيتىن حاتتاردى دا جازىساتىن كەز بولار.
سول كۇنى عالياعا تاعى ءبىر حات جازدىم، ونىما جانە جاۋاپ الدىم.
عاليادان كەلگەن حاتتاردى ءبىر ەمەس، بىرنەشە قايتادان وقيمىن.
وقي—وقي جالىققاندا، جازۋىن تاماشالاپ قارايمىن. جازۋى مارجانداي ادەمى.
انىق.
ءوزى ءتارىزدى اپ-ايقىن.
عاليانىڭ ءبىر دە حاتىن جىرتپايمىن، ءومىرىمنىڭ ەڭ اسىل دوكۋمەنتتەرىندەي ادەمىلەپ بۇكتەپ ساقتاپ ءجۇرمىن،
وقۋ باستالار كەز بولدى،
بيىل اۋدان ورتالىعى قاراسازعا بارىپ وقىماقپىن، تۇيىقتا ەندى مەن وقيتىن كلاسس جوق. مۇنداعى مەكتەپ جەتىجىلدىق. مەن بولسام، سەگىزىنشى وقۋعا ءتيىسپىن.
قاراسازعا سارسەبەك اعايىم ەزى الىپ كەلىپ اۋپارتكومدە نۇسقاۋشى بولىپ ىستەيتىن، ءوزىنىڭ جاقىن جولداسى ەسىركەپ دەگەن ادامنىڭ ۇيىنە ورنالاستىردى. سەمياسى شاعىن، ءتاۋىر ادامدار كورىنەدى. ەسىركەپ ءوزى، ايەلى، ەمشەك جاسىندا ءبىر ەر بالاسى عانا.
مەنىمەن تورتەۋ.
وقىپ ءجۇرىپ جاتتىم.
بوتەن ەل، بوتەن مەكتەپكە العاش كەلگەن كەزدە ەزىڭدى كىرمەدەي سەزىنەتىنىڭ بولادى. اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى، مۇنداعى بۇرىننان وقيتىن بالالار شەكەلەرىنەن قاراپ جۇرەدى. ءبىراق بۇل ۋاقىتشا عانا. ساباقتى جاقسى وقىپ، ءوزىڭدى تانىتا بىلسەڭ، كىرمەلىگىڭ تەز جويىلادى.
مەن تۇيىق جەتىجىلدىق مەكتەبىن ماقتاۋ گراموتاسىمەن ءبىتىرىپ كەلگەندەردىڭ ءبىرىمىن. مۇندا دا ءبىر دەگەننەن ءتاۋىر وقىپ، كەزگە ءتۇسىپ ءجۇرمىن. سوندىقتان بەدەلسىز دە ەمەسپىن.
ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ مۇندا ءبىرتالاي بالاسى وقيدى. ءبىرازى، تۇرمىستارى ناشار، جەتىمدەرى ينتەرناتتا جاتادى. ءبىرازى مەن قۇساپ اركىم-اركىمنىڭ ۇيلەرىنە ورنالاسقان. سەنبى سايىن جاياۋ-جالپىلى شۇباپ، ون بەس شاقىرىم جەردەگى تۇيىققا — ۇيلەرىمىزگە كەلەمىز. ادامنىڭ ءوز ءۇي، ولەڭ توسەگى دەگەن سيقىرى بار نارسە عوي، ماگنيتتەي تارتادى دا تۇرادى. ءبىر قونىپ، كىر-قوڭىمىزدى جۋعىزىپ، اۋناپ-قۋناپ، قاراسازعا كوبەندەنىپ قايتا قايتىپ كەلەمىز.
جاس جەڭگەم ءوزىمىزدىڭ اۋىلدا ءمۇعالىم. ورىس تىلىنەن ساباق بەرەدى. مەكتەپتە ورىس ءتىلىن ودان جاقسى بىلەتىن ادام جوق.
وقىتاتىن ساعاتى كوپ بولعاندىقتان جەڭگەمنىڭ جالاقىسى دا مول.
بۇرىن ءبىزدىڭ ۇيدەگى تابىس تاباتىن ادام تەك اعايىم ەدى. ەندى ەكەۋ بولدى. اقشانىڭ كۇشتى كەزى. تۇرمىسىمىز كادىمگىدەي وڭالىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇيىمىزگە دۇكەننەن ءبىرسىپىرا باعالى زاتتار كىرىپ ۇلگەردى.
كيىم-كەشەگىم بۇتىندەلىپ، داستارقانىمىز قورابالانىپ قالدى.
اعا، جەڭگەم عاجاپ تاتۋ. ەكەۋى بىرەۋىنسىز بىرەۋى تۇرا المايدى. ءبىزدىڭ ۇيدە كىتاپ، جازدىرىپ الاتىن گازەت-جۋرنال كوبەيگەن. كادىمگى كوزى اشىق، مادەنيەتتى سەمياعا اينالا باستاعان.
جاسىنان قالادا تاربيەلەنىپ وسكەندىكتەن جەڭگەم العاش كەلگەن كەزدە اۋىل تىرشىلىگىنە ەپتەپ وراشولاق ەدى. سيىر ساۋۋدى بىلمەيتىن، اتقا ءمىنىپ جۇرە المايتىن. مىنسە، ون، تەرىس دەپ تالعاماي، كەز كەلگەن جاعىنان مىنەتىن.
وسى ءۇشىن جۇرت ونى كۇلكى، ءاجۋا ەتىپ جۇرگەن كەزدەر بولعان.
قانىشا ءقازىر ولاي ەمەس، كوپ نارسەنى ۇيرەنگەن.
قاجەت بولسا، سيىر دا ساۋادى.
سالت اتپەن اۋدانعا دا بارىپ كەلەدى.
بۇل جاعىنان ول اۋىل ايەلدەرىنەن قالىسپايدى.
اۋىل ايەلدەرىنە ۇقسامايتىن بولەكتەۋ دە جاعى بار. ول جەڭگەمنىڭ كيىم كيىسى.
قانىشا كيىمدى قالاداعىشا كيەدى. كويلەكتەرىنىڭ كوپشىلىگى جاعاسىز، جەڭسىز، ەتەگى قىسقا بولىپ تىگىلگەن. كۇن ىسسىدا كيىپ جۇرۋگە قولايلى.
ال اۋىل ايەلدەرى مۇنداي كويلەكتەر كيمەيدى. ولاردىڭ كويلەكتەرىنىڭ ەتەك، جەڭى ۇزىن، جاعاسى بىتەۋ بولىپ كەلەدى. قۇداي جاراتقان دەنە مۇشەلەرىنىڭ بەت پەن قولدان وزگە ەش جەرىن جارنامالاپ اشىق قالدىرۋدى ولار قالامايدى.
مۇنى وزدەرىنشە، ادەپتىلىكتىڭ نىشانى دەپ ۇعادى.
قانىشانىڭ اياعىندا ۇستىڭگى جاعىن تاسپامەن ءۇش-تورت شاندىپ قويعان كادىمگى جەڭىل بوسونوجكا. جەڭگەمنەن باسقا مۇندا ءسىز ءبىر دە ءبىر ايەلدىڭ، نە ەركەكتىڭ اياعىنان ونداي كيىم تاپپايسىز. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەگى بۇل ءتارىزدى كيىمدى بەكەر بەرسەڭىز كيەر مە ەكەن؟ تارت ءارى. كيىم بولماي ءادىرام قالسىن. و جاعىنان كىرگەن شاڭ-توپىراق بۇ جاعىنان توگىلىپ، بۇنىڭ كيىمگە نە ساندىگى بار؟ بۇدان دا جالاڭ اياعىم ارتىق ەمەس پە دەيدى.
اۋىلداعى كەيبىر ەسكىلىكتى كىسىلەر وسى ءۇشىن — «تىلتيتىپ» قالاداعىشا كيىنەتىنى ءۇشىن جەڭگەمدى ءالى دە سىناپ-مىنەيدى. جاپ-جاقسى ادامدى كيىمنىڭ قور ەتۋى-اي دەگەندەي سوزدەر ايتادى.
جەڭگەم كۇلەدى دە قويادى، وزىنە ۇناعانىن ىستەيدى.
ءبىر جاقسىسى، ءبىزدىڭ ۇيدە مىناۋىڭ بىلاي بولسا قايتەدى دەپ، قانىشانى بەتتەن قاعار ەشكىم جوق. اپام ەكەش اپاما دەيىن، بالام، ەزىڭ ءبىل، وزىنە ۇناعانىن ىستە، ايتقان جۇرت ايتا بەرسىن دەيدى.
سوندىقتان دا ءبىز تاتۋمىز. جاس جەڭگەمدى ءبىز قالاي سۇيسەك، ءبىزدى ول دا سولاي ءسۇيىپ، سىيلايدى.
ءبىز باقىتتى ەدىك.
6
عاليا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى پوچتا بايلانىسى گۇلدەنىپ تۇر. ءبىر حات وندا كەتسە، ءبىر حات مۇندا كەلەدى. ءىزى سۋىمايدى.
حاتتارىمىزدا جازاتىنىمىز، ازىرشە، كادىمگى بەلگىلى ءجايتتار: ءۇي ءىشىنىڭ اماندىعى، وقۋ جايى، مەكتەپ جايى، ت. ت. كومسومولعا قالاي كىردىم، رايكومولدىڭ بيۋروسىندا قانداي سۇراقتار بەردى، بگتو-عا نورمانى قالاي تاپسىرىپ ءجۇرمىن. وسىلاردى ءتىزىپ جازۋمەن بولام. عاليانىڭ جازاتىندارى دا سول ءتارىزدى.
ءبىراق بۇل مەنى ونشا قاناعاتتاندىرمايدى. قىزعا جازاتىن، قىزدان الاتىن حاتتار باسقاشالاۋ بولۋعا ءتيىس قوي. سول «باسقاشانى» قالاي باستاپ، قالاي جاساۋعا بولادى.
كىم باستاۋى كەرەك؟
ارينە، جىگىت باستاۋى — مەن باستاۋىم كەرەك.
كىم كورىنگەنگە ايتۋعا بولمايتىن، تەك عالياعا ايتقىم كەپ ىنتىعاتىن سوزدەرىم بار. سولاردى حات بەتىنە تۇسىرە الماي قور بولىپ ءجۇرمىن. جازباق بوپ وقتالسام، جۇرەگىم دۇرسىلدەپ، قولدارىم دىرىلدەپ كەتەدى. ءدال ءبىر قىلمىس ىستەۋگە ازىرلەنگەن ادامشا ءىشىمدى ۇرەي كەرنەپ، وز-وزىمنەن بەرەكەم قاشادى.
جارايدى «باسقاشا» حاتتى جازدىم-اق دەيىن. جونەلتتىم. سومدا ول حاتىم عاليانىڭ ءوز قولىنا تۋرا بارىپ تيە مە؟
عاليالار تۇراتىن «اقجول» كولحوزىنداعى مەكتەپ تە جەتىجىلدىق. عاليا ءقازىر اۋدان ورتالىعى بوگەندە ورتا مەكتەپتە وقىپ ءجۇر. Meن ءتارىزدى الدەكىمنىڭ ۇيىندە پاتەردە تۇرادى. Meن وعان حاتتى مەكتەپكە جازىپ ءجۇرمىن. ال مەكتەپكە جازىلعان حاتتاردى پوچتاشى قالاي جەتكىزەتىنى ول ماعان ءمالىم دۇنيە — مۇعالىمدەر بولمەسىنە اكەلىپ، ستول ۇستىنە شاشىپ تاستاي سالادى. كىم كورىنگەن تالاپ اكەتەدى.
مەنىڭ بار تاپقان ايلام عالياعا ەسكەرتكىشكە سۋرەتىڭدى جىبەر دەپ جازدىم. عاليا بۇنىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە ءتيىس قوي. جىگىت قىزدان (مەن ءوزىمدى جىگىت قاتارىنا قوسامىن) قاراپتان قاراپ ەسكەرتكىشكە سۋرەت سۇراي ما؟
Miنe، عاليادان حات الدىم.
ەرەكشە حات!
كونۆەرتتىڭ وڭ جاق شەكەسىندە استىن ءۇش قايتارا سىزىپ انىقتاپ، ءىرى ەتىپ جازعان «وستوروجنو، فوتو!» دەگەن ەكى ءسوز.
قۋانىشتان جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدادى.
كونۆەرتتى اشىپ جىبەرىپ، فوتونى ىزدەدىم. جارق ەتىپ حاتتىڭ اراسىنان شىعا كەلدى — دوكۋمەنت ءۇشىن تۇسكەن، ءبىر شەتى اق، كىشكەنتاي سۋرەت.
عاليانىڭ ءدال ءوزى.
مەنىڭ عالياشىم!
سۋرەتكە يە بولعان سوڭ-اق ەندى مەنىڭ سولاي دەۋگە قاقىم بار ءتارىزدى.
عاليا ءتارىزدى اسەم قىزدار كىم كورىنگەنگە سۋرەت سىيلاي ما؟
ەكى كوزى كۇلىمسىرەپ ماعان قاراپ قالعان.
سۋرەتتىڭ سىرتىندا سيامەن «ەركىنگە ەسكەرتكىش» دەپ جازعان جازۋى، عاليانىڭ قويعان قولى بار.
مەن بۇل كۇنى شەكسىز باقىتتى ەدىم. سۋرەتكە ءالسىن-السىن ءۇڭىلىپ قاراي بەرەم. كەشەدە كەلە جاتىپ تا، ۇيدە وتىرىپ تا قارايمىن. ساباققا ازىرلەنگەن بولىپ، كىتاپتىڭ اراسىنا سالىپ قارايمىن.
مەن ءۇشىن بۇل سۋرەتتەن قىمبات ەش نارسە جوق ەدى.
ءوزىمنىڭ جاقىن-جولداس بالالارىمنان ماقتانىش كورسەتپەگەن، ءاي، ەشكىم قالماعان بولار. بارىنە كورسەتىپ شىقتىم. جانە ءار قايسىسى وڭاشالاپ، قۇپيا ەتىپ كورسەتكەن بولام. حات جازىپ، سۇراپ ەدىم، جىبەرىپتى دەمەيمىن. عاليا ماعان ءوزى جىبەرىپتى دەيمىن.
— قالاي ويلايسىڭ، سۋرەتىمدى مەن دە جىبەرۋىم كەرەك قوي دەيمىن؟ — دەپ، ءار كورسەتكەن بالادان اقىل سۇرايمىن،
ال ءوزىم وسى حاتتى العان زاماتتا-اق عالياعا ءبىر سۋرەتىمدى جىبەرىپ تە قويعام.
كۇنشىلدىك دەگەن جامان نارسە عوي. جولداستارىمنىڭ كەيبىرى قۋانىشىمدى قالاي دا جوققا شىعارۋعا تىرىسادى.
— سەن بۇل سۋرەتتى جازدا كەلگەندە عاليادان ۇرلاپ، نەمەسە تارتىپ العان شىعارسىڭ، — دەيدى.
مەن ىزا بولام:
— مىنا سىرتىنداعى جازۋىن وقىساڭشى، ءوزىڭنىڭ كوزىڭ بار ما؟
— جازۋدى ءوزىڭ جازىپ الدىڭ.
— قاراساڭشى مىناۋ مەنىڭ جازۋىم با؟
— باسقا بىرەۋگە جازعىزدىڭ.
مەن ودان بەتەر اشۋلانىپ، كۇيىپ-پىسەم...
7
ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ جاتتى.
وقۋ جىلى اياقتالۋعا جاقىن قالدى.
ءبارى بۇرىنعىداي.
سىرتقى كەڭ دۇنيەدە نەندەي وقيعالار بولىپ جاتىر؟ نەندەي وقيعالار بولۋعا ىقتيمال؟ تۇيىق پەن قاراسازدىڭ حالقى بۇعان باس قاتىرمايدى. ولاردىڭ باس قاتىراتىنى كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىك: مال باعۋ، ەگىن سالۋ، امالداپ جان باعۋ.
كيىمىن بۇتىندەۋ، قارنىن تويعىزۋ، بالاسىنا قاتىن الىپ بەرۋ...
اعا، جەڭگەم وسى جاز بوگەن اۋدانىنا بالجاندارعا بارماققا تالايدان بەرى قام جاساپ ءجۇر. بالجان حات جازعان سايىن شاقىرادى. «قانىشا، دەمالىسقا شىققان سوڭ كەلىڭدەر، قوناق بولىپ قايتىڭدار. كەلمەسەڭدەر وكپەلەيمىز» دەپ جازادى.
اعا، جەڭگەمە ىلەسىپ مەنىڭ دە بارعىم كەلەدى-اۋ! ارينە، قوناق بولۋ، دەمالۋ ءۇشىن ەمەس. ءبىراز كۇن عاليامەن بىرگە بولۋ ءۇشىن.
شىنىمدى ايتسام، مەن عاليانى عاجاپ ساعىنىپ ءجۇرمىن...
بۇل مەنىڭ ءوزىم عانا بىلەتىن جان سىرىم. ەشكىمگە، اعا، جەڭگەمە دە بىلگىزبەۋگە تىرىسام. مەن ولارعا عاليامەن حات جازىسىپ تۇراتىنىمدى دا ايتپايمىن.
وقۋ ءبىتتى، ۇيگە كەلدىم. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا ءبىر اتتىق ءبىر، جاڭالاۋ اربا تۇر. ۇستىنە جاس تالدان ءيىپ قابانجون ەتىپ قاز-قاتار ۋىقشالار ورناتىپ قويعان. سىرتىنان برەزەنت جاپسا، اپ-ادەمى ۇيشىك بولىپ شىعادى.
اعامنان:
— بۇل نەعىلعان اربا! — دەپ سۇرادىم.
— اعا، جەڭگەڭ بوگەنگە وسى اربامەن جۇرەمىز دەيدى. سەنى ات ايداۋعا الا كەتەمىز دەيدى.
مەنىڭ قۋانىشىمدا شەك بولعان جوق. ىشىمنەن: ناعىز باقىتتى جان ەكەنمىن دەپ ويلادىم.
سارسەبەكتە قىزىق-اۋ.
— كوشىر بوپ ات ايداپ بارۋعا نامىستانبايسىڭ با؟ نامىستانساڭ باسقا ءبىر ادام تابايىق، — دەيدى.
كوشىر بولماق تۇگىل، اربانىڭ ارتىنان جاياۋ جۇگىرىپ وتىراسىڭ دەسە مەن «اعاتاي، قۇلدىق» دەمەكپىن عوي. تەك عالياعا بارسام، جەتسەم بولدى ەمەس پە! ءبىراز كۇن عالياشىممەن بىرگە بولسام، حات بەتىنە تۇسىرە الماي قور بولعان سوزدەرىمدى ەبىن تاۋىپ ايتسام. ۇعىنىسسام...
جوق، مەن شىنىندا دا باقىتتىمىن!
سونىمەن ءبىز جولعا شىقتىق.
بۇل ارادان بوگەن اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا دەيىن سەكسەن شاقىرىمداي. ودان ءارى بالجاندار تۇراتىن «اقجول» كولحوزى تاعى ون بەس شاقىرىم، ۇلكەن جولدان بۇرىس. اسىقپاي-ساسپاي، اراعا ءبىر قونىپ، جەتىپ بارامىز دەگەن ەسەپپەن شىعىپ كەلەمىز. جازدىڭ بالبىراعان اسەم كەزى. جەر-دۇنيە كوكپەڭبەك. كەز كەلگەن جەرگە توقتاۋعا، دەمالىپ، راقاتتانۋعا بولادى. اسىعاتىن نە بار؟
بۇل اعا، جەڭگەمنىڭ ويى.
مەنىڭ ويىم بۇدان گورى باسقاشالاۋ: «عالياشىما بارا جاتىپ اسىقپاعاندا، قاشان اسىقپاقشىمىن؟» ارباعا جەگىلگەن ەكى اتتى قوساياقتاتىپ شاپتىرىپ وتىرعام، «اقجول» كولحوزىنا ءدال وسى بۇگىن جەتىپ بارعىم كەلەدى. ءبىراق ەرىك مەندە ەمەس.
— كۇن ىسسى، اتتاردى قۋالاماي، جاي جۇرگىز، — دەپ، اعايىم ءالسىن-السىن ەسكەرتۋ جاساي بەرەدى.
دالانىڭ تاس توسەلمەگەن جۇمساق قارا جولى ارباعا جايلى-اق. دەلبەنى سىلكىپ قويسام، كۇيلى اتتار ارىنداپ الىپ جونەلەدى، دۇنيە بۇگىن ەرەكشە اسەم، سىرشىل. اربا دوڭگەلەگىنىڭ سالدىرىنا دەيىن ماعان كۇمبىرلەگەن كۇي بولىپ ەستىلەدى.
اربانىڭ ءۇستى ىپ-ىقشام ادەمى ءۇي. كۇن تۇسپەيدى، جاۋىن-شاشىن تيمەيدى. اعا، جەڭگەم ۇيشىك ويناعان بالالارشا استارىنا تەكەمەت، كورپە توسەپ، كادىمگى ۇيدە وتىرعانداي جايعاسىپ وتىر. ەكەۋى بىرەۋىنە بىرەۋى جاراستىقپەن سۇيەنىپ، وتە كوڭىلدى، راقاتقا باتىپ كەلەدى.
جول ازىعىمىز باپتى، ەت ءپىسىرىپ، مەسكە قىمىز قۇيىپ العانبىز. ءقوڭىلىمىز قالاعان جەردە، كوگالدى سۋ بويلارىنا توقتاپ، تاماقتانامىز. شىركىن، دالادا جەگەن تاماق قانداي ءدامدى.
قانداي ءسىڭىمدى.
سارقىراعان وزەن بويىندا وتىرىپ، قارا سۋعا نان باتىرىپ جەسەڭ، تاڭدايىڭا بالداي تاتىماي ما!
ەرلى-زايىپتى بولعاندارىنا جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، قانىشا مەن سارسەبەك ءدال كەشە قوسىلعانداي. ىستىق-سۋىقتارى ءالى باسىلماعان. كەيىن، ۇلكەيگەندە، عالياشىما ۇيلەنەر زامان بولسا، وسىلارداي ءتاتۋ-تاتتى تۇرۋدى ارمان ەتەم.
ءومىر بويى قاباق شىتىسپاي وتەتىنىمە سەنىمىم كامىل.
ات ايداۋشىنىڭ ورنى قاي ارادا بولاتىنى بەلگىلى — جارتى دەنەم ۇيشىكتىڭ ارتىندا، جارتى دەنەم سىرتىندا، ەكى اياعىم سالبىراپ ءتۇسىپ كەتكەن.كوشىر ءۇشىن بۇل دەگەن ەڭ ءبىر جايلى وتىرىس.
مەن ءوزىم، جالپى، انگە جوق اداممىن. سولاي دا بولسا، وسى كەلە جاتقاندا اسپانداتا ءان شىرقاعىم، ولەڭ ايتقىم كەلەدى، اتتەڭ شىركىن، اربادا ءبىر ءوزىم بولار ما ەدىم. قاسىمداعى اعا، جەڭگەمنەن ۇيالام.
ءاندى ىشكى كومەيىمنەن سالىپ كەلەمىن.
8
كەلەسى كۇنى قوناعا بالجان اۋىلىنا سوقتىرىپ كەلىپ تە قالدىق.
قىستاقتىڭ تۇرعان ورنى تاۋ باۋرايى، كوگال، ادەمى جەر. ارىق-ارىقتا مولدىرەپ مۇزداي سالقىن سۋ اعىپ جاتىر. ۇيلەرى ءبىزدىڭ تۇيىقتىڭ ۇيلەرىنە ۇقسايدى — جايپاق توبەلى، باكەنە تام ۇيلەر. شاتىرلاپ جاپقان بىر-ەكى ءۇي بايقالادى. كولحوزدىڭ كەڭسەسى، مەكتەپ بولۋعا كەرەك.
اۋىلدان شىعار الدىندا اعا، جەڭگەم بالجاندارعا تەلەفون ارقىلى حابار بەرگەن. ولار ءبىزدىڭ كەلە جاتقانىمىزدى بىلەدى. بالالاردان سىرتتا قاراۋىل قويىپ، كۇتىنىپ، توسىپ وتىر ەكەن. ءبىزدىڭ قارامىز كورىنىسىمەن بىرنەشە كىشكەنە بالا ءۇندىڭ ۇستىنەن جاۋ كورگەندەي شاپقىلاسىپ ءتۇسىپ، حابار بەرىسىپ جاتتى.
اربا ۇيگە جاقىنداپ قالعان.
جاسى جەتى-سەگىز شاماسىندا، قىزعىلت ءجۇزدى، جالاق ەرىن تىعىنشىقتاي ءبىر بالا قاسىنداعى وزگە بالالاردان جىرىلىپ شىعىپ، بىزگە قاراي سالىپ كەلەدى. اربانىڭ توقتار -توقتاماسىنا قاراماستان الدىڭعى جاقتان كەلدى دە جارماستى، مەنى قاعا-سوعا ىرشىپ ءمىنىپ الدى. «اپكە!» دەپ، قانىشانىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، باس سالدى.
بۇل بالجاننىڭ ۇلى ەكەن، اتى قالي. بىلتىر بىزدىكىنە كەلە الماي، ۇيىندە قالعان، قاراۋىل قاراپ، جول توسىپ جۇرگەندەردىڭ اتامانى وسى كورىنەدى.
ۇيدەن ءبىزدى قارسى الۋعا تورت-بەس ادام شىقتى، اۋەلگى شاشى جەلبەڭ ەتىپ، اتىپ شىققان قىز بالا عاليا ەدى.
سوڭىنداعىلار بالجان جانە بىرەۋلەر.
عاليا كىممەن قالاي امانداسارىن بىلمەي، ساسقالاقتاپ قانىشا. قالدى، سوسىن قانىشانىڭ موينىنا اسىلىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ
مەنى دە سويتەر مە ەدى.
مىناۋ دوڭكيگەن اق سارى ادام، ءسىرا، بالجاننىڭ كۇيەۋى بولار. بۇرىن كورمەسەم دە، قانىشا جەڭگەمنىڭ ايتۋىنان بىلەم. اتى ىسقاق، كولحوزدا جىلقى باعادى. «جەزدەم ەڭبەكقور، جاقسى ادام. تەك بايقۇستىڭ قۇلاعى مۇكىس ەستيدى» دەيتىن قانىشا.
ىسقاق بارىمىزبەن قول بەرىپ امانداستى. ەكى قولىن بىردەي ۇسىنادى، ءار قولى كۇرەكتىڭ باسىنداي.
بۇل ادامنىڭ كيىم كيىسى دە بولبيعان دەنەسىنە لايىقتى ۇستىندە ەتەگىن شالبارلانباي، سىرتقا سالىپ قويا بەرگەن، ءبىر جەڭىنە ءبىر ادام سىيىپ كەتكەندەي دابى جەيدە. اياعىندا باسى بۇزاۋدىڭ باسىنداي اۋىر جۇمىسشى ەتىك. ومىراۋ تۇيمەلەرى سالىنباعان، الپامساداي ءتوسى ءجۇن-جۇن.
ۇستاعان قولىن مىجىپ، كۇيرەتىپ المايىن دەگەندەي. ىسقاق ەپپەن الىپ امانداسادى.
ۇيگە كىردىك. ەسىكتەن تورگە قىزىل الا تەكەمەت توسەپ تاستاعان. قازاقشالاپ بيىك جينالعان جۇك.
تۇرمىستارى ءتاۋىر كورىنەدى.
عاليا بىلتىرعىسىنان ءوسىپ تولىسا تۇسكەن. كادىمگى بويجەتكەن ساليقالى قىز بولا باستاعان. دەنەسىنىڭ كوز تارتار مۇشەلەرى ايقىندالىپ، كوزىندە ءبىرتۇرلى قۇبىلتىپ، توڭكەرىپ قارايتىن بولعان.
شاي ءىشىلدى، ودان سوڭ قىمىز كەلدى. ادەيى بىزگە بولا ساقتالعان قىمىز. ايتپەسە، قازىرگىدەي بەيمەزگىل كەزدە قىمىز تۇرا ما.
ەكى كەسە قىمىزدى جەدەلدەپ توڭكەرىپ سالىپ، بوي جازعان بولىپ سىرتقا شىقتىم. عاليامەن ەكەۋدەن-ەكەۋ شۇيىركەلەسە كەتكەنشە تاقات قىلمايمىن. وزگە جۇرت قىمىزدىڭ جەلىگىمەن كەۋكىلدەسىپ، ءالى ءبىرقاۋىم وتىرادى.
مىنە عاليا دا شىقتى. بىردەن قاسىما كەلدى. ساعىنىسىپ تابىسقان عاشىقتار ءتارىزدىمىز. ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشا كەزدەسكەنگە ىشتەي قۋانىشتىمىز. ءبىراق جوپپەلدەمەدە ءسوزدى نەدەن باستارعا بىلمەيمىز.
عاليا اۋىلدان قاشان شىققانىمىزدى، قاي جولمەن كەلگەنىمىزدى سۇرايدى. كەشە شىقتىق اناۋ تاۋدى اسىپ كەلدىك دەيمىن. وسى كەزدە قاسىمىزعا الدەنەدەن قۇر قالعانداي ارسالاڭداپ قالي جەتىپ كەلدى. ءوزى ءبىرتۇرلى اشۋلى. كەلدى دە، قاعا-سوعا عاليا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا كىرىپ الدى،
— ءاي، بۇنىڭ نە؟ — دەسەم:
— نە؟ — دەيدى
— ءبىز سويلەسىپ تۇرمىز عوي.
— سويلەسپە.
— Heگe؟
— سول.
— مىناۋ قىزىق قوي ءوزى؟ — دەپ، عالياعا قارادىم،
— سويلەسپە، سەن جامان ءسوز ايتاسىڭ.
— قانداي جامان ءسوز؟
— بىلەم.
— نەنى بىلەسىڭ؟
— بىلەم، سول. ارى تۇر، ايتپەسە، اپاما ايتام.
— نەنى ايتاسىڭ؟
— ايتام.
— نەنى؟
— سول، ايتام...
قاليدىڭ جاۋىز بالا ەكەنىن مەن بىردەن ءبىلدىم. قولىمنان كەلسە، شايناپ جەپ قويار ەدىم. «قاپ، سەنى مە!»
كۇرمەلگەن ءتىل ودان بەتەر كۇرمەلىپ، عالياعا ەشتەڭە ايتا العان جوقپىن.
9
— سوعىس!
— سوعىس باستالىپتى!
گەرمانيا بىزگە سوعىس اشىپتى!
جامانات حابار توبەدەن جاي تۇسكەندەي شاتىر ەتە قالدى.
كوپشىلىك شالعاي كولحوزدار ءتارىزدى مۇندا دا راديو جوق، گازەت بىرنەشە كۇن كەشىگىپ كەلەدى. سوعىستىڭ ءدال قالاي، قايتىپ باستالعانىن ءالى ەشكىم جوندەپ بىلە قويمايدى. قازىرگى كەلىپ جەتكەنى اۋداننان تەلەفونمەن بەرىلىپ، مۇنداعى جاياۋ پوچتا تاراتقان الگىندەي شولاق حابار.
جۇرتتىڭ ءجۇزى سۋىق، ءۇرپيىسىپ قالدى.
اۋداننان ارنايى ادام — وكىل كەلگەن ەكەن، تۇستەن كەيىن ميتينگ بولدى. سوعىستىڭ انىق-قانىق جايلارى سوندا ايتىلدى.
— جاۋ تالقاندالادى! ك ۇلى كوككە ۇشادى. جاۋدى نەعۇرلىم تەز تالقانداۋ ءۇشىن جۇمىستى جاقسى ىستەۋىمىز كەرەك! — دەگەن ءتارىزدى قىزۋ سوزدەر سويلەنىپ جاتىر.
ميتينگ جابىلدى. جۇرتتىڭ بىرەۋلەرىنىڭ ەڭسەلەرى ءتۇسىپ، ەندى بىرەۋلەر قارق-قارق كۇلىپ، تاراپ بارادى.
ەكى-ۇش كۇن وتكەندە ءبىر قۇشاق بوپ بىرنەشە كۇننىڭ گازەتى ءبىر-اق كەلىپ جەتتى. ىشىندە سوعىس حابارىن باسقان گازەتتەر بار. جۇرت شوعىر-شوعىر بولىپ، داۋىستاپ وقىسىپ جاتتى.
بىرەۋ وقىپ بولعان سوڭ جانە بىرەۋ الىپ وقيدى. ءوز كوزىمەن وقىماسا، سەنبەيتىن ءتارىزدى.
مەن كورەسىنى قاليدان كوردىم. جەكسۇرىن بالا جىنىما ابدەن ءتيىپ ءبىتتى. عاليا ەكەۋمىز رەتىن تاۋىپ، ءسال وڭاشالانا قالساق قايدان جەتىپ كەلەتىنىن بىلمەيسىڭ، جەردەن شىققانداي بوپ، سوپاڭ ەتىپ، قاسىمىزعا جەتىپ كەلەدى. ءبىر جاققا بارماق بولساق، كۇشىك قۇساپ قالماي، ىلەسىپ الادى. قىسقاسى، نە كۇندىز، نە تۇندە ءبىزدىڭ ءبىر مينۋت وڭاشا جىرىلىپ شىعۋىمىزعا ەش مۇمكىندىك بەرمەيدى.
بالەم، ءوزىڭدى ساباپ الار ما ەدى دەپ، زىعىردانىم قايناپ-اق ءجۇرمىن.
ءبىر كۇنى ءبىز اۋىل بالالارىنا ىلەسىپ، تاۋعا راۋعاش تەرۋگە بارماق بولدىق. مەن دە بارام دەپ، قالي قوسا ىلەستى. مەن ونى قالاي دا تاستاپ كەتۋدىڭ امالىن قارايلاستىردىم. بىلاي تامان بارعان سوڭ:
— تاۋ الىس، سەن جەتە المايسىڭ. ودان دا قال. ءبىز ساعان مول ەتىپ قىمىزدىق، راۋعاش اكەپ بەرەمىز، — دەدىم.
قالي «مم!» دەپ، كەۋدەسىن بۇراڭ ەتكىزدى. ونىسى قالمايمىن دەگەنى.
الدارقاتقانعا كونبەگەن سوڭ مەن ەندى اشىق ساۋداعا كوشتىم:
— قالساڭ، مىنا باكىمدى بەرەم.
— كەرەگى جوق.
— مىنا قارىنداشىمدى دا قوسا بەرەيىن.
— كەرەگى جوق، سوڭىنان ءوزىڭ قايتىپ الىپ الاسىڭ.
— المايمىن. السام، نەعىل دەيسىڭ. ءما، ەكەۋىن دە ال. ەگەر ءويتىپ قورىقساڭ اپار دا، مەن بىلمەيتىن ءبىر جەرگە تىعىپ قوي، سوڭىنان ءبىز كەتكەن سوڭ الىپ، يەمدەنەسىڭ.
بۇل ايتقانىم قاليعا قيسىندىلاۋ كورىندى بىلەم، بوساڭسي باستادى. مەنىڭ كىشكەنتاي اق باكىمە دە، ءبىر جاعى كوك، ءبىر جاعى قىزىل التى قىرلى بوياۋ قارىنداشىما دا ول قىزىعادى. بۇدان بۇرىن اتتاي قالاپ، اتانداي سۇراپ، الا الماي قويعان نارسەلەرى.
دۇنيەسى قۇرعىردىڭ ءجۇزى ىستىق قوي. اقىرى قالي كوندى، مەنىڭ بەرگەن نارسەلەرىمدى الدى دا، ۇيگە قايتتى. قىزىل كوز جابىسقاق پالەدەن قۇتىلعانىمىزعا ءبىز قۋانىشتىمىز.
باسقا بالالاردى قويشى، ولار وزدەرىمەن وزدەرى. كەرەك بولسا، بىلاي تامان بارعان سوڭ ولاردان جىرىلىپ، بولەك كەتۋىمىزگە بولادى.
قاليدىڭ قاراسى ءوشتى مە ەكەن دەپ، ءبىر كەزدە ارتىما بۇرىلىپ قارادىم. سويتسەم، قاراسى وشكەن بىلاي تۇرسىن، ول بىزگە قاراي سالىپ ۇرىپ، قايتادان جۇگىرىپ كەلەدى. «نە بولدى؟ ءدوپ سۇراسام، اينىپ قاپتى. ءما، نارسەلەرىڭدى ءوزىڭ ال، قالمايمىن دەيدى. بالا ەمەس، بالشىققا باتقىر.
قالي تاۋعا بىزبەن ىلەسىپ باردى.
بۇنىمەن تىنسا، جاقسى عوي. كەشكە ۇيگە كەلگەن سوڭ شەشەciنe جۇرتتىڭ كوزىنشە كوڭىرسىتىپ ايتا باستادى:
— اپا، بىلەسىڭ بە، باعانا تاۋعا باراردا ەركىن ماعان باكىسىن، قارىنداشىن بەرىپ، الداپ تاستاپ كەتپەك بولدى. سودان سوڭ تاۋدان كەلە جاتىپ، اناۋ جاعاتالداعى سۋدان وتەردە، عاليانى قۇشاقتاپ، كوتەرىپ الدى...
مەن نە دەرىمدى بىلمەي، ۇيالىپ، ءولىپ بارام.
بالجان دانىشپان ادام عوي.
— ءجا، نە بولسا سونى سويلەمەي وتىر. ولارعا ىلەسىپ، ساعان نە بار؟ انا ءوزىڭ تەڭدەس بالالارمەن نەگە وينامايسىڭ! — دەپ، قاليعا جازعىرىپ، ۇرسىپ تاستادى.
بالجان اۋىلىندا ءبىر جەتىدەي قوناقتاپ، ەلگە قايتتىق.
ريزا بولىپ قايتتىق.
كۇنىنە ءبىر ءۇي قوناققا شاقىرادى. ءبىر باعلاننىڭ باسى كەسىلەدى. بالجان مەن ىسقاقتىڭ تۋعان-تۋىسقاندار اراسىندا بەدەلدى ادامدار ەكەنىن وسىدان دا بىلۋگە بولاتىنداي.
بۇل ەكەۋى، شىنىندا دا، بەيىلدەرىنە قۇرىق بويلامايتىن ابزال جاندار. قوناق كۇتىمدەرى كەرەمەت. كولحوز بيەنى تاۋدا بايلايدى ەكەن. ءىسقاق تۇنىمەن سول تاۋدا جىلقى باعادى دا، تاڭەرتەڭ بىزگە ارناپ ءبىر مەس قىمىز الىپ، جەتىپ كەلەدى. ەت پەن قىمىز بۇل ۇيدە اعىل-تەگىل.
ىسقاقتى ءتاڭىرىم قارا ەڭبەككە بارىنشا بەيىمدەپ جاراتقان. دولبيعان زور دەنەسىندە وگىزدىڭ كۇشىندەي كۇش بار. ەت جەپ بولعاننان كەيىن كادىمگى ۇلكەن دونەن قويدىڭ جىلىگىن ەكى باسىنان ەكى قولىمەن ۇستايدى دا، اعاش سىندىرعانداي بىرت ەتكىزىپ سىندىرادى.
ىسقاقتىڭ كۇشتىلىگى جايىندا مەن بۇل اۋىلدا نەلەر قىزىق اڭگىمەلەر ەستىدىم. جىگىت كەزىندە ول بىرەۋمەن باستەسىپتى. بىرەۋدىڭ ءبىر سەمىز وگىزشەسى بار ەكەن. سونى ىسقاق سوعىم ەتىپ سويماق بولادى دا، سات دەيدى.
— ەگەر سەن وسى وگىزشەنى يىعىڭا سالىپ، ۇيىڭە دەيىن كوتەpiپ اكەتەر بولساڭ، وندا مەن ساتپاي-اق تەگىن بەرەيىن، — دەيدى مال يەسى.
— بەرەسىڭ بە؟
— بەرەم.
جۇرت كوزىنشە ەكەۋى باستەسەدى.
ىسقاق وگىزشەنى لاك تارىزدەندىرىپ يىعىنا سالىپ، كوتەرىپ اكەتەدى. ۇيىنە اپارادى دا، سويىپ الادى.
مال يەسى ءۇن-تۇنسىز قالا بەرەدى.
ىسقاق جايىندا مۇنداي اڭگىمەلەر كەپ.
ىسقاقتىڭ قىمىز ءىشۋى عاجاپ. جۇرت قۇساپ ىدىستىڭ شەتىنەن سىمىرە جۇتىپ ىشپەيدى. كەسە تولى قىمىزدى قولىنا الادى بولدى، وڭەشىنە سىلق ەتكىزىپ، قوتارىپ قۇيا سالادى. الاقانىمەن ۇيپالاپ اۋزىن ءسۇرتىپ جاتقانىن ءبىر-اق كورەسىڭ.
كەتەر-كەتكەنشە مەن ىسقاقتىڭ بۇل ەنەرىنە تاڭىرقاپ، عاجاپ قالۋمەن بولدىم.
قۇلاعىنىڭ ساراڭ ەستيتىندىگىنەن قورىنا ما، قايدام، ول وزدىگىنەن ءتىپتى از سويلەيدى. جۇرتقا ونشا كوپ جولامايدى. توزعان سىپىرعى ءتارىزدى ازعانتاي شوقشا ساقالىن تۇتامداپ ۇستاپ، وزىمەن ءوزى بولىپ، ويعا شومىپ وتىرادى.
سونىسىنا قاراماستان ىسقاق كەرەمەت كارى قۇلاق ادام، ەستىگەن-تۇيگەنى كوپ. دۇنيەدە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىنان تۇگەل حاباردار.
ءبىر كۇنى ىسقاقتىڭ كومەكشى جىلقىشىسى اۋىرىپ قالعان ەكەن. ونىڭ ورنىنا جىلقىعا مەن ىلەسىپ باردىم. ەكەۋمىز وڭاشا تاۋدا، قاراعايدىڭ تۇبىندە قيسايىپ، دەمالىپ جاتىپ، اڭگىمەلەسكەنىمىز بار. ىسقاقتىڭ كارى قۇلاق سەزىمتال جان ەكەنىن سوندا كورگەم.
ونىڭ بويىنداعى جانە ءبىر ادەت بىرەۋمەن سويلەسكەندە ارىپتەسىنە ىلعي دا ەكىنشى جاقپەن سەنىڭ اناۋىڭ، سەنىن، مىناۋىڭ دەپ سويلەيدى.
— ەركىن، اڭگىمە ايت، كازيت-جۋرنالىڭ نە جازادى؟ — دەپ باستادى ىسقاق اڭگىمەنى.
— گازەتتەر سوعىستى جازىپ جاتىر عوي.
— ءسويتىپ، كەرمان ءيتىڭ سوعىستى باستاپ كەتتى، ءا؟ سوعىسپايمىز دەگەنى، شارت جاساۋى ءبارى الداۋ ەكەن عوي.
ءيا، سولاي بولىپ شىقتى.
— ال الگى جاپونىڭ نە ويلايدى؟ كەرماننىڭ ول دوسى ەمەس نە؟ دوسىنا بولىسار ما ەكەن، جوق الدە وزىمە دە جان كەرەك دەر مە ەكەن؟
— جاپوننىڭ قولىنان نە كەلۋشى ەدى. حاسان كولىنىڭ ماڭىندا ءبىز ونىڭ اكەسىن تانىتپادىق پا!
ىسقاق «مم»، دەپ مەنىڭ ءسوزىمدى وزىنشە قورتىندىلايدى دا، جاڭادان تاعى سۇراق بەرەدى:
— الگى بۇرناعى جىلى بىزبەن ءۇش اي سوعىساتىن كىشكەنتايىڭنىڭ اتى كىم ەدى؟ ءپىن بە ەدى؟
— فينليانديا.
— ويپىرماي، كىشكەنتاي بولىپ الىپ، ءوزى ءبىر شاقار نەمە كورىنەدى عوي. ايەلدەرىنە دەيىن سوعىسىپتى دەيدى سوندا، راس پا؟
— راس. ولاردا ارناۋلى ايەلدەر باتالونى دەيتىن بولعان.
ءىسقاق ارىپتەسىنىڭ ءسوزىن ەرەكشە ىجداعاتپەن تىڭدايدى.
قۇلاعىنا قۇيىپ الاتىن، ءبىر ەستىگەنىن ۇمىتپايتىن بولۋعا كەرەك.
10
جول-جونەكەي ەلدىڭ ءبارى ابىگەر. بارلىعىنىڭ اۋزىندا ءبىر ءسوز — سوعىس!
ۇكىمەت جاپپاي موبيليزاسيا جاريالاعان. ارمياعا توپىرلاتىپ الا باستاعان.
سوعىسقا جىبەرۋدى سۇرانىپ ارىز بەرۋشىلەر قانشاما! تۇيىقتا دا ابىگەر، ۇرەي.
ۇرەيلەنبەيتىن تەك بالالار بولسا كەرەك. ولار ءۇشىن سوعىستىڭ جان تۇرشىگەرلىك سۇمدىقتارىن باستان كەشپەگەندىكتەن، سوعىس جايىنداعى تۇسىنىكتىڭ ءبىرجاقتىلىعىنان بولار.
سول ءبىر تۇستا، سوعىستىڭ الدىنداعى كەزەڭدە، سوعىس تاقىرىبىنا ارنالعان كينوفيلمدەر كوبەيگەن. ونداي فيلمدەردى ءبىز قۇر جىبەرمەيمىز. ءتىپتى بىرنەشە قايتالاپ كورەمىز. قىزىل ارميا ەشتەڭەدەن سەسكەنۋدى بىلمەيتىن باتىر بولىپ كورسەتىلەدى.
كينونىڭ سوڭىن ءبىز قاراماي جاتىپ بىلەمىز: جاۋدىڭ ك ۇلى كوككە ۇشىپ، تالقاندالادى. قىزىل ارميا جەڭەدى.
«ۋرا!» «ۋرا!» بولىپ اياقتالادى.
ءبىز ومىردەگى سوعىس تا سول كينوداعى سەكىلدى وپ-وڭاي، «ۋرا مەن!» بىتە قالادى دەپ ويلايمىز.
سوعىس بولسا، جانادان باتىرلار، شىعادى، نەشە الۋان ەرلىك ىستەر دۇنيەگە ءمالىم بولادى. ءبىزدى، بالالاردى، كوپتەن قىزىقتىراتىنى، مىنە، وسى. اتتەڭ، سوعىسقا ءبىزدى دە الار ما ەدى دەپ، قۇلشىنامىز.
سوعىسقا بارساق، باتىر بولىپ قايتاتىنىمىزعا سەنىمىمىز كامىل.
وسى ءتارىزدى ارمان مەندە دە بار.
بۇرىنعى ەتكەن سوعىستاردىڭ تۇسىندا تۋماي قور بولسام، ەندىگى سوعىستاردىڭ تۇسىندا وسە الماي قور بولىپ ءجۇرمىن.
جاسىم ءقازىر ون التىعا قاراي كەتىپ بارادى. ارمياعا شاقىرىلۋعا تولمايدى. تولسا، ءبىر كۇن دە ايالداماس ەدىم. مەن دە سوعىسقا ءوزىم سۇرانىپ كەتەر ەدىم.
تانىتار ەدىم ءوزىمدى!
سوعىستا ولەم-اۋ نەمەسە جارالانىپ، ءومىر بويى قور بولىپ، كەمتار بولىپ قالام-اۋ دەگەن وي ونشا كۇيزەلتپەيدى. ولەتىندەر وزدەرىنىڭ ناشارلىعىمەن، ەبەتەيسىزدىگىنەن ءولىپ جاتاتىن ءتارىزدى.
جالپى، بالا كەزدە ادام «مەن دە ءولۋىم مۇمكىن-اۋ» دەپ، ويلامايدى عوي. ولەتىندەر ىلعي دا باسقالار سەكىلدەنىپ تۇرادى.
اجال ساعان ابدەن قارتايعاندا ءبىر-اق كەلەتىن ءتارىزدى. وعان دەيىن نە ىستەگىڭ كەلسە، سەكەم الماي ىستەي بەر. سوعىستا اتىڭدى شىعارۋ كەرەك بولسا، شىعارا بەر.
قاباعى سالبىراپ كۇز كەلدى. مەن قاراسازدا توعىزىنشى وقيمىن.
سول الگى بىلتىر جۇرگەن ۇيىمدەمىن.
سوعىس شىندىعى كۇننەن كۇنگە قاتاڭداپ بارادى. جىگىتتەر توپ-توبىمەن جۇرگىزىلۋدە. نەمىستەر پالەن قالانى باسىپ الدى، تۇلەن قالانى باسىپ الدى دەگەن ۇرەيلى حابار بۋداق-بۋداق جەتەدى. گازەتتەر ۋاقىتشا قالدىرا تۇردىق، تاكتيكالىق ماقساتپەن تاستادىق دەپ، جازادى.
مەنىڭ پاتريوتتىق سەزىمىم بۇعان جابىرلەنەدى، ىزا بولام. تاستاماۋ كەرەك ەدى، ءبىر ادىم دا شەگىنبەۋ كەرەك ەدى. مەن كوماندير بولسام،سويتەر ەدىم.
جاۋ تىرناعى بىرەر ايدىن ىشىندە ەلىمىزدىڭ كوڭ ەتىنە باتىپ-اق كەتتى. بەلورۋسسيانى تۇگەلدەي، ۋكراينانى تۇگەلگە جۋىق باسىپ الىپ قويدى. لەنينگراد قورشاۋدا. قاندى كوز تاجال بۇل كۇندە جالاقتاپ موسكۆا مەن كاۆكازعا ءتونىپ كەلەدى.
جاعداي قيىن!
11
ءبارى مايدان ءۇشىن!
ءبارى جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن!
قايدا بارساڭ، وقيتىنىڭ دا، ەستيتىنىڭ دە وسى ۇران.
مايدانداعى ارمياعا جىلى كيىم جيناۋ ناۋقانى باستالدى. جۇرت ايامايدى، يىقتارىنان سىپىرىپ بەرىپ جاتىر. كيىم جينايتىن پۋنكتتەردە توبە-توبە بولىپ ۇيىلگەن: تون، پيما، ىشىك، مالاقاي، بيالاي، بايپاق، بوكەباي...
حالىقتان الىناتىن الىم-سالىقتىڭ ءتۇرى دە كوبەيدى.
سوعىس اجداھادا تويىم جوق، بەرگەننىڭ ءبارىن جالماپ جۇتىپ جاتىر. ءالى قانشا جۇتارى بەلگىسىز.
مايدانعا الىنعان جىگىتتەردىڭ ورنىن ايەلدەر مەن قارتتار، جاس بالالار باسۋدا، كالحوزدىڭ ەندىگى ارقا سۇيەنەرى وسىلار.
سوعىستى مەن مۇنشالىق ۇزاققا سوزىلار، حالىقتىڭ قابىرعاسىنا ايازداي باتاتىن قيىنشىلىققا اينالار دەپ ەش ويلاعان جوق ەدىم، جاۋ جەڭىلىپ، ءبىز جەڭىپ ۋرا، ۋرامەن بىتە قالار دەپ ويلاعام. دۇنيەدە بىزدەن كۇشتى ەل، قىزىل ارميادان كۇشتى ارميا جوق دەپ بىلەتىنمىن. ولاي بولسا، جاۋدىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدى باسىپ الىپ كەلە جاتۋى، ءبىزدىڭ شەگىنىپ كەلە جاتۋىمىز قالاي؟ ءتۇسىنۋ كيىن.
ءوزىم قۇرالپى بالالار جينالىپ، سوعىستى اڭگىمە ەتەمىز، اسكەرگە الىنۋعا جاستارىمىز تولماۋىنا وكىنەمىز. سوعىستارى ساتسىزدىك ءبىز بارماعاندىقتان بولىپ جاتقان ءتارىزدى. ءارقايسىمىز مەن بارسام، ويتەر ەدىم، مەن بارسام بۇيتەر ەدىم دەپ، جۇدىرىق ءتۇيىپ، ءتىسىمىزدى قايرايمىز.
شەتىمىزدەن ناپولەونبىز.
شەتىمىزدەن سۋۆوروۆپىز.
شەتىمىزدەن الەكساندر ماكەدونسكييمىز.
قازىرگى ەل باسىنا ءقاۋىپ تونگەن قيىن كەزدە فاشيستەردى تالقانداپ مايداندا جۇرمەي، قاراسازدىڭ كوشەسىن تاپتاپ ءجۇرۋىمىز ءبىر ءتۇرلى قىلمىس ءتارىزدى.
نويابر ايى. قار تۇسكەن. ءبىر كۇنى قاراسازعا تۇيىقتان قاشابا شانامەن سارسەبەك اعايىم، قانىشا جەڭگەم كەلىپ تۇر. جۇرىستەرى ءبىرتۇرلى سۋىت. سويتسەم، اعايىمدى اسكەرگە شاقىرعان پوۆەستكا شىعىپتى. دارىگەرلىك كوميسسيادان وتۋگە كەلگەن ەكەن.
مەن شىنىمدى ايتسام، قۋاندىم.
اعا، اكەلەرى ارمياعا الىنعان بالالارعا ءبىر ءتۇرلى قىزعانىشپەن قارايتىن ەدىم. ولاردان ءوزىمدى كەم قالعانداي سەزىنەتىنمىن. اعايىم سوعىستا، وتان قورعاپ ءجۇر دەپ ايتۋدىڭ ءوزى دە ءبىرتۇرلى ماقتانىش ءتارىزدى،
ال ەگەر ەرلىك ىستەر ىستەپ، اتى شىقسا، وردەن، مەدالدار السا شە؟ وندا مەنەن باقىتتى ادام بولا ما؟
اعايىمنىڭ جامان سولدات بولمايتىنىنا سەنىمىم كامىل، ءتورت مۇشەسى ساۋ، تەپسە تەمىر ۇزەتىن اعايىما كوميسسيا ءيا دەۋى مۇمكىن؟ ارقاسىنان ءبىر قاعىپ «بار، جارايسىڭ دەگەننەن وزگە ەشتەڭە ايتپاس» دەپ ويلايمىن.
ءدال سولاي بولدى — اعايىمدى ارمياعا جاراتتى. ەرتەسىندە ولاردى جۇرگىزەتىن كۇن. ۆوەنكومات كەڭسەسىنىڭ الدى مۇندايدا حان بازارعا ۇقساپ كەتەتىن ادەتى، اتتى-جاياۋ ساپىرىلىسقان جۇرت.
اسكەرگە شاقىرىلعان ءار بىرەۋدىڭ سوڭىندا تورت-بەس تۋىستارى ەرىپ ءجۇر. ءقايتسىن، ەندى قايتىپ ءتىرى كورەمىز بە، كورمەيمىز بە دەيدى. قيمايدى.
مەنىڭ سارسەبەك اعايىمدا قامىعۋ جوق، كوپپەن كورگەن ۇلى توي دەپ، قارايدى. ەرتە مە، كەش پە وسىلاي بولۋى — ارمياعا الىنۋى زاڭدى ەكەنىن ول كۇنى بۇرىن ىشتەي قۇپتاپ، ءوزىن ءوزى سوعان دايىنداپ جۇرگەن.
ايەل زاتى ەركەكتەي ەمەس، سەزىمتال عوي. قانىشانىڭ ءجۇزى كۇندەگىسىنەن جابىرقاۋلى، تەرەڭ ءبىر ويعا باتقانداي تۇنجىراۋلى. سارسەبەك ەكەۋىنىڭ قوسىلعانىنا جىل جارىمداي عانا ۋاقىت ەتتى. دوس ءسۇيىنىپ، دۇشپان كۇيىنگەندەي ءتاتۋ-تاتتى سەميا قۇرىپ ەدى. دۇلەي سوعىس ونى ەسەپكە الا ما؟
جار قىزىعى، جاستىق ءومىر قىزىعى دەگەندى ۇعا ما! ءومىردىڭ ءسانىن كەلتىرىپ، جاراستىقپەن ۇعىسىپ تابىسقان ەكى اققۋ ءتارىزدى بىرىنە ءبىرى جان قيار جۇبايلاردى بىرەۋىنەن بىرەۋىن زورلىقپەن اجىراتىپ اكەتكەلى وتىر.
اعايىم كەتە باردى.
شەشەم شەشەلىگىن ىستەدى — ءدال قوشتاساردا، جىلاپ، ازان-قازان قىلدى. جىلامايمىن، نەگە جىلايمىن دەپ، پىسىق جۇرگەن ءتارىزدى ەدى. سارسەبەكتىڭ موينىنان قۇشاقتاپ اپ، داۋىس ساپ، قويساشى. جۇرت ارەڭ دەگەندە قويعىزدى.
دەنساۋلىعى ناشار ادام ەمەس پە، جىلايمىن دەپ، السىرەپ قالدى.
بۇل اعايىم تۇيىقتان — ۇيدەن اتتاناردا بولعان ءىس.
12
اۋدان ورتالىعى قاراسازدا اعايىمدى قانىشا ەكەۋمىز شىعارىپ سالىپ تۇرمىز.
كۇيەۋلەرىن قيماي، جىلاپ تا جۇرگەن ايەلدەر بار. قانىشا ءبىراق جىلامايدى. تىستەنىپ، قايعى-قاپاسىنىڭ بارلىعىن ءىشىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە تىعىنداپ، تىعىپ العان.
جىگىتتەردى ارمياعا ايەلدەرىمەن قوسا المايتىنى وكىنىشتى. قوسا السا، قۇداي بىلەدى، ءبىر دە ءبىر ايەل كۇيەۋىنەن جىرىلىپ قالماس ەدى. بىرگە كەتەر ەدى.
امال قانشا، بۇنداي زاڭ جوق.
اعايىم ماساڭ. ويتكەنى، ارمياعا كەتىپ بارا جاتقان ازاماتتاردى ەل-جۇرت بوپ سىيلاپ اتتاندىرادى. جولداس-جورالارى شەتىنەن قوناق ەتىپ، ىشكىزىپ-جەگىزەدى. اراق ساسىعان اۋزىمەن مەنى سىلەمەيلەي ءسۇيىپ، قۇشاقتاپ، اعايىم اقىل ايتىپ تۇر:
— ەركا، ءبىزدىڭ ۇيدەگى ەندىگى ەركەك كىندىكتى سەنسىڭ. ءۇي ءىشىنىڭ بار اۋىرتپالىعى سەنىڭ موينىندا. ۇقتىڭ با؟ ەندى سەن بالا ەمەسسىڭ، ءۇي قوجاسى، دارداي جىگىتسىڭ. ەرتەڭ ارميادان كەلگەندە، بارلىعىنىڭ جاۋابىن سەنەن الام.
ارادا ءبىر جەتىدەي ۋاقىت وتكەندە، قاراسازداعى مەن جۇرگەن ءۇيدىڭ يەسى ەسىركەپتى دە ارمياعا الىپ كەتتى.
ەسىركەپتىڭ ايەلى وقۋى از ادام، ەش جەردە قىزمەت ىستەمەيدى. ءارى جاس بالاسى بار. بار جان باققىزىپ وتىرعانى كۇيەۋى ەدى. ەندى حالدەرى مۇشكىلدەنىپ قالدى. بىردەن-بىر اسىراۋشىسىن اكەتكەن سوڭ، قۇرساقتارى قابىسىپ، كۇيلەرى ناشارلاي باستادى.
سارسەبەك اعايىم بار كەزدەگىدەي ەمەس، تۇيىقتاعى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءحالى دە قوڭىر توبەل. اقشادا كۇش قالماي بارادى. بۇل كۇندە اقشاعا ەشتەڭە ساتىپ الا المايسىڭ. ال كولحوزدىڭ بەpiپ وتىرعانى شامالى.
ۇيدەگىلەردىڭ اۋزىنان جىرىپ، ماعان ازىق-تۇلىك الىپ كەلۋ دە قيىنداپ كەتتى.
دەگەنمەن، دەمالىس سايىن تۇيىققا ۇيگە بارسام، قۇر قايتپايمىن. ءبىر تابا نان، ءبىر جىلىك ەت بولسا دا الىپ كەلۋگە تىرىسام. بۇل نە بولسىن.
جانباعىستىڭ قامى ادامعا نە ىستەتكىزبەيدى. ەسىركەپتىڭ ۇلبىرەگەن ادەمى جاس كەلىنشەگى ءبىر كەڭسەگە ءۇي سىپىرۋشى بوپ جۇمىسقا تۇردى. الاتىن جالاقىسى ءۇشىن ەمەس. اي سايىن قىزمەتكەر، جۇمىسشىلارعا بەرىلىپ تۇراتىن نورمالى استىق ءۇشىن، ءدان ءۇشىن.
جاعداي اۋىر بولعانمەن، تىرمىسىپ وقىپ ءجۇرمىن.
ءبىراق وقۋدا دا مازا قالماي بارادى. ەركەك مۇعالىمدەردى شەتىنەن اسكەرگە اكەتىپ جاتىر. ولاردىڭ ورىندارىنا كىم بولسا سول تاعايىندالادى. وزدەرى سەگىزىنشى — توعىزىنشى ءبىتىرىپ، سەگىزىنشى، توعىزىنشىعا ساباق بەرىپ جۇرگەندەر بار.
جاعدايلارى كەلمەي، وقۋدى تاستاپ كەتىپ جاتقان بالالار از ەمەس.
تۇيىققا ۇيگە كەلگەن سايىن ەركەك قولىن تىلەن، ىستەلمەي جاتقان ءبىر قورا جۇمىس الدىمنان شىعادى: جالعىز سيىردىڭ جەم-شوبى تاۋسىلا باستاعان، وتىن ازايعان، قورا تازالانباعان، ءۇن بىتكەن، ءۇيدىڭ ءۇستىنىڭ قارى كۇرەلمەگەن، ت. ت.
كەلگەن بەتتە، بۇرىنعىداي دەمالىپ، اۋناپ-قۋناۋدىڭ ورنىنا، الگىدەي كوپ جۇمىسقا باسىممەن كۇمپ بەرىپ، ەنەم دە كەتەم. جالعىز كۇن دەمالىستا ۇلگەرە الماي، ساباقتان ەكى-ۇش كۇن قالىپ قوياتىن دا كەزدەرىم بولادى.
كوكتەمگە سالىم جاعداي تىپتەن اۋىرلادى. مەكتەپتى تاستاعانداردىڭ قاتارىنا مەنىڭ دە قينالا-قينالا قوسىلۋىما تۋرا كەلدى.
تاستاعىم كەلمەيدى، ءبىراق امالىم جوق. بىرىنە تارتساڭ، بىرىنە جەتپەيتىن قيىن كەز.
بالالاردىڭ وقۋدى تاستاعانىنا ەڭ الدىمەن كولحوز قۋانادى. ءبىر بالا وقۋ تاستاسا، كولحوزعا ءبىر جۇمىسكەر قوسىلعانى. ەكى بالا وقۋ تاستاسا، ەكى جۇمىسكەر قوسىلعانى.
بريگادير ماعان ەكى ات، ءبىر اربانى قۋانا-قۋانا بەرىپ قويدى.
بۇل كەزدە تۇيىقتا كولحوز پرەدسەداتەلى ومار دەيتىن جاستاۋ ادام. از كۇندە ونى دا اسكەرگە اكەتتى. ورنىنا ءنۇرالى باسقارما بولدى.
ءبىزدىڭ ءنۇرالى.
سارسەبەك پەن ءنۇرالى «باجا» بولىپ شىققالى ەكى ءۇيىمىز جاقسىمىز، توننىڭ ىشكى باۋىندايمىز. ءجيى ارالاسىپ، بىرىمىزدە جوعىمىزدى بىرىمىزدەن الىپ، ءاۋىس-تۇيىس جاساپ تۇرامىز. تالاي رەت ءنۇرالىنىڭ ۇيىندە قوناق بولعانبىز. تالاي رەت قوناققا شاقىرعانبىز.
قانىشا بولسا، ساۋلەنى ءوزىنىڭ تۋعان اپكەسىندەي كورەدى.ءنۇرالىنى جەزدە دەپ تۇرادى.
سارسەبەك ارمياعا اتتاناردا ءنۇرالى ءبىزدى ءۇي ىشىمىزبەن شاقىرىپ قوناق ەتكەن. ءوزىنىڭ تۋعان ءىنىسى كەتىپ بارا جاتقانداي قامىعىپ، قينالۋمەن بولعان. سارسەبەككە:
— مۇنداعى ءۇي ءىشىڭدى ويلاپ، الاڭداما. ءبىر ءدان بولسا ءبولىپ جەپ كۇن كورەمىز، — دەگەن.
باسقا بىرەۋ پرەدسەداتەل بولماي ءنۇرالى بولعانىنا ءبىز شىن قۋانىشتى ەدىك. زامان قيىنداپ بارادى. تۋراۋشىدا تۋعانىڭ بولسىن دەگەندەي ءنۇرالى تىزگىن ۇستاپ تۇرسا بىزگە جامان بولمايتىنى بەلگىلى.
ءنۇرالىنىڭ جاسى ەلۋدى القىمداعان. اق تۇسكەن كەزى ناشار كورەدى، ونى ارمياعا المايدى.
ءبىز ەندى ءنۇرالىنىڭ ۇيىنە بۇرىنعىدان دا ءجيى قاتىنايمىز. ساۋلەنىڭ دەنساۋلىعى ونشا مىقتى ەمەس. ۇيلەرىنە قوناق ءجيى كەلەدى. (اۋداننان كەلگەننىڭ ءبارى كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ ۇيىنە تۇسەتىن ادەتى.)
قوناق كۇتىپ الۋعا مۇرشاسى بولماي جاتسا، ساۋلە جاردەم تىلەپ بىزدىكىنە جۇگىرەدى.
مەيلى اپام بولسىن، مەيلى قانىشا بولسىن، ساۋلەگە قولعابىس ەتۋدەن باس تارتپايدى.
ءنۇرالى ءۇيىنىڭ وتىن-سۋىنا بولىسۋدى مەن-داعى وزىمە ار سانامايمىن. قولىم بوستا تاپسىرعان جۇمىسىن تىندىرىپ ىستەپ بەرەم. ودان ەش زيان تاپپايمىن. ەڭ بولماعاندا تاماققا تويىپ قايتام.
دارەجەلى قوناقتار كەلگەندە ءنۇرالى ۇيىندە قوي سويىلادى. وز قويى ەمەس، ارينە. كولحوز قويى. قوناق كەلگەن سايىن ءوز قويىن سويسا نەسى قالادى.
ءنۇرالى ۇيىندە قوي سويىلعان كۇنى ءبىز ءۇي ىشىمىزبەن دەرلىك سوندامىز. اپام شەك-قارىن تازالايدى، باس. ۇيىتەدى. مەن وتىن جارىپ، سيراق ۇيىتەم.
جەڭگەم تاماق ىستەۋگە بولىسادى.
قويدىڭ كوتەن-مويىن، وكپە-باۋىر سياقتى ءبىراز جىلى -جۇمساعى ءبىزدىڭ ۇيگە كىرەدى.
دارەجە دەيتىن كىمدى دە ازدى-كوپتى ماس قىلاتىن نارسە عوي. كولحوزعا پرەدسەداتەل بولعاننان كەيىن ءنۇرالى وزگەرە باستادى. مىنەزىندە پاڭدىق، تاكاپپارلىق پايدا بولدى. جۋانتىق قارنى التى ايلىق بالاسى بار ايەلدىڭ قارنىنداي بۇلتيىپ العا شىعىپ بارادى. ءنۇرالى بۇنى ماقتانىش كورىپ، قۋاناتىن ءتارىزدى. قارنىن ازەر كوتەرىپ جۇرگەن ادام بوپ، كەۋدەسىن ارتقا جىبەرىپ، الشاڭ باسىپ جۇرەدى. بەت الدىنان كەلمەسە، قاپتالىنداعى جۇرتتى ونشا بايقاماۋعا تىرىسادى. تاني تۇرىپ، تانىماي قالادى، سەن كىمسىڭ، ەي، دەيدى.
سوعىس بىرەۋگە سوعىس بولسا، بىرەۋگە ىرىس. ءنۇرالى ءۇشىن ىرىس. باسىنا بەيمەزگىل كەلىپ قونعان كوزى سوقىر ب ا ق.
ايتپەسە، كەشەگى ەل امان، جۇرت تىنىش كەز بولسا، ونىڭ قولى بۇل قىزمەتكە جەتەر مە ەدى؟ جەتپەس پە ەدى؟ تۇيىقتىڭ كوشەسىندە مەنەن مىقتى كىمىڭ بار دەپ، قورازسىنىپ جۇرەر مە ەدى، جۇرمەس پە ەدى؟
ءبىراق، وبالى نەشىك، ءنۇرالى بىزگە سول بۇرىنعىسىنشا. باسقالارعا كورسەتكەن تاكاپپارلىق مىنەزىن بىزگە كورسەتپەيدى كۇنارا كەلىپ، ات ۇستىنەن بولسا دا حال-كۇيىمىزدى سۇراپ، ءبىلىپ تۇرادى. نە سۇراساق بەرەدى.
ءنۇرالىنىڭ ءبىزدى كورگەن جەردە ءبىرىنشى ايتار ءسوزى،
— سارسەبەكتەن حات بار ما؟ نە جازادى!
13
سارسەبەك ارمياعا الىنعان بەتتە وسكەمەنگە باردى. اتتى اسكەردە بولدى. ودان سوڭ مايدانعا جونەلتىلدى. مارتتىڭ باس كەزىندە حاركوۆ ماڭىنان سوعىسقا ەنگەلى تۇرمىز دەپ جازعان حاتى كەلدى. سودان بەرى حات جوق.
اعايىمنان حات كەلۋى توقتاعالى بىزدە ۇرەي قالمادى. پوچتاشىنىڭ توبەسى كورىنسە، ەلەڭدەپ تۇرامىز. تەك ايتەۋىر جاماناتىن ەستىمەسەك ەكەن دەيمىز، جاقسىلىق حابار كۇتەمىز.
كۇتكەن نارسەنىڭ ءبالسىنىپ، كەشىگە تۇسەتىن ادەتى.
مىنە، بىرنەشە اي بولدى، حات تا، حابار دا جوق.
دىمكەس شەشەم سىلىنىپ، جۇدەپ بارادى.
ءبىر كەزدە ەرتەگىدەي بۇلدىر، الىس كورىنگەن سوعىستىڭ اششى شىندىقتارى جاي تۇسكەندەي ويرانداپ، مۇندا دا كورىنە باستاپ، مايداننان قارا قاعاز كەلۋى جيىلەپ، بارادى. قايعىنىڭ قارا شوقپارىنا مەرتىگىپ، شۇرقان بولىپ جاتقان ۇيلەر.
سوعىستان جارالىلار كەلە باستاعان. ءبىرى قولىن، ءبىرى اياعىن بەرىپ كەلىپ جاتىر.
ءنۇرالى قۇتىرعاندا جامان قۇتىردى. جۇرت مەزگىلسىز جۇدەپ، مەزگىلسىز قارتايىپ بارا جاتسا، ول قايتا جاسارىپ بارادى. كيىمدى ساندەپ كيەتىندى شىعاردى. قارا-قوقىر شي بارقىتتان دەلديگەن گاليفە شالبار، سىرت جەيدە تىككىزگەن. اياعىندا سىقىر-سىقىر ەتكەن جاڭا حروم ەتىك. باستا شلياپا.
شلياپاعا تەر سىڭگەن قارا تاقيانى قاباتتاپ كيۋى جاراسپايدى-اق. قارا تاقيانىڭ جارىم بولەگى جەلكە تۇسىنان باتتيىپ كورىنىپ تۇرادى.
ۇيدە وتىرعاندا، شلياپاسىن الىپ، تاقيامەن وتىرادى. تاقيانىڭ قاجەتتىگى وسى ءۇشىن بولسا كەرەك.
قامىت اياق قىبىراي شالدى كۇندە تاڭەرتەڭ ءنۇرالى ۇيىنەن كورەسىز. ۇستاراسىن دىزەسىنە سىرت-سىرت جانىپ، باسقارمانىڭ مۇرتىن باسىپ، ساقالىن الىپ وتىرعانى. ءنۇرالى بۇرىن تورت-بەس كۇندە ءبىر قىرىنسا، ەندى كۇن قۇرعاتپاي قىرىناتىن بولعان.
قىبىرايدىڭ مىندەتى باسقارمانىڭ ساقال-مۇرتىن قىرۋ عانا ەمەس. ول جانە ءورىمشى ادام. ءنۇرالىنىڭ قىبىن تاۋىپ، جاڭادان جۇگەن، نوقتا، قامشى ءتارىزدى ابزەل-سايماندار ەرىپ بەرەدى.
ءنۇرالىنىڭ ءمىنىس اتىن كۇتىمدەيدى. تاڭەرتەڭ ەرتتەپ دايىن ەتىپ تۇرادى.
بۇل ءۇشىن قىبىرايعا تولەنەتىن اقى جوق. باسقارمانىڭ ۇنىندە ونىمەن داستارقانداس وتىرىپ اس ىشەدى، كولحوزدان ونى-مۇنى سۇراپ الادى. تولەنەتىن اقى سول.
ءنۇرالىنىڭ كەسىر مىنەزدەرى كەڭسەدە، تۇزدە عانا ەمەس، ءوزىنىڭ ۇيىندە دە كوپ بايقالادى. ءبىر جاقتان كەلسە بولدى، ءاي قاتىن، تارت دەپ، كيىمىنىڭ جەڭىن ۇسىنىپ تۇرعانى. ءدال ءوزى كيىنىپ، شەشىنە المايتىن قولى جوق ادام ءتارىزدى.
اياق كيىمىن دە ساۋلە تارتىپ شەشەدى.
ءتور الدىنا ءتورت قابات ەتىلىپ كورپە توسەلەدى. قوس جاستىق تاستالادى. ءنۇرالى سوعان وتىرادى. قول جۋۋ قاجەت بولسا، لەگەن مەن قۇمان ءنۇرالىنىڭ الدىنا اكەلىنەدى.
دۋىلدىق سوۆەتكە پرەدسەداتەل بولىپ جۇرگەن نۇرالىدە مۇنشالىق تاكاپپار مىنەز جوق ءتارىزدى ەدى.
كەشكى تاماقتى جاساپ قويادى دا، ساۋلە كۇيەۋىن كۇتۋمەن بولادى. ول كەلمەي، اس ىشىلمەيدى. مەيلى ءنۇرالى تاڭعا جۋىق كەلسىن، ساۋلە توسەگىنە جاتپايدى. كيىمشەڭ كۇيى تەر الدىنا قيسايىپ، ۇيقىلى-وياۋ توسۋمەن بولادى. سىرتتا ات ءدۇبىرى ەستىلگەندە، شوشىعانداي قارعىپ تۇرادى.
ءنۇرالىنىڭ باستاۋىش كلاستاردا وقيتىن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ەكى جاس قىزى بار. قۇددى شەشەلەرى ءتارىزدى، ەكەۋى دە قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن. اكەلەرى باردا ءۇي ىشىندە بالا بوپ ۇندەرى شىعىپ وينامايدى.
سەكسەننەن اسىپ كەتكەن قارت اكەسى بار ءنۇرالىنىڭ. قاۋساعان شال. Ac ۇيدەگى اعاش توسەكتىڭ ۇستىندە جاتقاندى عانا بىلەدى. جازدىگۇنى كۇن جىلىدا كەيدە ەسىك الدىنا شىعىپ، كۇن شۋاقتاپ وتىرادى. قۇلاعى مۇكىس، سالەم بەرسەڭ ەستىمەيدى. وسى مەنى بوقتاپ تۇر ما دەگەندەي بەتىڭە سەزىكتەنىپ باجىرايىپ قارايدى.
سوڭعى ۋاقىتتا ءنۇرالى اكەسىن داستارقان باسىنا كەلتىرمەيتىن بولعان، شالدىڭ سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقانىن كورسە:
— ساعان مۇندا نە بار؟ سو ءبىر ءۇي جەتپەي مە؟ بۇ الجىعان ادامدى قويساڭشى، — دەپ، جاراتپاي، تىجىرىنۋمەن بولادى.
نۇرالىدە ءبىلىم دەيتىن ءبىلىم جوق، ايتەۋىر گازەت وقيدى، جازادى. الۋ، قوسۋدىڭ توڭىرەگىندە ەپتەپ ەسەپ شىعارا بىلەدى.
وزىمشىلدىگى باسىنان اسىپ توگىلىپ جاتقانىمەن ءنۇرالى تەرەڭ قۋلىقتىڭ ادامى ەمەس. الىستان وراعىتار ايلادان گورى شولاق ەسەپ، دۇمشەلىگى باسىم. ونىسى كەيدە جاداعاي توپاستىق بوپ. بادىرايىپ كورىنىپ تۇرادى، الدارقاتقاننان اقىرۋى، وكىم زورلىعى مول. قولىنداعى بيلىكتى جۇرتقا قامشى ەتىپ، شوقپار ەتىپ جۇمسايدى.
ونىڭ ۇيدە وتىرىپ ەرىككەندە قولعا الاتىن، ءار جەر، ور جەرىنە كوز جۇگىرتىپ وقيتىن ءبىر عانا كىتابى بار. ول اباي ولەڭدەرىنىڭ جيناعى. ءبىراز ولەڭدەردى ءنۇرالى وقي-وقي جاتتاپ تا العان. كەيدە ورىندى-ورىنسىز جەرلەردە اباي بىلاي دەگەن دەپ، بىرەر شۋماقتان جاتقا ايتىپ تا جۇرەدى.
ءبىراق ونىڭ ابايدى ۇعىنۋى تىم تاياز، ءۇستىرت ۇعىنۋ. تەرەڭدە تۇرىپ جاتقان اسىلىنا جولاي المايدى.
جۇرت كوزىنشە قارعاشا شوقىما بوق،
بىلدىرمەي، ەپپەن جەسەڭ زالالى جوق، —
دەگەن ابايدىڭ مىسقىل ءسوزىن ءنۇرالى ءدال ماعىناسىندا، ءوزى ءۇشىن ايتىلعان اقىل-قاعيداشا قابىلداپ تۇسىنەدى. «ءاي، اباي پالە-اۋ، بىلمەيتىنى جوق» دەپ، باسىن شايقاپ، ءماز بوپ كۇلىپ وتىرادى.
ۇلى اقىن نۇرالىگە كولحوزدى جەسەڭ بىلدىرمەي جە دەپ، سول ءۇشىن ايتىپ وتىرعانداي كورەدى.
14
ءنۇرالىنىڭ ساندەنۋى دە، جاسارا باستاۋى دا كەزدەيسوق تەگىن قۇبىلىس ەمەس-تى. كارى كوڭىلىن كەۋلەپ، ەسىرىك-جەلىك كىرە باستاعان.
تۇيىقتا زەينەكۇل دەيتىن ادەمىشە ءبىر قىزىل كەلىنشەك بار. كۇيەۋى ارميادا. ءوزى باسقارما بولعان سوڭ ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ءنۇرالى زەييەكۇلدى زاۆحوز ەتىپ قويدى. جۇرت مم... دەستى.
ءنۇرالى اۋدانعا جينالىسقا بارسا، نەمەسە جايلاۋ ارالاسا، زەينەكۇلدى سەكەڭدەتىپ ەرتىپ الاتىندى شىعاردى...
ۇيىنە قونباۋى جيىلەدى...
ەل بىلگەندى ساۋلە دە بىلەدى، ەل كورگەندى ساۋلە دە كورەدى. ءبىراق بومبا بولىپ جارىلىپ، ءنۇرالى مەن زەينەكۇلدىڭ شامىن قاعاتىنداي مىنەز ودان شىقپايدى. مىقتاعاندا بىرقىلداپ، بىردەڭە-بىردەڭە دەپ، كۇيەۋىنىڭ قۇلاعىن قاجايتىن شىعار. ءنۇرالى ونى تىڭداي ما؟ تومىرىق، توپاس مىنەزىنەن ءبىر-اق تۇسەدى. «وتتاما! جاپ اۋزىڭدى» دەيدى. ساۋلە سوسىن، امالسىز جابادى.
جاپپاسا ءتىسى تۇسەتىنىن جاقسى بىلەدى.
بارا-بارا ءنۇرالى جۇرتتان قىسىلىپ-قىمتىلۋدى مۇلدەم قويىپ الدى. زەينەكۇلمەن نەكەلەسكەن ايەلىنشە اشىق جۇرەتىن بولدى. ساۋلە ۇيدە جاتىپ، شاپانىن باسىنا بۇركەنىپ، پىش-پىش جىلاعاندى عانا بىلەدى. بۇرىننان باسىنىڭ ساقيناسى بار، دىمكەس ادام. ەكى كۇننىڭ بىرىندە باسىم، ويباي باسىم دەيدى دە، تىرپ ەتپەي جاتىپ قالادى.
باۋىرمال قانىشا جەڭگەم ساۋلەنى كەرەمەتتەي ايايدى. الگىندەي ول ناۋقاستانىپ قالعاندا، كوبىنەسە ءنۇرالى ۇيىندە بولىپ، ساۋلەگە قولدان كەلگەن شاپاعاتىن ىستەپ باعادى.
قالقيىپ، ارەڭ جۇرگەن ساۋلە بەيشارانى ءنۇرالى:
— كەت! جوعالت كوزىڭدى! — دەپ، ۇراتىن مىنەز تاپقان.
جازعى ۋاقىت. ءبىر جاعىنان ءشوپ ورىلىپ بىتپەي، ەكىنشى جاقتان ەگىننىڭ ءيىسۋى تاياپ، مۇرىننان سۋ كەتىپ جاتقان تىعىز شاق. متس-تەن اربامەن جانارماي تاسيمىن، ەرتە كەتەم، كەش كەلەم.
ءبىر كۇنى ۇيگە ەل ورىنعا وتىرا كەلدىم. شەشەم جالعىز، قاباعى ءبىرتۇرلى قاتۋ.
— ازعىن يت، بۇل ازعىن ساۋلەنى ءولتىرىپ تىنىش تابادى عوي، — دەيدى.
كىمدى ايتىپ وتىرعانىن بىردەن ءبىلدىم. نە بولدى دەپ سۇرادىم.
سويتسەم، ساۋلەنى اۋدانعا اۋرۋحاناعا اكەتىپتى. كۇندەگى باس اۋرۋى ەمەس كورىنەدى. كادىمگى قويانشىق بولعان ادامداي اۋزىنان اق كوبىگى اعىپ، تالىپ جىعىلىپتى.
— بەيشارا، امان بولسا يگى ەدى، — دەپ، شەشەم قاتتى قايعىرىپ وتىردى.
— جەڭگەم قايدا، سول ۇيدە مە؟
— سوندا.
ءبىز شايىمىزدى ىشتىك تە، قانىشا جەڭگەمدى الاڭسىز كۇتىپ وتىردىق. ءنۇرالىنىڭ ۇيىنە قونىپ قالماسىن بىلەمىز. اسىرەسە، بۇگىنگىدەي ايەلى جوق ۇيگە قونىپ، جىندانىپ پا؟
جەڭگەم جۋىق ماڭدا كەلمەدى. كەشىگە بەردى. ماي شامدى جىلتىراتىپ جاعىپ، ءبىز توسۋدامىز. سىرتتا يت ۇرسە، ەلەڭدەپ، قۇلاق تۇرەمىز.
— قوناق بىردەڭە كەلىپ قالدى ما، نەعىپ كەشىكتى؟ — دەيدى شەشەم.
جەڭگەم كەشىگە تۇسكەن سايىن مازاسىزدانىپ وتىرمىن. باسقارما ۇيىنە كەلەتىن قوناقتاردىڭ سىرى ءمالىم. ءقايسىبىر شىتىرەيگەن اكىمسىماقتار ءجونى ءتۇزۋ قىز-كەلىنشەك كورسە، ەستەرىنەن تاناتىن ادەتى.
ەندى بولماسا جەڭگەمدى بارىپ ەرتىپ كەلمەك ەدىم.
سىرت ەسىك سالدىر ەتىپ اشىلدى. بۇل جەڭگەم ەدى. اۋىز ۇيدەگى بىزگە قاراماي، بوگەلمەي بىردەن ءتور ۇيگە ءوتىپ بارادى. اشۋلى ما، بۇنىسى نەسى؟
شەشەم جەڭگەمنىڭ سوڭىنان كىردى. سوسىن مەن كىردىم. جەڭگەم توسەگىندە كيىمشەڭ كۇيى ەتبەتىنەن ءتۇسىپ، سولقىلداپ جىلاپ جاتىر. اپامنىڭ دا، مەنىڭ دە زارەمىز ۇشىپ كەتتى. سارسەبەك جايلى جامانات حابار ەستىپ، سوعان جىلاپ جاتىر ەكەن دەپ، ويلاپ قالدىق.
باسقاداي وي جوق.
اپام بايقۇس ءدىر-دىر ەتەدى:
— جانىم قانىشجان، بۇنىڭ نە؟ نە بولدى؟
جەڭگەم جاۋاپ بەرمەيدى، بەتىن قولىمەن باسىپ العان.
— ويباي-اۋ، سىرىر قۇداي، ايتساڭشى، نەمەنە ەستىپ كەلدىڭ؟ نەندەي سۇمدىق ەستىدىڭ؟
— جاي، ءسىز قورقاتىنداي ەشتەڭە دە جوق.
— ەندى نەمەنە؟ اياق استىنان نە بوپ قالدى؟ الدە اۋزىنا پالەن ەتەيىندەردىڭ بىرەۋى بىردەڭە دەپ، كوڭىلىڭدى قالدىردى ما؟
ايتپاسىنا قويماعان سوڭ:
— مەن ونى اكەمدەي كورىپ جۇرسەم... ازعىنداعان يت... شوشقا... حايۋان... — دەپ، جەڭگەم ىزالانىپ، الدەكىمدى بالاعاتتاي باستادى.
— ول كىم؟ قاي جاۋىز؟
— ءنۇرالى...
باقساق، وقيعا بىلاي بولعان ەكەن: ءنۇرالى اۋىرىپ وتىرمىن دەيدى دە، قانىشاعا ەت اسقىزادى. ەت ۇستىندە سۋ قوسىپ، سپيرت ىشەدى. قامىشانى دا ءىش-ىش دەپ زورلايدى. قانىشا ىشپەيدى. سودان ءبىر كەزدە بالدىز دەپ، قالجىڭداعان بولىپ، كەزدەرىندە پالەنىڭ ۇشقىنى ويناپ، جەڭگەمە قول جۇگىرتە باستايدى. جەڭگەم اشۋ بىلدىرەدى.
ەلىرىپ العان ءنۇرالى تىڭدامايدى، شامدى ۇرلەپ وشىرەدى دە، قاراڭعى ءۇيدىڭ ىشىندە جەڭگەمدى توسەككە قاراي سۇيرەيدى.
جەڭگەم ونى شاپالاقپەن بەتتەن شارت ەتكىزىپ ءبىردى تارتادى.
سىباعاسىن العان ءنۇرالى قالا بەرەدى.
15
— اكەڭنىڭ اۋزىن... باسىنۋىن! مەن ءقازىر بارىپ، بالتامەن باسىن شاۋىپ تاستايىن!
ىزا بولۋىمدا شەك جوق، اۋىز ۇيدەن قاربالاسىپ بالتا ىزدەپ ءجۇرمىن.
شەشەم دە، جەڭگەم دە مىنەزىمنىڭ شاتاق ەكەنىن بىلەدى. ءبىر شۇرقان شىعاراتىنىما كوزدەرى انىق جەتتى. ەكەۋى ەكى جاعىمنان كەلىپ جارماسىپ، قوي-قويلاپ ءجۇر.
— قۇرىسىن، شۋ شىعارىپ قايتەسىڭ. باسقا ەشكىم بىلمەسىن، قالسىن وسى كۇيدە. ماستىعى شىعار. بەتىڭ كۇيگىردىڭ بەتى كۇيىپ، ەندى ءوزى دە جەتىسپەس، — دەيدى شەشەم.
مەنىڭ قويعىم كەلمەيدى، قانىم قايناپ بارادى. جالعىز جەڭگەمە پانا بولا الماسام، جەر باسىپ جۇرگەنىم قۇرسىن دا!
...التىنشى وقىپ جۇرگەن كەزىم. اكەم جۋىردا قايتىس بولعان. قىستى كۇن. توپ بالا جار قاباقتان سىرعاناق تەۋىپ ءجۇرمىز.
ءنۇسىپباي دەيتىن مەنەن ەكى-ۇش كلاسس الدا وقيتىن، سوتقارلاۋ جۋان بىلەك ءبىر بالامەن جانجالداسىپ قالدىم. ەكەۋمىز بوقتاستىق. ءنۇسىپباي:
— اكەڭنىڭ اۋزىن... جەتىم، — دەدى.
جەتىم دەگەن ءسوزى ەتىمنەن ءوتىپ، سۇيەگىمە جەتتى.
ەكەۋمىز جات تا كەپ توبەلەستىك. ءنۇسىپباي مەنەن ءالدى، كۇشىم كەلمەيدى. تاياقتى كوبىرەك جەپ قالدىم.
ءوشىم كەتىپ بارا جاتىر.
جەتىم دەپ قورلاعانى تاعى بار.
سازارىپ ۇيگە كەلدىم. ءنۇسىپبايدان قالاي دا ءوش الۋىم كەرەك. قالاي الام؟
ەت كەسەتىن ءمۇيىز ساپ قارا پىشاعىمىز بار. الگىنى جەڭىمنىڭ ىشىنە تىعىپ الدىم دا، سىرعاناقتىڭ باسىنا قايتا باردىم. ءۇن-تۇنسىز كەپ، ءنۇسىپبايدىڭ بەتىنەن پىشاقپەن كولدەنەڭدەي تارتىپ جىبەردىم...
ءنۇسىپباي باج ەتىپ، بەتىن باسىپ، تۇرىپ قالدى. قارا قان قولىنىڭ سىرتىن جاۋىپ كەتتى.
وسى كۇنى ءنۇسىپبايدىڭ قاباعىنىڭ ءۇستى ۇپ-ۇزىن تىرتىق سىزىق. مەن سالعان ەسكەرتكىش تاڭبا.
شەشەم مەن جەڭگەم ەرىك بەرگەندە، ءنۇرالى ازعىنعا دا ەستەن كەتپەس ءبىر تاڭبا سالاتىن ەدىم.
تاڭەرتەڭ ەسىك الدىندا اربا جەگىپ جاتسام، ءسالىمجان دەيتىن كىشكەنە بالا كەلىپ:
— اعا، ءسىزدى كەڭسەدە ءنۇرالى شاقىرىپ جاتىر، — دەيدى،
تۇندەگى اشۋىم ءالى تارقاماعان:
— ءنۇرالى شاقىرسا، ايتىپ بار، اكەسىنىڭ تاپ اۋزىن... وسىلاي دەپ، مىنا مەن ايتتى دەپ تۋرالاپ ايت. ماقۇل ما.
ءسالىمجان مومىنداۋ بالا.
— ماقۇل، — دەپ، بۇرىلىپ كەتە بارعان.
سوڭىنان ءبىلدىم، كەڭسەدە ءبىر توپ ادامدار وتىرادى. سولاردىڭ كوزىنشە ءسالىمجان مەنىڭ ايتقان ءسوزىمدى نۇرالىگە اينىتپاي سول قالپىندا جەتكىزەدى.
ءنۇرالى جامان ساسادى:
— ءوي، مىنا يت نە وتتايدى؟ نە تانتىپ تۇر — دەيدى دە، ءسالىمجاندى كەڭسەدەن قۋىپ شاعادى.
نۇرالىمەن ارامىزدا وڭاي سونبەس ءبىر وت تۇتانعان ەدى.
ارادا بىرنەشە كۇن ءوتىپ كەتتى. ءنۇرالى ۇيىنە باراتىن جولىمىز مۇلدەم قىرقىلدى. ال ءنۇرالى بولسا، ءتىپتى ءبىزدىڭ كوشەدەن ءوتۋدى قويىپ الدى. اتتى بولسىن، جاياۋ بولسىن، تاس مۇسىندەي بەدىرەيىپ ءبىزدىڭ ءۇي جاققا بۇرىلىپ تا قاراماستان، اناۋ ارعى كوشەمەن كەتىپ بارا جاتادى.
نە بەتىمەن جولاسىن ەندى بىزگە.
ساۋلە قاراسازدا اۋرۋحانادا. باسقارما ءۇيىنىڭ سيىرىن بىرەۋ ساۋىپ بەرەدى، ءۇي جۇمىسىن بىرەۋ ىستەيدى. وعان قىزمەتشى تابىلماسىن با؟
ءبىر كۇنى بىزدىكىنە اۋىل سوۆەتتىڭ اتقارۋشىسى كەلىپ تۇر.
— ەركىن، سەنى كەڭسەدە ءىرىستى شاقىرىپ جاتىر، — دەيدى.
ءىرىستى دەيتىن مومىنداۋ شالاعات ايەل. ءنۇرالى باسقارما بوپ اۋىسقاندا، ول ونىڭ ورنىنا اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى بولعان.
كەلدىم. كەلسەم، ىرىستى حاتشىسىمەن ەكەۋى عانا.
— ەركىن، وتىر، شىراعىم. حالدەرىڭ قالاي؟ سارسەبەكتەن حات جوق پا ءالى. كەلىپ قالار. اپاڭنىڭ دەنساۋلىعى جاقسى ما؟...
ىرىستىنىڭ ءسوزدى تىم مايموڭكەلەي باستاۋى ماعان ۇناماي بارادى. ايتاتىنىن تەزىرەك ايتسا ەكەن.
— ەركىن...اۋدان وسىندا...ساعان پوۆەستكە جىبەرىپتى: فزو-نىڭ وقۋىنا باراسىڭ، — دەگەن ءسوزدى ىرىستى كەبەك جۇتقانداي قينالىپ ازەر ايتتى.
كۇزدەن بەرى فزو-عا بالا الۋ دەيتىن شىققان. ءبىراق بۇل ارمياعا الىنۋ ءتارىزدى مىندەتتى نارسە ەمەس. مۇنداعى ءتارتىپ باسقا. اۋدان ءار كولحوز، ءار اۋىل سوۆەتكە فزو-نىڭ وقۋىنا پالەن بالا بەرەسىڭ. جاس مولشەرى پالەن بولسىن دەپ بولەدى. وعان كىمدى بەرۋ كەرەكتىگىن جەرگىلىكتى باسشىلار جۇرتتىڭ جاي-جاعدايىنا قاراپ، وزدەرى شەشەدى.
قىس باسىندا ءبىزدىڭ كولحوزدان فزو-عا اكپار دەيتىن بالا الىنعان. ءنۇرالى اكپاردى جەك كورەتىن. «بۇزىق نەمەنى ادەيى جىبەردىم. بارسىن، كوزى جويىلسىن» دەپ، ايىزى قانىپ، ايتىپ وتىراتىن. (ءنۇرالى ول كەزدە بىزدەن سىر جاسىرا ما؟)
سوندا ءنۇرالى مەن ىرىستى اكپارعا دا:
— سەنى اۋدان شاقىرتىپ وتىرسا، ءبىز نە ىستەي الامىز؟ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەرى جوق، — دەپ سىلتاۋ ايتقان.
اكپار قورجىنىن ارقالاپ كەتە بارعان.
ەندى مەن اكپار بولعالى وتىرمىن. بۇل ءنۇرالىنىڭ ءىسى ەكەنىن بىردەن ءبىلدىم. نۇرالىمەن اقىلداسپاي ىرىستى بۇل اۋىلدا ەشتەڭە دە شەشە المايدى.
«اۋدان ساعان پوۆەستكە جىبەرىپتى» دەۋلەرى وزدەرىن اراشالاپ قالۋ ءۇشىن ايتا سالعان جاداعاي، ارزان ايلاسىماقتارى.
قىسقاسى، ءبارى ايقىن، ءبارى تۇسىنىكتى.
نە ىستەيمىن دەگەن ويمەن كەڭسەدەن شىقتىم. بارىپ ءنۇرالىنى القىمىنان الا تۇسكەننەن ەشتەڭە دە شىقپايدى. ال كەشىرىم سۇراپ، اياعىنا جىعىلۋ — ول مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى.
«كەتسەم كەتەيىن فزو-سىنا. تاۋەكەل. ەندى ماعان مۇندا جۇرگەنمەن ءنۇرالى كۇن كورسەتپەيدى. قىر سوڭىما وسى تۇسكەننەن ءتۇسىپ الادى». شەشىمىم وسى بولدى.
شەشەم بۇل حاباردى تۋلاپ قارسى الدى.
— تۇيىقتا سەنەن باسقا بالا قۇرىپ قالىپ پا؟ بارمايسىڭ، جىبەرمەيمىن، — دەپ ىرىستىعا كەتتى.
ىرىستى مەنىڭ قولىمنان ەشتەڭە كەلمەيدى، اۋدان بىلەدى دەپتى. اپام ودان شىعىپ، نۇرالىگە بارادى. بۇرىنعى ءنۇرالى جوق، سۇرلانىپ، قانىن ىشىنە تارتىپ العان. شەشەممەن كەيۋانا قازاقتىڭ بىرەۋىمەن سويلەسكەندەي سويلەسەدى:
فزو — عا بالا جىبەرۋ ول كولحوز ارالاساتىن ءىس ەمەس، ءسىز بۇل ماسەلەمەن بىزگە كەلمەڭىز، — دەپتى.
اپامنىڭ جۇگىرگەنىنەن تۇك شىقپادى.
مەن اۋدانعا كوميسسياعا كەلدىم.
شەشەم دە، جەڭگەم دە قاقساپ قالعان: «كوميسسياعا جاعدايىڭدى ايت، اعايىم ارميادا. شەشەم اۋرۋشاڭ، مەنەن باسقا شارۋاعا قارار ادام جوق. سول سەبەپتەن مەنى قالدىرۋلارىڭىزدى وتىنەم» دە دەگەن.
مۇمكىن سوندا قالدىرار دەپ ۇمىتتەنگەن.
ءبىراق مەن كوميسسياعا بۇل ءسوزدىڭ بىرەۋىن دە ايتقان جوقپىن. قايتا، بىردەڭەم تۋرا كەلمەي، جاراماي قالماسام ەكەن دەيمىن. وسى ءومىرىمنىڭ ىشىندە ەشقايدا ۇزاپ شىققان ەمەسپىن. جۇرت بارىپ-كەلىپ جاتاتىن الماتىنى دا كورگەن جوقپىن. تەمىر جول، پوەزد دەگەندەردى كىتاپتان عانا بىلەم. فزو-عا الىنۋ ارقىلى ەل كورىپ، جەر كورسەم دەگەن كوڭىلىمدە قۇشتارلىق بار.
قالاعا وزدىگىڭنەن بارماق بولساڭ ول وڭايعا تۇسپەيدى. ەندەشە، بىلايعى كەڭ دۇنيەگە شىعۋىما، بۇدان بۇرىن كورمەگەن، كورسەم-اۋ دەپ ارمان ەتكەن جەرلەردى كورۋىمە بۇل قايتا ءساتى تۇسكەن ءىس ءتارىزدى. تىم قۇرىسا، مەكتەپتە وقىپ جۇرسەم ەكەن. وقۋدى تاستاپ، فزو-عا كەتۋىم اقىماقشىلىق بولار ەدى.
ءقازىر ەندى نەم بار قارايلايتۇعىن؟ ايداپ جۇرگەن اربام با؟ ەكى قولعا ءبىر كۇرەك قايدان دا بولسا تابىلادى.
فزو وقۋىنىڭ جاي-جاداعايىمەن گازەت ارقىلى ازدى-كوپتى تانىسپىن، وندا التى اي وقۋ كەرەك، سودان سوڭ زاۆودتا نەمەسە فابريكادا جۇمىس ىستەيسىڭ.
مامان جۇمىسشى بولىپ شىعاسىڭ. كولحوزدا جۇمىس ىستەگەننەن جامان با؟
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، فزو كيىم بەرەدى. ونىسى اسكەري فورما ءتارىزدى اسەم. ازدى-كوپتى وعان دا قىزىعامىن. فورمانى كيىنىپ، سۋرەتكە تۇسسەم. ول سۋرەتتى عالياعا ەسكەرتكىشكە جىبەرسەم. عاليا ءتور الدىنا اينەكتەپ ءىلىپ قويسا.
كوميسسيا:
— فزو-عا بارعىڭ كەلە مە؟ — دەپ سۇرادى،
مەن ويلانباستان:
— كەلەدى،— دەدىم.
16
فزو-عا نەبارى ون بالا الىنعان ەكەنبىز. التى قازاق، ءۇش ورىس، ءبىر تاتار. الماتىعا ءبىزدى ماشينامەن جونەلتتى.
ول كەزدەگى ماشينالار بۇزىلعىش، كوكساۋ بولعان ادامداي قاقالىپ-شاشالىپ، وپ-وڭاي تۇرىپ قالا بەرەدى. ترت-ترت ەتكەن ەسكى گازيك كەش تۇسە بوگەن اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا ازەر جەتكىزدى.
ەندى وسىندا قونباقشىمىز.
بوگەننەن، نەبارى ون شاقىرىمداي جەردە «اقجول» كولحوزىندا عاليا بار. ءبىز جۇرەتىن ۇلكەن جولدىڭ ءۇستى ەمەس، بۇرىس.
عاليا مەنىڭ فزو-عا كەتىپ بارا جاتقانىمدى دا، ءدال ءقازىر بوگەنگە قونىپ وتىرعانىمدى دا بىلمەيدى. حابار بەرگەنىم جوق. بوگەنگە توقتاماسپىز، زىر ەتىپ وتە شىعارمىز دەپ ويلاعام.
عاليامەن حات الىسۋىم سوڭعى ۋاقىتتا سيرەپ كەتكەن. بۇعان كىنالى جۇمىسباستىلىق. حات جازايىن دەپ ويلاعانمەن، قول تيمەيدى.
مەن ءوزىم، جالپى، حات جازۋعا سالاق تا اداممىن.
مەنىڭ وقۋ تاستاعانىمدى، كولحوزدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدى عاليا بىلەدى.
بوگەنگە قوناتىن بولعان سوڭ مەن قينالا باستادىم. عاليانىڭ تاپ ىرگەسىنە كەلىپ جاتىپ، ونىمەن حابارلاسا الماي كەتۋىم ءبىرتۇرلى وكىنىش ەدى. كورمەگەلى كوپ بولدى. ساعىنىپ ءجۇرمىن، بۇل جولى كورىسپەسەم، قاشان كورەم؟ قايتا اينالىپ كەلگەنشە كىم بار، كىم جوق.
مىناۋ جاپ-جاقىن، قول سوزىم جەردە تۇرعان الاسا قارا تاۋدى قۇلىقتىڭ تاۋى دەپ اتايدى. سونىڭ اناۋ قىلتا كەزەڭىن اسىپ تۇسسە، ار جاعى «اقجول» كولحوزى. عاليانىڭ اۋىلى. سول جاپ-جاقىن جەرگە جەتە الماي، قور بولىپ تۇرمىن.
اتتەڭ قۇس ءتارىزدى كاناتىم بولار ما ەدى.
بوگەندەگى ءبىز قونعالى وتىرعان ءۇي شوفەردىڭ تانىسى. بۇندا وسى مانداتى كولحوزداردان كەلگەن جانە ءۇش جولاۋشى بار. ۇشەۋىنىڭ ءمىنىپ كەلگەن ءبىر-بىر سالت اتتارى بار. ول اتتار اۋلانىڭ تۇكپىر جاعىندا اش قاڭتارىلىپ بايلاۋلى تۇر. اۋدان باسى قۋ تاقىر، ات جايىلار جەر جوق. ءۇش جولاۋشى دا وسىندا قونباق. الگىلەر كەشكە اتتاردى قالاي ەتەمىز دەپ، ۋايىم سوعا باستادى.
— ماعان بەرىڭىزدەر. مىنا اراداعى «اقجول» كولحوزىنا بارىپ قونىپ، اتتارىڭىزدى تويىندىرىپ، تاڭەرتەڭ ەرتە الىپ كەلىپ بەرەيىن، — دەدىم.
— وندا كىمىڭ بار؟
— جەڭگەمنىڭ تۋعان اپكە-جەزدەسى بار،
— كىم دەگەندەر؟
— ءىسقاق، بالجان دەگەندەر.
— ىسقاعىڭ الگى جىلقىشى كەرەڭ. ىسقاق پا؟
— بالجانىڭ فەرما باستىق بالجان با؟ — دەپ، مال يەلەرى شۇر ەتە قالدى. ءبارى وسى اۋداننىڭ ادامدارى، بالجان، ىسقاقتاردى جاقسى بىلەدى ەكەن.
— ىسقاققا بىزدەن سالەم ايت، — دەپ، قۋانىسىپ قالدى. ءۇش اتتىڭ ۇشەۋىن دە مەنىڭ بيلىگىمە بەردى.
وي مۇنداي قۋانباسپىن. كوكتەن تىلەگەنىمدى قۇداي جەردەي تاپ قاسىمنان بەرە سالعانداي بولدى.
تاعدىردىڭ ماعان دەگەن ءاجۋاسى ءارقاشان وسىلاي — ءبىر نارسەگە قولىمدى جەتكىزبەي، زارىقتىرعان بولادى دا، سوسىن الدىما سالاڭ ەتكىزىپ تاستاي سالادى.
ءجۇرىسى ءتاۋىر دەگەن ءبىر اتقا قارعىپ ءمىنىپ، باسقا ەكى اتتى قاباتتاپ جەتەككە الدىم دا، «اقجول» قانداسىڭ دەپ، تارتىپ جونەلدىم. بىلتىرعى ءوزىم جۇرگەن جولدى جاقسى بىلەم. جەر جاعدايى، ءبارى تانىس بولىپ قالعان.
اش اتتار اياقتارىن ىتىرىلا باسادى، cap جەلىپ كەلە جاتىپ، جەردەگى شوپتەن قارپىپ، ءۇزىپ قالۋعا تىرىسادى. اقشام جامىراعان كەزدە، باياعى ءوزىم كورگەن اۋىلعا دۇبىرلەتىپ كەلىپ تە قالدىم. انە، اناۋ كورىنگەن بالجان ءۇيى. كوكتەن تۇسكەندەي بولىپ جەتىپ بارام. مەنى كورىپ، كوزدەرى شاراداي بولادى. مۇنشاما اتتارى نەسى جەتەكتەپ العان؟.
عاليا قايتەر ەكەن؟
مىنە قىزىق، بالجان ۇيىندە بوتەن بىرەۋلەر، ساسىڭقىراپ قالدىم.
— سىزگە كىم كەرەك ەدى؟ — دەيدى.
— ىسقاق، بالجان دەگەن كىسىلەر...
— ولار جوعارىدا، فەرمادا، سوندا كوشىپ كەتكەن.
— الىس پا؟
— جوق، ونشا الىس ەمەس. سايدى ورلەپ، جۇرە بەرسەڭ، الىپ بارادى. جاپپالارى، كيىز ۇيلەرى بار مالدى اۋىل الدىڭنان شىعادى، — دەپ سىلتەپ جىبەردى.
اۋىلدان تىك جوعارى سوزىلعان ساي بار، سونىمەن كەلە جاتىرمىن. تارام-تارام سوقپاق جول. ساي تابانىندا ازعانتاي سۋ اعىپ جاتىر، جول كەيدە سۋدى جاعالاپ، كەيدە ولاي-بىلاي كەسىپ وتەدى.
بۇل كەزدە كوز بايلانايىن دەپ قالعان. بەت الدىمنان قاراۋىتىپ، وتتارى جىلتىلداپ، مالدى اۋىل كورىندى. يتتەر ءۇرىپ شىقتى. قاراشا مىقىر جاپپالاردىڭ اراسىندا جالعىز عانا بوز ءۇي. بۇل، ءسوز جوق، فەرما مەڭگەرۋشىسىنىڭ ءۇيى.
قىزمەتى بيىكتىڭ ءۇيى دە بيىك.
بوز ءۇيدىڭ بەت الدىنداعى ماما اعاشتا ەرتتەۋلى ات بايلاۋلى تۇر. ىسقاقتىڭ قۇراندى ەرىن مەن بىردەن تانىدىم.
ساۋىنشى ايەلدەر قاربالاسىپ، سيىرلارىن ساۋىپ بولا الماي جاتىر. ۇستىنە بىرنەشە قالايى فلياگ تيەلگەن ەكى اتتىق اربا تۇر. ساۋىلعان ءسۇتتى اۋىلعا ماسلوپرومعا اكەتەدى.
بوز ءۇيدىڭ الدىنا كەپ، اتتان ءتۇسىپ جاتىرمىن. جۇرەگىم ءدۇرس-دۇرس. اتتاردى ماما اعاشقا بايلاپ جاتىپ، ەكى كوزىم كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىندە.
كەنەت كيىز ەسىك جەلپەڭ ەتىپ اشىلدى دا، شاشى دوڭگەلەنە تىگىلگەن عاليانىڭ باسى كورىندى. مەن ونى بىردەن تانىدىم، ول تانىعان جوق. ەسىكتى قيعاشتاي اشىپ ءالى قاراپ تۇر. Miنe، مەن اقسيا كۇلىمسىرەپ وعان جاقىن كەلىپ قالدىم. ابدەن قاسىنا كەلگەنىمدە، عاليا ءبىر-اق تانىدى.
— ەركىن! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
قۋانعانى، تاڭىرقاۋى ءبارى ارالاس.
— ەركىن، قايدان ءجۇرسىڭ؟ مىناۋ ءۇش اتىڭ نە؟ سوناۋ تۇيىقتان اتپەن كەلدىڭ بە، — دەپ سۇراقتى جاۋدىرىپ جاتىر.
ءتور الدىندا ءبىر تىزەرلەپ ىسقاق وتىر، قاسىندا قالي. سالەم بەرىپ كىردىم. مەن ءدال ءبىر كوكتەن تۇسكەندەي ىسقاق تا تاڭ-تاماشا. قىسقاشالاپ ءجونىمدى ايتتىم.
بالجان ۇيدە جوق ەكەن. وسى كەشتە كولحوزدىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ جينالىسى بولماق، سوعان كەتىپتى.
شاي ىشتىك، بىلتىرعى اعىل-تەگىل مولشىلىق بايقالمايدى. سوعىس بۇلاردى دا تۇتامداپ قىسىپ تاستاعان. شاي سوڭىنان قازان اسىلمادى. وسى تاماقپەن جاتاتىن ءتۇرىمىز بار.
ىسقاق، جىلقى باعۋعا باراتىنىن ايتىپ، دايىن وتىر. ءۇش اتتى الا كەتىپ، تاڭەرتەڭ جەتكىزىپ بەرمەك. شوقشا ساقالىن سىعىمداپ ۇستاي وتىرىپ:
— سوعىسىڭ جۋىق ار ادا بىتپەيتىن بولدى، اپاتقا اينالدى، — دەپ ءبىر قويدى.
مەن ىشىمنەن مىرس ەتىپ كۇلدىم. «سوعىسىن»، مەنىڭ سوعىسىم ءتارىزدى. سەنىڭ ونىڭ، سەنىڭ مۇنىڭ دەپ ەكىنشى جاقپەن سويلەيتىن ادەتىنەن تانباعان.
— مىنا جاقتاعى جاپونىڭ قالاي، تىنىش پا؟ ونىڭنىڭ قىتايمەن سوعىسى نە بوپ جاتىر؟
مەن بىلگەنىمدى ايتىپ، جاۋاپ قايىرىپ وتىرمىن.
ءبىر كەزدە ىسقاق جىلقىعا بارماق بولىپ، كيىنە باستادى. باللون ءالى كەلگەن جوق. جينالىسى كەش بىتسە، مۇمكىن كەلمەس. تۋىسقانداردىڭ بىرەۋىنىڭ ۇيىنە قونىپ تا قالار دەيدى.
اۋىلدا جينالىس بولسا ۇزاق بولاتىنى ماعان ءمالىم. ىسقاق كەتتى. ءبىز عاليا، قالي — ۇشەۋمىز قالدىق.
ءالى جاتاتىن كەز ەمەس.
ءىن اۋىزىن باققان مىسىقتاي قاليدىڭ باققانى عاليا ەكەۋىمىز. وسى نە ايتىپ، نە قويار ەكەن دەۋمەن بەتىمىزگە جالتاق-جالتاق قارايدى. ءبىر مينۋتقا بولسا دا تىسقا شىقپايدى.
قاليدىڭ جيىپ جۇرگەن اسىعى بار ەكەن، ۇشەۋىمىز ءبىراز ۋاقىت حان وينادىق. بالجان ءالى جوق.
ءتۇن بۇگىن ەرەكشە اسەم، اي جارىق. شاڭىراقتان جۇلدىزدارى سامساعان كوك اسپان مولدىرەپ كورىنەدى. اسەم ءتۇن جەلىكتىرىپ سىرتقا شاقىرادى.
عالياعا:
— اقسۇيەك ويناساق قايتەدى؟ بۇل اۋىلدا اقسۇيەك وينايتىندار بار ما؟ — دەدىم.
— بار، وينايىق. مەن شاقىرىپ كەلەيىن، — دەپ عاليا لىپ ەتە قالدى.
— مەن دە وينايمىن، — دەدى قالي.
مەن اعاشتان جونىپ، اقسۇيەك جاساۋعا كىرىستىم. عاليا بىرنەشە ساۋىنشى قىز-كەلىنشەكتەر شاقىرىپ كەلدى. بەس-التى ادام بولدىق. اۋىلدىڭ بەت الدىنداعى قىرات جازىقتىڭ ۇستىنە شىقتىق. اي سۇتتەي جارىق، اياق استىنا ينە تۇسسە تابىلعانداي. جانعا جايلى مايدا قوڭىر جەل ەسەدى. جۋساننىڭ اشقىلتىم يىسىنە جەل جاقتاعى قوتاننان مالدىڭ جاس قيىنىڭ ءيىسى ارالاسىپ،جەلمەن بىرگە بۇرقىراپ، جەلپىپ وتەدى.
ەكى ءبولىنىپ وداق بولىپ، ويناي باستادىق.
بىرەۋ اقسۇيەكتى قۇلاشتاپ تۇرىپ لاقتىردى. ءبارىمىز دۇركىرەپ، سولاي قاراي جۇگىرىپ كەلەمىز. عاليا مەنىڭ قاسىمدا. ەكەۋمىز قاتار جۇگىرىپ كەلەمىز. اقسۇيەكتىڭ تۇسكەن جەرى وسى ارا.
جۇرت ەڭكەيە قاراپ، قاربالاسىپ ىزدەپ ءجۇر، مەن دە ىزدەگەن بولام. ءبىراق اڭدىعان-باققانىم عاليا.
بىرەۋ جىرىلا بەرىپ، تاپتىم دەپ، ايقاي سالدى دا، سورەگە قاراي قاشا جونەلدى. باسقالار جاپىرلاپ قۋىپ بەردى. ماعان كەرەگى دە وسى ەدى. جۇگىرە بەرگەن عاليانىڭ بىلەگىنەن شاپ بەpiپ ۇستاي الدىم.
عاليا ىركىلىپ توقتاي قالدى.
ەكەۋمىز تىم-تىرىس تۇرمىز.
نە دەپ، عاليا ايتپادى. نە ايتارىمدى مەن بىلمەيمىن،
عاليامەن وڭاشا بولۋدى ارمان ەتەتىن ەدىم. سول ارمانىما جارتى مينۋتكە بولسا دا جەتىپ تۇرمىن. ءبىراق پايدالانا الماي تۇرمىن.
باسقالاردىڭ بىزدە شارۋاسى جوق، اقسۇيەكتى قۋالاپ، جۇگىرىپ بارادى. قالي ارالارىندا. ول ءبىزدىڭ قالىپ قويعانىمىزدى بايقاعان جوق.
بايقاسا جۇگىرمەس ەدى، بىزبەن بىرگە قالار ەدى. مeنەن ءۇن شىقپاسىن كورگەن عاليا كەنەت:
— انالار ءبىلىپ قويادى، ۇيات بولادى، — دەدى.
وسى ءسوز ماعان توبەمنەن سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتتى. ەسىمدى تەز جيىپ الدىم. عاليامەن وڭاشا قالعان ۋاقىتىم مينۋتتاپ تا ەمەس، سەكۋندتاپ سانالاتىنىن، سونىڭ ءبارى تەككە ءوتىپ جاتقانىن جانا ۇققانداي بولدىم.
تەزىرەك قيمىلداۋىم كەرەك.
عاليانىڭ توڭازىعان بەتىنەن ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الدىم...
بولدى ءبىتتى. ءالى دە سورەگە جەتە كويماي، ۇيدەك-تۇيدەك جۇگىرگەن جۇرتتىڭ سوڭىنان الدى-ارتىما قاراماي زامعاپ كەلەم.
تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز باقىتتى ەدىم.
17
بالجان كەلگەن جوق، ءبىز جاتىپ قالدىق.
ەندى كەلمەيتىن بولار.
قالي ەكەۋمىزگە توسەك ءتور الدىنا كاتار سالىنعان. عاليا شەشەسىنىڭ ەكى كىسىلىك تەمىر كەرەۋەتىندە جاتىر. تۇندىك تۇسىرىلگەن، كيىز ءۇيدىڭ ءىشى كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى.
ۇيقى كەلۋ قايدا. الگىندەگى باتىرلىق قىلىعىما ماساتتانىپ، ريزا بولىپ جاتىرمىن. مۇنداي ىستە باتىلدىق كەرەك. باتىل بولماسام عاليانىڭ بەتىنەن سۇيە الام با؟ انە، ول اشۋلانعان جوق قوي. ياعني، ول دا مەنى سۇيەدى. «قاپ جانە ءبىر سۇيمەگەن ەكەم».
توسەگىن سىقىرلاتىپ عاليا ارلى-بەرلى اۋناي بەرەدى. سوعان قاراپ ونىڭ دا ۇيىقتاي الماي جاتقانىن سەزىنەم. بىردەڭە دەپ ءتىل قاتۋعا قاسىمدا جاتقان قاليدان جاسقانامىن. ول زالىم ەستىگەن — كورگەنىن تاڭەرتەڭ اكە-شەشەسىنە تاقىلداپ سارناپ بەرۋدەن تايىنبايدى.
تاقاۋىمدى پىس-پىس تارتىپ، ۇيىقتاماي جاتقانىمدى عاليا دا سەزىنەدى.
شىركىن-اي، مىنا قالي دا ۇيدە بولماسا، قانداي جاقسى بولار ەدى. عاليا ەكەۋمىز عانا بولساق!.. ءبىر كەزدە قاسىمداعى قالي پىرىلداپ ۇيىقتاپ قالدى.
عالياعا نە ايتسام ەكەن؟ الدە بارسام با ەكەن؟ ۇيات-اۋ... قاسىڭا جاتا تۇرايىن دەسەم...
قوي، ماسقارا! عاليا اشۋلانىپ جۇرسە، ەرتەڭ بەتىنە قالاي قارايمىن؟
قينالىپ ۇزاق جاتتىم.
قاليدىڭ ۇيىقتاپ قالعانىن عاليا دا ءبىلدى.
«باتىلدىق كەرەك. ال مەن بولسام جاسىقپىن، ىنجىقپىن» دەپ، ءوزىمدى ءوزىم قايراپ، ۇرسامىن. قايراعانمەن وتپەيمىن. مۇنداي ءتۇن ەندى قايتىپ وڭاي قايتالانباسىن وتە جاقسى تۇسىنەم. ءۇيدىڭ ءىشى ءبىرتىن-بىرتىن سالقىنداپ بارادى. ءبىر كەزدە عاليا:
— ەركىن، ۇيىقتاعان جوقسىڭ با؟ — دەگەنى،
— جوق، — دەدىم جۇلىپ العانداي ەتىپ.
عاليامەن الدەنە تۋراسىندا ۋادەلەسىپ، مانادان بەرى سارعايىپ جاۋاپ كۇتىپ جاتقان ادام ءتارىزدىمىن.
— توڭبايسىڭ با؟ توڭساڭ سىرتىڭنان كيىم جابايىن، — دەدى عاليا.
— جاپ.
عاليانىڭ كەرۋەتتەن تۇسكەن دىبىسى ەستىلدى. انە، ول مەن جاتقان جەر توسەكتىڭ شەتىن اياعىمەن بارلاپ، بايقاپ الىپ، ءدال قاسىمنان جۇككە قاراي ءوتىپ بارادى. جۇك جاقتى سيپالاپ شاپان با، شەكپەن بە، سالماقتى ءبىر زات تاپتى. سونى كورپەمنىڭ سىرتىنان ىقتياتتاپ جاۋىپ جاتىر.
اياعىمدى، جان-جاعىمدى قىمتاپ، مەنى توڭىپ قالماسىن دەپ، بارىنشا قامقور بولىپ جاتىر.
مەن شالقامنان جاتىر ەدىم. ەكى بىردەي قولىمدى كورپەدەن شىعاردىم دا، عاليانىڭ بىلەگىن تاۋىپ، ۇستاي الدىم. توپ-تولىق اسەم بىلەگى ىپ- ىستىق.
وزىمە قاراي تارتتىم. عاليا ءۇنسىز باعىنىپ، سىلق ەتىپ، كورپە سىرتىنا قيسايىپ وتىرا كەتتى. توڭازىعاندىقتان با، بىلمەيمىن ءدىر-دىر ەتەدى. مەن ەندى باتىلدانىپ كەتتىم. عاليانى قۇشاقتاپ، باۋىرىما باسىپ، قاتتىم دا قالدىم. كوزىمدى تارس جۇمىپ العام. ماسپىن.
عاليا تەك ءىش كويلەكشەڭ. لەبى ءورت بولىپ، بەتىمدى شارپيدى. ءبىر ءسوز ايتىلماي-اق باياعىدان بەرگىنىڭ ءبارى تۇسىنىكتى بولعaنداي.
عاليا ءبىر كەزدە ءدىر-دىر ەتىپ، جالاڭاشش بىلەگى توبارسىپ، شىنداپ توڭا باستادى.
— عاليا، توڭدىڭ عوي، بەرى كورپەگە كىرىپ جاتشى.
عاليا ءۇنسىز، تەك باسىن شايقادى، كورپەگە كىرگىسى كەلمەيدى.
قۇشاعىمىز ايقاسىپ جانە ءبىراز جاتتىق. مەن ەندى بىرتىندەپ سانالى قيمىلعا كوشە باستادىم كورپە شەتىن مۇمكىن بولعانىنشا اشىڭقىراپ، عاليانى باۋىرىما تارتتىم.
— عاليا، بەرى كىرىپ جاتشى؟
عاليا تاعى باسىن شايقادى.
— ...توڭاسىڭ عوي، قاراشى، يىقتارىڭ سۇپ-سۋىق؛
— توڭبايمىن،
عاليانى ءسۇيىپ-سۇيىپ الدىم.
عاليا باسىن شايقادى.
عاليانىڭ استىنان كورپە شەتىن كۇشپەن جۇلىپ الا باستادىم. عاليا شىنتاعىمەن نىعارلاپ بوساتپاۋعا تىرىسادى. كورپە شەتىنەن ايىرىلسا، بارىنەن ايىرىلۋى مۇمكىن ەكەنىن جاقسى بىلەدى...
كەنەت، سىرتتا يتتەر شۋلاپ ءۇرىپ قويا بەردى. ەڭىس جاقتان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى.
— اپام كەلدى! — عاليا وسىنى ايتتى دا، ۇشىپ تۇرىپ، توسەگىنە جونەلدى. مەن بولسام باسىما بۇركەنە جامىلىپ، وتىرىك ۇيىقتاعان بولىپ، قاتتىم دا قالدىم.
بۇل كەلگەن، شىنىندا دا بالجان ەدى. ۇزەڭگىسى شىلدىراپ اتتان ءتۇسىپ جاتتى.
تاڭەرتەڭ ويانعاندا تۇندەگىنىڭ ءبارى ەسىمە بىردەن كەلدى. ارقا-باسىم شىمىرلاپ كەتكەندەي بولدى. قالي سۇم وتىرىك ۇيىقتاعان بوپ، ءبارىن ەستىپ، ءبىلىپ جاتقان جوق پا؟ ءقازىر تۇرعان سوڭ، aپa، تۇندە ەركىن ءبۇيتتى، ءبۇيتتى دەپ، بالجانعا سارناپ ايتا باستاماي ما؟
بالجان مەن عاليا سيىر ساۋۋعا ەرتە تۇرىپ كەتىپتى. ىسقاق ءالى كەلمەگەن. قالي پىرىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. ىشىنە نە ءتۇيىپ جاتقانىن قۇدايىم ءبىلسىن.
اتتار كەلسە، قالي ويانباي، زىپ جونەلگىم كەلەدى.
ەش قىلمىسىم بولماسا دا عالياعا كورىنۋدەن جانە ءجۇزىم جانادى.
جوق، سەزىكتى ەشنارسە بايقالمايدى. مەن بۇل ۇيدەن ابيىرىم ايرانداي توگىلمەي امان اتتاندىم.
وسىنىڭ وزىنە شەكسىز قۋانىشتى ەدىم.
18
الماتىعا تۇندە كەلدىك.
قالا اتاۋلىنى مەنىڭ تۇڭعىش رەت كورۋىم. ءبىراق استانانىڭ تۇنگى كورىنىسى پالەندەي مىقتى اسەر قالدىرمادى. ءبىزدى اكەلگەن كەڭسەدە، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىندە، كۇزەتشىدەن باسقا ادام جوق ەكەن.
ول ءبىزدى كىرگىزبەي، كوپ الەك جاسادى. باسقاداي بارار جەر، باسار تاۋىمىز جوق ەكەنىن ايتىپ جاتىپ، ارەڭ كىردىك.
ءبىرىنشى ەتاجداعى ءبىر بوس بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ:
— وسىندا دىبىر ەتپەي، شۋلاماي جاتىڭدار، — دەدى،
ءۇيدىڭ ەدەنى پاركەت ەكەن. بۇل ءبىزدىڭ بۇرىن كورمەگەن نارسەمىز. «وي، سۇمدىق-اي! كىشكەنتاي-كىشكەنتاي جاڭقادان ەرىنبەي قۇراپ سالعانى-اي، ءا؟ ودان دا ءبۇتىن تاقتايدان نەگە سالماعان» دەيمىز.
مىنانى ەرىككەننىڭ ەرمەگى ءتارىزدى كورەمىز.
وسى كەلە جاتقاندا مەنىڭ بىرگە ءىشىن، بىرگە جەيتىن ەكى دوسىم بار. ولار: ءىلياس، نۇرىمباي دەگەن بالالار. قاراسازدا ۇشەۋىمىز ءبىر كلاستا وقىعانبىز. اكەلە جاتقان ازىق-تۇلىگىمىز ۇشەۋمىزگە تەڭ ورتاق، سەنىكى، مەنىكى دەمەيمىز.
نۇرىمباي ورتا بويلى، قارا تورى، بەت سۇيەگى شىعىڭقى، پىسىق. ەپتەگەن جىلپوستىعى بار.
ءىلياس سۇڭعاق بويلى، تاناۋى جالپيعان، مومىنداۋ سارى بالا. ءبىر ءسوزدى. نەنى دە بولسا، توبەسىنەن توق ەتكىزىپ تۋرا ايتادى. ءىش قاتپارى از، پالەندەي قۋلىق-سۇمدىق بۇكپەسى بولمايدى.
ۇشەۋمىز ءتىرى بولساق، ءبىر توبەدەمىز، ولسەك ءبىر شۇڭقىردامىز دەپ كەلە جاتىرمىز.
اۋىلدان شىعار-شىقپاستان نۇرىمبايدىڭ ءبىر وعاش مiنeزi كوزگە ءتۇسىپ قالدى. كەشە بوگەن اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا كەلگەن بەتتە ماشينا ۇستىندە چەمودانىن دىزەسىنىڭ ۇستىنە قويىپ، قۇنجاڭداپ بىردەڭەنى سۇيكەتىپ جازىپ جاتىر. ەي، نە جازىپ جاتىرسىڭ دەپ، قاراساق، ۇيىنە حات جازىپ وتىر ەكەن. اكەسى مەن شەشەسىن، تۋىستارىن تالايدان كورمەي ساعىنىپ، زارىققان ادام ءتارىزدى. «اماندىق حات. قىمباتتى جاكە، اپا، قالاي دەنساۋلىقتىڭ ارقاسىندا جۇرگەن بولارسىزدار. ءبىز دە امانبىز. مىنە بوگەن اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا كەلىپ جەتتىك. بۇگىن وسىمدا قونباقشىمىز» دەپ، سىقپىرتىپ بارادى. الگى ارادا نۇرىمبايدى ءاجۋا ەتىپ، كۇلدى-اي، كەپ! حاتتى تىم قۇرسا، الماتىعا كەتىپ الىپ جازسايشى. ءۇي ىرگەسىنەن ۇزاعان دا جوقپىز عوي.
اسىلى، نۇرىمباي ءبىر جاققا جولاۋشى شىعىپ، ۇيىنە حات جازۋدى ارمان ەتىپ جۇرگەن ءتارىزدى.
سول كۇلكى ەتكەننەن ءبىز نۇرىمبايدى الماتىعا جەتكەنشە كۇلكى ەتىپ، مازاقتاۋمەن بولدىق. جول بويىنداعى جانا ءبىر پوسەلككە كەلگەن كەزدە، قانە، سۋىر قاعاز-قارىنداشىڭدى. وسى ارادان اماندىعىڭدى ءبىلدىرىپ، اكە-شەشەڭە جانە ءبىر حات جازىپ جىبەر دەيمىز. نۇرىمباي ىزا بولادى.
ءبىز ءبارىمىز سىرت كيىمدەرىمىزدى استىلارىمىزعا توسەپ ەدەندە تىرايىپ-تىرايىپ، دەمالىپ جاتىرمىز. قاي — قايسىمىز دا ماشينا سوعىپ، شارشاعانبىز. جاتپاي وتىرعان تەك نۇرىمباي. چەمودانىن الدىنا الىپ، ءبىر جامباستاپ، ۇيىنە حات جازىپ وتىر.
ءقازىر ەندى مازاقتاماق تۇگىل، موينىنا ءمىنىپ الساڭ، تىڭدايتىن ەمەس.
داپتەردىڭ ەكى بەتىن تولتىرۋعا تاقادى. سونشاما نە جازاتىنىنا مەن تاڭدانامىن.
19
ۇشتەن-تورتتەن توپ بولىپ قالانى ارالاۋعا شىقتىق. اۋىل بالالارىنا مۇنداعىنىڭ ءبارى سونى، ءبارى قىزىق. ءبىز نۇرىمباي، ءىلياس ۇشەۋىمىز. جاقىن ماڭداعى كوك بازارعا كەلدىك. قۇجىناعان حالىق. قۇمىرسقانىڭ يلەۋى، وسىنشاما حالىقتىڭ ءبىر اراعا ۇيىلىپ-توگىلگەنىن ءومىرى كورگەن ەمەسپىز، اراسىنا كىرىپ كەتسەك، بىرىمىزدەن ءبىرىمىز اداساتىن ءتارىزدىمىز.
بازار شەتىندە ەكى اياعى دىزەدەن، ەكى قولى شىنتاقتان جانە دومالانعان بىرەۋ وتىر. الگىگە قاراۋدىڭ ءوزى سونشالىق ايانىشتى. دومالانعان قۇر كەۋدە. ۇيپالانعان جيرەن شاشتىڭ اراسى كىر-كىر.
قول ورنىنا شولتاڭ-شولتاڭ ەتكەن، تومىرىلىپ بىتكەن ەت جىلىك — قىزىل ەت.
سوعىستان مۇنشالىق قور بولىپ قايتقان ادامدى مەن بۇرىن كورگەن جوق ەدىم. قۇيقا تەرىم شىمىرلاپ، ءبىر ءتۇرلى بولىپ كەتتىم. اتتەڭ، بارسام-اۋ دەپ قۇلشىناتىن سوعىستى ەندى تىم جاقىن، ءارى ايقىن تانىپ تۇرعاندايمىن. ول تانۋىم:
سوعىس دەگەن ول سۇمدىق!
سوعىس ول اپات!
سوعىس ادامدى قور ەتۋ!
الگى ءتارىزدى ادامنىڭ جانى تۇرشىگەتىن مۇگەدەكتەر بازاردا بىرەۋ-ەكەۋ عانا ەمەس ەكەن. ءار جەر، ءار جەردەن ۇشىراسىپ قالادى.
ترامۆايمەن جۇرگەندى قىزىق كورىپ، ترامۆايعا وتىردىق. تاڭىرقايتىن تۇگى دە جوق، سالدىرلاعان تەمىر اربا.
دۇكەندەرگە كىردىك. اق نان، ءار الۋان بولكەشەلەرگە دۇكەننىڭ سورەلەرى سىقاپ، تولىپ تۇر. الىپ جاتقان ادام از. الماتىدا ازىق-تۇلىك تاپشى دەپ ەستيتىن ەدىك، بۇنىسى قالاي دەپ، تاڭىرقايمىز. اق بولكەشەلەردەن ساتىپ الماقشى بولدىق. اقشا بەرسەك، بەرمەيدى، «كارتوچكي داۆايتە» دەيدى. ءبىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز قارايمىز، كارتوچكاسى نەسى دەيمىز. كارتوچكا دەگەن ءسوزدى سۋرەت دەپ ۇعىپ، قالتالارىمىزدان سۋرەت ىزدەستىرىپ جاتىرمىز.
سويتسەك، نان كارتوچكاسى دەگەن بولادى ەكەن. ونى ءبىز قايدان بىلەيىك، اۋىلدىق جەردە ول جوق.
ءبىر جەردە كوشەنىڭ بۇرىشىندا ءبىر ايەل الما ءتارىزدى، ءبىراق المادان گورى باسقا قىپ-قىزىل بىردەڭەلەر ساتىپ وتىر. باعاسى ونشا قىمبات ەمەس.
— بۇل نە؟
— پوميدور.
ءبىزدىڭ قاراساز اۋدانى سالقىن، تاۋلى اۋدان، جەمىس اتاۋلى وسپەيدى. وۆوششتان كارتوپ پەن كاپۋستا عانا وسەدى. پوميدور دەگەندى بۇرىن ەستىگەنمەن جەپ كورگەن ەمەسپىز.
— بۇنى قالاي جەيدى؟ وسى كۇيدە جەي بەرۋگە بولا ما، جوق الدە ءپىسىرىپ جەي مە؟
— پوميدوردى ءپىسىرىپ جەگەندى قاي اتا-بابالارىڭنان كورىپ ەدىڭدەر؟ الىڭدار دا، جەي بەرىڭدەر، — دەيدى ساتۋشى.
ءۇيىپ-ۇيىپ قويعان پوميدوردىڭ ءبىر ۇيمەگىن ساتىپ الدىق. بىر-بىردەن ۇستاپ، قىزىقتاپ قاراپ كەلەمىز. ساۋساعىمىزعا الما ءتارىزدى قاتقىل ەمەس، جۇمساقتاۋ بولىپ سەزىلەدى. سىرتىن كيىمىمە ۇيكەپ سۇرتكەن بولدىم دا، الما تارىزدەندىرىپ تىستەپ كەپ قالدىم. بىرش ەتە قالدى. جىلىمشى سۇيىق بىردەڭەلەرى بەتىمە، ومىراۋىما شاشىراپ، جاۋىپ كەتتى. ءدامى دە ءدان ەمەس، جەكسۇرىن بىردەڭە.
— جەمىس بولماي، قۇرىپ قالسىن، — دەپ جەمەي، ارىققا ءبىر-بىر اتتىق.
قالادا سولدات كوپ. تورت-تورتتەن ساپقا ءتىزىلىپ، جەيدەلەرىنىڭ ارقاسىنا سورتاڭ تەرلەرى شىعىپ، اياقتارىن سارت-سۇرت باسىپ، كەتىپ بارا جاتادى.
كوشەنى جاڭعىرىقتىرىپ، ولەڭ ايتىپ وتەدى:
ۆستاۆاي، سترانا وگرومنايا،
ۆستاۆاي نا سمەرتنىي بوي!
تەمىر جولدى تۇڭعىش رەت كورۋىم. پوەزدعا تۇڭعىش وتىرۋىم. كەرۋەندەي شۇبالعان ۇزىن سوستاۆ ءسيبيردى بەتكە الىپ، ۇرىپ كەلەدى. بارار ءجسرىمىز — قاراعاندى.
تەمىر جول نوۆوسيبيرسك — ومسك — پەتروپاۆل قالالارىن باسىپ، سيبير اينالىپ جۇرەدى.
قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن سولتۇستىگىنە جالعايتىن توتە جول ول كەزدە جوق.
جولاۋشى پوەزىنىڭ ءۇش ۆاگونى تولى فزو بالالارى. ون ءتورت-ون جەتى جاستىڭ اراسىنداعىلار. ءار ۇلتتان، ءبىراق نەگىزگىسى ورىس پەن قازاق. باستاپ الىپ كەلە جاتقان جەتەكشىلەرىمىز، تاربيەشىلەرىمىز بار. كۇن سايىن نورمالاپ نان بەرەدى، ۇلكەن قالالارعا ايالداعاندا ىستىق اس ىشكىزەدى.
جاس ادامدا ۋايىم-قايعى از بولادى، اقىلدان البىرت سەزىم باسىم. جەر كەرىپ، ەل كورگەنگە ءماز بولىپ كەلەمىز.
پوەزد ۇستىندە كەلە جاتىپ ۇيگە ءبىر رەت، عالياعا ءبىر رەت حات جازدىم. ءبىزدى وقۋعا قاراعاندىعا جونەلتكەنىن حابارلادىم.
قاراعاندى ولار ءۇشىن جەر ءتۇبى.
انەۋگى عاليامەن بىرگە ەتكىزگەن ءتۇنىم ەسىمنەن ماڭگى شىقپاق ەمەس. مەن ءبىر نارسەگە قاپ دەپ، ەتە قاتتى وكىنەمىن. ول — بالجاننىڭ تەمەن پوسەلىكتە قونىپ قالماۋى. ناعىز كەلمەيتىن كەزدە دۇبىرلەتىپ جەتىپ كەلۋى. تىم قۇرسا ەندى ءبىراز كەشىككەندە، ەندى ءسال عانا ۋاقىت كەلمەي، تۇرا تۇرعاندا...
وزىمنەن دە بولدى. ونشا باتىل بولمادىم، كوپ ۋاقىتىمدى تەككە وتكىزىپ الدىم.
تەمىر جول بويى، اسىرەسە، ستانسيالاردىڭ باسى مازاسىز، ۋ-شۋ. ارلى-بەرلى ساپىرىلىسىپ اعىلعان ەشەلوندار، اسكەري ەشەلوندار كەپ ۇشىراسادى — مايدانعا كەتىپ بارا جاتقان سولداتتار. قارۋ-جاراق، ءوق-دارى تيەپ، سىرتىنان برەزەنتپەن بۇركەپ، جاۋىپ العان، كۇزەتى مىقتى سوستاۆتار.
سوعىس جاقتان جارالىلاردى، جاۋ باسىپ العان ولكەلەردىڭ بوسقىن ادامدارىن تاسىپ اكەلەدى.
اسكەرگە شاقىرىلۋشىلار.
بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولمايدى.
فزو-عا بارا جاتقان بالالاردىڭ اراسىندا ءار قيلىسى كەزدەسەدى. بىرەۋلەر بار — موپ-موماقان قوزى ءتارىزدى، اتا-انالارىنىڭ باۋىرىنان ۇزاپ شىعىپ، ءالى ەشتەڭە كەرمەگەن، ىسىلماعان. دۇنيەدەگىنىڭ بارىنە اڭقاۋ ءسابي كوزبەن قارايدى.
ەندى بىرەۋلەر بار — ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، ۇرىنارعا قارا تاپپاي جۇرگەن. سوزدەرىنشە تۇزدىقتاپ، بوقتىق ارالاستىرىپ سويلەيدى. ونسىز سوزدەرىنىڭ ءسانى كىرمەيتىن ءتارىزدى. جەتەكشىلەرىمىزدەن جاسىرىپ، بۇل قۋلار اراق تا ىشەدى. شىلىمدى ءتىپتى جاسىرماي-اق بۇرقىراتىپ تارتادى.
ۇرىسسا تىڭدامايدى.
— مۇرنىڭىز قاڭسىپ بارادى، — دەپ اۋەلى كەلەكە ەتەدى.
تابيعاتىم سولاي ما، بىلمەيمىن، شىلىم مەن اراققا قۇمارتقان جان ەمەسپىن.
جامان ادەت جۇقپالى دەگەن ءسوز راس. العاشىندا سۇمدىق بولىپ كورىنەتىن بوقاۋىز لاس سوزدەرگە ءبىرازدان سوڭ قۇلاعىمىز ءۇيىر بولا باستادى. ول تۇگىل، انا بالالارعا ەلىكتەپ، ءبىز دە «تۇزدىقتاپ» سويلەيتىندى شىعاردىق. ونسىز اۋىلدا وسكەندىگىمىز، اشىق اۋىزدىعىمىز ءبىلىنىپ، كورىنىپ تۇراتىن ءتارىزدى.
20
قاراعاندىعا پوەزد ءبىر جەتى ءجۇرىپ بارادى ەكەن. كۇندىز-تۇنى ۆاگوندا قامالىپ وتىرعان ادامعا بۇل از ۋاقىت ەمەس. ارى-بەرىدەن سوڭ كىسىنى بويكۇيەز ەتەدى، جالىقتىرادى:
وزىڭە ءوزىڭ ىقتياتتى بولۋدان دا قالاسىڭ.
ءبىر كۇنى ءىلياس، نۇرىمباي ۇشەۋمىزدىڭ نورمالى ءبىر بولكە نانىمىزدى قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ۇرلاپ اكەتتى. ۆاگونعا سىرتتان بوتەن ادام كىرمەيدى. ىشىمىزدەن فزو-عا كەتىپ بارا جاتقان بالالاردىڭ بىرەۋى ۇرلادى.
ۇيدەن اكەلە جاتقان ازىق-تۇلىگىمىز ءالى دە جەتكىلىكتى، سوندىقتان پالەندەي زارداپ شەگە قويعان جوقپىز. ءبىراق اۋىلداعىداي الاڭ-اشىق جۇرۋگە بولمايتىنىن اڭعاردىق.
پەتروپاۆلدىڭ ۆوكزالىندا شالبارىمنىڭ قالتاسىنان مەنىڭ ءاميانىمدى ۇرلاپ قويدى. بۋفەتتەن تاماق العان ەدىم دە، تاماق ۇستاعان قولدارىمدى توبەمنەن تىك كوتەرىپ، قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىمەن جارىپ وتكەم. سول كەزدە لىپ ەتكىزىپ، العان دا قويعان. ۆاگونعا كەپ، العان تاماقتارىمدى ستول ۇستىنە قويعاننان كەيىن ءبىر-اق جوقتادىم.
قالتام بوساپ قالعانىن كوردىم. بۋفەتكە اقشا تولەگەننەن كەيىن ءاميانىمدى ىشكى ءتوس قالتاما سالىپ جاتۋدى اۋرە كورىپ، انشەيىندە سالمايتىن شالبارىمنىڭ قالتاسىنا سالا سالعان ەدىم.
ەندى بۇل دا ساباق بولدى. ورىستىڭ: «الىسقا تىقساڭ، جاقىننان الاسىڭ» دەگەن ماقالى وسىندايدان شىققان.
ءاميانىم جاڭا، ادەمى ەدى. ىشىندە جول-جونەكەي ۇستاۋعا دەپ، بولەكتەپ سالعان ازىراق اقشام بار. (ۇرلاناتىنىن بىلگەن ءتارىزدىمىن.) دوكۋمەنتتەرىم بار (پاسپورتىم مەن كومسومولدىق بيلەتىم)، سونىڭ ءبارى كەتتى.
جانە ءبىر قىمبات نارسەم كەتتى، ول عاليانىڭ بىلتىر ماعان ەسكەرتكىشكە دەپ، حاتپەن جىبەرەتىن كىشكەنتاي سۋرەتى.
ءىشىم كوپتەن-كوپ وسى سۋرەتكە اشيتىن ءتارىزدى.
Meن ءوزىمدى اۋىلدىڭ پىسىق بالالارىنىڭ بىرىنەن سانايتىن ەدىم. سويتسەم، ونىم اسىلىق ەكەن. ومىرگە بەيىمى جوق، اشىق اۋىزدىڭ ءبىرى بولارمىن دەگەن ويعا كەلدىم.
شيكىلىگىم كوپ ەكەن.
قاراعاندىعا كەشكە قاراي كەلدىك. كومىر قالاسىنىن سىرت كورىنىسى ءبىز كورىپ كەلە جاتقان باسقا قالالاردان وزگەشە. شاحتالار ەگيپەت پيراميدالارى ءتارىزدى شوقى-شوقى ۇيىندىلەر. مەن بۇل ۇيىندىلەردى كەمىر ەكەن دەسەم، كومىردىڭ شىعارىلىپ تاستالعان قوقىستارى ەكەن.
مۇندا اسپان دا، جەر دە كومىر ساسيدى.
ايقايىن سالىپ، سىقىر-سىقىر قوزعالعان كومىر تيەلگەن سوستاۆتار. ءتۇتىن، شاڭ...
قارا كيىمدى شاحتەرلەر.
ءبىزدى الىپ كەلگەن ەشەلون بۇدان ءارى بارمايدى. جولاۋشىلار ءتۇسىپ-تۇسىپ، كەتىپ جاتىر. فزو-عا اكەلىنگەن بالالار عانا قالدىق.
باسشىلارىمىز ءبىر جەرلەرگە بارىپ، سويلەسىپ، قايتا كايتىپ كەلدى.
— بۇگىنشە وسىندا — ۆاگوندا تۇنەيسىڭدەر، ەرتەڭ سەندەردى قابىلدايدى، — دەگەن ءسوزدى ايتتى.
ءبىز مىنگەن ۆاگونداردى تەمىر جولدىڭ شەتكەرى ءبىر تارماعىنا سۇيرەپ الىپ بارىپ قويدى.
كەلەر جەرىمىزگە كەلدىك، ەندى ەرتەڭگە دەيىن ىستەيتىن ءىس جوق. زەرىگىپ ۆوكزالعا بارامىز، قايتا قايتىپ كەلەمىز. قالا ارالايمىز.
ۆوكزالدىڭ بۋفەتىندە شاراپ ساتىلادى ەكەن. ىشكىش قۋلار شاراپ ساتىپ اكەپ، ىشە باستادى. قىزىل العان سوڭ ولاردان كوڭىلدى، ولاردان باتىر حالىق جوق، شۋلاپ ولەڭ ايتادى، بي بيلەيدى، باسقالارعا ءتيىسىپ، باسىنعاندىق كورسەتەدى.
ولار ەندى جەتەكشىلەرىمىزدى تىڭداۋدى مۇلدەم قويىپ الدى. تىلدەرىن شايناپ، قولدارىن بىلعاڭ ەتكىزىپ، ءبىر-اق سىلتەيدى:
— ءبارىبىر سوعىس، — دەيدى.
— ءبارىبىر سوعىس!
توعىشارلار مەن ۇستامسىزدار ءۇشىن وسىنداي ءبىر توپاس سىلتاۋ تابىلعان. ويلارىنا نە كەلسە، سونى ىستەيدى دە، جالاسىن سوعىسقا جاپپاق بولادى. ولارشا، سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كەزدە ادامشا ءومىر ءسۇرىپ قاجەتى جوق.
تۇنگە قاراي شاراپ ىشۋشىلەر ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى. ءۇش ۆاگوننىڭ ۇشەۋىنىڭ ءىشى دە ايعاي-شۋ! جەتەكشىلەرىمىز كورىنبەيدى. ءبىر جەتى بويىنا بىزبەن اساۋمەن الىسقانداي الىسىپ، ءسىرا، شارشاعان بولار. وسى پالەلەردەن اۋلاق بولايىق، دەپ، ءبىر جەرگە جان تىنىشتىق ىزدەپ، تايىپ وتىرعان ءتارىزدى.
كوپ جىندىنىڭ ىشىندە ساۋ وتىرعان ءارى جامان ەكەن، ءارى جاراسپايدى ەكەن. ءبىزدىڭ دە جىندانعىمىز كەلدى. اقشامىز بار. ءبىز نەمەنە، مىنا شالقىپ جۇرگەندەردەن كەمبىز بە؟ جوق الدە بۇلارداي بولا المايمىز با؟ ىشە المايمىز با؟
ءىلياس، نۇرىمباي، مەن ۇشەۋمىز باردىق تا، «ۆەرمۋت» دەيتىن جازۋى بار ۇلكەن قارا بوتەلكە ساتىپ اكەلدىك. ارينە، بوس بوتەلكە ەمەس، ىشىندە قىل موينىنا تاقاپ قۇيىلعان شارابى بار. تاۋەكەل دەپ، ءۇش ستاقانعا ءبولىپ قۇيا باستادىق. بۇدان بۇرىن اراق-شاراپ ىشكەن جاندار ەمەسپىز. تەك كەيدە قانداي بولادى ەكەن دەپ، وڭاشادا بوتەلكەنىڭ ءتۇبىن اۋزىمىزعا سارقىپ كورەتىنبىز.
ەندىگى جاعداي باسقا. جاسىرىنباي، اشىق ىشۋگە، ءدامىن عانا تاتىپ كورمەي، سىلقيا تويىپ ىشۋگە بولادى. تىزگىن قولدا، وزىمىزگە ءوزىمىز قوجامىز. ءاي دەر اجە، قوي دەر قوجا جوق.
اراق ءىشۋ ارقىلى ادام بوپ، ەسەيۋدىڭ جاڭا ءبىر بەل-بەلەسىنە كوتەرىلەتىن ءتارىزدىمىز.
— قانە، كەل!
— كەل! — دەسىپ، كوتەرىسىپ قويىستىق.
جۇرتتان كورگەنىمىز بويىنشا، باسىتقىلاپ نان جەپ جاتىرمىز.
سيقىر سۋ كىمدى ارباپ ۋىسىنا تۇسىرمەگەن، كىمدى جىندى ەتپەگەن. تامىر-تامىرىمىزدى قۋالاپ، بۋساندىرىپ، دۇنيە — ءامىر ادەمى بولىپ بارادى. تاعى ىشكىمىز كەلەدى. بوتەلكەنى تاۋىسىپ جانە ءبىرىن الىپ كەلدىك. ونى دا ىشتىك. ەندى ءبىز دە باتىرمىز، ءبىز دە شات كوڭىلدىمىز. سىردىڭ سۋى سيراعىمىزدان كەلمەيدى.
— تاعى ىشەمىز بە؟
— ە، ىشپەي! ىشەمىز. ءما، اكەل مىناعان.
— مەنىڭ وزىمدە دە اقشا بار،
— بار بولسا، اكەل.
بىرەۋلەر قاسىمىزدان ءوتىپ بارا جاتىپ:
— مىنالاردى قارا، بۇلار دا ءدوي دويگە باسىپتى، — دەيدى.
— ە، باسپاي! ءبىز نەمەنە، ءبىز ادام ەمەسپىز بە؟
— مىڭقىلداتپاي، ءوزىن جەلكەدەن ءتۇيىپ جىبەرشى!
ەرتەسىندە تۇسكە دەيىن باسىمدى كوتەرە الماي، اۋىرىپ جاتتىم. ءومىرى باسىم مۇنداي قاتتى اۋىرىپ كورگەن ەمەس. ەندى اراقتى تاتىپ الماسقا وزىمە ءوزىم انت بەردىم.
اۋىزدان شىققان انتتىڭ ءبارى ورىندالسا، ادام ادام ەمەس، باياعىدا-اق پەرىشتە بولعان بولار ەدى.
21
№ 1 فزو مەكتەبىندە وقىپ ءجۇرمىز. التى اي وقىپ، شاحتاعا جۇمىسشى بولىپ بارامىز. جيىرما-جيىرما بەس بالادان توپ-توپقا (بريگاداعا) بولگەن. ءار توپتىڭ باسىندا جەتەكشى ماستەر. وقىتاتىن دا، تاربيەلەيتىن دە مىنە سول.
ءبىز، ءىلياس، نۇرىمباي، مەن ۇشەۋمىز تىرەۋ قويۋشىلار توبىندامىز،
شىنىمدى ايتسام، فزو-نىڭ وقۋى ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ-اق مەنىڭ كوڭىلىمە تولمادى. وقىتاتىن. ۇيرەتەتىن نارسەسى شامالى. جۋاندىعى تەلەگراف باعانىنداي بورەنەنى شاحتاعا تىرەۋ ەتىپ قويامىز. بۇنىڭ پالەندەي باس قاتىرىپ، اقىل جۇمساپ ۇيرەنەتىن تۇك تە قيىندىعى جوق. تەك تەر توگىپ، ەڭبەك ەتە ءبىل.
فزو-نى بىتىرگەن سوڭ شاحتادا ەڭ كەمى ءتورت جىل جۇمىس ىستەۋ شارت، زاڭ بار سونداي. ءتورت جىل تولماي ەشقايدا جىبەرمەيدى. بۇل ءومىر بويى شاحتەر بون قالاسىڭ دەگەنمەن بىردەي.
ال مەنىڭ ارمانىم شاحتەر بولۋ ەمەس، باسقا. جازۋشى بولۋ، نەمەسە جۋرناليست بولۋ.
ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي.
شاحتەرلەردى ارمياعا المايدى، برون بەرەدى.
السا، قۋانا-قۋانا كەتەر ەدىم.
كوڭىلىم قالامايتىن، سۇيمەيتىن ىسپەن شۇعىلدانعاننان دا سوعىسقا بارۋ ماعان مىڭ ەسە ارتىق كورىنىپ تۇرادى. وندا نە بولسا دا تەز بولادى، تەز شەشىلەدى.
ولسەڭ دە، جارالانساڭ دا، باتىر اتانساڭ دا قولما-قول.
ءبىزدىڭ تىرەۋ قويۋشىلار توبىنىڭ ماستەرى احمەتوۆ دەيتىن جاسى قىرىققا كەپ قالعان ادام. ورتا بويلى، جاۋىرىندى، تىعىز، مىعىم دەنەلى. جاراۋ اتتاي سەرگەك ءجۇرىپ، سەرگەك تۇرادى.
احمەتوۆتىڭ ءۇيى وسى قاراعاندىدا. كۇندىز بىزبەن بىرگە بولادى دا، كەشكە قونۋعا ۇيىنە كەتەدى.
ماستەرىمىز جايما-شۋاق جاقسى ادام. مەنى ول ءبىرىنشى كۇننەن ۇناتىپ وزىنە ورىنباسار ەتىپ تاعايىندادى.
احمەتوۆ جوقتا بريگادانىڭ قوجاسى مەنمىن.
قالاداعى ءومىر قايناعان قازان تارىزدەس. جۇمىسشى باتالونىنا، فزو-عا، ءارتۇرلى ەڭبەك ۋچيليششەلەرىنە حالىقتى اكەپ توگىپ جاتىر. جاۋ باسىپ العان دونباستان كەشىرىلىپ اكەلگەن شاحتەرلەر.
ولاردىڭ سەميالارى.
وسىنىڭ ءبارى جەرگىلىكتى حالىقپەن ارالاسىپ، ميقويىرتپاق.
سول كەزدەگى قيىنشىلىق جاعدايدى ەسكەرگەندە ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىز جامان ەمەس. ەكى ەتاجدى كىرپىش ۇيدە تۇرامىز. توسەك-ورنىمىز تازا، ءۇش مەزگىل تاماق بەرەدى.
مەنى و باستا ءبىر قىزىقتىرعانى فزو-نىڭ فورما كيىمى ەدى، ونى ءالى بەرگەن جوق. تەك مۇقتاج بولعاندارعا ءىش كيىم، اياق كيىم ءتيدى. فورمانى انە بەرەدى، مىنە بەرەدى دەپ سوزباققا سالىپ ءجۇر.
بىرەۋىنەن بىرەۋىنە ەتەتىن شاعىن ەكى بولمەدە ون ەكى بالا تۇرامىز. ون ەكى. تەمىر كەرەۋەت، التى تۋمبوچكا، نۇرىمباي ەكەۋمىزگە ءبىر تۋمبوچكا ورتاق. ءبىراق ونى مەنەن گورى نۇرىم-بايدىڭ پايدالانۋى كوبىرەك. كۇندە كەشقۇرىم تۋمبوچكاعا جابىسىپ، باسىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، حات جازىپ وتىرعانى.
جازۋ جازىپ وتىرعاندا، نۇرىمبايدىڭ بەتىنە قاراپ تۇرۋ ءبىرتۇرلى قىزىق. ەرىندەرى قيساڭ-قيساڭ ەتىپ، جازعان ارىپتەرىنىڭ ىڭعايىنا قاراي قىبىرلاپ، ىلعي دا قوزعالۋمەن بولادى.
وزگە دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، حاتتى ول سونشالىق بەرىلىپ، قۇمارلانىپ جازاتىن ەدى.
مەن حات جازۋعا سالاقپىن جانە ءسوز تاۋىپ جازا الماي كور بولام. امانمىن، وقىپ جاتىرمىن دەگەن سوڭ پاراقتىڭ قالعان جەرىن نەمەن تولتىرارىمدى بىلمەي قينالام.
— تاعى نە جازام؟ — دەپ كەيدە نۇرىمبايدان اقىل-كەڭەس سۇرايمىن. ۇيدەن ۇزبەي حات الىپ تۇرام. جازاتىن جەڭگەم. وزدەرىنىڭ حالدەرىن، ەل ىشىندەگى جاڭالىقتاردى ءتىزىپ جازۋمەن بولادى.
«سارسەبەكتەن حات-حابار ءالى كەلمەگەن.
اعايىمنىڭ تاعدىرى مەنى ويعا باتىرىپ كۇيزەلتەدى،
جەڭگەم ءنۇرالى ۇيىمەن قاتىسپايتىنىن جازادى. ساۋلە اۋرۋحانادا ءبىرعاۋىم جاتىپ كەلگەن. ءبىراق وڭالىپ كەتە الماعان كورىنەدى، وقتا-تەكتە ەسى اۋىپ جىعىلاتىن تالما اۋرۋىنا ۇشىراعان.
ءنۇرالى ازعىنعا تەجەۋ جوق، ونىڭ كوڭىل-حوشى سول الگى زاۆحوز زەينەكۇل. ەكەۋلەرى ەل-جۇرتتان قىمسىنۋدى مۇلدەم قويىپ الدى دەپ جازادى.
ساباقتان تىس ۋاقىتتا بالالاردى ماساق تەرۋگە الىپ بارامىن. كولحوز ەشتەڭە بەرمەيدى، ءبىز ەشتەڭە سۇرامايمىز دا، وزدىگىمىزدەن امالداپ كۇنىمىزدى كورىپ ءجۇرمىز:» دەيدى.
عاليامەن دە حات الىسىپ تۇرام. ول بيىل ونىنشى وقيدى. ءبىراق وقۋلارى ءالى باستالماعان. كولحوزدىڭ ەگىن جيناۋ ناۋقانىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىز دەيدى.
دەمالىس الىپ كەلەر بولساڭ، جولدان بىزگە سوڭ. كەلمەي، ءوتىپ كەتىپ جۇرمە دەپ جازادى.
مەن بۇعان قۋانامىن. عاليا ەندى ماڭگى-باقي مەندىك بولعانى عوي، قاراپتان-قاراپ، بۇلاي دەپ جازا ما؟
عاليامەن جولىعىسقاندا نە قالاسام سول بولاتىنىنا ەشقانداي شاك كەلتىرمەيمىن...
بۇرىنعىشا عاليانىڭ بىردە-بىر حاتىڭ جىرتپاي، جوعالتپاي، ساقتاپ ءجۇرمىن.
22
ۇيدەن حات الدىم.
سۇمدىق حات!
قانىشا جەڭگەمدى مۇعالىمدىك كىزمەتىنەن شىعارىپ جىبەرىپتى.
ءبىر كۇنى اياق استىنان مەكتەپكە اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ ينسپەكتورى كەلەدى. ەكى-ۇش ءمۇعالىمنىڭ ساباعىنا كىرگەن بولادى. ونىڭ ءبىرى مەنىڭ قانىشا جەڭگەم.
سوسىن، پەدسوۆەت شاقىرىلادى.
مەكتەپ ديرەكتورى نەسىپبايەۆ دەيتىن توپاس ادام.
— كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە قانىشا اسىلبەكوۆانىڭ جەكە باس ءىسى، — دەپ، قاراپ وتىر دەيدى.
قانىشا ءۇشىن بۇل توبەسىنەن جاي تۇسكەڭدەي وقىستا، كۇتپەگەن جاعداي، «مەنىڭ قانداي ءىسىم بولۋى مۇمكىن؟» دەپ، تاڭ-تاماشا قالادى.
ءسوز ينسپەكتورعا بەرىلەدى.
— اۋداندىق وقۋ بولىمىنە قانىشا اسىلبەكوۆا تۋراسىندا بىرنەشە ارىزدار ءتۇستى، — دەپ باستايدى ول ءسوزىن. — ارىزدى جازعاندار بالالاردىڭ اتا-انالارى، مۇعالىمدەر...
جەڭگەمنىڭ ەكى كوزى شاراداي بولادى.
ينسپەكتور قىزىل ءسوزدى توپەي بەرەدى. اسىلبەكوۆا جولداس پەدۋچيليششە بىتىرگەن جاس كادر بولا تۇرىپ، وكىمەت پەن پارتيانىڭ سەنىمىن اقتاماعان. مۇعالىمدىك ءىس-قىلىققا جاتپايتىن ورەسكەل مىنەزدەر كورسەتكەن...
ءپالسي بالانى ۇرىپ-سوققان، پالەن وقۋشىنىڭ داپتەرىن جىرتقان، پالەن جەردە مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ بەتىنەن العان. ياعني، بەدەلىن تۇسىرگەن.
— بۇنىڭ ءبارىن تەكسەرگەندە، راس بولىپ شىقتى.
ءبىز سوۆەت مەكتەبىن، سوۆەت مۇعالىمدەرىنىڭ قاتارىن اسىلبەكوۆا ءتارىزدى جات ادامداردان تازارتۋىمىز كەرەك! — دەيدى ينسپەكتور.
قانىشانىڭ توبە شاشى تىك تۇرادى.
ويتكەنى، ءبارى دە ادام جانى تۇرشىككەندەي جالا!
ءبارى وتىرىكشى!
مۇنشاما جالانىڭ قايدان شىققانىن قانىشا بىردەن تۇسىنەدى.
مەكتەپ ديرەكتورى الىبايدان، نۇرالىدەن شىققان.
ەكەۋىنىڭ استاسىپ بىرىگىپ الىپ ىستەپ وتىرعانى.
ءنۇرالىنىڭ ۇلكەن قىزى سارا ساباقتى ناشار وقيدى. قاعاز-قالامىنا ۇقىپسىز. ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى بىر-ەكى رەت داپتەرىم جوعالىپ قالدى دەگەن سىلتاۋمەن ءبىر پاراق، جارىم پاراق كەزدەيسوق قاعازدارعا جازىپ اكەلەدى،
ءارى لاس، ءارى قاتە جازىپ اكەلەدى.
قانىشا وعان بۇل ءۇشىن ۇرسادى، ارينە.
جامان قاعازداردى ءتورت بۇكتەپ، جىرتىپ تاستايدى.
— قىزىمنىڭ داپتەرىن جىرتىپسىڭ، ۇرىپسىڭ، سوعىپسىڭ. مەن ساعان كورسەتەم! — دەپ جەكىرەڭدەپ، ءنۇرالى مەكتەپكە كەلەدى.
مۇعالىمدەردىڭ كوزىنشە قانىشانى تىلدەپ، بالاعاتتايدى.
Miنe وسىنداي ءبىر وقيعا بولعان.
داپتەر جىرتتى، وقۋشىنى ۇرىپ-سوقتى دەگەن سوزدەردىڭ توركىنى سوندا جاتىر.
ديرەكتوردىڭ بەتىنەن الدى. ءيا، بۇل ءبىر شاما شىندىققا جاناساتىن جاي.
تۇيىق جەتىجىلدىق مەكتەبىنىڭ وسى كۇنگى ديرەكتورى نەسىپبايەۆ الىباي ءوڭى اپيىنشىنىڭ وڭىندەي ساپ-سارى، وندىرشەگى سورايعان كوكساۋ بىرەۋ. قورا تولعان قويى بار.
تىرشىلىك قالىبى بۇرىنعىنىڭ پاسىق بايلارىنان اۋمايتىن، شالاعات دۇمشە بىرەۋ.
ون جىل سىرتتان وقىپ، پەدۋچيليششەنى ءالى بىتىرە الماي ءجۇر.
ونىڭ ءمۇعالىم بوپ ءجۇرۋى دە، ديرەكتور بولۋى دا قورا تولى قويىنىڭ ارقاسى ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى.
سول نەسىپبايەۆتى قانىشا اۋەلدەن، تۇيىققا كەلگەن كەزدەن جەك كورەتىن.
نەسىپبايەۆ ول كەزدە ديرەكتور ەمەس، قاتارداعى جاي وقىتۋشى.
— وسىنداي توپاس، دۇمشە ادامنىڭ قالاي ءمۇعالىم بوپ، بالا وقىتىپ جۇرگەنىنە تاڭىم بار، — دەگەن ءسوزدى ءار جەردە-اق اشىق ايتاتىن.
سوعىستىڭ ارقاسىندا نەسىپبايەۆ ءمۇعالىم تۇگىل، ديرەكتور بولدى. تىك مىنەز قانىشادان ءوش الاتىن كەز كەلدى.
سۇمدىق حاتتىڭ مازمۇنى مىنە وسىنداي.
ارادا تورت-بەس كۇن وتكەندە جەڭگەمنەن جانە حات الدىم. ون بەس شاقىرىم جەردەگى اۋدانعا ارىزدانىپ، يتشىلەپ جاياۋ بارعان. (ءنۇرالى وعان ات بەرە مە؟) ءبىراق ادىلدىك تابا الماعان. اۋداندىق وقۋ ءبولىمى ءوزىنىڭ ينسپەكتورىن قولدايدى، مەنى ءتىپتى تىڭداعىلارى كەلمەيدى. اۋدان باسشىلارىنا جولىعا المادىم، ارىز تاستاپ كەتتىم. ءبىراق ودان دا ءۇمىتىم از دەپ جازادى.
جەڭگەم ونشالىق كۇيرەۋىك جان ەمەس ەدى. حاتىنان اسا كۇيزەلگەنى، كوپ نارسەدەن كۇدەر ۇزە باستاعانى بايقالادى.
بۇل سوڭعى حاتتا باياندالاتىن جانە ءبىر ماسقارا جاي: جەڭگەمدى اۋىل سوۆەت شاقىرىپ: «كولحوزعا جۇمىسقا شىعىڭىز، بولماسا جەكە مەنشىك رەتىندە سالىق سالامىز» دەپتى. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر!
ءنۇرالىنىڭ كەزدەگەن ءتۇپ ماقساتى دا وسى ەمەس پە؟ مۇعالىمدىك قىزمەتىنەن قۋىلعان قانىشا جان باعۋ ءۇشىن ەندى كولحوزعا كەلمەگەندە قايدا بارادى؟
نۇرالىگە كەلمەگەندە قايدا بارادى؟
جالىنا قول اپارتپايتىن اساۋدى ءنۇرالى كوزىنە كوك شىبىندى ۇيمەلەتىپ جۇمىسكا سالماق. مىنە سولاي، كۇشپەن جۋاسىتپاق.
ىرىستى ءنۇرالى نە ايتسا، سونى ورىندايتىنى بەلگىلى.
«جانىم ەركا، اقىلداسار ءبىر جان جوق. نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن. سارسەبەكتىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، ولەرمەن كەمپىرگە قارايلاماسام، ەكى ەتەگىمدى بەلىمە ءتۇرىپ، تۇيىقتى جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن دەپ كەتەر ەدىم. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس قايدان دا تابىلادى عوي. قالاعا بارىپ، ءبىر زاۆودقا ءجۇمىسشى بولىپ كىرسەم دە ولمەس ەدىم».
جەڭگەمنىڭ تورىعۋ سوزدەرى مىنە وسىنداي.
اشۋدان بومبا بولىپ جارىلۋعا دايىنمىن.
ەگەر قول جەتەر جەردە بولسا، ءنۇرالىنى دە، وعان قولشوقپار بولىپ جۇرگەن كوكساۋ نەسىپبايەۆتى دا بارىپ، جارىپ تاستار ەدىم.
ول ءۇشىن ماعان نە ىستەيدى. ون جىلعا سوتتايدى دا، سوعىسقا جىبەرەدى. جۇرت سوعىسقا سوتتالماي دا كەتىپ جاتقان جوق پا؟
فزو مەكتەبىنىڭ وقۋ ءبولىمىن باسقاراتىن تاتار ايەلگە كەلدىم.
— مەنى بوساتىڭىزدار. وقىمايمىن، ۇيگە كەتەم، — دەدىم.
— نەگە؟
— شەشەم اۋرۋ كورىنەدى، — دەپ سىلتاۋ ايتتىم.
— سەن بارعاندا نە ىستەيسىڭ؟ ەمدەپ، جازاسىن با؟
— ءبارىبىر كەتەم، وقىمايمىن،
— بالالىق ءسوزدى قوي.
جەڭگەمنىڭ قۋدالاۋعا ۇشىراۋ سەبەبىن بۇلارعا قالاي ايتام؟ ءبىرتۇرلى ۇيات.
— تاعى دا باسقا سەبەپتەر بار. بوساتساڭىزدار ەكەن.
— ءقازىر سوعىس كەزى ەكەنىن بىلەسىڭ عوي. ءبىز ەشكىمدى دە بوساتا المايمىز. سەميا جاعدايىڭ كەلىسپەسە، اۋىلىڭنان كەلمەۋىڭ قاجەت ەدى.
وقۋ بولىمىنەن ودان بەتەر ىزالانىپ شىقتىم. تاۋەكەل دەپ اۋىلعا قاشىپ كەتپەك بولدىم.
وڭباعاندار، ەركەگى جوق ءۇيدى، سوعىسقا كەتكەن ازاماتتىڭ ايەلىن باسىنعاندارى عوي. مەن ولارعا كورسەتەمىن ءالى! ادىلدىك تاپپاي قويمايمىن!
شىنىمدى ايتسام، قالاي كورسەتەتىنىمدى، ادىلدىكتى قالاي تابارىمدى ءجوندى ويلاعان دا جوقپىن. ايتەۋىر اشۋىم القىمىما تىعىلىپ، شەكسىز ىزا بولۋدا ەدىم. اۋىلعا مەن بارسام، ءباpءى ورىن-ورىنىنا تۇسە قالاتىن ءتارىزدى.
ىىىەشىمىم تىم قىزبالىقپەن جاسالعان شەشىم ەكەنىن سوڭىنان ءبىلدىم.
23
— سەن كەتسەڭ مەن دە كەتەم، قالمايمىن، — دەدى نۇرىمباي.
— ەكەۋىڭنەن قالىپ، مەن جىندىمىن با؟ مەن دە كەتەم، — دەدى ءىلياس.
سونىمەن ۇشەۋمىز دە قاشپاقشى بولدىق.
دايىندىق جاساي باستادىق.
جولاۋشى پوەزىنا وتىرىپ، اشىقتان-اشىق كەتە المايتىنىمىز بەلگىلى. جۇك پوەزىنا جابىسىپ، جاسىرىن كەتپەكشىمىز. امالداپ الماتىعا جەتسەك، ار جاعى ۋايىم ەمەس.
الماتىعا قۇرىعاندا ءبىر جەتى ءجۇرىپ بارامىز. ولاي بولسا ەڭ كەمى، ءبىر جەتىگە جەتەرلىك جول ازىق كەرەك. كۇندەلىكتى بەرەتىن نانىمىزدىڭ جارىم- جارتىسىن جەمەي، كەپتىرىپ، جيناپ ءجۇرمىز. وسىلايشا ءبىر-بىر دوربادان كەپكەن نان جيناپ الدىق. ءارقايسىمىزدا بىرنەشە ءجۇز سومنان ۇيدەن اكەلگەن اقشالارىمىز بار.
بۇگىن كۇن سەنبى. كەشقۇرىم. جاتاقحاناعا شاحتادان الگىندە عانا كەلگەنبىز.
ماستەرىمىز احمەتوۆ ارامىزدا.
ول ەكى قولىن پلاششىنىڭ قالتاسىنا سالىپ، شەشىنبەي، ەسىك الدىندا تۇر.
— ال، بالالار، ەرتەڭ عوي دەمالىس، مەن كەلمەيمىن. سەندەر مىنا ستاروستالارىڭدى تىڭداپ، جاقسىلاپ دەمالىپ، ۋاقىت وتكىزىڭدەر. قالاعا كينوعا بارعىلارىڭ كەلسە، تورتتەن-بەستەن بىرىگىپ، توپتانىپ بارىڭدار. تەك كەش قالماي، ەرتە قايتاتىن بولىڭدار.
احمەتوۆ ايتىپ تۇرعان ستاروستا — مەنمىن.
ول بالالارمەن قوش ايتىسىپ، كەتىپ بارا جاتىپ، مەنى ەسىك الدىنا اۋلاعا ەرتىپ شىقتى.
— ەركىن قالقام، مىنالارعا باس-كوز بول. قايدا جىبەرسەڭ دە، ۇيىمداستىرىپ، توپتاستىرىپ جىبەر. بالالىق ىستەپ، بىرەۋ-مىرەۋى قاشىپ كەتىپ جۇرمەسىن. وندا ەرتەڭ سەن ەكەۋمىز باسىمىزبەن جاۋاپ بەرەمىز، — دەيدى.
احمەتوۆتى تىڭداي تۇسكەن سايىن ءىشىم قىپىڭ-قىپىڭ ەتەدى. ويتكەنى، ءدال بۇگىن بىرنەشە بالاعا باس بولىپ مەن ەزىم قاشۋعا ءازىر تۇرعان اداممىن دا. احمەتوۆ ونى قايدان ءبىلسىن.
ايسىز ءتۇن. تاس قاراڭعى. ءىلياس ەكەۋمىز ستانسيا باسىنا قاراي جولسىزبەن كەلە جاتىرمىز. ارامىزدا نۇرىمباي جوق.
جاتاقحانادان سىرتقا شىعار ەسىكتىڭ الدىندا كىرگەن-شىققانداردى باقىلايتىن، بالالاردان قويىلعان كۇزەت بار. سول كۇزەت سەزىك الماس ءۇشىن ءبىز الگىندە بىر-بىرلەپ شىعۋعا كەلىسكەنبىز. نان سالعان دوربالارىمىزدى، ءبىرىمىز سىرتتا تۇرىپ، تەرەزەنىڭ جەلدەتكىشىنەن تاستاعانبىز.
سول ماڭعا تاياۋ تاس كومىر توگەتىن قويما بار. ءبارىمىز سونىڭ تۇبىندە كەزدەسپەك بولىپ، ۋادە بايلاسقانبىز.
ءبىرىنشى بوپ نۇرىمباي، ودان ءىلياس كەتكەن. ەڭ سوڭعى مەن ەدىم.
قاراڭعىدا قارمانا باسىپ ۋادەلى جەرگە كەلدىم. قالبيىپ جالعىز تۇرعان ءىلياستى كوردىم.
— نۇرىمباي قايدا؟ — دەيمىن سىبىرلاپ.
— بىلمەيمىن، جوق.
ءبىز كەپ ىزدەدىك، كوپ توستىق. نۇرىمباي كەلمەدى.
بەلگى بەرىپ، داۋىستاپ شاقىرىپ تا قارادىق. ەشكىم دە ءۇن قاتپادى. ءبىز كەرەمەتتەي تاڭ قالدىق. ياپىر-اۋ، بۇنى جەر جۇتتى ما؟
جوق الدە قاشاتىنىن سەزىپ قاپ، ۇستاپ اكەتتى مە؟ ەندى نە ىستەيمىز؟
جاتاقحاناعا قايتىپ بارۋ ىڭعايسىز. بالالارمەن قوشتاسىپ ءبىرجولاتا شىققانبىز. ولار الگىندە كەشكى تاماقتىڭ ۇستىندە بىزگە جارتى-جارتىدان ناندارىن بەرگەن.
نۇرىمبايدىڭ تابىلماسىنا كوزىمىز جەتتى. تاۋەكەل، شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى دەدىك تە، ءىلياس ەكەۋمىز ستانسياعا قاراي تارتىپ جونەلدىك.
بولعان جاعداي وسى.
24
كومىر تيەلگەن اۋىر سوستاۆ جۇرۋگە دايار تۇر ەكەن. ماڭايدا ادام بولماۋىن اڭدىپ، باعىپ تۇردىق تا، قۇيرىق جاقتاعى ۆاگوننىڭ بىرەۋىنىڭ ۇستىنە ورمەلەپ ءمىنىن الدىق، بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالماس ءۇشىن تاس كومىردى قۇشاقتاپ جاتا-جاتا كەتتىك.
قاشقىننىڭ ناعىز ءوزىمىز.
پاروۆوز اسپانعا پىس-پىس ەتىپ بۋ اتقىلاپ، وقتا-تەكتە وڭەشىن سوزىپ، اقىرىپ قويادى. داۋسى اششى-اق، ىشقىنىپ، اقىرىپ كەلىپ قالعاندا، بۇكىل قالا شوشىپ، سەلك ەتە قالعانداي بولادى. قۇلاق تۇنىپ كەتەدى.
سوستاۆتى قاراۋشىلار جولعا شىعارداعى ەڭ سوڭعى دايىندىقتارىن ىستەپ ءجۇر. قولدارىنداعى شامدارىن شىراق ەتىن، پاگوننىڭ اۋىر شويىن دوڭگەلەكتەرىن تاڭق-تاڭق ۇرىپ كورەدى بىردەڭەلەرىن بەكىتىپ بۇراعانداي بولادى. ءبىز ءبارىن ەستىپ، ءبىلىپ جاتىرمىز،
ءقازىر ءتۇن ورتاسى شاماسى.
پاروۆوز ءبىر كەزدە وڭەشىن جىرتا اقىرىپ، اقىرىپ الدى دا، جۇلقىپ تارتىپ كەپ قالدى. ءبىرىنشى ۆاگون ەكىنشىنى، ءۇشىنشىنى، ءسويتىپ-سويتىپ جۇلقىعان سىڭعىر ءۇن سوستاۆتىڭ ءون بويىمەن جۇگىرىپ قۇيرىقتان ءبىر-اق بارىپ شىقتى. ءبىز جايلاپ قوزعالىپ بارا جاتقانىمىزدى سەزدىك. ۇيلەر مەن تەلەگراف باعانالارى سىرعىپ قالىپ بارادى.
— قوش، قاراعاندى!
پوەزدىڭ ءجۇرىسى ۇدەي ءتۇستى. قالا ارتتا قالىپ بارادى. الگىندە قوزعالماي تۇرعاندا، جەل جوق تىنىق ەدى. ەندى پوەزدىڭ ەكپىنىمەن الدىمىزدان ءۇرىپ جەل تۇردى. تاس كومىردىڭ جەل سۋىرعان شاڭى ۇشقىنداپ كوزىمىزگە، موينىمىزعا قۇيىلادى. جاعامىزدى كوتەرە بۇركەنىپ، موينىمىزدى ىشىمىزگە تىعىپ الىپ جاتىرمىز. وقتا-تەكتە قايدا كەلە جاتقانىمىزدى بايقاۋ ءۇشىن باسىمىزدى كوتەرىپ قارايمىز، جان-جاعىمىز مەڭىرەۋ تۇنەك، بەس قادام باسىپ كىرسەڭ، جۇتىپ، جوق ەتەتىندەي. الدان ءار-ار جەردەن سەمافوردىڭ جول اشىق ەكەنىن بىلدىرگەن كوك جاسىل كوزدەرى جىلتىراپ كورىنەدى. سوناۋ ارتتا ەلەكترى سامساعان تۇنگى قالا قالىپ بارادى. كۇندىز-تۇنى جۇرەك ءدۇرسىلى ءبىر توقتامايتىن ءومىرلى قالا.
ءوزىنىڭ جۋىردا كەلىپ قوسىلعان، ءالى ستەنا بوپ ۇيرەنىسپەگەن ەكى جاڭاتاي تۇرعىنى كەلگەن ىزىمەن بەزىپ، قايتا قاشىپ بارا جاتقانىندا قالانىڭ جۇمىسى جوق. ىزدەپ ابىگەر بوپ جاتقان ءتۇرى بايقالمايدى.
ءقازىر كۇز ورتاسى، ءتۇن سالقىن. ءبىرازدان سوڭ كادىمگىدەي جاۋراپ، توڭا باستادىق. كومىردىڭ ارتقى ىقتاسى جاعىن ۇڭگىپ، ۇيا جاساپ الىپ، سوعان تىعىلا ءتۇسىپ جاتىرمىز.
باستا ءار الۋان وي.
مەن ماستەرىمىز احمەتوۆتى ويلاپ جاتىرمىن. مىنەزى ءبىرتوعا، جاقسى ادام ەدى، ماعان وزىنە سەنگەندەي سەنۋشى ەدى. ستاروستا وسى بالا بولسىن دەپ، كوپ بالانىڭ ىشىنەن مەنى تاڭداپ قويعان ءوزى بولاتىن.
جاقسى ادامنىڭ سول ءۇمىتىن اقتاماي، ىڭعايسىز حالدە قالدىرىپ بارا جاتقانىما قينالامىن دا، ءوزىمدى ءوزىم الدەكىمگە وپاسىزدىق جاساعانداي سەزىنەم.
ەرتەڭ، جوق، ەرتەڭ ەمەس بۇرسىگۇنى، تاڭەرتەڭ احمەتوۆ كۇندەگى ادەتى بويىنشا ءبىزدىڭ جاتاقحاناعا كەلەدى. دەمالىستى جاقسى ەتكىزىپ تىنىققان، سەرگەك. قاباعى جادىراڭقى. شاكىرتتەرىم قالاي دەمالدى ەكەن، ونى-مۇنى وقيعا بولىپ قالمادى ما ەكەن دەگەن ەپتەگەن ەلەگىزۋ بار كوڭىلىندە.
مىنە ول باسقىشپەن ەكىنشى ەتاجعا كوتەرىلدى. ءبىزدىڭ بولمەنىڭ ەسىگىن قاقتى. ىشتەن بىرنەشە داۋىس قاتارىنان:
— دا! — دەدى.
احمەتوۆ ۇيگە كىردى.
— بالالار، سالاماتسىڭدار ما! — دەپ، ويىندا ەشتەڭە جوق، سامبىرلاپ امانداسىپ جاتىر.
انشەيىندە جامىراپ ءۇن قاتاتىن ءبىزدىڭ بالالارعا بىردەڭە بولعان، مىڭگىر-مىڭگىر ەتىپ، ماستەرگە جۇزدەرى تومەنشەكتەپ قارايدى.
احمەتوۆ اڭ-تاڭ، الدەڭەدەن سەكەم العانداي.
— سەندەرگە نە بولعان؟ ستاروستا قايدا؟
بىرەۋلەر تىلدەرى كۇرمەلىپ، مىڭگىر-مىڭگىر ەتىپ، اپتا باستايدى:
— ەركىن دە، ءىلياس تا جوق...
— جوعى قالاي؟
— سەنبى كۇنى ءبىز ءبارىمىز كينوعا كەتكەنبىز. ولار ۇيدە قالعان. كەلسەك، جوق...
احمەتوۆتىڭ ءوڭى كۇلگىن تارتىپ، بۇزىلىپ كەتەدى. بۇزىلماي ءقايتسىن، ول ەندى بىزگە بولا تالاي اۋرەشىلىكتى باستان كەشەدى. مەكتەپ ديرەكسياسىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەدى.
— قاراۋىڭداعى شاكىرتتەرىڭە نە بولماي، نە قاراپ ءجۇردىڭ، اي قاراپ ءجۇردىڭ بە؟ — دەيدى عوي ديرەكتور وعان.
احمەتوۆ نە ايتسىن؟
جاستارعا تاربيە بەرە المادىڭ دەپ، احمەتوۆتى ورنىنان الىپ تاستاۋى دا مۇمكىن-اۋ. الىپ تاستاماعان كۇندە، ەسكەرتۋ مە، سوگىس پە، ءبىر جازا قالاي دا قولدانادى.
احمەتوۆتى شىنداپ اياعاندىقتان، قاپ،بەكەر قاشقان ەكەنبىز دەپ، وكىنىپ تە كەلەم.
25
نۇرىمبايدىڭ ۋادەلى جەرگە نەلىكتەن كەلمەگەنى ءبىز ءۇشىن ءتاس-تۇيىن جۇمباق.
ونىڭ قولىندا كىشكەنتاي چەمودانى بار-دى. عاليانىڭ ءوزىم جيىپ جۇرگەن بۇكىل حاتى، مەنىڭ ءبىرتالاي ۋاقىتتان بەرى جازىپ جۇرگەن كۇندەلىك داپتەرىم ءبارى سول چەموداندا بولاتىن. وزىمدەگى نان سالعان دورباعا سالسام توزىپ قالار دەپ، سوندا سالعان ەدىم. نۇرىمبايمەن بىرگە سونىڭ ءبارى قالىپ قويدى.
بۇلاي بولاتىنىن مەن قايدان بىلەيىن.
نۇرىمبايدىڭ قالىپ قويعانىنا ەمەس، ەندى سول نارسەلەرىمە ءىشىم اشىپ كەلەدى.
وسى كەلە جاتقاندا مەندە دە، ءىلياستا دا ەشقانداي دوكۋمەنت اتاۋلى جوق. مەنىڭ دوكۋمەنتتەرىم ۇرىنىڭ قولىندا كەتكەنىن وقۋشى بىلەدى. ال ءىلياستىڭ دوكۋمەنتتەرى فزو-نىڭ سەيفىندە قالدى. قاشان وقۋ بىتىرگەنشە، فزو وقۋشىلارىنىڭ دوكۋمەنتتەرىن قولدارىنا بەرمەيدى.
ەگەر جول-جونەكەي بىرەۋ-مىرەۋ ۇستاپ، ءجون سۇراسا، قاراعاندىعا قولونەر ۋچيليلششەسىنە وقۋعا بارعان ەدىك، ناۋقاس بولعان سەبەپتى وقۋعا قابىلدامادى، ۇيىمىزگە قايتاردى دەمەكشىمىز. دوكۋمەنت سۇراسا، ەكەۋ ارا ءبىر چەمودانىمىز بار ەدى، بارلىق دوكۋمەنتىمىز، پوەزعا العان بيلەتىمىز سول چەموداندا ەدى، ۆوكزالدا ۇرلاپ كەتتى دەمەكشىمىز.
ءسوزىمىز اشا شىقپاس ءۇشىن بۇنىڭ ءبارىن ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن ويلاستىرىپ جاتتاپ الدىق.
پوەزد جۇيتكىپ كەلەدى.
ءتۇن مۇنشا سۋىق بولار دەپ، ويلاماعان ەدىك. ۇستىمىزدەگى كۇزدىك پالتولارىمىز قاۋقار بولماي بارادى. جەلدىڭ ىزعارى ەتىمىزدەن ءوتىپ، سۇيەگىمىزگە جەتەدى.
پوەزد ەندى ءبىر توقتاعاندا، ءتۇسىپ، ۆوكزالعا بارىپ، جىلىنىپ الماساق، بولاتىن ەمەس.
ەشەلون شاعىنداۋ ءبىر ستانسياعا توقتادى. سەكىرىپ-سەكىرىپ جەرگە تۇستىك. ستانسيانىڭ اتى شوقاي ەكەن.
تاڭ بوزعىلدانىپ اتىپ كەلەدى.
شاعىن ۆوكزالدىڭ جولاۋشى بولمەسىنە كىردىك. اياق باسار جەر جوق. چەموداندارىن، جۇكتەرىن جاستانىپ، بىرەۋىنە بىرەۋى سۇيەنىپ، باستارى سالبىراپ، ءارقايسى ءار ءتۇرلى تۇرپاتتا قور-قور ۇيىقتاپ جاتقان ادامدار. ەدەن لاس.
بولمەنىڭ كۇلىمسى جىلى اۋاسى قالشىلداپ توڭىپ كەلگەن بىزدەر ءۇشىن اۋەلدە سۇيكىمدى بوپ سەزىلدى. قور-قور ەتكەن كوپ جۇرتتىڭ اراسىنان ورىن قاراستىرىپ، ءبىز دە قيسايدىق. پوەزدا توڭىن كەلە جاتىپ، ۇيىقتاي الماعانبىز. جىلى يىسكە تۇمسىعىمىز ىلىككەن سوڭ تەز-تەز-اق كوزىمىز جۇمىلا باستادى.
ۇيىقتاپ كەتىپپىز.
جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ تۇر-تۇرلاعان دورەكى داۋىستان ويانىپ كەتتىك. ءۇيدىڭ ءىشى جاپ-جارىق. تاڭ اتپاق تۇگىل، كۇن شىققان، اۋىر كيرزو ەتىگىن تارپ-تارپ باسقان ءتورتباق قىزىل سارى كەمپىر ءۇي سىپىرعالى كەلىپتى. قوتاندا جۋساپ جاتقان سيىردى ايداپ ورگىزگەندەي اركىمدى اياعىمەن ءبىر تەۋىپ، سىپىرعىمەن ۇرىن، وياتىپ ءجۇر.
ويانىپ الىپ، بىرىمىزگە ءبىرىمىز قاراعان كەزدە ءىلياس ەكەۋمىزدىڭ كوزدەرىمىز اتىزداي بولىستى. ءتۇسىمىز ادام شوشىرلىق ەكەنىن جاڭا بايقادىق. بەتى-باسىمىزدان، كيىمىمىزدەن تاس كومىر جۇعىپ، بىلعانباعان جەر قالماعان. قۇددى باتپاققا اۋناپ تۇرعان نەمەسە تۇمسىعىمەن جەر قازعان شوشقالار ءتارىزدىمىز. كۇلسەك، تىستەرىمىز بەن كوزدەرىمىز جىلتىراپ كورىنەدى.
دەرەۋ سىرتقا زىتىپ جونەلدىك. ءۇيدىڭ ارتىنا اۋلاعىراق بارىپ، كيىمىمىزدى شەشىپ قاعىپ، قۋدىقتان سۋ الىپ جۋىنىپ، ءتۇر-تۇسىمىزدى تارتىپكە كەلتىرىپ جاتىرمىز،
قاراعاندى جاقتان ەنتىگە كەلىپ، جۇك پوەزى توقتادى، كەيبىر ۆاگوندارى بوس ەكەن. ەبىن تاۋىپ، بوس ۆاگونداردىڭ بىرەۋىنە كىرىپ الدىق. توبەمىز اشىق — كوك اسپان، جان-جاعىمىز بىتەۋ. ىشىنە كەپكەن نان، ونى-مۇنى سالعان دورباشالارىمىزدى باسىمىزعا جاستانىپ، تىرايىپ — تىرايىپ، جاتىپ الدىق. ءدال ءبىر ناعاشى اتامىزدىڭ تورىندە جاتقاندايمىز. پوەزد ساقىلداپ ءجۇرىپ كەلەدى.
تۇندەگى كومىر تيەلگەن ۆاگوننىڭ ۇستىندە، ۋىلدەگەن ءزارلى جەلدىڭ وتىندە جاتقانداي ەمەس، مىنا جاتىسىمىز راقات. تەك استىمىزدان تاقتاي عانا باتادى.
....پەتروپاۆلعا كۇن باتپاي كەلدىك. ۆاگوننىڭ سىرعىمالى ەسىگىن سىزاتتاپ قانا اشىپ، سىعالاپ قارايمىز. جۇمىس كيىمىن كيگەن، ءار قايسى ءوز جەڭىمەن قاربالاسىپ، اياقتارىن تەز-تەز باسىپ، كەتىپ بارا جاتقان ادامدار. سىرتى كىرلەپ كەتكەن، شاڭعا مالىنعان كىرپىش ۇيلەر، اعاشتار. پاروۆوز مەن كەلدىم دەگەندەي وڭەشىن سوزىپ، اقىرىپ-اقىرىپ قويادى. كەلسەڭ، قايت دەيسىڭ، كەلە بەر دەگەندەي بوپ باسقا پاروۆوزدار اقىرادى. تارام-تارام جولدىڭ ەن بويى قاپتاعان جۇك پوەزدارى. كەيى بوس، كەيىنىڭ ۇستىندە تيەلگەن ءار الۋان نارسەلەر. قايسىسى قايدا بەت الادى، ءبىلىپ بولارلىق ەمەس.
ستانسيا باس( ىنا جاقىنداي تۇسكەن سايىن ەشەلوننىڭ ءجۇرىسى باسەڭدەي بەردى. ەندى مىنە باياۋ عانا جىلجىپ كەلەدى. ەسىكتىڭ سىزاتىنان سىعالاپ، ءبىز ءبارىن كورىپ كەلەمىز، ءبىزدى ەشكىم كورمەيدى.
كەنەت، الدىڭعى جاق توبەمىزدەن جارق ەتىپ، اسپالى كوپىر شىعا كەلدى. ءۇستى تولعان ارلى-بەرلى ءجۇرىپ جاتقان ادام. ەشەلون كوپىردىڭ استىمەن ءوتىپ بارادى. ءبىز جامان ساستىق، نە ىستەرىمىزدى بىلمەيمىز. ءقازىر ءبىز مىنگەن ۆاگون كوپىردىڭ ءدال استىنا كەلگەندە، انا جۇرت ءبىزدى كورەدى. ساڭعىراعان بوس ۆاگوننىڭ ىشىنەن جاسىرىنار قۋىس تاپپاي، بىرىمىزگە ءبىرىمىز ۇيلىعىپ، تىپىر-تىپىر ەتەمىز.
سويتكەنشە بولمادى، كوپىر ءبىزدىڭ ءدال توبەمىزگە كەلىپ تە قالدى. جۇرت كوردى ءبىزدى. انالاردى قارا، اناۋ ەكەۋىن قارا دەپ بىرەۋىنە بىرەۋى ايتىپ، نۇسقاپ، كورسەتىپ جاتىر. ءبىز ولارعا ىرجيا قارaپ كۇلگەندى عانا بىلەمىز.
ابىروي بولعاندا، ەشەلون ءالى دە توقتاماي، قوزعالۋدا. اسپالى كوپىر دە، سونىڭ ۇستىندەگى توبەمىزدەن تونە قاراپ، شۋ-شۋ ەتكەن جۇرت تا سىرعىپ ارت جاقتا تاسالانىپ، قالىپ قويدى.
پەتروپاۆل بۇل ءۇش سالا تەمىر جولدىڭ تورابى. ءبىرى باتىسقا. ەكىنشىسى شىعىسقا قاراي كەتەدى، ءۇشىنشى جولمەن قاراعاندى جاقتان ءبىز كەلىپ تۇرمىز،
ەشەلون توقتاپ تۇر.
ءىلياس ەكەۋمىز كەڭەسۋدەمىز. نە ىستەيمىز؟ مىنا پوەزدان تۇسەمىز بە، تۇسپەيمىز بە؟ بۇل ەندى قالاي قاراي جۇرەر ەكەن؟ بىزگە كەرەگى شىعىس جاق — نوۆوسيبير جاق. ولاي قاراي جۇرسە، وندا قۇبا-قۇپ، ال ەگەر ولاي قاراي جۇرمەي، باتىسقا قاراي جۇرسە شە؟
تۇسپەي، توكتاي تۋرايىق، قالاي قاراي جۇرەتىنىن بايقايىق. باتىسقا قاراي بەت السا، وندا كەلەسى توقتاعان جەردە ءتۇسىپ قالارمىز دەپ كەلىستىك.
ءقازىر تۇسكەنمەن جانە ءبىر پوەزعا وتىرۋىمىز كەرەك. ونىڭ قالاي قاراي جۇرەتىنىن ءبىز قايدان بىلەمىز، پالەن جاققا بارادى دەگەن ماڭدايىندا جازۋى جوق.
ءارى ۇيرەنىپ قالعان جايلى ۆاگوندى قالدىرعىمىز كەلمەيدى. ءبىر پوەزدان ءتۇسىپ، باسقا بىرەۋىسىنە مىنەمىز دەپ جۇرگەندە، ۇستالىپ قالۋىمىز جانە مۇمكىن.
تاۋەكەل.
ەشەلون كوپ بوگەلگەن جوق. سىقىر-سىقىر ەتىپ جانە قوزعالدى. ەسىكتىڭ سىزاتىنا جابىسىپ، باقىلاۋدامىز. بۇل كۇن باتىپ بارا جاتقان كەز. جات قالانىڭ جەر، كوشە جاعدايى بىزگە تانىس ەمەس. پوەزدىڭ قالاي قاراي بەت الاتىنىن كۇنگە قاراپ عaنa تۇسپال ەتەمىز.
ە، قۇداي، اينالايىن يەم، شىعىسقا قاراي جۇرگىزە گور دەپ، ىشىمىزدەن جالبارىنىپ، تىلەك ەتەمىز.
قالادان شىعا بەرىپ، ەشەلون قابىرعاداي ءيىلىپ، ماڭدايىن باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قاراي بۇرىپ الدى،
— ءويبۇي!
— قاپ، مىنا يت قاتىردى —ا ۋ، ءا!
— ەندى قايتتىك!
قولدان كەلەر قايرات جوق، ىزالانىپ، ۆاگوننىڭ ەسىگىن تارس-تارس تەپكىلەيمىز. قىرسىق پوەزد ءبىزدى مۇلدەم باسقا جاققا اكەتىپ بارادى.
بالەم، قايتەر ەكەنسىڭدەر دەپ، ادەيى ەگەسىپ العان ءتارىزدى، جۋىق ماڭدا توقتار دا ەمەس. ىزعىتىپ ۇرىپ كەلەدى. ورمان، توعاي، شابىندىقتار، ەگىنىن ورىپ اكەتكەن اڭىزدار دوڭگەلەنە سىرعىپ، ارتتا قالىپ بارادى.
كۇن باتىپ كەتتى. ءتۇن. كەشەگىدەي ايسىز قاراڭعى ءتۇن. قىرسىق پوەزد ارەڭ دەگەندە ءبىر ستانسياعا كەلىپ توقتادى.
اجەپتەۋىر ۇلكەن ستانسيا.
بىزدەن بۇرىن كەلگەن بىرنەشە جۇك پوەزدارى تۇر ەكەن، ءبىزدىڭ پوەزد سولاردىڭ سىرت جاعىنان قاتارلاسىپ توقتادى. ەسىكتى سىرعىتىپ اشىپ جىبەردىك تە، جەرگە سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇستىك، كۇنى بويعى قورەگىمىز قۇر نان، شولدەپ ءولىپ بارامىز، ءتىلىمىز اۋزىمىزعا سىيمايدى. اۋەلى ۆوكزالعا بارىپ، اسحاناسى بولسا، تاماقتانىپ، سۋسىنداپ ەس جيماق-پىز. سودان سوڭ اعىلىپ جاتقان كوپ ەشەلوننىڭ بىرەۋىمەن كەلگەن ىزىمىزبەن كەيىن قاراي قايتامىز.
ۆوكزالعا توتە تارتىپ، قاتار تۇرعان سوستاۆتاردىڭ بىرەۋىنىڭ استىنان وتتىك. مىنە ەندى ەكىنشىسىنەن وتپەكشىمىز. بۇل تۇرعaن اسكەري ەشەلون ەكەن. جۇكتەرىنىڭ ءۇستىن كەنەپپەن بۇركەپ، جاۋىپ العان. اۆتومات ۇستاعان كۇزەتشىلەرى بار، ەشەلوننىڭ استىنان ءوتىپ، ارمەن شىعا بەرگەن كەزدە كەنەت؛
— ستوي! — دەگەن داۋىس ساڭق ەتە قالدى،
توبەمىزدەن جاي تۇسكەندەي بولدى.
الدىمىزدا جانە ءبىر ەشەلون تۇر.
ءبىز العا ەمەس، ارتقا قاراي قاشتىق. سوستاۆتاردىڭ استىنان ەڭبەكتەپ ءوتىپ، زىتىپ كەلەمىز. بىلايعى جاق بەتى اشىق، قاراڭعى. بىرىمىزدەن ءبىرىمىز كەز جازباي، سول تۇڭعيىق قاراڭعىعا تەزىرەك ءسىڭىپ جوعالعانشا اسىقپىز.
الگى داۋىستىڭ يەسى سوڭىمىزدان تاسىرلاتىپ قۋىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى.
مەن الدامىن، ءىلياس مەنىڭ سوڭىمدا.
كەنەت، ءبىر ىلدي جارقاباقتان كۇمپ ەتىپ ءتۇستىم دە كەتتىم. قاراڭعىدا ەشتەڭەنى دە كورمەيمىن. سويتسەم، الگى ارادا كولشىك سۋ بار ەكەن. بىلش ەتىن بەلشەمنەن كىردىم دە كەتتىم. سۋىق سۋدى قۇشاقتاپ جىعىلىپ بارىپ، ازەر تەجەلدىم.
ارتىمداعى ءىلياس سۋعا جەتپەي توقتادى.
سۋدان مالشىنا سۇيرەتىلىپ قايتا شىقتىم. ارت جاقتان قۋعىنشىنىڭ تىسىرى بىلىنبەيدى. ايتەۋىر سول ابيىر بولدى. ەندى اياق باسىپ جۇرۋگە ءحالىم جوق. ءارى قالشىلداپ توڭىپ بارا جاتىرمىن.
اۋىستىرىپ كيەتىن قۇرعاق ءقيىم مەندە جوق. ەندى قالاي ەتتىم؟ ءۇسىپ ولەمىن-ناۋ دەگەن قورقىنىشتى وي ميىمدى شاعىپ بارادى.
الگى ارادان بىلاي تامان بارىپ، سۋ بولعان كيىمدەرىمدى شەشىپ، سىعا باستادىم. سىرت كيىمىم ماقتالى شولاق پالتو، ونىڭ ەتەك جاعى، الدىڭعى ءوڭىرى مالشىنعان سۋ. ءىلياس قۇرعاق پالتوسىن ماعان بەردى. مەنىڭ پالتومدى قولىنا ۇستاپ الدى. ەندى نە ىستەيمىز؟ ۆوكزال جاققا بارۋعا جۇرەگىمىز داۋالاماي-دى. مىنا سۋ-سۋ بولعان ءتۇرىمىزدى كورىپ، كىم دە بولسا سەزىك ويلاۋى ىقتيمال.
تەمىر جولدىڭ بۇل جاق بەتى ەلسىز، ستانسيا ۇيلەرى ۆوكزالدىڭ ار جاعىندا. بۇل ارادان بىزگە جارقىراعان وتتارى كورىنەدى، يتتەردىڭ اۋپىلدەپ ۇرگەن داۋىستارى ەستىلەدى.
وڭتۇستىك-شىعىس جاعىمىزدا قارايعان ءبىر شوعىر اعاش بايقالادى، سوعان تامان كەلدىك. اعاشتىڭ ىرگە شەتىندە سىرتىن تىكەنەك سىممەن قورشاعان ءبىر مايا ءشوپ ءتۇر. ءبىز قورشاۋدان وپ-وڭاي سەكىرىپ، ىشكە تۇستىك. ءشوپ قۇپ-قۇرعاق، مايدا شەپ ەكەن، وي قۋانعانىمىز-اي. ولمەگەنگە ەلى بالىق جولىعادى دەگەن وسى دا. ءبىز ەندى وسى شوپكە تۇنەپ شىقپاقشى بولدىق.
مايانىڭ كۇنگەي جاعىن ۇڭگىپ، ەكى ادامدىق قۋىس ورىن جاسادىق. سۋ بولعان كيىمدەرىمنىڭ ءبارىن شەشىپ، جايىپ تاستادىم. ءىلياستىڭ قۇرعاق كيىمدەرىن ەكەۋ ارا جامىلىپ، ونىڭ سىرتىنان شەپپەن باستىرىپ، قويىنداسىپ جاتىرمىز. استىمىزدا قالىن ءشوپ، ءارى جىلى، جۇمساق. ءموپ-مولدىر جەلسىز ادەمى ءتۇن، تازا اۋا. الگىندەگى ءتىلىمىز اۋزىمىزعا سىيماي شولدەگەنىمىز، قارنىمىزدىڭ اشقانى ءبارى دە ۇمىت بولعان.
قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىز.
26
ويانساق تاڭ اتىپ، كۇن شىعىپ كەتىپتى. توڭىرەك جارقىراپ تۇر. جەرگە، ۇستىمىزدەگى جامىلعان شوپكە شىقتانىپ قىراۋ تۇرعان. ماڭايىمىز يەن دالا. كۇن جىلىنىڭقىراسىن دەپ، جىلى توسەكتى قيماي، ءبىراز جاتا تۇستىك. مەنىڭ جايۋلى جاتقان كيىمدەرىم ازداپ دەگدىگەنمەن ءالى كەپپەگەن.
كۇننىڭ شۇعىلاسى بىردەن بىرگە مولايىپ، قىزۋى ءوتىمدى بولىپ بارادى. شوپكە قونعان شىق ەرىپ، جەنىل عانا بۋ بولىپ كوككە كوتەرىلەدى. ستانسيا جاقتان پاروۆوزدىڭ اقىرعان، قوزعالعان دىبىستارى ەستىلىپ، جاتا بەرمەي، تۇرۋىمىز كەرەكتىگىن، تىرشىلىك قامىن ىستەۋ قاجەت ەكەنىن ەسكە سالادى.
اشپىز، ىشىمىزدە تۇك قالماعان. كەپكەن ناندى قىتىرلاتا بەرۋگە تابەت سوقپايدى.
تىم قۇرسا، ىستىق سۋ بوپ، باتىرىپ جەۋدى ارمان ەتەمىز.
تۇرىپ، كيىنىپ جاتىرمىز.
اياق جاققا شوپكە كومىپ قويعان باتىڭكەلەرىمنىڭ بىرەۋى بار دا، بىرەۋى جوق. مىنە جۇمباق. ءارى ىزدەپ، بەرى ىزدەپ، تابا السامشى. قايدا كەتۋى مۇمكىن؟ بىرەۋ كەلىپ السا، ەكەۋىن بىردەي الار ەدى. اشىقتان اشىق جايۋلى جاتقان كيىمدەرىمدى قوسا الار ەدى.
وي توبا، جەر جۇتتى ما، نە بولدى؟
باتىڭكە تابىلمادى.
بۇل مەن ءۇشىن وتە ءبىر كيىن جاعدان. جالان اياق قالاي جۇرەم؟ ماگازيننەن ساتىپ الا قويۋعا وسى كەزدە ەشقانداي كيىم اتاۋلى تابىلمايدى. ال اياق كيىم تىپتەن قات.
مەنىڭ باتىڭكەم بولسا، فزو بەرگەن بىلعارىسىنىڭ قالىڭدىعى ءبىر ەلى، اياققا دا سونداي جايلى، سۋ جاڭا مىناۋ دەگەن جۇمىسكەر باتىڭكە ەدى. جارتى جىل مويىماي كيىس بەرۋگە بار ەدى. ول ءتارىزدى اياق كيىم بۇل كەزدە ءول، ءتىرىل وڭايلىقپەن تابىلمايدى.
باتىڭكەم تابىلماسىنا كوزىم جەتكەننەن كەيىن ەڭسەم ءتۇسىپ كەتتى.
ءىلياس جولداستىققا جاقسى بالا. مەنىمەن بىردەي قينالىپ، ىزدەسىپ ءجۇر. اقىرى تابىلماعان سوڭ:
— مىنا ستانسيادا بازار بار شىعار. سودان ءبىر اياق كيىم تابىلار ساتىپ الۋعا، — دەپ مەنى جۇباتقان بولادى.
ودان باسقا جول جوق.
ستانسياعا قاراي كەلە جاتىرمىز. ماسقارا بولعاندا، مەن جالاڭ اياقپىن. سىڭار باتىڭكەمەن قالاي جۇرەيىن. ءبىر قاجەتكە جارار دەپ تاستاۋعا كەزىم قيماي، دورباما سالىپ العام.
ءبىزدىڭ كەلە جاتقانىمىز جالعىز اياق كونەلەۋ سوقپاق جول. كەنەت ءدال الدىمىزدان جوعالعان سىڭار باتىڭكەمنىڭ كەزدەسە كەتكەنى! جولدىڭ ۇستىندە جاتىر مەنى توسىپ. تاپ سول! قۋانىپ كەتىپ، الىپ قاراسام، قونىشىن ءبىر نارسە مىجعىلاپ شايناپ تاستاعان.
كوپ زيان كەلتىرمەگەن،
ءبىز ەندى بىلدىك، يت پە، تۇلكى مە، بولماسا باسقا بىردەڭە مە، تۇندە ءبىز ۇيىقتاپ جاتقاندا، بۇنى ۇرلاپ اكەتكەن. تاماق ەتپەك بولعان. ءبىراق جەپ جارىماعان.
باتىڭكەمنىڭ تابىلعانىنا شەشەم ۇل تاپقانداي قۋاندىم.
27
ستانسياعا تۋرا ءجۇرىپ بارۋعا باتپاي، ارعى پوسەلوك جاقتان اينالىپ كەلدىك. ۆوكزالدىڭ اسحاناسىندا بۇرشاقتان ىستەلگەن بۋى بۇرقىراعان، ءارى ىستىق، ءارى قويۋ كوجە بار ەكەن. ەكى-ەكى سىباعادان الىپ ءىشىپ، نەسىن ايتاسىڭ ءبىر جەتىستىك. ءومىرى مۇنداي ءدامدى تاماق ءىشىپ كورمەگەن ءتارىزدىمىز.
ءىلياستىڭ ۇنجىرعاسى تۇسە باستاعان.
— الماتىعا، ءبارىبىر، جەتە المايمىز. ودان دا قاراعاندىعا قايتىپ بارساق، — دەگەن ءسوزدى ايتادى.
— ەندى بارعانىمىز ۇيات ەمەس پە؟
— نەسى ۇيات؟
— ۇيات تۇگىل، ماسقارا ەمەس پە؟ شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى. نە كەرسەك تە ەندى شىدايمىز.
ستانسيا ۇلكەن ستانسيا بولعاندىقتان با، پەرروندا اسكەري پاترۋل مەن ميليسيا قاباتتاسىپ ءجۇر. پوەزعا مىنەتىن جۇرتتى بيلەتتەرىن تەكسەرىپ شىعارادى. بەيساۋات ەشكىمدى تەمىر جولعا جولاتپايدى. كەش ءتۇسىپ، قاس قارايماي، پوەزعا وتىرا الاتىن ەمەسپىز.
جولاۋشىلار زالىندا مەلشيىپ وتىرا بەرۋ جانە ىڭعايسىز. ءالسىن-السىن ميليسيا كەلىپ، شولىپ قاراپ كەتىپ ءجۇر. نە پوەزعا مىنبەي، نە كەتپەي، سارعايىپ نە باعىپ وتىرسىڭدار دەمەي مە. قاشان ءتۇس اۋعانشا قالاشىقتى ارالاپ ءجۇرىپ قايتتىق. ابدەن شارشاپ، قارنىمىز اشقان كەزدە، ۆوكزالعا كايتا كايتىپ كەلدىك. ماناعى ءدامدى كوجەدەن ەكى-ەكى سىباعادان جانە الدىق. ۋاقىتتى سوزا ءتۇسۋ ءۇشىن اسىقپاي-ساسپاي ءىشىپ وتىرمىز. حالىق اسحانادا ونشا كوپ ەمەس، ءبىر ستولدا ءىلياس ەكەۋمىز عانامىز.
قارنى تويعان ادامنىڭ بەي-جاي كەلەتىنى بەلگىلى. تاماقتان سوڭ ماناۋراپ ۇيقىمىز كەلە باستاعانداي. جاتىپ ۇيىقتار جەر بولسا، قيسايىپ، قور ەتە قالۋ ارمانىمىز.
ونداي راقات جاعداي ءبىز ءۇشىن قايدا؟
ماڭدايىمىزدى قولىمىزبەن تىرەنىپ، قالعىپ-مۇلگىپ وتىرمىز. سولاي وتىرىپ ءىلياس تا، مەن دە كەزىمىز ءىلىنىپ، ۇيىقتاپ كەتىپپىز.
كەنەت اسحانانىڭ ءىشى توپىرلاپ، قاپتاپ كىرگەن ادامنان ءدۇر ەتە قالدى. ءبىز شوشىپ وياندىق، جولاۋشى پوەزى كەلىپ توقتاعان بولۋى كەرەك. حالىق لاق ەتىپ قاپتاپ تۇسكەن.
مەن نان سالعان دوربامدى ارتىما ورىندىقتىڭ ارقالىعى مەن ەكى اراعا قويىپ، بوكسەممەن تىرەگەندەي بولىپ وتىرعام. سيپاپ قاراسام دوربام جوق. جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى. ۇشىپ تۇرىپ، الاق-جۇلاق قارايمىن، جوق. قارا باسىپ، ۇيىقتاپ وتىرعانىمدى كورگەن دە، قاقشىپ اكەتكەن.
— دوربا! نان سالعان دوربا كوردىڭدەر مە؟ — دەپ بەز-بەز ەتتىم. كوردىك دەپ، كىم ايتسىن.
ءومىر بويى جيناعان مۇكامال — دۇنيەمدى ۇرلاتسام، ءدال مۇنداي وكىنبەسپىن. ماڭايىمداعى توپىرلاعان جۇرتتى شەتىنەن ءتۇتىپ جەۋگە دايىنمىن.
قازىرگى كەزدە ءبىز ءۇشىن تاماقتان قىمبات نە بار؟
— ءوي، يت ەكەنسىڭ، ارت جاعىنا كىسى دوربا قويا ما! — دەپ ءىلياس كۇيىپ-پىسۋلى. — ال ەندى اشتان اش جەتىپ كەر اۋىلعا، — دەپ تابالاعانداي بولادى.
ءىشىم ۋداي اشىپ، كىمگە ۇرىنارىمدى بىلمەيمىن. كىم العانىن تيتتەي دە بولسا سەزسەم، قولىندا ولەر ەدىم.
نان سالعان دوربانىڭ بىرەۋىسى ءىلياستا. مەندەي ەمەس، ول اقىلدىلىق ىستەگەن. دوربانى تاماق ىشكەن كەزدە دە، قالعىپ وتىرعاندا دا الدىنا تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويىپ، قارنىمەن باسىپ، ەكى قولىمەن قۇشاقتاپ وتىرىپتى.
— بالەم، توقتاپ تۇرسىن، مەن دە بىرەۋدى زار قاقساتارمىن! — دەپ، اشىنىپ، ءىلياستىڭ الدىندا انت بەرىپ جاتىرمىن.
ۇرى يتتە ۇيات، نىساپ بولمايتىن كورىنەدى. بولسا، وسىمەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت جاۋكەمدەدى. قويماي ما؟
28
ءبىر جەتى ۋاقىت ءوتتى.
ءبىر جەتىدەن بەرى ءبىز قاشقىنبىز. بەتكە العان نىسانامىزعا قاراي يتشىلەپ جىلجىپ كەلەمىز. ومسك، تومسك، نوۆوسيبيرسك قالالارى ارتتا قالدى. ءقازىر ەندى التاي ولكەسىندە كەلە جاتىرمىز. ءبىر كۇن، جارىم كۇندە قازاقستان شەكاراسىنا ىلىنۋگە ءتيىسپىز. ارمەن قارايعى ساپارىمىز ونشا كيىن بولماس.
الماتىعا جەتسەك، قاراسازعا جەتكەنىمىز.
ۇيگە جەتكەنىمىز.
ەركىن مامىربايەۆتى توسىپ تۇرعان ايقاس بار. قازانداي قايناعان اشۋىم ءالى سول قالىبىندا.
تەك جەتەيىن تۇيىققا.
ءبىز كوبىنەسە، جۇك پوەزدارىنا جابىسىپ، تۇندە جۇرەمىز.. كۇندىز دەم الامىز، نەمەسە ۇلكەن قالالاردان جاياۋ ەتەمىز. رەتى كەلگەن جاعدايدا جولاۋشى پوەزىنا دا جارماسىپ، ءمىنىپ الامىز.
ۆاگوننىڭ ىشىنە جولامايمىز. ءبىزدىڭ ورنىمىز تامبۋردا. ياكي بولماسا، اشىلمايتىن ەسىكتىڭ سىرتىنداعى باسقىشتىڭ ۇستىندە. قوناقتاعان تورعايشا جابىسىپ الىپ، كەتە بارامىز.
ۆاگوننىڭ توبەسىنە شىعىپ الاتىن دا كەزدەرىمىز بولادى. ءبىراق بۇل ارادا پانا جوق، الەم-جالەم تىم سۋىق. ۇزاق شىداۋ مۇمكىن ەمەس.
كەيدە، تۇندە، جۇرت ۇيىقتاپ جاتقان كەزدە، اقىرىنداپ ۆاگوننىڭ ىشىنە دە كىرەمىز. وندايدا ءبىزدىڭ ساعالايتىنىمىز دارەتحانا.
سونىڭ ەسىگى اشىق بولسا، دەرەۋ كىرەمىز دە، ىشىنەن كىلتتەپ الامىز. قاشان ەسىكتى تاقىلداتىپ، قۋىپ شىققانشا كەتپەيمىز.
پوەزدان پوەزعا جابىسىپ، «قويان» بولىپ كەلە جاتقان ءىلياس ەكەۋمىز عانا ەمەسپىز. وندايلار كوپ. جول-جونەكەي ءبىز ولاردىڭ بىرازىمەن ءجۇز تانىس بولىپ الدىق. ميليسيانىڭ نەمەسە پوەزد قاراۋشىلاردىڭ قاراسى كورىنگەندە:
— اتاندا! اتاندا! كەلىپ قالدى! — دەپ بىرىمىزگە ءبىرىمىز حابار بەرىپ، تىم-تىراقاي قاشامىز.
جىلجي جونەلگەن پوەزدىڭ ءون بويىنان ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز جانە بايقاپ، بارسىڭ با، بارمىن دەگەندەي بوپ، باس يزەسىپ، كۇلىسىپ، تاس كەنەدەي جابىسىپ، تاعى دا كەلە جاتامىز.
جول ازىق نانىمىز تاۋسىلعان. قالتادا بار اقشامىزعا ءبىراز نان ساتىپ الدىق. سونى ۇنەم ەتىپ كەلەمىز.
بارناۋلدان جاياۋ وتتىك. الداعى رازەزگە دەيىن قۇم كەشىپ جاياۋ كەلدىك. قاس قارايعان كەزدە الگى ارادان ۇستىنە كىل بورەنە اعاش، ءار الۋان تاقتاي تيەلگەن جۇك پوەزىنا وتىردىق.
ادامشا بەل شەشىپ جاتپاعانىمىزعا، ادامشا بەتى-قول جۋماعانىمىزعا تابانى كۇرەكتەي ءبىر جەتى.
ۇستىمىزدەگى كيىمدەرىمىز بۇل ۋاقىتتىڭ ىشىندە مەيلىنشە لاستانىپ، بىلعانعان. تاس كومىردىڭ كۇيەسى بەينە قارا ماي جۇققانداي بولادى ەكەن. قاعىپ سۇرتكەنگە كەتپەيدى، ودان ارمەن ايعىزدالىپ بىلعانا تۇسەدى.
ءبىزدىڭ قازىرگى كەزدەگى ءتۇرىمىز قايىرشىنىڭ تۇرىندەي.
ءتۇن بۇگىن ەرەكشە سۋىق بولدى، قالشىلداپ ءجوندى ۇيىقتاي الماي شىقتىق. جۋاندىعىنا قۇشاق جەتپەيتىن ءنان بورەنەلەر تيەلگەن ۆاگوندا كەلە جاتىرمىز. ەڭ ۇسكە، ەكى بورەنەنىڭ اراسىنداعى قۋىسسىماققا بىرىمىزگە ءبىرىمىز جالعاسىپ تىزبەكتەلە جاتقانبىز.
توبەمىز بەن توبەمىز ءتۇيىسىپ جاتىرمىز.
تاڭ اتىپ، كۇن شىققانىن بىلەمىز. قازاقستان شەكاراسىنا جاقىن قالعان بولۋعا كەرەك. تاعى ءبىراز جاتا تۇسكىمىز كەلدى.
كۇن ءبىرتىن-بىرتىن بيىكتەپ، جىلۋى مولايا تۇسكەن سايىن بويىمىز جادىراپ، سۇيسىنەمىز. سودان ەكەۋمىز بىردەي قاتىپ ۇيىقتاپ قالعان ەكەنبىز.
— ەي، ۆستاۆاي! — دەپ بىرەۋ يىعىمنان جۇلقىعانعا كوزىمدى اشىپ الدىم. ەشەلون توقتاپ تۇر. كۇن كوتەرىلىپ ساسكە بولعان. ستانسيا باسى. پەرروندا ارلى-بەرلى جۇرگەن ادامدار.
پلاشش، كەپكە كيگەن بىرەۋ ءىلياس ەكەۋمىزدى جۇلقىپ وياتىپ تۇر.
— تۇسىڭدەر!
ۇيقى شايداي اشىلدى. ءبىرىمىزدىڭ سوڭىمىزدان ءبىرىمىز سالبىراپ ءتۇسىپ كەلەمىز. پەررونداعى جۇرت بىزگە سايتان كورگەندەي تاڭىرقاپ قارايدى.
ستانسيانىڭ اتى چەپۋنوۆو
الگى ادام ءبىزدى ۆوكزالداعى ميليسيا بولمەسىنە اكەپ كىرگىزدى.
— وتىرىڭدار.
ءبىز وتىردىق. اكەلۋشى سىرت كيىمدەرىن شەشە باستادى. ءبىزدىڭ كوزدەرىمىز اتىزداي بولدى. ويتكەنى، ەرتىپ اكەلۋشى جاي عانا بىرەۋ ەمەس ەدى. ميليسيا فورماسىنداعى لەيتەنانت. كەپكا مەن پلاششتى سىرتىنان تانىتپاس ءۇشىن ادەيى كيگەن.
ول ەندى بىزبەن سويلەسۋگە اسىعاتىن ەمەس. شاشىن باپتاپ تاراپ، بەلبەۋىن، جامباسىنداعى ناگانىن تۇزەپ، سودان سوڭ ستولدىڭ ار جاعىنداعى ءوز ورنىنا جايىمەن بارىپ وتىردى.
قارماعىنا ىلىنگەن بالىقتى كەتە الماستاي ەتىپ جىپكە ءتىزىپ، كوڭىلى جاي تاۋىپ، بيپازدانعان بالىقشى ءتارىزدى.
ءبىز جەلبەزەگىنەن ءىلىنىپ، جىپكە بايلانعان بالىقتارمىز.
— ال، جىگىتتەر، ءجون بىلىسە وتىرايىق. كىمدەر بولاسىڭدار؟ قايدان كەلەسىڭدەر؟
جاتتاندى جاۋاپ دايىن. قاراعاندىدان كەلەمىز. قولونەر ۋچيليششەسىنە وقۋعا بارعان ەدىك، دەنساۋلىعىمىز جاراماي، قابىلدامادى. دوكۋمەنت پە؟ دوكۋمەنتىمىزدىڭ ءبارىن چەمودانىمىزبەن قوسا ۇرلاتىپ الدىق... پوەزعا العان بيلەتىمىزگە دەيىن سوندا كەتتى...
— جۇك پوەزىمەن جۇرگەنى ءۇشىن سوتتايتىن ۋكاز بار، سەندەر ونى بىلەسىڭدەر مە؟
ءبىز يىعىمىزدى قومپاڭ ەتكىزدىك، بىلمەيتىنىمىزدى ايتتىق.
تەمىر جولدان شالعاي جاتقان اۋىلدىڭ بالالارى بولعاندىقتان تەمىر جولعا قاتىستى زاڭ تارتىپكە مۇلدەم ساۋاتسىزبىز.
— بىلمەسەڭدەر، ەندى بىلەتىن بولاسىڭدار.
لەيتەنانت سىرتقا شىقتى دا، ءبىر ميليسيونەردى سوڭىنان ەرتە كىردى. ءبىزدى نۇسقاپ:
— مىنە، مىنالار — دەدى.
كادىمگى قىلمىستى ادامدى ايداعانداي، الگى ءبىزدى الدىنا سالىپ، ايداپ جونەلدى.
كوشە-كوشەنىڭ اراسىمەن اكەلە جاتىر. قايدا اپارادى، نە ىستەيدى، بىلە قويمايمىز.
سىرت اۋماعى بيىك ەتىپ تاقتايمەن قورشالعان وقشاۋ ءبىر ۇنگە اكەلدى. «چەپۋنوۆو اۋداندىق ميليسيا بولىمشەسى» دەگەن جازۋى بار. ءىستىڭ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن ەندى ايقىن سەزىنىپ، جۇرەگىمىز زۋ ەتە قالىستى.
كەزەكشى بولمەسىنە كىرگىزدى. تىنتە باستادى. قالعان-قۇتقان اقشالارىمىزدى، بەلبەۋلەرىمىزدى، قاعاز-قارىنداشتارىمىزدى، باتىڭكەلەرىمىزدىڭ باۋلارىنا دەيىن سىپىرىپ الدى. مەنىڭ .شالبارىمنىڭ بەلى كەڭ ەدى. بەلبەۋىمدى سۋىرىپ العان كەزدە سالق ەتىپ، اياعىمنىڭ باسىنا ءبىر-اق ءتۇستى. ساسقانىمنان مىقشىڭ ەتە قالىپپىن.
— ەندى قايتەم؟ — دەسەم؛
— ىشقىرىڭنان قولىڭمەن ۇستاپ ال، — دەپ كۇلەدى،
قورانىڭ ىشىنە الىپ ءجۇردى. ءۇيدىڭ استى جەردەن قازىلىپ ىستەلگەن اباقتى ەكەن، سوعان اكەلدى.
تەمىر ەسىك، زور قارا قۇلىپ. ساۋدىرلاعان كىلتتەردىڭ بىرەۋىمەن اشا باستادى. قاماعالى جاتقانىنا كوزىمىز جەتىپ، جانىمىز تۇرشىگىپ، زارەمىز ۇشىپ كەتتى.
اۋەلگى كىرگەنىمىز اباقتىنىڭ الدىڭعى دالان ءۇيى. كەر سەكىلدى دىمقىل دا، الا كولەڭكە. ەكى جاقتا ەكى ەسىك بايقالادى: ءبىرى ءدال بەت الدىمىزدا، ەكىنشىسى وڭ قول جاقتا. ميليسيونەر وڭ قول جاقتاعى ەسىكتى اشىپ قالعاندا، ار جاقتان تەلمىرە قاراعان، ساقال-شاشتارى ءوسىپ كەتكەن، قۋقىل ءجۇزدى بىرەۋلەر كورىندى. يلەگەن تەرىنىن ءيىسى ءتارىزدى جىنىققان قاپىرىق ءيىس بۇرق ەتە قالدى.
كامەراعا ايداھاردىڭ اۋزىنا كىرىپ بارا جاتقانداي ۇرەيمەن كىردىك.
29
توقسان بەس كورەيىن دەگەن جاسىم با ەدى،
بىلامىق ىشەيىن دەگەن اسىم با ەدى...
ەس بىلگەلى باسىما نەشە الۋان قيالدار، ويلار كەلگەنمەن تۇرمەگە دە تۇسەرمىن-اۋ دەپ، ەشقاشان ويلاعان ەمەس ەدىم. ءدام ايداپ، ونى دا كوردىم.
جاقسىلىق پەن جاماندىق ۇستارا ءجۇزىنىڭ ەكى قاپتالى ءتارىزدى نارسە ەكەن. بىرەۋىنەن اياعىڭ تايىپ كەتسە، ەكىنشىسىنەن ءبىراق بارىپ شىعاسىڭ.
اتى سۋىق، ءتۇسى سۋىق اباقتىنىڭ ىشىندە وتىرعانىما سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەيمىن.
جاماندىق ادامعا ال ساقتان، مەن كەلە جاتىرمىن دەپ، ءتىسىن اقسيتىپ كەلمەيدى ەكەن.
كپز-دا ءبىر جەتىدەي وتىردىق. سودان سوڭ، سوت بولدى. ءىلياس ەكەۋمىزدى سوتقا ايداپ باردى.
مىناۋ مىنە اۋداندىق، سوتتىڭ كەڭسەسى.
ءبىزدىڭ الدىمىزدا بىرەۋلەردىڭ ءىسىن قاراسا كەرەك. سوت كەڭسەسىنىڭ الدى ءۇيىر-ۇيىر ادامدار. كوپشىلىگى قارتتار، ايەلدەر. سوت مۇشەلەرى كورىنبەيدى، ءسىرا، تاماقتانۋعا كەتسە كەرەك.
ءبىزدى بوس زالعا كىرگىزىپ، ەڭ الدىڭعى قىلمىسكەر وتىراتىن سكامەيكاعا وتىرعىزىپ قويدى.
بۇل كەزدە ءىلياس تا، مەن دە ابدەن جۇدەپ-جاداعانبىز. كوزدەرىمىز شۇڭىرەيىپ، مويىندارىمىز قىلقيىپ، ءدال ءبىر سال اۋرۋدان تۇرعاندايمىز. ءال جوق، قىلجيىپ جاتا كەتكىمىز كەلەدى. ءوستىپ قازديىپ وتىرۋدىڭ ءوزى اۋىر. تەزىرەك سوتتاپ، كامەراعا قايتىپ الىپ بارۋىن تىلەپ وتىرمىز.
السىزدىكتەن باسىمىز اينالىپ، كوزىمىز قاراۋىتادى.
جۇرت بىزگە ايانىشپەن قارايدى.
انا جۇرەگىندەي مەيىربان جۇرەك دۇنيەدە بار دەيمىسىڭ. ءتۇر-تۇسى كەدەيلەۋ، قارتاڭ ورىس ايەلدەرىنىڭ بىرەۋىسى ۇيىنە جۇگىرىپ كەتىپ، جارتى بولكە نان الىپ كەلىپ:
— نا، ميلەنكيە، كۋشايتە، — دەپ، ءىلياس ەكەۋمىزگە ءبولىپ بەردى.
قارپىپ جەپ جاتىرمىز.
بەت ءجۇزى ءاجىم-اجىم سول ايەلدى، ونىڭ جاقسىلىق قىلىعىن مەن ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايمىن.
سول كوپ سۇراپ، باس قاتىرىپ جاتقان جوق.
جۇك پوەزىمەن جولاۋشى جۇرگەندەرىن راس قوي؟
— راس.
بۇنىڭ قىلمىس ەكەنىن مويىندايسىڭدار عوي؟
— ءبىز بىلگەمىز جوق.
— بىلگەن، بىلمەگەندەرىن قاجەت ەمەس. جۇك پوەزىمەن جول ءجۇرۋ — ول قىلمىس. سەندەر سول قىلمىستى ىستەگەن ادامسىڭدار وسىنى مويىندايسىڭدار ما؟
— مويىندايمىز...
سوت كەڭەسۋگە كەتتى. قايتىپ كەلدى. ءبىر-بىر جىلدان باس ەرىكتەرىنەن ايىرىلسىن، جازانى ەڭبەك تۇزەۋ كولونياسىندا وتەسىن دەپ، ۇكىم قابىلداپتى.
بولدى، ءبىتتى. زاڭنىڭ اتى — زاڭ. ستاتياعا تۋرا كەلىپ تۇرعان سوڭ، كەستى دە سالدى.
فزو-دان قاشقاندىعىمىز جايلى ءبىر اۋىز دا ءسوز جوق.
تاعى دا كپز.
ەكى ءۇش كۇن وتكەندە، بارناۋلعا جونەلتتى. مۇندا الىپ كەلگەن كۇشى كەنەت ىستىعىم كوتەرىلىپ، اۋىرىپ قالدىم. اۋرۋحاناعا ءتۇستىم. ءبىر جەتىدەي جاتىپ، ساقايىپ، قايتا قايتىپ كەلسەم، ءىلياس دوسىم كامەرادا جوق بوپ شىقتى.
ونى ەتاپپەن كولونياعا جونەلتىپ جىبەرىپتى.
سودان قايتىپ مەن ءىلياستى كورگەن ەمەسپىن. مەيىرىمسىز تاعدىر قاسىمداعى جالعىز سەرىگىمدى دە كەپ كورىپ، ءبولىپ اكەتتى.
30
عۇمىرىمنىڭ ءبىر جىلىن كولونياعا بەرىپ، مىنە ەندى ەلگە كايتىپ كەلە جاتىرمىن. قوڭىراۋدان قونىراۋعا دەيىن تۇرا ون ەكى اي وتىردىم. قاپاستا وتكىزگەن ءبىر جىل مەن ءۇشىن ەستەن كەتپەس مەكتەپ بولدى.
قۇيرىققا جاقىن ۆاگوننىڭ بىرەۋىندە، ۇستىڭگى ورىندا كيىمسىماق بىردەڭەلەرىمدى استىما توسەپ، كەنەپ دوربامدى باسىما جاستاپ، شالقامنان ءتۇسىپ جاتىرمىن، الماتىعا جەتكەنشە بىرنەشە كۇن. تالايدان بەرى قانباي جۇرگەن ۇيقىمدى ابدەن قاندىرۋىما، بۇل ءبىر جىلدىڭ ىشىندە باستان كەشكەندەرىمدى قيالىممەن كوز الدىمنان وتكىزىپ، اقىل تارازىسىنا سالۋعا ەندى تولىق مۇمكىندىك بار.
قاپاستىڭ اتى قاپاس. جۇرتتى وعان دەمالسىن دەپ اپارمايدى. ونىڭ ۇستىنە قيىن كەز — سوعىس ۋاقىتى. بىلايعى بوستاندىق ءومىردىڭ وزىندە دە جان باعۋ وڭاي ەمەس.
بۇل ءبىر جىلدىڭ ىشىندە مەن اش تا بولدىم، جالاڭاش تا بولدىم. قابىرعام قايىسقان نەشە ءتۇرلى اۋىر جۇمىستار اتقاردىم. بارىنە دە كونىپ شىداي ءبىلدىم.
قاپاسقا كىل وڭباعاندار تۇسەدى دەپ قاراۋ جاڭساق ۇعىم. مۇندا دا ءار ءتۇرلى ادامدار كەزدەسەدى. بىرەۋدەن جاقسىلىق كورسەڭ، بىرەۋدەن جاماندىق كورەسىڭ.
كولونياعا كەلگەن كۇنى التى ءجۇز ەلۋ گرامدىق پاەك نانىمدى ءبىر تىستەپ جەمەستەن ۇرلاتىپ الدىم. كۇنى بويى جاياۋ ءجۇرىپ، ولەرمەن بولىپ كەلگەنبىز. كەرەمەتتەي اش ەدىم.
— نانىم! نانىم! كىم الدى؟ — دەپ، قۇر ورنىن سيپالاپ، زارلادىم دا قالدىم.
عۇمىرىمنىڭ جارتىسى جوعالعان نانمەن بىرگە كەتتى.
ءىشىم ۋداي اشىپ، جىگەرىم قۇم بوپ، شەشەم ولگەندەي بوزداپ جىلاپ جىبەردىم.
بىردە-بىر ادام نەگە جىلادىڭ دەمەيدى. مىنا سورلى سورلاپ قالدى-اۋ دەپ، جۇباتۋ ايتپايدى. ايانىشپەن قاراعان ءبىر كوز بايقالمايدى. ءبارى دە: شوق، شوق! سول كەرەك وزىنە، اكەڭنىڭ ۇيىندە ەمەس ەكەنىڭدى ءبىلۋىڭ كەرەك ەدى. ەندى بۇدان كەيىن اقىلدىراق بولارسىڭ دەپ، تابالايتىن ءتارىزدى.
ادام دەپ اتالىناتىنداردىڭ قالىڭ ىشىندە تۇرىپ، بىرەۋىنەن ءبىر اۋىز ادامشىلىق ءسوز ەستىمەگەنىمە ودان بەتەر ءزار جۇتىپ، بوزداعان ۇستىنە بوزدادىم.
ءبىر قولىندا سورپا قۇيعان كرۋجكاسى، ەكىنشى قولىندا پاەك پانى بار، شينەل كيگەن، مەنەن گورى ەرەسەكتەۋ جىگىت قاسىما كەلدى:
— نە بولدى؟ نەگە جىلايسىڭ؟
— نانىمدى ۇرلاتىپ الدىم، — دەدىم.
— قالايشا؟
— توسەگىمنىڭ ۇستىنە قويىپ، ەندى سورپا قۇيعىزىپ الۋعا بىلاي بۇرىلعان ەدىم...
— ۇلتىڭ كىم؟
— قازاقپىن.
— نە ءۇشىن ءتۇستىڭ؟
ايتتىم.
— ناندى قولدان شىعارۋعا بولا ما ەكەن؟
جىگىت وسىنى ايتىپ، ماعان ءوز نانىنان ءبىر ءۇزىپ بەرىپ جاتىر.
مەن بۇنى ەش ۋاقىتتا كۇتكەن ەمەسپىن. شىنى ما، وتىرىگى مە دەپ ويلاپ، الار-الماسىمدى بىلمەدىم. مەنى مازاقتاۋى بولار.
جوق شىن ەكەن. «ءما، جە» دەپ، شىنداپ ۇسىنادى..
تاۋەكەل دەپ الىپ جەپ جاتىرمىن.
مۇنداي دا ادامشىلىعى كۇشتى قايىرىمدى جان بولادى ەكەن-اۋ!
جىگىت ماعان باراقتاعى جايعاسقان ورنىم جۇرتتىڭ جولىنداعى اياق استى ناشار ورىن ەكەنىن ايتتى. بىلاي-بىلاي وتكەندەر ءۇستىندى باسىپ وتەدى بىردەڭەڭدى قاقشىپ كەتپەي تۇرا ما؟
ءجۇر، مەنىڭ قاسىمدا ءبىر كىسىلىك ورىن بار، سوعان جات. بىرىمىزگە ءبىرىمىز سەرىك بولامىز دەدى.
Meن ءوزىمنىڭ تۋعان اعايىم تابىلعانداي قۋاندىم.
وسىلايشا ەكەۋمىز دوس بوپ كەتتىك.
ادامشىلىق قاسيەتتەرى سوم التىننان قۇيىلىپ جاسالعان بۇل جىگىتتىڭ ءاتى-جونى الەكساندر زاسلاۆسكيي، ۇلتى ۋكراين. ءىندىنى وتە جۋاس بيازى عاجاپ ادام. سوعىستان بۇرىن پەداگوگ ەكەن. ارمياعا الىنىپ، سوعىستا بولعان، نەمىستەرگە قولعا تۇسكەن. تۇتقىننان قاشىپ، پارتيزان بولادى، ودان ەزىمىزگە ەتەدى. مۇندا كەلگەن سوڭ اسكەري تريبۋنال ون جىلعا سوتتاپ جىبەرەدى.
ون جىلدى ارقالاعان ارەستانت.
ساشا كەرەمەت جانى نازىك، ارمانشىل، ءبىلىم قۇمار جان ەدى. مەنەن قازاق حالقى، ونىڭ وتكەن-كەتكەن ءومىرى تۋراسىندا كوپ سۇرايتىن.
قازاقستاندا بولۋعا، قازاق دالاسىن ارالاۋعا قۇمارتاتىن. مەنەن قازاقشا سوزدەر ۇيرەنەتىن.
مەن بولسام، ساشانىڭ ۋكرايناسىن كورمەككە قۇشتارمىن. ساشادان ۋكراين سوزدەرىن، ۋكراين ولەڭدەرىن ۇيرەنەم. گوربىل تاقتايدان ىستەلىپ، ءىشى-سىرتى جاي عانا سىلانعان ۇلكەن باراقتىڭ ءىشى ازىناپ تۇر. تەرەزەنىڭ قىراۋى ءبىر قارىس. ساشا ەكەۋمىز كيىمدەرىمىزدى ورتاق توسەنىپ، ورتاق جامىلىپ، قويىنداسىپ جاتامىز.
تەك تاماق ىشۋگە عانا تۇرامىز. باسقا ۋاقىتتىڭ بارىندە بۇيىعىپ جاتقاندى بىلەمىز. شەشىنىپ جاتۋ دەگەن بولمايدى. اياعىمىزدى بۇگىپ، باۋىرىمىزعا تىعىپ الامىز. سوزساق، جامىلعىدان شىعىپ كەتەدى دە، توڭادى.
ون جامباسىمىز تالعاندا، سول جامباسقا، سول جامباسىمىز تالعاندا، ون جامباسقا ءبىر مەزەتتە اۋناپ ءتۇسىپ، ءبىرىمىزدىڭ ارقامىزعا ءبىرىمىز جابىسىپ الامىز.
ساشا بىرەر ايدىن ىشىندە كۇرت جۇدەپ كەتتى. تۇرىپ تاماق الۋعا دا ءحالى كەلمەيتىن بولدى. ونىڭ سورپا، نانىن مەن اكەلىپ بەرەم.
ءالسىز ادام سوزدەن دە قالا باستايدى ەكەن.
ءبىر كۇنى باراكقا باستىعىمىز كەلىپ:
— شۇلىق قولعاپ توقۋدى كىم بىلەدى؟ — دەپ سۇرادى، بۇنى ەركەكتىڭ كىمى كاسىپ ەتتى دەيسىڭ. «مەن بىلەم» دەگەن ادام بولا قويعان جوق.
— گراجدانين ناچالنيك، قايتەدى؟ — دەپ سۇرادىق.
— ءبىز سەندەرگە جۇمىس تاۋىپ بەرگىمىز كەلەدى. مايدانداعى اسكەرگە جىبەرۋگە شۇلىق، قولعاپ توقۋ كەرەك.
— ۇيرەتسە، توقىر ەدىك، — دەپ شۋ ەتە قالدىق، جۇمىس ىستەسەك، نانىمىز كوبەيەدى.
— ماقۇل، — دەدى.
ايەلدەر باراعىنان بىرنەشە قارتاڭ ايەلدەردى ەرتىپ اكەلدى. ولار بىزگە، ىنتاسى بارلارعا، ىلمەك بىزبەن شۇلىق، قولعاپ توقۋدى ۇيرەتە باستادى. ءبىر ءبىز بەن ءبىر دومالاق جىپكە مەن دە يەمىن.
— مىنانىڭ قولى تىم ەپتى ەكەن، — دەپ، ۇيرەتۋشى ايەل مەنى كوتەرمەلەپ ماقتاپ قويدى.
وسىلايشا مەن قولعاپ توقۋدى ۇيرەندىم. قولىم قولىما جۇقپايتىن شەبەر بولىپ الدىم. نورما بويىنشا كۇنىنە ءبىر پار قولعاپ توقىپ تاپسىرۋ كەرەك. مەن بولسام، ءبىر جارىم، ەكى پارعا دەيىن توقيمىن.
قولى قيمىلداعاننىڭ اۋزى قيمىلدايدى. ەندى مەنىڭ الاتىن نانىم كوبەيدى.
پاەك نانىنىڭ ۇستىندە قالايدا ءبىر كەسىم قوسىمشاسى بولادى. ونى:
— ءما، جەي عوي، — دەپ، ساشا دوسىما بەرەم.
ساشانىڭ قولعاپ توقۋعا ءحالى كەلمەيدى.
قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەنى ءتارىزدى ءالسىز دوسىما
وسىلايشا ەپتەپ تە بولسا سۇيەۋ بولىپ ءجۇردىم.
كۇن كورىستىڭ جولىن تاپقان، جىلى-جۇمساق ورىنداردى جايلاپ العان قۋلار مۇندا دا بار. ماسەلەن، تونچين مەن زەنكيەۆيچ.
بۇل اتالعان ەكى ادام قورشاۋدىڭ سىرتىنداعى اسحانادان ەرتەلى-كەش تاماق تاسىپ اكەلەدى. باراقتىڭ تۇكپىر جاعىندا ەسىگى سىرتقا قاراي شىعاتىن بولەك بولمەدە تۇرادى.
تاماق تاسيتىن ىدىستاردى جۋىپ، تازا ۇستاۋ، ارەستانتتار ىشەتىن سۋدى قايناتۋ ول دا وسى ەكەۋىنىڭ مىندەتى.
ءبىراق بۇلار ول ءتارىزدى بىلعانىش جۇمىستاردى وزدەرى ىستەمەيدى، باسقاعا ىستەتەدى.
تونچين مەن زەنكيەۆيچ تاماق تاسي ءجۇرىپ، سورپانىڭ قويۋىنان، بوتقانىڭ مايلىراعىنان وزدەرىنە مول ەتىپ، جىمقىرىپ الىپ قالادى.
سوندىقتان دا بۇلار توق.
زەنكيەۆيچ قارتاڭداۋ، ۇلتى پولياك. تونچين قىلشىلداعان جاس جىگىت. تاماقتى كوپ ىشەتىندىكتەن جۇرت مەشكەي تونچين اتاپ كەتكەن.
توقتىقتان بۇل ەكەۋى كەسىر بولىپ العان. قولدارىنا بالان بىرەۋدى قىزمەتشى ەتىپ ۇستايدى. الگى ايتقان وت جاعۋ، سۋ ىسىتۋ، تاماق تاسيتىن اعاش بوشكە، اعاش شەلەكتەردى جۋۋ ءتارىزدى لاس جۇمىستاردىڭ ءبارىن سوعان ىستەتەدى.
ارەستانت ارەستانتتى مالاي ەتەدى.
مەنىڭ ەلگەزەك مىنەزىمە قىزىقتى ما، قايدام، ءبىر كۇنى تونچين:
— بىزگە وت جاعۋشى بولاسىڭ با؟ — دەدى.
— بولام.
باراكتان، ساشانىڭ قاسىنان، ەندى كەتۋىمە تۋرا كەلدى. تونچين مەن زەنكيەۆيچتەردىڭ بولمەسىنە اۋىستىم. وسىندا جاتىپ، وسىندا تۇراتىن بولدىم. قارىن جاعى توعايدى، مەيلىنشە توعايدى. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە جۇمىس اۋىر.
تونچين مەن زەنكيەۆيچتىڭ جاسىرىپ قويعان بوتقا، كوجەسىنەن ولار جوقتا كاڭىلتىر كرۋجكاعا جىمقىرىپ سالىپ، نەمەسە، قۇيىپ الام. باراكتاعى ساشا دوسىما اپارىپ بەرەم. ساشا شينەلىن بۇركەنىپ جاتىپ، ەشكىمگە كورسەتپەي سوعىپ الادى.
بip قۇلدىراعان ادامنىڭ سەرگۋى قيىن بولادى ەكەن. ساشانىڭ وسى كۇنگى، كوكتەم تاياپ قالعان كەزدەگى، ءحالى تىپتەن ايانىشتى. قارماققا شانشىر ەت قالماعان. بەت جۇزىنە تىكە قاراۋ ءبىرتۇرلى قورقىنىشتى، كوزى ولگەن مالدىڭ كوزىندەي نۇرسىز. ادامعا مەڭىرەيىپ، شالا تانىعان كوزبەن قارايدى.
بوي جازىپ جۇرە المايدى. مايمىل ءتارىزدى ءتورت تاعانداپ ەڭبەكتەپ قوزعالادى. باراقتىڭ ىرسيعان ەدەن تاقتايىنىڭ ارا-اراسىنان كۇزدە مولشىلىق كەزدە ءتۇسىپ، كەپتەلىپ قالعان شيكى ارپا، شيكى بيداي داندەرىن شۇقىپ شىعارىپ الىپ، جەپ وتىرادى.
مەنىڭ ساشاعا جاسىرىپ تاماق تاسىپ جۇرگەنىمدى تونچين قۋ سەزىپ قالسا كەرەك. ءبىر كۇنى كەشقۇرىم دارەتحاناعا باراتىن سىلتاۋمەن سىرتقا شىققانىمدا، تونچين سوڭىمنان قۋا شىعىپ:
— توقتا! — دەپ، توقتاتىپ الدى.
توقتاماسقا لاجىم جوق.
تونچين قالتا-قالتامدى، قوينىمدى ءتىنتىپ، قاراي باستادى. مەندە زارە قالمادى. قولتىعىمنىڭ استىنا تىعىپ العان قاڭىلتىر كرۋجكا بار، ءىشى تولى بوتقا. تونچين الگىنى وپ-وڭاي تاۋىپ الدى.
— مىناۋ نە؟ كىمگە اپارا جاتىرسىن؟ مەندە ءۇن جوق.
— اح تى، پادلو!
ءتونچيننىڭ شوقپاردان ۇلكەن جۇدىرىعى جارق ەتىپ، كوتەرىلە بەردى. مەن كوزىمدى سەسكەنە جۇمىپ، جاسقانۋدى ءبىلدىم. كوزىمنەن بىلش ەتكىزىپ، ءبىر پەردى. كوزىمنىڭ وتى جارق ەتتى. جانە ۇردى. كوزى ەتىك كيگەن دوبالداي اۋىر اياعىمەن ىشىمنەن دە تەپكىلەپ جاتىر. Meن قيراپ جىعىلىپ قالدىم. جاتقاندى ۇرمايدى دەيتىن ەدى. تونچينگە ءبارىبىر. كەۋدەمە، ارقاما، جامباسىما، باسىما مىجعىلاپ تەبە بەردى. تەپكەن سايىم ءول، ءول دەيدى. قورعانباق تۇگىل، مەن ەندى سەزىنۋدەن قالعام. مىلجا-مىلجا بولىپ، سۋىق قاردىڭ ۇستىندە جاتا بەردىم.
تونچين مەنى ولتىرە الماي قويدى. مەن ىڭىرسىپ تاعى ءبىراز جاتتىم دا، سۇيرەتىلىپ باراققا، ساشا دوسىمنىڭ قاسىنا جەتتىم.
— وي، ساشا، ءولدىم، ارمەنىرەك جات، — دەۋگە ءحالىم ارەڭ كەلدى.
...كوكتەمنىڭ قىزۋلى كۇندەرىنە ساشا جەتە المادى. ماڭگىلىك ۇيقىعا باتىپ كوز جۇمدى. كەۋدەسى تولى ارمان ەدى، ءان ەدى — ءبارىن وزىمەن بىرگە اكەتتى.
31
باراقتا تورت-بەس ادام جۋان بىلەك زورلىقشىل توپ بار. اتامانى يۆان گولس دەيتىن. اسحانادان جەتكىزىلگەن ىستىق اس وسىلاردىڭ قولىنان وتەدى. سورپانى دا، بوتقانى دا گولس ءوزى تاراتادى.
سەرىكتەرى گولسكە «ارىستان» دەپ ات قويعان. ارىستان دەسە ارىستان. ۇزىن بويلى، جاۋىرىندى، قۇس تۇمسىق، شۇڭگىت كوزدەۋ، كىسىگە ءشۇيىلىپ، تونە قاراعاندا تۇسىنەن ادام قورىققانداي. سۇپ-سۋىق كوكشىل كوزدەرى وڭمەنىڭنەن تەسىپ وتەدى. ورتاسى شودىر بولىپ سىنىپ بىتكەن قۇس مۇرىنى بەتىنىڭ وڭ جاعىنا قاراي جاپىرايا قيسايعان. اسىلى، تەگىن قيسايىس بولماسا كەرەك، كەرەمەت ءبىر كۇشتى اۋىر سوققىنىڭ جاپىرىپ، سۇيكەپ ەتۋىنەن بولعان قيسايىس ءتارىزدى. بەت، شىقشىت بارلىعى سولاي قاراي اۋىتقىپ جاپىرىلىپ بىتكەن.
ەشكىمگە تيىسپەي، اشۋلانباي جاي جۇرگەن كەزدىڭ ەزىندە دە ارىستاننىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋ مۇمكىن ەمەس. جاۋىرىنى كۇدىرەيىپ، كۇرەكتەي ۇلكەن قولدارىنىڭ ساۋساقتارى وز-وزىنەن تاربيىپ، جان-جاعىنا سۇقتانىپ، ىلعي دا الدەكىمدى باسسالىپ، بۇرە تۇسۋگە ازىرلەنىپ جۇرگەنى.
ارىستان تاماقتىڭ بار ءدامدىسىن وزدەرىنە قۇيىپ الادى. ءبىز تەلمىرىپ، سىلەكەيىمىز شۇبىرىپ، قارايمىز دا تۇرامىز. ەشكىم قىڭق دەپ ءبىر اۋىز قارسىلىق ءسوز ايتا المايدى. وزدەرىنەن قالعانىن بىزگە تاراتادى.
ارىستان كۇندىز پىرىلداپ ۇيىقتاعاندى بىلەدى، تۇندە جورتۋىلعا شىعادى. قاشان ويانىپ قاراساڭ، ونىڭ كىرىپ-شىعىپ، تۇرەگەپ جۇرگەنىن كورەسىڭ. ءبىزدىڭ قورشاۋعا قاناتتاس باسقا ءبىر قورشاۋدىڭ ىشىندە ايەلدەر باراعى بار. ەكى ورتا بيىك تاقتاي دۋالمەن بولىنگەن. دۋالدىڭ ۇستىنەن تىكەنەك سىم تارتىلعان. قالاي وتەتىنىن، ارىستان سودان ءوتىپ بارىپ نە ءبىر سۇلۋ ايەلدەردى ەرتىپ اكەپ جۇرەدى.
ارىستاننىڭ مىنەزىندەگى ءبىر ەرەكشەلىك — ول ساۋىقشىل. ولەڭ ايتىپ، بي بيلەگەندى سۇيەدى. جاتا-جاتا جالىققاندا، داۋسى جاقسى جاسوسپىرىمدەر مەن جىگىتتەردى ماڭايىنا جيناپ الادى دا، ءوزى باستاپ ءار الۋان ولەڭدەر ايتادى. قولدارىن شارت-شارت سوعىپ، باراقتىڭ ءىشىن دۇرلىكتىرىپ جىبەرەدى.
قاپاستا تۋعان ءار ءتۇرلى ولەڭدەر مەن اندەر بار. ارىستاننىڭ «ءانسامبلى» كوبىنە سولاردى ورىندايدى. اندەرىنىڭ سازى، ادەتتە، قايعىلى بولىپ كەلەدى. سوزدەرى جۇرەك قىلىن شەرتكەندەي اسەرلى. تىڭداۋشىنىڭ كوزىنە جاس اكەلەدى.
مۋزىكاسى دا، ءسوزى دە بىلاپىت، ادامشىلىق ار-ۇياتتى بەلدەن باسىپ قورلايتىن دا ءان، ولەڭدەر بار.
«ءانسامبلدىڭ» ءار مۇشەسىنە ارىستان ءارتۇرلى ات قويىپ، ايدار تاعىپ العان.
— كوكقۇتان، سەن جوندەپ ايتپاي وتىرسىڭ!
— قيسىق اۋىز، كوڭىلدىرەك شىرقا! باسىڭ سالبىراپ، نەمەنە، پروكۋروردىڭ الدىندا وتىرمىسىڭ؟
— ءاي، ەشكىباس، بارقىراما!
ول وسىلاي اركىمگە زەكىپ، ەسكەرتۋ جاساۋمەن بولادى. ەسكەرتۋ العاندار ءاندى جانىن سالا ايتىپ باعادى. ىلميگەن ارىق كوبى كوتەرەم. سىرت قاراعان ادام: ولە الماي وتىرىپ ءان ايتقان نەسىن الدى دەگەندەي.
ارىستان بيلە دەسە، بيلەمەيتىن جان جوق. «سىگانوچكا»، «لەزگينكا»، «گوپاك» سەكىلدى كىلەڭ قۇتىرىنعان جىلدام بيلەر بيلەنەدى. ىلميگەن ارىق دەنەلەر كوردەن تۇرعان ءارۋاق تارىزدەنىپ سەلكىلدەپ بۇراڭ-بۇراڭ ەتەدى. «مۋزىكانتتار» قۇتىرىنا قىزدىرمالاتىپ:
— ۋا! ۋا!
— با، با! — دەسىپ جاتادى. بيشىلەر دە ەسىرىپ جان تاپپايدى. بارا-بارا ولار ەستەرىنەن تانادى. «مۋزىكا» توقتامايدى.
ابدەن قالجىراعان ءبيشىنىڭ ءبىرى ءبىر كەزدە گۇرس ەتىپ قۇلايدى. قۇتىرىنىپ العان «مۋزىكا» سوندا دا توقتامايدى،.
— با! با!
— ۋا! ۋا!
32
مىنە قازاق جەرى باستالدى. قازاق اۋاسى. ستانسيالار باسىندا قازاقتار كوبىرەك كەزدەسەتىن بولدى.
جۇرەگى قۇرعىر تۋعان جەردىڭ اۋاسىن وزگەشە سەزىنىپ قابىلدايدى. اق جاۋلىقتى ايەلدەردى كورسەم، ءوزىمنىڭ شەشەمدى كورگەندەي ەلەڭدەيمىن.
ءبىر قىزىعى مەنىڭ بيلەتىم الماتىعا دەيىن ەمەس. الماتىنىڭ تۇبىندەگى ىلە ستانسياسىنا دەيىن. سوعىس ۋاقىتىنىڭ ءزاڭ-تارتىبى بويىنشا تۇرمەدەن بوساعان ادامعا استاناعا كىرۋگە رۇقسات ەتىلمەيدى ەكەن. ماعان ىلە ستانسياسىنان تۇسەسىڭ دەدى. مەن كورىسىپ جاتپاس ءۇشىن، ماقۇل دەي سالدىم. ىلەدە سۇيرەپ تۇسىرمەسە، وزدىگىمنەن تۇسپەيتىنىم بەلگىلى.
ىلەدە ءتۇسىپ، جىندىمىن با؟ قاراسازعا ىلەدەن الماتى جاقىن، بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ىلەدەن ءبىزدىڭ اۋىلعا تۋرا قاتىنايتىن جول دا جوق.
الماتىعا جەتىپ، ءبىر-اق تۇسپەكشىمىن.
الماتىنى اينالا اسكەر قورشاپ الىپ، سىرتتان كەلگەن جولاۋشىلاردى بىر-بىرلەپ تۇستەپ -تۇگەندەپ، تەكسەرىپ كىرگىزىپ تۇرسا، وندا امالىم جوق. ال ولاي بولماعان كۇندە، مەنىڭ ەندى الماتىعا جەتۋىمە ەشقانداي زاڭ دا، ءتارتىپ تە بوگەت بولا المايدى.
زاڭ — ءتارتىپتىڭ قايناعان قازانىنان شىڭدالىپ، ءپىسىپ شىققان ادامعا، ءتايىرى، بۇل بوگەت بولىپ پا؟
باسىم تولعان وي-قيال.
بip جىل بولدى، ءۇي ىشىممەن بايلانىسىم ۇزىلگەلى. ەشقانداي حابار-وشار بىلمەيمىن. قايسىسى قايدا؟ نە ىستەپ ءجۇر؟ امان با، جامان با؟
سارسەبەكتەن حات، حابار كەلدى مە؟ كەلمەدى مە؟
شەشەم قالاي؟ دەنساۋلىعى ناشار، ءارى ۋايىمشىل ەدى. سارسەبەككە قوسا مەن دە حابار-وشارسىز كەتكەن سوڭ قايعىمەنەن قان جۇتىپ، قاۋساپ قالمادى ما؟
قانىشا جەڭگەم نە بولدى؟
ءبىر جىلدان بەرى مەنىڭ قايدا ەكەنىمدى، نە ىستەپ جۇرگەنىمدى ولار دا بىلمەيدى. بىلسە قاراعاندىدا، فزو-دا وقىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارىنىڭ جازعان حاتتارىنان ءىلياس ەكەۋمىزدىڭ قاشىپ كەتكەنىمىزدى بىلەر. ال ودان كەيىنگى تاعدىرىمىز نە بولدى؟ نەمەن تىندى؟ ولارعا بۇنىڭ ءبارى تۇڭعيىق.
ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ءبىر دە ءبىر حات جازعان ەمەسپىن. جازۋعا مۇمكىندىك جوق. ءبىر پاراق قاعاز تابۋ قيامەت.
جۇرت كەپكالارىنىڭ كۇنقاعارىنداعى كاردون قاعازدى الىپ، جۇقالاپ جىرتىپ، تەمەكى وراپ تارتادى.
ءبىر جىل بويى حابار-وشارسىز كەتكەن ادامدى ولار بىردەڭەگە ۇشىراپ، جازىم بولعان شىعار دەپ ويلاۋلارى دا ابدەن مۇمكىن.
عاليا قايدا؟ ول نە ىستەپ ءجۇر؟ ونىنشىنى بىتىرگەن بولار.
مەن جونىندە عاليا نە ويلايدى ەكەن؟ مىنا تۇرىممەن كورەر بولسا تالىپ جىعىلادى عوي،
بۇدان دا سوعىستا ءتورت مۇشەمنەن بىردەي ايىرىلىپ، دومالانعان مۇگەدەك بولىپ ورالسام، سول ارتىق ەدى. مىنا ءتۇر، مىنا سيقىممەن ەل-جۇرتقا قالاي كورىنەم، عالياعا قالاي كورىنەم دەگەندى ويلاعاندا، جىگەرىم قۇم بولادى.
تۇرمەدەن كەلە جاتىرمىن دەپ، ارىن-اشىپ سانسىراپ قالاي بارام دەگەندە، ءجۇزىم ەرت بولىپ جانىپ كەتە جازدايدى.
ءبىر زاماندا ءوزىم تەڭدەس بالالاردىڭ الدى ەدىم. ۇستازدارىم ادام بولاتىن بالا دەپ، ءۇمىت كۇتكەننىڭ ءبىرى ەدىم. سول ءۇمىتتى اقتاعان ءتۇرىم وسى ما؟
الدە ءتىپتى ەل بەتىنە كورىنبەي، قاڭعىرىپ جوعالسام با ەكەن؟ بارماسام با ەكەن؟
سوندا قايدا بارام؟ قالاي كۇن كورەم؟ وسى ءتارىزدى اششى ويلار جانىمدى جەگىدەي جەپ مازا تاپتىرمايدى.
الماتىعا جاقىنداعان سايىن كۇيزەلىپ، قورلانۋىم اسقىنا تۇسەدى. ەردى نامىس ولتىرەدى دەگەن راس ءسوز. اۋىر تۇرمىس ادامنىڭ تاۋىن شاعىپ، مۇقاتادى ەكەن. ءتىپتى ەز ەتە باستايدى ەكەن. بۇرىنعىداي باسىمنان ءسوز اسىرماس وجەتتىگىم، ادىلدىك جولىندا قۇربان بوپ، جانىپ كەتۋگە دايىن تۇراتىندىعىم ءقازىر جوق. اينالامداعى ومىرگە، تىم سەلقوس-سالقىن قارايتىن بولعانمىن.
قورقاق بولىپ تۋماسام دا، قورقاق بولا باستاعاندايمىن. جالتاق بولىپ تۋماسام دا جالتاق بولا باستاعاندايمىن. جازا وتەپ كەلە جاتىرمىن دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءوزى-اق ەڭسەمدى كوتەرتپەيدى.
33
پوەزد الماتىعا كۇندىز ساسكەلىك كەزدە كەلدى. كۇزدىڭ اياق كەزى بولسا دا كۇن جازدىگۇنگىدەي ماۋجىراپ تۇر. جۇرت جەڭىل كيىممەن ءجۇر.
ۆوكزال الاڭىندا قاپتاعان ەسەك اربالار. ات اربالار ازىراق. جۇگى اۋىر جولاۋشىلار ەسەك اربالاردى جالداپ كەتىپ جاتىر.
مەندە نە جۇك بولسىن. قولتىعىما قىسىپ العان كەنەپ دوربام عانا. كوك بازارعا قالاي بارۋعا بولاتىنىن سۇراپ الدىم دا، جاياۋلاپ تارتىپ جونەلدىم.
ماعان بەس كۇنگە دەپ جول ازىق بەرگەن. باراتىن جەرىمنىڭ الىستىعىن، قالادان شالعاي ەكەنىن ەسكەرىپ، ەكى ءجۇز سوم اقشا بەرگەن. ونىڭ ءبارى تاۋسىلدى.
بازارعا كەلە جاتۋ سەبەبىم ءبىزدىڭ اۋداننان قالاعا ساۋدا-ساتتىق ىستەپ، ادامدار ءجيى كەلىپ جاتادى. ولار، كوبىنەسە، كوك بازاردا بولادى. سولاردىڭ بىرەۋ مىرەۋىسى كەزدەسىپ قالار دەگەن وي.
مۇمكىن ءبىزدىڭ اۋىلدان كەلگەندەر بار شىعار. مىناۋ، مىنە، سول باياعى حالىق قۇمىرسقاداي قۇجىناعان كوك بازار. ەندى بۇرىنعىداي اداسىپ كەتەرمىن دەپ جۇرەكسىنبەيمىن. ولاي دا، بىلاي دا كەزىپ ءوتىپ، بىردە-بىر ەل ادامىن كەرە المادىم. جەمىس اتاۋلىنىڭ پىسكەن، بازارعا قاپتاپ تۇسكەن كەزى، الما، ەرىك، ءجۇزىم، قاۋىن-قاربىز، بىلتىرعى الگى بىرش ەتىپ، بەتىمە شاشىرايتىن ءدامى جامان پوميدور... ت.ت. كوزدىڭ جاۋىن الادى. ايران، ءسۇت، قىمىز دەگەن نارسەلەر جانە كوپ. اقشام بولسا، ساتىپ اپ، ىشكىم كەلەدى، جەگىم كەلەدى. وعان ءبىراق اقشا جوق. بەرگەن ەكى ءجۇز سومنىڭ باسىنا جولداعى ستانسيالاردا سۋ قۇيعام.
قالاي ەتەم؟ اقشانى قايدان تابام؟
اقشا تابۋدىڭ مەن ءۇشىن ەكى جولى بار. ءبىرى — قالتاعا ءتۇسۋ، ۇرلاۋ.
ەكىنشىسى — ۇستىمدەگى كيىمىمنىڭ جارامدى بىرەۋسىن ساتۋ.
ۇرلاۋ ول مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى، وعان كەزىم انىق جەتكەن. نەشە رەت ۇرى-قارىعا جەم بولىپ، ءوزىم ۇرلاندىم. ال ءبىراق بىرەۋدىڭ ءبىر ساباق ءجىبىن جىمقىرىپ، بويىما ءسىڭىرىپ كورگەن ەمەسپىن.
سوندا، قالىپ وتىرعانى ەكىنشى جول.
بىردەڭەمدى ساتۋ.
نەمدى ساتسام ەكەن؟ ىسكە تاتىر، جۇرت جاراتىپ الار نەم بار؟ جاعالى شولاق پالتومدى ساتار ەدىم. ءبىراق ونى بەكەر بەرسەم ەشكىم الار ما؟ ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ءبۇل پالتو مەنىڭ پە كەرەگىمە جارامادى، كيىم دە بولدى، جامىلعى، توسەنىش تە بولدى. بۇل پالتونى كيىپ، اۋناماعان جەرىم قالدى ما؟
تاس كومىردىڭ ۇستىنە دە اۋنادىم.
باتپاققا دا اۋنادىم.
ءىىىاڭعا دا اۋنادىم.
قازىرگى كەزدە بۇل پالتونىڭ پالتو دەگەن اتى عانا. بۇنى ساتىپ السا، ادامدار سوعىس كەزىندە وسىنداي دا كيىمدەر كيىپ ەدى دەپ، تاريح ءۇشىن مۋزەي عانا ساتىپ الۋى مۇمكىن.
باسىمدا قارا ماتادان تىگىلگەن سۇرسىز مالاقاي. اياعىمدا اعاش تابان ەسكى باتىڭكە. بۇل ەكەۋىنىڭ دە قۇنى شامالى.
بۇلاردان باسقا، ىسكە تاتىر دەگەن كيىمدەرىم سىرت جەيدەم مەن شالبارىم، ساتسام ەكەۋىنىڭ ءبىرىن ساتۋعا ءتيىسپىن.
شالباردى ساتۋعا بولمايدى. ۇزىن بالاق كىر-كىر دامبالمەن سودان سوڭ، قالاي جۇرەم؟ بالا-شاعا بولسام ەكەن، وندا ءبىر ءسارى. مۇرت شىعا باستاعان سوقتالداي جىگىتپىن.
ودان دا جەيدەنى ساتقانىم دۇرىس. ىشىندە جاعاسى ۇڭىرەيگەن كىر-كىر ءىش جەيدەم بار، سونىمەن جۇرەرمىن.
كيىم بازارى ول كەزدە قازىرگى كوك بازارمەن جالعاس. ەكەۋىنىڭ ءدال شەكاراسىندا، ارلى-بەرلى شۇبالعان قالىڭ ەلدىڭ اراسىندا تۇرىپ، سىرت جەيدەمدى شەشىپ الدىم. سىلكىپ-سىلكىپ، ساۋدالاي باستادىم. ءبىر جاقسىسى، ايتەۋىر ءبيتىم جوق. قاپاستا بۇل جاعىنا قاتال. كىر جۋماعانمەن، ايىنا ەكى رەت مىندەتتى تۇردە مونشاعا ءتۇسىرىپ، كيىم-كەشەكتى ديزەنفەكسيا جاسايدى.
ءوزىم ءتارىزدى ءتۇر-تۇسى ءمۇساپىر بىرەۋلەر جەيدەمدى قانشا دەپ سۇراعان بولادى. ءبىراق سالتاق-سالتاق كىر ەكەنىن كورەدى دە، المايدى.
رۋباشكا! كومۋ رۋباشكا! نە دوروگو وتدام! — دەپ ايعايلاپ قويام.
جۇرت الدىمنان دا، ارتىمنان دا ساپىرىلىسىپ ارلى-بەرلى وتۋدە.
ءبىر كەزدە تاپ الدىما ءبىر توپ اۋىل قازاعى كەلىپ قالعانىن كوردىم. ءبىر ايەل، ءۇش ەركەك. الگىلەر مەنىڭ جەيدەمدى ساۋدالاعىسى كەلگەندەي بوگەلىپ، ماعان وشارىلىپ قاراپ قالىپتى. تاعى دا:
—...نە دوروگو — دەپ، ايعايلاي بەرىپ، ءسوزىمدى اياقتاماي قالت توقتادىم.
ءتورت ادامنىڭ تورتەۋى دە ماعان تانىس ەدى. ءوز اۋلىمنىڭ ادامدارى.
— اكەم-اۋ، مىناۋ ەركىن عوي! — دەپ، داۋسى جارقىن شىعىپ كەتكەن ايەل زەينەكۇل ەدى.
باسقالارى ءنۇرالى، ءجۇنىس بۋحگالتەر جانە وقاس دەيتىن قويشى.
مۇنداي دا ماسقارا كەزدەسۋ بولادى ەكەن.
جۇرەگىم ۇيالىپ قورلانۋدان الاي-دۇلەي بولىپ كەتتى. بۇدان دا ولگەنىم، جەتى قات جەردىڭ استىنا ءتۇسىپ كەتكەنىم ارتىق ەدى: قولىمداعى جەيدەنى نە ىستەرىمدى، قايدا تىعارىمدى بىلمەيمىن، زەينەكۇل مەن وقاس:
— ەركىن، قايدان ءجۇرسىڭ؟
— نە بوپ كەتكەنسىڭ؟ — دەپ، ءجون سۇراپ جاتىر. قىسقاشالاپ ءجونىمدى ايتتىم.
ءنۇرالى بەدىرەيىپ ءۇنسىز تۇر، اق تۇسكەن كوزىنىڭ ۇستىندەگى قاباعى ارگە قاراي تارتىلىپ ءدىر-دىر ەتەدى.
34
بازاردا ءنۇرالى كەزىگىپ قالار دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە ەنگەن بە. بۇل دا بولسا تاعدىردىڭ مەنى اياماعانى، دۇشپانىمنىڭ الدىندا ماسقارالاپ، مەرت ەتىپ بەرگەنى شىعار. ادام ولمەگەن سوڭ، بارىنە كونەدى ەكەن.
ەندى مىنە كۇشىك قۇساپ ىلەسىپ، ءنۇرالى توبىنىڭ سوڭىندا كەلە جاتىرمىن. ءنۇرالى ماعان ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق.
ىلەسپەسكە لاجىم بار ما؟ قالتامدا ءبىر تيىن اقشام جوق، ءبىر ءتۇيىر ازىعىم جوق. اشتان ولەمىن عوي.
زەينەكۇل مەن وقاس ماعان جاندارى اشىعاندىق كورسەتىپ كەلەدى. ەكەۋى دە قاراپايىم قايىرىمدى جاندار.
زەينەكۇلدى ءنۇرالى الماتىعا تەگىن اكەلمەگەنىن، تەگىن ەرتىپ جۇرمەگەنىن مەن سەزەمىن. ەكەۋى قۇددى ەرلى-زايىپتى ادامدار ءتارىزدى.
الدە، مۇمكىن، قوسىلىپ تا العان شىعار؟
ساۋلە نە بولدى ەكەن؟
ءبىزدىڭ ۇيمەن ءنۇرالىنىڭ نەگە اراز بولعانىن زەينەكۇل بىلە مە؟
بىلگەندە نە ىستەيدى.
ءنۇرالى قارا كۇرەڭدەنىپ تىرسيىپ جامان قاتتى سەمىرىپتى. كىشكەنتاي جىرتىق كوزدەرىن ماي باسىپ، قارىن دەگەنىڭ ساباداي بولىپ كەتكەن.
ادامنىڭ اياعى دا سەمىرەدى ەكەن. ءنۇرالىنىڭ بالتىرلارى شەلەكتەي بوپتى. حروم ەتىكتىڭ قونىشىن كەرنەپ، ەندى-ەندى جارىپ جىبەرگەلى تۇر.
نۇرەكە، نۇرەكە دەپ بايەك قاققان ءجۇنىس بۋحگالتەر ءبىزدىڭ اۋىلعا باسقا جاقتان كەلگەن. مەن ونى بىلاي عانا تانيمىن. ەكى بەتىنە پىشاق جانىعانداي سۇپ-سۇر جىلپوس ادام.
ءنۇرالى توبى بازاردى ۇزاق ارالادى. كوپتەگەن كيىم-كەشەك، زاتتار ساتىپ الدى: ساماۋىر، ەتىك، پالتو، ءۇن ەلەيتىن ەلەۋىش، قايىس بەلبەۋ ت. ت. جۋان دا تاپەلتەك وقاس قويشىنى بۇلار ادەيى جۇكشىلىككە اكەلگەن ءتارىزدى. ساتىپ العان زاتتاردىڭ ءبارىن ساۋدىراتىپ سوعان ارتادى.
زەينەكۇلدىڭ قولىندا وقۋشى بالالار ۇستايتىن جۋان قارا پورتفەل. سونىڭ ءىشى تولعان اقشا ەكەن. كىل ءجۇز سومدىق، ەلۋ سومدىقتار. ءنۇرالى مەن ءجۇنىس نە ساتىپ السا دا اقشا سول پورتفەلدەن تولەنۋدە.
ءنۇرالى وزىنە ءبىر عالامات بىلعارى پالتو ساتىپ الدى. ادەمىلىگىنە ءتىل جەتپەيدى. المالى-سالمالى كۇزەن استارشاسى بار. بەلبەۋى بار. سانىنە قاراساڭ، قاراپ تۇرعىڭ كەلەدى. ەكى قاتار ەتىپ قاداعان تۇيمەلەرىنىڭ ەزى عاجاپ. التىن با، جاقۇت پا، ايتەۋىر جارقىلداپ كوز ۇيالتادى.
پالتونى ساتۋشى ادام بالداق ۇستاعان مۇگەدەك ەكەن.
پالتونىڭ باعاسىنا شاش جەتپەيدى. قانشا دەپ جۇرت سۇراپ الادى دا، ەستەرىنەن تانىپ قالا جازدايدى.
— نۇرەكە، بۇنداي پالتو ەشۋاقىتتا تابىلمايدى. بۇنى قالاي دا الامىز، — دەپ، جىلماقاي ءجۇنىس پالتو ساتۋشى اداممەن ءبىر ساعاتتاي ساۋدالاستى. نۇرالىگە بىرنەشە كيگىزىپ، شەشكىزدى. «اكەل قولىڭدى، تۇرعان جەرىم مىناۋ! وسىدان ءبىر تيىن ارتىق بەرسەم شوشقا بولايىن» دەپ، مال يەسىنىڭ الاقانىنا الاقانىن بىرنەشە رەت سوقتى.
كەتىپ قالىپ، قايتا ورالىپ كەلىپ جانە ساۋدالاستى. گەنەرال پالتو سولاي ساتىپ الىندى.
قارا پورتفەلدىڭ جۋان قارنى قابىسىپ، بوساپ قالدى — بار اقشانى گەنەرال پالتو جۇتتى.
ءجۇنىس، زەينەكۇل، وقاس ۇشەۋلەرى ءنۇرالىنى ءۇش جاقتان قۇتتىقتاپ جاتىر:
— يگىلىگىڭىزگە كيىڭىز!
— قۇتتى بولسىن! عاجاپ پالتو!
— پالتوڭىز توزعاق، جاسىڭىز ۇزاق بولسىن!
وقاس پالتونىڭ بىلعارىسىن ۋقالاپ كورىپ:
— ءبىر ون جىل كيىس بەرەر-اۋ، — دەپ ەدى. ءجۇنىس وعان جابىرلەنە قاراپ:
— مىنا ون جىلدى ايتامىسىڭ؟ جيىرما جىلعا قىلاۋ تۇسپەي بارماسا، مەن مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن، دەگەن ءسوز ايتتى.
بىرەۋمەن بىردەڭەگە ءسال ەگەسسە-اق ءجۇنىس انتقا جۇگىنەدى ەكەن. شوشقا بولايىن، مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن، يت بولايىن دەپ جاتقانى.
35
كوشكەن سىگاندار تارىزدەنىپ ارتىنىپ-تارتىنىپ، ۇباپ-شۇباپ نۇرالىلەر جاتقان پاتەرگە كەلە جاتىرمىز.
بۇل ءۇي سول ماڭايدان ونشا قاشىق ەمەس ەكەن. كوك بازارمەن قاناتتاس، الماتى كوشەسىندە. ءوز الدىنا وڭاشا قوراسى بار، ءبىر قابات ەسكى اعاش ءۇي. مەن اۋىل ۇيلەرىنىڭ بىرەۋىنە كەلگەندەي ەسەر الدىم. قاقپادان كىرگەن جەردەن باستاپ شاشىلعان ءشوپ، قويدىڭ قۇمالاعى. ءبىزدىڭ بەت الدىمىزدا تۇكپىردە ون شاقتى قوي بايلاۋلى تۇر. كىلەڭ قۇيرىقتى، ءنان قويلار. قالا جۇرتى قوي وسىرمەيدى. بۇل قويلار تۇيىقتان جولاۋشىلاپ كەلگەن قويلار ەكەنىن مەن بىردەن ءبىلدىم.
ءبىز اينەكتەلگەن شاعىن ۆەرانداعا كىرىپ كەلەمىز. ەلدەن اكەلىنگەن، ەدەندە جايراپ جاتقام ءار الۋان پىسىلى-كۇيىكتى تاعامداردان اياق باسار جەر جوق. مەس-مەس قاتىق، قويدىڭ كەسىلگەن باس-سيراقتارى، تەگەش-تەگەش ءىش ماي، قۇيرىق ماي، ءار قيلى ىدىستارعا سالىنعان ۇيەمە-ۇيەمە باۋىرساق، قۇرت، تاندىردىڭ توقاش ناندارى...
بىرنەشە قاپ ۇن.
بۇنىڭ ءبارى قازىرگى كەزدە جۇرت كوزىنەن بۇلبۇل ۇشقان قانى جەرگە تامباس دۇنيەلەر.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن دۋ-دۋ اراق ءىشىس بولدى، بۇل گeنەرال پالتونى «جۋۋ» ەدى.
36
نۇرالىلەر قالاعا كەشە كەلگەن ەكەن. ءالى ءبىراز كۇن بولاتىن تۇرلەرى بار. قالتا قالىڭ، ۋايىم-قايعى جوق، بولماعاندا نەگە اسىعادى.
زەينەكۇل سىلقىم قاسىندا.
بۇلارعا كەزدەسۋدەگى ءبىر قۋانىشىم زەينەكۇلدەن ءۇي-ىشىنىڭ اماندىعىن ەستىدىم. شەشەم دە، جەڭگەم دە امان كورىنەدى. سارسەبەكتەن حات-حابار جوق ءالى.
— قانىشا كولحوزدا ىستەپ ءجۇر، — دەندى زەينەكۇل،
— نە ىستەيدى؟
— اربا ايدايدى...
مىنا حاباردى ەستىگەندە قولقا جۇرەگىم سولق ەتىپ، ءۇزىلىپ تۇسكەندەي بولدى.
تاڭەرتەڭگى شايدان كەيىن مەن زەينەكۇلگە كەتەم دەدىم.
— توسىپ، بىزبەن بىرگە كەتپەيسىڭ بە؟
— ماشينا ىزدەپ كورەم. تابىلسا، كەتەم.
باسقالاردان جاسىرىپ، وڭاشالاپ زەينەكۇل ماعان ءبىراز اقشا بەردى — ماشيناعا تولەرسىڭ دەدى. دورباما ەكى-ۇش كۇنگە جەتەرلىك ازىق سالىپ بەردى.
مەن تەك زەينەكۇلمەن قوشتاسىپ، تايىپ وتىردىم.
الماتىدان قاراسازعا دەيىن ءۇش ءجۇز ەلۋ شاقىرىمداي. تىكە جۇرەتىن ماشينا تابىلسا، ءبىر كۇندە جەتىپ بارادى. ال، ءبىراق ءقازىر ماشينا وڭايلىقپەن تابىلمايدى.
قالا شەتىندە ماشينا توسىپ سارعايعان جۇرت.
كۇن جازدىگۇنگىدەي ماۋجىراپ تۇر.
مەنىڭ ماشينا توسقىم كەلمەدى.
قايدا اسىعامىن؟ نەگە اسىعامىن؟ ءۇي-ىشىمنىڭ اماندىعىن ەستىدىم. حال-تۇرمىستارى قانداي ەكەنىن ءبىلدىم. مىنا الباستىداي تۇرىممەن ەلگە تەزىرەك كورىنىپ، مازاق بولۋعا اسىعام با؟
ۇلكەن جولدىڭ بويىمەن مەن ەندى جاياۋ جۇرە بەرمەكپىن. مىناۋ جارقىراعان ادەمى دۇنيەدە وزىممەن ءوزىم بوپ، ەس جيىپ، سەرگىپ جۇرە تۇرۋدى راقات كوردىم. اۋىل ەندى ەشقايدا قاشپاس، بارارمىن. اپا-جەڭگەمدى كورەرمىن. جىلاپ-سىقتاسارمىز.
ەل-جۇرتقا كورىنبەي، ءبىر جاققا قالعىپ جوعالعانىم ارتىق ەدى. ءبىراق، وعان ەندى كەش. كورەتىن جۇرتتىڭ ءبىرازى كوردى. ءنۇرالى جاۋىم مەنىڭ بەيشارا بولعان ءحالىمدى كورىپ، ماسايرادى.
وسىدان ەلگە بارماي جوعالسام ول ودان ارمەن ماسايراپ جەتىسەدى. قاڭعىپ يت ولىممەن ولگەن بولار دەمەي مە؟
بارسام دا ازاپ اۋىلعا، بارماسام جانە ازاپ. ازاپ ءۇشىن تۋعان ءبىر جانمىن.
ۇلكەن جولدىڭ بويىنداعى سوقپاق جولمەن جاياۋ كەلە جاتىرمىن. جولشىباي كەزدەسكەن ماشينالار توقتاپ، كەل وتىر، ۇيىڭە تەگىن جەتكىزەيىن دەسە دە، وتىرۋعا قۇلقىم جوق.
ۇيگە بارۋعا قۇلقىم جوق. بارماۋعا جانە بولمايدى. سونىمەن ايتەۋىر ماڭگىرىپ كەلە جاتىرمىن. تەك ۋاقىت وتسە بولدى دەگەن ءبىر جانمىن.
جولدىڭ استى-ۇستىندە قويشىلاردىڭ قاراشا كيىز ۇيلەرى مەن جاپپالارى ءجيى ۇشىرايدى. قارنىم اشىپ، شارشاي باستاعاندا سونىڭ بىرەۋىنە بۇرىلىپ كەلەم. جاي-جاعدايىمدى ايتام.
زالالسىز بەيشارا جان ەكەنىمدى ءتۇرىمنىڭ ءوزى-اق ايتىپ تۇر.
ونىڭ ۇستىنە وسى كەزدە ەشكىمنىڭ ات-لاۋى امان ەمەس، بىرەۋدىڭ بىردەڭەسى اسكەردە، بىرەۋدىكى جۇمىسشى باتالونىندا. جۇرتتىڭ قاي-قايسىنىڭ دا كوڭىلدەرى جارىم. مەنىڭ ايانىشتى حالىمە جۇرەكتەرى ەلجىرەپ تۇرادى. بارلارىن بەرىپ، سىيلاپ جىبەرەدى.
بارى دەگەندە، قويشىنىڭ ۇيىندە ايران مەن سۇتتەن وزگە نە بولسىن. ءدان جاعى قايسىسىندا دا تاپشى. نان كەي ۇيدە بار، كەي ۇيدە جوق. ايتەۋىر اققا تويعىزىپ جىبەرەدى.
وزگە سىي ماعان قاجەت تە ەمەس.
قونام دەسەم، قوندىرادى. قوناقپىن دەگەن پەندەگە كازاك اينالايىن ارى ءجۇر دەپ ايتپايدى.
قونعان ۇيىمنەن ۇيقىمدى قاندىرىپ، تاماققا تويىپ الىپ ءبىر-اق قوزعالام. شارشاعاندا جول بويىنداعى كۇنەس جەردىڭ بىرىنە قىلجيىپ جاتىپ نەمەسە وتىرىپ دەم الام.
كۇن كەشكە اۋعان كەزدە الدىڭعى جاقتان جانە ءبىر مالشىنىڭ ءۇيى شوشايىپ كورىنەتىنىڭ بىلەمىن. بەرى كەل، قون. ايران-سۇتكە توياسىڭ، تىنىعاسىڭ دەپ، قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇرعانداي بولادى.
ساپارىمنىڭ وسى ءتۇرى وزىمە ۇناي باستاعانداي. قاراسازعا اسىقپاي ءبىر اي ءجۇرىپ بارسام دا، وكىنەتىن ەمەسپىن.
ءجۇز جيىرما بەس شاقىرىم جەردەگى شەلەككە ءبىر جەتى ءجۇرىپ جەتتىم.
بۇل كەشكى ۋاقىت، كوز بايلانىپ قالعان.
شەتكى كەدەيلەۋ، قاراشا تام ءۇيدىڭ تەرەزەسىن قاقتىم. (ءتاۋىر ۇيلەرگە جولامايمىن.) ورامالى سەلتيگەن قارا ايەل يىقتى، ۇڭعىر ەكەن. مەن جاي-جاعدايىمدى ايتىپ، قوندىرۋىن ءوتىندىم.
ايەل ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا:
— مەن سىزدەن ءۇي ايامايمىن. ءبىراق بەرەتىن تاماعىم جوق — دەدى.
— تاماق وزىمدە دە بار. تەك قوندىرساڭىز بولدى.
ايەل «كىرىڭىز» دەدى.
و باستا ەكى بۇلىڭ ەستىلىپ سوعىلعان ءۇيدىڭ الدىڭعى بولمەسى جابىلماعان. كىسى تۇراتىنى تەك تورگى ءبىر عانا بولمە. جيھاز-مۇلىك دەگەننەن دىم جوق. ءتىپتى توسەك تە جوق. ءتور الدىندا ەسكى كەبەجە ساندىق. سونىڭ ۇستىنە ءبىراز باستەك بىردەڭەلەردى جيناپ قويعان. ەدەندە قۇرىم كيىز.
بوساعادا ۇيعىر داعدىسى بويىنشا جەردەن قازىپ ورناتقان قارا قازان. تونكەرگەن كەلىنىڭ ۇستىندە سىعىرانىپ جانعان بوتەلكە شام.
كەبەجەنىڭ بەرگى الدىندا كوزدەرى باقىرايعان، جىڭىشكە ارىق مويىندارى مەنىڭ موينىم قۇساپ قىلقيعان ءۇش قارا سيراق كىشكەنە بالالار وتىر. ۇشەۋى دە ماعان ادام كورمەگەندەي تەسىلىپ قاراپ قالعان. بۇل ۇيدەگىلەر ءسىرا، بوگدە بىرەۋ كەلىپ، ەسىكتەن قاراۋدى باياعىدا-اق ۇمىتقان بولۋلارى كەرەك.
بالالاردىڭ اكەلەرى ارميادا ەكەن. اسكەرگە الىناردىڭ الدىندا ول مىنا ءۇيدى ازاپتانىپ سالا باستاعان. تەر ءۇيدى جاۋىپ ۇلگىرگەن، اۋىز ءۇيدى جاۋىپ ۇلگەرمەگەن، قۋ سوعىس وعان مۇرشاسىن كەلتىرمەگەن.
تالايدان بەرى حات جوق.
ءولى مە، ءتىرى مە؟
ءتىرى بولسا، كەلەر. الدىڭعى ءۇيدى دە جاۋىپ، جۇرت قاتارلى بىردەڭە ەتىپ كۇن كورەر.
ال ولسە شە؟ وندا، مىنا ءۇش بالانىڭ كۇنى نە بولادى؟
37
شەلەكتەپ تاعى دا جاياۋ شىعىپ كەلەم. اياعىمداعى اعاش تابان باتىڭكەم جۇرۋگە قولايسىز، يلىكپەيدى. تەز شارشاتادى. ونىڭ ۇستىنە بىرەۋىنىڭ تابانىنىڭ وكشە تۇسى تەسىلىپ سىنعان، سودان قيىرشىق تاس، قۇم كىرىپ، جۇرگەندە تابانىما باتىپ، الەك قىلادى.
ەلسىز جەردە باتىڭكەمدى شەشىپ، يىعىما سالىپ الامىن.
بايسەيىتتەن ارى قاراي ەل مەكەنى سيرەيدى. بوگەن اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا دەيىن، ءجۇز شاقىرىم شاماسىندا، بىردە-بىر پوسەلك كەزدەسپەيدى. ءۇش تاۋ كەزدەسەدى، ءۇش تاۋدىڭ ارالىعىندا سوگەتى جانە كورتوعاي دەپ اتالاتىن ۇزاق-ۇزاق ەكى شولەيت جازىق بار. سۋى بولماعاندىقتان ەگىن ەگىلمەيدى، ەل مەكەن ەتپەيدى. جان -جاعىن ادىر-ادىر تاۋ قورشاعان، ۇزىن تۇرقى سوناۋ كوز ۇشىنا سوزىلاتىن تەپ-تەگىس كەر جازىقتار جازى-قىسى قاڭىراپ بوس جاتادى.
ءبىر كەزدە بۇل جازىقتاردا قارا قۇيرىق كوپ بولعان. قورالى قويداي مىڭ-مىڭداپ ءورىپ جۇرگەم. جەردىڭ تاقتايداي جازىقتىعىن پايدالانىپ كەيبىر ەلىرمە شوفەرلار ماشينامەن قۋاتىن بولعان. سول كوپ قاراقۇيرىقتىڭ قالدىعى ءالى دە كەزدەسەدى.
بوگەن اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا جەتكەنگە دەيىن مەن الگى ايتىلعان ءۇش تاۋدان اسۋىم، ەكى جازىقتان ءوتۋىم كەرەك. ءبارى دەرلىك ەلسىز. تاۋداعى اسۋلاردا عانا از ۇيلىك جول قاراۋشىلار، بەكەتشىلەر بولادى، جالپى جۇرت بولمايدى. جولدىڭ ەندىگى قالعان بولەگى مىنە وسىنداي — مەن ءتارىزدى ارىق ءالسىز ادامعا جاياۋ ءجۇرىپ وتۋگە ءارى قيىن، ءارى قاتەرلى. جولشىباي ماشينا، كولىك كەزدەسىپ، الا كەتىپ قۇتقارماسا، ءبىر جەردە قاڭىرىعىم تۇتەپ، تىرايىپ، ارام قاتىپ جاتۋىم ابدەن مۇمكىن.
مال باعىپ وتىرعاندار سۋسىز شولدە ۇشىراسپايدى.
بۇل كۇنى مەن بايسەيىتتەن ءوتىپ بارىپ، كولحوزدىڭ تاۋىق فەرماسىنا قوندىم. جولدان ونشالىق قاشىق ەمەس، اۋدەم جەر، جالعىز تام ءۇي، ماڭايىندا كەپ تاۋىق جايىلىپ جۇرگەنىن كورىپ كەلگەن ەدىم. شال مەن كەمپىر عانا ەكەن. جۇمىرتقا اسىپ بەرىپ، جىلى قابىلداپ سىيلادى. تاڭەرتەڭ جۇرەرىمدە مىنانى جولدا جە دەپ، دورباما كىشكەنە كەسەمەن ءبىر كەسە تالقان جانە پىسكەن ءۇش جۇمىرتقا سالىپ بەردى.
كۇنى بويى جۇرگەنىم تورت-بەس شاقىرىمداي، قارعا ادىم جەر قوزعالىپ، ءبىر دەم الام. بۇعان ءجۇرىس ونە مە؟ ەكى ەتەكتى بەلىمە ءتۇرىپ الىپ، ارشىنداپ تارتا بەرۋگە ءال جوق.
ءبىر جۇرەم، ءبىر وتىرام. جول شەتىندە تالىقسش جاتقاندى بىلەم.
جاتسام، جاتا بەرگىم كەلەدى. تۇرعىم كەلمەيدى.
جاتۋ سونداي ءتاتتى.
ءقازىر كۇن كەش بوپ قالعان. جاتىرمىن. سوناۋ بيىك كوكتە، مەنىڭ ءدال توبەمدە قىرۋ-قىرۋ ءان سالىپ، ادەمى ۇشكىلدەنە ءتىزىلىپ تىرنالار ۇشىپ بارادى. Miنe، راقات وسىلاردىكى، قاناتىن ءبىر-بىر تولعاسا، زۋ-زۋ ەتەدى. جەتەم دەگەن جەرىنە قينالماي جەتەدى.
تىرنالارداي قاناتىم بولۋىن ارمان ەتەم.
قارنىم اش، تاماقتى ارمان ەتەم.
انەۋگى الماتىدا نۇرالىلەر تۇسكەن ءۇيدىڭ ۆەرانداسىندا كورگەن مەس-مەس قاتىق، تاباق-تاباق باۋىرساق، قۇرت، تاندىردىڭ اپپاق اق توقاشتارى، قارىن-قارىن سارى مايلار كوز الدىما كەلەدى.
ءيا، سوعىس بىرەۋگە سوعىس بولسا، بىرەۋگە ىرىس. جول شەتىندە تالماۋراپ السىرەپ جاتىپ، قويشىلاردىڭ شەلەك پەن الماتىنىڭ ەكى ارالىعىندا جول بويىندا ءجيى كەزدەسەتىن جاپپالارىن كيىز ۇيلەرىن ارمان ەتەم. ەندى سولارعا دا زارمىن. السىرەگەن كەزىمدە بۇرىلىپ، بارا قوياتىن ەدىم. قويشى ءوز ۇيىندە بولسىن، بولماسىن، ايەلى بولادى. قارا سيراق بالالارى بولادى. ولار مەنى جاتسىنبايدى. ايرانعا، سۇتكە تويعىزادى.
قويۋ ايرانعا تويىپ الىپ، ءۇيدىڭ كۇنگەي جاق بوساعاسىندا تون توسەنىپ، ەر جاستانىپ جاتىپ، پىر-پىر ۇيىقتايتىن زامان-اي.
قويشىلارعا قوناقتاي ءجۇرىپ مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، كوپشىلىك قويشىلاردىڭ وزدەرى كارى بولعانمەن ايەلدەرى جاس. بەتتەرىنەن نۇرى تامىپ، ۋىلجىپ تۇر. قابا ساقال قويشىنىڭ ايەلى دەۋدەن گورى بوي جەتكەن قىزى دەسەڭ، سول لايىق.
بۇل دا سوعىستىڭ ىستەگەنى. شالداردىڭ بالالارىن اكەتىپ، ورنىنا الدانىش ەتىپ جاس قاتىن بەرگەن.
مەن ءالى جاتىرمىن. كۇن بولسا سالقىن تارتىپ، باتايىن دەپ بارادى.
قوي، تۇرايىن، قوزعالايىن. تىم قۇرسا، مىنا بەلگە شىعىپ، ار جاقتا نە بار ەكەنىن كورەيىن.
كەنەت ارت جاعىمدا اربانىڭ سالدىرلاعان داۋىسى ەستىلدى. باسىمدى كوتەرىپ الىپ قاراسام، ەكى ات جەككەن جۇكسىز بوس اربا. ايداۋشىسى ايەل. تاستاق جولدى تاڭقىلداتىپ سوقتىرىپ كەلە جاتىر. مەن ورنىمنان تۇرەگەلدىم دە، اربانىڭ الدىن توسقاۋىلداپ، جولعا قاراي ءجۇردىم. اربا كەپ قالدى. قاتارلاسا بەرىپ، ارباكەشى تىعىنشىقتاي قىزىل كەلىنشەك، اتتاردىڭ دەلبەسىن شىرەنە تارتىپ توقتاتتى. كوزىنەن وت ۇشقىنداپ تۇر، مىنەزى وجەت، ىمقۋىرلى جان ەكەنى بىردەن بايقالعانداي.
— قايدا باراسىڭ؟
بىلاي قاراي، — دەپ، مەن الدىڭعى جاقتى نۇسقادىم.
— وتىر. قايدان كەلە جاتىرسىڭ؟ جاس باسىڭنان قامالىپ يە كورىندى؟ ءيا، قانشا وتىردىڭ؟ ە، ءبىر جىل دەگەن ەشتەڭە ەمەس. ءۇيىن، قايدا؟ قاراسازدىڭ وزىندە مە؟ م-م... ەستۋىم بار. Meن سەنى كوكپەككە دەيىن جەتكىزىپ تاستايىن، ودان ءارى بارمايمىن. سول ماڭايدان قويشىنىڭ ءۇيىن كوشىرۋگە بارا جاتىرمىن.
كوكپەك الدىمىزدا كورىنگەن تاۋدىڭ اتى. ءبىراق جۇرت «كوكپەككە دەيىن» نەمەسە «كوكپەكتەن كەلە جاتىرمىن» دەگەندە، تاۋدى جالپى ايتپايدى. تاۋدىڭ وسى ءبىز كەلە جاتقان جول كەسىپ وتەتىن سايىنىڭ ارعى شىعا بەرىس اۋزىندا ءۇش-تورت ءۇي بەكەتشىلەر — جول قاراۋشىلار بار. سونى مەڭزەپ ايتادى.
وعان جەتسەم، ءبىراز جەرگە جەتىپ قالاتىن بولدىم دەگەن ويمەن ىشىنەن قۋانىپ قالدىم.
بۇل كەزدە كۇن جارىم-جارتىلاپ باتا باستاعان. ءدال بەت الدىمىزدان سالقىن جەل شىعىپ، تاۋدىڭ ءىشىن قالبيعان قارا كولەڭكە باسىپ، كەش جاقىنداپ كەلەدى. بەكەتكە، مۇمكىن بولعانشا، ەرتەرەك جەتۋگە تىرىسىپ كەلىنشەك اتتارعا قامشىنى باسا تۇسەدى. ەكى اتتىڭ ەكەۋى دە كون تۋلاق ارىق اتتار، جازى-قىسى مويىندارىنان قامىت تۇسپەيتىن بەيشارالار. قارىندارى توق، بولسا، قاشان بولدىرعانشا جورتىپ جۇرە بەرۋگە بۇلار دا كوندىككەن.
اربامەنەن جۇرگەنگە، شىركىن، دالانىڭ قارا جولى بولسا. Cونىڭ ءوز الدىندا كۇن سەبەلەپ ءوتىپ، جولدىڭ ماي توزاڭىن باسىپ تاستاسا. مىنە سودان كەيىن اتتاردى كوسىلتىپ ايداپ، زىمىراتىپ كەلە جاتساڭ. ءبىر ءتۇيىر شاڭ-توزاڭسىز تازا اۋا، ارتقا قاراي دوڭگەلەنە سىرعىپ قالىپ بارا جاتقان كوگال دالا، شولدەر، ەگىستىكتەر. قۇلاعىندا تەك جەل عانا ىزىڭدايدى.
ال مىنا تاس توسەلگەن جول ونداي ەمەس، اربا ءۇشىن جايسىز-اق. نەعۇرلىم قاتتى جۇرسەڭ، سولعۇرلىم تاڭقىلداپ، زىرك-زىرك ەتىپ، ءىشى-باۋىر، قولقا جۇرەگىڭدى ءۇزىپ جىبەرە جازدايدى.
مىنە ءبىز تاۋ ىشىمەن كەلە جاتىرمىز. كەلىنشەك ءسوزقۇمار ادام، ماعان نەشە الۋان قالجىڭ سوزدەر ايتادى. ءتۇپ مىنەزىم قالجىڭعا كەت ءارى بولماعانمەن تاپ ءقازىر زاۋقىم جوق. قالجىڭداسار ءحالىم دە، كوڭىلىم دە جوق. اۋزىن بۋعان وگىز ءتارىزدىمىن.
ءبىرتىن-بىرتىن كوز بايلانىپ كەلەدى. اربانىڭ سىڭعىرلاعان داۋىسى تاۋ اراسىندا ودان بەتەر جاڭعىرىعىپ، زورايىپ شىعادى. بۇل ارانىڭ جولى تىپتەن ناشار. توسەندى جولدىڭ ءار-ار جەرىن وڭدىرماي جاۋىننىڭ سەلى شايىپ، جايپاپ بۇزىپ كەتكەن. جايىلىپ جاتقان دوبالداي-دوبالداي شومبال تاستار اربا دوڭگەلەگىنە شاق-شاق سوعىلادى.
ءبىر كەزدە كەنەت اربانىڭ ارتقى دوڭگەلەگىنىڭ بىرەۋى قيرالاڭ ەتىپ، شوڭقيدى دا قالدى. ءالسىز اتتار بىردەن كىلت توقتادى. نە بولعانىن بىلە قويدىق. ءتۇسىپ قاراساق، ءبىر دوڭگەلەكتىڭ. شاباعى كۇل-تالقان بولعان. كۇلدىرەۋىشى قيراپ ءتۇسىپ جاتىر.
ءوزى بۇرىننان دا ەسكى، بىرنەشە جەرىنەن قۇرساۋ سالىنىپ، ازەر جۇرگەن دوڭگەلەك ەكەن. دۇنيەنى كەزىپ-كەزىپ كەلىپتى دە، ءدال وسى اراعا جەتكەندە، جان تاپسىرىپتى.
كەلىنشەك بالعاداي تەگەۋىرىندى اياعىمەن قيراعان دوڭگەلەكتى ودان بەتەر قيراتا ىزالانا تەبەدى:
— قاپ، قاراڭ قالعىردىڭ مۇلكى. نە اندا، نە مۇندا جوق، جەر ورتاسى كوك توبەدە قالدىردى-اۋ.
ەندى نە ىستەيمىز؟
اربا ول ماشينا ەمەس، ارتىق دوڭگەلەك الىپ جۇرمەيدى.
بىزدەن باسقا تىرس ەتكەن جان جوق ەلسىز تاۋ ءىشى. بەكەتكە دەيىن ءالى ءبىرقاۋىم جەر.
كوز بايلانىپ قالعان.
كەلىنشەك تە، مەن دە مەلشيىپ تۇرمىز. اربانىڭ سىنعانىمەن اتتاردىڭ شارۋاسى جوق. ءسال كىدىرىستى پايدالانىپ ولار وزدەرىنىڭ تىرشىلىك قامىمەن الەك — باستارىن جەردەن الماي، اۋىزدارىنا ىلىككەن ءشوپ بولسا، جالماپ، ءولىپ بارادى.
— بالا، جولىڭ اۋىر بالا ەكەنسىڭ. سەن بولماعاندا، اربام سىنبايتىن ەدى. الگىندە ءوزىڭدى بەكەر وتىرعىزعان ەكەم، — دەپ، كەلىنشەك قالجىڭباس مىنەزىنەن سوندا دا تاناتىن ەمەس.
— ءتۇن بوپ كەتتى، اربانى تاستاپ، قايدا بارامىز، قونامىز وسى اراعا. تاڭەرتەڭ ءبىر امالى بولار، وعان قالاي قارايسىڭ؟
— ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.
— مەنىمەن بىرگە قونۋدان قورىقپايسىڭ با؟
— نەگە قورقام؟
— قورىقپاساڭ بوپتى.
اربانى جولدان بۇرىپ، بىلاي تامان اكەلدىك. قالبيعان ءبىر ءتۇپ بۇتانىڭ ىق جاق قالقاسىنا دوعارىپ جاتىرمىز. اتتاردى تۇساپ قويا بەردىك. اش اتتار ەشقايدا دا كەتپەيدى، وسى توڭىرەكتى شيىرلاپ جايىلادى دا جۇرەدى.
كەلىنشەك پىسىق-اق وسى جۇمىستىڭ ءبارىن دەرلىك ءوزى تىندىردى جانە تەز تىندىردى. جول ازىققا العان نانى بار ەكەن، ەكەۋمىز سودان جەپ، الدەنىپ الدىق. ماڭايدا سۋ جوق.
— ال بالا، ەندى نە ىستەيمىز، جاتامىز با؟ قالاي جاتىپ ۇيىقتايمىز؟ جەر سىز، توڭامىز. اربانىڭ ۇستىنە جاتامىز عوي دەيمىن.
— ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.
كەلىنشەك قيراعان دوڭگەلەكتىڭ استىنا تاس قويىپ، بيىكتەپ، قىڭىرايعان اربانى تۇزەدى. قامىت، ونى-مۇنىنى باسىمىزعا جاستادى. كيىز بىردەڭەلەرى بار ەكەن، ولاردى استىمىزعا توسەدى. سونىمەن ناۋا تارىزدەنگەن ىپ-ىقشام توسەك دايىن بولدى.
جامىلعى جوق، جامىلعى ءار قايسىمىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ۇستىمىزدەگى كيىمدەرىمىز.
— قويىنداسىپ جاتامىز، ايتپەسە، توڭامىز، — دەدى كەلىنشەك.
— مەيلىڭىز.
سىرت كيىمدەرىمىزدى ورتاق جامىلىپ، جاتتىق قويىنداسىپ.
اربانىڭ ءۇستى ەكى ادامعا تارلاۋ. شالقامىزدان جاتىپ سىيىسا الاتىن ەمەسپىز.
— تۋ، ارىعىڭدى-اي، قۋ سۇيەكسىڭ عوي، — دەپ قويادى.
ونىڭ تىعىنشىقتاي دەنەسى جانىپ تۇرعان وت.
مەن ۇندەمەيمىن.
— بۇدان بۇرىن ايەلدەرمەن قويىنداسىپ جاتىپ كورىپ پە ەدىڭ؟ — دەيدى كەلىنشەك.
مەن ارەڭ عانا:
— جوق، — دەيمىن. عاليامەن قويىنداسىپ جاتا جازداعانىم ەسىمس تۇسەدى.
— ەركەك ەمەس ەكەنسىڭ عوي، — دەيدى كەلىنشەك.
ەركەك بولسام كەرەك دەپ وي لاپ جاتىرمىن.
38
ءتۇس اۋعانشا كوكپەكتە بەكەت باسىندا بولدىم. بوگەنگە قاراي جۇرەتىن ماشينا، اربا توستىم. سوگەتىنىڭ ءشول دالا جازىعى ءدال وسى ارادان باستالادى. سودان كورتوعايعا جەتكەنشە، قىرىق شاقىرىم شاماسىندا، ەل دە جوق، سۋ دا جوق.
قىرىق شاقىرىمعا مەن باياۋ ءجۇرىپ، جەتە المايمىن.
الماتىعا قاراي ەكى ماشينا ءوتتى. ال بوگەنگە قاراي جىم-جىلاس.
ازىعىم بىتكەن، اشپىن.
بەكەت باسىنىڭ تۇرعىندارى قويشىلارداي كەڭ پەيىل حالىق ەمەس. ارى-بەرى وتكەن جۇرگىنشىدەن ىعىر بولىپ بىتكەندىكتەن بە، اس بەرىپ سىيلاماق تۇگىلى، ەسىكتەرىنەن قاراتپايدى. ولگەلى جاتساڭ اۋزىڭا، ءسىرا دا سۋ تامىزباس. ولاردىڭ وسى ءتۇرىن كورىپ، مەن بۇل ارادان كەتكەنشە اسىقپىن.
سول ارانىڭ ءبىر تۇرعىنى تاماق بەرمەگەنمەن اقىل بەردى:
— سەن بالا، مىنا تۇرىڭمەن كورتوعايعا قاراي جاياۋ جۇرمە. ماشينا كەزدەسسە جاقسى، ال كەزدەسپەسە قايتەسىڭ؟ ءبىر جەردە قاڭىرىعىڭ تۇتەپ، ارام ولەسىڭ عوي. ودان دا بىلاي ەت. انا ءبىر جاتقان سوقپاق جولدى كوردىڭ بە؟ سول جول مىنا تۇرعان تورى ايعىردىڭ تاۋىنا الىپ بارادى. انە اناۋ كورىنگەن سايعا بارىپ كىرەدى. ءبۇل ەكى ارا، مىقتاعاندا، ون شاقىرىم. سايدىڭ بەرگى اۋزىندا قويشىلار وتىر. بۇگىن سولارعا ەركىن جەتىپ قوناسىڭ دا، ەرتەڭ ارى اساسىڭ. ارعى ءوڭىردىڭ ءبارى مالشى، ءبارى ەل. كۇندە ەرتەندى-كەش ماسلوپرومعا ءسۇت تاسيدى، سولارمەن سەلبەسىپ، جالاڭاشقا جەتەسىڭ. سودان ءارى بوگەنگە، بوگەننەن ءارى قاراسازعا جەتۋىڭ قيىنعا تۇسپەيدى. ماشينا دا، اربا دا تابىلادى، ۇزبەي قاتىناپ جاتىر.
تورىايعىردىڭ تاۋى دەيتىن تاۋ وسى تۇرعاندا مەنىڭ وڭتۇستىك بەت الدىمدا، شىنىندا دا جاپ-جاقىن بوپ كورىنەدى. الگى ايتقان سوقپاق جول ءۇش-تورت تارام بولىپ، تاۋعا قاراي قاسقايىپ تارتىپ جاتىر. جۇرەم دەسەڭ ءجۇر، مەن سەنى ءقازىر-اق الىپ بارام دەگەندەي، ەلىكتىرىپ شاقىرعانداي بولادى.
ءبىراز ويلاپ تۇردىم. وسى اقىل دۇرىس اقىل ءتارىزدى. تاۋەكەل دەپ، تارتىپ جونەلدىم.
الگىندە جاپ-جاقىن بولىپ كورىنگەن تاۋعا جەتە السامشى. ءتىپتى جەتە الاتىن ەمەسپىن. مەن جاقىنداي تۇسكەن سايىن، تاۋ ارى قاراي قاشىقتاي تۇسە مە، قالاي؟
بۇل مەنىڭ ءجۇرىسىمنىڭ ونىمسىزدىگىنەن ەدى. ءارى اشپىن، ءارى كوتەرەممىن. ءجۇز-جۇز ەلۋ مەتردەي جۇرەم دە، دەم الام.
ۋاقىت مەنىڭ حالىممەن ساناسپايدى، زىمىراپ ەتىپ بارادى. تاعى دا كۇن باتۋعا جاقىن قالدى.
دەنەمدە، اسىرەسە، ەكى اياعىمدا قوزعالارعا قۋات جوق. ءبىراق اقىل-ەسىم ولارعا زورلىق جاسايدى، كۇشتەپ قوزعالتادى.
بەت الدىمنان كوزگە ىلىگەر قارايعان ءبىر نارسەنى وزىمە بەلگى ەتىپ ۇستايمىن. سوعان جەتپەي وتىرماۋدى ماقسات ەتىپ قويام. انت بايلايمىن.
ويتپەسەم تاۋعا جەتە الاتىن ءتۇرىم جوق.
ءولدىم-تالدىم دەگەندە، كۇن باتا تاۋ ەتەگىنە ىلىكتىم. ەشقانداي مالشى ءۇيىنىڭ قاراسى كورىنبەيدى. جۋىردا عانا كوشىپ كەتكەن بىر-ەكى ءۇيدىڭ جاس جۇرتى جاتىر. الگى ماعان اقىل بەرۋشى ادامنىڭ ايتقانى، مۇمكىن، وسى كوشىپ كەتكەن ۇيلەر بولار؟
سايدى ورلەپ تاعى ءبىراز ءجۇردىم. ەش سىبىس بىلىنبەيدى. ەل بولسا، تىم قۇرسا، ۇرگەن ءيتتىڭ داۋىسى ەستىلەر ەدى. كەرەڭ بولعان قۇلاقتاي تىم-تىرىس.
السىزدىك پەن اشتىققا ەندى ۇرەي ارالاستى، مالشىلار كەزەكتەسپەسە كۇنىم نە بولماق؟ ەسىز تاۋدا دالادا تۇنەمەكپىن بە؟ مۇندا قاسقىر بولۋى دا ابدەن مۇمكىن.
قورقىنىش ادامعا ءال بەرەتىن ءتارىزدى. الگىندە تيتىقتاپ، اقىر-تاقىر ءبىتتىم دەگەن ادام، بيىككە قاراي اياعىمدى ارشىنداي باسام.
ءبىر جەردە الدىمنان سىبدىراپ اققان بۇلاق سۋى كەزىكتى. ءتىلىم اۋزىما سىيماي، قاڭسىپ، ءولىپ كەلە جاتىر ەدىم. جاتا قالىپ ءىشىپ جاتىرمىن.
قارا سۋ ءشول قاندىرعانمەن تاماق بولماسى بەلگىلى.
جاس كەزىمدە اشتىق جايى ءسوز بولعاندا ەستىگەنىم بار ەدى — لاي سۋ ادامدى كوز كورىم جەرگە اپارادى دەيتىن. سول ەسىمە كەلدى. ءسىمىرىپ ءىشىپ جاتقان بۇلاقتىڭ باس جاعىنان قولىممەن بىلعاپ-بىلعاپ؛ لايلاپ، جەركەنىشتى بولسا دا، سودان ءىشىپ جاتىرمىن.
قويمالجىڭ لاي سۋ تاماقتان جۇرمەيدى ەكەن.
مىنە اسۋدىڭ قىر ارقاسىندا تۇرمىن. كوز بايلانىپ كەتكەن. بەت الدىم ىلدي، جازىق دالا. جاقىن ماڭدا ەشقانداي ەل قاراسى بايقالمايدى. قۇلازىعان ەلسىزدىك. سوناۋ ارىدە تاۋ بوكتەرىندە قاراۋىتقان پوسەلك بايقالادى، ۇيلەردىڭ وتتارى جىلتىلداپ كورىنەدى. ول، ءسىرا جالاڭاش بولۋعا كەرەك. بوگەن اۋدانىنىڭ سوعىستان بۇرىنعى ورتالىعى.
باتىس جاقتان ىزعىرىق سۋىق جەل سوعادى، ءدال ءبىر قىستىگۇنگى جەل ءتارىزدى، بەتى-قولىمدى قارىپ وڭمەنىمنەن ءوتىپ بارادى. ەندى نە ىستەيمىن؟ مالشى ءۇيىن تابۋدان كۇدەرىمدى ءبىرجولاتا ءۇزدىم. بۇكىل ءجانىم-تانىم وسى اراعا قيسايىپ جاتا كەتۋدى، تىنىعۋدى قالايدى. ودان ءارى نە بولارىن ويلامايدى. قولايلى جەر ىزدەپ، توڭىرەگىمە قارايمىن. جولدىڭ ءدال شەتى جاۋىن سۋى ورۋدان پايدا بولعان جىراشا جار. تابانى قۇپ-قۇرعاق قيىرشىق تاس. جىراشانىڭ ىشىنە ءتۇستىم دە، تىزەمدى باۋىرىما الىپ، ءبىر جامباستاپ، بۇك ءتۇسىپ جاتا كەتتىم. ۇستىمدەگى پالتومنىڭ ءبىر جاق ءوڭىرى توسەنىش، ءبىر جاق ءوڭىرى جامىلعى. ويدىم-ويدىم بولىپ قىرقىلعان ءجۇن جاعاسىنىڭ جارىم شەتى جاستىق، جارىم شەتى بەتىمە بۇركەنىش.
قابىرعاما باتقان تاس بولسا، ىرعاپ-ىرعاپ جايلىراق ەتىپ قويام.
لەزدە قاتىپ، ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
39
— ءاي! ءاي-ھاي!
— ءاي!
— ءتىرى ادامبىسىڭ، كىمسىڭ — دەپ، قاتاڭ شىققان داۋىستان ويانىپ كەتتىم. كوزىمدى اشىپ السام، جارقىراعان كۇندىزگى ۋاقىت. كۇن ساسكە بولىپ كوتەرىلىپ قالىپتى. تۇسىنە المايمىن، ءوڭىم بە، جوق ءتۇسىم بە؟ وسى اراعا الگىندە عانا جاتقان سەكىلدىمىن. ول كەزدە ءتۇن بولاتىن. ەندى ءقازىر كۇندىز، جارقىراپ كۇن شىعىپ تۇر. بۇل قالاي؟
داۋىستارى قايتالاندى.
باسىمدى كوتەرىپ الىپ قارادىم. اناداي جەردە جول ۇستىندە استىندا توڭكيگەن قورجىنى بار، سالت اتتى ادام. اتى قۇلاعىن تىكىرەيتىپ، تاناۋى پىس-پىس ەتىپ، وسقىرىنىپ قارايدى. ءسىرا، ۇركىپ، ىلگەرى باسپاي تۇرعانعا ۇقسايدى.
تۇرەگەپ، ءۇستىمدى قاققان بولىپ جاتىرمىن. ۇيقىم قانىپ، تىڭايىپ قالعان ەكەم. ءبىراق اشتىقتان وزەگىم تالىپ، باسىم اينالادى. جاڭا ءبىلدىم، كەشەگى قۇلاعاننان بۇكىل تۇنگە ءولى ادامداي تۇياق سەرىپپەي ۇيىقتاعان ەكەم. سالت اتتى جولاۋشىنىڭ داۋىستاۋىنان ەندى ويانىپ وتىرمىن.
ول وياتپاسا، تاعى قانشا ۇيىقتارىم بەلگىسىز.
سالت اتتىعا جاقىنىراق كەلدىم.
— نەعىپ دالادا جاتقان ادامسىڭ؟ كىمسىڭ؟ قايدان كەلەسىڭ؟ — دەپ ءجون سۇراي باستادى.
مەن قىسقاشالاپ ءجونىمدى ايتتىم. السىزدىكتەن تەڭسەلىپ ازەر تۇرمىن.
سالت اتتى ادام وي جاقتان كەلە جاتىر. ول ارتىنا ءبىر قىرىنداي بۇرىلىپ، قامشىسىمەن نۇسقاپ:
— اناۋ ارادا ويپاتتا مالدى اۋىل وتىر. ءبىراز جۇرسەك باراسىڭ. تەزىرەك سولارعا جەت، — دەدى.
— اعاتاي، جەيتىن بىردەمەڭىز بار ما؟
— قاپ، قاراعىم-اي، جەيتىن ەشتەڭە دە جوق ەدى.
ول نۇسقاعان ويپاتقا كەلىپ تە قالدىم.
بۇل ءوزى جولعا كولدەنەڭ جاتقان كەڭ اڭعار وزەك ەكەن. ءدال جاعاسىنا كەلگەندە بولماسا، وزەكتىڭ ىشىندەگى مالشىلاردىڭ ۇيلەرى الىستان كورىنبەيدى. كەشە مەنىڭ بۇل ۇيلەردى بايقاماۋىم سودان ەكەن.
بەر تامان جولعا جاقىنىراق، قاتار قونعان ەكى كيىز ءۇي. مەن وڭمەندەپ سوعان قاراي كەلە جاتىرمىن. جەتسەم دە، جىعىلسام دەيمىن. بويىمداعى ءال-قۋاتىم تەك سوعان جەتۋگە جارايدى.
بەرگى ءۇيدىڭ سىرتىندا بەلدەۋدە ەر-توقىمدى ات بايلاۋلى تۇر.
يت قاۋىپ الا ما دەپ، سەكەم ويلاپ كەلەم.
وسى كەزدە ۇيدەن جاۋلىق كيگەن، كويلەكتەرىنىڭ ەتەگى شۇبالىپ اياقتارىنىڭ باسىنا تۇسكەن ەكى ايەل شىقتى. بىرەۋىنىڭ قولىندا قامشى. قامشىسىز ايەل قامشىلى ايەلدى اتتاندىرا شىعىپتى. بەلدەۋدەگى اتتىڭ تىزگىنىن شەشىپ، قولتىعىنان سۇيەپ، مىنگىزىپ جاتىر. مەن اياعىمدى جەدەلدەتە باستىم. اتقا مىنگەن ايەل جونەلىپ كەتە باردى. انا ايەل مەنى بايقار ەمەس، ۇيىنە كىرگەلى بارادى. ءالىمنىڭ كەلگەنىنشە داۋىستاپ:
— ءيتىڭىز قابادى، — دەدىم.
ايەل ەستىپ، جالت بۇرىلىپ قارادى، مەنى جاڭا كوردى. بۇ كىم دەگەندەي توقتاپ، كۇتىپ تۇر. مەن كەلگەن بويدا، ءىس-مىس جوق، ۇيگە قاراي ءوتىپ كەتە باردىم. تابالدىرىقتى اتتاپ كىردىم دە بوساعاعا، ءوزىمنىڭ مالشىلارعا كەلگەندە وتىراتىن ۇيرەنشىكتى ورنىما، سىلق ەتىپ، قۇلاي كەتتىم.
بەرىلەتىن سۇراق بەلگىلى:
— كىمسىڭ، قايدان كەلەسىڭ؟
ەكى اۋىز سوزبەن جايىمدى ايتتىم. كوپ سوزگە دارمەنىم جوق.
ايەل ورەشەنى اشتى دا ۇلكەن كەسەگە جارتىلاي ايران قۇيدى. وعان قازانداعى ءپىسىپ، سۋىپ تۇرعان سۇتتەن ارالاستىرىپ، شالاپ ءتارىزدى سۇيقىلتىم جاسادى. سىمىرۋگە وڭاي بولسىن دەگەنى ءتارىزدى. سوسىن ماعان ۇسىندى. ەكى قولداپ ۇستاعان كەسەنى باسىما ءبىر-اق كوتەردىم.
باياعى الگى ىسقاقتىڭ ءوزىمدى تاڭ قالدىرتىپ قىمىز ءىشىسى بار ەمەس پە؟ سول قۇساتىپ، سىمىرمەي، جۇتپاي، وڭەشىمە سىلق ەتكىزىپ قوتارا. سالدىم.
بۇدان سوڭ ەسىمدە قالعانى: كەسەنى ايەلگە قايىرا ۇسىنىپ جاتىرمىن. باسىم شىرق كوبەلەك اينالىپ بارادى. ءبىر كەسە ايران ەمەس، ءبىر كەسە ۋ ءسىمىرىپ سالعاندايمىن. ءوزىمدى ءوزىم ۇستاۋعا ءالىم كەلمەي، جانتايىپ، قۇلاپ بارام.
ايەل ماعان بىردەڭە ايتىپ جاتىر. داۋىسىن ەستيمىن، ءبىراق ءسوزىن ۇعا المايمىن...
ويانسام، ءتۇن. ءۇي ءىشى تولعان كىسى. قازاندىقتىڭ استىندا لاپىلداپ جانعان وت. مەن كىسىلەردىڭ ارت جاعىندا ىرگەدە، باعاناعى ورنىمنان جوعارى تامان جاتىرمىن. ءسىرا، قىلجيا كەتكەن قالپىمنان قوزعاپ، جايعاستىرىپ جاتقىزسا كەرەك، استىما بىردەڭەلەر توسەپتى. باسىما تەرى جاعىن سىرتىنا قارايتىن تون جاستاپتى. اشىق تۇرعان شاڭىراقتان جىلتىلداپ جۇلدىزدار كورىنەدى.
ءبىر كەسە ايران مەنى ءبىر كۇن كەشكە دەيىن ماس ەتىپ ۇيىقتاتىپتى. اش وزەگىمە ءتۇسىپ كەتتى دەگەن، ءسىرا، وسى بولسا كەرەك.
قالقيىپ باسىمدى كوتەردىم. وتىرعان جۇرت مەنىڭ ويانعانىمدى كورگەن سوڭ، ايتىپ وتىرعان اڭگىمەلەرىن دوعارىپ، ءبارى تۇگەل مويىن بۇرىپ قاراپ قاپتى. ارالارىن اشىپ، بىلاي-بىلاي سىرعىپ، ماعان قاستارىنان ورىن بوساتىستى. ءجون سۇراي باستادى.
وسى ۇيدە قونىپ شىقتىم.
مالشىلار بوگەن اۋدانىنىڭ مالشىلارى. قوي باعادى، قويدى ساۋىپ، مەملەكەتكە ءسۇت تاپسىرادى. تاڭەرتەڭ ەكى دوڭگەلەكتى اربامەن جالاڭاشقا ءسۇت الىپ ءجۇردى. مەن جاربيىپ بىرگە كەلە جاتىرمىن.
قازەكەم ءجون سۇراسقاندا قازبالاپ تۇگەل سۇرايتىنى بەلگىلى. كەشە كەشتە مۇنداعىلار مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ العان. وسى اۋداننىڭ «اقجول» كولحوزىندا تۇراتىن ىسقاق، بالجانداردىڭ بىزگە جەكجات ەكەنىن دە ايتقان ەدىم. ىسقاقتى دا، بالجاندى دا مۇنداعىلار بىلەدى ەكەن. «اقجول» كولحوزى جالاڭاشتىڭ ار جاعىندا جاپ-جاقىن. جەكجاتىڭا جەتسەڭ، ولمەيسىڭ دەگەن سوزدەرمەن اتتاندىرىپ سالدى.
بالجان سول بۇرىنعى كىزمەتىندە كورىنەدى — سيىر فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. ىسقاقتى وسى قىستا ەڭبەك ارمياسىنا اكەتىپتى. عاليا كولحوزدا كاسسير بولىپ ىستەيدى دەيدى.
مۇنداعىلاردىڭ اۋزىنان بىلگەنىم وسىلار.
Meن ەندى ويعا قالىپ كەلەمىن. جالاڭاشتان ار قاراي بالجاندارعا بارام با؟ جوق پا؟ وسىنى شەشە المايمىن. بارسام ءوز ۇيىمە كەلگەندەي بولار ەدىم. ەندىگى جول ازابىنان، اشتىقتان قۇتىلار ەدىم. ولار مەنى توبەلەرىنە كوتەرىپ الاتىنى داۋسىز.
ەڭ باستىسى عاليامدى كورىپ، ءبىراز كۇن ونىمەن بىرگە بولام. بۇنىڭ ءبارى جاقسى-اۋ. سوندا ەندى بارۋىما يە بوگەت دەپ سۇراماقسىز عوي. بوگەت بار، مىقتى بوگەت. ول الگى نامىسقويلىعىم.
جەردەن شىققانداي بوپ، جۇرتتىڭ زارەسىن الىپ، قالاي جەتىپ بارام؟
مىنە مەن جالاڭاشتامىن. بالجاننىڭ جاقىن تۋىستارى تابىلا كەتتى. سولاردىڭ بىرەۋىنىڭ ۇيىنەن شاي ءىشتىم. مەنىڭكى ەكەنىم ولارعا ءمالىم بولدى.
الگى ۇيدەگى جاس كەلىنشەك دالادان قۋانىپ جۇگىرىپ كىردى:
— ءبىر ماشينا «اقجولعا» بارادى ەكەن. مەن توقتاتتىم. سونىمەن كەتسەڭ، بالجاننىڭ تۋرا ۇيىنە اپارادى.
توكتا، ويلانايىن دەپ قالاي ايتايىن. دوربامدى كوتەرىپ، تىسقا شىقتىم. بەنزين تاسيتىن ماشينا ەكەن. شوفەردىڭ جالعىز ءوزى. كابيناعا وتىردىم دا، تارتىپ وتىردىم.
ونىم ىيۋ-قيۋ، سەزىمىم اڭكى-تاڭكى.
مىناۋ مىنە باياعى وزىمە تانىس، ەزىم ءبىر ەمەس ەكى رەت كەلگەن «اقجول». عاليانىڭ اۋىلى. ماشينا كولحوز قامباسىنىڭ الدىنا توقتادى.
مىناۋ وزىمە تانىس بالجان ءۇيى. ءقازىر عاليامەن كەزدەسەم-اۋ دەگەندە، جۇرەگىم تولقىپ، بويىم شىمىرلاپ كەلەدى.
تاعى دا بوتەن ادامدار.
بالجاندار مۇندا ەمەس ەكەن. جوعارى سايدا فەرمادا. بىلتىرعى ورىندارىندا دەيدى. ونى دا ءوزىم بىلەمىن. بىلتىر فزو-عا كەتىپ بارا جاتىپ كەلىپ قونباپ پا ەدىم.
سايدى ورلەپ جاياۋ تارتىپ جونەلدىم.
اۋىلدان بىلاي تامان شىققان سوڭ جولدان بۇرىلىپ، ءالى دە بولسا ويلانىپ-تولعانۋعا ادەيى ەلسىزبەن كەلە جاتىرمىن. جول ۇستىندە بىرەۋ-مىرەۋ كەزدەسۋى، ءتىپتى بالجان مەن عاليانىڭ ءبىرى كەزدەسىپ قالۋى ىقتيمال.
فەرماداعى اۋىلدى سىرتىنان شولىپ، قاراپ الىپ، بارار-بارماسىمدى سودان سوڭ شەشپەكشىمىن.
بارسام، قالاي بارام؟
ۇركەردەي بوپ شوعىرلانعان فەرمالى اۋىل ءبىر كەزدە تابانىمنىڭ استىنان جارق ەتە قالدى. سول ەل التى-جەتى مىقىر جاپپا، ءبىر عانا كيىز ءۇي بالجاننىڭ ءۇيى.
جەر شولىپ، ەل تورىعان ۇرى ءتارىزدىمىن. بيىك ءدوڭنىڭ ۇستىنەن بۇعىنشاقتاپ قارايمىن.
ءقازىر ءتۇس اۋىپ قالعان. فەرما باسى تىنىش. جاپپالاردان كىرىپ-شىققان ءبىرلى-جارىم ايەلدەر، بالا-شاعالار بايقالادى. ءبىراق ءدال قارادان ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن جىعا تانۋ قيىن.
مەنىڭ كوزىم ۇيدە، بالجان ۇيىندە. ەشكىم شىقپايدى، ەشكىم كىرمەيدى، تىم-تىرىس.
ادام جوق بولۋى ىقتيمال.
عاليانى كاسسير دەپ ەدى عوي، مۇمكىن، كەڭسەدە كىزمەتىندە شىعار. بالجان دا جالپيىپ قازان باعىپ وتىرعان ايەل ەمەس، ءبىر جاققا شارۋا قامىمەن كەتكەن بولار.
كالي قايدا ەكەن؟ زالىم قالي..،
قاليعا دەگەن وشپەندىلىگىم ءولى دە ايىقپاعان.
نە ىستەيمىن؟ بارام با بالجان ۇيىنە، بارمايمىن با؟
بارام با، بارمايمىن با؟
ويلاپ-ويلاپ كەلدىم دە، كەشكە قاراڭعى تۇسە بارماق بولدىم. كۇندىز جەتىپ بارۋعا بەتىم شىدايتىن ەمەس، قاراڭعىدا بارسام، تىم قۇرسا، بىلايعى جۇرت بايقاماي قالادى عوي.
وعان دەيىن وسى كەڭ دالادا، ەلسىزدە اۋناپ-قۋناپ، ۋاقىت وتكىزبەكپىن.
...سوعىستىڭ الدىندا، 1940 جىلدىڭ كۇزىندە كۇن تۇتىلعانى ەسىمدە. جەر-دۇنيە قاپ-قاراڭعى بولدى دا كەتتى.
مىنە، سونداي بولىپ ءدال ءقازىر اياق استىنان كۇن تۇتىلسا. ايسىز قاراڭعى تۇنگە اينالسا. وندا مەن بالجان ۇيىنە باتىل جەتىپ بارار ەدىم.
— امانسىزدار ما؟
— امانبىز. بۇل كىم كەلگەن؟
— Meن عوي، ەركىنمىن.
— قاي ەركىن؟
— ەركىن مامىربايەۆ، سارسەبەكتىڭ ءىنىسى،
— ەركىن!
— عاليا
ءتۇرىمنىڭ الباستىداي ەكەنىن قاراڭعىدا قايدان بىلەدى...
شىركىن، جەر بەتىندە تەك ءتۇن عانا بولسا. ادامدار تاس قاراڭعى تۇنەكتە ءومىر سۇرسە. بىرەۋدىڭ ارىق، بىرەۋدىڭ سەمىز ەكەنى، بىرەۋدىڭ كيىمى ءبۇتىن، بىرەۋدىڭ كيىمى جىرتىق ەكەنى سوندا بايقالماس ەدى عوي.
بىرەۋ ءوزىن ارتىق ساناپ، ماقتانباس ەدى. ەندى بىرەۋ كەمدىگىنە قورلانىپ، كۇيزەلمەس ەدى.
ءتۇن قوينىندا، ءتۇن قۇشاعىندا بار ادام بىردەي بولىپ تەڭەلەر ەدى.
و، ءتۇن! قارا ءتۇن! Meن ءتارىزدى تۇرىنەن ادام شوشيتىن سورلىلارعا نەگە بۇركەنىش بولمايسىڭ؟!
الگى ارادان ءسال بىلايىراق ارىقتا سىبدىراپ اعىپ جاتقان ءمولدىر سۋ بار ەكەن. سوعان بەتى-قولىمدى جۋعان بولىپ جاتىرمىن. عالياعا، مۇمكىن بولعانىنشا تازارىپ بارماقشىمىن. ءبىراق سابىنسىز جۋىنعانعا تازارعىسى كەلەتىن قول بايقالمايدى.
قۇممەن ىسىپ جۋام دەپ، قولىمنىڭ سىرتىن تىرناتىپ قاناتىپ الدىم.
قۇم ىدىس جۋۋعا جاراعانمەن، بەتى-قولدى جۋۋعا جارامسىز ەكەن دەگەن قورىتىندى جاسادىم.
شىركىن، ءبىر اينا بولىپ تۇر-تۇسىمە ءبىر شولىپ قاراپ وتسەم كۇنا بولماس ەدى. مۇنداي جەردە اينا تابىلار ما. اينا ورنىنا سۋعا ەڭكەيىپ قارايمىن. سۋ تۇبىنەن ءوزىمنىڭ ساماي شاشىم ءوسىپ، قۇلاعىن جاۋىپ كەتكەن ۇسقىنسىز ارىق بەينەمدى كورەم.
سۋ — اينا ءدىر-دىر ەتىپ، ونسىز دا وڭىپ تۇرماعان ءتۇر-تۇرپاتىمدى ودان بەتەر مازاقتاپ، بۇزىپ كورسەتەدى.
پاركتەردە بولاتىن كۇلدىرگى اينانىڭ الدىندا تۇرعاندايمىن.
كەش تە ءتۇستى، كوز بايلانايىن دەپ قالدى. مەن بۇل كەزدە ءدوڭنىڭ ەڭ بيىك توبەسىندە، ءبىر ءتۇپ ءشيدى پانالاپ، ەتپەتىمنەن ءتۇسىپ جاتىرمىن. ەكى كەزىم تابانىم استىنداعى سيىرلى اۋىلدا. ەكى كەشتىڭ اراسىندا قاربالاسىپ سيىر ساۋىپ جاتقان ساۋىنشىلاردا.
قاس قارايا ءتۇسۋىن توسىپ جانە ءبىراز جاتتىم،
Miنe، فەرمانى تومەن جاعىنان وراعىتىپ، دىبىسىمدى بىلدىرمەي كەلە جاتىرمىن. ەشكىمنىڭ كەزىنە، شالىنباي، يتتەردى شۋلاتپاي، كيىز ۇيگە زىپ بەرىپ كىرىپ كەتكەنشە اسىقپىن. بۇل كەزدە كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جارىق بار.
مالدى اۋىلدىڭ يتتەرى ساق كەلەتىنى بەلگىلى، كولەڭكەدەي قوزعالىپ، ەشقانداي دىبىس بەرمەي جەتكەنىم سونشالىق، سولاردىڭ ءوزى سەزبەي قالدى.
جۇرەگىم كەۋدەمە سىيمايدى، اپاي-توپاي.
ەسىك ءتۇسىرۋلى، ءبىر شەتىنەپ ۇستاپ، تەز اشتىم دا، ۇرىداي سۋماڭ ەتىپ كىرىپ كەلدىم.
قازاندىقتىڭ، استىندا مازداپ جانعان وت، ءۇيدىڭ ءىشى جاپ-جارىق. عاليا مەن قالي بار ەكەن.
قالي تورگە تامان، قۇرىم كيىزدىڭ ۇستىندە وتقا قىزدىرىنىپ وتىر دا عاليا ورەشە جاقتا تۇرەگەپ تۇر. سول بۇرىنعى مەن بىلەتىن اسەم عاليا. جەلكەسىنەن كەلتىرە دوڭگەلەنتىپ قيىپ قوياتىن شاشى عانا ۇزارىپ ءوسىپ، يىعىنا تۇسەتىن بوپتى.
عاليا دا، قالي دا ماعان باجىرايىپ قاراپ قالىپتى. اۋزىما ءسوز تۇسپەي، مەنداعى سىلەيىپ تۇرمىن.
كەنەت عاليا جالت بۇرىلدى دا، سىرتقا اتىپ شىقتى.
سيىر ساۋىپ جاتقاندار ءۇيدىڭ ءدال ىرگەسىندە. عاليا سولاي قاراي كەتىپ بارادى.
— Aپa، ءاي aپa؟ — دەدى.
— و نە؟ — دەپ، جاۋاپ قاتقان بالجاننىڭ ءۇنى ەستىلدى. تىستاعى سويلەگەن ءسوز كيىز ءۇيدىڭ ىشىمە بوگەلىسسىز جەتەدى.
اپا، ۇيگە ءبىر قايىرشى بالا كىرىپ كەتتى، — دەدى، عاليا مەمى تانىماعان ەكەن.
توبەمنەن باقانمەن سالىپ جىبەرگەندەي بولدىم.
بۇل ءسوزدى ەستىگەنشە، جەرگە باتىپ جوعالعانىم ارتىق ەدى. نە ءولى، نە ءتىرى ەمەسپىن، قالشيىپ قاتتىم دا قالدىم.
و كىم، تۇندەلەتىپ قايىر تىلەپ جۇرگەن قانداي ادام؟ — دەپ بالجاننىڭ كەلە جاتقان دىبىسى ەستىلەدى.
ۇيگە اۋەلى بالجان كىردى، سوڭىندا عاليا.
امانسىز با، بۇل مەن عوي، — دەپ كۇلىمسىرەپ، ءجون ايتقان بولىپ جاتىرمىن. بالجان دا تانىمادى. سىرتتان ءوڭىن سۋىتا كەلگەن قالپىمەن:
— كىمسىڭ؟ — دەدى.
— ەركىنمىن عوي...
— قاي ەركىن؟
— سارسەبەكتىڭ ءىنىسى.
شەشەسىنىڭ ارتىنا تامان تۇرعان عاليا اسا ءبىر جات داۋىسپەن:
— ەركىن! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى.
41
«ۇيگە ءبىر قايىرشى بالا كىرىپ كەتتى!»
عاليانىڭ اۋزىمەن ايتىلعان بۇل قورلىق ءسوز — شەمەن بوپ جۇرەگىمدە بايلاندى دا قالدى. ەندى ونى بالتالاپ الىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. عاليا مەنىڭ قازىرگى شىن ءحالىمدى تۋرالاپ، كوزگە شۇقىپ ايتقانداي ەدى.
شوق، شوق! وزىمە دە سول كەرەك. وسىندا coل ءسوزدى ەستۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەنمىن عوي.
تاڭەرتەڭ بالجان ماعان ءبىراز دەنى دۇرىس كيىمدەر بەردى. ءىسقاقتىڭ كيىمدەرى، كەڭ. ونىسىنا قاراۋعا، كيىم تاڭداۋعا — مەندە ءقازىر شاما بار ما. راحمەت .ايتىپ، ؛كيىپ الدىم.
ىسقاقتىڭ بۇزاۋباس اۋىر جۇمىسكەر ەتىگىنەن .عانا باس تارتتىم. اياعىما ءىلىپ، كوتەرىپ جۇرە الاتىن ەمەسپىن. جانە دۇرىس كەلسىن دەسەم — ءار اياعىما ەڭ كەمى، بەس .مەتردەي شۇلعاۋ شۇلعانۋىم كەرەك. اعاش تابان باتىڭكەمنىڭ .ساۋداسى بىتكەن بولاتىن. ەتىكتەن باس تارتقان سوڭ بالجان لايىقتى وزگە نارسە قاراستىرىپ، تابا المادى. قونىشى بالتىرعا جەتەتىن ءوزىنىڭ ەسكىلەۋ ايەل باتىڭكەسى بار ەكەن، ءتۇسى كۇرەڭ. جالاڭ اياق قالاي جۇرمەكسىڭ، مىنانى دا بولسا كيەسىڭ بە دەپ، سونى ۇسىندى.
ءبىتىم-سانى ايەلگە ارناپ تىگىلگەن كيىمدى ەركەكتىڭ كيىپ ءجۇرۋى سولەكەت. سوندا دا بولسا، لاجسىزدىقتىڭ سالدارىنان الگى باتىڭكەنى كيىپ كورىپ جاتىرمىن. اياعىما شاپ-شاق، جەپ -جەڭىل. سۇلۋىنان جىلۋى دەدىم دە، تاۋەكەل دەپ، كيىن الدىم. وتىرعان كەزدە بولماسا، ايەل باتىڭكەسى ەكەنى تۇرەگەپ جۇرگەندە شالباردىڭ بالاعىنىڭ ىشىنەن .ونشا بايقالمايتىن ءتارىزدى.
عاليانىڭ. بەتىنە قاراعىم.كەلمەيدى.
ول دا ماعان ءبىرتۇرلى سەلقوس، ءۇيىر-شۇيىر، جارقىن قاباق كورسەتپەيدى. مەنىڭ مۇنداي ناشار حالدە كەلۋىمنەن شوشىناتىن ءتارىزدى.
جوق الدە مەنى تانىماي قاپ، كەشە الگى قورلاپ ايتقان ءسوز ءۇشىن كۇيزەلە مە؟
ايتەۋىر، قالاي بولعاندا دا، عاليا ماعان بۇرىنعىداي ەمەس. وزگەرگەن. جات بولعان.
بۇرىنعى دوستىقتى ۇمىتقان. ۇيدە ەكەۋدەن ەكەۋ وڭاشا قالساق عاليا مەنەن ۇركىپ تۇراتىن ءتارىزدى. ءبىر اۋىز ءتىل قاتقىسى كەلمەيدى. بويىن اۋلاق ۇستايدى.
بالجان ۇيىنە كىسى كوپ كەلەدى ءار الۋان ادامدار كەلىپ، كەتىپ جاتادى. كىم كەلسە دە سال اۋرۋ تارىزدەنىپ وتىرعان ماعان بىردەن نازار اۋدارادى.
بالجاننان مىنا بالا كىم، نەگە بۇلاي دەپ سۇراي باستايدى.
ماعان بۇل ۇنامايدى.
سوندىقتان دا مەن ۇيدە كوپ بولماۋعا تىرىسامىن. سىرتتا جۇرەم. فەرما باسىنان اۋلاققا، جۇرت كوزىنەن تاساعا قىدىرىپ كەتەم.
تابيعات انام مىناۋ نەگە بۇلاي دەپ سۇرامايدى، جاتسىنبايدى. قوينىن اشىپ كەل، كەل دەپ، شاقىرىپ، تۇرادى.
قىدىرىستاپ جۇرە-جۇرە، تاۋعا دەيىن بارام. سايدىڭ بەرگى اۋزىندا يتمۇرىن، قاراقات، ۇشقات ءتارىزدى جەمىستى بۇتالار وسەدى. بۇل كەزدە جەمىس قايدان بولسىن، باياعىدا ءپىسىپ، اعىپ كەتكەن. ازىن اۋلاق كەپكەندەرى عانا ساقتالعان. قاق بولىپ كەپكەن جەمىستەردى ۋىسىم تولعانشا تەرىپ الىپ، جەيمىن.
قاپاس ماعان. ءبىر نارسەنى مىقتاپ ۇيرەتتى. ول جەر بەتىندە ادامعا: ازىق بولاتىن تاماقتىق زاتتىڭ سونشالىق كوپ ەكەندىگى. ءار الۋان ءنارلى شوپتەر، ءشوپتىڭ تامىرلارى، جۋالار، جەۋگە. جارايتىن جاپىراقتار، بۇتالاردىڭ باسىندا، اعاشتا وسەتىن ءار قيلى جەمىستەر، ساڭىراۋقۇلاقتار،بۇلدىرگەندەر، — وسىنىڭ ءبار-بارى كول-كوسىر تاماق ەمەس پە؟
سۋداعى بالىقتار؟
ۇشىپ جۇرگەن الۋان قۇستار؟
اڭدارمەن جاندىكتەر؟
نە دەگەن مول دۇنيە! نە دەگەن ۇشان-تەڭىز زور بايلىق. مۇنشاما دارقان بايلىقتى بەلشەدەن كەشىپ ءجۇرىپ، ادامنىڭ نەگە اش بولاتىنىنا مەن ءقازىر تۇسىنبەيمىن.
ال باسى بوس ادامنىڭ اش بولۋى اقىلعا سىيمايتىن ءىس.
ماعان وسى كەزدە قولىما ءبىر سۇيەم ۇشكىر تەمىر بەرىپ، باسقا ەشقانداي: قارۋ-قۇرال بەرمەي، ورمانعا قۋىپ جىبەرسە، ولمەس ەدىم، جانىمدى باققان بولار ەدىم دەپ ويلايمىن.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭگى شايداي كەيىن قىدىرىستاپ تاۋعا كەتتىم. ءتۇس قايتا ۇيگە قايتتىم. تاعى دا ءبىر شاي ىشەر كەز بولعانىن اسقازانىم ەسىمە سالىپ كەلەدى.
Meن ءدوڭنىڭ ۇستىمەن كەلە جاتىر. ەدىم. قاباقتان، سيىرلى اۋىلدىڭ ءدال توبەسىنەن قىلت ەتە قالدىم:
توقتا! ءوز ۇيلەرىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا عاليا سالت اتتى بىرەۋمەن قىلجاقتاسىپ، ويناپ تۇر.
مەن ولارعا ءوزىمدى بايقاتپاس ءۇشىن ەڭكەيىپ وتىرا قالدىم. تىشقان اڭدىعان مىسىق ءتارىزدىمىن. ءيا، قايتەر ەكەن؟
ەكەۋىنىڭ قىلىعى ناعىز قىلجاق.
سالت اتتىنىڭ ۇستىندە شينەل، باسى جالاڭ باس. ەڭكەيىپ، شالقايعاندا، شاشى جەلپ-جەلپ ەتەدى.
ەندى بايقادىم، ونىڭ كەپكاسى عاليانىڭ ارتقا ۇستاعان قولىندا ەكەن، عاليا بەرمەي تۇر. اناۋ ەڭكەيىپ الماق بولعانمەن الا المايدى. جىگىت وتىمدىرەك قيمىلداپ بارا جاتسا، عاليا سەرپىلە قاشىپ، ءۇيدىڭ اشىق تۇرعان ەسىگىنە كىرىڭكىرەپ كەتەدى، سوسىن قايتا شىعادى.
كەپكاسىن بەرە سالسا، اناۋ كەتەر ەدى، ءبىراق عاليا بەرە سالمايدى، ادەيى كەتىرمەيدى.
جىگىتتى قىلجاققا ءوزى شاقىرادى.
ە، عاليانىڭ وزگەرە قالۋ سەبەبىن مەن ەندى ءبىلدىم، ەندى ءتۇسىندىم. باسە، بۇل ماعان نەگە جات باۋىر بولادى دەپ تاڭىرقاپ ەدىم. مەن ازاپ شەگىپ جۇرگەن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ول راقات شەگىپ جۇرگەن ەكەن عوي.
اسكەردەن قايتقان جىگىتتەرمەن قىلجاقتاسۋدى بىلگەن ەكەن عوي.
كەۋدەم وتقا تولىپ بارادى — قىزعانىش. وتى.
بالجان ءقازىر، ءسىرا، ۇيدە جوق-اۋ، ول بولسا، مىنالار ەسىكتىڭ ءدال كوزىندە ءبۇيتىپ تۇرماس ەدى.
قالي قايدا؟ وۋ، پالە بالا، اپكەڭدى كىم كورىنگەنمەن جىرتاقتاتىپ قويىپ، قايدا قاڭعىپ كەتتى ەكەنسىڭ! مەنى عاليانىڭ قاسىنا جولاتپايتىن ەدىڭ؟ مىناۋىڭ نە ەندى؟ كوزىڭدى شەل باستى ما، مىنالاردى كەرمەي؟
اناۋ اق باقاندى قولىڭا نەگە المايسىڭ؟ مىناۋ جۇگەنسىز كەتكەن جىگىتتىڭ اتىنىڭ باسىنا قۇلاشتاپ تۇرىپ نەگە سالمايسىڭ! و، ەلىك قالي!
بۇدان دا ولسەڭ ەتتى!
ات ۇستىندەگى جىگىت ءبىر كەزدە شاپ بەرىپ، عاليانىڭ بىلەگىنەن ۇستاپ الدى. عاليا تورعا تۇسكەن قويانداي تىپىرلاپ بۇلقىنىپ ءجۇر، ءبىراق بوسانا المايدى. انا پالە تاعى دا جارماسىپ، جىبەرەتىن ەمەس. تالدىرماش دەنەسى جىلانشا بۇراتىلىپ، شيىرشىق اتادى، ات ۇستىنەن قۇلاي جازداپ سوزىلىپ، پرۋجيناداي سەرپىلىپ، بۇرىنعى قالىبىنا كايتا كايتىپ كەلەدى.
عاليادان ايىرىلمايدى.
ءبىر كەزدە ول عاليانى وزىنە قاراي كۇشپەن تارتىپ الدى دا، بەتىنەن زورلاپ سۇيە باستادى. تاپايدىڭ تال تۇسىندە بىرەۋ-مىرەۋ كورەدى-اۋ دەپ يمەنبەيدى. عاليا باسىن ولاي-بىلاي الىپ قاشقان بولادى. سىقىلىقتاپ كۇلە بەرەدى.
اناۋ عاليانى ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى دا، جىبەرە سالدى. عاليا سوندا دا كەتەتىن ەمەس. ۇيپا-تۇيپا بولعان شاشتارىن تۇزەيدى دە، ويىنى قانباعان بالاشا، ات ۇستىندەگى جىگىتكە كايتا ۇمتىلادى . اتتەڭ، مىلتىعىم بولار ما ەدى. ويلانباستان، ەكەۋىن ەكى باسىپ سۋلاتار ەم. ءۇشىنشى وقتى وزىمە جۇمسار ەدىم.
سونىمەن بۇل دراما تراگەدياعا اينالىپ بىتەر ەدى.
42
مەن ولۋگە بەل بايلادىم.
ءومىر ءسۇرۋدىڭ مەن ءۇشىن ەشقانداي دا قىزىعى قالماعان ءتارىزدى.
ءبىر قورلىقتان سوڭ ءبىر قورلىق ءبىر كۇيىنىشتەن سوڭ جانە ءبىر كۇيىنىش. توزە الاتىن ەمەسپىن. ءبۇيتىپ ادام بوپ، جەر باسىپ جۇرگەننەن دە، ولگەن ارتىق.
عاليانىڭ مەندىك ەمەس ەكەنىنە كوزىم انىق جەتتى. مەنىڭ وعان تۇككە دە قاجەتىم جوق. جاتپىن، بوتەنمىن.
ول ەندى مەنى سۇيمەيدى.
كەرەك دەسەڭ، ءبىر اۋىز سويلەسكىسى كەلمەيدى.
مەن وسىنىڭ بارىنە ءتوزۋىم كەرەك پە؟ جوق، توزە المايمىن، ولەمىن!
ءوزىمدى جۇرتتىڭ قورى ساناپ جۇرە المايمىن!
اۋىلعا بارعانمەن دە تاباتىن قىزىعىم شامالى عوي. نە قىزىق تابام؟ نۇرالىگە كوز تۇرتكى، تاۋەلدى بولارمىن، سول ما؟ مەن ءبىر نارسەگە قاتتى وكىنەمىن. قاپ دەپ، بارماعىمدى تىستەيمىن.
ءومىر بويى وكىنىپ وتۋىمدە داۋ جوق.
ول — بىلتىر فزو-عا كەتىپ بارا جاتقاندا وسىندا كەلىپ قونۋىم، سول ءتۇننىڭ وقيعاسى.
قالي قورىلداپ ۇيىقتاپ قالعان سوڭ، عاليا مەنىڭ ەركىمدە ەدى عوي. مەن سول مۇمكىنشىلىكتى پايدالانا المادىم.
يت ءۇردى، بالجان كەلىپ قالدى.
ەندى ويلاسام، يت بوپپىن. اقىماق بوپپىن. بالجان كەلگەنگە دەيىن دە از ۋاقىت وتكەن جوق ەدى.
ءيا، وكىنىش! ورنى تولماس زور وكىنىش.
سول ءتۇنى عالياعا وكتەمدىك جاساي بىلگەنىمدە، ول بۇگىن مەنەن تەرىس اينالىپ، جات قاباق كورسەتەر مە ەدى؟
مەنىڭ ۇپايىم تۇگەل بولماس پا ەدى؟
شىركىن-اي، سول ءتۇن تاعى دا قايتالانسا!
قايتالانار، ءبىراق مەن ءۇشىن قايتالانباس...
ماعان ولگەننەن باسقا جول جوق.
ۇيگە بارماي، قايتادان تاۋعا كەلە جاتىرمىن، قالاي ولسەم ەكەن؟
شىركىن، جاقىن ماڭدا اعىپ جاتقان تەرەڭ سۋ بولار ما ەدى. موينىما اۋىر ءبىر زاتتى، ايتالىق، دوبالداي تاستى بايلاپ الىپ، قويسام دا كەتسەم. بولدى، ءبىتتى. سۋ بەتى شىمىر-شىمىر قاينايدى دا، جىم بولادى. مەن دە جىم بولام.
سۋ تۇگىلى بۇل ماڭايدا قۇدىق تا جوق.
قاراعايدىڭ بۇتاعىنا بەلبەۋىمدى بايلاپ، اسىلىن ولسەم بە ەكەن؟ بۇل ىڭعايسىز، سالبىراپ تۇرعان جەرىمنەن جۇرت وڭاي تاۋىپ الادى. ماسقارا ءولىمىم بۇكىل ەلگە ايگىلى بولادى.
جۇرت ەشتەڭە بىلمەيتىندەي، ولىگىڭدى تابا المايتىنداي بولىپ ولسەڭ.
تاعى دا تاۋعا كەلدىم. جوعارىراق بارىپ، بيىك جارتاستاردىڭ بىرەۋىنىڭ باسىنان قۇلاپ ولمەكشىمىن.
قاپتالداعى سوقپاق جولمەن ورلەپ كەلە جاتىرمىن.
انە، انە ءبىر تاستىڭ باسىنان سەكىرسەم. اياق جاعىم شىڭىراۋ قۇز، تۇگىم قالمايدى. ەشكىم بيىك قۇزدان ازاپتانىپ ءتۇسىپ، مەنىڭ مىلجا-مىلجا ولىگىمدى ىزدەپ تاپپايدى. مىقتاسا، بىر-ەكى كۇن وسى ارادا اسپاندا شۋلاپ قۇزعىن ۇشىپ جۇرەدى. وڭاي ازىق تابىلعانعا قۋانىپ، توي جاسايدى.
كوزدەگەن جەرىمە جەتىپ، بيىك تاستىڭ باسىنا شىعىپ تۇرمىن. استىم ۇڭىرەيگەن قۇز جار. ياپىرماي، مىنادان قۇلاۋ دەگەن قانداي قورقىنىشتى. اناۋ دوڭبەكتەي قارا تاستاردىڭ بىرەۋىنىڭ ۇستىنە بارىپ تۇسەدى ەكەم. تۇگىم قالمايتىنى داۋسىز.
نە ىستەيمىن، ولەم بە؟ جوق الدە قويا تۇرام با؟ اۋىلعا بارىپ، ساعىنعان شەشەمدى، جەڭگەمدى كورىپ، سودان سوڭ ولسەم؟
ءدال توبەمدە، سوناۋ زاڭعار بيىكتە جاپادان-جالعىز ءتۇز قىرانى قالىقتاپ ۇشادى. كوك قوجاسى، كوك ءتاڭىرىسى ءبىر ءوزىم، مەنىمەن تەڭەسەر كىم بار دەگەندەي بيىكتىڭ بيىگىنە شىرقاپ شىعىپ العان. قارا كۇستاي قالباقتاپ كانات قاعۋ دەگەندى بىلمەيدى.
ءبىر شەڭبەردىڭ بويىمەن جۇلدىزداي زۋلاپ اعادى. تاۋدىڭ ءوزى تۇستەس قاراسۇر شوقى شىڭدارىمەن دەڭگەيلەسكەن كەزدە ءسىڭىسىپ كورىنبەي كەتەدى. سوسىن ەكىنشى جاقتان كوك ايدىننىڭ بەتىنە زۋ ەتىپ جانە شىعا كەلەدى. و، شىركىن، ءومىر دەپ، ەركىندىك دەپ مىنە وسىنىكىن ايت.
ەگەر قاناتىم بوپ، قۇدىرەتىم جەتسە، مەن دە زاڭعار كوككە شىعىپ الار ەم. مىناۋ ازابى، بىلىعى كوپ دۇنيەمەن ءبىرجولاتا حوش ايتىسىپ، كەتەر ەم. نەشە ءتۇرلى ەلدەردىڭ ۇستىندە قالىقتاپ ۇشىپ جۇرەر ەدىم.
كەنەت ءور جاعىمنان بىردەڭە تىسىر ەتكەندەي بولدى. سەلك ەتىپ، موينىمدى بۇرىپ قارادىم. ات تۇياعىنىڭ تىسىرى. قاپتال جولمەن بىرەۋلەر كەلە جاتىر. انە، ات پىسقىردى.
بۇرىلىستان اۋەلى ەكى اتتىڭ باسى، ودان سوڭ باسقا دەنەلەرى كورىندى. ات جەتەلەگەن قارتاڭ ادام.
مەن جولدىڭ شەتىندە تۇرمىن.
مىنە ول جاقىن كەلىپ قالدى. مىنگەنى بيىك كوك ات، جەتەگىندە ەرتتەۋلى، قۇلىندى قارا كەر بيە. ات جەتەلەۋشى ماعان جىلى ۇشىراپ بارادى — دۇيسەكەڭ؟ ءبىزدىڭ اۋىلداعى پوچتا تاسيتىن دۇيسەنباي قارت.
— سالاۋمالەيكوم!
— الەكي سالام، و بالام، قاي اۋىلدىڭ بالاسى بولاسىڭ؟
— دۇيسەكە، مەن ەركىنمىن عوي.
— ەركىن!
دۇيسەكەڭ ەكەۋمىز مارە-سارە تابىسىپ جاتىرمىز.
دۇيسەكەڭنىڭ سوناۋ تۇيىقتان ماعان ات الىپ كەلە جاتقان بەتى ەكەن. (مەن مۇندا ەكەنىمدى ۇيگە تەلەگرامما بەرىپ، حابارلاعام).
ءولىم ەندى جايىنا قالا تۇردى.
— بالام-اۋ، جاپادان-جالعىز بۇل ارادا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەيدى دۇيسەكەڭ. ولگەلى ءجۇر ەدىم دەپ قالاي ايتايىن.
— جاي، بوي جازىپ، قىدىرىپ جۇرگەنىم عوي، — دەي سالدىم.
دۇيسەكەڭ ەكەۋمىز فەرماعا بالجان ۇيىنە كەلدىك. بۇگىن اتتاردى تىنىقتىرىپ، وسىندا بولامىز. ەرتەڭ اماندىق بولسا، تاڭەرتەڭ جولعا شىعامىز.
ۇيدە عاليا عانا.
ول بىزگە شاي قويىپ بەردى. ۇشەۋمىز شاي ءىشىپ وتىرمىز. عاليانىڭ سول بەيقام سالقىن قالپى. وزىنشە مەنى ەشتەڭە كورگەن جوق، ەشتەڭە بىلمەيدى دەپ ويلايدى.
عاليانىڭ قولىنان مەن شاي ەمەس، ۋ ءىشىپ وتىرمىن.
ءيا، تاڭەرتەڭ كەتەم. عاليا قالادى. ەندى كايتىپ عاليانى كورمەيمىن، حات تا جازىسا المايمىن.
ءبارى ءبىتتى، سەندى...
ماناعى ات ۇستىندەگى شاشى جەلپ-جەلپ ەتكەن جىگىت قالادى. ول عالياعا ءالى تالاي كەلەدى، تالاي قىلجاقتاسادى.
شاي سوڭىنان دۇيسەنباي سىرتقا شىعىپ كەتتى. عاليا ىدىس-اياق جيناپ، ورەشەنىڭ ماڭىندا ءجۇر.
ۇيدە ەكەۋمىز عانامىز.
ەڭ سوڭعى بىرمە-بىر وڭاشا ءسات. بىردەڭە ايتىپ قالۋعا، سويلەسۋگە بولاتىن ەڭ سوڭعى مۇمكىندىك وسى. بۇدان سوڭ مۇنداي مۇمكىندىك ەشۋاقىتتا بولمايدى.
مەن ورنىمنان تۇرىپ، ەسىكتىڭ الدىنا تامان كەلدىم. سىرت جاقتى ءبىر كوزىممەن باقىلاي تۇرىپ:
— عاليا، — دەدىم.
ارت جاعىنان تارس ەتىن مىلتىق اتىلعانداي عاليا سەلك ەتە قالدى. ماعان جالت بۇرىلىپ قارادى. ءالى ءبىر عانا ءسوزدى ايتۋىم مۇڭ ەكەن، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، كوڭىلىم بوساپ جۇرە بەرگەنى.
— عاليا، سەن نەگە...
وسىنى ايتۋعا شامام ارەڭ كەلدى، ءۇنسىز ەگىلىپ، جىلاپ جىبەردىم.
عاليانىڭ جۇزىنە لىقسىپ قانى تەۋىپ، قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى.
— ەركىن، جىلاماشى، نەگە جىلايسىڭ؟ — دەدى.
جىلاماشى دەگەن ءسوز كوڭىلىمدى ودان بەتەر بوساتتى.
— ەركىن...
— مەن باعانا ءبارىن دە كورىپ تۇردىم...
— نەنى كەرىپ تۇردىڭ؟
وسى كەزدە ءۇي سىرتىنان دۇيسەنبايدىڭ:
— ەركە-ەڭ اتتاردى وتقا قويايىق، — دەپ داۋىستاعان ءۇنى ەستىلدى. كوز جاسىمدى جەڭىمە اپىل-عۇپىل ءسۇرتتىم دە، سىرتقا شىقتىم.
عاليامەن بار تىلدەسكەنىم الگى بولدى.
43
ءبىز اتقا ەرتە قوندىق.
كۇن بۇگىن بۇلىڭعىر، كوڭىلسىز. اسپاندا بەيمازا شۋلاپ، قارق-قارق ەتىپ، توبىمەن قۇيعىتىپ ۇشقان قارعالار. تەگىننەن-تەگىن ۇشىپ جۇرگەن جوق، اۋا رايى بۇزىلاتىنىن حابارلاپ، بەلگى بەرىپ ءجۇر. دۇيسەكەڭ كارى كوزىن سىعىرايتىپ، قارعالارعا ۇناتپاعان قاباقپەن قارايدى.
دۇيسەكەڭنىڭ استىنداعى جالى شوشقانىڭ جالىنداي كۇجىرەيگەن كۇيلى قارا كوك ات ونىڭ جەكەمەنشىگى. مەم ەس بىلگەلى بەرى بۇل ادامدى وسى كوك اتتىڭ ۇستىندە كورەم. نە قىستا، نە جازدا ءبىر تۇسپەيدى.
مەن ەس بىلگەلى دۇيسەكەڭ وسى ءوز اتىمەن كولحوزدىڭ پوچتاسىن تاسيدى.
مەن ەس بىلگەن كەزدە دۇيسەكەڭ وسىنداي شال ەدى، كوك ات جالى كۇجىرەيگەن ۇلكەن ات ەدى. ءالى دە سول.
مەن اتتى دا، دۇيسەكەڭدى دە ىلعي ءبىر قالىپتا كورەم.
ءبىر عاجابى، جىلىنا ون ەكى اي ءمىنىلىپ جۇرسە-داعى كوك اتتىڭ جالى قيسايمايدى، قوڭى ورتايمايدى. دۇيسەكەڭ قانداي تىڭ، قۋناق بولسا، كوك ات تا، امەندە، سونداي تىڭ، قۋناق.
دۇيسەكەڭ ءوزىن قالاي كۇتسە، كوك اتتى سولاي كۇتەدى.
ءتىپتى اتىن وزىنەن اسىرىپ كۇتەدى. ءوزى اش قالۋعا بار، ال كوك اتتىڭ قارنىن ەشۋاقىتتا ورتايتپايدى.
كوك اتتىڭ قىستاي جەپ شىعاتىنى كوك جوڭىشقا، جەم. دۇيسەكەڭ جونىشقانى جازدا ەگىن-ەگىننىڭ اراسىنداعى ارىقتىڭ جاعاسىنان ورىپ، جيناپ الادى.
جەمدى تاپپايتىن جەردەن تابادى.
ۇننىڭ كەبەگى، داستارقانداعى تاماقتىڭ قالدىعى، قازاننىڭ قىرىندىسى، ارشىلعان كارتوپتىڭ قابىعى ءتارىزدى نارسەلەردىڭ دۇيسەكەڭ ۇيىندە ءبىر ءتۇيىرى بوسقا تاستالمايدى. ارپاعا، سۇلىعا قوسىلىپ، كوك اتقا جەم بوپ جاتادى.
ات يەسىنىڭ جاسى بۇل كۇندە جەتپىستى القىمداعان، سوندا دا بولسا، تىڭ. تەك ۇستىندەگى كيىمى عانا بۇرىنعىداي ەمەس، جۇدەۋ. بۇل دۇيسەكەڭنىڭ ۇقىپسىزدىعىنان ەمەس، سوعىس ۋاقىتىنىڭ تاپشىلىعىنان. ايتپەسە، بۇل كىسى ءبىر باسىن كۇتە بىلەتىن جيناقى ادام.
كوك اتتىڭ قالىپ العان قاتتى اياق ءجۇرىسى بار، ءبىز سوڭىمەن كەلە جاتىرمىز. قاراكەر بيە اياڭىمەن كەيدە ىلەسىپ، كەيدە ىلەسە الماي، بۇلكەڭ-بۇلكەڭ جەلەدى. ءبىراق جەلىسى تۇيگىشتەپ، شەك-قارىندى ءۇزىپ جىبەرە جازدايتىن قاتتى جەلىس ەمەس، جاعىمدى مايدا جەلىس.
ۇزاق جولدىڭ ۇستىندە دۇيسەكەڭ اۋىل-ايماق جاڭالىقتارىنان كوپ-كوپ اڭگىمە ايتىپ، سۋسىنداتىپ تاستادى.
اراعا ءبىر قونىپ، ەرتەسىندە كەشقۇرىم تۇيىققا كەلىپ تە قالدىق.
44
و، تۋعان جەر! سەنى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن-اۋ!
تۇيىققا كوز بايلانعان قاراڭعى كەزدە كەلدىك. جۇرت بايقاي قويمايتىن ەلەۋسىز كەزدە كەلگەنىمىزگە مەن وتە قۋانىشتى ەدىم. و، جۇرتىم، ارمىسىڭدار! مىنەكەي، مەن كەلدىم دەپ، قاسقايىپ جار سالىپ كەلەتىندەي مەندە ءتۇر بار ما، ابىروي بار ما؟
مىناۋ مىنە تۋعان اۋىلدىڭ كوشەسى. قالبيعان قاراشا تام ۇيلەر كوزىمە وتتاي باسىلادى. مىناۋ الدىمىزداعى ءبىزدىڭ ءۇي. اكەم سالعان ءوز ءۇيىم، ءوز بوساعام. ءتور ءۇيدىڭ تەرەزەسى قاراڭعى دا، اۋىز ۇيدە سولعىن قىزعىلت جارىق بار. جۇرەك شىركىن ەرىپ، بالقىپ، بىردەڭە بوپ بارادى.
ەسىكتىڭ ءدال كەزىنە كەلىپ، اتتان ءتۇسىپ جاتىرمىز. سول ۋاقىتتا ەسىك اشىلدى. جاۋىرىنى شودىرايعان ۇسقىنسىز ارىق كەمپىر كورىندى. مەنىڭ شەشەمە ءارى ۇقسايدى، ءارى ۇقسامايدى.
— اپا!
— ەركىن! قوز-ە-ە-مم!..
شەشەم ويبايمەن كەپ باسسالدى.
ساعىنىسقان قۇشاقتار ايقاسىپ، قاتتى دا قالدى.
انام، اسىل انام! ساعىندىم-اۋ، اياۋلىم!
شەشەمدى قۇشاقتاپ تۇرىپ بايقاعانىم بويى بۇرىنعىسىنان كىشىرەيىپ، ءوزى سۇمدىق جۇدەپ كەتكەن. بۇرىندا ىلبيگەن قۋ جانى ەدى، ءقازىر ەندى سۇيەكتەرىن بىر-بىرلەپ كيىمىنىڭ سىرتىنان ساناپ العانداي.
ءبىر كەزدە انامدى قۇشاعىمنان بوساتايىن دەسەم، سىلق ەتىپ قۇلاپ بارادى. شاپ بەرىپ، ارەڭ ۇستاپ قالدىم. سويتسەم، تالىقسىپ شالا ولىك بوپ، مەنى سۇيەنىش ەتىپ ازەر تۇر.
شەشەمدى دۇيسەكەڭ ەكەۋمىز ەكەۋلەپ سۇيەمەلەپ، ۇيگە كىرگىزدىك. توسەككە جاتقىزىپ قويدىق.
قايران عانا اپاتايىم، جارىقتا ءتۇر-تۇسىن انىقتاپ بايقاپ، شوشىپ كەتتىم — تۇرمەدەن كەلگەن مەنەن دە جامان. قارايمىن دا ەگىلىپ، باسسالامىن. قارايمىن دا ەگىلىپ، باسسالامىن.
قۇشاقتاسام، قۇشاعىما تولمايدى — ءبىر ۋىس.
بۇل كەزدە ماڭايداعى ۇيلەردەن جۇگىرىپ بالا-شاعا، ايەلدەر كەلىپ قالدى. بىرەۋلەر شەشەمنىڭ ورامالىن اعىتىپ، بەتىنە سۋىق سۋ بۇركىپ جاتىر.
قانىشا جەڭگەم كورىنبەيدى.
— جەڭگەم قايدا؟
ءدال وسى كەزدە موينى-باسىن كيىزدەي قالىن قارا ورامالمەن وراپ، بايلاپ العان، بۇتىنا ەركەكتىڭ گاليفە شالبارىن كيگەن ءبىر قارا ايەل ەسىكتەن ەنتىگىپ كىرىپ كەلە جاتتى. ماعان ونىڭ ءجۇرىس قيمىلى مەن وت شاشقان جىگەرلى كوزدەرى عانا تانىس.
كۇلىمسىرەۋى تانىس .
ەسىكتەن شات-شادىمان جايناپ كىرگەن جەڭگەم ول داعى مەنى وكىرىپ جىلاپ كەلىپ باسسالدى...
و، التىن جەڭگەم، اياۋلىم! نە بوپ كەتكەنسىڭ سەن-داعى!
جىلاسىپ-سىقتاسىپ بولىپ، جاسقا شىلانعان كوزدەرىمىزبەن بىرەۋمىزگە بىرەۋمىز قارايمىز. مەن وعان، ول ماعان تاڭىرقاۋلىمىز. قۇداي بىلەدى، مىنا كيىم، مىنا تۇرمەن جەڭگەمدى باسقا جەردە كەزىكتىرسەم، تانىماي قالۋىم داۋسىز. كەشەگى ءوزىم بىلەتىن، قالادان كەلگەن، ارشىعان جاۋقازىنداي قانىشا سىلقىم بۇل ەمەس. بەتى-قولى ءتىلىم-تىلىم جارىلعان، ۇستىنە نە بولسا، سونى كيگەن.
ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز كورمەگەن ءبىر جىلدان اسا ۋاقىتتىڭ ىشىندە جەڭگەمنىڭ باسىنان از ازاپ كەشپەگەنى بەت-جۇزىندە سايراپ، جازۋلى تۇر.
ءوڭى ۇستالعان اقشاداي كونە تارتىپ، ماڭدايىنا قاتارىنان ەكى ءاجىم سىزىعى ءتۇسىپ قاپتى.
قانىشا جەڭگەم كوزىنىڭ جاسىن جەڭىنە، كويلەگىنىڭ كىر-كىر ەتەگىنە ءسۇرتىپ وتىر. ماعان بۇل دا جات. كەشەگى مۇعاليما قانىشادا مۇڭداي ادەت بولمايتىن، ونىڭ قالتاسىنان تاپ-تازا كىشكەنتاي قول ورامالى تۇسپەيتىن...
جەڭەشەتايىم-اۋ، كىم بوپ كەتكەنسىڭ!
ءتۇننىڭ كوپ ۋاقىتىنا دەيىن ءبىز ۇيقىعا جاتپادىق. بىرىمىزدەن ءبىرىمىز اداسىپ قاپ، ءار قيىردان ارەڭ كەلىپ تابىسقان جاندارمىز. كەۋدەمىزدى كەرنەگەن مۇڭ، زارىمىز دا، ساعىنىشىمىز دا كوپ ەكەن. سونى قانشا اعىتىپ اقتارعانمەن تاۋىسا الاتىن ەمەسپىز.
مەنىڭ باستان كەشكەندەرىم شەشەم مەن جەڭگەم ءۇشىن عاجايىپ ەرتەگى ءتارىزدى. اۋىزدارىن اشىپ، جاندارى كەرەمەت كۇيزەلىپ تىڭدايدى. ال ولاردىڭ باستان كەشكەندەرى مەنى كۇيزەلتەدى.
كيىم-كەشەكتەرى توزىپ بىتكەن،. ادال ەتتى مالدان ءبىر سيىردان وزگە ەشتەڭە دە قالماعان.
جەڭگەم كولحوزدا جۇمىس ىستەيدى ەكەن، ىستەمەسكە شاراسى جوق.
— ەكى ەتەگىمدى بەلىمە ءتۇرىپ الىپ، قالاعا تارتىپ وتىرۋعا تالاي.وقتالدىم. ءبىر زاۆودقا جۇمىسشى بولىپ كىرسەم دە ولمەس ەدىم. جانىمدى بۇنداعىدان جاقسىراق. باعار ەدىم. ءبىراق ءجىپسىز تۇسالىپ، كەتە المادىم، — دەيدى جەڭگەم.
قانداي تۇساۋلار، ەكەنى بەلگىلى. سارسەبەكتىڭ وتىن ءوشىرىپ قالاي كەتسىن؟ — ولمەلى كەمپىردى قايدا تاستاپ كەتەدى؟
قانىشا جەڭگەم نەگە دە بولسا شىداپ، اقىرىن كۇتۋگە بەلدى بەكەم بايلاعان، ول وسى كەزدە شارباقتى وگىز اربامەن بازعا ءشوپ تاسيدى ەكەن. ادام كونبەيتىن، ادام،ۇيرەنبەيتىن نە بار دەسەڭىزشى.
45
ەلدىڭ ءحالى جۇدەۋ
تىم جۇدەۋ.
كەشەگى تىنىشتىلىق كەزدە قولدىڭ سالاسىنداي بولىپ، كوشەگە سىيماي جۇرەتىن جىگىت-بوزبالالار ءقازىر كورىنبەيدى. ءبارى دەرلىك اسكەردە. قايتقاندارى از.
Cay كەتىپ، اقساق-توقساق مۇگەدەك بولىپ قايتقاندار.
اۋىلدا بۇرالقى يتتەر كوبەيگەن. ادام تۇرمايتىن جامان تامداردى مەكەندەگەن كىسى كورسە بەزىپ جونەلەتىن جابايىلانعان مىسىقتار پايدا بولعان.
ەسىكتەرىنىڭ الدىنا قازان اسىپ، جالىنداتىپ ارپا،بيداي قۋىرىپ، كەلىپ تۋلاپ جاتقاندار.
مايداننان قارا قاعاز الىپ، بوزداپ قالعان ۇيلەر دە از؟ ەمەس ەكەن.
كولحوزداعى جۇمىستىڭ بار اۋىرتپالىعىن ايەلدەر مەن قارتتار، جاس بالالار كوتەرەتىن بولعان.
اسىرەسە؛ ايەلدەر مەنىڭ قانىشا جەڭگەم ءتارىزدى جاس كەلىنشەكتەر.
ايەل زاتىن، جالپى، نازىك دەپ اتايدى عوي. بوس ءسوز. مىقتىنىڭ ەڭ مىقتىسى؛ كونبىسە ايەلدەر ەكەنىنە مەن كىممەن دە داۋلاسۋعا بارمىن:
ەركەكتەر زورىعىپ ولەتىن اۋىر جۇمىستاردى بۇل كۇندە قىنق دەمەستەن ايەلدەر اتقارىپ ءجۇر. ونىڭ سىرتىندا، ءۇي ءىشىنىڭ تىرشىلىگىن ىستەيدى، بالا وسىرەدى، كارى اتا-ەنەلەرىن كۇتەدى.
قۇداي بىلەدى، ەركەك بۇعان توزبەگەن بولار ەدى.
سوعىس بىتۋگە سوعىس بولسا بىرەۋگە ىرىس.
ءنۇرالى، جۇنىستەر ءۇشىن ىرىس:
باسقارما مەن باس بۋحگالتەر ەكەۋلەرى بۇل كۇندە كوكتە قۇداي، جەردە وكىمەت بار ەكەنىن مۇلدەم ۇمىتقان. كولحوزدىڭ قوڭ ەت، مايلى سۇبەسىنە تۇمسىقتارىن قاداپ قويىپ، سورىپ جاتقان سۇلىكتەر. ەكەۋى دە ابدەن بايىپ العان، دۇنيە، مۇلىكتى ءبىرى مەن ءبىرى جارىسىپ، باسەكەلەسىپ جينايتىن بولعان. شالادان ءنۇرالى كىلەم ساتىپ اكەلسە، جۇنىستە كىلەم ساتىپ اكەلەدى. ءنۇرالى كىلەم ساتىپ اكەلسە، ءجۇنىس تە سونى اكەتەدى.
ءنۇرالى گەنەرال پالتو الىپ كيسە، ءجۇنىس، تىم قۇرىعاندا، گەنەرال كوستيۋم الىپ كيەدى.
ەكى قورقاۋ سەن كوپ جەيسىڭ بە، مەن كوپ جەيمىن بە دەپ قوماعاي جارىسقا تۇسكەن.
جەمقورلىعى جاعىنان بىرەۋىنەن بىرەۋى قالىسپاسا دا، كوزگە كوبىرەك تۇسەتىنى ءنۇرالى. ءجۇنىس ايلامەن بۇركەڭكىرەپ جەيدى دە، ءنۇرالى اشىق اسايدى.
نۇرالىدە بۇل كۇندە اتاق تا، ابىروي دا جەتەرلىك. اۋدان كولەمىندە ەڭ مىقتى، ەڭ ازۋلى پرەدسەداتەلدەردىڭ ءبىرى .بولىپ سانالادى ەكەن. باسشىلاردىڭ الدىندا بەدەلدى. پلەنۋم، كونفەرەنسيالاردا ىلعي ماقتالادى، گازەت ىلعي ماقتاپ جازادى.
Miنe سوندىقتان دا اۋىلدا ءنۇرالىنىڭ بەتىنە تىكە كەلەر ءبىر جان جوق. ار جاقتارىنان اتارعا وقتارى بولماي تۇرسا دا، قۇرەكە. نۇرەكە، دەپ، الدىندا قۇردان جورعالايدى.
ەگەر كوكتە قۇداي بارى راس بولسا، تۇيىقتىڭ حالقى ءۇشىن جول قۇداي ءنۇرالى. جەردە وكىمەت بارى راس بولسا، ول دا ءنۇرالى.
ءنۇرالىسىز تۇيىقتا تاڭ اتىپ، كۇن شىقپايدى.
ءنۇرالى وسى كوكتەمدە ءجۇز مىڭ سومنىڭ سوعىس زاەمىنا جازىلعان. ءجۇنىس ەلۋ مىڭ سومعا جازىلعان.
بۇل ولارعا اتاق ءۇشىن قاجەت.
ءبارى ءبىر ءوز قالتالارىنان تولەمەيدى، كولحوزدىڭ قويى مەن مايىن ساتىپ تولەيدى.
وزگە جۇرت جان باعا الماي وتىرعان كەزدە ءنۇرالى اۋىلدىڭ باس جاعىنان وڭاشا دوڭەس جەردەن ءتورت بولمە ەتىپ، شاتىرلاپ جاڭا ءۇي تۇرعىزىپ جاتىر. قالاۋى، ىشكى-تىسقى سىلاعى تۇگەل بىتكەن. :پەش سالۋ، ەدەن توسەۋ، ەسىك-تەرەزە ورناتۋ عانا قالعان. اۋىلداعى ەڭ بيىك، ەڭ ادەمى ءۇي بولماق.
ول ءۇي ءبىتىپ، دايىن بولعان كەزدە حوزيايكاسى كىم بولادى؟
ساۋلە بولا ما؟ ءاي قايدام. ساۋلەنىڭ تالما اۋرۋى سوڭعى ۋاقىتتا اسقىنىپ كەتكەن. كادىمگى جىندىعا اينالعان. ءنۇرالى ونى شەلەككە باقسىعا اپارىپ تاستاپتى. ساۋىعىپ كەلە مە، نە بولادى؟
ۇيدە ءبىر جەتىدەي تىنىقتىم دا، اۋدانعا كەلدىم. ميليسيا مەن ۆوەنكوماتقا ەسەپكە وتىرۋىم، پاسپورت الۋىم قاجەت. كەشىكتىرە بەرۋگە بولمايدى، سوعىس ۋاقىتىنىڭ زاڭ — ءتارتىبى قاتال.
زاپى بولىپ قالعاندىقتان دا، ميليسيا كەڭسەسى جاققا جولاعىم كەلمەيدى. بارسام، ۇستاپ الادى دا قاماپ قوياتىنداي جۇرەگىم ءدۇرس-دۇرس ەتەدى.
پاسپورت ستولىنىڭ كىشكەنتاي ويىق تەرەزەسىنەن جۇرەكسىنە سىعالاپ قارايمىن. قانداي ادام وتىرعانىن بايقاماقپىن. سويتسەم، ءبىر كەزدە وسىنداعى مەكتەپتە وزىمە ورىس تىلىنەن ساباق بەرگەن ناعيما دەيتىن ايەل بار ەدى، سول وتىر.كوڭىلىم جادىراپ، جىلىپ قويا بەردى.
— تاتەي، امانسىز با؟
ناعيما مەنى تانىماي بارىپ، ازەر تانىدى.
— قايدان ءجۇرسىڭ؟ نە بوپ كەتكەنسىڭ؟ — دەپ، سۇراپ جاتىر.
Meن قىسقاشالاپ جاي-جاعدايىمدى ايتتىم. ەندى پاسپورت الۋىم قاجەت، تۇرمەدەن بوساعان كۋالىگىمدى كورسەتتىم.
— توقتا... توقتا... سەن بۇرىن وسىندا جۇرگەندە پاسپورت العان با ەدىڭ؟
— العام.
— ول پاسپورتىڭ قايدا؟
فزو-عا كەتىپ بارا جاتىپ، جولدا، پەتروپاۆلدا ۇرلاتىپ العانىمدى ايتتىم.
ناعيما سول جاعىندا قاسىندا تۇرعان ۇلكەن سەيفتىڭ استىڭعى بولەگىن اشتى دا، ءبىر پاسپورت، ءبىر كومسومولدىق بيلەت الىپ شىقتى. ەكەۋىن دە اۋەلى ءوزى وقىپ، قاراپ الدى. سودان سوڭ ماعان ۇسىندى:
مىنالار ەمەس پە؟
و عاجاپ! باياعى سول مەنىڭ پاسپورتىم! مەنىڭ كومسومولدىق بيلەتىم! ەش جەرىنە داق تۇسپەگەن. كومسومولدىق بيلەتتىڭ اراسىندا عاليانىڭ ماعان سىيلاعان كىشكەنتاي سۋرەتىنە دەيىن ءجۇر.
بۇلاردىڭ مۇندا قايدان كەلىپ قالعانىنا اڭ-تاڭمىن.
تۇسىنسەم ، بۇيىرماسىن.
ۇرلاتقاندا اقشاڭ دا بار ما ەدى؟
— ازىراق بار بولاتىن.
— ۇرلاعان ادام اقشاڭدى العان دا، دوكۋمەنتتەرىڭدى پاسپورتتاعى ادرەسىڭ بويىنشا كونۆەرتكە سالىپ، بىزگە جىبەرگەن، — دەيدى ناعيما.
مۇنداي دا بولادى ەكەن.
تاعى دا ءبىر جەتىدەي ۋاقىت ءوتتى، ۇيدەمىن. تازا ارىق، تازا كوتەرەم بولسام كەرەك، ءوزىمدى سەرگەك سەزىنەم. اس بولسا، تابەتىمدە ءمىن جوق. كوز جانارىم ءتىرىلىپ، بەتىمە كادىمگىدەي قان جۇگىرىپ، ادام قاتارىنا قوسىلايىن دەپ قالدىم.
ءبىر كۇنى اتقارۋشى كەلىپ تۇر:
— ەركىن، سەنى اۋىل سوۆەت شاقىرادى، — دەيدى،
سول باياعى ىرىستى.
كەلدىم. ىرىستى قينالا وتىرىپ:
— قاراعىم ەركىن، سەنى اسكەرگە شاقىرعان پوۆەستكا كەپتى، — دەيدى.
مىنە مەن قاراسازدا ۆوەنكوماتتامىن. تىرداي بولىپ شەشىنىپ، اسكەري كوميسسيانىڭ الدىندا تۇرمىن. ارىقتىعىما كوميسسيا مۇشەلەرى تاڭىرقاپ قاراسادى.
— اۋرۋسىڭ با؟
— ساۋمىن.
— مۇنشا نەگە ارىقسىن؟
جارامادىم.
جاراماۋىم تەك ارىقتىعىمنان ەمەس. ەكى تىزەم ەكەۋى بىردەي كۇدىس، اياقتارىم تولىق تۇزەلىپ، جازىلمايدى.
جاراعاندا، اسكەرگە قۋانا-قۋانا كەتەتىن ەدىم.
46
مەن جىگەرلى، كۇشتى بولىپ ءوسۋدى جاسىمنان ارمان ەتۋشى ەدىم، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىن جانە سپورتتى وتە سۇيەتىنمىن. قولىما تۇسكەن سپورتتىڭ تۇرلەرىنەن مەن شۇعىلدانباعان، مەن قىزىقپاعان بىرەۋى جوق. شامام كەلسە، ءبارىن دە يگەرۋگە قۇشتار ەدىم.
ۆولەيبولدى جاقسى وينايمىن، شاڭعىنى ءتاۋىر تەبەم. سۋدا ءتاۋىر جۇزەم. جاقىنعا جۇگىرۋدە الدىما جان سالماس جەلاياقتىڭ ءبىرى ەدىم.
تۋرنيككە دە جامان وينامايمىن.
جاسىمنان نازىك، ارىق بالا بولدىم دا، قارا كۇشكە ونشا جارىمادىم. ءبىراق ونىڭ ەسەسىن الگىدەي سپورتپەن شۇعىلدانۋ، ءوزىمدى شىڭداپ جەتىلدىرۋ ارقىلى تولىقتىرۋعا تىرىساتىنمىن.
دەنە تۇلعاسى سىمباتتى، بۇلشىق ەتتەرى ءتۇيىن-تۇيىن ويناپ تۇراتىن، قىڭقىل سىڭقىلدى بىلمەيتىن، دەنساۋلىعى كۇشتى ادامدارعا ءارقاشان تامسانىپ، قىزىعىپ قارايمىن. قولىمنان كەلسە، سولارداي بولۋ اسىل ارمانىمنىڭ بىرەۋى.
ءال-قۋاتى ناشارلىق ىلميگەندىك، تاعدىردىڭ ادام بويىنا جاپسىرعان زور ءمىنى، كەمشىلىگى دەپ قارايمىن. ومىردە وندايلاردىڭ تالاي جەردە ەسەسى كەتەتىنىن ءوز كوزىممەن كوردىم، باسىمنان دا كەشىردىم. قيىن-قىسپاق ۋاقىتتا الدىمەن قاۋسايتىندار جانە وسىندايلار. ءالجۋاز ناشار كىسى ىستىق-سۋىققا ءتوزىمسىز، دەنە ەنبەگىنە شالاعاي كەلەتىنى داۋسىز نارسە.
ەڭ اياعى بىرەۋمەن توبەلەسىپ قالسا دا، تاياق جەيدى.
Meن ءوزىمدى وسى كەزدە الگىدەي ارىق تا دارمەنسىزدىگىم ءۇشىن ادامنىڭ قورى سانايمىن. وعان قوسا ەكى تىزەم كۇدىس. كوزگە قوراش بەيشارا بىرەۋ بولىپ قالعانىمدى، اسىرەسە، اسكەري كوميسسيادان وتكەن كەزدە ءتىپتى انىق بايقادىم.
كوميسسيادان قورلانىپ، ىزا بولىپ شىقتىم.
جوق مەن قالاي دا، وڭالۋىم كەرەك!
تىزەمنىڭ كۇدىستىگىن جويۋىم كەرەك.
وسىنى الدىما ەڭ ءبىرىنشى ماقسات ەتىپ قويدىم.
كۇندە تاڭەرتەڭ كەرىلىپ، سوزىلىپ، نەشە الۋان دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋلارىن جاسايمىن. شاڭعى تەبەم (ۋىقتان شاڭعى جاساپ العام). كونكي تەبەم.
تىزەلەرىمنىڭ كۇدىسىن جازۋ ءۇشىن تىزەمدى بۇكپەي تۇرىپ ەڭكەيىپ، قولىمدى جەرگە تيگىزۋگە تىرىسامىن. اۋەلگىدە جەتپەك تۇگىل، جولامايتىن. سوسىن ءبىرتىن-بىرتىن جەرگە قولىمنىڭ ءۇشى تيەتىن بولدى.
مەن بۇل جاتتىعۋدى قاشان تالعانشا، شارشاعانشا ەلۋ رەت، قايتالاپ جاساۋمەن بولام.
اپام ىلعي دا رەنجيدى:
— بالام-اۋ، ءوزىن بولساڭ، كوتەرەمسىڭ. بەكەردەن بەكەر ازاپتانىپ، جانىڭدى مۇنشا نەگە قينايسىڭ؟ — دەيدى.
اۋداننان قىزمەت تاۋىپ الماقشى بولدىم. كولحوزدا ءنۇرالىنىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەگىم كەلمەيدى.
قىزمەتكە ورنالاسسام، ءۇيدى كوشىرىپ اكەتپەكشىمىن.
مەن ءتارىزدى ازدى-كوپتى وقۋى بار ادامعا بۇل كۇندە قىزمەت وڭاي تابىلۋى ءتيىس.
قاراسازدامىن.
تانيتىن بىرەۋلەردەن گوسبانككە قىزمەتكەر كەرەك. ينسپەكتورلىق ورىن بار. جۇمىسى اۋىر ەمەس، وپ-وڭاي ۇيرەنىپ كەتەسىڭ دەگەن ءسوز ەستىدىم.
كەلدىم. سويلەستىم. باستىعى ميروشنيچەنكو دەيتىن تاپەلتەك جۋان ادام. كادرلاردىڭ ەسەبىن الاتىن ليستوك بەردى، «وسىنى تولتىر. ءومىربايانىڭ مەن ارىزىڭدى جازىپ، قوسىپ اكەل» دەدى.
ليستوكتا جۇرەكتى ءدىر ەتكىزەتىن ءبىر جامان سۇراق بار ەكەن.
سوتتالدىڭ با؟ نە ءۇشىن سوتتالدىڭ؟» دەيدى.
ماڭدايىمنان تەرىم بۇرق ەتە قالدى.
مەنىڭ گوسبانككە كىزمەتكە الىنۋ، الىنباۋىم عانا ەمەس، بولاشاق بۇكىل ءومىرىم وسى سۇراققا تىرەلىپ تۇرعانداي ەدى. نە دەپ جازام. وتىرىك جازۋعا بولمايدى. ال سوتتالدىم دەپ جازۋعا قولىم بارمايدى.
سەن ءوزىڭ سوۆەت مەكەمەسىنە قىزمەتكە الۋعا بولاتىن دەنى دۇرىس ادامسىڭ با؟ جوق، ءقاۋىپتى بىرەۋسىڭ بە دەپ، سۇراپ وتىرعانمەن بىردەي ەدى. كىسىنىڭ ءوز كەمشىلىگىن، باسقالاردان جاسىرعىسى كەلەتىن جان جاراسىن وزىنە مويىنداتىپ ايتقىزعانداي ار-نامىسقا تيەتىن دوكىر سۇراق.
قيىن ءبىر ەسەپ شىعارعانداي نەمەسە جۇمباق شەشكەندەي ويلانىپ كوپ وتىردىم. سودان سوڭ ليستوكتى ءتورت قاباتتان بۇكتەدىم دە، ورتاسىنان قاق ءبولىپ جانە جىرتتىم.
ەكى بولەكتى قاباتتاپ سالىپ جانە جىرتتىم.
وسىمەن مەنىڭ انكەتا تولتىرۋىم. ءبىتتى.
كورمەگەنىم كەڭسەلەر، مەكەمەلەر بولسىن دەدىم دە، اۋىلعا كايتا قايتىپ كەلدىم.
47
ءدال سول كۇنى ءبىزدىڭ ۇيدە ءبىر قوناق قونىپ وتىر ەكەن. جاسى قىرىقتار شاماسىندا، جىڭىشكە قياق مۇرتى بار، ماڭدايى قاسقالاۋ سۇرشا جىگىت، اتى مۇسا. وسىدان ەلۋ-الپىس شاقىرىم جارقۇلاق دەپ اتالىناتىن التىن كەنىندە جۇمىس ىستەيدى. شەشەم جاعىنان بىزگە جەكجات شالىس. ءوزى دومبىرا تارتىپ، ءان سالادى. مىنەزى جۇمساق كىسىگە جۇعىمدى ءتاۋىر ادام كورىنەدى.
وسى مۇسا ءوزى جۇمىس ىستەيتىن التىن كەنىن كەش بويىنا ماقتاپ سويلەۋمەن بولدى. جۇمىسى اۋىر بولعانمەن، تابىسى جاقسى.
ءار ايدىڭ اياعىندا سول ايدا بۇكىل التىن كەنى بويىنشا الىنعان التىننىڭ مولشەرىنە قاراي ەنبەك اقى تولەيدى. ەنبەك اقىنى التىننىڭ تالونى تۇرىندە بەرەدى. ءبىر سومنىڭ تالونى جاي اقشانىڭ قۇنىنا شاققاندا ون سوم بوپ باعالانادى. دۇكەندە كەزدەمە، ءبىتۋلى كيىم، قانت-شاي سەكىلدى وسى كەزدە باسقا دۇكەندەردە قۇرىپ كەتكەن نارسەلەر سىقاپ تۇر. تالونىڭ بولسا، نە الام دەسەڭ الاسىڭ، جاي اقشاعا ساتپايدى. كۇنىنە نورمالاپ نان بەرەدى دەگەندى ايتتى.
قازىرگى كولحوزداعى تۇرمىسپەن سالىستىرعاندا.، مۇسانىڭ ايتىپ وتىرعاندارى كوممۋنيزم ەدى.
— مەن بارسام، جۇمىسقا الا ما؟ — دەپ سۇرادىم.
— العاندا قانداي، اكە دەيدى.
— وعان دا ءومىربايان جازىپ، انكەتا تولتىرۋ كەرەك پە؟
— قاڭداي انكەتا؟
— قايدا تۋدىڭ، قايدا ءوستىڭ، اكەڭ كىم، شەشەڭ كىم دەگەن ءتارىزدى...
— تۇكتىڭ كەرەگى جوق. باراسىڭ دا، ىستەي بەرەسىڭ. ءبىتتى.
ەرتەسىندە تاڭەرتەڭ مۇساعا مىڭگەستىم دە، جارقۇلاق قايداسىڭ دەپ، تارتىپ جونەلدىم.
جولى ءارى الىس، ءارى اۋىر ەكەن. تيان-شاننىڭ قىتايعا قاراي سۇعىنعان ەڭ ءبىر شالعاي تۇكپىرى، كوك جالتىر جالاڭاش شىڭداردىڭ ءدال ءتۇبى. اتتىڭ مىقتىلىعىنان ءبىر كۇندە ازەر جەتتىك.
ەكى جاعى قىساڭ كەلگەن شۇڭعىل شاتقال ساي. كوبىگىن اسپانعا اتقان اساۋ وزەن. التىن كەنى وزەننىڭ جاعاسىنا تاياۋ توسكەي جۇرەكشەدە. بورەنەدەن قيعان ءۇش-تورت اعاش ءۇي، اعاش باراكتار جانە ون شاقتى جەر ءۇي، جەركەپەلەر. بارى وسى.
ءبىز مۇندا كەشكە قاراي كەلگەنبىز. تاۋ ىشىندە كۇن ەرتە باتىپ، كەش ەرتە تۇسەدى. مۇسا سەمياسىمەن جالپى باراقتا تۇرادى. سەمياسى دەگەندە ءوزى، كارى شەشەسى، قارىنداسى ۇشەۋى عانا. ايەلى جوق، ايەلىنەن اجىراسقان بولعان كەرەك.
باراقتىڭ ەسىگىنەن:
— كەش جارىق! — دەپ، مۇسا باستاپ، كىرىپ كەلدىك.
ۇزىن باراقتىڭ ءىشى الاكەۋگىم. تاقتاي ساكىنىڭ ۇستىندە ءار-ار جەردە سىقسيىپ جانعان بىلتە شام، ءار شامدى قورشاپ الىپ، كەشكى شايعا باس قويعان جۇمىسشىلار. ءبارى مويىندارىن «بۇرىپ بىزگە قاراستى.
— ەشكىڭ ارىق!
— ۋا، مۇسا، ات-كولىك امان با؟
— قالاي، تومەنگى ەل-جۇرتىڭ تىنىشتىق پا ەكەن؟
— ارميادان كىمدەر كەلىپتى؟
— ارمياعا كىمدەر الىنىپتى؟
وسى سەكىلدى سۇراقتار جاۋىپ كەتتى.
— قاسىڭداعى بالا كىم؟ — دەپ سۇراپ جاتىر.
— ءبىزدىڭ تۇيىقتاعى جەكجات ەدى، وسىندا جۇمىسقا كەلدى.
— ە-ە.
تروتۋارشا سوزىلعان ۇزىن ساكىنىڭ ۇستىنەن مۇسا سەمياسىنا تيگەن ورىن باراقتىڭ كىرە بەرىسىنە جاقىن ەكەن. ءبىز سول ارادا تۇرمىن سىرت كيىمدەرىمىزدى شەشىنىپ جاتىرمىز. مۇسانىڭ شەشەسى مەن قارىنداسى مەنىڭ بۇرىن كورمەگەن ادامدارىم. ەكەۋى دە ماعان بۇنىسى كىم، ماسىل ەتىپ، تاعى كىمدى اكەلىپ وتىر دەگەندەي توسىرقاپ قاراسادى.
مىنەكەي ءبىز شاي ءىشىپ وتىرمىز. ورتامىزدا توڭكەرۋلى كەسەنىڭ تۇبىنە جاققان سىعىرايعان بىلتە شام. شايدى مۇسانىڭ شەشەسى قالامپىر قۇيىپ وتىر. پىستە مۇرىن، بەتىندە شەشەك تابىنان پايدا بولعان بۇجىر شۇقىرشالارى بار قاتپا قارا كەمپىر، ماعان ول ءالسىن-السىن بارلاپ كوز تاستاپ قاراپ قويادى.
مۇسانىڭ قارىنداسىنىڭ اتى ءباتيما، جاسى مەن شامالاس. نە شەشەسىنە، نە مۇساعا تارتپاعان، اياق-قولى جۋان، جۋان بەل، بولبيعان سارى قىز. شەشەسى مەن مۇسانىڭ ەكى ارالىعىندا مەنىمەن بەتپە-بەت وتىر.
نەگە ەكەنىن قايدام، وسى قىز ماعان ءبىر كورگەننەن ۇنامادى. بىلايشا الىپ قاراعاندا، ءتۇر-تۇسى تازا، ىقتياتتى، كيىم كيىسىندە دە وعاش ەشنارسە جوق. از سويلەيتىن، مىنەزى سالماقتى جاقسى ۇقسايدى.
ءبىراق قاراپتان قاراپ وتىرىپ، الگىنى سۋقانىم سۇيمەيتىنىن سەزىنەم. كۇرەڭ سارعىش شاشىنا الدەقانداي جىلتىراۋىق ماي جاعىپ، ماڭدايىنان قاق جارا جابىستىرىپ تاراپتى. بەتىنە قاراعان سايىن شاشىنىڭ ءار جەرىنەن بايقالاتىن قايىزعاق پەن الگى مايدان جۇرەگىمدى اينىتىپ، كۇلىمسى ءبىر ءيىس كەلگەندەي بولادى.
دەنەم ءوز وزىنەن تىتىركەنىپ، ءباتيماعا قاراماۋعا تىرىسامىن.
داستارقانعا بولكە تۋرالعان، ازىراق شاقپاق قانت شاشىپ تاستالعان. مۇنداعى ءومىردىڭ باسقاشالىعى وسىدان دا بايقالعانداي بولكە نان مەن قانتتى كولحوزدا ەكىنىڭ ءبىرى جەمەيدى.
باراق تۇرعىندارىنىڭ جالپى سانى جيىرما بەس-وتىز ادامداي. سەميالى، سەمياسىزدارى ارالاس. بارلىعىنا ءۇي ورتاق، اۋا ورتاق، جاتاتىن ۇزىن ساكى ورتاق.
پىسقىرىپ، تۇشكىرۋلەرى دە ورتاق.
شاي ءىشىلىپ بولدى. ايەلدەر ىدىس-اياق جۋىپ، جيناۋعا كىرىسكەندە، ەركەكتەر وزدەرىنىڭ ەركەكتىك ارتىقشىلىقتارىن كورسەتۋگە كىرىستى. ول — ءبىرى مەن ءبىرى جارىسىپ، بىرەۋىنەن بىرەۋى تەمەكى، گازەت سۇراپ الىپ باراقتىڭ ءىشىن اششى كوك تۇتىنگە تولتىرىپ، شىلىم شەگۋ ەدى.
— ءومىرالى، قالايسىڭ، ەي؟
— جاقسىمىن، ابەكە.
— جاقسى بولساڭ، باستامايمىز با؟
— باستا دەپ بۇيرىق بەرسەڭىز، باستايمىز.
بۇل شىلىم تارتىلىپ بولعاننان كەيىنگى اڭگىمە.
ابەكەڭى باراقتىڭ ارعى تۇكپىر جاعىن مەكەندەگەن قارا مۇرت، قارا ساقال ادام. ءسىرا، وسىنداعى جۇرتتىڭ جاسى ۇلكەن وتاعاسى سول بولار.
ال ءومىرالى ساكىنىڭ ورتا تۇسىندا، بىزبەن قاناتتاس وتىرعان جاستاۋ، ءشىلپى سارى جىگىت.
باراقتاعىلار ءومىرالىنىڭ اينالاسىنا سىرعىپ، جينالا باستادى. ءار توپ ءوز ورتالارىنداعى شامدارىن الا كەلىپ جاتىر.
ءومىرالى جاستىعىنىڭ استىنان ءبىر قالىڭ كىتاپ الىپ شىقتى. مۇقاباسىن گازەتپەن قاپتاعان، پاراقتارى جۇلىمدانىپ توزىپ كەتكەن بۇل كىتاپ باتىرلار جىرى ەكەن.
— نەنى باستايمىز؟
— «قىز جىبەكتەن» باستا.
— «قىز جىبەك» كەشە وقىلدى عوي. باسقا بىرەۋىن.
— «قوزى كورپەشتى» باستا.
— «قوبىلاندىنى» باستا، — دەگەن سوزدەر ەستىلدى.
كوپشىلىكتىڭ قالاعانى «قوزى كورپەش» جىرى بولدى.
ءومىرالى مالداس قۇرىپ، جايعاسىپ وتىردى. بىلتە شامنىڭ ەكەۋىن قاتارىنان الدىنا جاقىنداتا قويدى دا، كىتاپ بەتىن جارىققا بۇرا ۇستاپ، باسىن دا سولاي قاراي قيسايتىپ اپ، داعدى بولعان ماقاممەن اۋەندەتىپ وقي جونەلدى:
كەمەل اقىن كەلتىرەر ءسوزدىڭ تۇرىك،
وعان دا زامان وتكەن ءبىر ىقىلىم.
كەشەگى ول ءبىر قاتار زامانىندا
ءوتىپتى ەكى بايىڭ بىزدەن بۇرىن.
مۇنداعى جۇرتتىڭ قولى بوستا، اسىرەسە، وسىنداي كەشكى ۋاقىتتا ەرمەك ەتىپ، كوڭىل كوتەرەتىن ويىن-ساۋىعى دا، كينوتەاترى دا وسى كىتاپ ەكەن. سونىڭ ىشىندەگى قيسسالاردى ون، جيىرما قايتا وقىتقاندى، باسقالار ۇيىپ تىڭداعاندى بىلەدى. وقيتىن ىلعي دا ءومىرالى بولسا كەرەك. ءبىرتۇرلى سىڭسىپ اۋەندەتكەن ءتارىزدى توسەلگەن ماقامعا سالىپ، وقتا-تەكتە ەرنىن جالاپ قويىپ، تەڭەپ وتىر. تىڭداۋشى جۇرت بايگە اتىنا دەم بەرىپ، قوزدىرا تۇسكەندەي ءار كەزدە ەلىرە ءۇن قوسىپ، ءماز بوپ، جىرعاپ قالادى.
قيسسانى مەن دە جاقسى وقيمىن. ومىرالىدەن ءارى ءتاۋىر، ءارى تەز وقيمىن. مەنىڭ دە توسەلگەن ماقام-اۋەندەرىم بار. سوعان سالىپ، قۇبىلتىپ، اسەرلى ەتىپ وقۋعا شەبەر-اقپىن.
ون ءبىر بۋىندى قارا ولەڭ تۇرىندەگى قيسسانى ءبىر باسقا، جىر تۇرىندەگى قيسسانى جانە ءبىر باسقا اۋەز-ناشپەن، ءالقيسسا دەپ باستالاتىن قارا ءسوزى بولسا، ونى تاعى دا بولەكشە داۋىسپەن نەشە ساققا جۇگىرتىپ وقي الام.
شىركىن ماعان وقىتار ما ەدى دەپ، اركام قوزىپ، ازەر وتىرمىن. ءومىرالىنىڭ وقىعانى كوڭىلىمە تولمايدى. ءبىر سارىنمەن سىلبىر وقيدى ەكەن، ءسوز بەن ءسوزدىڭ اراسىندا ىڭىلداپ سوزىپ تۇرىپ الادى.
ءبىر كەزدە ءومىرالى تالىپ شارشاعانداي بولدى. تاماعى كەبەرسىپ، ءۇنى شىقپاۋعا اينالدى. سونى پايدالانىپ:
— بەرىڭىز، مەن وقيىن، — دەدىم،
بەردى.
كورەيىك، قالاي وقىر ەكەنسىڭ دەگەندەي جۇرت ماعان تراستى. ارالارىنان ورىن بوساتىسىپ، مەنى شامعا جاقىنىراق جىبەردى. كوكپارعا تىڭنان قوسىلعان جۇيرىكتەي ەشقانداي ءمۇدىرىسسىز-زاۋلاي جونەلدىم:
تال شىبىقتاي بۇرالعان ءوزى كەرىم،
مىنەكەي، ونى ايتاتىن كەلدى جەرىم.
قىپشا بەل، الما مويىن سۇلۋ بايان،
سيپاتى جاننان اسقان ول ءبىر سەرىم...
ومىرالىدەن اسىرىپ، قۇلشىنعان شابىتپەن وقىپ جونەلدىم. ءار ءسوزىم انىق، ايقىن، اسەرلى شىعىپ جاتقانىن ءوزىم دە اڭعارامىن. جۇرت مەنەن مۇنداي ونەر كۇتپەسە كەرەك. ءبارى جىم بوپ، ءبىر ساتكە تىم-تىرس تىندى دا قالدى. سوسىن، كىتاپتىڭ ءبىر بەتى تاۋسىلىپ، ەكىنشى بەتكە اۋىساردا، سول كەزدەگى ۇزىلگەندىكتى پايدالانىپ:
— وي، ازاماتىم!
— مىناۋ ءبىر ونەرلى بالا عوي!
قاتىرىپ وقيدى ەكەن!
تاماشا وقيدى ەكەن — دەپ، جامىراپ، ماقتاي جونەلىستى.
توبەم كوككە جەتكەندەي بولدى...
ماقتاۋ سوزدەر شابىتىمدى ودان بەتەر تاسىتتى. جەر تانابىن قۋىرعان تارلان بوزشا باۋىرىم ەركىن جازىلىپ، ناعىز بابىما تۇسە باستاعاندايمىن. ماڭدايىمنان بۋسانعان تەر شىقتى. جىر مازمۇنىنىڭ جۇرتتىڭ جۇرەك قىلىش شەرتىپ وتەدى-اۋ دەگەن تۇستارىنا كەلگەندە، داۋىس ناشىمدى قۇبىلتىپ، تۇرلەنتە تۇسۋمەن قابات، قاس-قاباق، بەت-بەينەمدى دە بەيىمدەپ، وزگەرتە قويام. جىردا ايتىلىپ جاتقاننىڭ ءبارىنىڭ ءتىرى كۋاسى ءتارىزدىمىن، ءوزىم بىرگە ارالاسىپ، باسىمنان بىرگە كەشىپ جۇرگەندەيمىن.
مىنەكەي، جىر وقىلىپ ءبىتتى. تەز وقىلدى. جۇرت قالاي اياقتالعانىن سەزبەي قالعان ءتارىزدى.
— وي، كوپ جاسا!
— ءبىر جاسىڭ مىڭ بولسىن!
— جاسىڭ ۇزاق بولسىن! — دەگەن ءتارىزدى ماقتاۋ سوزدەر.
ونەرىمە سۇيسىنگەن جۇرت:
— قانە، ەندى قوبىلاندىنى وقى، — دەپ، ءوتىنىش جاساي باستادى.
«كەمەشى كەلسە، قايىقشى سۋدان شىعادى» دەگەندەي، ءومىرالى دالادا قالىپ قويدى. وزگە جۇرتتىڭ ىشىنەن ونى ءومىرالى اتاندىرىپ، بيىكتەتىپ تۇرعان باسىنداعى ازعانتاي باق-دارەجەسىن ءتۇتىن قالدىرماستان مەن تارتىپ العانداي بولدىم.
جىر قيسسالارىنىڭ ىشىندە قوبىلاندىنى ەرەكشە سۇيەم. ءوزىم جانە تۇگەل دەرلىك جاتقا بىلەم. كەي جەرىن كىتاپقا قاراماي دا زاۋلاتام. تايبۋرىلدىڭ شابىسىن سىپاتتايتىن جەردە جىنى قوزعان باقسىدان ورەپكىپ ءوزىمدى-وزىم ۇمىتىپ، قالىبىمنان شىعىپ كەتەتىن ءتارىزدىمىن..
قىسقاسى، عاجاپ وقىدىم.
جۇرت ءبىر اۋىزدان:
— مىنا بالا ارتيست ەكەن، — دەستى.
وسىدان بىلاي كۇندە كەشكىلىك قيcca وقۋ مەنىڭ مىندەتىمە اينالدى.
48
ۇلكەن باراقتىڭ بەت الدىندا باعانعا سىممەن سالبىراتىپ بايلاپ قويعان رەلس سىنىعى. ەرتەمەن تاڭ قاراڭعىسىنان سونى بىرەۋ بىلەكتەي سويىل تەمىرمەن بۇكىل تاۋ-قۇزدى جاڭعىرىقتىرىپ داڭ-داڭ سوعادى. بۇل ۇيقىلارىڭنان ويانىڭدار، تۇرىڭدار دەگەنى. ۇزىن ساكىنىڭ ۇستىندە قاز-قاتار ءتىزىلىپ سۇلاعان ادام دەنەلەرى. دابىل ءۇنىن ەستىپ، قاۋىرت قوزعالىسقا كەلەدى. ءار-ار جەردەن جىلتىراپ، تاعى دا. بىلتە شامدار جانادى.
شاشتارى ۇيپا — تۇيپا بولىپ، ەسىنەن تۇرىپ جاتقان، ايەلدەر.
تۇرعىسى كەلمەي، قىڭقىل-سىڭقىل بىلدىرگەن بالالار.
«ءاي، ءتۇر. شاي قاينات» دەپ، ايەلدەرىن جۇلقىعان ەركەكتەر.
التىن كەندەگى نەگىزى قاۋىرت جۇمىس وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى تاۋدىڭ سوناۋ بيىك جال باسىنان قاپپەن كەن ارقالاپ ءتۇسۋ. تىپ-تىك قيا بەتتەن يرەكتەپ قاشاپ، جول جاساعان. جۇرت تاۋعا سونىمەن جاياۋ شۇباپ شىعادى، جاياۋ تۇسەدى.
كولىك شىعا المايدى.
تومەندە سۋ بويىڭىزدا بورەنەدەن قيىپ جاساعان شاعىن اعاش ءۇي. ءىشى ديىرمەن قۇساپ كۇندىز-تۇنى دۇرسىلدەيدى دە جاتادى. جۇرتتىڭ تاۋ باسىنان ازاپپەن ارقالاپ تۇسكەن كەنىن ۇنتاقتاپ، التىنىن ايىراتىن زاۆود مىنە سول.
وعان كىم بولسا، سونى كىرگىزبەيدى.
شاتقالدىق ءىشىن جاڭعىرىقتىرىپ دابىل ەكىنشى رەت سوعىلعاندا، جۇرت جۇمىسقا شىعۋلارى كەرەك.
قولتىقتارىنا بىر-بىردەن بوس قاپ، مەشوك قىسىپ الىپ، جاياۋ شۇبىرعان حالىقتىڭ اراسىندا مىنە مەن دە كەلە جاتىرمىن.
قاسىمدا ءباتيما.
ول ماعان ءبىر سەميانىڭ ادامدارىندا بولاتىن ۇيىرسەك جىلى كوزبەن قارايدى. ەگىز قوزى تارىزدەنىپ جانامالاپ بىرگە جۇرگىسى كەلەدى. ءباتيمانىڭ ول مىنەزى ماعان ونشا ۇنامايدى. جولاپ كەتسە، بىردەڭەسى جۇعاتىنداي بويىم ءدىر ەتە قالادى.
سۋدان ارى وتكەن سوڭ-اق جول تىكە ورگە تارتادى. تاۋعا ورمەلەپ شىعۋ باستالادى. ۇيرەنبەسەڭ ادامعا بۇل ناعىز ازاپ بولادى ەكەن. جولدىڭ ءبىر يرەگىن جۇرمەي-اق تىزەم سالدىراپ تالىپ كەتتى.
ال ۇيرەنىل، داعدىلانىپ العاندار ءبىرىن-بىرى قۋالاي، باسىپ-وزىپ، تاۋ ەشكىشە زىرلايدى...
جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىندا قالىپ قويدىم..
— العاشىندا جۇرتتىڭ ءبارى وستەدى. تاۋدان تاس الىپ تۇسپەك تۇگىل، شىعا الماي قينالادى. ءالى ءبىراز كۇننەن كەيىن ۇيرەنىپ كەتەسىڭ — دەيدى ءباتيما.
بۇيتكەن ءبىراز كۇنى قۇرىپ قالسىن.
ءالسىن-السىن توقتاپ، دەم الام.
ءباتيما دا انالارداي شارشاۋ بىلمەس كونتەرىنىڭ بىرەۋى. ءبىراق ونىڭ مەنى جالعىز تاستاپ كەتكىسى كەلمەيدى. ماعان قارايلاپ، مەن توقتاسام، ول دا توقتايدى.
كەيبىر وتە-موتە تىك جەرلەردە قولتىعىمنان سۇيەمەلەپ، قامقور بولادى.
بۇنىسى ادامشىلىق ەكەنىن مەن ىشىمنەن جىلى قابىلداپ، ايەل زاتى رەتىندە ۇناتپاسام دا، جولداس رەتىندە، جەرىك رەتىندە ءوزىن ءتاۋىر كورە باستادىم.
باسقالار بىزدەن ۇزاپ كەتتى.
ماعان تاۋ باسىنا شىعۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولدى. «و، ءبۇيتىپ تاپقان تابىسى قۇرىسىن! مىناۋ جۇمىس ەمەس دوزاق قوي!» دەگەن ءسوزدى توقتاپ، دەمالعان سايىن ايتام.
يرەك-يرەك بولىپ، تىكە كەتىپ جاتقان جول ءتىپتى تاۋسىلاتىن ەمەس. ءار يرەگىن ءجۇرىپ ەتكەن سايىن ەندى قانشا قالدى ەكەن دەگەن ويمەن جوعارىعا كەز سالىپ قاراپ قويام. ءالى كوپ، ءالى ۇزاق.
ءبىر يرەكتەپ سوڭ ءبىر يرەك.
ءانe، اۋەلگى وزىپ كەتكەندەر تاۋدىڭ ۇشار باسىنا جەتىپ تە ۇلگەردى. ول ارادا كەن قازاتىن شاحتا بار. مۇسا تارىزدەنگەن اۋلەتتى جىگىتتەر سول شاحتادا جۇمىس ىستەيدى. تاستى بۇرعىمەن ۇرىپ تەسەدى دە، ءدارى قويىپ جاعادى. كەندى سولاي قوپسىتادى.
تۇستەن كەيىنگى سمەناعا باراتىن بولعاندىقتان مۇسا ءقازىر ۇيدە.
ءبىز تاۋدىڭ ورتان بەلىنە ازەر دەپ جەتكەندە، الدىڭعى وزىپ كەتكەندەر كەن الىپ، كايتىپ تا ۇلگەردى.
التىننىڭ كەنى كيىرشىق تاسى ارالاس، دىمقىل سارعىش قۇم بولادى ەكەن. اۋىرلىعى كەرەمەت — تۇزبەن بىردەي. سودان قاپتارىنىڭ تۇبىنە زىلدەي ەتىپ شىلقىتىپ سالىپ العان ايەلدەر مەن بالالار اۋىر جۇكتىڭ سالماعىمەن جانشىلىپ ەكى بۇكتەلىپ، ەڭىسكە قاراي دەدەكتەپ جۇگىرىپ كەتىپ بارا جاتادى. ارت جاقتارىندا اپات بولىپ، سودان قاشىپ كەلە جاتقان ادامدار ءتارىزدى، ەشتەڭەگە باس بۇرىپ قارامايدى. بىرەۋىنە بىرەۋى ءبىر اۋىز سەز ايتپايدى، ايتۋعا مۇرشالارى دا جوق.
الگىدەي قاتتى جۇرىسپەن كەلە جاتىپ، جازاتايىم ءسۇرىنىپ كەتىپ جىعىلسا، نە بولارلارىن بىلمەيمىن. ءبىراق، ءبىر عاجابى، بىردە-بىرەۋى جىعىلمايدى.
الدەرى ءبىتىپ، دەمالعىلارى كەلگەندە، جولدىڭ بيىك جار ەرنەۋىنە ارقالارىن سۇيەپ، تىكەلەرىنەن —تىك شالقايىپ، قۇلاي كەتەدى.
سوسىن تاعى جۇگىرەدى.
ءولدىم-تالدىم دەگەندە تاۋدىڭ باسىنا دا شىقتىم-اۋ! شاحتا دەيتىندەرى مىنە مىناۋ. التىننىڭ جىلعاسىن قۋالاپ، جاقپار تاستىڭ وزەگىن ۇڭگىپ كولبەي قازىلعان، ءىشى الا كولەڭكە ۇڭگىر اۋەسى سەبەزدەپ جاڭبىر جاۋىپ تۇرعانداي دىمقىل، اياق استى شىلقىعان سۋ. تاس قابىرعالاردان جورعالاپ اققان ءمولدىر تامشىلار.
اياقتىڭ ءدال استىندا ءۇيىلىپ جاتقام كەپ.
ءباتيما ەكەۋمىز عانامىز.
— ۇستا قابىندى، — دەدى ءباتيما.
مەن قابىمنىڭ اۋزىن اشىپ تۇردىم.
الاقانى شۇقىرايعان مەشكەي كۇرەكپەن ءباتيما تورت-بەس كۇرەك كەن سالىپ بەردى دە:
— وسى جەتەدى، بۋدان ارتىق اپارا المايسىڭ، — دەدى،
سالىنعان كەن قابىمنىڭ تۇبىندە عانا، ماعان تىم از كورىنىپ تۇر.
اركىمنىڭ كۇنبە-كۇن الىپ بارعان كەنىن تارازىعا جەكەلەپ ولشەپ قابىلدايدى. سوعان ساي ەڭبەك جازادى. ەڭبەگى كوپتىڭ تابىسى دا كوپ. ەڭبەگى ازدىڭ تابىسى دا از.
سوندىقتان كەندى، مۇمكىن بولعانىنشا، مول ەتىپ اپارۋعا اركىم مۇددەلى.
ءباتيما كەندى وزىنە مەنىكىنەن ەكى ەسەدەي مول ەتىگى سالىپ الدى.
— قانە، كوتەرىپ كور.
ە، كوتەرسە نەسى بار دەگەن ويمەن قابىمدى جەردەن جۇلىپ الماقشى بولدىم. سويتسەم، ءزىل باتپان. وڭايشىلىقپەن كوتەرە الاتىن ەمەسپىن. جەرگە جابىسىپ قالعان ءتارىزدى. ءباتيمانىڭ جاردەمىمەن ازەر دەپ ارقاما سالدىم.
كەن ەمەس، قورعاسىن. بوكسەمدى جانشىپ سىندىرىپ بارادى. وسىنى سەزگەن ءباتيما:
— قالاي ەكەن؟ — دەيدى.
— اۋىر ەكەن.
مەن الدا كەلە جاتىرمىن، ءباتيما مەنىڭ سوڭىمدا. تىزەلەرىم قالتىراپ، ماس ادامداي تالتىرەك-تالتىرەك ەتەم.
شاحتانىڭ شىعار اۋزىنداعى كولبەۋ جولمەن كەلە جاتقانداعى ءحالىم وسى.
ەندى مىنە قۇلدي ەڭىس جول باستالدى.
اۋىر جۇكپەن ەڭىستەن تومەن ءتۇسۋ — بۇل دوزاقتىڭ دوزاعى ەكەن. جۇرتتىڭ الگىندە دەدەك قاعىپ جۇگىرىپ بارا جاتۋىنىڭ سىرى ماعان ەندى ءمالىم بولدى. جۇگىرمەسكە لاجىم جوق. شارشاعانعا دەيىن جانتالاسىپ ءبىراز جەرگە جەتىپ قالۋىڭ كەرەك.
مەن جولدىڭ ءبىر يرەگىنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ازەر جەتەم. سوسىن، جۇرتتان كورگەنىم بويىنشا، جول شەتىنە شوڭقيىپ قۇلاي كەتەم.
مەنى تاستاپ ءباتيما تاعى دا كەتپەيدى. قاسىمدا جۇگىن ارقالاعان قالپى كۇتىپ، توسىپ تۇرادى.
مەن بەس رەت وتىرىپ دەمالعاندا، ول ءبىر رەت وتىرىپ دەمالادى.
ءباتيمانىڭ نەگە شارشامايتىنىنا مەنىڭ تاڭىم بار.
مەندە ءال قالمادى، وتىرۋىم جيىلەپ كەتتى.
— قاشان ۇيرەنگەنشە، جۇرتتىڭ ءبارى وستەدى، بۇل بۇل ما، ەرتەڭ ءالى بەلىڭنەن شويىرىلىپ، قوزعالا الماي قالاسىڭ، — دەيدى ءباتيما.
قاپ، بەكەر كەلگەن ەكەنمىن. كولحوزدا جۇمىس ىستەۋىم بۇدان مىڭ ەسە ارتىق ەدى عوي دەپ، ىشىمنەن باس شايقاپ وكىنۋدەمىن.
ءباتيما ءبىر كەزدە:
— تىم اۋىر بولسا، ازىراق توگىپ تاستا، — دەدى.
مۇنداي اقىل باسىما نەعىپ كەلمەگەنىنە تاڭمىن. قۋانىپ كەتتىم دە، كەنىمنىڭ ءبىرازىن توگىپ تاستادىم.
ساي تابانىنا دەيىن ەندى از قالعاندا، مەنىڭ ءحالىم مۇلدەم ءبىتتى. كىرپىگىم ارەڭ قىبىرلاپ، جول شەتىندە دەمالىپ وتىرمىن. مەنەن تومەن ءدال قاسىمدا ءباتيما وتىر.
ءباتيما دا شارشاڭقىراعان، ءبىراق مەندەي ءالسىز ەمەس.
بىزدەن باسقالار زاۆودقا باياعىدا بارعان. الدى كەندەرىن ەتكىزىپ ۇيدى-ۇيلەرىنە تاراپ كەتتى دە، ارتى وتكىزىپ جاتىر.
— ال جۇرمەيمىز بە؟ — دەيدى ءباتيما.
— ءباتيما، مەن قاتتى شارشادىم. جۇرۋگە ءحالىم جوق.
كەنىمنەن جانە ءبىراز تەگىن تاستايىن دەسەم، سونشا جەردەن ازاپتانىپ كوتەرىپ اكەپ، ەندى توگۋگە وبالسىنام.
ءىشىم اشيدى.
ءباتيما مەن كۇتپەگەن عالامات ءبىر ەرلىك شەشىم جاسادى. مەنىڭ قابىمدى ءوز قابىنىڭ ۇستىنەن كوتەرمەك بولدى. مەن اۋەلدە شوشىپ قالدىم. ەكى ادامنىڭ جۇگىن ءبىر ادام قالاي كوتەرەدى؟
بۇل مۇمكىن ەمەس نارسە!
مىنەكەي، ءباتيما ەكى قاپتى ءبىر ءوزى ارقالاپ كەلە جاتىر. مەن ارت جاعىندا بوس كەلەم. ءباتيمانىڭ كۇشتىلىگىنە ءارى عاجاپتانىپ، ءارى ونىڭ نە بەلى، نە اياعىنىڭ ءبىر جەرى بىرت ەتىپ سىنباس پا ەكەن دەپ، ءقاۋىپ ويلايمىن.
سىنباق تۇگىل، قىڭق دەمەيدى. ۇستىنەن جانە وسىنداي جۇك ارتساڭ دا، جۇرە بەرەتىندەي.
كۇش دەپ مىنە وسىنى ايت.
ەركەك باسىممەن جۇگىمدى قىزعا ارقالاتۋىم جانە ونىڭ ءوز جۇگىنە قوسىمشا ەتىپ كوتەرىپ قويىپ، ءوزىم بوس كەلە جاتۋىم كولدەنەڭ جۇرت كورسە، ارىما تاڭبا بولارلىقتاي ۇيات ءىس. .مەن بۇنى جان-تانىممەن شامىرقانىپ تەرەڭ سەزىنەمىن. بىرەۋ-مىرەۋ بايقاماسا ەكەن دەيمىن.
جولداسقا ءباتيماداي قايىرىمدى ادام، ءاي ءسىرا، دۇنيەدە كەزدەسپەس!
كوپىردىڭ قاسىنا كەلگەندە،ءباتيما ۋھ دەپ، دەم.الۋعا ءبىراق وتىردى. ەندى قالعان جول از عانا. مەن ءوز قابىمدى ءوزىم الدىم.ءولدىم-تالدىم دەگەندە، تارازىنىڭ باسىنا جەتتىم.
بۇل كەزدە تا رازى باسىندا ادام قاراسى جوق ەدى. قابىلداۋشىدا ءبىز جاققا كەتىپ قالعان. ءباتيما ەكەۋمىز.دەمالىپ، توسىپ وتىرمىز.
قالاي، قاتتى شارشادىڭ با؟
— قۇرىسىن، تاۋعا ەندى شىقپايمىن. .كەتەم اۋىلعا.
قوي، كەتەمى نەسى ەلدەن ۇيات ەمەس پە؟ العاش رەت شىققاندا جۇرتتىڭ ءبارى وستەدى. ءالى ۇيرەنەسىڭ.
مەنىڭ كەتەمىن — شىن ءسوزىم.
باسىندا قارا بىلعارىمەن تىستالعان مالاقايى، ۇستىندە سۋ جاڭا قارا كوك قىستىق پالتوسى بار، ورتا بويلى، تولىقشا دەنەلى، ادەمىشە قارا ءسۇر جىگىت ءىشى ءدۇرس-دۇرس ەتكەن زاۆود ۇيىنەن شىعىپ، اياعىن جايلان باسىپ، بىزگە قاراي كەلە جاتىر. ەكى قولى قالتادا..
— سەن قىزعا بۇگىن نە كورىندى جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىندا قالىپ؟ بۇرىن ەڭ الدىمەن كەلەتىن ەدىڭ؟ بۇل مىرقىمباي كىم؟
ءباتيما مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ايتىپ جاتىر.
— قۇداي بىلەدى، كولحوزدان قاشىپ كەلدىڭ عوي...
— مەن كولحوزعا مۇشە ەمەسپىن، — دەدىم.
— كولحوزعا مۇشە بولماي، اسپاننان تۇسكەن شىعارسىڭ.
اۋەلى ءباتيمانىڭ.كەنىن ولشەدى، ەلۋ كيلوگرامم شىقتى.
مەنىكى وتىز سەگىز اق.
— ءوزىڭ جىگىت:ەمەس.ەكەنسىڭ عوي، قىز عۇرلى كوتەرىپ اكەلمەپسىڭ — دەپ قابىلداۋشى مەنى مازاق ەتىپ جاتىر.
كىتاپشاعا جازباق بوپ:
— فاميلياڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى.
— مامىربايەۆ.
— مامىربايەۆ! — دەپ، قابىلداۋشى ەلەڭ ەتە قالدى. — سەن سارسەبەك مامىربايەۆتىڭ ءىنىسى ەمەسسىڭ بە؟
— ءيا، ءىنىسىمىن.
— تۋعان ءىنىسىمىسىڭ؟
— تۋعان.
— سارسەبەك اسكەردە عوي؟'
— اسكەردە.
— قاشان الىنىپ ەدى؟
— ەكى جىلداي بولدى.
— حات كەلىپ تۇرا ما؟! قاي جەردە؟
— بىلتىرعى مارت ايىنان بەرى حات جوق
— سوعىسقا بارىپ پا ەدى.
— بارعان.
— مم....
— مەنىڭ اعايىمدى ءسىز قايدان بىلەسىز؟:— دەپ سۇرادىم.
— ە، بىلمەي. سارسەبەك ەكەۋمىز الماتىدا بۋحگالتەرلىك كۋرستا بىرگە وقىعانبىز. ءبىر بولمەدە جاتقانبىز. اعاڭنىڭ ايەلى قانىشانى دا بىلەم. ەكەۋىنىڭ قالاي تانىسىپ قالاي قوسىلعانى ءبارى مىنا. مەنىڭ الاقانىمدا. قانىشا. قايدا، سول ءوز اۋىلدارىندا ءمۇعالىم بە؟
بۇل جىگىتتىڭ اتى دۇيسەن، فاميلياسى داۋىلبايەۆ ەكەن. جەڭگەم جايلى ايتقاندارىمدى وتە ىجداعاتپەن تىڭدادى. ونىڭ الدەكىمدەردىڭ قۋدالاۋىمەن قىزمەتىنەن بوساپ كولحوزدا قارا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىن بىلگەندە، كەرەمەتتەي كۇيزەلىپ، مىناۋ. سۇمدىق ەكەن دەگەندەي باسىن بىرنەشە رەت شايقاپ قويىپ تۇردى.
مۇنداعى التىن كەندى ارتەل دەپ اتايدى. دۇيسەننىڭ قىزمەت لاۋازىمى ەسەپشى-بۋحگالتەر.
باسقارۋشىلاردىڭ بىرەۋى.
بۇل ادامنىڭ مەنىڭ سارسەبەك اعايىممەن الگىدەي جاقىن جولداس بولىپ شىققانىنا، سول ارقىلى ماعان دا سۇحبات ءبىلدىرىپ، جىلى سويلەسكەنىنە ىشىمنەن قۋانىشتى ەدىم. جۇمىستىڭ اۋىرلىعىنان اۋىلعا قايتىپ كەتسەم دەگەن ويىمنان ەندى ايني باستاعاندايمىن. شىداپ، تاعى ءبىراز ىستەپ كورمەكپىن.
دۇيسەن ماعان قولدان كەلگەن جاقسىلىعىن ىستەۋگە دايىن تۇرعان ادام. سارسەبەكتىڭ ءىنىسى ەكەنىمدى بىلگەن سوڭ ول مەنىڭ اكەلگەن كەنىمدى وتىز سەگىز كيلونىڭ ورنىنا تۇزەپ، قىرىق سەگىز كيلو ەتىپ جازدى.
ءوسىرىپ جازدى.
ءبىر بۇگىن ەمەس، كۇندە سويتەدى.
تاۋدان كۇندە دەرلىك مەن جۇرتتىڭ سوڭى بولىپ كەلەمىن.
تارازىنىڭ باسىندا دۇيسەننەن وزگە ەشكىم قالمايدى.
ءباتيما بولسا، ول ءوز كىسىمىز. ون تۇگىل، جيىرما كيلو قوسىپ جازسا دا، قۋانعاننان وزگە ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى.
دۇيسەن ءبىر كۇنى:
— ءاي، قارا ءتامپىش، رەتى كەلسە مەن سەنى باسقا ءبىر جەڭىلىرەك جۇمىسقا اۋىستىرامىن.
49
نe جۇمىسقا اۋىستىرار ەكەن دەپ، جانىم تاقات تاپپاي كۇتىپ ءجۇرمىن.
دۇيسەن ماعان ءوز اعايىمداي بولدى. كەزىككەن جەردىڭ بارىندە تاپتىشتەپ حال-جايىمدى سۇراپ جاتادى.
باسقالاردىڭ الدىندا مەنىڭ توبەم كوككە جەتكەندەي بولدى.
تاۋعا شىعۋعا، تاۋدان تۇسۋگە بۇرىنعىداي ەمەس، ازداپ ۇيرەنگەن ءتارىزدىمىن. كەندى دە، نامىسىما تىرىسىپ، كوبىرەك كوتەرىپ اكەلەم. ءبىراق ازاپ ەكەن، ازاپ. ءار شىعىپ تۇسكەندە، عۇمىرىمنىڭ جارمىسىن جوعالتقانداي بولام.
جانباعىس ادامعا نە ىستەتكىزبەيدى! اقشا ادامعا نە ىستەتكىزبەيدى. تاۋدان ءبىر سەنتنەرگە دەيىن ءتىپتى ودان اسىرىپ كەن كوتەرىپ اكەلەتىندەر بار.
كۇنىنە ولىمتىكتەنىپ ەكى شىعىپ تۇسەتىندەر بار.
بۇندايلاردىڭ كوپشىلىگى جاس بالالار. اكە-شەشەلەرى ولاردىڭ تابىس تاپقانىنا قۇنىعىپ العان. ءبىزدىڭ پالەنشە شارشاۋ بىلمەيدى، تاۋعا ەكى رەت شىعىپ ءتۇسۋ وعان ويىنشىق دەپ، قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، ماقتاپ قويادى.
بالا نەمە، شىنىندا دا سوندايمىن دەپ ويلايدى.
دۇيسەن اعا، كوپ جاسا! ءبىر جاسىڭ مىڭ بولسىن!
Meن مىنە باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ وتىرمىن.
راقات جۇمىس.
التىن كەنى تۇرعان سايدىڭ بويىندا، ون شاقىرىمداي تومەندە، قالىڭ قاراعايدىڭ اراسىندا پيلورام بار. سودان ەكى ادام اتقا ارتىپ، سۇيرەتىپ ءار ءتۇرلى ءتىلىندى اعاش، تاقتاي تاسيمىز.
قاسىمداعىم ءالىم دەيتىن شال.
جول بۇل ارادا ناشار، ماشينا، اربا جۇرە المايدى.
قاجەت نارسەنىڭ ءبار-بارىن تومەن جاقتان اتقا ارتىپ جەتكىزەدى.
ءالىمنىڭ مىنگەنى ءوزىنىڭ جەكە مەنشىك اتى. اقى وزىنە جانە اتىنا تولەنەدى.
مەنىڭ استىمدا ارتەلدىڭ تۇيەدەي بيىك، كۇيلى قىزىل اتى. ەر-تۇرمانىم بىلعارىدان ىستەلگەن ادەمى بازار ەر-تۇرمان.
كۇنىنە ءبىر عانا.رەت بارىپ اكەلەمىز. قالعان ۋاقىتتا بوسپىز. ەكى بارۋعا ءبىز شىداعانمەن، ات شىدامايدى.
جازىلاتىن ەنبەگى تاس تاسۋشىلاردان كەم ەمەس،
جەكجاتىنا جولاۋشى شەككەن ادامداي ءالىم ەكەۋمىز تاڭەرتەڭ شايدان كەيىن اتقا قونامىز دا، اڭگىمەلەسە وتىرىپ، اياڭمەن پيلورامعا كەلەمىز. اتتىڭ ءار قاپتالىنا ەكىدەن-ۇشتەن تاقتاي تەڭدەپ الامىز دا، قايتا قايتامىز. قاتار جۇرۋگە جول تار، ءبىرىمىزدىڭ سوڭىمىزدان ءبىرىمىز شۇباپ، ءجۇرىپ وتىرامىز. قىستىگۇنى ورمان ءىشى. مولدىرەگەن ساف اۋا. تىنىشتىق قاردان ۇكى تاعىنعان اعاشتار. تاعالى اتتار جولدىڭ شىنى قارىن سىقىر-سىقىر باسىپ، وقتا-تەكتە پىسقىرىپ قويىپ، كەلە جاتادى، بەت-جۇزىمىز ايازدان البىراي ءتۇسىپ، مالاقايدى شەكەگە سالىپ قويىپ، ەرگە ءبىر جامباسپەن وتىرىپ، ىڭىلداپ ولەڭ ايتقاندى عانا بىلەمىز.
راقات جۇمىس ەمەي، نەمەنە؟
اكەلگەن اعاشتارىمىزدى ولشەپ، قابىلدايتىن دۇيسەن.
دۇيسەن مۇندا سالت باس. ارتەل ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ءامىرجان دەيتىننىڭ ۇيىندە پاتەردە تۇرادى.
بۇل ادامنىڭ بويىنداعى تاماشا ءبىر قاسيەتى — كۇلدىرگى ءازىلقويلىعى. اينالاسىن كۇلكىگە توعىتىپ، باسقالاردىڭ ويىنا كەلمەيتىن نەشە الۋان قىزىقتى اڭگىمەلەردى جانىنان شىعارىپ ايتىپ جۇرەدى.
ءبىر كۇن دۇيسەن:
— قارا ءتامپىش، مەكتەپتە جاعىراپيا ءپانىن سۇيەتىپ بە ەدىڭ؟ — دەپ، سۇرادى، مەن «ءيا» دەدىم.
— ولاي بولسا، ايتشى، امەريكانى اشقان كىم؟
— كولۋمب. حريستوفور كولۋمب، — دەدىم بىلگىشتىگىمدى كورسەتىپ.
— دۇرىس ەمەس. افريكانى اشقان كىم؟
— افريكانى كىم اشقانىڭ بىلمەيمىن. ال امەريكانى...
— توقتاي تۇر. جاپونيانى اشقان كىم؟
— بىلمەيمىن.
— سۇيەتىندىگىڭ وسى ما، تۇك بىلمەيسىڭ. مەن ساعان ايتىپ بەرەيىن، ءبىلىپ ال، دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردىڭ كوپشىلىگىن ءبىزدىڭ قازاقتار اشقان. وعان دالەل: كوپ ەل، كوپ جەردىڭ اتى قازاقشا. ماسەلەن، «ازيا» دەگەن اتاۋ قازاقتىڭ «ءاز ۇيا» دەگەن سوزىنەن شىققان. ياعني، اتا مەكەن دەگەن ءسوز. ۇقساي ما؟
مەن ۇقسايدى ەكەن دەدىم.
دۇيسەن ارمەن قاراي تۇسىندىرە باستادى:
«افريكا» قازاقتىڭ «قاپىرىق» دەگەن سوزىنەن شىققان، ياعني ىستىق، دەگەن ءسوز، «جاپون» حالقى «جۇپىنى» حالىق دەگەننەن، «برازيليا» «مىناۋىڭ ءبىراز ەل، ءا» دەگەننەن شىققان. «ەۆروپا» ول دا قازاق ءسوزى، «جاۋروپا» دەگەننەن شىققان. كوردىڭ بە، ءبارى دە قازاق ءسوزى. «پەكين» قازاقتىڭ «بەكىن»دەگەن ءسوزى. جاۋ كەلە جاتىر، قالانىڭ قاقپاسىن جاپ، بەكىن دەگەننەن شىققان. قازاقتا قىزىڭ قىرىمعا، ۇلىڭ ۇرىمعا كەتسىن» دەگەن ءسوز بار. «قىرىمى» كادىمگى ءوزىمىزدىڭ قىرىم، قارا تەڭىزدىڭ جاعالاۋى. ال «ۇرىمى» ريم. يتاليانىڭ استاناسى. قازاقتار ريمگە ءتىلى كەلمەگەن سوڭ «ۇرىم» دەگەن.
دۇيسەن وسى تاسىلمەن دالەلدەپ، «امەريكانى» دا قازاق ءسوزى ەتىپ شىعارادى. (قاعاز بەتىنە تۇسىرۋگە ۇياتتاۋ.)
مەن بۇل اڭگىمەنى العاشىندا شىن كورىپ تىڭداسام، سوسىن بىرتىندەپ قالجىڭ ەكەنىن بىلەم. دۇيسەننىڭ ءوزى ويلاپ تاپقان وتە ءبىر قيسىندى، تاپقىر قالجىڭ. ادەمى قالجىڭ. وقۋى از ادا ادامدار سەنىپ تە قالاتىنداي.
دۇيسەننىڭ تاپقىرلىعىنا ءماز بولىپ، راحاتتانىپ كۇلەمىن.
— قازاقتار اشقان جانە قانداي جەرلەر بار؟ — دەيمىن.
— كوپ، — دەيدى دۇيسەن. ءوزى كۇلمەيدى، شىن سويلەگەندەي ەتىپ ايتادى. مونعوليانى دا قازاقتار اشقان. «مونعول» قازاقشا «مىڭ قول» دەگەن ءسوز. «كورەيا» قازاقشا «قاريا» دەگەن ءسوز. «چيلي» قازاقتىڭ «ءشيلى» دەگەن ءسوزى، جەرىندە شي كوپ وسەتىن بولعاندىقتان سولاي اتاعان. مىنە، ءتامپىش بالا تۇيەگە، اتقا ءمىنىپ الىپ ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بارماعان جەرى قالماعان. مىنا شەتى جاپونيا، مىنا شەتى امەريكا ءبارىن ارالاعان.
50
مۇسانىڭ شەشەسى قالامپىر دۇنيەگە تەك اقشانىڭ كوزىمەن قاراپ، باعالايدى. اقشانى كوپ تاپسا، ول جاقسى، ادام، از تاپسا، جامان ادام.
مەن تاۋدان تاس تاسىپ جۇرگەنىمدە قالامپىر كۇن سايىن قانشا اكەلگەنىمدى سۇرايتىن. ەڭ از اكەلۋشىلەردىڭ قاتارىندا ەكەنىمدى ەستىپ، قوڭىرايىپ قالاتىن. ايدىڭ اياعىندا تابىسىڭ از بولادى، تۇك تە المايسىڭ دەپ، جىنىما ءتيىپ قاجاپ وتىرادى.
اتپەن اعاش تاسيتىن جاڭا جۇمىسقا اۋىسقالى بەرى قالامپىر ماعان ءتاۋىر قارايدى. ويتكەنى مۇندا ماعان جازىلاتىن ەڭبەك مول، ياعني تابىس مول. قالامپىر ونى جاقسى بىلەدى.
— اعاش تاسۋشىلار اقشانى قىرىپ الادى. ايدىڭ اياعىندا ءالى قارىق بولاسىڭ، — دەيدى.
بۇرىنعىداي ەمەس، استى-ۇستىمە ءتۇسىپ، ەلپىلدەپ تۇرادى، شاي ىشكەندە، نان، قانتتى الدىما سىرىپ قويىپ وتىرادى.
وسى جاسىمنىڭ ىشىندە ءوزىم ءوز بوپ جالاقىلى جۇمىس ىستەپ، ساناپ اقشا الىپ كورگەن ەمەسپىن. ايدىڭ اياعىنداعى ەڭبەك اقى بەرەتىن كۇندى شىدامسىزدانا كۇتۋدەمىن. قانشا الۋىم مۇمكىن ەكەنىن كۇنى بۇرىن ەسەپتەپ شىعارامىن.
جۇمىستىڭ سوڭىنان قولىم بوستa كۇندە ماگازينگە ءبىر كىرىپ شىعام. كولحوزداعى دۇكەندەردە باياعىدا قاراسى وشكەندەر قيلى كەزدەمە، ءبىتۋلى كيىم، قانت-شاي مۇندا سىقاپ تۇر. سولارعا كوزىم قىزىعىپ قارايمىن. ەرتەڭ جالاقى العان كەزدە نە ساتىپ الاتىنىمدى ويلاستىرىپ، قيالىممەن باييمىن. انانى، انانى السام دەپ، كوڭىلىمدە ءتىزىم جاسۋمەن بولام.
ول ءتىزىمىم دۇكەنگە جادا بۇيىمدار تۇسكەن سايىن وزگەرەدى.
وزىمنەن گورى تۇيىقتاعى شەشەم مەن جەڭگەمنىڭ قامىن كوبىرەك ويلايمىن. ادام بولىپ، مال تاۋىپ، اۋەلى سولاردى قۋانتۋعا اسىقپىن. شەشەمە جاڭا ءماسى، ونىڭ سىرتىنان كيەتىن ازيا گالوشىن ساتىپ الۋدى، جەڭگەمە كويلەك، ادەمى سالى ورامال ساتىپ الۋدى ارمان ەتەم.
وزىمە جاڭا كيرزو ەتىك، ماقتالى جىلى شالبار، جىلى فۋفايكا ساتىپ السام دەيمىن. ءبىر جولعى جالاقىدا بۇنىڭ ءبارىن ساتىپ الا الماسپىن. جۋىرداعى ەكى-ۇش ايعا تۇزەتىن جوسپارلارىم وسىنداي.
مىنە، اي اياعى بولدى. جيىرما ەكى سومنىڭ التىن تالونى ءتيدى. بۇل ءبىرقاۋىم اقشا... جارىم-جارتىسىنا كەلەسى جالاقىعا دەيىن كۇن كورۋىمە، جارىم-جارتىسىنا دۇكەننەن نارسە الۋىما بولادى.
ومىردە ازاپ قانا ەمەس، راقات تا بار ەكەنىن مۇڭداعى جۇرت جالاقى العان كۇنى بىلەدى قولدارىنا تالوندارى تيەر-تيمەستەن ءۇي ىشتەرىمەن ماگازينگە جۇگىرەدى.
قازەكەم ساۋداعا، ەسەپپەن، ۇنەممەن كۇن كەرۋگە ەبەتەيسىز حالىقتىڭ بىرەۋى عوي. قەيبىرەۋلەر اقشالارىن سارپ ەتىپ بىردەن جۇمسايدى دا، ەرتەڭگى شاي - نانىنا ەلدەن قارىز سۇراپ جۇرەدى.
نەمەسە السام دەپ، ءزارۋ بولعان زاتىن الماي، كوزىنە ءبىرىنشى ىلىككەن بىردەڭە ساتىپ aپ، قاپ دەپ، نە ىستەرگە بىلمەي، وكىنىپ جۇرەدى.
قايتىپ بەرسە، ماگازينشى المايدى.
— مىنا.زات كىمگە قاجەت؟ — دەپ، بازار جوقتا بازار اشىپ، ايقاي سالىپ جۇرگەنى.
ءۇي-ۇيدى، باراق-باراقتى قىدىرىپ، الۋشى ىزدەيدى
بىرەۋ السام با ەكەن دەپ، الماي قويسا، ونىمەن تابان استىندا جاۋىعىپ بۇيتكەن ادامشىلىعىڭدى ۇرايىن دەپ، رەنجىسۋگە دەيىن بارادى.
اقىماقشىلىعى ءۇشىن ءوزىن ساباپ الۋعا كىسى جوق.
جىلپوس ماگازينشىگە الدانىپ قالعانىن سوڭىنان ۇيىنە كەلىپ، ساتىپ العان نارسەلەرىن جايىپ سالىن، ساۋساقپەن ساناپ ەسەپتەگەندە ءبىر-اق ءبىلىپ، دۇكەنگە قايتا جۇگىرىپ كەپ:
— سەن مەنىڭ پالەن تيىنىمدى جەپ قويىپسىڭ، قايتار، — دەپ، شۋ شىعارىپ جۇرگەندەر جانە كەزدەسەدى.
قازاق جۇمىسشىلارىنا ءتان ءبىر جاقسى قاسيەت، ايتەۋىر، ولار اراققۇمار ەمەس.
اراقتى مۇلدەم دەرلىك ىشپەيدى.
اراق ىشۋشىلەرگە جۇرت جيرەنىشپەن قارايدى.
ماعان ەكىنشى ايدا تيگەنى وتىز بەس سومنىڭ تالونى.
بۇل تاس تاسيتىن بىلدەي جىگىتتەردىڭ تاباتىن تابىسىمەن قارايلاس. قالامپىردىڭ «اعاش تاسۋشىلار اقشانى قىرىپ الادىسى» مىنە وسى.
ءۇي ءىشىمىز بەن (مۇسا سەمياسىن جانە ءوزىمدى ايتام) دۇكەنگە ساۋدا جاساۋعا كەلىپ تۇرمىز. بۇل مۇنداعى جۇرتتىڭ ادەتى. ساۋدا جاساردا، بۇكىل سەميالارىمەن تۇگەل كەلەدى. ەشقايسىلارى قالمايدى. بىرەۋى ساۋدالاسۋشى بولعاندا، باسقالارى اقىلشى.
وتكەن ايدا شەشەمە دەپ ءماسى، گالوش العام. ولار ءقازىر قالامپىردىڭ ساندىعىندا ساقتاۋلى. جانە سول جولى وزىمە كيرزو ەتىك الىپ كيگەم. بۇعان دەيىن كيىپ جۇرگەنىم باتىڭكە ەدى، اتقا مىنگەلى بەرى توبىعىمدى ۇزەڭگى قاجاپ، اۋرەگە سالعان.
بۇل جولى جەڭگەمە دەپ كويلەكتىك ساتين، سارى الا سالى ورامال، وزىمە ماقتالى جىلى شالبار الدىم .
ءبىراز قانت، شاي الدىم.
قالامپىرعا سىيلىق رەتىندە ورامال الىپ بەردىم. قارا كەمپىر بۇل كۇندە ماعان جاقسى قارايدى. ءقوڭىلىن اۋلاپ، ريزا ەتىپ قويۋىم وزىمە پايدالى.
ال بۇگىن مەنەن قۋانىشتى، مەنەن باقىتتى جان جوق، ويتكەنى ەرتەڭ تۇيىققا جول جۇرمەكشىمىن. ۇيگە بارىپ كەلۋگە ءۇش كۇنگە رۇقسات سۇراپ الدىم.
ارتەلدىڭ باسشىلارى ءمىنىپ بارىپ كەلۋىمە استىمداعى اتىما دەيىن بەرىپ وتىر.
شەشەم مەن جەڭگەمە الىپ باراتىن ولجام قانشاما!
بەيشارا ءعارىپ جانداردى قۋانتۋعا جارايتىن كەزىم كەلگەن ءتارىزدى.
مەن مۇندا باس-اياعى ەكى-اق اي ەڭبەك ەتتىم. سونىڭ، وزىندە الگىندەي تابىس تاپتىم. باسشىلارعا دا، وزگە جۇرتقا دا جاعىمدىمىن.
باسشىلارعا جاعاتىنىم: جۇمىستى جاقسى ىستەيمىن، ادالمىن. قايدا جۇمساسا دا، ەلگەزەكتەنىپ ۇشىپ تۇرام.
ۇلكەن باراقتاعى جۇمىسشىلارعا بەكىتىلگەن ۇگىتشىمىن. پارتورگتىڭ تاپسىرۋىمەن ولارعا گازەت، جۋرنال وقىپ بەرەم. قابىرعا گازەتىن شىعارام. مايداندا نە بوپ جاتقانى تۋراسىندا اڭگىمەلەر وتكىزەم.
وزگە جۇرتقا جاعاتىنىم تاعى دا وسى مىنەزىم. بۇعان ەندى كۇندە كەشقۇرىم تىڭداۋشى ەلدىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ، ارتيستە مىڭ قۇبىلتىپ قيسسا وقيتىنىمدى قوسىپپىز. قيسسا تىڭداۋعا كەيدە دۇيسەن دە، ارتەل ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ءامىرجان دا كەلەدى. مەنىڭ وقىعىشتىق ونەرىمە ولار دا ريزا بولادى. ماقتاسادى.
باسشىلاردىڭ ماقتاۋى ول ەتە ماڭىزدى نارسە.
ايتپەسە، قازىرگىدەي قيىنشىلىق كەزدە ءۇش كۇنگە جۇمىستان مۇرساتانا الۋ، ارتەلدىڭ ەكى-ۇش اتىنىڭ ءبىرىن سۇراپ الۋ ول كىم كورىنگەننىڭ قولىنان كەلمەيدى. بۇل ارادا مەنىڭ الگىندەي كوزگە ءتۇسىپ ءجۇرۋىمنىڭ سەبى ءتيىپ وتىر.
تاڭەرتەڭگى ۋاقىت. كۇن ءالى شىقپاعان. تۇيەدەي قىزىل اتتىڭ ۇستىندە تۇيىق قايداسىڭ دەپ، تاۋ ىشىمەن جالعىز سوقتىرىپ كەلە جاتىرمىن. جولعا جاقىن تۇرعان قاراعايلاردىڭ ءدال توبەمدە قىراۋ باسىپ سالبىراعان بۇتاقتارىن ويىن ءۇشىن قامشىمەن تارتىپ ەتەم. ساپ-سالقىن قىلتاناقتى قىراۋلار باسىما، اتىمنىڭ جالىنا ساۋ ەتىپ قۇيىلادى. جالاڭاش موينىما دا كىرىپ كەتەدى.
كۇن بۇگىن ءسال عانا شىتقىل، اۋادا بىلىنەر-بىلىنبەستەي اياز بار. ءبىراق مەن ونى ەلەمەيمىن. كەۋدەمە تولقىن اتقان قىزۋلى قۋانىشىم تۇرعاندا، ومىراۋىمدى اڭقيتىپ اشىپ تاستاۋعا بارمىن.
ءسىز مەنىڭ وسى كەلە جاتقاندا اتقا وتىرىسىم قالاي ەكەنىن كورسەڭىز. ءوزىمدى بەينە ءبىر پاراد قابىلداۋعا شىققان بيىك قولباسىداي سەزىنەم. كارسى بەتتەگى اناۋ سامساعان قالىڭ قاراعاي ساپ تۇزەپ تىزىلە قالعان سولداتتارىم.
— سميرنو! راۆنەنيە نا سەرەدينۋ! — دەپ ايقايلايمىن.
تاڭعى تۇنىق اۋادا داۋىسىم جاڭعىرىعىپ بۇكىل ورماندى كەزىپ كەتەدى.
— جولداس مارشال! گۆارديا پولكىنىڭ سولداتتارى پارادقا شىعۋعا دايار! — دەپ، وزىمە ءوزىم راپورت بەرەم.
— سالەمەت بولارسىڭدار، سولدات جولداستار!
— سالەمەت بولارسىز، مارشال جولداس!
انە، سوۆەت وداعى گيمنىنىڭ قۇدىرەتتى ءۇنى شالقىپ ەستىلدى، مەنىڭ قولىم شەكەدە. ساپ تۇزەگەن مىڭ سان سولداتتارىم قىبىر ەتپەيدى...
ادام بولۋ نەتكەن باقىت!
ءومىر ءسۇرۋ قانداي كوڭىلدى!
ءبىر كەزدە مەن وزىمنەن ءوزىم تاستان قۇلاپ، ولمەكشى دە بولدىم-اۋ. تفۋ، نەتكەن اقىماقپىن! ناعىز دوراقتىڭ ءوزى ەكەنمىن عوي!
51
قىزىل اتتى تەر-تەر ەتىپ، تۇيىققا قاراڭعى تۇسپەي، كوز بايلانباي جەتىپ كەلدىم. انادا كەلگەندەگىدەي قۇبىجىق سورلى حالدە ەمەسپىن. تۇيەدەي قىزىل اتتىڭ ۇستىندە بۇگىندە كىم بولىپ ورالعانىمدى جۇرت كورسىن قايتا!
جاۋىم ءنۇرالى كورىپ، ءىشى كۇيسىن.
اۋ، حالايىق! ۇيلەرىڭنەن نەگە شىقپايسىڭدار؟ ماعان نەگە تاڭىرقاپ قارامايسىڭدار؟ مەنىڭ مىناۋ ارت جاعىمداعى قوماقتى بوكتەرىندىمدى كوردىڭدەر مە؟ سەندەر ونىڭ ىشىندە نە بارىن بىلسەڭدەر ەتتى.
ماڭداي تەر، تابان اقىممەن تاپقان، شەشەم مەن جەزدەمە جەلە جاتقام باعالى، اسىل بۇيىمدارىم بار.
جاڭa ءماسى، جاڭا گالوشتى «التىن كەننەن بالام اكەپ بەردى» دەپ، ؛ءالى شەشەم جارقىراتىپ كيىپ شىققان كەزدە، جەڭگەمە جاڭا سالى ورامال، كويلەك اكەلگەنىمدى، ءوزىم دە ءبىرسىپىرا جاڭا كيىمدەر الىپ كيگەنىمدى كورگەندە، سەندەر قايتەر ەكەنسىڭدەر!
اۋ، بالاقايلار؟ سابيلەر! جۇگىرىڭدەر، ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىڭدەر! مەنىڭ سەندەرگە بەرەتىن بازارلىعىم — تاتتىلەرىم بار. قولدارىڭا ءبىر - ءبىر شاقپاق قانت ۇستاتام. ەركىن اعام اكەپ بەردى دەپ، قاجالاپ جەپ جۇرىڭدەر.
شىركىن-اي، مەنىڭ وسى كەلگەن ءتۇرىمدى عاليا كورەر مە. ەدى!
ەح، عاليا مەن ءۇشىن سەن ايىقپاس قايعىعا اينالدىڭ، دەرتكە اينالدىڭ. جۇرەگىمنەن ماڭگىگە سىزىپ تاستايىن دەسەم دە، دارمەنسىزبىن. نەگە. ولاي؟. نە سەبەپتەن سىزىپ تاستاي: المايمىن؟
نەگe ۇمىتا المايمىن؟
عاليا، سەن مەنى ءبىر ەمەس، ەكى ءولتىردىڭ. ەكەۋى دە ولە.ولگەنشە ەسىمنەن كەتپەس؛ ءسىرا.
بىرەۋى — ۇيگە ءبىر قايىرشى بالا كىرىپ كەتتى دەپ، قورلاپ ايتقان ءسوزىڭ.
ەكىنشىسى — مەن تاۋ جاقتان سەيىلدەن قايتىپ كەلە جاتقاندا، ەسىك الدىندا سالت اتتى جىگىتپەن ىرجاقتاسىپ تۇرۋىڭ.
سونداعى ءىس مىنەزىڭ...
سوندا مەن «اقجولعا» نە ءۇشىن باردىم؟ ءبىر سەن ءۇشىن ەدى عوي، عاليا. ال سەن مەنى قالاي قارسى الدىڭ؟
قايىرشىعا تەڭەدىڭ...
قاس قىلعانداي، مەن كەلگەندە، تۇيىقتىڭ كوشەسىندە بىردە-بىر ادام قاراسى كورىنسەشى. بۇل كىم دەپ، بىرەۋ ەسىگىن اشىپ قاراساشى.
تىم-تىرس.
مىناۋ تام ۇيلەردە ءتىرى ادامدار تۇراتىنىن مۇرجالاردان شىعىپ جاتقان تۇتىندەرگە قاراپ بىلمەسەڭ، ءبارى تۇگەل : قىرىلىپ قالعان ەكەن دەرسىڭ.
ءبىزدىڭ ۇيگە توتەلەپ اناۋ شەت جاقپەن بارسا دا بولۋشى ەدى، مەن ادەيى ورتالىق كوشەنى قاق جارىپ كەلە جاتىرمىن. ءبىر كەزدە ءدال الدىمنان، ءۇيدىڭ قالقاسىنان قالىڭ كيىنگەن، سوقتاۋىلداي ەكى ەركەك قارسى شىعا كەلدى.
بۇلار ءنۇرالى مەن باس بۋحگالتەر ءجۇنىس ەدى.
ەكەۋى دە مەنى ءبىر دەگەننەن تانىماي؛ توقتاپ،. مويىندارىن بۇرا وشارىلا قاراپ قاپتى؛ Meن ءدال قاتارىنان ۇزەڭگىممەن قاعا ءوتىپ بارا جاتىرمىن. بيىك اتتىڭ ۇستىندە كەۋدەمدى، ودان بەتەر بيىك ۇستاپ، كوزىمدى جوعارىدان قيعاشتاي تاستاپ، ادەيى امانداسپادىم.
— ءوي، مىناۋ ەركىن عوي.
— سارسەبەكتىڭ ءىنىسى عوي، — دەسىپ، ارتىمنان كۇڭكىلدەپ، ايتىپ جاتتى.
ايتسا، ايتا بەرسىن. ەركىنەكەڭ ەندى ولاردىڭ ءسوزى تۇگىل وزدەرىن ەلەي قويار ما ەكەن!
ءبىزدىڭ ۇيدە مەرەكە!
ءبىزدىڭ ۇيدە شاتتىق!
مەنىڭ التىن كەننەن قۋانىشتى ولجالى ورالۋىم شەشەم مەن جەڭگەمنىڭ توبەلەرىن كوككە جەتكىزدى. باقىتتىڭ اۋىلى ءدال مۇنداي قول سوزىم_جاقىن بولار دەپ، ولار ويلاماعان دا، كۇتپەگەن.
كەشەگى سارسەبەك اعايىم بار كەزدەگى بەرەكەلى ءومىر ءبىر كەشتە ءبىزدىڭ ۇيدە قايتا ورنادى. ءيىسى مۇرىن جارعان قىزىل شاي، مول، داستارقان. .قازاندا بۇلك-بۇلك قايناپ، ءپىسىپ جاتقان سۋرەت.
ەرتەگىلەردە ايتىلاتىن اق تاياعىن قولعا ۇستاپ، ۇيىنەن باقىت ىزدەپ كەتىپ، تالاي قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىپ، اقىرى باي بولىپ ورالاتىن جەتىم بالالار بولۋشى ەدى عوي. مەن وسى وتىرعاندا ءدال سول سەكىلدىمىن.
دۇيسەن داۋىلبايەۆتى قانىشا ءايبات بىلەدى ەكەن. ءيا، ول سونداي، كوڭىلدى، جاقسى جىگىت دەپ، قوسىلا ماقتاپ وتىرادى.
تاڭەرتەڭ ويانعاندا مەن شەشەمدى توردەگى اۋزى ءوتسe سيرەك اشىلاتىن قوڭىر ساندىقتىڭ قاسىندا كوردىم. بۇل ساندىقتا سارسەبەكتىڭ بار كيىمى ساقتاۋلى. شەشەم ءۇشىن دۇنيەدە ول كيىمدەردەن قىمبات مۇلىك جوق.
قانشاما تارشىلىق كەزدى باستان كەشىپ، اش-جالاڭاش بولسا دا، ول اعايىمنىڭ ءبىر كيىمىن ساتىپ نەمەسە ازىق-تۇلىككە ايىرباستاپ، قاجەتكە جاراتقان ەمەس.
ونداي وي شەشەم مەن جەڭگەمنىڭ باسىنا كىرىپ تە شىقپاعان.
شەشەم سارسەبەكتىڭ قيسىق جاعالى قارا ساتين جەيدەسىن ەكى يىعىنان ەكى قولىمەن جازىپ ۇستاپ، ءۇنسىز كەمسەڭ-كەمسەڭ جىلاپ تۇر.
مەنىڭ ويانعانىمدى كوردى دە، كوز جاسىن ءسۇرتىپ، تەجەلە قالدى.
— شىبىنىم، اعامنىڭ مىنا جەيدەسىن سەن كي. ءتىرى كەلسە، كيىم تابىلار.
سارسەبەكتىڭ قارا بىلعارى قولعابى بار-دى. اتقا ءمىنىپ ءجۇرسىڭ، قولىڭ توڭباسىن دەپ، سونى دا ماعان بەردى.
اۋىلدا ءبىر كۇن بولىپ، ونىڭ ەرتەڭىندە التىن كەنگە قايتايىن دەپ جاتىرمىن.
شەشەم مەن جەڭگەم اتتاندىرىپ سالىپ تۇر.
— قوش ساۋ بولىڭدار.
— قوش، شىبىنىم. قايدا جۇرسەڭ، امان ءجۇر.
— ەركا، قوش.
ات باسىن بۇرىپ، ەندى جونەي بەرگەنىمدە، جەڭگەم:
— ەركا، توقتاشى، — دەپ قالدى. تىزگىندى تەجەپ، كىلت توقتادىم. جەڭگەم قاسىما كەلدى. مەن اكەپ بەرگەن ادەمى سالى ورامالدان ساماي شاشىن تۇزەي تۇرىپ:
— ەركا، عاليا كۇيەۋگە تيگەنىن ەسىتتىڭ بە؟
— جوق!
— انەۋ كۇنى حات كەلگەن. كۇيەۋگە شىعىپتى.
— كىمگە؟
— سول ءوز اۋىلدارىندا، ارميادان كەلگەن بىرەۋگە.
اتتىڭ باسىن تەز بۇرىپ، جونەلە بەردىم. كوڭىلىم بوساپ، ءىشىم ۋ بوپ ەرىپ بارادى.
52
قالامپىر مەنى ءوز بالاسى جولاۋشى كەتىپ ورالعانداي قۋانىشپەن قارسى الدى. ۇزاق جول شارشاتقان بولار، قارنىڭ اشقان بولار دەپ، قالباقتاپ، جانى قالمايدى.
شەشەمنىڭ، جەڭگەمنىڭ اماندىعىن تاپتىشتەپ سۇراپ جاتىر.
شاي ۇستىندە قاباعىم كىربىڭ ەكەنىن بايقاپ قالدى.
— سەن نەگە كوڭىلسىزسىڭ؟
— جاي.
— ءبىر جەرىڭ اۋىرا ما؟
— ات سوعىپ، شارشاعاندىق بولار...
قالامپىر مەنى سوڭعى كەزدە ەتە سىيلاعىش-اق.
جاتار كەز بولدى. سىرتقا شىقتىم دا، باراققا قايتا كىردىم. جاتىپ قالدىم.
مەنىڭ قاسىما، ادەتتە قالامپىر جاتاتىن. قالامپىردىڭ ار جاعىندا ءباتيما. ءباتيمانىڭ ار جاعىندا مۇسا.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ول ءتارتىپ بۇگىن وزگەرىپتى. ءباتيماعا توسەك مەنىمەن قاتار سالىنىپتى.
ماعان بۇل ۇنامادى.
ءىشىم قىپ ەتە قالدى.
قالامپىر سوڭعى كەزدە ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاراتىن بولعان. كەيدە ەكەۋمىز وڭاشا وتىرعاندا، ءىس-مىس جوق، ءباتيمانى ماقتاي جونەلەدى. قىز بولسا، مەنىڭ قىزىمداي بولسىن، مايلىق-سۋلىققا بىردەي. اقشانى سوقتاۋىلداي جىگىتتەرىڭنەن كەم تاپپايدى. بۇعان سەرىك بولعان ادامنىڭ ماڭدايىنىڭ باعى بار دەيدى.
مەن ۇندەمەيمىن. بۇل اڭگىمەنىڭ ماعان قاتىسى جوق دەگەندەي قالىپ بىلدىرەم.
ءباتيمادان كەيىن قالامپىر مەنى ماقتايدى:
— سەن دە جامان بالا ەمەسسىڭ. ءباتيمانى قالاي كورسەم، سەنى دە سولاي كورەم. بىرەۋىڭنەن بىرەۋىڭدى الالامايمىن، — دەيدى.
كەمپىردىڭ ءتۇتىنى قالاي قيساياتىنىن مەن تۇسىنەم. ءسىز ويلاعانداي بولا قويماس دەيمىن.
مەن ءباتيمانى ادامشىلىعى جاعىنان سىيلايمىن. ال ءبىراق سۇيمەيمىن. سۇيمەگەن سوڭ باسىما اقىر زامان تونسە دە، مەن وعان ۇيلەنبەكشى ەمەسپىن.
قارا كەمپىر بۇنى بىلمەيدى.
توسەككە جاتقان بەتتە ادەيى كەمپىرگە قارسىلىق مىنەز كورسەتىپ، ءباتيماعا دوڭكيگەن ارقامدى بەرىپ، كورپەمدى باسىمنان اسىرىپ بۇركەنىپ الدىم.
ال ەندى قايتەر ەكەن؟
مۇسا كەرەمەت جۋاس ادام. ەشتەڭەدە شارۋاسى بولمايدى. مىناۋ نەگە بىلاي دەپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى.جۇمىس ىستەپ، اقشا تاپقاندى عانا بىلەدى. ول اقشانى ۇستايتىڭ دا، جۇمساي تىن دا قالامپىر.
كەلىنى قارا كەمپىردىڭ ءوزىم بيلەيمىن مىنەزىنە توزبەگەندىكتەن كەتىپ قالدى دەگەن ءسوز بار.
بۇل ابدەن مۇمكىن نارسە.
ءبىر كۇنى ەكەۋدەن ەكەۋ وتىرعاندا:
— ەركىم بالام، مىنا جۇرت وسەك ايتىپ ءجۇر عوي، — دەدى قارا كەمپىر.
— نە دەپ؟
— سەن ءتۇن ىشىندە ءباتيماعا قول سالادى دەپ...
مەن جامان ىزا بولدىم:
— كىم؟ كىم ونى ايتقان؟!
قالامپىر پالەن ايتتى دەپ، ەشكىمنىڭ اتىن اتامادى.
— سونداي ءبىر قاڭقۋ ءسوز ەستىدىم. وسەك ايتپاي جۇرسە، بۇل جۇرتتىڭ ءىشى كەپپەي مە؟ — دەدى.
— ءسىز ءباتيماعا توسەكتى نەگە مەنىمەن قاتار سالاسىز؟ ەندى قاتار سالماڭىز.
توسەك قاتار سالىنا بەردى...
الگى ءسوز، شىنىندا دا، جۇرت اۋزىنان ەستىلگەن وسەك پە، جوق الدە قالامپىردىڭ ءوزى ويلاپ تاپقانى ما، مەن بىلە الماي، دال بولدىم.
53
توسەك قاتار سالىنا بەردى...
شاراپتى ءسۇيىپ ىشسەڭ دە ماس ەتەدى، سۇيمەي ىشسەڭ دە ماس ەتەدى. ايەل زاتى تاپ سول سەكىلدى — جولاپ كەتسەڭ ءقاۋىپ.
بىرىڭە ءبىرىڭ تاقالىپ قاتار جاتۋ — ول ەندى شەكتەن شىققاندىق.
توسەككە ۇيقىعا جاتقان سايىن مەن ءباتيماعا سول دوڭكيگەن ارقامدى بەرىپ، كورپەمدى بۇركەنىپ الىپ جاتامىن. قارا كەمپىرگە، باراقتاعى وزگە دە ونىمەن تىلەۋلەس ايەلدەرگە كورسەتكەن قياستىعىم. تاڭەرتەڭ جانە وسى جامباسىمنان، وسى جاتقان قالىبىمنان تۇرەگەلەم.
ال ءتۇن ىشىندە... ءتۇن ىشىندە جاتىسىمدى ازداپ وزگەرتەتىن كەزدەرىم بولادى. ءبىر جامباسپەن جاتا بەرىپ كىسى شىداي ما؟
ءباتيما كوبىنەسە شالقاسىنان جاتادى. ماعان اۋىر دەنەسىمەن تاقالىپ الادى. ونشا كوپ قيمىلداماي، تىم-تىرىس جاتادى دا قويادى. نە وياۋ، نە ۇيقىلى ەكەنىن ءبىلۋ قيىن.
مىنە مەن اقىرىن، ەپپەن اۋناپ، بەتىمدى ءباتيما جاققا بۇرىپ الدىم. ۇيقىم شايداي اشىلىپ كەتكەن. ەندى قىبىر ەتپەي جاتىپ تىن تىڭدايمىن. ءۇي ىشىندە قورىل كوپ، ءبىرى انا تۇستان، ءبىرى مىنا تۇستان ەستىلەدى. تىڭداپ جاتۋ قىزىق — قورىلدىڭ نەشە ءتۇرىن ەستيسىڭ. سەنىن قورىلىڭ قانداي، مەنىڭ قورىلىم قانداي دەپ، جۇرت جارىسقا تۇسكەن سەكىلدى.
قورىلعا قوسىلا جانە ءبىر انايى دىبىستار دا ەستىلىپ قالادى.
Meن وتىرىك ۇيىقتاعان بولىپ، «پىسىناپ»، كورپەمنىڭ كەۋدە تۇسىن اشىپ تاستايمىن. «ۇيقىسىراپ» قولدارىمدى بەيبەرەكەت جايىپ جىبەرەم. جايىلعان قولىم ءباتيمانىڭ جالاڭاش يىعىنا تيەدى نەمەسە ونىڭ كەۋدەسىنىڭ ۇستىنە بارىپ قۇلايدى.
ءباتيما شوشىعان مىنەز كورسەتپەيدى...
ءبىر كۇنى ءتۇس كوردىم. تۇسىمدە بالجان ۇيىنە بارعان ەكەنمىن. ءتۇن. قاراڭعى. ءتور الدىندا جاتىرمىن. قاسىمدا كورپەنىڭ سىرتىندا مەنىمەن قۇشاقتاسىپ عاليا جاتىر.
— عاليا، بەرى كىرىپ جات، توڭاسىڭ عوي، — دەيمىن.
عاليا ۇندەمەيدى.
— قاراشى، يىقتارىڭ سۇپ-سۋىق، — دەيمىن دە، كورپەنىڭ عاليا جاق شەتىن اشىپ، ونى وزىمە قاراي تارتام. عاليادا قارسىلىق جوق، جەنىل جىلجىپ كەلە جاتىر. مىنە ىستىق باۋىرىما ەنىپ، جابىسىپ الدى...
و، عاجاپ! شىنىندا دا بىرەۋدى قۇشاعىما قىسىپ الىپپىن.
سويتسەم، ءباتيما...
54
— ەركىن، حال قالاي؟
— حال جاقسى، دۇيسەن اعاي.
— سول حال دەگەنىڭ جاقسى بولمايىن دەپ تۇر-اۋ، ەركىن شىراق. كولحوز سەنىڭ سوڭىنان قۋعىن قاعاز جىبەرىپتى.
ارقام مۇزداي بولىپ كەتتى.
— ...وسىنداي ءبىزدىڭ ءبىر كولحوزشىمىز قاشىپ كەتىپ، سىزدەردە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كورىنەدى. سول ادامدى جۇمىستان شىعارىپ، وزىمىزگە قايتارساڭىزدار ەكەن دەپتى.
بۇل قۋانارلىق حابار ەمەس-تى.
سوڭعى كەزدە التىن كەنگە كولحوزداردان جان باعىس ىزدەپ كەلۋشىلەر كوبەيگەن. سوعان بايلانىستى اۋدان: كولحوز مۇشەلەرى التىن كەنگە جۇمىسقا الىنباسىن دەپ قاۋلى ەتىپتى دەگەن ءسوز شىققان. ارتىنان قۋعىن كەلگەن بىرنەشە ادام جۇمىستان بوساتىلعان.
بۇنىڭ ءبارى ماعان ءمالىم جاي.
— مەن كولحوز مۇشەسى ەمەسپىن عوي، — دەدىم.
— بۇل سەنىڭشە. ال ولار اكە-شەشەڭ كولحوز مۇشەسى بولعاندىقتان سەنى دە كولحوز مۇشەسى دەپ ەسەپتەيدى.
ويلاماعان جەردەن باسىما قارا بۇلت قايتا ءۇيىرىلدى.
بۇل دا ءنۇرالىنىڭ ءىسى. انا جولى مەنىڭ اۋىلعا شىكىرەيىپ بارعانىمدى ول كەردى. قانداي ولجامەن ورالعانىمدى ەستىدى.
— جارايدى، الان، بولماي، جۇمىسىڭدى ىستەي بەر. مەن ديرەكتورمەن سويلەسىپ كەرەيىن. مۇمكىن، سەنى شىعارماس.
ون كۇندەي قۇلاعىم تىنىش بولدى، سودان سوڭ كەڭسەگە شاقىرادى.
قۋعىن قاعاز تاعى كەپتى.
ارتەلدىڭ ديرەكتورى يۆانوۆ دەيتىن قازاقشاعا سۋداي ادام. — سەن جاقسى جىگىتسىڭ، بىزگە كەرەكسىڭ. قولىمنان كەلسە، سەنى الىپ قالار ەدىم. ءبىراق ول قولىمنان كەلمەيدى. اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىن بۇزا المايمىن، — دەيدى.
ارتەلمەن قوش ايتىسۋىما تۋرا كەلدى.
قارا كەمپىر مەنەن بەتەر قينالىپ، ءنۇرالىنى سىرتىنان قارعاپ-سىلەپ ءجۇر. قارعاماي شە! ول مەنى وزىنە كۇيەۋ بالا ەتۋدىڭ بار ايلاسىن ىستەپ-اق باققان ەدى. ەڭبەگى زايا كەتكەلى وتىر.
ءباتيما تۇندە قۇلاعىما سىبىرلاپ:
— ەركىن، مەن سەنى ساعىنامىن، — دەيدى.
ونىڭ بەتىمە وقىس ءتيىپ كەتكەن ساماي شاشىنان ۇركىپ، باسىمدى اۋلاق الىپ قاشامىن.
ءنۇرالىنىڭ قول استىنا بارعانشا مەن قاڭعىپ كەتۋگە ءازىرمىن. تۇيىققا — ۇيگە سوقپاستان، بىردەن قاراسازعا ۆوەنكوماتقا كەلدىم.
— نە ايتاسىڭ؟
— مەنى سوعىسقا جىبەرسەڭىزدەر ەكەن.
مەن كىرگەن كابينەتتە ءبىر ايەل، ەكى ەركەك — ءۇش ادام وتىرعان. بارلىقتارى ماعان تاڭىرقاپ قاراسادى. دەنى ساۋ ما، ساۋ ەمەس پە، شىنى ما، تالكەگى مە دەيتىن ءتارىزدى.
ساۋمىن. شىن سويلەپ تۋرمىن. بىردەڭە سۇراعان ادامشا جالىنامىن. ءوتىنىشىم ورىندالماسا وسى ارادان كەتە قويار ءتۇرىم جوق.
وتىرعاندار:
— اسكەري بيلەتىڭدى كورسەت، — دەدى.
مەنىڭ قالتامدا اسكەرگە جارامسىز دەپ، ءۇش اي مەرزىمگە بەرىلگەن اق بيلەت. ول مەرزىم ءوتىپ كەتكەن. كوميسسياعا قايتا تۇسەتىن كەزىم بولعان.
دەنىم دە، ءسوزىم دە دۇرىس ەكەنىن بىلگەن سوڭ:
— جاقسى، پالەن ۋاقىتتا كوميسسياعا كەلەسىڭ، — دەپ قولىما پوۆەستكا جازىپ بەردى.
كۇزدەگىدەي تۇرىنەن ادام شوشىرلىق ءتىرى ءارۋاق ەمەسپىن. كادىمگىدەي ەتەيىپ، وڭالدىم. كۇن سايىن ەرىنبەي-جالىقپاي ءيىلىپ، سوزىلىپ، جاتتىعۋدىڭ ارقاسىندا دىزەلەرىمنىڭ كۇدىستەرىنە دەيىن جازىپ الدىم. ەندى اسكەرگە قالايدا جاراۋعا ءتيىسپىن.
كولحوزدا ءنۇرالىنىڭ تەپكىسىندە جۇرگەنشە، مايدانعا بارىپ، نە ەرلىك ولىممەن ولەيىن، نەمەسە وتان الدىنداعى بورىشىمدى ازاماتشا اتقارىپ، ەڭسەمدى جوعارى ۇستاپ، ارىمدى، انكەتامدى تازالاپ، قايتىپ كەلەيىن. ەكىنىڭ ءبىرى.
ءارى-سارى بولۋدان تويدىم، قاجىدىم.
مىنە، تاعى دا اسكەري كوميسسيانىڭ الدىندا تۇرمىن. دەنى ساۋ، سەرگەك بولىپ كورىنۋگە تىرىسامىن،
— اۋرۋىڭ بار ما؟
— جوق.
شەشىم بىرەۋ:
— گودەن ك سترويەۆوي سلۋجبە! ەرتەسىندە اربامەن الماتىعا جۇرگىزدى.
نۇرالىدەن ايلامدى اسىرعانىما قۋانىپ، كەتە باردىم. قوش، تۋعان اۋىلىم!
— قوش، اياۋلى التىن انام! قانىشا جەڭگەم، قوش!
وتقا سالسا كۇيمەيتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن جانى ءسىرى ەركىندەرىڭ ەسەن-امان ءالى-اق قايتىپ كەلەدى.
ەكىنشى داپتەر
1
سوناۋ سوعىس جوق بالا كەزدە مەن اسكەردىڭ سۋرەت بوپ، قاتىپ تۇراتىن كيىمىنە، استىنداعى سايگۇلىك اتىنا، اسىنعان مىلتىق-قىلىشىنا قىزىعاتىن ەدىم .قىزىل اسكەر بولۋدى ارمان ەتەتىنمىن.
سول كەزدە سولدات بولدىم ەكەن دەپ، بىردەن جاڭا كيىم بەرمەيدى. مايدانعا جونەلتىلگەندەردىڭ يىعىنان سىپىرىلعان كونەتوز ەسكى كيىمدەر بەرەدى. ونى كيىپ، سۋرەت بوپ، قالا قويمايسىڭ.
2
سولداتتىڭ دا قولىنىڭ قالت ەتەتىن كەزدەرى بولادى. اركىم ونى ءارقالاي پايدالانادى: بىرەۋ ۇزىلگەن تۇيمەسىن قادايدى، بىرەۋ ەل-جۇرتىنا حات جازىپ جاتادى. ەندى بىرەۋ اياعىنا جايلى-جۇمساق بولۋعا سىرنە-سىرنە شۇلعاۋىن ۋقالاپ الەك. ءتىرى جاننىڭ تىرشىلىك ارەكەتى بىتكەن بە؟
ءتوس قالتامنان تاستاماي سالىپ جۇرگەن، قاتقىل تىستى داپتەرشەم بار مەنىڭ. ۇزىندىعى سوم داپتەرشەنىڭ بويىنا لايىقتالعان، داپتەرشەمەن جۇبى جازىلمايتىن ءبىر سۇيەم قارا قارىنداشىم بار، ەكەۋى دە باعالى مۇلىكتەرىم. الگىدەي ءوز ەركىم وزىمە تيگەن شاقتاردا، بەتىمدى قاسىمداعى جولداستارىمنان تەرىس بۇرىپ، سۇيكەتىپ جازىپ جاتام.
ولەڭدەردى، رەتى كەلسە، گازەت-جۋرنالعا باسقىزۋ، ءسويتىپ، اقىن اتانۋ ءۇشىن جازام.
پيلوتكام ون شەكەمدە جىپىرمالى،
ارقامدا جۇك قاپشىعىم سىپىرمالى،
سارى سىم، سارى جەيدە، كەنەپ بەلبەۋ،
باتەڭكەم اياق باسسام سىقىرلايدى...
«مەن سولدات» دەيتىن ولەڭىم مىنە وسىلاي باستالاتىن.
بۇل ولەڭدى مەن ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا، اۋداندىق گازەتكە جىبەردىم. گازەت قاسقايتىپ ءبىرىنشى بەتىنە جاريالاپتى. ءبىر نومەرىن حاتپەن ماعان جىبەرىپتى. سودان بەرى قاسىمداعى قازاق جولداستارىم دا، ورىس جولداستارىم دا مەنى «اقىن»، «ءبىزدىڭ اقىنىمىز» دەيتىن بولىپ ءجۇر. «جاس جامبىل»، «جامبىلدىڭ مۇراگەرى» دەپ تە اتايدى. وسىنىن بارىندە دە: بايقايمىن ولاردىڭ ماقتاۋىنان گورى كەلەمەج ەتۋلەرى كوبىرەك.
مەيلى پوەزيا ولارعا كەلەمەج بولعانمەن مەن ءۇشىن ءتىپتى دە كەلەمەج ەمەس.
قۇپيا قالتا ولەڭدەردىڭ جايى بۇدان ءورى بولەگىرەك. Meن ونى گازەت-جۋرنالعا ۇسىنۋ ءۇشىن جازبايمىن، تەك ءوزىم ءۇشىن جازام. ءوزىمنىڭ ەڭ جاقىن سىرلاس ادامدارىم ءۇشىن. بۇل ولەڭدەردى كىم كورىنگەنگە وقىمايمىن دا.
ادام ءوزىنىڭ ىشكى سىرىن كەز كەلگەنگە اقتارىپ، جايىپ سالا بەرە مە؟ بۇل دا سونداي. بۇل ءتارىزدى ولەڭدەردە باياندالاتىندار ءوزىمنىڭ باستان كەشكەندەرىم، ىشىمە سىيماي جۇرگەن مۇڭىم مەن زارىم. ءالى قولىم جەتىپ ۇلگەرمەگەن ارماندارىم. ول ءتارىزدى ولەڭدەردى گازەت-جۋرنال جاراتپايدى.
* * *
مەنىڭ دە وزىمشە قۋلىق ەسەپتەرىم بار.
قۇپيا-قالتا ولەڭدەرىمنىڭ ءتاۋىر-تاۋىر دەگەندەرىن كوشىرىپ، حاتپەن ۇيگە جىبەرەم. ولار دا وقىسىن. ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارى ەمەس ەكەنىمدى، ءبىلىپ، اقىندىق تالانتىم بارىن بىلە بەرسىن ەل-جۇرتىم. بۇگىن بولماعانمەن ەرتەڭ سوعىسقا مەن دە باراتىن شىعارمىن. تاعدىرىم قالاي بولارىن كىم ءبىلسىن. مۇمكىن، قاڭعىعان ءبىر ءتۇيىر قورعاسىننىڭ كەسىرىنەن ەلگە ءتىرى ورالماسپىن. ەر اتانىپ، داڭقىمدى جايىپ ۇلگەرمەسپىن. مىنە سوندا ارتىمدا باتىرلىق داڭقىم قالماسا دا، الگىدەي بەس-التى اۋىز ءسوزىم — ولەڭدەرىم قالادى عوي. مەنەن بارعان ولەڭ، حاتتاردى شەشەم دۇنيە ءاستىن-ۇستىن بولسا دا جىرتپاي ساقتايدى. قالتاسىنا بوي تۇمارداي سالىپ ءجۇرىپ وقىتاتىن بولادى. ەل ونى بىرەۋىنەن بىرەۋى ەستىپ كوشىرىپ الىپ، تاراتىپ اكەتەدى. بىرەۋدەن بىرەۋگە جايادى. ءالى، «ەركىننىڭ اسكەردەن جازعان حاتى» دەپ، جيىن-تويدا دومبىرامەن اندەتىپ، ايتىپ جۇرەتىندەر دە تابىلادى.
وسىنىن ءبارى ەل اراسىندا مەنىڭ اتىمدى شىعارادى.
الگىدەي، سوعىستان ءتىرى ورالماسام، ەل-جۇرتىم وقتا-تەكتە ەسكە الىپ، ايتىپ وتىرماي ما:
— شىركىن بوزداق، ارماندا كەتتى عوي! ايتپەسە، ادام بولاتىن بالانىڭ ءبىرى ەدى! — دەپ.
3
باستاۋىش مەكتەپتە وقىپ ءجۇرىپ-اق رەداكسيالاردىڭ بىرازىمەن حات الىسىپ-بەرىسۋدى كاسىپ ەتىپ ۇلگەرگەن ەدىم. سول ادەت سولدات بولعاندا دا قالماعان.
قىرسىق تاعدىر مەنىڭ اقىن اتانۋىمدى ءسىرا قالامايتىن بولسا كەرەك. ءبىر دە ءبىر ولەڭىم باسىلمايدى. ال باسىلعانىن كورۋگە قۇشتار-اقپىن.
(اۋداندىق گازەت مەن ءۇشىن تاڭ بولۋدان قالعان.)
بۇكىل ەل بولىپ، كازاك، حالقى بولىن وقيتىن گازەت-جۋرنالدارعا باسىلسا دەپ، ارمان ەتەم.
«و، قۇداي، جاراتقان يەم. بۇنىڭا دا شۇكىر!» — دەپ ەلدەگى شەشەم بايعۇس ءبىر جاسارىم قالار ەدى.
ءنۇرالىنىڭ ءىشى ۋ جۇتقانداي كۇيەر ەدى.
حات تانيتىن قازاق اتاۋلى تۇگەل جاپىرلاپ وقىپ جاتقان ولەڭدى، ءسوز جوق عاليا دا وقىر ەدى-اۋ. ولەڭ سوڭىندا «ەركىن مامىربايەۆ. ي. بولىمشەسىنىڭ كۋرسانت-جاۋىنگەرى». عاليانىڭ كوزىنە مەنىڭ ءاتى-جونىم وتتاي باسىلۋى ءسوزسىز.
جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماي، تۋلاپ قويا بەرەر: سول... سول..« ەركىن...
وسكەندە جازۋشى بولام دەيتىن ەدى. بولا باستاعانى عوي...
ەح، عاليا... عالياشىم مەنىڭ. باسقاعا بۇيىرساڭ دا، عالياشىم دەۋدى قويمايمىن-اۋ ءالى دە. قايتەيىن، قيمايمىن عوي. قيمايمىن. سەنى ەسىمە السام، ءىشى-باۋىرىم ورتەنىپ كەتكەندەي بولادى. ميىما قان قۇيىلعانداي ەكى شەكەم زىرق ەتە قالادى.
ءوزىڭدى كورەتىن كۇن بولار ما ەكەن، عاليا؟ ىشىمدەگىمدى ارمانسىز ءبىر اقتارىپ، سويلەسسەم. كىنا كىمنەن بولدى؟ مەنەن بە، جوق سەنەن بە؟ بىلسەم.
مەنىڭ كىنام ءبىر جىلعا زىم-زيا جوعالىپ كەتۋىم. ال سەنىڭ كىناڭ ودان گورى كوپ تە، باسىم. سەن مەنى اقىرىنا دەيىن كۇتپەدىڭ. تاباندىلىق كورسەتپەدىڭ. ءبىرىن ءبىرى شىنايى سۇيەتىن ادامدار، عالياجان، ولاي بولماۋى كەرەك ەدى.
زىم-زيا جوعالايىن دەپ جوعالدىم با، مەن بەيباق؟ الاپات سوعىس شىقتى دا، ءومىردىڭ استىن ۇستىنە كەلتىردى، ءبىردى بىرگە بىتىستىردى. سەپ بولساڭ، باسىما ءىس تۇسكەن كەزدە ۇمىتتىڭ مەنى. جۇرەگىڭنەن ءوشىرىپ، سىزىپ تاستادىڭ.
مۇمكىن، بارىنە سوعىس كىنالى شىعار؟
مەن سەنى، ءبارى ءبىر قيا المايمىن، عاليا. ءوزىڭدى ءبىر كورىپ سىر شەرتۋگە قۇشتارمىن.
بىلگىشتەر قايدا دا بولسا بار. اسكەردە دە جەتەرلىك. مەنىڭ گازەت-جۋرنالدارعا ولەڭدەر جىبەرىپ، باسقىزا الماي جۇرگەنىمە ولار كۇلەدى:
— شىراق، سەن ءالى بالا ەكەنسىڭ، — دەيدى. — ءبىر جاپىراق قاعازعا سۇيكەتىپ، ولەڭ جازا سالدىم دا، قىرىق تيىننىڭ ماركاسىن جاپسىرىپ، جىبەردىم. ەندى ول باسىلۋعا ءتيىس دەيسىڭ. جو-و-ق، وعان ول باسىلمايدى.
— قالاي ەتسە باسىلادى؟
— الماتى دەگەن مىنە مىناۋ — ءۇيدىڭ قاسى. جارتى كۇن مۇرساتانا سۇراپ ال دا، رەداكسياعا ءوزىڭ بار. ولەڭىڭدى كوزبە كوز وتىر.ىپ، كورسەت. قۇر قول جانە بارما. قالتاڭدا رەداكسيا قىزمەتكەرلەرىن سۋسىنداتقانداي مىنە مىناۋىڭ بولسىن...
بىلگىشىم بۇنى ايتقاندا، ءۇش ساۋساعىنىڭ باسىن ۋقالاپ كورسەتەدى. مەن بىردەن تۇسىنەم — اقشاڭ بولسىن دەگەنى.
— سوسىن مەن كورەيىن ولەڭىڭ باسىلماعانىن...
مەن ويلانىپ قالام. ومىردە كوپ نارسە الگىدەي قيعاش جولمەن جۇزەگە اساتىنىن بىلەتىن ءتارىزدىمىن. ءبىراق، تالانت جۇرگەن جەردە دە ەپ ءجۇرۋى كەرەك دەگەنگە يلانعىم كەلمەيدى.
دۇنيەدەگى ەن ءادىل، ەڭ تۋراشىل نارسە باسپا ءسوز جانە وندا قىزمەت ىستەيتىن ادامدار دەپ ۇعاتىنىم جانە بار.
بۇل ءۇشىن بىلگىش مەنى ماۋباس سانايدى دا، ءوز ايتقانىن دالەلدەپ، ورشەلەنە تۇسەدى:
— قازاقتا ەكىنىڭ ءبىرى ولەڭ جازاتىنى راس پا؟
— راس.
— ەگەر سونىڭ ءبارى باسىلا بەرسە، نە بولار ەدى؟
مەن يىعىمدى قومپاڭ ەتكىزەمىن. نە بولاتىنىن قايدان بىلەيىن؟
— ەگەر سونىڭ ءبارى باسىلا بەرسە، — دەيدى بىلگىش تاپتىشتەپ سويلەپ، — جۇرت وزگە كاسىپتى تۇگەل قويىپ، شەتىنەن اقىن، شەتىنەن جازۋشى بولىپ كەتپەي مە؟
مەن تاعى ويلانام. بۇل سوزدە قيسىن بار ءتارىزدى.
— الگىدەي جولىن تاۋىپ، ەبىن تاپقاندار عانا باسىلادى، ياعني، اقىن-جازۋشى بولادى.
4
اياق استىنان، ويلاماعان جەردەن، كينوعا ءتۇسۋ دەگەن اۋرە تابىلدى. ول بولماسا مەن، مۇمكىن، اۋىرماس ەدىم. اۋىرماسام، قىزىل ارميا جاساقتارىنىڭ ساپىنان ماڭگى-باقي شىعىپ قالماس ەدىم. بىرىنە ءبىرى سەبەپ.
سوعىس كەزىندە «موسفيلم» الماتىعا كوشىپ كەلگەن. اتاقتى «برونەنوسەس»، «پوتەمكيننىڭ» اۆتورى، كينورەجيسسەر سەرگەي ەيزەنشتەيندى سىزدەر بىلەسىزدەر. ال ونىڭ قىزمەت ورنى «موسفيلم» ەكەنىن، الماتىعا ول دا كەشىپ كەلگەنىن بىلمەۋلەرىڭىز ايىپ ەمەس.
ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ باتالوندى كينوعا تۇسەسىڭدەر دەدى دە، ساپقا تۇرعىزىپ، الدى دا جونەلدى. قاسكەلەڭ اۋدانى، «پوليتوتدەل» دەيتىن شاعىن كولحوزدىڭ قاسىنا الىپ كەلدى.
جاز ۋاقىتى. ۇلكەن اڭعار وزەك. شاعىن قارا سۋ. قارا سۋدىڭ بويىنا قاتار-قاتار شاتىر تىگىپ، لاگەر جاساپ الدىق.
بىرەۋ تويمەن الەك، بىرەۋ قويمەن الەك، ەيزەنشتەيننىڭ «يۆان گروزنىي» اتتى كينوفيلم ءتۇسىرىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. ءبىزدى، ءبىر باتالون اتتى اسكەر، ءبىر باتالون جاياۋ اسكەردى، پاتشاعا جاساق بولۋ ءۇشىن الىپ كەلگەن.
كۇندىز. اشىق اسپاننىڭ استى. ءشوبى قالىڭ تەرىسكەي بەتكەي جەرگە سولداتتار بىرەۋىنە بىرەۋى تاقالا جايعاسىپ وتىرىسقان. الدا اپپاق شاشى جالبىراپ موينىنا تۇسكەن، كەلبەتتى شالداۋ ادام تانىستىرۋ رەتىندە بولاشاق ءفيلمنىڭ سەناريىنەن بىزگە ءۇزىندى وقىپ تۇر.
ۇلى كينورەجيسسەر اتالىناتىن سەرگەي اعامىز مىنە وسى كىسى.
Taپ سول كەزدە مەن ونىڭ الگىدەي تاريح ءۇشىن قاجەتتى، قۇرمەتتى ادام ەكەنىن ءبىلىپپىن بە؟ بىلسەم، وسى جۇرگەن كينو قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىرەۋى رەتىندە مەن وعان سەلسوق قاراماس ەدىم. مۇمكىن بولعان ءساتتىڭ بارىندە دە قاسىنان ەكى ەلى شىقپاي قويار ەم. كورگەن-بىلگەنىمدى ءبىر ءتۇيىرىن قالدىرماي، قاعازعا جازىپ وتىرار ەم. مىنە، قازىرگىدەي ءساتى كەلىپ قالعاندا، كۋالى ءسوزدىڭ وتىرىگى جوق دەپ، ول تۋرالى وقۋشىعا مايىن تامىزىپ، ۇزاق اڭگىمەلەپ ايتقان بولار ەدىم.
ءبىراق امال قانشا، ونداي كورەگەندىك وي ول كەزدە مەنىڭ مىناۋ ىلعي كەشىگىپ ويلايتىن باسىما كىرمەك تۇگىل، جاقىن جولاماعان. سول سەبەپتەن، تەك سول سەبەپتەن، ۇلى ادامنىڭ كومەسكى تۇر-تۇسىنەن وزگە ەشتەڭە مەنىڭ ەسىمدە قالماعان.
بۇل ءۇشىن، ەگەر قاجەت بولسا، وقۋشىدان دا، سەرگەي ەيزەنشتەيننىڭ ماڭگى ولمەس رۋحىنان دا، كەشىرىم وتىنۋگە مەن دايىن.
ۇلى سۋرەتكەرمەن ىستەس بولىپ جۇرگەنىمدى مەن ماۋباس، قارا باسىن بىلمەگەنمىن ول كەزدە.
قالىڭ سولداتتىڭ سوناۋ شەت جاعىندا، ورىسشا وقىلعان سەنارييدى شالا ۇعىپ، سوندا دا زەيىن سالا ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان، بەتى-باسىن شىتىناپ كۇنگە كۇيگەن كىشكەنە قارا سولدات — بولاشاق دىرداي قازاق جازۋشىسى ەكەنىن ءسىرا، ەيزەنشتەين دە بىلمەسە كەرەك.
اناداي ءدوڭ ۇستىندە تاقتايدان، فانەرادان قازان قالاسىنىڭ ۇلكەن ماكەتى جاساپ قويىلعان. ءبىز، يۆان گروزنىي پاتشانىڭ اتتى جاياۋ جاساقتارى،
سوعان شابۋىلدار جاسايمىز. رەجيسسەر داۋىس ۇلعايتقىشپەن ايقاي سالادى:
— ستوپ!
شابۋىل باسىنان باستاپ، قايتادان جاسالادى.
يۆان گروزنىي رولىندە ارتيست چەركاسوۆ.
حالىققا اتى كەڭ تاراعان كۇلدىرگى ارتيست جاروۆ ول دا وسىندا. ۇلى ەيزەنشتەيننەن گورى، ءبىز قولىمىز بوستا، ۇلى ەمەس وسىلاردىڭ قاسىنان شىقپايمىز.
بالا كەزىمىزدە مۇعالىمدەردەن، ۇلكەندەردەن سۇرايتىن ەك:
— كينوداعىنىڭ ءبارى شىن بولعان با؟ ادامدار شىن ولە مە؟ كەمە سۋعا شىن باتا ما؟ ۇيلەر شىن ورتەنىپ، شىن قيراي ما؟
— جوق ونىڭ ءبارى جاساندى، جالعان، دەسە، كينوعا دەگەن ىنتىعىمىز سۋىپ قالۋشى ەدى.
ونداي ۇعىم تاماشا ونەر — كينەماتوگرافيانىڭ ەرەكشەلىگىن بىزگە جەتكىزىپ، ءتۇسىندىرىپ ايتا الماۋدان تۋادى ەكەن.
5
ءتۇس كەزى. كۇن ىسسى. قازانعا شابۋىلدى جاساي-جاساي تيتىقتاپ، دەمالىپ وتىرمىز. ىستىق شەكەدەن ەتىپ، مي قايناتادى.
جىمپيعان سولدات پيلوتكاسىنداي جەكسۇرىن باس كيىمدى مەن ءومىرى كورگەن ەمەسپىن. نe ىستىقتان، نە سۋىقتان عانا بوپ جارىتپايدى.
وزەن بويى بۇل ارادا جالاڭاش، اعاش-بۇتا وسپەيدى، دەمالعان كەزدە باس ساۋعالار كولەڭكە تابىلمايدى-اق.
قاقتاعان ىستىقتان جان تاپپاعان سوڭ قاسىمداعى ءبىر ءتۇپ قىزىل قۋرايدى باسىما پانا ەتىپ، كوك شوپكە باۋىرىمدى توسەپ، جاتا كەتكەم. جەر سىز. لەزدە كوزىم ءىلىنىپ، ۇيىقتاپ كەتىپپىن. قانشا جاتقانىم بەلگىسىز.
بip كەزدە ساتىرلاعان كوپ دىبىستان ويانىپ كەتتىم. سويتسەم، كينوعا تۇسۋگە دايىندالىڭدار دەگەن كوماندا بولعان ەكەن. بوي جازىپ تۇرايىن دەسەم، تۇرا المايمىن. كەۋدەمنىڭ ءىشى تولى ينەلەر. تىكەيىپ، بويىمدى جازباق بولسام، الگى ينەلەر ەكپەمە، قولقا-جۇرەگىمە وڭدىرماي سۇعىپ-سۇعىپ الادى. كەۋدەمدى قولىممەن باسىپ، بۇگىلىپ، تىنىسىم تارىلىپ:
— ويباي... ويباي... — دەدىم دە، قايتا قۇلادىم.
ون سولداتتىڭ ۇستىندە ەدىرەڭدەگەن ءبىر تەكەشىك — وتدەلنيە كومانديرى. الگىنىڭ سەنە قويعىسى كەلمەيدى.
— نە؟ نە بوپ قالدى؟
— ءىشىم ويباي.،.
— حۆاتيت پريتۆورياتسيا، ۆستاۆاي!
مەندە تۇراتىنداي حال جوق.
مەنى قۋلىق ىستەپ جاتىر دەپ ويلاسا كەرەك. وڭەزە نەمە، جاڭاعى ءسوزىن قايتالاپ، جامان اياقتارىمەن قۇيرىعىما تەپپەك بولادى. وي، مۇنداي ىزا بولماسپىن.
ورنىمنان قالاي اتىپ تۇرعانىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم. وتدەلەنيە كومانديرىنىڭ كەڭىردەگىنەن الا تۇسۋگە دايىن ەدىم. ءدىر-دىر ەتەم.
شاڭ-شۇڭعا جۇرت ەلەڭ ەتىپ قاراستى. نە، نە بوپ قالدى دەپ، ۆزود كومانديرى كەلدى.
— مىناۋ وتىرىك اۋىرىپ تۇرعىسى كەلمەيدى.
— اكەڭنىڭ باسى!
فەلدشەر كەلدى سۋمكاسىن سالاقتاتىپ. ىستىعىمدى ولشەدى. تەرمومەتر اينالايىن دەنەم وت ەكەنىن كوزدەرىنە شۇقىپ، كورسەتىپ بەردى.
وتدەلەنيە كومانديرىنىڭ ءۇنى ءوشتى.
جازىقسىز جاپا كورگەندىكتەن قانىم قايناپ، باسىلاتىن ەمەسپىن. وتدەلەنيە كومانديرىنە ازۋىمدى شىقىرلاتىپ:
— توقتاپ تۇر! مەن ساعان كورسەتەمىن! — دەدىم.
قوس ات جەگىلگەن سالدىرلاق كوك اربا ىڭق-ىڭق ەتكەن مەنى الماتىعا پولككە جەتكىزدى. سانچاستا رەنتگەنگە سالىپ كوردى دە، وكپەڭە سۋىق تيگەن دەپ تاپتى. ىستىق كۇندە تەرشىپ، قىزىپ تۇرعان دەنەمەن سىز جەرگە جابىسىپ جاتا قالۋىم اقىماقشىلىق بولعان ەكەن. وكپەنىڭ ەكەۋى بىردەي قابىنىپ شىعا كەلگەن.
لەنين كوشەسىنىڭ بويى، تاۋ ەتەگىندەگى گوسپيتالعا اكەلىپ سالدى. قالىڭ باقتىڭ ءىشى، تازا اۋا.
گوسپيتالدا كۇزگە دەيىن جاتتىم. ادام ابدەن جۇدەپ-جاداعاندا دەنەدەگى بار اۋرۋ تۇگەل باس كوتەرەتىن ءتارىزدى. وكپەم تۇزەلگەنمەن باسقا كەسەل جامالدى. وڭ جاق موينىمنىڭ وندىرشەگىنىڭ بەزى قابىنىپ، وڭاي جازىلمايتىن، ءتۇرى جامان جاراعا اينالدى. جارانىڭ ۇڭىرەيگەن اۋزى دارىگەر نە ەم ىستەسە دە بىتپەي تۇرىپ الدى.
كۇندەر ءوتىپ جاتتى. جارادا جازىلاتىن نيەت جوق.
اقىرى بولماعان سوڭ، دارىگەرلىك كوميسسياعا سالدى. كوميسسيا التى ايعا ەسكەرىپ كىزمەتتەن بوساتتى. بەرگەن كەنەسى اۋىلىڭا تازا اۋاعا بار. كۇشتى. تاماقتار ءىش. كوپ ۇيىقتا. تازا اۋادا كوپ ءجۇر، ءسويتىپ، وڭال.
جول ازىعىمدى بۇلتيتىپ ارقاما تاڭىپ الدىم دا، ەلگە قايتتىم.
قىزىل ارمياعا فاشيزممەن مەنسىز سوعىسۋىنا تۋرا كەلدى.
6
اسكەردەن كەلە جاتقاندا ەل بەتىنە جارقىن جۇزبەن قارايسىڭ. جولشىباي كەزدەسكەن ماشينالارعا قولىڭدى ايباتتانا كوتەرىپ، قونار ءۇيدىڭ ەسىگىن باتىل-باتىل قاعاسىڭ.
بۇل كەزدە اسكەردە ادامى جوق جان جوق. بىرەۋدىڭ ۇلى، بىرەۋدىڭ باۋىرى، ەندى بىرەۋدىڭ سۇيگەن جارى ساعان ۇقساپ سولدات كيىمىن كيىپ، وتان قورعاۋ جولىندا قىزمەت اتقارىپ ءجۇر. قار كەشىپ، سوعىسىپ ءجۇر.
اسىرەسە، مايداننان جارالانىپ قايتقاندارعا ەل بەيىلى بولەك. ولاردى سىيلامايتىن، قۇرمەت ەتىپ قارامايتىن جان سيرەك. قىزىل وتتىڭ ىشىنەن شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ امان الىپ شىققان ناعىز باقىتتىداي كورەدى. بار بەيىلدەرىمەن قىزمەت ەتۋگە دايىن تۇرادى.
وتە-موتە ەلجىرەپ، ءتونىن تۇسەتىندەر جاقسىلىق، جاماندىقتى كوپ كورگەن قارتتار:
— قالقام، سوعىستان كەلەمىسىڭ؟ مايداننىڭ قاي جەرىندە بولدىڭ؟ گوسپيتالدا قايدا جاتتىڭ؟ قاي جەرىڭنەن جارادار بولدىڭ؟ — دەپ، سۇراقتى جاۋدىرا جونەلەدى.
— جوق، سوعىسقا بارعان جوقپىن. اسكەردەن اۋرۋ بولعان سەبەپتى قايتتىم،. — دەۋگە مۇندايدا ءتىل كەلمەي قالادى. العاشقى ءبىرىنشى سۇراققا «ءيا» دەپ قاپ، سوسىن شەگىنە المايىق. وتىرىككە بەلشەمنەن باتا بەرەم. «قاي جەرىڭنەن جارادار بولدىڭ؟» دەسە، مىنە دەپ، موينىمداعى اۋرۋدان بولعان جارانى كورسەتەم.
ەشكىم دە ءشۇبا كەلتىرمەيدى، سەنەدى. اسكەردەن قايتقاننىڭ ءبارى-اق جارالانىپ قايتقاندار دەپ ويلايدى.
توسەكتى قالىڭ ەتىپ سالىپ، ەڭ ءتاۋىر دەگەن تاماقتارىن بەرىپ، سىيلاپ جىبەرەدى.
بۇكىل كەش بويىنا سوعىس جايىنان اڭگىمە سۇراپ، قادالىپ وتىرىپ الاتىندار بار. اناۋ قالاي؟ مىناۋ قالاي؟.. سوعىسقا بارماق تۇگىل، ءالى ءبىر وق اتىپ كەرمەسەم دە،. مايداندا «باسىمنان كەشكەندەرىمدى» مايىن تامىزىپ ايتىپ بەرەم. ونىڭ كوبى اسكەردە سوعىسقا بارىپ كەلگەن باسقا جۇرتتىڭ اۋزىنان ەستىگەندەرىم. ال كەيبىرى ءوزىمنىڭ سوعىسقا بارسام ويتەر ەدىم، بۇيتەر ەدىم دەگەن، قيالىمنان تۋعان.
مايداننان كەلە جاتقان جارادار سولدات بولىپ، از كۇندە ەسەن-امان ەلىمە جەتتىم.
7
Miنe تاعى دا تۇيىقتامىن. تۇيىق مەنىڭ دۇنيەنىڭ قاي بۇرىشىنا كەتسەم دە، قايتا اينالىپ تاباتىن التىن ۇيام. بىلق ەتپەس ءتۇپ قازىعىم. مەنى وعان ارقانداپ بايلاپ قويعان، جاي كوزگە كورىنبەيتىن، ۇزىلمەس كەرەمەت بەرىك ءجىپ بار. ول ءجىپ ۇزىلسە، مەن مەن ەمەسپىن، باسقامىن.
ەندىگى مىندەت دارىگەر ايتقان كەڭەستەردى ءمۇلت جىبەرمەي ورىنداۋ. ءسويتىپ وڭالۋ. دەنساۋلىقتى تۇزەپ اپ، داڭقتى قىزىل ارميانىڭ قاتارىنا قايتا ورالۋ. ءفاشيزمدى تالقانداپ، جوق ەتۋگە حالقىمنىڭ ازاماتى رەتىندە ءوزىمنىڭ ۇلەسىمدى قوسۋ.
اۋىلىڭا تازا اۋاعا بار دەگەن ەدى دارىگەر. مىنە كەلدىم. «كوپ ۇيىقتا» ءوزىم دە جاسىمنان ۇيقىشىل جاننىڭ ءبىرىمىن. ۇيقىنىڭ سازايىن بەرە باستايتىنىما داۋ جوق.
دارىگەردىڭ جانە ءبىر ايتقانى «كۇشتى تاماقتار ءىش» ەدى عوي. بۇنى دا ۇمىتا قويعان مەن جوقپىن. ءبىراق مۇلتىكسىز ورىنداۋعا كەلگەندە، ۇقىپتى بولار ءتۇرىم جوق. بار بولسا ىشەسىڭ كۇشتى تاماقتاردى، جوق بولسا، نەڭدى ىشەسىڭ؟
دارىگەردىڭ كەڭەسىن قازانعا سالىپ قايناتقانمەن سورپا بولىپ شىقپايدى. قازانعا تاماقتان وتەتىندەي باسقا بىردەڭە سالىپ قايناتقان ءجون.
ول وڭايلىقپەن تابىلاتىن كەز ەمەس.
اۋىزدى اۋىرتىپ ەت، مايدى ايتپاعاندا، نان جەۋدىڭ ءوزىن تۇيىقتىڭ حالقى باياعىدا ۇمىتىپتى. سونىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ ءۇي. سوناۋ جىلدارى تارشىلىق كەزدە قازانعا جالىنداتىپ ارپا قۋىرىپ، توڭقاڭداپ كەلى ءتۇيىپ جاتۋشى ەدى عوي. وسى كۇنى سول كاسىپكە كايتا ورالىپتى.
كۇنبە-كۇن ەت، ماي، نان جەيتىندەر ءنۇرالى، ءجۇنىس، ءتارىزدى ءبىرلى-جارىم قازان قۇلاعىن ۇستاعاندار.
مەن كەلىپ تۇسكەن كۇنى شەشەم بايعۇس قالبالاقتاپ اۋىلدى كەزە جونەلىپ، الدەكىمنەن، الدە نەگە ساۋدالاسىپ، ءبىر سەركە اكەپ سويعان بولاتىن. ونىڭ ەتى ەكى-ۇش كۇندە ساپ بولدى. ساپ بولماي كايتسىن. جەيتىن اۋىز تەك ءوزىمىز عانا ەمەسپىز. ماعان امانداسا كەلگەن اۋىل ادامدارى قاشان قازان وتتان تۇسىرىلمەيىنشە تۇكىرىكتەرىن جۇتىپ، ءتور الدىندا جاربيىپ، وتىرىپ الاتۇعىن ادەتتەرى.
كوك سەركەنىڭ ەتى تۇگىل ءۇي سىرتىنا كۇرەسىنگە لاقتىرىلىپ تاستالعان سۇيەك-ساياعىنان دا تۇك قالعان جوق. اۋىلدىڭ تالايدان سۇيەك كەمىرمەگەن اش يتتەرى ءبىر بىرىمەن ىرىلداسىن، تالاسىپ، تيگەن-تيگەنىنشە تالاپ اكەتتى.
ەندى ەت تە جوق. قولدا پىشاققا ىلىگىپ، ەت بولاتىن ۇساق مال دا جوق. بۇكىل ءبىر ءۇيدى جان باقتىرىپ وتىرعان جالعىز قىزىل سيىر بار. ەسۋاس بولماساڭ ونى جارىن تاستاي المايسىڭ.
«الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى شال بارىپ سالەم بەرەدى». مەنىڭ اسكەردەن ورالعانىمدى ەستىپ، ءبىزدىڭ ۇيگە باس سۇعىپ شىقپاعان جان تۇيىقتا جوق-اق. تەك ءنۇرالى كەلمەدى. ءبىزدىڭ ۇيمەن، ءبىزدىڭ تۇقىممەن بىتىسپەس جاۋ بولىپ العانىم ول جانە ءبىر رەت وسىلايشا ايقىن كورسەتتى.
دۇنيەنىڭ قورى بولىپ كەتسەم دە، ونىڭ الدىنا تومەنشىكتەپ بارۋعا مەن دە جوقپىن. كولحوز پرەدسەداتەلى تۇگىل، ماعان دەسە، قۇداي بولىپ كەتسىن.
8
ال نە ىستەيمىن ەندى؟ التى اي بويى جامباستاپ جاتىپ الام با؟ قوي، بولماس. ونسىز دا جاندارىن ارەڭ باعىپ وتىرعان ەكى ايەلگە (شەشەم مەن جەڭگەمە) ماسىل بوپ، جاتا بەرۋىم جاراماس. وزىمە ءبىر جۇمىس تاۋىپ الايىن.
قايدان تابام؟ كىم بولام؟
نۇرالىگە جۇمىس سۇراپ باراتۇعىن مەن جوقپىن.
مەنىڭ ويىم اۋداندا.
«ءومىربايان جاز». «انكەتا تولتىر» دەگەندى ويلاسام، تۋلا بويىم ءدىر ەتە قالاتىن ادەت پايدا بولعان. مەكەمەنىڭ بارىندە دە سول ءتارتىپ. قولىڭنان قانداي جۇمىس كەلەتىنىن سۇرامايدى. ەن اۋەلى تولتىر مىنانى دەپ، الدىڭا توقىمداي ەتىپ، كادرلار ەسەبىنىڭ ليستوگىن جايىپ تاستايدى.
ليستوك ەمەس، سۇراقشى. ول سەنەن قادالىپ، سۇراق الا باستايدى: سوتتالدىڭ با؟ نە ءۇشىن سوتتالدىڭ؟
سوتتالمادىم دەپ، وتىرىك ايتا المايمىن. ال سوتتالدىم دەپ جازسام، مەكەمە باسشىسىنىڭ مەنەن ءدال ءبىر وبا اۋرۋى بار ادامداي ات-تونىن الا قاشاتىنىن جانە بىلەم.
وسىنى وسىلاي دەپ، تۇگەل جازىپ بەرۋدى ليستوك قالامايدى. تەك ءبىر عانا سوزبەن نە ءيا، نە جوق دەپ جازعانىڭدى قالايدى.
شىركىن، نە سوتقا، نە پروكۋرورعا حاتشى بولسام. ءنۇرالىنىڭ كوزى اتىزداي بولار ەدى-اۋ! ويتكەنى، ول جۇرگەن جەر لاس قوي. ەكى قولى، اياعى ءبارى لاس. زاڭ مەكەمەلەرىنىڭ اتى اتالسا، لاس كىسى قالتىراپ تۇرادى. سوت، پروكۋرورعا حاتشى بولۋ ماعان مىنە وسى ءۇشىن — جاۋىم ءنۇرالىنى ازدى-كوپتى قالتىراتۋ ءۇشىن كەرەك.
ءبىراق، مەن ءتارىزدى زاڭمەن ىستەس بولعان ادامدى زاڭ مەكەمەلەرىنە كىزمەتكە المايتىنى بەلگىلى.
* * *
ويلاپ-ويلاپ، ءمۇعالىم بولايىن دەدىم. وزگە قىزمەتتەردىڭ ىشىنەن كوڭىلىم قالايتىنى مۇعالىمدىك.
اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ كەڭسەسىندە تۇرمىن. مۇندا دا سول ءبىر ءتارتىپ: ءومىربايان جاز، انكەتا تولتىر.
جازدىم. تولتىردىم. جۇرەگىم قالتىراپ، باستىقتىق ۇكىمىن كۇتۋدەمىن. ءمۇعالىم بولا المايسىڭ دەمەسە نەعىلسىن.
باستىق التىن ادام ەكەن. مەن تولتىرعان قاعازداردىڭ ول بەتىنە دە قاراماستان ستولىنىڭ تارتپاسىنا تىعىپ جاتىپ:
— ال، جىگىتىم، قاي مەكتەپكە بارعىڭ كەلەدى؟ — دەگەنى.
مەن قۋانعاننان:
— قايدا جىبەرسەڭىز دە بارام، — دەدىم.
— سارىبەلگە باراسىڭ با؟ ءارى مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى بولاسىڭ. ءارى ءوزىڭ ءبىر كلاستى وقىتاسىڭ.
— بارايىن.
* * *
مىنە سارىبەلدەمىن.
بۇل ارانىڭ كوكە اتى سارىبەل بولعانمەن كولحوزىنىڭ اتى كارل ماركس.
ءبىزدىڭ قاراساز اۋدانىندا اتى قۇتايمايتىن كولحوزدار بار، سونىڭ ءبىرى سارىبەلدەگى وسى ارتەل. اۋەلدە، تۇڭعىش رەت كولحوز بەن بىرىككەندە، اتىپ اتام زامانعى جەر اتى بويىنشا سارىبەل دەپ قويعان. بۇل، ارينە، تابيعي دۇرىس ەدى.
كەيىنىرەك جۇرت كوممۋنيزم يدەياسىنىڭ ءتۇپ اتاسى كارل ماركستىڭ ءوز اتىنا ءبىر-اق جارماسادى.
بۇنداعى كولحوز اتى سودان بەرى «كارل ماركس». ال سارىبەل دەپ اتاۋىن جۋىق ماڭدا قوياتىن ەمەس،
سوعان ءبىز دە ەرىپ كەتىپ وتىرمىز.
* * *
سارىبەل اۋدانداعى ءىرى پوسەلكتىڭ ءبىرى. ورىس، قازاق ارالاس. مەكتەپ ءۇيى ەكى جەردە: بىرىندە ورىس كلاستارى، ەكىنشىسىندە قازاق كلاستارى وقيدى.
مەنەن بۇرىن مۇندا ءۇش ءمۇعالىم بار ەكەن. ۇشەۋى دە نازىك جىنىستىڭ وكىلدەرى. مەن مىنە ءتورتىنشىمىن.
اۋەلگى كەزدەسكەن ەكى جاس كەلىنشەك مۇعالىمدەر ىلتيپاتپەن ءيىلىپ:
— سالاماتسىز با، جولداس ديرەكتور. كەلۋىڭىزبەن، — دەپ قولدارىن سىزىلا ۇسىنىپ جاتىر.
مىرس ەتىپ، كۇلىپ جىبەرە جازدادىم. نەگە «ديرەكتور؟» «جولداس مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى» دەپ، دۇرىسىن نەگە ايتپايدى؟ الدە مەنىڭ تىم لاس ەكەنىمدى كورىپ، تالكەك ەتكەندەرى مە؟ بولماسا، ماعان جاعىنۋ ءۇشىن قىزمەت-لاۋازىمىمدى ادەيى قامپيتىپ اتاعاندارى ما؟»
«مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى» دەگەننەن گورى «ديرەكتور» دەۋ، شىنىندا دا، ءارى ىقشام، ءارى دارداي.
ەكى مەكتەپ ۇيىندە ءۇي سىپىراتىن ەكى ايەل بار. ولار دا كۇنى بۇرىن اقىلداسىپ قويعانداي:
— جولداس ديرەكتور، امانسىز با؟ — دەيدى.
اۋەلدە وعاش بوپ ەستىلگەن «ديرەكتور» دەگەن سوزگە قۇلاعىم بارا-بارا ۇيرەنەيىن دەدى.
9
وسىندا، سارىبەلدە، شەشەمە توركىن بوپ كەلەتىن قۇدايبەردى دەگەن ادام تۇرادى. ءوزى كازىر اسكەردە. ايەلى نۇريلا وقىماعان، ساۋاتسىز. كولحوزدا جاي قارا جۇمىس ىستەيدى. بالا كوتەرمەگەن، جالعىز باس. مەن وسى نۇريلا جەڭگەيدىڭ ۇيىندەمىن. مىنەزى جۇمساق، باۋىرمال جاقسى كىسى. اۋداندىق وقۋ ءبولىمى سارىبەلگە باراسىڭ با دەگەندە، مەنىڭ ويلاماي، بىردەن كەلىسىم بەرۋىمە بۇل دا سەبەپ بولعان. پاتەر ىزدەپ اۋرە بولمايمىن، نۇريلا جەڭگەيدىڭ ۇيىندە جۇرەتىن شىعارمىن دەپ ويلاعام.
ءتور الدىندا نۇريلا جەڭگەيدىڭ قالشىلداپ سالىپ بەرگەن جەر توسەگىندە مىنە ءبىر تۇنەپ شىقتىم. تاڭەرتەڭگى ۋاقىت. ۇيقىم ابدەن جاقسى قانىپ قالعان. ويىم دا، بويىم دا سەرگەك. ادام بۇنداي كەزدە ويانىپ aپ، مىناداي راقات ءحالدى قيماي، كەرىلىپ، جاتا تۇسەتىن ادەتى. ءار ءتۇرلى ويلار باسقا كەلەدى.
كەنەت موينىمداعى جارام ەسىمە ءتۇستى. لاعنەت كەلگىر، وسى جارا-اق كوڭىلىمدى كىربىڭ ەتىپ ءبىتتى-اۋ! ەل كوزىنشە ۇيالىپ، كويلەگىمنىڭ جاعاسىن دا اعىتا المايمىن. ىستىقتا دا، سۋىقتا دا قورىنىپ، قىمتاپ الىپ جۇرگەنىم.
و، عاجاپ! سەنەم بە، سەنبەيمىن بە؟ ساۋساعىمنىڭ ۇشىمەن موينىمدى سيپاپ كورسەم، جارا جوق. جازىلعان. جەلىمدەپ تاڭىپ قويعان شۇبەرەگى ءتۇسىپ قالىپتى.
جارانىڭ ورنى جىم-جىلاس.
وي، مۇنداي قۋانباسپىن! ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، ايناعا جۇگىردىم. جارا جوق. جارانىڭ اۋزى قارا قوتىرلانىپ ءبىتىپ قالعان. جارادان قۇتىلعانمىن!
وي، عاجاپ-اي بۇنداي دا عاجاپ ۋاقيعا بولادى ەكەن-اۋ! دارىگەر نە ەم ىستەسە دە بوي بەرمەگەن جارا ەدى. ەشقانداي ەم-دومسىز وزىنەن-وزى جازىلعان.
گوسپيتالدان شىققالى مەن بۇل جاراعا ەشقانداي دا ەم ىستەگەن جوقپىن. ەم ىستەۋگە جاعداي دا بولعان ەمەس. تەك ەكى-ۇش رەت كىرلەپ كەتكەن شۇبەرەگىن اۋىستىردىم.
مەن ەندى ءبىلدىم: موينىمداعى جارانىڭ شيپاسى ءدارى ەمەس ەكەن. تۋعان جەردىڭ اۋاسى ەكەن. جارانى سول ەمدەپ جازعان. تەك سول.
قاسيەتىڭنەن اينالايىن، تۋعان جەر!
10
ساباق ەكى مەكتەپتە دە ەكى سمەنامەن وقىتىلادى. مەن تۇستەن كەيىن ەكىنشى، ءتورتىنشى كلاستاردى كاتار قوسىپ وقىتام. مەكتەپ ءۇيىنىڭ ەكەۋى دە ناشار. وسى ءۇشىن ادەيى ارناپ سالىنباعان. ءبىر كەزدە ادام تۇرعان، وسىنداعى كوپ ۇيلەردىڭ بىرەۋىندەي باكەنە، قوراش تام. شاتىرسىز.
اسىرەسە، قازاق كلاستارى وقيتىن مەكتەپ ۇسقىنسىز. ءوز الدىنا وڭاشا جەكە دە ەمەس. الدە كىمنىڭ ءتايپيعان تام ءۇيىنىڭ جالعاسى.
بەرگى، كوشە جاقتاعى ەكى بولمە مەكتەپ بولعاندا، ارعى، قورا جاقتاعى باسقا ەكى بولمەدە سەگىزباي دەيتىن، قاس-قاباعى تۇكسيگەن، تۇلعاسى ايۋ تارىزدەس شالداۋ ادامنىڭ سەمياسى تۇرادى.
مەكتەپ پەن سەگىزباي ءۇيىنىڭ ەسىكتەرى بولەك.
سەگىزباي جيۆسىرەنىڭ وسى توڭىرەكتەگى بىرنەشە كولحوزدى قامتيتىن اگەنت قابىلداۋشىسى. كيىمدى قاتىپ كيىنەدى. ۇستىندە جاڭا فۋفايكا، شالبار، اياعىندا سىقىرلاعان حروم ەتىك. باستا بازار قالپاق. العاشقىدا مەن بۇل ادامدى ونشا ۇناتپاي ءجۇردىم. كىسىگە سۇزەتىن بۇقا تارىزدەنىپ، يەگىن القىمىنا تىعىپ الىپ، ەجىرەيە قاراپ تۇرعانى. امانداسساڭ ءجوندى امانداسپايتىن تاكاپپار. ەرنىن بولار-بولماس جىبىر ەتكىزەدى دە قويادى. سوڭعى كەزدە وسى ءۇشىن مەن دە ونىمەن ءجوندى امانداسپايتىن بولعام.
مەكتەپتىڭ ءدال قاسىندا، بەت الدىندا، سەگىزباي قوجالىق ەتەتىن ءبىر قورا شارۋاشىلىق بار. ۇلكەن شارباق قورشاۋ. ول قورشاۋدىڭ ىشىندە جابىق توبەنىڭ استىندا شوقى-شوقى ۇيىلگەن ءجۇن، تەرى-تەرسەك. ەسىگىنە شومبال قارا قۇلىپتار سالىنعان ءار ءتۇرلى قويما-سكلادتار.شيكىزات وتكىزگەن جۇرتپەن سەگىزبايدىڭ ساۋدا ساتتىق جاسايتىن ارنايى دۇكەنى بار. ول دا وسىندا.
دۇكەن، دۇكەن دەگەن سوڭ مەن ءبىر جولى كىرىپ ەدىم. كوزىم اتىزداي بولدى. سارىبەلدىڭ حالقى سەگىزبايدى كورگەندە الدىن قيا كەسىپ وتپەي، نەگە سەكە، سەكە دەپ، كىشىرەيىپ، قۇرمەت ەتىپ تۇراتىنىن، سەگىزبايدىڭ تاكاپپار بولۋىنىڭ سىرىن ەندى ءبىلدىم. سەنسەڭىز الگى جامان دۇكەندە جوق نارسە جوق.
حالىق كوپ تۇتىناتىن: ءار ءتۇرلى ىشتىك-تىستىق كەزدەمە، پيما، گالوش، اينا، سابىن، بىلعارى، شاي قانت ءبارى تۇر. وسىنىڭ قاي-قايسى دا وسى كەزدە قاپى جەرگە تامبايتىن ءزارۋ زاتتار.
بۇل نەگە بۋلاي ەكەنىن سۇراستىرسام، سوعىستىڭ كەسىرىنەن ساۋداداعى ءتارتىپ تە وزگەرىپتى. الگى اتالعان حالىق كوپ تۇتىناتىن قات بۇيىمدار جيۆسىرە ارقىلى دا ساتىلاتىن بوپتى. ءبىراق جاي اقشاعا ساتىلمايدى. ءجۇن، قىل، تەرى-تەرسەك وتكىزگەندەرگە، وندا دا، سول وتكىزگەن شيكى زات قۇنىنىڭ بەلگىلى ءبىر پروسەنتىنە عانا بەرىلەدى.
جاي اقشاعا ساتىلسا، بۇنىڭ ءبارى ءبۇيتىپ جارقىراپ تۇرمايتىنى بەلگىلى.
* * *
ءبىر كۇنى تۇسكە تامان كۇندەگى ادەتىم بويىنشا مەكتەپكە ساباعىما كەلدىم. العاشقى قار جاۋىپ، كۇن كايتا جارقىراپ اشىلعان. ءالى ساباق باستاۋعا ەرتەلەۋ. كلاسقا كىرمەي، بيىلعى تۇڭعىش قاردى تاماشالاپ، سىرتتا وزىممەن ءوزىم بولىپ تۇرمىن.
كەنەت، ارت جاعىمنان:
— بالا، نەعىپ تۇرسىڭ؟ — دەگەن داۋىس ەستىلدى. جالت قاراسام، سەگىزباي. — بەرى كەل!
سەگىزباي ءوز ەسىگىنىڭ الدىندا تۇر.
ىشىمنەن مىرس ەتكەندەي بولدىم — «بالا». جۇرت قامپيتىپ، «ديرەكتور» دەسە، بۇل «بالا» دەيدى. تىم قۇرسا، «ءمۇعالىم» دەپ تە اتامايدى.
ىشىمنەن قىرساۋلانىپ، بۇل نە ايتار ەكەن دەپ، قاسىنا جاقىنداپ كەلدىم .
— ءجۇر، شاي ىشەيىك.
سەگىزباي وسىنى ايتىپ، كەتىپ بارادى. بولدى، ىلەس سوڭىمنان دەگەنى ءتارىزدى. مەن الگى ارادا ءبىر ساتكە قالشيىپ قالىپ قويدىم.
سەگىزباي ارتىنا بۇرىلىپ قارايتىن دا ەمەس.
مەنىڭ جىنىم كەلدى. مىنا شال جىندى ما ەي؟ ءجۇر دەگەنگە، مەنى سوڭىنان تومپاڭداپ جونەلەتىن كۇشىك ءتارىزدى كورە مە؟ ادامشا نەگە جوندەپ شاقىرمايدى؟ قاتارلاسىپ، بىرگە نەگە جۇرمەيدى؟
سىقىرلاۋىق كىشكەنە ەسىكتەن ۇلكەن دەنەسىمەن ەكى بۇكتەلىپ، كىرىپ جاتىپ، سەگىزباي ارتىنا ەندى عانا بۋرىلدى. جۇرمەي تۇرىپ قالعان مەنى كوردى:
— ءجۇر، نەعىپ تۇرسىڭ؟
تاعى ەزى بۇيىرىپ سويلەيدى.
مەن ءارى قىرسىعىپ، ءارى تاڭىرقايمىن: ءوزىنىڭ دورەكى مىنەزى وسى ما؟ بولماسا، مەنى ءجوندى كىسى دەپ، ساناماعانى ما؟
قالاي دا، سەگىزبايدىڭ نىسى جەڭدى. مىنە ول كىرگەن الاسا ەسىكتەن مەن دە كىرىپ كەلە جاتىرمىن. بۇرىن بۇل ۇيگە باس سۇققان جان ەمەسپىن.
شاعىن اۋىز ءۇي. ەدەنى جەر. ءبىراق تازا. ءتور ءۇيدىڭ كوكشىل سىرمەن سىرلانعان ەسىگى قاق جارىلىپ، اشىق تۇر. ار جاقتان ەدەنىنە تابالدىرىقتىڭ تۇبىنە دەيىن جەتكىزىن، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قاباتتاپ توسەپ تاستاعان قىزىلدى-جاسىلدى الاشا-تەكەمەتتەر، ەكى كىسىلىك اق پولسكيي كەرەۋەت، جىبەك شىمىلدىق، قابىرعاعا ۇستاعان ۇلكەن دە، اسەم كىلەم كورىنەدى. سالتاناتقا مالىنعان تاپ-تازا كوڭىلدى بولمە. ەسىك الدىنا اياق ءسۇرتۋ ءۇشىن تاستالعان شۇبەرەككە كايتا ورالىپ، اياعىمدى بارىنشا ىقتياتتاپ ءسۇرتىپ، سىرت كيىمىمدى شەشىپ، سودان كەيىن عانا تەر ۇيگە ەپپەن باسىپ كىردىم. سىرتىنان قاراعاندا تىم قوراش جامان تامنىڭ ءىشى ءدال مۇنداي جايناپ تۇرۋى مۇمكىن-اۋ دەپ، ەشقاشان ويلاعان ەمەس ەدىم.
سەگىزبايدىڭ ۇيىنە كىرىپ كەرمەسەم دە، سەمياسىن كەرىپ ءجۇرمىن، بىلەم. جاۋىقازىن دەيتىن كەمپىر بوپ قالعان قاتپا قارا ايەلى، تورتىنشىدە—مەنىڭ كلاسىمدا وقيتىن جىبەك اتتى پىسىق تا، وجەت قىزى بار. مىنە سولار ءبارىمىز الاسا دوڭگەلەك ستولدا شاي ءىشىپ وتىرمىز. كەسەك-كەسەك وپىرىپ تۋراي سالعان وپپاق تاپا پان، تاباقشاعا شەڭگەلدەپ ءۇيىپ سالعان قارىننىڭ ءسۇر ءيىستى سارى مايى، قانت.
ءسۇت قاتىپ، باپتاپ قۇيعان قىزىل شاي.
بۇنداي داستارقان ءبۇل كۇندە كىم كورىنگەننىڭ ۇيىنەن تابىلمايدى.
ىستىق شايدى سىپايىگەرشىلىك ساقتاپ ەپپەن ۇرتتاپ وتىرمىن، باسىم وي دەگەنگە اڭكى-تاڭكى. بۇل قالاي باي تۇرادى؟ ءۇيىنىڭ ءىشى اناۋ، ىشىپ-جەمى مىناۋ. مەنىڭ ءدال ارت جاعىمداعى ۇلكەن قابىرعا تولى بيىك ەتىپ جيناعان ءساندى جۇك. قۇرىعاندا ون جاستىق، جيىرما كورپە بار شىعار-اۋ. بۇنىڭ ءبارىن بۇل قايدان الدى؟ سوعىستان بۇرىن جيناعاندارى ما؟
ءبىز ور قايسىمىز ادەيى ادام وتىرۋعا ارناپ ىستەگەن ءبىر-بىر جۇمساق، دوڭگەلەك قۇراق كورپەشەنىڭ ۇستىندە وتىرمىز.
ءدال مۇنداي تۇرمىسى بار ادام بۇل كەزدە ەل ىشىندە سيرەك. سيرەك تۇگىل، كەزدەسپەيدى. تىم قۇرىسا، كولحوز پرەدسەداتەلى نەمەسە اۋپارتكوم سەكرەتارى بولسا ەكەن-اۋ. جيۆسىرەنىڭ جاي عانا اگەنت-قابىلداۋشىسى. بۇرىن مۇندايلاردى جۇرت كوزگە ىلەتىن بە ەدى!
سەگىزباي سوزشەڭ ادام ەمەس. تەك اندا-ساندا ماعان «ءىش» دەپ قويادى.
بەت اۋزىن ساي-ساي ءاجىم باسقان، تاربيعان سۇيەك قولدارىنىڭ كوك تامىرلارى بادىرايىپ شىعىپ كەتكەن جاۋقازىن تىپتەن جۋاس. وزدىگىنەن جان اشىم سويلەيتىن ءتۇرى بايقالمايدى. تەك شاي قۇيىپ بەرگەندى عانا بىلەدى.
شاي سوڭىنان سەگىزباي:
— بالا، كارتا ويناۋدى ءبىلۋشى مە ەڭ؟ — دەدى.
— ەپتەپ بىلەم.
— بىلسەڭ، كەشكە ساباعىڭ بىتكەن سوڭ كەل، كارتا وينايمىز. جيىرما ءبىر دەيتىن ويىندى بىلەتىن بە ەڭ؟ قالتاڭا اقشا سالا كەل، سونى وينايمىز.
سەگىزبايمەن مەنىڭ جاقىنداسۋىم، مىنە، وسىلاي باستالعان.
كەيدە كۇن ارا، كەيدە ەكى كۇندە ءبىر رەت وسىندا جينالىپ، كارتا وينايمىز. قارتادان وزگە كوڭىل كوتەرىپ، ەرمەك ەتەر نارسە مۇندا شامالى. كينو كەلمەيدى، راديو جوق. توي-تومالاق بولمايدى. بولا قالسا، تىم سيرەك.
كادىمگى جيىرما ءبىردىڭ ءوزىن وينايمىز.
بۇل كۇندە اقشادان كۇش كەتكەن زامان. سوعىس ونى جاي قاعازعا اينالدىرىپ جىبەرگەن. ۋىس-ۋىس كوكالا قاعاز كىمنىڭ دە قالتاسىنان تابىلادى. بازارى جوق اۋىلدا ول ءباتشاعار كارتا ويناعاننان وزگە تۇككە دە جارامايدى.
باسقا ۇيگە جينالماي، سەگىزباي ۇيىنە جينالاتىن سەبەبىمىز مۇندا كوڭىلدى وتىرۋعا تولىق جاعداي بار. ءۇي جىلى، ءارى تازا. جارقىراعان اينەكتى وندىق شام. سوعىس شامدى دا، ونىڭ اينەگىن دە جوق ەتكەن. كوپ ءۇي وسى كەزدە سىعىرايعان بىلتە شاممەن وتىر.
سىرت كوزگە تۇكسيىپ، جۇعىمسىز كورىنگەنمەن سەگىزباي، جالپى، جامان ادام ەمەس. اسىرەسە، جورا-جولداسىنا بەيىلى كەڭ.
كارتا ويناۋعا جينالعان سەرىكتەرىن ول، تىم قۇرىعاندا، شاي بەرىپ سىيلاماي جىبەرمەيدى. ءبىز ءتور ۇيدە دۋىلداسىپ، قارتا ويناپ وتىرعاندا، اۋىز ۇيدە اق ساماۋىر قاشان ىشسەڭدەر مەن دايىن دەپ، ەكى يىعىنان دەمىن الىپ، اندەتىپ دايىن تۇرادى.
* * *
سەكەڭ ءبىزدى ىلعي دا قۇر شايمەن قايتارمايدى. كەيدە ودان دا گورى ماندىرەك بىردەڭەلەر سوپاق ەتە قالادى. سەكەڭ بيىل سوعىمعا سەمىز تۋ بيە سويعان. سونىڭ ەتى اۋىز ۇيدە، پليتانىڭ ۇستىندە، كوك كاستريۋلدە بۇلك-بۇلك ەتىپ، داۋىسى بىزگە ەستىلىپ، قايناپ جاتاتىن دا كەزدەر بولادى.
ەت ءتۇسىرىلىپ، الدىمىزعا كەلگەن كەزدە:
— ءاي قاتىن، الگىڭنەن بىردەڭە بار ما؟ — دەيدى سەكەڭ.
ءبىز كوزدەرىمىز قۋانا جايناپ، بىرىمىزگە ءبىرىمىز قارايمىز.
جاۋقازىن جوق دەپ ايتپايدى. لىپ ەتىپ، اۋىز ۇيگە شىعىن كەتەدى دە، جارتى بوتەلكەدەي سپيرت الىپ كەلەدى. سۋ قوسىلماعان. سۋ قوسقاندا، ءبىر بوتەلكە بولادى. سەكەڭ ونى قىرلى ستاقاندارعا ءوز قولىمەن ءبولىپ، قۇيا باستايدى.
وتىرىس بۇدان كەيىن ءتىپتى كوڭىلدى بولا تۇسەدى.
قايدان الاتىنىن قايدام، ايتەۋىر، سەگىزباي ۇيىنەن سپيرت ۇزىلمەۋشى ەدى.
جاۋقازىن ءارى مومىن، ءارى كونبىس، جايلى ادام. تاڭ اتقانشا وتىرىپ، كارتا ويناساق تا، قاباق شىتىپ، بىرجيىپ-تىرجيعاندى بىلمەيدى. اياعىنىڭ ۇشىمەن ءجۇرىپ، كىزمەت ەتەدى.
كەيدە كارتا ويناۋعا سەكەڭ ەكەۋمىزدەن باسقا ادام بولماي قالادى .ەكى قول جيىرما بىرگە ازدىق ەتەدى. سوسىن، وتىرىپ الامىز دا، بەتى قالار وينايمىز. اڭدىسىپ، ەسەپتەسىپ ويناسا، بۇل دا قىزىق. ءتۇپ ورتاسى قالاي اۋىپ كەتكەنىن بايقاماي دا قالامىز.
ءبىزدىڭ ءۇي كوشەنىڭ باسى، ءبىرقاۋىم جەر.
— ەندى جەتى تۇندە قايدا باراسىڭ؟ نۇريلانى ۇيقىسىنان وياتىپ جۇرەمىسىڭ؟ وسىندا-اق جاتا كەت،— دەيدى سەكەڭ.
وسىلايشا، مەن ءار كەزدە بۇل ۇيگە قونىپ قالاتىن دا ادەت تاپتىم. كورپە-جاستىق مۇندا جەتكىلىكتى. ءاستى-ۇستىم جاڭا كورپەلەرگە قوپسىپ، ءوز ۇيىمدە جاتقانداي راقاتتانىپ-ۇيىقتايمىن.
* * *
ءبىر كەزدە سەگىزبايدى ۇناتپايتىن بولسام، ەندى ونىڭ جاقىن دوستارىنىڭ بىرىنە اينالدىم.
— ءيا، سەكەڭ ءومىر سۇرە بىلەتىن جان. ءوزىنىڭ ىشكى ەسەبىنە بەرىك. كىم كورىنگەنگە ومىراۋىن ايقارا اشىپ تۇرمايدى. اۋەلى الىستان بايقاپ، بارلاپ الىپ، سودان سوڭ جاقىنداسادى،
كەيبىرەۋلەر قۋ دەيدى سەگىزبايدى. مۇمكىن، قۋ دا شىعار، ءبىراق اقىلدى قۋ.
سارىبەلدە بۇل كۇندە سەگىزبايعا ءىسى تۇسپەيتىن جان كەم دە كەم. قاپ-قاپ ءجۇن، سويعان مالدارىنىڭ تەرى-تەرسەگىن ارقالاي جۇرت، قاشان كورسەت، سەگىزبايدىڭ سوڭىنان شۇباپ، ەرەدى دە جۇرەدى. سەكەڭ بىلەدى ولارمەن قالاي سويلەسۋدى. اكەلگەن شيكى زاتتى بىردەن قابىلداپ الا سالمايدى. ونى-مۇنى سىلتاۋمەن بىر-ەكى رەت قايتارىپ جىبەرەدى. ۇناتپاعان كىسىلەرىن، ءسويتىپ، اۋرەگە سالىپ قويادى.
تەرى-تەرسەك الىپ كەلەتىندەردىڭ كوپشىلىگى كەمپىر-شال، بالا-شاعا. ەشتەڭەنىڭ ءىعى-جونىن ونشا بىلە قويمايدى. سەگىزباي نە ايتسا، سوعان كونەدى. تەك ايتەۋىر قابىلداپ العانىنا، تەگىن الماي، ازدى-كوپتى بىردەڭە بەرگەنىنە ءماز بولادى. ءبىرىنشى سورتتىڭ تەرىسىن ەكىنشى سورتپەن، ەكىنشى سورتتىكىن ۇشىنشىمەن قابىلداپ الىپ جاتقانىندا شارۋالارى جوق.
كوپ تۇكىرسە، كەل دەگەن. ءبىر باسىنا جەتەرلىك بەرەكەنى سەكەن. مىنە وسىلاي جاسايتىن ءتارىزدى. ءبىردى ەكى، ەكىنى ءۇش ەتە بىلەدى.
مەن مەكتەپتە ساباق وقىتىپ تۇرىپ، سەگىزبايدىڭ الدەكىمدەردى جازعىرىپ، ۇرسىپ جاتقان داۋسىن ەستيمىن. «مىناۋىڭ ءجۇن ەمەس، قيقىم-سيقىم بىردەڭە عوي! اكەت ارى. المايمىن. كەرەك بولسا، جۋىپ اكەل!»
«جەتى اتاڭ قازاق بولا تۇرىپ، مال سويۋدى بىلمەيتىن نەعىلعان جانسىڭ؟ ءوستىپ تە مال سويىپ، تەرى سىپىرا ما ەكەن؟»
ءبىر دە ءبىر ادام سەگىزبايعا قارسى سويلەپ، داۋلاسپايدى.
سەگىزبايدىڭ قولىندا قازىنانىڭ ەلدەن شيكى زات جيناۋ ءۇشىن بەرىلگەن پىلدەي ەكى مىقتى اتى، اربا شاناسى بار. ونىڭ ءبارىن ول ءوزىنىڭ جەكە مەنشىگىندەي ەمىن-ەركىن پايدالانادى. بارام دەگەن جاعىنا بارادى قالاعان ۋاقىتىندا. تىندىراتىن ءىسى بولسا تىندىرادى. وتىن-سۋدان، جەم-شوپتەن تارىققاندى بىلمەيدى.
ءيا، سوعىس بىرەۋگە سوعىس بولعانمەن بىرەۋگە ىرىس. سەگىزباي ءۇشىن ول ىرىس بولىپ تۇر.
11
قىس تۇسكەلى قاشان. اياعىما گالوشسىز پيما كيىپ ءجۇرمىن. كۇن جىلىمىق كەزدە كوشەدەگى قار ءجىپسىپ، ەرىپ جاتادى دا،تابانىمنان سۋ ءوتىپ كەتەدى. بىلعانىش سۋ اياقپەن ءوزىڭدى جۇرتتىڭ قورى سەزىنىپ بىتەسىن.
گالوش تەك سەگىزبايدان تابىلادى. وندا دا ءجۇن، تەرى وتكىزسەڭ.
ءبىر كۇنى سەكەڭ مەنىڭ اياعىمداعى شەكەسىنە دەيىن سۋ جۇتىپ، كوكسوقتا بولعان پيمالارعا كوزىن قيعاشتاي تاستاپ، ءسال تۇردى دا:
— مولشەرى نەشىنشى گالوش كيەتىن ەدىڭ، — دەپ سۇرادى.
ايتتىم.
— ءجۇرشى.
وسىلاي دەپ، سەگىزباي بۇرىلىپ كەتە باردى. مەن سوڭىنان قۋانا ەرىپ جونەلدىم.
سەكەن، قورشاۋدىڭ ىشىندەگى دۇكەنىنە ەرتىپ كەلدى. تورگى قاراڭعى بولمەسىنە كىرىپ كەتىپ، ءبىر پار جاڭا گالوش ۇستاپ شىقتى.
— كيىپ كورشى.
— شاق ەكەن، — دەدىم گالوشتى سۋ پيماعا نىعارلاپ كيىپ الىپ.
— شاق بولسا كي.
راقمەتتى وزىنشە بولەك جاۋدىرىپ، سوسىن:
— ال ەندى مەنىڭ سىزگە ەتكىزەتىن تەرى-تەرسەگىم جوق. قۋانىپ اقشالاي تولەمەسەم؟ — دەدىم.
— كەرەگى جوق.
ءسوز وسىمەن ءبىتتى.
ارادا ءبىراز كۇن ءوتىپ كەتكەن.
ءبىر كۇنى سەكەن، ەسىگىنىڭ الدىندا ەكەۋدەن ەكەۋ تۇرىپ:
— بالا، — دەدى.
مەن ونىڭ بەتىنە قارادىم.
— سەن ءبىزدىڭ كەمپىردى مەكتەبىڭە ءۇي سىپىرۋشى ەتىپ، قىزمەتكە الساڭ قالاي بولادى؟ ءوزى سىپىرار. وتىن كەسىپ، جارۋىنا جىبەك كومەكتەسەر. قاراپ وتىرعاندا نە بىتىرەدى؟ ءدان جاعى وسى كۇنى قيىنداپ كەتتى. ازىن-اۋلاق تيەسىلى نورما بيدايى ىشىپ-جەمگە سەپ بولسىن.
از ءمۇدىرىپ، ويلاندىم دا:
— جارايدى، — دەدىم.
ءۇي سىپىرۋشى ەكى ايەلدىڭ بىرەۋى ناۋقاسشاڭ. جۇمىسقا سالاق. ورنىنا باسقا ادام العىم كەلىپ جۇرگەنىن سەگىزباي بىلەتىن.
نورما بيداي دەپ وتىرعانى قىزمەتكەر، جۇمىسشىلارعا اي سايىن سەلپو ارقىلى نورمامەن بيداي بەرىلىپ تۇرادى. كولحوز مۇشەلەرىنە، قىزمەت ىستەمەيتىندەرگە بەرىلمەيدى.
جاۋقازىندى وسىلايشا مەكتەپكە ءۇي سىپىرۋشى ەتىپ قابىلدادىم. مەكەمە باستىعى بولىپ، ومىرىمدە تۇڭعىش رەت قول قويىپ، بۇيرىق جازدىم.
سەكەڭ ەكەۋمىزدىڭ ارامىز بۇدان كەيىن ءتىپتى جاقىن بولىپ كەتتى.
12
ءار ايدىڭ اياعىندا اۋدانعا بارۋىم كەرەك. مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسىن جانە وقىتۋشىلار مەن مەكتەپ قىزمەتكەرلەرىنە اي سايىن وسىنداعى سەلپو ارقىلى بەرىلىپ تۋراتىن نورما استىقتىڭ ناريادىن اكەلۋىم كەرەك. جالاقىنى اۋداندىق وقۋ ءبولىمى، ناريادتى اۋداندىق تۇتىنۋ قوعامى بەرەدى.
بۇل ءۇشىن مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى ءوزى بارۋى شارت.
مەكتەپتىڭ ءوز كولىگى جوق. جولشىباي الدەكىمدەرمەن سەلبەسىپ، وندا بارىپ، قايتاردا تۇيىققا ۇيگە سوعىپ، بىرەر كۇن شەشەم مەن جەڭگەمنىڭ قاسىندا بولىپ، وتىن-سۋىنا جاردەمدەسىپ، ودان سارىبەلگە قايتا ورالىپ جەتكەنشە، ارادا ءبىر جەتىدەي ۋاقىت ءوتىپ تە كەتتى.
Miنe سارىبەلدەمىن. كۇن اياز. جۇقالتاڭ سولدات شينەلمەن جولدان قالتىراپ توڭىپ كەلىپ، نۇريلا جەڭگەيدىڭ جەدەلدەتە قايناتقان ىستىق شايىنا جاڭا باس قويعان بەتىم.
ءبىر كەسە شايدى قولىما ۇستاتىپ جاتىپ، ميىعىنان كۇلىمسىرەپ:
— سەگىزباي دوسىڭ جاس قاتىن اكەپ، توي جاساپ جاتقان كورىنەدى. بارىپ قۇتتى بولسىن ايتپايسىڭ با؟ — دەيدى.
بۇل مەن ءۇشىن كۇتپەگەن جاڭالىق ەدى. جەڭگەيدىڭ جۇزىنە ەجىرەيە قارادىم. قالجىڭى ما، جوق شىنى ما؟
نۇريلا جەڭگەي مەنىمەن قالجىڭداسپايدى.
— سەگىزبايدىڭ ايەلى بار ەمەس پە؟
نۇريلا جەڭگەيدىڭ ۇستىڭگى قاسقا ءتىسىنىڭ بىرەۋى سىرتقا قاراي شىعىڭقىراپ بىتكەن. ءسال جىميسا-اق، جارقىراپ شىعا كەلەدى. سونىسى اقسيىپ، مىسقىلمەن كۇلىمسىرەي وتىرىپ سويلەدى:
— شال دەگەندەر بۇل كۇندە قۇتىردى ەمەس پە؟ ايەلدەرىن اجىراستىم ات قىلىپ، بولەك شىعارىپ قويادى دا، بۇرىنعىشا جاس توقال الادى. سەگىزباي دوسىن، دا سويتسە كەرەك. جاۋقازىندى قىزىمەن بولەك شىعارعان كورىنەدى.
مەنىڭ تاڭىرقاۋىمدا شەك جوق. ياپىراي ءا، سەكەن بۇيتەدى دەپ، كىم ويلاعان؟ ارالاس-قۇرالاس ءجۇرىپ، ونىڭ مۇنداي ويى بار ەكەنىن بۇعان دەيىن مەن قالايشا سەزبەگەنمىن؟ ول تەك مەنىڭ اۋدانعا كەتۋىمدى كۇتىپ قانا تۇرعان با؟
قالاي تەز الىپ ۇلگەرگەن؟
— كىمدى الىپتى؟ وسى سارىبەلدىڭ ادامى ما؟
— جوق بۇل ارانىكى ەمەس، كومىرشى جاقتان اكەلسە كەرەك. كۇيەۋى سوعىستا ولگەن جاس كەلىنشەك كورىنەدى.
كومىرشى دەيتىن شاعىن قىستاق وسى ارادان كورىنىپ تۇر، جاپ-جاقىن. سەكەڭ شاناسىن جەگىپ الىپ، تەرى-تەرسەك جيناۋعا ال كەتتىم دەپ، ىلعي دا سولاي قاراي تارتىپ وتىراتىن ەدى. نەنى جيناپ جۇرگەنى ەندى بەلگىلى بولدى.
وي، قۋ-اي! قاشان قاقشىپ تۇسكەنشە، سەزدىرمەۋىن قاراشى!
مۇنداعى نەگىزگى كەشە ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان بىرەۋ. مەكتەپ پەن سەكەڭ ءۇيىنىڭ تۇرعان ورنى پوسەلكەنىڭ ورتا تۇسى. نۇريلا جەڭگەي ايتقان جاڭالىقتى ءوز كەزىممەن كورىپ بىلگەنشە تاقات قىلماي، وسىلاي قاراي اياڭداپ كەلە جاتىرمىن.
انادايدان بايقاعانىم: سەكەڭ ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدى ايەل، بالا-شاعاعا تولىپ كەتكەن. بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعىپ، ابىر-سابىر. ەندى مەندە ەشقانداي دا كۇدىك قالمادى.
وي، پالە-اي! سەكەڭ پالە ەكەن. ونىڭ بۇنداي ويى بار دەپ، كىم ويلاعان؟
باسە، جاۋقازىن بەيشارانىڭ قاباعى ءبىر اشىلمايتىن ەدى-اۋ. كۇيەۋىنىڭ كوڭىلىنە جەلىك كىرىپ جۇرگەنىن سەزەدى ەكەن عوي.
— اسسالوۋماعالەيكوم! — دەپ، ءتور ۇيدەگى شاي ءىشىپ وتىرعان ءبىر توپ ادامنىڭ ۇستىنە كىرىپ كەلدىم.
اۋىل داعدىسى بويىنشا قاق توردە كاريالار. ولاردان تومەنىرەك كاريا بولۋعا دايىندالىپ جۇرگەندەر. ودان دا تومەن جىگىتتەر مەن كەلىنشەكتەر ارالاس. وسى سوڭعى توپ: «كەل! كەل، ءمۇعالىم»، دەسىپ، ارالارىن اشىپ، ورىن بوساتىستى.
سەكەڭ نارداي بولىن، كەۋدەسىن تىك ۇستاپ توردە، كاريالاردىڭ قاتارىندا وتىر.
— سەكە، نيەت قابىل بولسىن، — دەدىم.
سەكەڭنىڭ اۋزى جىبىر ەتتى دە، باسىلدى.
ىستىق شاي الدىما كەلىپ تە قالدى.
مەنىڭ ەسىل-دەرتىم شايدا ەمەس، سەكەن الىپ وتىرعان جاس توقالدا. ول قايدا؟ قانداي ادام؟ مىنا توپتىڭ ىشىندە نە ىستەپ، قالاي وتىر؟
ايەلدەر نەگىزىنەن، ساماۋىرىن ماڭىنان ورىن تەپكەن. ەكى جاس كەلىنشەك قوناقتارعا شاي قۇيىپ وتىر. سونىڭ ءبىرى بۇرىن مەن كورمەگەن بەيتانىس، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي، كوزدەرى جايقالعانداي، تولىقشا اقسارى كەلىنشەك. قاسىنداعى باسقا ايەلدەردەن بولەكشە، ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنىپ، سالتاناتتى كيىنگەن. باسىندا شاشاعى ومىراۋىنا توگىلگەن اپپاق جىبەك ءشالى. سۇپ-سۇيكىمدى، قىزعىلتتاۋ نۇرعا تولى ءجۇزىن تومەن سالىپ، وتە ءبىر يبا ساقتاپ، الدەنەدەن قىسىلعان تارىزدەنىپ وتىر. ەشكىم ايتىپ، تانىستىرماسا دا، سەكەن، قوندىرعان توتىقۇس وسى ەكەنىن مەن بىردەن ءبىلدىم. ادەمى! كوركى دە، سۇيكىمدىلىگى دە كەلىسكەن. جاس شاماسى جيىرمانىڭ بەس-التاۋىندا.
شىنىمدى ايتسام، الگىنى سەكەڭە قيعىم كەلمەي بارادى...
ون، پالە-اي، تورىنا قالاي ءتۇسىردى ەكەن؟
جاس توقالدان كوزىمدى الا المايتىن ءتارىزدىمىن.
اۋزىنىڭ سالىمدىسىن قاراي گور دەپ، ىشىمدە قىزعانىشتىڭ وتى تۇتانعانداي بوپ، توردەگى سەكەڭدى دە بارلاپ قاراپ قويام. ول بۇگىن ەرەكشە شيراق، كوڭىلدى. جەمتىگىن ءبۇرىپ ءتۇسىپ، توياتتاعان قىرانداي بابىندا. كىشىرەك قوڭىر كوزدەرىندە جالتىلداعان وت بار. ەكى بەتى نۇرلى، قاسىنداعى مىجىرايىپ-تىجىرايعان شال-شابىرعا قاراعاندا، ءالى دە جىگىتتەي.
جاس توقالدىڭ سىرعا تولى اپ-ايقىن سيقىر كوزدەرى بىرنەشە رەت مەنىڭ كوزدەرىممەن توقايلاسىپ قالعان كەزدەر بولدى.
* * *
مەنىڭ ءبىر تاڭ قالعان نارسەم جاۋقازىن دا وسىندا. سىرتتا وت جاعىپ، وتىن جارىپ، قىزمەت قىلىپ جۇرگەندەردىڭ بىرەۋى سول. بۇنىسى قالاي؟ بايىم جاس قاتىن الدى، توسەك جاڭعىرتتى دەپ، قۋانعانى ما؟
قايدان قۋانسىن. باسقاداي امال-ايلاسى بولماعان سوپ، بەيشارا، لاجسىز كونگەنى دە.
قايدا بارادى كونبەي؟ قۇلىندى بيە تارىزدەنىپ، سوڭىنان قىزىن شۇبالتىپ كەتكەنمەن قايدا بارىپ سىيادى؟
جاۋقازىن مەن جىبەكتى سەگىزباي كوشەنىڭ ارعى بەتىندە باسقا ۇيگە شىعارىپتى. بۇندا جاس توقالى ەكەۋى قالىپتى. بۇل تەك زاڭعا تومپاق كەلمەس ءۇشىن ءسوز جۇزىندە بولەكتەنۋ. ال ءىس جۇزىندە ولاي ەمەس. سەندەر ءالى دە بولسا مەنىڭ قاناتىمنىڭ استىنداسىڭدار. مەن تۇرعاندا اشتان ءولىپ، كوشتەن قالمايسىڭدار. مەن سەندەردى نازارىمنان تىس تاستامايمىن دەگەنى بۇل شاراسىز ەكى بيشارا جانعا.
سول ءۇشىن دە جاۋقازىن ونىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرەدى. قۇتىرعان قاقپاس، الاتىن جاس قاتىنىڭدى الا بەر. تەك ءبىزدى كوزىمىزدى بوزارتىپ، ايدالاعا قۋىپ جىبەرمەسەڭ بولعانى دەپ قارايدى.
دارمەنسىزدىڭ قولىنان باسقا نە كەلەدى؟
* * *
سەكەڭ ءسويتىپ، ءبىر ءۇي ەدى، ەكى ءۇي بولدى. وسىلايشا زاڭعا قايشى كەلتىرمەي، جولىن تاۋىپ، ەكى ءۇي بولىپ جاتقاندار وسى كۇنى ەل ىشىندە از كەزدەسپەيدى. اسىرەسە، مالشىلاردىڭ اراسىندا كوپ.
سوعىس جىگىت اتاۋلىنى سىپىرىپ اكەتتى. اياق-قولى بالعاداي جاس كەلىنشەكتەردى بايسىز قالدىردى. ولار ەندى قۋ تىزەلەرىن قۇشاقتاپ، قاشانعى جالعىز سارعايىپ جاتادى؟ كۇيەۋلەرىنەن قارا قاعاز الىپ، ءۇمىتى ءبىرجولاتا وشكەندەرى شال دا بولسا، جوعىنان بارى دەيدى دە، كوز جۇمبايعا باسىپ، تابىلعان ەركەك يىستىگە ءتيىپ-تيىپ الادى. سونىڭ ءبىرى التىن، سەكەننىڭ جاس توقالى.
اتىن وزىنە لايىق تاۋىپ قويعان.
بايبىشە، توقال ءبىر بىرىمەن ارالاسىپ، ءبىرىنىڭ ۇيىنە ءبىرى كىرىپ-شىعىپ جۇرەدى. ول تۇگىل، تاماقتى كوبىنەسە، التىن وتىرعان ۇيدە ءبارى بىرگە ىشەدى. ەك ءۇيدىڭ اراسى كوشەنىڭ ارعى بەتى مەن بەرگى بەتى، جاپ-جاقىن.
جاۋقازىن التىن ءۇيىنىڭ قىزمەتشىسى ءتارىزدى. وتىن جارۋ، سۋ اكەلۋ سەكىلدى ءۇيدىڭ ىشكى-تىسقى جۇمىستارىن، كوبىنە-كوپ سول اتقارادى. ول بولماسا، جىبەك اتقارادى. اق ساۋساق مىرزا توقال التىن، نەگىزىنەن، بويىن كۇتىپ، ۇيدە وتىرعاندى بىلەدى. الدەكىمشە كوستەڭدەپ، كوشەگە كوپ شىقپايدى دا.
بۇل ەكەۋىنىڭ ار جاقتارىنان قالاي ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ال بەر جاقتارىنان تاتۋ ازىرىنشە. سەگىزباي باردا دا، جوقتا دا شايدى شوشايىپ، بىرگە ءىشىپ وتىرادى. كىشىسى ۇلكەنىن امەندە سىيلاپ، ءسىز دەپ سويلەيدى. بىلمەيتىن ادامعا ءبىرى جەڭگە، بىرەۋى كەلىن ءتارىزدى.
كۇندەس ەكى ايەلدىڭ اراسىندا بولاتىن ءبىرىن ءبىرى ازۋعا سالىپ، شايناپ تاستاسام دەيتىن كىجىنگەن دولى ارازدىق بۇل ەكەۋىنەن، ازىرىنشە، بايقالمايدى.
* * *
التىنعا ۇيلەندى دە، سەكەڭنىڭ مىنەزى كۇرت وزگەردى. ارقاندالعان اتشا ءۇي ماڭىنان ۇزاپ شىقپايتىن بولدى. بۇرىن ەكى كۇننىڭ بىرىندە اربا-شاناسىن جەگىپ الاتىن دا، تەرى-تەرسەك جيناۋعا ەل ارالاپ كەتەتىن. كەيدە ءبىر قونىپ، كەيدە ەكى-ۇش قونىپ، اۋىلعا سودان سوڭ ورالاتىن.
كازىر ول ەل ارالاۋعا تىم سيرەك شىعادى. قونىپ قالۋ دەيتىن ەندى بولمايدى. ەكى اتتى تەر-تەر ەتىپ، تۇندەلەتىپ بولسا دا سارىبەلگە قايتىپ ورالادى. سۇلۋ توقالدى قولتىعىنا قىسىپ جاتىپ ۇيىقتاماسا، كوڭىلى كونشىمەيتىن ءتارىزدى.
سەكەڭنىڭ ۇيىنە جينالىپ، كارتا ويناۋىمىز دا ازايدى. وعان كارتادان گورى قىزىعىراق باسقا ەرمەك تابىلدى.
جۇمىس سوڭىنان بالا، ءجۇر، شاي ءىش دەۋدى دە ول ماعان ەندى سيرەك ايتاتىن بولدى. مەنىڭ ول ۇيدە بۇرىنعىشا قالاعان ۋاقىتتا ەركىندەپ. كىرىپ بارۋىمدى دا ونشالىق جاراتپاي تۇراتىن ءتارىزدى.
مەن وسىنىڭ ءبارىن كورە تۇرا، كورمەگەن، بايقاي تۇرا، بايقاماعان بولام. مەن ءۇشىن سەكەڭ سول بۇرىنعى سەكەڭ. ونىڭ ءۇيى سول بۇرىنعى ەمىن-ەركىن ارالاسىپ، كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ءۇيىم. ساباققا ەرتەلەۋ كەلسەم، سىرتتا توڭىپ تۇرمايمىن. وسىندا كىرىپ، ۋاقىت وتكىزەمىن.
بۇندايدا التىن كەيدە جالعىز وتىرادى. كۇيەۋى بار كەزدەگىدەن وزگەشە ەركىن دە، جىلى قاباقپەن قارسى الادى. ەكەۋمىز ونى-مۇنى ءازىل سوزدەر ايتىسىپ، جاراسا قالاتىندايمىز. بۇرىن بۇندايدى باسىمنان كوپ كەشپەگەن ۇياڭمىن. ناعىز ايتقىم كەلگەن ءسوزىمدى ايتا الماي، ۋاقىتتى تەككە وتكىزىپ العانىمدى سوڭىنان ءبىر-اق ءبىلىپ، قاپ دەپ، بارماعىمدى تىستەپ، وكىنۋمەن بولام.
13
ءۇش ادام سەكەڭىنىڭ ۇيىندە كارتا ويناپ وتىرمىز: مەن، سەكەڭ جانە وسى «كارل ماركس» كولحوزىنىڭ زاۆحوزى ءابدىباقاس شولاق ءابدىباقاس وڭ قولىن سوعىسقا بەرىپ قايتقان. بارى تەك سول قولى. جالعىز قولمەن ول ءبارىن دە ىستەيدى: ءوزى كيىنىپ، شەشىنەدى، اتتى ءوزى ەرتتەپ مىنەدى.
جالعىز قول كارتا ويناۋدا دا ەشكىمگە ەسە جىبەرمەيدى.
سوعان قاراعاندا، ءبىر قول كىمگە دە بولسا جەتكىلىكتى ءتارىزدى.
التىن كارتا وينامايدى. اكەسىنە ەركەلەگەن جاس بالاشا ول مەنىڭ تۋرا بەت الدىمدا، كۇيەۋىنىڭ دوڭبەكتەي ۇلكەن تىزەسىنە ءبىر جامباستاپ سۇيەنىپ، كارتا ويناۋشىلارعا مولدىرەپ قاراۋمەن وتىر.
مەنىڭ وي-زەيىنىم ويىننان گورى التىندا. قولىمداعى كارتاعا قاراعان بوپ، كارتانىڭ استى ۇستىنەن التىن جاققا سىعالاپ، كوز تاستايمىن. دوپ-دومالاق بۇلتيعان، كويلەكشەڭ، اسەم بوكسە، ءسال عانا بۇگىپ العان ءتۇزۋ تولىق اياقتار تامسانىپ، ەلتىپ، كەيدە ءتىپتى، ءوزىمدى ءوزىم ۇمىتىپ قاراماسىما قويمايدى. پارتالاس ارىپتەستەرىمنىڭ وزىمە ارنالىپ ايتىلعان سوزدەرىن ەستىمەي قاپ، ءدال ءبىر شوشىپ ويانعان ادامداي سەلك ەتە قالاتىن كەزدەرىم بولادى.
التىننىڭ دا نازارى مەندە بولۋعا كەرەك. ۇرلانا قاراسقان كوزدەر، كەيدە، ءبىر بىرىمەن توقايلاسىپ قالادى. و، كوزدەر! ءتىل ايتىن جەتكىزە المايتىندى جالت ەتكەن ءبىر عانا قاراسپەن اقتارىپ، ايتىپ سالاتۇعىن سىرشىل دا، سيقىر كوزدەر! ەركەك پەن ايەل اراسىنىڭ سان قيلى قۇپيا پالەكەتى ەڭ اۋەلى وسى سەندەردەن باستالادى. ءورت سەندەردەن باستالادى. ۇلكەن ءورتتىڭ شىعۋىنا كوزدەردەگى جالت ەتكەن جالعىز ۇشقىن سەبەپشى.
* * *
ارادا ءبىراز كۇن ءوتىپ كەتتى.
ءبىر كۇنى مەكتەپكە ساباعىما كەلسەم، سەكەڭ ەسىك الدىندا ءوزىنىڭ تاڭداۋلى اتى قارا كەر جورعانى كوك قاشاباعا جەككەلى جاتىر. وندا ەكى ات، ەكى شانا بار. ءبارى قازىنانىكى. كارتاڭ جۋان باقاي جيرەن ات پەن قاناتتى جايداق شانانى ول ونى-مۇنى جۇمىس ءۇشىن، ايتايىق، تەرى-تەرسەك جيناۋعا نەمەسە وتىن-سۋعا جەگەدى. ال قارا كەر جورعا مەن كوك قاشابانى ولاي-بىلاي بوي جازىپ شىققاندا، مىرزا جۇرىستەرگە جەگىپ، پايدالانادى.
ءار اتتىڭ ءار شانانىڭ قىزمەتى بولەك-بولەك.
جولاۋشى جۇرگەلى جاتقانىن ءبىلدىم دە، قاسىنا كەپ، سالەم بەردىم:
سەكە، ءبىر جاققا بارعالى جاتىرسىز با؟
اۋدانعا بارماعالى تالاي بولىپ ەدى... — دەپ سەكەڭ ءسوزىن ەكى ۇشتى ەتىپ توقتادى.
مەنىڭ ءىشىم قۋانعاننان قىپ ەتە قالدى. ءبىراق ونى سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، كلاسقا كىرىپ كەتتىم.
شاتتىق كەرنەگەن جۇرەگىم اپاي-توپاي. ءيا، اۋدانعا سەكەڭ بارماعالى، شىنىندا دا، كوپ بولدى. ەندى ول از شارۋامەن بارمايدى. ىستەپ جۇرگەن جۇمىسىنىڭ ءبىر ايلىق پا، ەكى ايلىق پا ەسەپ-قيسابىن اپارادى. ونى وندا تاپسىرىپ، وتكىزەدى. بانكتەن اقشا الادى. جيۆسىرەدەن جاڭا توۆارلار الادى. بۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ مىناۋ قاعازباستىلىق زاماندا وپ-وڭاي تەز بىتە قالمايدى. قۇرىعاندا، بىرنەشە كۇنگە سوزىلادى. بۇل ۋاقىتتىڭ ىشىندە التىن مۇندا جالعىز ءوزى...
ەندى قالاي قۋانبايىن؟
كلاستا ساباق وقىتىپ تۇرىپ، ەكى كوزىم تەرەزەدەن سىرتتا، جول جۇرۋگە قامدانىپ، ۇيگە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ جۇرگەن سەگىزبايدا. تەزىرەك كەتسە ەكەن! كەتسە ەكەن دەپ تىلەيمىن. اينىپ قالماسا ەكەن.
قاپ، الگىندە قايدا باراتىنىن بەكەر سۇرادىم-اۋ. ول پالە، سەزىك ويلاپ قالۋى ابدەن مۇمكىن.
ۋرا! سەگىزباي پالتوسىنىڭ سىرتىنان ەتەگى جەرگە شۇبالعان قارا سەڭسەڭ ىشىك كيىپ، قولىنا ۇزىن اربا قامشى ۇستاپ، شىعىپ كەلەدى. بۇل ەندى كەتپەك بولعانى. انە شىلبىردى ماما اعاشتان شەشىپ الا باستادى. اتتىڭ باسىن كوشەگە قاراي بۇردى. مەنىڭ قۋانىشىمدى سەزگەندەي قارا كەر تىپىرشىپ، شانانى الىپ جونەلۋگە ول دا اسىق. ايۋداي قوربيىپ، ءبىرى ءوزى شاناعا ازەر سىيىپ، وتىرىپ جاتىر سەگىزباي.
ول ەندى اينىمايدى.
وي، مەن قانداي باقىتتى ەدىم.
* * *
ءبىر ساباق بىتكەن. ءۇزىلىس. ۇيىندە جالعىز وتىرعان التىنعا جەتىپ بارعىم كەلەدى. «ۇرىنىڭ ارتى قۋىس» دەگەن راس-اۋ، جان-جاعىما سەزىكتەنە جالتاقتاپ قاراپ، ازەر باتىپ كىردىم.
التىن اۋىزعى بولمەدە وت جاعاتىن پليتانىڭ تۇبىندە استىنا كىشكەنتاي تاپال ورىندىق قويىپ، سىمتەمىرمەن شۇلىق پا، قولعاپ پا، ءبىر نارسە توقىپ وتىر. تاپ كازىر مەنىڭ كەلۋىمدى كۇتپەگەندەي تاڭىرقاپ، باعجيا قاراپ قالعان. نەگە كەلدىڭ! سەنىن جايدان جاي كەلمەگەنىڭدى سەزەمىن دەپ تۇرعانداي كەز قاراسى.
وڭىندە تاڭىرقاۋ مەن ابىرجۋ ارالاس.
ونىڭ جالعىز ەكەنىن كورىپ، قۋاندىم. ىزدەگەنىم تابىلعانداي قاسىنا ارسالاقتاپ، جەتىپ باردىم. ءبىراق جاتتاپ كەلگەن سوزدەرىمنىڭ اۋزىما ءبىرى تۇسەتىن ەمەس.
— نەعىپ وتىرسىڭ؟ — دەپ، ءدال ءبىر بۇرىننان الىسىپ ويناپ جۇرگەن جولداسىمشا يىعىنان ەكى قولداپ باسىپ، تونە ءتۇستىم.
التىن تىم جۋاس، وزىمسىنگەن داۋىسپەن:
— ارى تۇر، بىرەۋ-مىرەۋ كەپ قالادى، — دەدى.
ادەمى ۇلكەن كوزدەرىندە بالقىعان جىلى نۇر بار.
تاپ سول كەزدە سىرت ەسىك اشىلىپ كەلىپ كەتسىن. جاۋقازىن ەدى كىرىپ كەلە جاتقان.
جاۋقازىن ول دا جامان ساستى. ءدال مۇنداي ابەس تە،توسىن جاعدايدىڭ ۇستىنەن تۇسەرمىن دەپ، ول، ارينە، ويلاماعان. نە ۇيدەن كايتا شىعىپ كەتەرىن، نە سول كىرىپ كەلگەن بويدا بەرمەن قاراي جۇرەرىن بىلمەي، ەسىك الدىندا بەتىن تەرىس بۇرىپ، ەڭكەيىپ، وزىمەن ءوزى بولىپ، قۇنجىڭدادى دا قالدى. سوسىن، اقىرى، بىزگە قاراۋعا ءجۇزى شىداماسا كەرەك، ۇيدەن كايتا شىعىپ كەتتى.
14
التىنعا سوزعان قولىمدى تاعدىردىڭ قاعىپ تاستاپ، جاساعان ەسكەرتپەسى ەدى بۇل. مەن ونى تىڭدامادىم.
ءتۇن. اياز. سارىبەلدىڭ حالقى وتىندى، شامعا قۇياتىن جەر مايدى ۇنەمدەپ، بۇل كەزدە ەرتە جاتادى. ءبىر دە ءبىر ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن جىلتىراعان جارىق بايقالمايدى.
بوس كوشەمەن شىنى كاردى سىقىر-سىقىر باسىپ جالعىز ءوزىم كەلە جاتىرمىن.
سۋىقتان قورىنعان يتتەر دە وزدەرىنىن، جىلى ۇيالارىنان شىققىلارى كەلمەيدى. بەيساۋات كوشە كەزگەن بۇل كىم-ەي دەگەندەي، جاتقان ورىندارىنان باستارىن دا كوتەرمەستەن، ءار جەردەن ماڭق-ماڭق ەتىپ، جالقاۋ ءۇرىپ، تەز باسىلادى.
مىناۋ مىنە ءوزىم ساباق بەرەتىن، قازاق كلاستارى وقيتىن مەكتەپ. اۋەلى سىرتتاي شولىپ، اينالا قاراپ ءوتتىم. بىرەۋ-مىرەۋ تۇندەلەتىپ، مەكتەپتىڭ وتىنىن ۇرلاپ، بىردەڭەسىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن جوق پا؟ تەكسەرۋگە، قاراۋعا تولىق قاقىم بار اداممىن.
مەكتەپ امان. تەرەزەلەر ءبۇتىن.
مەكتەپتىڭ ەسىگىنە قۇلىپ سالىنبايدى. دىبىرسىز ەپپەن اشىپ، ىشكە كىردىم. كلاسس ءىشى الا كولەڭكە، جىلى. ەڭ ارتقى پارتالاردىڭ بىرەۋىندە وتىرمىن ويعا باتىپ. نە ىستەيمىن؟ بارام با التىنعا؟ قالاي بارام؟ نە ايتام؟ ەسىگىن اشپاي قويسا، قايتەم؟
جوق، اشپاۋى مۇمكىن ەمەس.
مۇمكىن، جالعىز ەمەس شىعار؟ قورقام دەپ، جىبەكتى قوينىنا بىرگە الىپ جاتقان بولسا شە؟
كوپ وتىردىم قينالىپ. مىنە وسىندايمىن. باتىل بولاتىن جەردە باتىل بولا المايمىن دا، سوڭىنان وپىق جەپ، وكىنىپ جۇرەم. ەرتەڭ دە سويتپەسەم نەعىلسىن!
ءدال ءقازىر التىن ەكەۋىمىزدى ءبولىپ تۇرعان ءبىر عانا تام قابىرعا. ار جاقتا ول دا، بەر جاقتا مەن. قول سوزىم جەردە، ءوزىنىڭ جىلى توسەگىندە، ەشتەڭەدەن قاپەرسىز پىر-پىر ۇيىقتاپ جاتىر. مەنىڭ مۇندا مىسىم قۇرىپ، كۇيزەلىپ وتىرعانىمدى ول بىلمەيدى دە.
قابىرعانى تىقىلداتىپ ۇرسام با ەكەن؟ مۇمكىن، مەن ەكەنىمدى ءبىلىپ، ەسىك اشار؟ سىرتقا شىعار؟
تۇندەلەتىپ سەگىزباي كەلىپ قالسا شە؟ جوق، كەلمەيدى. قىرىق شاقىرىم جەردەي شارۋاسىن بىتىرمەي، نەگە كەلسىن.
قيال كەلەدى باسىما. قابىرعانى، انە، انا ارادان، ىرگەدەن ادام دەنەسى سىياتىنداي ەتىپ، ۇڭگىپ تەسسەم. سول تەسىكتەن التىن جاتقان بولمەگە زىپ ەتىپ، كىرىپ بارسام؟ تەسىكتىڭ ارعى اۋزى التىن توسەگىنىڭ استىندا بولسا. ول ەكەۋىمىزدەن باسقا ەشبىر جاپ بىلمەسە بۇل تەسىكتى. قالاعان ۋاقىتتا كىرىپ-شىعىپ جۇرسەم. ءدال ءبىر مىڭ ءبىر ءتۇن ەرتەگىسىندەگى ءتارىزدى. شىركىن، قانداي راقات بولار ەدى.
ءوزىمدى ءوزىم قايراۋمەن جەلكەدەن ءبۇرىپ اپ. تۇرعىزدىم دا، سىرتقا شىقتىم. توڭىرەكتى جاقسىلاپ قاراپ الدىم دا، التىن ءۇيىنىڭ ەسىگىنە كەلدىم. تەرەزە پەردەلەر ءتۇسىرۋلى. ەسىك بەرىك. جۇرەگىم كەۋدەمە سىيماي، ءدۇرس-دۇرس ەتەدى.
ەسىكتى قاقپاس بۇرىن قورا جاقتى جانە ءبىر اينالىپ، قاراپ ءوتتىم. ءيا، سەكەڭ كەلمەگەن. كەلسە، قارا كەر جورعا قورادا ءشوپتى بىرت-بىرت جەپ تۇرار ەدى. قارا كەر دە، كوك قاشابا شانا دا كورىنبەيدى.
تاۋەكەلگە بەل بايلادىم — ەسىكتى ساۋساعىمنىڭ سىرتىمەن اقىرىن تىق-تىق قاعىپ، ار جاقتان نە دىبىس ەستىلەر ەكەن دەپ، قۇلاق توستىم.
سول-اق ەكەن، ءتور ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلدى:
— بۇ كىم؟ — دەگەن التىننىڭ سۇيكىمدى داۋىسى ەستىلدى.
— مەن...
ءسوز ءبىتتى وسىمەن. ءجۇرىسى بىلىنەر-بىلىنبەس بولىپ، التىن بەرى اۋىز ۇيگە شىقتى. ەسىكتىڭ ىلگەشىگىن سىقىر ەتكىزىپ، اشىپ جىبەردى. مەن كەلەتىنىمدى ءبىلىپ، ۇيىقتاماي توسىپ جاتقانداي ەدى.
الاسا، ءىش جاعى شۇڭعىل ەسىكتەن ءۇن تۇگەل كىرىپ كەلە جاتىرمىن. ءىستىڭ باستالۋى ءارى وڭاي، ءارى ءساتتى بولعانىنا قۋانىشتىمىن. التىن دا ءۇنسىز. مەنىڭ سوڭىمنان ەسىكتىڭ ىلگەشەگىن قايتا ءىلىپ جاتىر.
التىن مەنى وراعىتىپ، ءتور ۇيگە ءوتىپ بارادى. ءلام-ميم دەپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى. مەن ونىڭ سوڭىنان ىلەسە كىردىم.
التىن توسەگىنە جاتىپ جاتىر.
مەنىڭ نە ىستەۋىم كەرەك ەكەنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى بولىپ قالدى. ءتور الدىندا، توسەكتىڭ قاسىندا تىكەمنەن تىك تۇرىپ، شەشىنە باستادىم. التىن بۇنىڭ نە دەمەيدى. مەنىڭ شەشىنىپ بولۋىمدى كۇتىپ قانا جاتقانداي.
15
ءتۇننىڭ تالاي ۋاقىتى بولعان. التىن ەكەۋىمىز جاي تاۋىپ، ساباسىنا تۇسكەن كوڭىلمەن قۇشاعىمىز ايقاسىپ، اڭگىمەلەسىپ جاتىرمىز. ايەلدىڭ ەركى ءوز قولىما كوشكەن سوڭ مەن ونى تەرگەۋگە الا باستاعاندايمىن. وزىڭە تەڭ ەمەس، شال ادامعا نەگە ءتيدىڭ دەپ سۇرايمىن. التىنعا بۇل سۇراق ۇنامايدى. بالاشا بۇرتيىپ، ءوي، قويشى، تيگىم كەلدى، تيە سالدىم. كولحوزدا كەتپەن ارقالاپ جۇرمەكپىن بە دەيدى.
«تيگىم كەلدى، تيە سالدىم» التىنداي تارتىمدى سۇلۋ ايەلدىڭ اۋزىنان مۇنداي ءسوز ەستىگەنىمە قىنجىلاتىن ءتارىزدىمىن.
— سەگىزباي سەنى قالاي كوندىردى؟
— ءوي، قويشى. مەن ونىمەن سويلەستى عوي دەيسىڭ بە؟ تەرى-تەرسەك جيناپ، اۋىلعا كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن. ءايىمحان دەيتىن جاقىن جەڭگەم بار ەدى. شىعاننان شىققان جىلپوس. قايدان تاپقانىن، سوپى تاۋىپ الىپتى. سول ءايىمحان كۇندىز-تۇنى باسىمدى ۇرشىقتاي اينالدىرىپ، قالاي ءتيىپ قالعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن.
بۇل سوزدەن التىننىڭ جالپى ءومىر اتاۋلىعا، ونىڭ ىشىندە ءوز ومىرىنە دە، جەڭىلدەۋ قارايتىندىعى بايقالاتىن ەدى. بۇل كۇندە وندايلار ءبىر ول ەمەس، كوپ. سوعىس جۇرتتىڭ بولاشاق ۇمىتىنە دەيىن ازايتتى.
التىن ءبىر ۇيدە ءبىر ءوزى ەركە بولىپ وسكەن ەكەن. جەتى كلاستان كەيىن وقىماعان. ورتا مەكتەپ ءوز اۋىلدارىندا جوق. ال باسقا كولحوزعا قىز بالا سىرتقا شىقسا، بۇزىلىپ كەتەدى دەپ، اتا-اناسى جىبەرمەگەن. «بۇزىلماي تۇرعاندا» جاسىن ءوسىرىپ، كۇيەۋگە بەرگەن. كۇيەۋى سول اۋىلدا ءوزىن وقىتقان ءمۇعالىم ەكەن. سوعىستا ول قازا تاپقان.
ەندىگى تاعدىرى مىناۋ.
تاڭ اتپاي، ەل اياعى قوزعالماي، مەن تايىپ وتىردىم. بۇل جولى وزىمە ءوزىم ريزامىن. مىنە، وسىنداي باتىل بولۋ كەرەك دەپ،ءوزىمدى ءوزىم ارقاعا قاعىپ، ماقتاپ كەلە جاتىرمىن.
كۇن ارتىنان كۇن ءوتىپ جاتتى.
سەكەڭ انا جولى اۋدانعا ءبىر قونىپ، قايتىپ كەلگەن. سودان بەرى ەشقايدا ۇزاپ شىققان ەمەس. ماعان بۇل ۇنامايدى. سەكەڭ بىردەڭەدەن سەزىك الماس ءۇشىن مەن ەندى ول ۇيگە اياعىمدى تارتا باسۋعا تىرىسام. وسى كۇنى التىڭمەن، كوبىنەسە، الىستان، قاس-قاباقپەن ۇعىنىسام. انەۋگى ءتۇن — باقىت ءتۇنى ءبىر كورگەن ءتۇسىم عانا ءتارىزدى. جاتسام-تۇرسام سونىڭ تاعى دا قايتالانۋىن ارمان ەتەم.
ول ءۇشىن سەكەڭ كەتۋ كەرەك ءبىر جاققا. قوناتىن بولىپ، ۇزاپ كەتۋى كەرەك.
كۇندىز-تۇنى التىندى عانا ويلايمىن.
ماحاببات جوق دەيدى كەيبىرەۋلەر. ماحاببات جوق بولسا، بۇل نە ەندى؟ التىندى كورگىم، ونىمەن بىرگە بولعىم كەلىپ، ىنتىعىپ تۇرۋىم نەلىكتەن؟
ماحاببات ءبىر-اق رەت بولادى دەيدى. بۇل دا جالعان. مەن ءوزىم تالاي قىزعا عاشىق بولدىم. سونىڭ بارىنە دە ءولىپ-وشىپ، شىن عاشىق بولعان ەدىم. عاليانى قالاي سۇيسەم، التىندى ودان كەم سۇيمەيتىن ءتارىزدىمىن.
مۇمكىن، قىزدار دا، ايەل زاتى دا سولاي شىعار؟
* * *
ايەل مەن ەركەكتىڭ باستاڭعىسىن ءبىر كۇن تۋىرلىق جاسىرادى، ءبىر كۇن ۇزىك جاسىرادى. ءۇشىنشى كۇنى، ءبارى ءبىر، جاريا بولادى دەيدى قازاق. سول راس.
...ءتۇن. ەل جاتىپ قالعان. داندەپ العان ادىسپەن تاعى دا التىننىڭ ەسىگىن تىق-تىق قاعىپ تۇرمىن.
— بۇ كىم؟
— مەن...
ەسىكتىڭ ىلگەشەگى اشىلىپ جاتىر.
تاعى دا سول تەر الدىندا، تىكەمنەن تىك تۇرىپ، شەشىنىپ جاتىرمىن. ءبارى سول انا جولعىداي.
ءتۇننىڭ ءبىرتالاي ۋاقىتى بولعان. التىن دا مەن دە وياۋمىز. ءولىپ-وشىپ، زارىعىپ كەزدەسكەندە، دەنى دۇرىس ادام ۇيىقتاي ما؟
— تاڭ اتىپ قالدى، بار ەندى. بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قويسا، ۇيات بولادى، — دەيدى التىن.
مەن ءقازىر كەتەم دەيمىن دە، جاتا تۇسەم. التىننىڭ ىستىق قۇشاعىن قيمايمىن. بۇدان سوڭ قاشان تاعى دا كەزدەسۋدىڭ ءساتى كەلگەنگە دەيىن جانە زارىعىپ بىتەتىنىم ءسوزسىز.
كەنەت، سىرتتا ات تۇياعىنىڭ قاردى سىقىر-سىقىر باسقانى، شانا تابانىنىڭ سىرعاناعان دىبىسى ەستىلگەندەي بولدى. التىن دا، مەن دە ەلەڭ ەتە قالدىق. دىبىس بىردەن بىرگە ايقىندالىپ، وسى ەسىكتىڭ الدىنا قاراي جاقىنداپ كەلەدى. قارا كەر جورعانىڭ پىسقىرعانى اپ-انىق تانىلدى،
— كەلدى! — دەدى التىن ۇرەيى ۇشىپ...
كىم كەلگەنى بىلاي دا بەلگىلى ەدى.
اتىپ تۇرىپ، جالما-جان كيىنىپ جاتىرمىن. كيىمدەرىمدى كورەگەندىك جاساپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن رەتتەپ، ءۇيىپ قويعانىم قانداي جاقسى بولعان.
سىرتتاعى شانا بۇل كەزدە تەرەزەنىڭ ءدال تۇسىنا كەلىپ توقتادى. سەگىزباي ەكەنى داۋسىز. اپ-اۋىر دەنەسىمەن قاشابانى سىقىرلاتىپ، انە، جوڭكىلىپ ءتۇسىپ جاتىر. قاراعايداي سىرەسكەن پيما، ونىڭ سىرتىنان گالوش كيگەن اياقتارىن بىرەۋىنە بىرەۋىن تورسىلداتىپ سوعىپ قويادى. شىنى قاردى شىقىر-شىقىر ەتكىزىپ، بەرى ەسىككە قاراي كەلە جاتىر.
ەسىك قاعىلدى. التىن ۇيقىسىنان جاڭا ويانعان ادام بوپ:
— بۇ كىم؟ — دەدى.
— مەن.
سەكەڭنىڭ كۇجىل جۋان داۋىسى.
التىن ەكەۋمىز ءتىلسىز ۇعىنىسىپ، ءبىرىمىزدىڭ سوڭىمىزدان ءبىرىمىز قاباتتاسىپ، اۋىز ۇيگە شىقتىق. ول الدا، مەن ارتتامىن. التىن ەسىكتىڭ ىلگەشەگىن اشىپ جاتىر. مەن ونىڭ قالقاسىندا بۇرىشتا بايقالماستاي بولىپ، تىعىلىپ تۇرمىن.
ەسىك بەرى ىشكە قاراي اشىلاتىن. سەگىزباي ءۇنسىز جوڭكىلىپ كىرىپ كەلە جاتىر. ونى قاسىنان وتكىزىڭكىرەپ جىبەردى دە، التىن ىم جاساپ، مەنى شىنتاعىمەن قاعىپ قالدى. ال جونەل دەگەنى. التىن مەن ەسىكتىڭ اراسىنان زىمپ بەرىپ، زىتىپ جونەلدىم. سەگىزباي بايقاماي، سەزبەي قالعان ءتارىزدى. ارتىمنان التىن ەسىكتى قايتادان جاۋىپ جاتتى.
امان-ساۋ قۇتىلعانىما قۋانىپ، كوشەنىڭ باسىنا دەيىن جۇگىردىم.
17
ول كەزدە شىلىم شەگەم. جىگىت بوپ، ءوز تىزگىنىمدى ءوزىم قولعا العاننىڭ بەلگىسى دەپ، بۇل كاسىپتى ارميادا ۇيرەنگەم. پاپيروس، سيگارەت تابىلاتىن كەز ەمەس. ساسىتىپ، بۇرق-بۇرق سوراتىنىمىز قولدان تۋرالعان كوك تەمەكى، ماحوركا.
ۇيگە كەپ، جۇرەگىم ورنىققان سوڭ شالبارىمنىڭ قالتاسىنا قول سالىپ، پورتسيگارىمدى ىزدەدىم. و، سۇمدىق! پورتسيگارىم جوق! مانا التىنعا بارا جاتقاندا بار بولاتىن. جولدا شىلىم وراپ شەككەم.
جۇرەگىم سۋ ەتىپ، بىردەن ءبىلدىم — پورتسيگار الگىندە قاربالاس كيىنىپ جاتقانىمدا، التىننىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ قالعان.
ەندى ونى سەگىزباي تاۋىپ الماسا نەعىلسىن؟
سۋ ەتە قالعان جۇرەگىم مۇزعا اينالىپ بۇكىل ارقا باسىم شىمىرلاپ بارا جاتىر.
ويتپەي شە؟ سەگىزباي ول پورتسيگاردى جاقسى بىلەدى. مەنىكى ەكەنىن كۇنشىلىك جەردەن كەرىپ، تانيدى. قارتا ويناعان كەزدە مىرزاسىنىپ، ىلعي دا ستولدىڭ ۇستىنە قويىپ قوياتىنمىن. سەكەڭ ودان سان رەت شىلىم وراپ شەگىپ، قاقپاعانىڭ سىرتىنا بىزبەن شۇقىپ، قيعاشتاپ جازىلعان
«كەمەلحاننان ەركىنگە ەسكەرتكىش» دەگەن جازۋىن تالاي وقىعان.
كەمەلحان اسكەردە بىردە قىزمەت ىستەگەن جولداسىم. سۋداعى مالتا تاس ءتارىزدى سىرتى جىپ-جىلماعاي وسى ءبىر قالايى پورتسيگاردى ارميادان بوساپ، ەلگە كەتىگى بارا جاتقانىمدا ەسكەرتكىشكە سول سىيلاعان بولاتىن.
قۇرىدىم. سەكەڭ تاۋىپ السا، انىق قۇرىدىم. ءباتشاعار، قالتامنان ىلعي دا ءتۇسىپ قالا بەرەتىن ەدى. قاپ، وسىنىن، وسىلاي بولارىن الدىن الا نەگە ويلامادىم ەكەن؟ ىشكى قالتالارىمنىڭ بىرەۋىنە ىقتياتتاپ، نەگە سالىپ قويمادىم؟
كەمەلحاننان وسىنى اتتاي قالاپ، اتانداي سۇراپ العان، ءتىپتى، ءوزىم ەدىم-اۋ. سويتسەم، باسىما پالە بولۋ ءۇشىن العان ەكەنمىن عوي.
* * *
مەنەن كەيىن سەگىزباي ۇيىندە نە بولىپ، نە قويعانىن قيالىممەن كورىپ بىلەم: سىرت ەسىكتى بەكىتىپ بولىپ، التىن شام جاقتى. ءتور الدىندا، توسەككە تاياۋ جەردە كوكالا تەكەمەتتىڭ ۇستىندە اپپاق بوپ، جارقىراپ جاتقان پورتسيگاردى كوردى سەگىزباي. پورتسيگار ەمەس، جىلان، ايداھار كورگەندەي بولدى.
— مىناۋ كىمدىكى؟
التىندا ءۇن جوق. ءوڭى قاشىپ، زارەسى ۇشىپ بارادى.
— بۇل مۇندا قايدان جاتىر؟
— بىلمەيمىن...
— Heگe بىلمەيسىڭ، بۇزىلعان قانشىق؟ سەن بىلمەگەندە، مەن بىلەم بە؟ ايت، مىنا ۇيدە كىم بولدى؟
بۇدان كەيىنگىنى قيالداۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.
18
تاڭەرتەڭ توسەگىمنەن اۋىرىپ وياندىم. ەتىم ىسىپ، ەكى شەكەم لىق-لىق ەتەدى. باسىمنىڭ ساقيناسى ۇستاعان.
وسى اۋرۋ مەندە بالا كەزدەن بار. كۇن وتسە، ۇيقىم قانباسا، ءبىر نارسەگە قاتتى تولقىپ كۇيزەلسەم، قايعىلانسام، الىپ ۇراتىن ادەتى.
اۋىرىپ قالعانىما، ءسويتىپ، مەكتەپكە بارا المايتىن بولعانىما، ءدال وسى جولى قۋاندىم.
قازاق كلاستارىن وقىتاتىن ەكىنشى ءمۇعالىم ساقىش دەيتىن مومىنداۋ، ءجونى ءتۇزۋ كەلىنشەك. سوعان اۋىرىپ قالعانىمدى ايتىپ، مەنىڭ كلاستارىمدى سەن وقىتا تۇر دەپ، قاعاز جازىپ جىبەردىم.
مىنە ەندى باسىمدى تاڭىپ الىپ، ءتور الدىندا ىڭق-ىڭق ەتىپ جاتىرمىن. ويىمدا سەگىزباي، التىن، پورتسيگار.
بۇدان دا جازىلاتىن شىعارمىن-اۋ. سوسىن، مەكتەپ جاققا قالاي بارام؟ سەگىزبايدىڭ كوزىنە قالاي كورىنەم؟
— بالا، بەرى كەل. مىناۋ سەنىكى مە؟— دەيدى دە، قالتاسىنان پورتسيگاردى جارقىراتىپ سۋىرىپ الادى...
ودان دا قارا جەرگە كىرىپ كەتكەنىم ارتىق ەمەس پە؟
نۇريلا جەڭگەي نە ءبىلسىن، تۇك تە بىلمەيدى. ايلانقاستاپ، كۇلىمدەپ، قاسىمنان شىقپايدى.
— سۋىق تيگىزىپ العانسىڭ عوي. سورپا قايناتىپ بەرەيىن، تەرلەپ ءىش، ءتاۋىر بولىپ كەتەسىڭ، — دەيدى.
اڭقاۋسىڭ-اۋ، جەڭەشە. سۋىق تيسە، ءدال مۇنشا كۇيزەلەرمىن بە؟ مىناۋ سۇتتەي ۇيىعان تىنىش دۇنيەنى ءبۇلدىردى «ديرەكتور» بالاڭ. وزىنە وڭاي ايىقپاستاي اۋرۋدى قولدان جاساپ الدى. سودان ەندى قالاي قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەپ جاتىر.
وي، دۇنيە-اي! بايانسىز، سۇم دۇنيە. كەشە التىنمەن قۇشاقتاسىپ جاتقاندا مەنەن باقىتتى جان جوق ەدى. بۇگىن ەندى مەنەن سورلى، مەنەن باقىتسىز جان جانە جوق. تاعدىردى مەن قىرسىق تاعدىر دەيتىنىم مىنە وسىدان عوي، ۋايىمسىز، قايعىسىز راقات ءومىردى ول ماعان ەشقاشان دا باياندى ەتىپ كورگەن جوق. مەنى، قالاي دا، بىردەڭەگە ۇرىندىرىپ جۇرمەسە، ءسۇرىندىرىپ جۇرمەسە، تاعدىردىڭ ءىشى كەبەدى.
جوق، مەن بارا المايمىن مەكتەپ جاققا. ەرتەڭ تۇگىل، بۇرسىگۇنى دە، ءتىپتى ەشقاشان دا بارا المايمىن، وشىرەمىن قارامدى. سۋعا باتقان تاسشا زىم-زيا جوعالامىن.
* * *
تاعى دا قاراسازدامىن. اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىن كەڭسەسىن سىرتتا تورىپ، باتىپ كىرە الماي جۇرگەنىمە ءبىر ساعاتتان استى. نە ايتام؟ ءمۇعالىم بولعىم كەلمەيدى دەيمىن بە؟ جوق، الدە باسقا مەكتەپكە سۇرانام با؟
قانداي سەبەپ-سىلتاۋ ويلاپ تابامىن؟
قولىنا پورتفەل ۇستاعان، شۇبالعان قارا تون، قارا مالاقاي كيگەن، بويى الاسالاۋ بىرەۋ كوشەمەن ماعان قاراما-قارسى كەلە جاتىر. تانيتىن سياقتىمىن. ءيا، ءيا، الگى... سول... قاراتوعاندا تۇراتىن... ءالىمعوجا. سوعىستان بۇرىن ارى ءوتىپ، بەرى وتكەندە ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن، سارسەبەك اعايىمنىڭ ءتاۋىر جولداستارىنىڭ ءبىرى.
ءالىمعوجا دا مەنى بىردەن تانىدى. ەكەۋمىز شۇقىراسىپ امانداستىق. حال-جاي سۇراسىپ جاتىرمىز.
— اسكەردەن قاشان كەلدىڭ؟ — دەيدى مەنىڭ باس-اياعىما كوز جۇگىرتىپ.
— ەكى ايداي بولدى.
— قايداسىڭ كازىر؟ نe ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ سارسەبەك قايدا؟ حات-حابار بار ما؟
مەن ءبارىن ايتتىم. سارسەبەك ارميادا. تالايدان بەرى حات جوق. ءوزىم سارىبەلدە ءمۇعالىم ەدىم. ەندى ونان كەتكىم كەلىپ ءجۇر دەدىم.
— نەگە؟ سارىبەل ۇنامادى ما؟
— ۇيدەن شالعاي. اۋىلعا كەلىپ-كەتىپ تۇرۋىم قيىن... (تابان استىندا ويلاپ تاپقان سىلتاۋىم وزىمە ۇناپ قالدى.)
سوعىسقا ءالىمعوجا دا بارعان ەكەن. ءبىر قولىنىڭ باسىنان جارادار بوپتى. كازىر ءوز اۋىلىندا، جەتى جىلدىق مەكتەپتە ديرەكتورمىن دەيدى.
— سارىبەلدەن كەتكىڭ كەپ جۇرسە، وندا بىزگە كەل. بىزگە ۆوەنرۋك كەرەك، — دەدى ءالىمعوجا. قارماناتىن تال تاپپاي تۇرعانىمدا، مىناۋ ەندى جاقسى بولدى:
— جارايدى.
ەكەۋمىز جانە ءبىراز سويلەسىپ، ءسوزىمىزدى پىسىردىك تە، اۋداندىق وقۋ ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ كابينەتىنە كىردىك. ءالىمعوجا مەندەي ەمەس، ەركىن. مەكەمەنىڭ شالداۋ باستىعىمەن مارە-سارە ۇزاق امانداستى. ءالىمعوجانى كورىپ، اناۋ دا ءبىر جەتىسىپ قالعانداي بولدى.
مەن انادايدا ەسكى ديۆاننىڭ شەتىندە ءتايت دەسە، ۇشىپ كەتەتىندەي بوپ، ازەر ءىلىنىپ وتىرمىن. اڭگىمەنىڭ تەزىرەك ماعان اۋىسۋىن كۇتۋدەمىن.
كەنەت ءالىمعوجا:
— سۇكە، مەن وزىمە تاپتىم ۆوەنرۋكتى،— دەدى.
— كىم ول؟
— مىنە، مىنا بالا.
سۇكەسى مەنى ەندى عانا كورگەندەي سۇزە قارادى.
— ءبىز بۇنى سارىبەلگە جىبەرمەپ پە ەدىك؟
— سۇكە، مەن سىزگە بۇل بالانىڭ جاعدايىن ايتايىن، — دەپ ءالىمعوجا باستىرمالاتا جونەلدى، — بۇل الگى تۇيىقتاعى مامىرباي دەگەننىڭ بالاسى عوي. اكەسى مومىن، جاقسى ادام ەدى. سارسەبەك دەيتىن اعاسى باياعىدا مەكتەپتە مەنىمەن بىرگە وقىعان. كازىر ارميادا. اكەسى سوعىستان بۇرىن قايتىس بولعان. كازىر ۇيىندە اۋرۋشاڭ شەشەسى، جەڭگەسى عانا. سارىبەل بۇل بالانىڭ جاعدايىنا كەلمەيدى ەكەن، شالعاي. دەمالىس — دەمالىستا ۇيىنە بارىپ، وتىن-سۋعا جاردەمدەسىپ تۋرا المايتىن كورىنەدى. بۇنى ءسىز ۆوەنرۋك ەتىپ، بىزگە جىبەرىڭىز.
ءالسىز عانا بۇلتاقتاپ كوردى دە، سۇكەڭ:
— جارايدى، — دەدى.
ماسەلە كورگەن تۇستەي تەز شەشىلدى.
ءسويتىپ، قاراتوعانعا ۆوەنرۋك بولىپ باراتىن بولدىم. ويلاماعان جەردەن ءالىمعوجانى كەز كەلتىرگەن قۇدايعا مىڭ راقمەت ايتىپ جاتىرمىن.
19
— راس-دۆا! راس-دۆا! ءپىرام شاگىم ارش! ىستوي! نالەۋى! ۆولنا!
سولداتتىڭ بوتقا-كوجەسىن ءۇش اي بەكەر ىشىپ-جەمەگەن ءتارىزدىمىن. ورىسشا سوزدەردى بەلدەن باسىپ، سىندىرىپ، الدەكىمدەرگە ەلىكتەگەن شاق-شاق ەتكەن داۋىسپەن بالالارعا كوماندا بەرىپ ءجۇرمىن.
اسكەردە مىقتى كوماندير — قاتال كوماندير دەگەن ۇعىم بار. مەنداعى ءوز الىمشە سوعان ۇقساۋعا تىرىسام.
سوعىسقا دەيىن مەكتەپتەردە اسكەري ساباق بولماعان. سوعىس شىققان سوڭ ەنگىزىلگەن. وقۋلىق بۇل پاننەن اتىمەن جوق پروگرامما جانە جوق.
ءمۇعالىم ءوزى نە بىلسە، بالالارعا نەنى ۇيرەنگىسى كەلسە، سونى ۇيرەتەدى.
تولىق انارحيا.
Meن ءوزىم فيزكۋلتۋرا مەن اسكەري ويىندارعا جاسىمنان قۇشتار جاننىڭ ءبىرى ەدىم. جاڭا كىزمەتىمدى سۇيەمىن. ساباقتى شامام كەلگەنىنشە، قىلىلىقتى ەتىپ وتكىزۋگە بارىمدى سالام، ودان-بۇدان ىزدەستىرىپ، پانىمە قاتىسى بار ءبىراز كىتاپ، بروشيۋرالار تاۋىپ العام. جاتپاي-تۇرماي وقىپ، بىلمەگەنىمدى بىلۋگە تىرىسام،
ءبىراق، الگىدەي ادەبيەتتىڭ ءبارى دەرلىك ورىسشا. قينالىپ، ازەر وقيمىن، ءجوندى تۇسىنبەيمىن. كوپ ءسوزىن جوبامەن ۇعام. ال جوبامەن ۇعىلعانىنىڭ ءبىرى دۇرىس بولعانمەن ءبىرى تەرىس.
ءىس جۇزىندە دۇرىسىم دا دۇرىس، تەرىسىم دە دۇرىس. ويتكەنى، قاتەم بولسا كورسەتىپ، مىناۋىڭ بىلاي دەيتىن ءبىلىمى وزىمنەن وزىق ادام مەكتەپتە شامالى. ديرەكتور دا، زاۆۋچ تا تالاي جىل قورجىنىن سالاقتاتىپ، پەدۋچيليششەگە سىرتتان وقۋعا بارىپ ءجۇرىپ، ازاپپەن ازەر بىتىرگەندەر. ول ەكەۋىنىڭ ورىسشاسى مەنەن دە تومەن.
مەنىڭ جۇمىسىمدى تەكسەرىپ، ءجون ايتۋعا ولار نيەت تە بىلدىرمەيدى.
مەن مۇندا مەكتەپ ديرەكتورى ءالىمعوجانىڭ ۇيىندەمىن. Aنa جولى ونىمەن بىرگە كەلىپ تۇسكەننەن وسىندامىن. جامباس اقى، قۇرساق اقى تولە دەپ، قازاق ايتپايدى. ءوزىم ءبىلىپ بىردەڭە بەرسەم، مۇمكىن، الار ەدى. ءبىراق بەرەتىندەي مەندە نە بار؟ Ac تەگىن، توسەك-ورىن تەگىن. ديرەكتور جولداس، مەنى ءوزىڭ الىپ كەلدىك، ءوزىڭ باك، دەپ، ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ جاتقان جايىم بار.
سارىبەل، وندا از ۋاقىت ءمۇعالىم بولعاندا باسىمنان كەشكەن ۋاقيعالار ويىمنان شىعا قويمايدى. پورتسيگار جايى ءالى دە بولسا مەن ءۇشىن جۇمباق. ونىڭ تاپ سول ءتۇنى سول ۇيدە — سەگىزباي ۇيىندە ءتۇسىپ قالۋى اقيقات. ال ءبىراق، كىم تاۋىپ الدى؟ سەگىزباي ما، التىن با؟ مۇمكىن، التىن تاۋىپ الىپ، كۇيەۋىنە كورسەتپەي، تىعىپ قويعان شىعار؟ سەكەڭ ەشتەڭە دە بىلمەيتىن شىعار؟ وندا مەنىڭ كۇيزەلىپ، قايعى-قاسىرەت شەگۋىم بەكەرشىلىك. سارىبەلدەن ات تونىمدى الىپ، ارتىما بۇرىلىپ تا قاراماي، بەزىپ وتىرۋىم ول دا بەكەرشىلىك.
وسىنىن ءبارىن قالاي بىلۋگە بولار ەكەن؟
سارىبەل قاراساز اۋدانىنىڭ ءبىر شەتى، قاراتوعان ەكىنشى شەتى. بۇل ارادان التىنمەن تىلدەسۋ، حابار ءبىلۋ مەن ءۇشىن وڭاي شارۋا ەمەس.
مۇمكىن، ءومىر بويى بىلە الماي، ءىشقۇستا بولىپ وتەرمىن؟
20
كوكتەم. 1945 جىلدىڭ كوكتەمى.
فاشيزم بۇل كەزدە بەل ومىرتقاسى مەرتىككەن جىرتقىش ءتارىزدى، ءوزىنىن ويران سالىپ شىققان باستاپقى اپانىنا قاراي باس ساۋعالاپ، شەگىنشەكتەپ بارادى. ازاتتىق العان قالالار مەن ەلدەر سانى كۇن ساناپ كوبەيۋدە.
داڭقتى قىزىل ارميا ەزىنىڭ التى ايعا دەمالىس بەرىپ بوساتقان ۇلىن — مەنى ىزدەي قويعان جوق ءالى. سوعان قاراعاندا، جارادار جاۋدى ءبىرجولاتا جوق ەتۋگە ەندى ونىڭ كۇشى مەن ارالاسپاي دا جەتەتىن ءتارىزدى.
تۇيىقتاعى ۇيگە كوكتەم شىققالى بارعان جوق ەدىم. قاتىناعان بىرەۋدەن جەڭگەم حات جازىپ جىبەرىپتى. وقىدىم دا، ىزادان قالشىلداپ كەتتىم.
اۋرۋ شەشەم مەن جەڭگەمدى ءنۇرالى سيىر ساۋۋعا شىعارىپتى. بۇل وسى كەزدە كولحوزداعى جۇمىستىڭ ەڭ اۋىرى. «اۋرۋ تۇگىل، سەن كەمپىردىڭ تۇگىڭ جوق. قاقشاڭداپ ءوز جۇمىسىڭدى ىستەگەندە، تاجالدايسىڭ. اۋرۋ بولساڭ توسەك تارتىپ جاتار ەدىڭ عوي» دەيتىن كورىنەدى. «مەن سورلى نەگە كونبەگەم؟ بارىنە دە كونەرمىن. مىنا سىرقات تا، كارى شەشەڭە وبال بولاتىنداي ءتۇرى بار. ەركا كەل دە، كوشىرىپ اكەت» دەپ جازىپتى جەڭگەم.
اتانا نالەت ءنۇرالى، قايتسەم ەكەن؟ سەنىڭ-اق ىزاڭ ءوتىپ ءبىتتى-اۋ.
Meن ەندى شەشەم مەن جەڭگەمدى وسىندا، قاراتوعانعا كوشىرىپ اكەلسەم دەگەن ويعا كەلدىم. بۇل وي باسىمدا بۇرىن دا بار بولاتىن. ءالىمعوجاعا ايتىپ ەدىم، بىردەن قوستادى.
— ە، نەسى بار. كوشىرىپ اكەل. بۇندا دا ەل بار، جۇرت بار. بىردەڭە ەتىپ كۇن كورەرسىڭدەر. وتىن-سۋلارىڭا، مۇمكىندىگىنشە مەكتەپ كومەكتەسىپ تۇرادى.
ديرەكتورىم بىلاي دەگەن سوڭ مەن ەندى قوزىپ كەتتىم. شەشەم مەن جەڭگەمدى قاراتوعانعا كوشىرىپ اكەلەتىن بولدىم. مۇندا كەلگەن سوڭ كىرەتىن ۇيدە وپ-وڭاي تابىلا كەتتى. قاراتوعاندا مالشىلاردىڭ قاڭىراپ بوس تۇرعان ۇيلەرى كوپ.
ءالىمعوجا كولحوزدان ءبىر كۇنگە دەپ، ەكى اتىمەن اربا سۇراپ الىپ بەردى. «بار، كوشىرىپ اكەل. كوڭىلىن ورنىنا ءتۇسسىن».
ەكى اتتىق بوس اربانى سالدىرلاتىپ ايداپ، مىنە تۇيىققا كەلىپ وتىرمىن. بۇل ساسكەلىك كەز. كوشە قاڭىراپ بوس. كازىر كوكتەم ەگىسىنىڭ ناعىز قاربالاسقان قىزۋ كەزى. جۇرتتىڭ ءبارى جۇمىس باسىندا.
ادەيى كولحوز كەڭسەسىنىڭ الدىنان وتپەي، وراعىتىپ كەلىپ، اربانى ءوزىمىزدىڭ ءۇيدىڭ قالقاسىنا توقتاتتىم.
ەسىك بەرىك. تەرەزە پەردەلەر ءتۇسىرۋلى. تالايدان جوندەۋ كورمەگەن بايعۇس تام ءۇي سىرتىنىڭ ءار-ار جەرىنىڭ سىلاعى ومىرىلىپ، جۇدەپ تۇر. كوپتەن بەرى ادام تۇرمايتىن، يەسىز ۇيگە ۇقسايدى.
شەشەم مەن جەڭگەم قايدا ەكەنىن بىلمەككە كورشى ماقپال كەمپىردىڭ ۇيىنە كەلدىم. سىرت ەسىك اشىق. تابالدىرىقتى اتتاپ، كىرە بەرگەنىمدە، ار جاقتان ءبۇيىرى قابىسقان ارىق قارا يت مەنى سوعا-موعا الدىمنان اتىپ شىقتى. ساسىپ، قورقىپ قالدىم. ۇيدە ەشكىم جوق شىعار دەپ ەدىم. سويتسەم، ءتوردىڭ قاق توبەسىندە، بەتىن قۇبىلاعا بەرىپ، ماقپال ناماز وقىپ وتىر.
يت بۇزا الماعان نامازدى بۇزۋعا باتىلىم جەتپەي، سىلەيىپ تۇرىپ قالدىم.
الدەن ۋاقىتتان كەيىپ بەتىن ەڭ سوڭعى رەت ءبىر سيپاپ، نامازىن اياقتاعان ماقپال ورنىنان تۋلاي تۇرەگەلدى:
— اۋىزىڭا پالەن ەتەيىن! قاراشى-eي، ءتىپتى ادام ەكەن دەمەيدى. ءۇيدىڭ ءىشىن اينالا تىمىسكىلەپ، كەزىپ ءجۇر.
مەن العاشىندا ماقپالدىڭ كىمدى ۇرىسىپ جۇرگەنىن بىلمەپ ەم. سويتسەم، سۇعاناق ءيتتى ۇرسىپ ءجۇر ەكەن.
— يت كىرىپ كەلە جاتقاندا، كەت دەپ، قۋىپ جىبەرمەيسىز بە؟
— ناماز بىتپەي، قالاي قۋامىن. ناماز بۇزىلادى عوي، — دەيدى ماقپال.
مەن كۇلىپ جاتىرمىن. بۇل قاراڭعىلىق دەگەندى قويساڭشى، دىنگە شىن بەرىلگەن ادامدار ناماز ءۇشىن جاۋىنان جازىم شەگەدى دەپ تە ەستيتىن ەدىم. ماقپالدىڭ مىنا قىلىعىنا قاراعاندا، سول راس سەكىلدى.
— شەشەڭ دە، جەڭگەڭ دە سيىر ساۋاتىن بولعان. كەشە بريگادير اربا اكەپ، تاۋعا فەرماعا كوشىرىپ اكەتكەن. ءنۇرالى دەيتىن قۇداي شىقتى بۇل كۇندە. اۋرۋ-سىرقاۋىڭا قارامايدى. بەتىنە تۋرا قاراعان جان بولسا، توبەسىنە اڭگىر تاياق ويناتىپ بىتەدى. شەشەڭ جارىمجان ەكەنىن ايتسا، تىڭداماپتى، — دەپ، ماقپال ءوز مۇڭىن شاققانداي كۇرسىنىپ توقتادى.
ورگە قاراي ءجۇرۋ اۋىر بولسا دا، اتتاردى تىرقىراتىپ ايداپ، مىنە ەندى تاۋداعى فەرماعا كەلە جاتىرمىن. نۇرالىگە دەگەن اشۋ-ىزامدى ەكى اتتان الاتىن ءتارىزدىمىن. تال تۇستە سيىردى ءيىرىپ قويىپ، ساۋىپ جاتقان ۇستىلەرىنە كەلدىم.
بۇ نە؟ كۇندىز سيىر ساۋىلاتىن با ەدى؟
قوتاننىڭ تاۋ جاق شەتىندە، وسىنداعى جالعىز كيىز ءۇيدىڭ قاسىندا، قولىنداعى تاياعىنا سۇيەنىپ، قاراۋىلداي قازديعان فەرما باستىق وشاقبايدى انادايدان تانىدىم. تىك مىنەز، قاتال ادام. ءوزىن كوپ جۇرتتان جوعارى ۇستايدى. مەن ونى ونشا ۇناتپايمىن. كيىز ۇيدەن تومەن قاراي بۇلاقتى جاعالاي قونعان التى جەتى قاراشا جاپپا ۇيلەر. سونىڭ ءبىرى شەشەم مەن جەڭگەمدىكى بولار دەپ ويلاپ، اربانى سول تۇسقا قالدىردىم دا، وشاقبايعا جاياۋلاپ كەپ سالەم بەردىم.
— ءاي، ەركىنبىسىڭ؟! قايدان ءجۇرسىڭ؟ مىنا ارباڭ نە؟ — دەپ، وشاقباي ءبىر دەگەننەن تىكىرەيە قارادى.
مەن شەشەم مەن جەڭگەمدى كوشىرگەلى كەلگەنىمدى ايتتىم.
وشاقباي ودان بەتەر تىكىرەيىپ، بەس تال شوقشا ساقالى شولتاڭداپ:
— كولحوز رۇقسات ەتتى مە؟ — دەدى.
— كولحوزدىڭ بىزدە نە شارۋاسى بار؟
— ە، كولحوز رۇقسات ەتپەي، قالاي كوشپەكسىڭدەر؟ — دەدى وشاقباي. بۇل ءسوزدى سيىر ساۋىپ جاتقان ايەلدەر تۇگەل ەستىسىن دەگەندەي شاڭقىلداپ، قاتتى ايتتى. ءبىر-بىر سيىردىڭ باۋىرىنا سۇلىكتەي جابىسىپ العان، ۇستەرى كىر-كىر، وڭشەڭ قارا ايەلدەر ەلەڭ ەتىپ، قۇلاق تۇرە قالىستى،
— كازىر باياعىنىڭ باسى بايلى شارۋالارى جوق. اركىمنىڭ ءوز ەركى وزىندە، — دەدىم مەن.
— ءاي، سەن زاڭ سوقپا ماعان. مەن زاڭ-پاڭىڭدى تۇسىنبەيمىن. ودان دا نۇرالىدەن رۇقسات قاعاز الىپ كەل. ونسىز مەن ەشكىمدى ەشقايدا جىبەرمەيمىن. سول.
وشاقباي ەكەۋىمىزدىڭ اڭگىمەمىز وسىمەن ءبىتىپ قالدى
* * *
بۇرىن مۇندا وسىنداعى بارلىق كولحوزدار سەكىلدى سيىر كۇنىنە ەكى مەزگىل ساۋىلاتىن. ماي جوسپارى ورىندالماي، كولحوز باسشىلارىنىڭ جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشىنا تىرەلگەن كەزدە ەندى ءۇش مەزگىل ساۋىلاتىن بوپتى. سيىر ساۋۋعا قوسىمشا ادامدار شىعارۋى دا سودان ەكەن.
مال ارىق. يتەرىپ قالسا، قۇلاعالى تۇرعان، ىڭىرشاعى اينالعان، كىلەڭ دەرلىك كوتەرەم. قىستان قىسىلىپ، جۇدەپ شىقسا، ءالى كوككە تويىپ قوڭايماسا، ارىق بولماي، قايتەدى؟
ساۋىنشى ايەلدەردىڭ تۇرلەرى ساۋىپ جاتقان سيىرلارىنان دا ايانىشتى. ءبارىنىڭ دەرلىك ۇستىندە، قولدارى قالت ەتكەندە، جۇننەن وزدەرى توقىپ كيگەن، باياعىنىڭ باتىرلارىنىڭ وق وتپەس تەمىر ساۋىتىنا ۇقسايتىن، ءارى قالىڭ، ءارى تۇرپايى ءبىر-بىر قاپ كويلەك. ءجوندى جۋىلىپ، تارالماعان دۋدىراعان كىر شاشتار. كىر ورامالدار.
ءبىر جاپپانىڭ الدىندا تاقىر جەردە قول-اياعى شيدەي جاس ءسابي مانادان باقىرىپ جىلاپ وتىر. ۇستىندە يت كويلەكتەن وزگە لىپا جوق. اۋەلدە استىنا توقىم توسەپ، ەسىكتىڭ كوزىنە وتىرعىزعان. سيىر ساۋىپ جاتقان شەشەسىنە بارماق بوپ، تالپىنا-تالپىنا ءسابي جەرگە ءتۇسىپ كەتكەن. كازىر ەندى توقىم ءبىر جاقتا، ءوزى ءبىر جاقتا. ونى جۇباتىپ، مۇرنى-باسىن تازالاۋعا شەشەسىندە مۇرشا جوق.
جانە ءبىر جاپپادان سىلەلەپ شىر-شىر ەتىپ جىلاعان بەسىكتەگى بالانىڭ داۋسى ەستىلەدى.
— بول! بولىڭدار؟ كۇن كەشكىرىپ بارادى. سيىر جايىلىپ ۇلگەرمەيتىن بولدى!— دەپ وشاقباي ساۋىنشى ايەلدەرگە دىگىر سالىپ قويادى.
سيىر ساۋىلىپ بولىسىمەن ءبىز كوش قامىنا كىرىستىك. قالقيعان جامان جاپپانى جىعا باستادىق. ايالداۋعا ۋاقىت تار. كولحوز ات-ارباسىن بۇگىندە، ءبىر عانا كۇنگە دەپ بەرگەن.
مەنىڭ ونى تىڭداماسىما كوزى جەتكەن وشاقباي:
— ءنۇرالى رۇقسات ەتسە، كوشەسىن. رۇقسات ەتپەسە، كوشپەيسىڭ — دەپ اتىن ەرتتەپ ءمىندى دە، اكەسى ولگەندەي شابۋىلداپ، تۇيىققا كەتتى.
— ءنۇرالى تۇگىل، قۇدايىڭا بارىپ ايت!
— بالام، شاتاقتاسپا، شاتاق قۇرسىن. دۇنيەدە شاتاقتان جامان نارسە جوق. يتتەرمەن يت بولماي، جايلاپ، جوندەپ سويلەس، — دەيدى شەشەم بەز-بەز ەتىپ. مەنىڭ مىنەزىمنىڭ جامان ەكەنىن بىلەدى ول.
جۇكتى تۇگەل تيەپ بولىپ، ارباعا وتىرىپ، ەندى جونەلەيىك دەگەن كەزدە، وشاقباي قايتا جەتتى، ءوڭى بۇرىنعىدان بەتەر قاتۋ.
— ءتۇسىر جۇكتى! كوشپەيسىڭدەر! باستىقتىڭ بۇيرىعى سولاي.
تىڭدايتىن مەن ەمەسپىن، اربانى ايداپ كەتپەك بولدىم.
وشاقباي اربانىڭ الدىنا ۇمتىلدى. ەكى اتتىڭ شاۋجايىنان ۇستاپ، كولدەنەڭدەپ جىبەرمەي تۇرىپ الدى.
— جىبەر دەيمىن!
— جىبەرمەيمىن.
— جىبەر!
— ءاي، شوشقا! تارت ءتىلىڭدى مەن سەنى ءولىپ كەتسەم دە جىبەرمەيمىن! سەنى جىبەرىپ، مەنىڭ باسىم ەكەۋ ەمەسى كۇشتى بولساڭ بار انا نۇرالىگە!
— مەن وعان بارمايمىن!
— بارماساڭ باستىقتىڭ رۇقساتىنسىز مەن جىبەرمەيمىن. ول ماعان سولاي دەدى، ەل، ءبىراق جىبەرمە دەدى. مەنى ءولتىرىپ، ولىگىمدى تاپتاپ، سودان كەيىن عانا كەتەسىڭ!
وشاقباي ءبىر بەت، قانىپەزەر جامان ادام. ولۋگە بار، ال باستىقتىڭ بۇيرىعىن ورىنداماۋعا جوق.
ول ەكەۋمىزدىڭ كەرىسۋىمىز شەگىنە ابدەن جەتتى. ەندى تەك قان-جوسا توبەلەسۋىمىز عانا قالدى. ءبىراق بۇعان ءبىر دە ءبىرىمىز بارا الاتىن ەمەسپىز. كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن دەپ بارامىز؟ ايدالاداعى ءنۇرالى ءۇشىن بە؟
فەرما باسىنداعىلار شاتاقتىڭ اقىرى نەمەن تىناتىنىنا ىنتىعىپ، قاراپ قالعان.
كەرىسۋمەن ءبىر تالاي ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. كۇن كەشكە تاياپ قالدى. وشاقبايدىڭ جىبەرمەسىنە مەنىڭ كوزىم ابدەن جەتتى.
قاپ، نە ىستەيمىن؟ وسى ءۇشىن بۇنىمەن توبەلەسىپ، قان جوسا بوپ جۇرەم بە؟
جوق، بارايىن نۇرالىگە. نە ايتار ەكەن؟ جىبەرمەسە، جاۋىزدى نە ءولتىرىپ، ءوزىم ولەيىن. ايايتىن نە جان قالدى!
ەكى اتتىڭ ءبىرى ارقاسى ءبۇتىن، كۇيلى ۇلكەن قىزىل ات. سونى ارادان شىعارىپ، ۇستىنە جايداق قارعىپ ءمىنىپ، الگىندە وشاقباي بارىپ كەلگەن ىزبەن اۋىلعا قاراي قۇيعىتىپ، شابا جونەلدىم. جۇك اربانىڭ ۇستىندە قالدى، جۇك ۇستىندە ۇرەيلەرى ۇشىپ، ۇرپيىسكەن شەشەم مەن جەڭگەم.
قانىما ابدەن قارايىپ العام.
ورتكە شاپقان ادامشا تاسىرلاتىپ، ءبىر دەگەننەن كولحوز كەڭسەسىنە كەلدىم. سويتسەم، ءنۇرالى مۇندا جوق. ۇيىنە شاي ىشۋگە كەتتى دەيدى.
كوشەدەگى يتتەردى ابالاتىپ، اۋىلدىڭ ەكىنشى شەتىندەگى ءنۇرالىنىڭ جاڭا ۇيىنە كەلدىم. ءۇش بولمەلى، شاتىرلى جاڭا ءۇيدى ول بىلتىر تۇرعىزىپ كىرگەن. ەسىكتىڭ ءدال كوزىندە شاشىلىپ جاتقان لەگەن، قىسقاش ءتارىزدى زاتتاردى ات تۇياعىنا قاڭعىرلاتا باسقىزىپ، تىستەنىپ ايقاي سالدىم.
— ءنۇرالى! شىق بەرى!
قولىمدا قامشى ورنىنا ۇستاپ العان ۇزىندىعى ءبىر مەتردەي كەسپەلتەك جۋان اق تاياق.
ار جاقتان:
— بۇ كىم-ەي! بۇ قاي ءيتى — دەگەن ءنۇرالىنىڭ ىزبارلى داۋسى ەستىلدى.
— سەن ءبىزدى نەگە جىبەرمەيسىڭ؟ بىزدە نە اكەڭنىڭ قۇنى بار؟
ءوزىمدى ءوزىم ۇستاي الماي، قالش-قالش ەتەم.
ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلدى دا، ءنۇرالى كورىندى. سوپاق باسى تەرشىپ، كەمزالىن جەيدەسىنىڭ سىرتىنان جەلبەگەي جامىلا سالعان. ىلعي دا باس كيىمنىڭ استىندا جۇرەتىن، جەل ءتيىپ، كۇن قاقپاعان شەكەلەرى اپپاق. وسى جالتىراعان شەكەلەر ماعان تاياق تىلەگى شىعىن كەلە جاتقانداي كورىنىپ كەتتى.
— ءاي، يت، نە وتتاپ تۇرعانىڭ؟ ءتۇس اتتان!
— سەن ءبىزدى نەگە جىبەرمە دەيسىڭ؟
— ءتۇس اتتان! ءتۇسىپ سويلەس.
مەنىڭ مەيلىنشە اشىنعان ءتۇرىمدى كورىپ، ءنۇرالى قايمىققانداي ەدى. تابالدىرىقتان ءبىر عانا اياعىمەن اتتاپ، بەرى قاراي ونشا شىقپاي تۇر. ءبىر قولىمەن بوساعادان ۇستاپ العان.
— انا يتىڭە جىبەر دەپ، قاعاز جازىپ بەر!
— ءتۇس دەيمىن اتتان قۇريىن دەمەسەڭ.
— ءما اكەڭنىڭ!..
قولىمداعى وڭتايلاپ ۇستاپ العان تاياقپەن اياماستان پەرىپ كەلىپ قالدىم. جالتىر شەكەنى تۋرا كوزدەپ ۇردىم. وعان دەگەن تالايدان بەرگى ىزا-كەگىمنىڭ بۇرق ەتىپ جارىلعان جەرى وسى ەدى.
ءنۇرالى جاسقانىپ، شەگىنىپ قالدى. تاياق ەسىك پەن شەكەگە قاباتتاسا شاق ەتىپ قاتتى ءتيدى. سول جاق قاباقتىڭ ۇستىنەن بۇرق ەتە قالعان قان كوردىم. ءنۇرالىنىڭ ب ا ق ەتكەن داۋىسى قوسا شىعىپ كەتتى.
ۇيدە جانە بىرەۋلەر وتىر ەكەن.
— ءولتىردى!
— ويباي، ءولتىردى!
— اتتان! اتتان! — دەسىپ، شۋلاسىپ جاتتى. ايەل داۋىسى، ەركەك داۋىسى ارالاس.
جارقىشاق قىرىل داۋىس قامىت اياق قىبىراي شالدىڭ داۋىسى ەكەنىن تانىدىم.
اتتىڭ باسىن بۇرىپ اپ، تومەن ءوزىم كەلگەن كەڭسە جاققا قاراي شابا جونەلدىم.
21
تاياعى دا اتى سۋىق، ءتۇسى سۋىق كپز تۇرعىنىمىن. جاسىم جيىرمادان اسپاي جاتىپ، بۇل مەنىڭ وسى بوساعانى ەكىنشى رەت اتتاۋىم. وۋ، ومىردەگى مەن ارمان ەتكەن جول، ءتىپتى دە، بۇل ەمەس ەدى عوي! باسقا ەدى عوي.
كەمەم العا قاراي ءجۇزۋدىڭ ورنىنا ارتقا ءجۇزىپ بارا جاتقان جوق پا؟
وۋ، وسى مەن وماقاسىپ، نەگە سۇرىنە بەرەم؟ اياعىمدى الىپ كۇرە المايتىن ەزىم كىنالىمىن بە؟
داڭعىراعان ءتۇزۋ جولعا شىعاتىن كۇنىم بولا مەنىڭ دە، بولماي ما؟
قامالىپ وتىرعانداردىڭ ءبارى دەرلىك مەن تانيتىن جەرگىلىكتى ادامدار. كولحوزشىلار. بىرەۋى ءبىر قاپ بيداي ۇرلاعان. بىرەۋى بip شانا ءشوپ ۇرلاعان. ەندى ءبىرى كولحوزدىڭ سەمىز سيىرىنىڭ ورنىنا ارىق تانا قوسىپ، سەمىز سيىردى جىمقىرىپ، سوعىمعا سويىپ العان.
قىسقاسى، قاي-قايسىنىڭ دا دۇرىسىراق جان باققىسى كەلگەن.
سوعىس ۋاقىتىنىڭ زاڭ — ءتارتىبى قاتال. ول كىمگە دە بولسا، مەن ايتقانداي ءجۇرىپ تۇر، بارىنە كون، بەلبەۋدى مەيلىنشە قاتتى تارتىپ بۋىن دەيدى.
* * *
تەرگەۋشىم كازبەك دەيتىن بەت-جۇزىنەن ەشقانداي سەزىم بەلگىسى اڭعارىلمايتىن، سازارعان سۇپ-سۇر بىرەۋ. بۇرىن وسىندا اۋداندىق ماگازيندە ساتۋشى بولاتىن. ميليسياعا سودان اۋىسىپ كەلگەن.
الدىمدا ءوزىم ءتارىزدى ادام وتىر-اۋ دەپ، قازبەك ەش ويلامايدى. ادام بوپ، ءبىر مەزگىل ەزۋ تارتىپ كۇلگەندى، جادىراعاندى بىلمەيدى. ول تەك ەزىنە تەكسەرۋگە تاپسىرىلعان قىلمىس ءىستى بىلەدى. زاڭنىڭ سوعان تۋرا كەلەتىن، كىتاپتا تاسقا باسىپ جازىلعان ستاتياسىن بىلەدى. ءبىرىن بىرىنە سايكەستىرىپ، سىقپىرتىپ جازعاندى بىلەدى.
— ءسويتىپ، ۇرعانىڭدى مويىندايسىڭ عوي؟
— مويىندايمىن. ۇرعانىم راس.
— نەمەن ۇردىڭ؟
— تاياقپەن.
— اعاش تاياق قوي؟
— تاياق اعاش بولماعاندا، — دەيمىن مەن كۇلىپ.
— وسىنىڭ سەنىڭ ۇرعانىڭنىڭ ناتيجەسىندە زابىرلەنۋشىنىڭ باسى اۋىر جاراقاتتانۋى مۇمكىن ەكەنىن الدىن الا ويلاپ، ءبىلدىڭ عوي؟
— مەن ەشتەڭەنى دە ويلاپ جاتقان جوقپىن. قانىما ابدەن قارايىپ، اشۋلى ەدىم.
— توقتا. سەن قان-پاندى قويا تۇر. ەگەر تاياق ەسىككە قاباتتاسىپ، قاعا تيمەگەندە، زابىرلەنۋشىنىڭ باسىن اۋىر جاراقاتتاۋى مۇمكىن ەكەنىن الدىن الا ويلاپ، ءبىلدىڭ عوي؟ ماعان وسىنى ايت؟
— ال، ءبىلدى دەسەڭىز، ءبىلدىم. كۇن بولسا، كەشكىرىپ بارادى. ات تا، اربا دا كولحوزدىكى.
— توقتا. ات-اربانى سەن قويا تۇر. بۇل ارادا ونىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق.
تەرگەۋىمنىڭ ءتۇرى، مىنە، وسى، «قول قوي» دەيدى، قويام.
شاشىن تىكىرەيتىپ، ەجيك ەتىپ قىرىققان، كوزدەرى ولگەن مالدىڭ كوزىندەي جىلبىسقى سۋ كوز قازبەك ءتۇننىڭ پالەن ۋاقىتىنا دەيىن مەنەن جاۋاپ الىپ وتىرىپ، ءبىر اۋىز دا بوگدە ءسوز سويلەمەيدى. قالقام، سەنىڭ مۇنشا اشىنۋىڭا، قىلمىس جاساۋىڭا شىنايى سەبەپ قانداي دەپ سۇرامايدى. ءبىر اۋىز ءازىل قالجىڭ ايتىپ، نە مەنى سەرگىتپەيدى، نە ءوزى سەرگىمەيدى، قۇداي ونى و باستان جازالاۋشى ەتىپ، مەنى جازالانۋشى ەتىپ جاراتىپ، بەتپە-بەت اڭدىستىرىپ قويعانداي.
ادام ەمەس، روبوت ەدى كازبەك. ميليسيا فورماسىن كيگەن، تەك سۇراق قويعاندى، جازىپ العاندى بىلەتىن روبوت.
تەرگەۋىم، قاشاننان دا، اۋرە-سارساڭسىز تەز بىتەتىن ادەتى. بۇل جولى دا سولاي بولدى. ايىپتاۋ قورىتىندىم قولىما ءتيدى. قىلمىسىمنىڭ زاڭ تىلىندەگى اتانۋى «بىرەۋدىڭ دەنە مۇشەسىن الدىق الا ويلاپ، ادەيى قاستاندىقپەن اۋىر جاراقاتتاۋ».
قامالىپ وتىرعانداردىڭ ىشىندە بۇكىل زاڭ-كودەكستى سۋدىراتىپ جاتقا سوعاتىندار بار. «بۇل ءۇشىن ەكى جىلدان سەگىز جىلعا دەيىن باس بوستاندىق ەركىنەن ايىرۋ جازاسى بەرىلەدى» دەيدى ولار،
ەكى جىلدان سەگىز جىلعا دەيىن!
ەڭ ازى ەكى جىل. ماعان وسىنىڭ ءوزى-اق جارىق دۇنيەنىڭ بەتىنە ەندى كايتىپ شىقپايتىن تۇڭعيىق بولىپ كورىنەدى.
ەكى جىل ول ۇشى-قيىرسىز ماڭگىلىك.
ىسىمدە دارىگەردىڭ انىقتاماسى تىگىلگەن ەكەن. وندا ءنۇرالىنىڭ شەكە سۇيەگى شىتىناعان، ميى شايقالعان دەپتى. بالا كەزدە كۇندە توبەلەسىپ، شەكەنى جارىپ كەلەتىن ەدىك. سوندا مي شايقالماق تۇگىل، تۇك تە بولمايتىن ەدى. كيىز كۇيگىزىپ باسىپ، قانىن تىياتىنبىز دا، وپ-وڭاي جازىپ الاتىنبىز. ءنۇرالىنىڭ باس سۇيەگى وپ-وڭاي شىتىنايتىن اينەك بولعانى ما؟ ميى وپ-وڭاي شايقاتىلاتىن تورسىققا قۇيعان ايران ءتارىزدى بولعانى ما؟
ءاي، قايدام؟ ءشۇبالىمىن. مەنىڭ كوزىمدى جويۋ ءۇشىن ءنۇرالى ءبارىن دە ادەيى سولاي ىستەتكىزۋى ابدەن مۇمكىن. ونىڭ وعان ايلاسى دا، قۇدىرەتى دە جەتەدى.
باسقا تۇسكەن ماسقاراشىلىقتىڭ ادام قاندايىنا دا كونەدى.
اربامەن ءوز اۋىلىما سوتقا الىپ كەلدى. تۋعان-تۋىسقاننىڭ بەتىنە كىلمىسكەر بوپ قاراۋدان ءجۇزىم كۇيەدى.
شەشەم، جەڭگەم وسىندا. قاراتوعانعا كوشۋ ولارعا بۇيىرماعان. تاعدىرىم بىلاي بولعان سوڭ، قالاي كوشەدى؟ مەنسىز وندا نە بىتىرەدى؟
سوت ءماجىلىسى باستالعانعا دەيىن اۋىل سوۆەتتىڭ كەڭسەسىنە قاماپ قويدى. بالا-شاعا قىزىقتاپ، تەرەزەدەن سىعالاپ، مازا تاپتىرمايدى.
سوت ءماجىلىسى كولحوز كەڭسەسىندە وتپەكشى. ادام كوپ جينالعان. شاعىن كەڭسەگە سىيمايدى. كوپشىلىك جۇرت ماعان بۇيرەكتەرى بۇرىپ، جاندارى اشىپ قارايتىپ ءتارىزدى. ءبىراق كىبىرتىك، جاسقانشاق بولىپ قالعان حالىق نۇرالىدەن قورقىپ، پىكىرلەرىن اشىق ايتا المايدى.
تەك كوزدەر عانا سويلەيدى: «ەركىن، جارايسىڭ! جىگىت ەكەنسىڭ. ءنۇرالى جاۋىزدىڭ باسىن جارىپ، ءوشىمىزدى ءبىر الىپ بەردىڭ. جۇرت ايتا جۇرەتىندەي ءىس ىستەدىڭ!»
سوت پروسەسى باستالدى. زاقىم شەگۋشى رەتىندە ءنۇرالى شاقىرىلدى. ول كازىر باياعى بەت-اۋزى تارامىس، قارابايىر ءنۇرالى ەمەس. بورداقى بولعان شوشقاداي سىزداپ، ابدەن قاتتى سەمىرگەن.. اياعىنا اياعى جۋىسپاي تالتاقتاپ، ىرس-ىرس ەتىپ باسادى. سالماعىنان ەدەندەگى تاقتاي مايىسادى. شەكەسىنە اعارعان داكە جاپسىرىپ العان. ءسىرا، تاياقتىڭ تيگەن جەرى سول بولۋعا كەرەك. ءالى جازىلماعانى ما؟ جوق ەلدە، جازىلسا دا ادەيى ىستەپ وتىر ما؟ زالىمنان ءبارىن كۇتۋگە بولادى.
پروسەسس ادۆوكاتسىز ءوتىپ جاتىر. ادۆوكات العان جوقپىن، الىپ نەعىلام؟ وعان بىردەڭە تولەۋىم كەرەك. نەمدى تولەمەكپىن؟ ادۆوكات ايتقان ءسوزدى ءوزىم دە ايتا الاتىن ءتارىزدىمىن.
سەكيگەن ايەل ادۆوكات اۋداننان بىزگە ەرە شىققان ەدى. مۇندا كەلگەن سوڭ، نە قىلمىسكەر ءوزى، نە ونىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى ويتە گور، بۇيتە گور دەپ، اياعىنا ورالىپ، جالىنبادى. وڭاي ولجا بولارلىق ەشتەڭەنىڭ قاراسى كوزىنە كورىنبەدى. سوسىن ول پروسەسكە كاتىسپاي، ءوز بەتىمەن تايىپ تۇردى.
كۋالەر قىبىراي شال، ءنۇرالىنىڭ ايەلى...
ۇكىم جاريالاندى. اياۋسىز قاتاڭ ۇكىم — ءۇش جىلعا باس ەركىنەن ايىرىلسىن!
جەلكە تۇسىمدا تاياۋ وتىرعان قالىڭ توپتىڭ اراسىنان شەشەمنىڭ بوزداپ، جىلاپ جىبەرگەن ءۇنى ەستىلدى.
22
تاعى دا كپز. الدەقايدا جولاۋشىلاپ، ءوز ۇيىنە قايتا ورالعان جاندايمىن. «نە بولدى؟»، «قالاي ءبىتتi؟» دەپ، قاسىمداعىلار باس ساپ سۇراپ جاتىر. «ءۇش جىل!» «كوپ!» «كوپ بەرگەن» دەسىپ جاتىر. ءنۇرالى ەمەس، باسقا بىرەۋدى ءدال سولاي جاراقاتتاسام، ءۇش جىل بەرمەيتىنى انىق.
كۇتۋدەمىن ەندى. بۇگىن ەرتەڭ باسقا دا سوتتالعاندارمەن قوسىپ قالاعا جونەلتەدى. سوت كەسىلگەن ادامدى مۇندا ماسىل ەتىپ، ۇزاق ۇستامايدى.
ودان ءارى ەڭبەك تۇزەۋ لاگەرى. بۇنىڭ ءبارى مەن ءۇشىن ءوزىم ءجۇرىپ وتكەن تانىس باسپالداقتار. ويلاپ كەتسەم، جۇرەگىم زىرق ەتە قالاتىن ازابى، سورى كوپ، دوسىڭ تۇگىل، قاسىڭا تىلەمەيتىن قيىن باسپالداقتار.
وكىنەمىن، ارينە. Meن ءتارىزدى جەڭىلتەك، قىزبا جاننىڭ اقىلى ارتىنان كىرىپ جاتادى. وكىنىشى كوپ بولادى. نەگە ۇردىم؟ ۇرعانىمنان نە تاپتىم؟
ءۇش جىل ول قاشان بىتەدى؟
تۇڭعيىق، ءتۇپسىز سارى ۋايىمعا ءوزىمدى ءوزىم تاستاپ كەلىپ جىبەرەم. باسىمدى قانشا قاتىرىپ ويلاعانمەن باسقا جول تابا المايمىن.
* * *
ءتۇن. شىرت ۇيقىدا جاتقانبىز. بىرەۋ كپز-نىڭ ەسىگىن ءورت شىققانداي قاتتى-قاتتى تارسىلداتىپ قاعادى. شوشىپ وياندىق.
— ءوي،تۇرىڭدار! تۇرىڭدار-ەي! ءسۇيىنشى! سوعىس ءبىتتى!
داۋىس كۇزەتشى ميليسيونەردىكى. ول ءوزىنىڭ پوستتا تۇرعانىن ۇمىتقان. قۇلاعىنا جاڭا كەلىپ جەتكەن قۋانىشتى حاباردى ىشىنە سىيعىزا الماي، ءبىزدى وياتقان.
كامەرانىڭ ءىشى قۇيىن كىرىپ كەتكەندەي استاڭ-كەستەڭ بولدى. سوعىس وكسىتكەن، سوعىس تيتىعىنا جەتپەگەن جان جوق شىعار-اق!
— راس پا؟ ەي، اينالايىن، راس ايتاسىڭ با؟
— راس. الگىندە راديومەن حابارلادى.
شام جاندى. تاڭ اتقانشا ەشكىمدە ۇيقى بولعان جوق.
تاڭەرتەڭ قوراعا سەيىلدەۋگە شىققاندا قاراساق، قاراسازدىڭ كوشەسى ۋ-شۋ.. حالىق قۋانىشتى. مەيرام. ءبىر عانا كۇندە بۇرق ەتە قالعان، الدىن الا ەشقانداي ازىرلىك جاسالماعان توسىن دا، ەركىن مەيرام. بىرەۋدى بىرەۋ قۋانعاننان تۇيگىشتەپ ءجۇر، ءسۇيىپ ءجۇر، جىلاپ ءجۇر. اتقا ءمىنىپ، سوعىس بىتكەنىن جاريالاپ، قۇيعىتىپ، شاۋىپ جۇرگەن جىگىتتەر. كەيبىرى تاڭ اتپاستان سىلقىتىپ، ءىشىپ تە العان ءتارىزدى.
لاعنەت كەلگىر، بۇل سوعىستىڭ دا بىتەتىن كۇنى بار ەكەن-اۋ!
تاعى ءبىراز كۇن ءوتىپ كەتتى. نەگە ەكەنىن، ءبىزدى قالاعا تۇرمەگە جونەلتۋ كەشىكتىرىلە بەردى.
ءبىر كۇنى كامەراعا سوڭىنا بىرنەشە ادام ەرتىپ، ميليسيا باستىعىنىڭ ءوزى كىرىپ كەلە جاتىر. بۇل سيرەك بولاتىن ۋاقيعا. ءبارىمىز ورنىمىزدان دۇركىرەپ تۇرىپ، قارسى الدىق. ميليسيا باستىعىنىڭ ءوڭى ادەتتەن تىس جىلى. سەندەر نە بىلەسىڭدەر دەگەندەي ىشىنەن كۇلىمسىرەپ تۇرعانداي.
— ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى بەرىڭدەر! مەن سەندەرگە قۋانىشتى حابار الىپ كەلدىم.
— ال، اينالايىن! نەمىزدى الساڭ، ال!
— سسرو جوعارعى سوۆەتىنىڭ ۋكازى شىقتى. سوتتالعان ادامداردىڭ بارىنە دەرلىك كەشىرىم بولاتىن بولدى.
— ۋرا!
— ۋرا!
كامەرانىڭ ءىشى توي بولىپ جاتقانداي ۋ-شۋ، وپىر-توپىر.
مىناۋ مەلشيگەن قاتال دا، سۋىق قابىرعالار مۇنشاما قۋانىشتى داۋىستى، ءسىرا، ءومىرى ەستىمەگەن شىعار.
ۋكاز باسىلعان گازەتتى ءوز كەزىمىزبەن وقىپ كورمەي، كوڭىل ءبىر ءتۇرلى سەنبەيتىن دە ءتارىزدى.
مىنە، گازەت تە كەلىپ جەتتى. جاقسىلىقتىڭ جارشىسىن دۇنيەدەگى ەڭ قىمبات، ەڭ اسىل جاقىنىمىزداي باس سالىستىق. بىرەۋ وقىپ، باسقامىز سىلتىدەي تىنىپ، تىڭداۋدامىز. ءۇش جىلعا دەيىن سوتتالعاندار مۇلدەم بوساتىلادى دەيدى گازەت ءسوزى.
باسقاسى ماعان قاجەت ەمەس. مەنىكى ءۇش جىل! وي، قانداي باقىتتى ەدىم!
سوتتىڭ ءۇش جىلدان ارتىق بەرمەي، تۋرا ءۇش جىل بەرگەنى قانداي جاقسى بولعان!
جوق، تاعدىر مەنى ەشقاشان ايامايدى دەگەنىم اسىلىق ايتىلعان ءسوز ەكەن. ءدال وسى جولى اياپ، وڭ كوزىمەن قارادى. بولاشاعىم، ءالى جۇزەگە اسىپ ۇلگەرمەگەن ارماندارىم بار ەكەنىن ەسكەرىپ، مەيىرباندىق جاسادى. تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز قۋانىشىن توبەمنەن سالاڭ ەتكىزىپ، تاستاي سالدى.
و، تاعدىر، بۇنىڭا ريزامىن. مىڭ دا ءبىر راقمەت! بۋدان بىلاي مەن سەنى قىرسىق تاعدىر، قاتال تاعدىر دەپ، ءسىرا دا اتاماسپىن.
اينالايىن كالينين اتام. ۋكازعا قول قويۋشى سەنسىن عوي. ساعان مىڭ راقمەت! كوسەگەڭ كوگەرسىن! ءبىر جاسىڭ مىڭ بولسىن!
داڭقتى قىزىل ارميا! مىڭ جاسا! فاشيست ايداھاردى جەڭىپ، مىلجا-مىلجا ەتكەن سەنسىڭ عوي. سەنىڭ جەڭىسىڭ بولماسا، بىزگە كەشىرىم دە بولماس ەدى. جاقسىلىق توبەمىزدەن سالاڭ ەتە قالماس ەدى.
مىڭ جاسا، سوۆەت وكىمەتى! ءوز وكىمەتىم! كەدەي-كوپشىكتىڭ وكىمەتى! وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ ارقاڭ. ۇلىڭنىڭ ازىن-اۋلاق قيعاش باسقان قادامدارى بولسا، كەشىر! كەشىرە گور! سۋ تۇبىنە ماڭگىلىك كەتتىم-اق قوي دەپ ەدىم. سەن مەنى ايادىڭ. جارىق دۇنيەنىڭ بەتىنە قايتا الىپ شىقتىڭ. وسى ءۇشىن دە مەن ساعان ماڭگىلىك بورىشتارمىن.
قالام قايدا؟ قاعاز قايدا؟ وۋ، اكەلىڭدەر! ولەڭ جازام.
ۋرا!
ۋرا!
ەندى تۋرا.
بوسانامىن وسىنان.
پراۆو الام،
ۇيگە بارام،
تەڭ-قۇربىما قوسىلام!
23
ءوشىپ قالعان ءۇمىتىم كايتا جاندى، ءولىپ قالعان ارمانىم قايتا ءتىرىلدى. ەندى مەندە ءبىر عانا وي، ءبىر عانا ماقسات، ول — كەتۋ الماتىعا. قازپي مەن قازگۋ-دىڭ بىرىنە وقۋعا ءتۇسۋ. ءسويتiپ، ادام بولۋ. سوناۋ ءسابي كەزدەن بۇيرەگىمنىڭ بۇرىشىندا ەڭ ءبىر اسىلىمداي ارداقتاپ، ساقتاپ كەلە جاتقان اقىن، جازۋشى بولسام دەيتىن كوكەيتەستى ارمانىم بار ەمەس پە؟ سونىڭ سوڭىنا ءبىرجولاتا بەل شەشىپ تۇسەر كەزىم ەندى ناق كەلگەن سەكىلدى. ءوزىمدى ءوزىم قايراپ، جىر شەرتەمىن:
تالپىناسىڭ تالابىم،
قاناتىڭدى قومدايسىڭ،
ۇشىپ بارىپ قالايىق.
نەگە ۇستىنەن قونبايسىڭ.
قالاعا ۇشىپ بارۋ ءۇشىن ماعان ەڭ ءبىرىنشى قاجەت نارسە ونىنشى ءبىتىردى دەگەن اتتەستات. ول. مەندە اتىمەن جوق. ونىنشى تۇگىل، توعىزىنشى بىتىرمەسەم، قايدان بولادى؟
قاراساز ورتا مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى ءبىر كەزدە وزىمە تاريحتان ساباق بەرگەن ماقسۇت دەيتىن جاقسى ادام. ءبىر كۇنى كوشەدە سول كەزدەسىپ قالدى.
حال سۇرادى. الماتىعا وقۋعا كەتەيىن دەسەم، اتتەستات تابا الماي ءجۇرمىن دەدىم.
— مەن ساعان اتتەستات بەرە المايمىن، — دەدى ماقسۇت، — قاجەت دەسەڭ، توعىزىنشى ءبىتىردى دەپ، كۋالىكتىڭ كوشىرمەسىن جازىپ بەرەيىن.
— اعاتاي، ءسويتىڭىزشى.
ويتكەنى، توعىزىنشى بىتىرگەن دە جەردە قالمايدى. ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنا تۇسۋىنە ابدەن بولادى.
اۆگۋستىڭ ىستىق كۇندەرىنىڭ بىرىندە ءبىر قاپ ۇن، ءبىر قويدىڭ كەپكەن ەتىن ارقالاپ، اڭساعان الماتىعا دا جەتتىم-اۋ! كەل، كەلە عوي دەيتىن، ەمەۋىرىنى ەلجىرەپ، وزىنە شاقىراتىن مەنىڭ مۇندا ەشقانداي جاقىنىم دا، تانىسىم دا جوق. ەشكىمدى بىلمەيمىن. وقۋعا تۇسسەم، ولمەسپىن دەگەن تاۋەكەلمەن عانا كەلىپ وتىرمىن.
شوفەر تالعار كوشەسىندە ءبىر ۇيگە توقتاعان. ءۇي يەسى قاراقىز دەيتىن اياعىن سىلتىپ باساتىن جاسامىس ايەل. قاشان ينستيتۋتقا وقۋعا ءتۇسىن، جاتاقحانادان ورىن الىن جايعاسقانشا وسىندا تۇرا تۇرۋعا الگىمەن وپ-وڭاي ءتىل تابىستىم.
مەنەن باسقا بۇل ۇيدە جانە ءبىر اقساق ەركەك تۋرادى. قاراقىزعا قاراعاندا جاستاۋ، سوعىس مۇگەدەگى. ءبىر قولىنا تاياق ۇستاپ، ءبىر قولتىعىنا بالدىق سۇيەنىپ جۇرەدى.
اقساق تا، قاراقىز دا ەش جەردە جۇمىس ىستەمەيدى. ۇزاق كۇنگە كوكبازاردى تورۋىلداپ، الىپساتارلىق جاساپ، جاندارىن سولاي باعادى. اقساق كەيدە، ەكى-ۇش كۇن جوعالىپ كەتىپ، قايتا تابىلادى. سەمىز-سەمىز ءتىرى قويلار الىپ كەلەدى. سويىپ، ەتىن بازاردا قاساپ جاساپ ساتادى. باس-سيراق شەك-قارنى وزىمىزگە بۇيىرادى.
كورشىلەردىڭ كەيبىرى اقساقتى قاراقىزدىڭ كۇيەۋى دەيدى. كەيبىرى پاتەرشىسى دەيدى. وسىنىڭ ەكەۋى دە دۇرىس. پا دەپ ويلايمىن.
تاپقان اقشالارىن بۇل ەكەۋى، نەگىزىنەن اراققا، سوسىن، تاماققا جۇمسايتىن ەدى. بالالارى جوق.
* * *
ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر ينستيتۋتى قازپي مەن بىرگە. وقۋ ىزدەپ كەلگەندەردىڭ كوپشىلىگى ارميادان بوساعان، جاستارى مارقايعان، سوقتاۋىلداي-سوقتاۋىلداي جىگىتتەر، ونىنشى بىتىرە ساپ كەلگەندەر ول كەزدە از. مەن دوكۋمەنتتەرىمدى تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە تاپسىردىم. ەكى مە، ءۇش پە پاننەن ەمتيحان تاپسىراسىڭ دەدى.
مەن بۇعان كادىمگىدەي جۇرەكسىندىم. قولىما كىتاپ ۇستاماعالى ءبىرتالاي جىل. شىنىمدى ايتسام، قارايىپ قالعان ەدىم.
جۇرەكسىنۋىم بەكەر بولىپ شىقتى. ەمتيحاننىڭ ەمتيحان دەگەن تەك اتى ەكەن. ال زاتى... ونى وقۋشى ءوزى اتاسىن.
سسرو تاريحىنان ەمتيحان تاپسىرماق بولىپ كىردىم. ءمۇعالىم جالعىز. ۇستىمدەگى اسكەري كيىمدەرىمە قاراپ:
ارميادا بولدىڭ با؟
— بولدىم.
— قاي جەرلەردە بولدىڭ؟
— وسى الماتىدا، تاستاقتا.
تاقتانىڭ بەتىندە سسرو-نىڭ اكىمشىلىك كارتاسى ءىلۋلى تۇر. سونى نۇسقاپ:
— كورسەت الماتىنى.
الماتىنى كورسەتپەي قارا باسىپ پا؟
— تاستاق الماتىنىڭ قاي جاعىندا؟
— باتىسىندا.
بولدى، ءبىتتى. ەمتيحان تاپسىراتىن قاعازىما «ءۇش» دەگەن باعا قويىپ بەردى.
«ۇشكە» كوڭىلىم تولماعانداي ءتۇر كورسەتىپ ەدىم. «قابىلداناسىڭ، بارا بەر» دەپ، قولدى ءبىر اق سىلتەدى.
باسقا پاندەردەن ەمتيحان تاپسىرۋىم دا وسى تاقىلەتتەس.
اياقتىڭ ءدال استىندا ءۇيىلىپ جاتقان كەن.
جۇرتتىڭ ءبارى دەرلىك «ۇشكە» تاپسىرىپ، ءبارى دەرلىك قابىلدانىپ جاتىر.
سوعىس جاڭا بىتكەن. وقۋعا تۇسەم دەۋشىلەر از. وقۋ بولىمىندەگى ايەل ەمتيحان ليستوگىمدى قابىلداپ الىپ جاتىپ:
اۋىلدارىڭنان قالاعا وقۋ ىزدەپ كەلگەن تاعى دا بالالار بولسا، ەرتىپ اكەل، — دەدى.
ونىڭ بۇل تاپسىرماسىن مەن جىگىتشە ورىندادىم.
كوك بازارعا كۇنىنە ءبىر سوعاتىن ادەتىم. ويتكەنى، ازىق-تۇلىك كارتوچكاسى ءالى جويىلماعان. تاماقتان وتەتىننىڭ ءبارى تەك كوك بازاردا عانا ەركىن ساتىلادى. ۇيعىر ايەلدەرى ءسۇت قوسىلعان ىستىق شاي، تاندىردىڭ كوزدەي كىشكەنە توقاشتارىن، ىستىق مانتى ساتىپ تۇرادى. تۇستە ءبىر مەزگىل سول ارادان الدەنەم دە، قاراقىزدىڭ ۇيىنە، نەگىزىنەن، كەشكە تۇنەۋ ءۇشىن بارام.
كوك بازارسىز قالادا ەشكىمنىڭ دە كۇنى جوق.
ءسويتىپ، كوك بازارعا كەلسەم، ءبىزدىڭ اۋداننىڭ ءبىر توپ بالاسى كەزدەسىپ قالدى. شۇرقىراسىپ كورىسىپ، ءجون سۇراسىپ جاتىرمىز. ءبارى دە وقۋ ىزدەپ كەلگەن، مەنەن گورى جاس بالالار. جەتىنشى، سەگىزىنشى بىتىرگەندەر. ساۋدا تەحنيكۋمىنا تۇسەمىز دەپ كەلىپتى. دوكۋمەنتتەرىن ءالى تاپسىرماپتى.
— تەحنيكۋمدى قويىندار. ودان دا مەن تۇسكەن ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنا تۇسىڭدەر ،— دەدىم.
— ويباي-اۋ، ينستيتۋتقا ءبىزدى الا ما؟ السا، تۇسەر ەدىك قوي.
العاندا قانداي.
سوڭىمنان ءبىر توپ بالانى شۇبىرتىپ ەرتىپ، ينستيتۋتقا كەلدىم. وقۋ بولىمىندەگى ايەلگە:
— مىنە، ايتقانىڭىزدى ورىندادىم، مىنا بالالاردى ەرتىپ كەلدىم، — دەدىم.
وقۋعا الگىلەردىڭ ءبارى قابىلداندى.
24
ءيا، ستۋدەنت بولۋ ول كەزدە وڭاي ەدى، ال شىداپ وقۋ قيىن ەدى. ويتكەنى جاعداي اۋىر.
جاتاقحانا بەرگەن جوق. ينستيتۋتتىڭ جاتاقحاناسىنا سوعىس كەزىندە اسكەري زاۆودتىڭ جۇمىسشىلارى كىرگەن. ولار ەندى بوساتۋى كەرەك. ءبىراق بوساتا الماي جاتىر. ول ءۇشىن ولارعا ءۇي بەرىلۋى كەرەك. ءۇي جوق. سەميالى جانداردى ەشكىم دە كوشەگە سۇيرەپ تاستاي المايتىنى بەلگىلى. بۇل ءبىر قيىنشىلىق.
ەكىنشى قيىنشىلىق كارتوچكا سيستەماسى ءالى جويىلماعان. نان دا، باسقا ازىق-تۇلىك تە ولشەنىپ، كارتوچكامەن بەرىلەدى. كيىم-كەشەك، كىر جاۋتىن، قول جۋاتىن سابىنعا دەيىن سولاي. ينستيتۋت اسحاناسىندا جۇگەرىنىڭ سۇيقىلتىم ءدامسىز كوجەسى مەن ءدامسىز بوتقاسىنان وزگە ەشتەڭە ەركىن ساتىلمايدى.
ۋاقىت ءوتىپ جاتىر. انە-مىنە دەپ، ۋادە ەتكەن جاتاقحانانىڭ ءالى قاراسى دا كورىنبەيدى. ءالى سول قاراقىزدىڭ ۇيىندەمىن. كۇلشەلى بالا سۇيمەندى. ءبىر قاپ ۇن، ءبىر قويدىڭ ەتىن ارقالاپ كەلگەن اۋەلگى كەزدە قاراقىز ماعان باسقاشا قارايتىن ەدى. ەندى ول تاۋسىلعان سوڭ باسقاشا قارايتىن بولدى. تۇستەن كەيىن وقيمىن. لەكسيا ابدەن ەل ورىنعا وتىرا كەش بىتەدى. قاراڭعىدا ەسىك قاعىپ تۇرعان مەن ەكەنىمدى بىلسە-داعى قاراقىز جەكىرىپ:
— بۇل كىم ءوزى؟! — دەپ، سۇراپ الىپ اشادى.
— ءسۇمپيىپ، تاعى كەلىپ تۇرسىڭ با؟ سەن وسى ءبىزدىڭ ۇيدەن قاشان كەتىپ تىناسىڭ؟
— اپاي، بۇل مەن عوي، — دەيمىن جالىنعان جۇمساق داۋىسپەن. اشىڭىز، اشا كورىڭىز. وزگە قوناتىن جەرىم بولماعان سوڭ امالسىز كەلىپ تۇرمىن دەپ، جالىنعانداي بولام.
اۋىلدان ارتىمنان دوربا-دوربا ەت، ماي كەلىپ جاتسا، قاراقىز، ارينە، بۇيتپەس ەدى.
اقساق ەركەك كۇندە كەشكە قاراي ماس. ءبىر كىسىلىك بولەك كەرۋەتتە ول بۇل كەزدە كيىمىن دە شەشپەستەن پىرىلداپ، اراق ساسىپ، ۇيىقتاپ جاتادى. ستول ۇستىندە ىشىمدىكتەن بوساعان بوتەلكە، ءبىر نەشە تال پياز، قارا ناننىڭ قيقىمى. مەنىڭ جۇرەگىم سازىپ، تاماق ىشكىم كەلەدى. قارنىمدا كۇشىك قىڭسىلاعان تارىزدەنەدى.
جاعدايىم اۋىر ەكەنىن ايتىپ، دەكاننىڭ قىر سوڭىنان قالماي ءجۇرىپ، اقىرى، جاتاقحاناعا دا قولىم جەتتى-اۋ.
ينستيتۋتقا كىرگەن جەردە دالىزدەگى تۋرا ەسىك اكتوۆىي زال. سول ەندى، ۋاقىتشا، ستۋدەنتتەر جاتاتىن جاتاقحاناعا اينالدىرىلعان. ارالاس جاتاقحانا.
ارالاس بولاتىن سەبەبى: اكتوۆىي زالدىڭ جوعارعى ساحنا جاق بولەگىندە قىزدار دا، تومەندە ەر بالالار. ەكى ارانى تەك سارعىش شىمىلدىق قانا ءبولىپ تۇر.
ساحنانىڭ سىرت جاعىندا ينستيتۋت اۋلاسىنا شىعاتىن كىشكەنە بولەك ەسىك بار. قىزدار ءوز «بولمەلەرىنە» سول ارقىلى كىرىپ شىعادى. ەر بالالاردىڭ ءۇستىن باسىپ، زال ارقىلى دا وتۋلەرىنە بولادى. قىسقاسى، اينالا تۇگەل ەسىك.
ال ءبىز، ەر بالالار، تومەندەمىز. قاتار-قاتار ورىندىقتار تۇرعان كەڭ زالدى ەندى سىيعانىنشا، ءبىر كەزدە بىرەۋىنە بىرەۋى تاقالىپ، ءبىر كىسىلىك تەمىر كەرۋەتتەر قويىلعان. جاتاقحانا ەمەس، كازارما. ياكي ۆوكزالدىڭ كۇتۋ زالى دەرسىز. اسىرەسە، كەشكە قاراي مۇنداعى ءومىر ءوزىنىڭ بار بوياۋىمەن جاندانادى. بىرەۋلەر اشىق-شاشىق تىرايىپ، ۇيىقتاپ جاتسا، بىرەۋلەر تاماق جەپ، ەندى بىرەۋلەر كارتا ويناپ، كىتاپ وقىپ وتىرادى. بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعىپ، ارانىڭ ۇياسىنداي گۋ-گۋ، ىزىڭ ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ءبىر باسىلمايدى.
قىزدار بىزدەن گورى ازىراق، تارتىپتىرەك. ساعات تۇنگى ون بىردەن كەيىن جىم بولادى. بىزدەن شۋلاماۋدى، ۇيقى بەرۋدى تالاپ ەتەدى.
شىمىلدىقتىڭ ار جاق بەر جاعىنان سويلەنگەن سوزدەر ءبىر بىرىمىزگە ەستىلىپ تۇرادى. ار جاقتان بىرەۋ تۇشكىرىپ قالسا، بەر جاق جارەكەم اللا ايتادى. كارپەنكو كومەندانت ورناتقان قاتاڭ ءتارتىپ بويىنشا ەر بالالارعا شىمىلدىقتان ارى وتۋگە، ياعني، شەكارا بۇزۋعا بولمايدى.
ال ءازىل-قالجىڭعا جول بوس.
شىمىلدىقتىڭ ار جاعىنان قىزداردىڭ كيىنىپ-شەشىنگەنى، تارانعانى، جۇرگەن-تۇرعانى بىزگە كولەڭكە بوپ، كورىنىپ تۇرادى.
— ءاسيا، تارانىپ، قايدا بارعالى جاتىرسىڭ؟ مەنى الا كەت،— دەپ داۋىستايمىز.
جانە ءبىر قىز كيىم وتەكتەپ جاتادى. ول پىستە مۇرىن، بۇيرا شاش شولپان.
— شولپان، كوپ جاساعىر، مەنىڭ جەيدەمدى دە وتەكتەپ بەرە قويشى، — دەيمىز.
شولپان كوڭىلشەك:
— اكەل، — دەيدى.
بۇكىل كەش بويىنا شىمىلدىقتىڭ ار جاق، بەر جاعىنان ءوستىپ، ايقايلاپ، سويلەسۋمەن بولامىز. شەكارا دا بۇزىلمايدى، قىزدارمەن قارىم-قاتىناس تا ءجۇرىپ جاتادى.
جارىق ول كەزدە بەرەكەسىز. كەيدە كەشقۇرىم اياق استىنان جالپ ەتىپ، سونەدى دە قالادى. جوعارىدا قىزدار، تومەندە ءبىز ۋ-شۋ بولامىز. بىرىمىزدەن ءبىرىمىز سىرەڭكە، ماي شام سۇراعان بوي، قاراڭعىدا ميلاسىپ، ارالاسىپ كەتەمىز. شىمىلدىق شەكارا بۇندايدا، امالسىز، بۇزىلادى. قاراڭعىدا قارمانىپ، ءوز توسەگىم ەكەن دەپ، باسقا توسەككە قويىپ كەتۋشىلەر دە تابىلادى...
دەگەنمەن، الدەكىمنىڭ ۇيىندە كىرمە بوپ قىسىلعاننان مۇندا ءجۇز ەسە كوڭىلدى ەدى. ەشقايدا ساندالىپ بارىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ساباق وقيتىن اۋديتوريالار قاسىمىزدا. وقۋ زالى، كىتاپحانا قاسىمىزدا. كوڭىلدى الان ەتىپ تۇراتىن قىزدار، ولار دا قاسىمىزدا.
* * *
زار بوپ ءجۇرىپ، قولىم ارەڭ جەتكەن جاتاقحانادان دا، وقۋدان دا قۋىلا جازدادىم.
ءدال بۇل جولى تاعدىر كىنالى دەپ ايتا المايمىن. تىكەلەي ءوزىم كىنالى ەدىم. ءوزىمنىڭ تىنىش جۇرە المايتىن مىناۋ وڭباعان جەڭىلتەك مىنەزىم كىنالى.
مەنىمەن بىرگە ىرگەش دەيتىن ستۋدەنت وقيدى. توعىزىنشىنى وسى بيىل بىتىرگەن، ءالى ەشتەڭە كورىپ، ىسىلماعان جۋاس، اۋىل بالاسى. ءدال مۇنداي ۇيقىشىل جان دۇنيەدە سيرەك شىعار. ساعات كەشكى ون بولماستان Iرگەش توسەگىندە پىر-پىر ۇيىقتايدى دا جاتادى. ۇيقىسى ءتىپتى قاتتى. باسىنا تەپكىلەسەڭ جۋىق ماڭدا ويانبادى.
* * *
ءبىر كۇنى كەشقۇرىم سىرتتان كەلسەم، جاتاقحانانىڭ ءىشى قاراڭعى ەكەن. ەشكىم جوق ءتارىزدى. شامدى جارق ەتكىزىپ، جارىپ جىبەرىپ قاراسام، ىرگەش جالعىز ءوزى پىرىلداپ، ۇيىقتاپ جاتىر. كورپەنى اياق جاعىنا ىسىرىپ، تەۋىپ تاستاعان. تىر جالاڭاش. قاپ، بۇعان نە ىستەسەم ەكەن دەپ، ويلاپ تۇرمىن.
سول كەزدە سىرتتان جانە ءبىر بالا كىرىگى كەلدى. فيلفاكتىڭ ورىس بولىمشەسىندە وقيتىن قۇشىكەش ابەن ەدى.
— ابەن،— دەدىم، — قىزىق بولسىن. مىنانى توسەك-موسەگىمەن كوتەرىپ، قىزداردىڭ ورتاسىنا الىپ بارىپ قويساق قايتەدى؟
(قىزدار جاتاتىن ساحنا جاق ول دا قاراڭعى. ياعني، وندا دا ەشكىم جوق بولۋعا كەرەك).
ابەن كەلىسپەك تۇگىل، قۋانىپ كەتتى.
ءبىر كىسىلىك جەپ-جەڭىل كەرۋەتتىڭ ءبىرىمىز باسىنان، ءبىرىمىز اياعىنان تىك كوتەرىپ، الدىق تا جونەلدىك. ساحناعا كوتەرىلەتىن باسقىشپەن جوعارىعا الىپ شىقتىق. ىرگەش تۇك تە سەزبەيدى. باسى ولاي-بىلاي اۋىتقىسا، ىڭىرانىپ، قايتادان تۇزەلىڭكىرەپ قويادى. ءسىرا، جەر سىلكىنىپ جاتىر دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك.
مىناۋ مىنە قىزداردىڭ توسەكتەرى. ورتا تۇسى بوس. ىرگەشتى كەرەۋەتىمەن سول اراعا وقشاۋىراق ەتىپ قويىپ قويدىق. اياق جاعىنداعى ۇمار-جۇمار بولعان جامىلعىسىن الدىق تا، تايىپ تۇردىق. نە بولار ەكەن؟
ءبىر اينالىپ، قايتىپ كەلسەك، اكتوۆىي زالدىڭ ءىشى ءورت شىققانداي ۋدا شۋ، ءبىرسىپىرا ادام جينالىپ قالعان. قىزداردىڭ شاڭقىلداعان داۋىستارى. ءبىز ابەن ەكەۋمىز، تۇك بىلمەگەن بوپ: نە، نە بوپ قالدى دەيمىز. بولعان وقيعا مىناۋ: ءبىر توپ قىز ۋلاپ-شۋلاپ كينودان كەلەدى. شامدى جارق ەتكىزىپ، جاعىپ جىبەرگەندە، قالىڭ توسەكتىڭ ورتا تۇسىندا پايدا بولعان جانە ءبىر بوتەن توسەكتى، وندا تىرايىپ ۇيىقتاپ جاتقان جالاڭاش ەركەك دەنەسىن كورەدى. شايتان كورگەندەي ۋلاپ-شۋلاپ قورشاپ الادى.
سويتسە، ۇيىقتاپ جاتقان ەركەك دەنە — ىرگەش.
شۋ-شۋ ەتكەن داۋىستان ىرگەش ازەر ويانادى. اۋەلدە نە بولعانىن بىلە الماي، ءونىم بە، جوق ءتۇسىم بە دەپ جان-جاعىنا ەسەڭگىرەپ قارايدى.
26
بۇل ۋاقيعانىڭ ارتى قىزىق بولماي، شىجىق بولا جازدادى. قىزدار دەرەۋ جاتاقحانا كومەندانتىن ەرتىپ كەلەدى. ەر بالالار ءبىزدى ماسقارا جاسادى دەپ، اكت جازادى. ول اكت ەرتەسىندە ينستيتۋت ديرەكتورىنا جەتەدى.
ينستيتۋت ديرەكتورى دەكانعا تاپسىرادى:
— ونى ىستەپ جۇرگەن كىمدەر، تاپ. Taپ تا ءتيىستى جازاسىن بەر. باسقالار ءۇشىن ساباق بولسىن، — دەيدى.
سول كەشتە كىم قايدا بولعانىن تاپتىشتەپ تەكسەرگەندە، سەزىك ابەن ەكەۋمىزگە تۇسەدى.
ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتىڭ دەكانى داۋلەتبايەۆ دەيتىن ادام. جاقسى قىرىقتار شاماسىندا. قازاق تىلىنەن ساباق بەرەدى. سىلدىر سوزگە سۋ جۇقپاس شەشەن. اۋديتورياعا سارناپ سويلەپ كىرىپ، سويلەپ شىعادى. العاشقى كەزدە ءبىز ونى اۋزىمىز اڭقيىپ، سىلەكەيىمىز شۇبىرىپ تىڭدايتىن ەدىك. نە دەگەن شەشەن، اقىلگوي. بولساڭ، وسىنداي بول دەپ، ويلايتىنبىز.
جۇرە-بارا ءبىز داۋلەتبايەۆتىڭ كىم ەكەنىن ابدەن تانىپ بىلدىك. ونىڭ ەشقانداي ءمانسىز -ماعىناسىز سىلدىر ءسوزىن تىڭداۋدان جالىعاتىن بولدىق. ارزان اقىل، قۇر ءدىلمارسۋ. كۇندىز-تۇنى ءبىر پلاستينكانى ويناتا بەرگەن ءتارىزدى.
مىنە، موينىم سالبىراپ، سول داۋلەتبايەۆتىڭ الدىڭدا تۇرمىن. وتىرىك ايتا المايتىن جىنىم بار. كىنالى مەن ەكەنىمدى ءبىر اينالىمعا كەلمەي، مويىندادىم. ەندى تەك اعىمنان جارىلىپ كەشىرىم وتىنۋدەمىن. بۇدان بىلاي قوي اۋزىنان ءشوپ الماي، تىنىش جۇرەمىن دەپ، شىن جۇرەكتەن تەبىرەنىپ، ۋادەمدى بەرەم.
ءبىر كەزدە، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە دە، وسى ءتارىزدى شۋلىعان ۋاقيعالار مەنىڭ باسىمدا ءجيى كەزدەسەتىن. ەسەيىپ، جىگىت بولسام-داعى مەنى تۇلەن نەگە تۇرتە بەرەدى؟ جۇرت قۇساتىپ نەگە تىنىش جۇرگىزبەيدى دەپ ىشىمنەن ءوزىمدى ەزىم سىناپ، كۇيزەلۋدەمىن.
مەنى ابدەن تىڭداپ بولدى. ەندىگى كەزەك داۋلەتبايەۆتىكى. ول بىرەۋگە اقىل ايتقاندى، وسيەت وقىعاندى سۇيەدى. شوشايعان سۇق ساۋساعىن مەنىڭ شەكەمە تاقاپ قويدى:
— مەن ساعان ايتايىن، — دەدى داۋلەتبايەۆ، — ميسىزسىڭ. ساناسىزدىڭ ناق ءوزىسىڭ. اقىماقسىڭ. (ول سينونيم سوزدەردى قاباتتاپ ايتقاندى سۇيەدى). اقىماق بولماساڭ، وكىمەت پەن پارتيانىڭ وزىڭە جاساپ وتىرعان قامقورلىعىن نەگە كورمەيسىڭ؟ نەگە باعالامايسىڭ؟ نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟
— تۇسىنەم، اعاي، — دەپ قالدىم.
— ءوي، تۇسىنگەنىڭ سول ما؟ تىر جالاڭاش ەركەكتى قالىڭ قىزدىڭ ورتاسىنا سالىپ قويعانىڭ با؟ بۇدان وتكەن باسسىزدىق، بۇدان وتكەن جۇگەنسىزدىك، بۇدان وتكەن بەتىمەن كەتۋشىلىك بولمايدى، جولداس! جوق الدە بولا ما، ءوزىڭ ايتشى؟
— بولمايدى...
— سەن، مۇمكىن، ادەيى وستىگەن شىعارسىڭ؟ ينستيتۋتتان ادەيى قۋىلعىڭ كەلگەن شىعار؟ ينستيتۋت ساعان قاجەت ەمەس شىعار؟ ولاي بولسا، اشىق ايت؟ سەنى مۇندا ەشكىم دە كۇشپەن ۇستاپ تۇرمايدى. دۇنيەدەگى عىلىم، ءبىلىم اتاۋلىنىڭ ءبارىن سەن ينستيتۋتسىز-اق تاباتىن شىعارسىڭ؟ ا؟
— جوق،— دەدىم باسىمدى ودان بەتەر سالبىراتىپ.
— ءاي، قايدام، — دەدى دە، داۋلەتبايەۆ مەنى وزىنشە كەكەتىپ مۇقاتىپ تاعى دا سارناپ جونەلدى.
— سەن ءوزى قايدان كەلدىڭ؟—دەدى داۋلەتبايەۆ ءبىر كەزدە.
— قاراساز اۋدانىنان.
— قاي قاراساز؟ ءوزىمىزدىڭ قاراساز با؟
— وسى الماتى وبلىسى.
— نە دەيدى؟ نە ايتادى؟ سەن مەنىڭ دە قاراسازدان ەكەنىمدى ءبىلىپ، ادەيى ايتىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟
— جوق،— دەدىم مەن باسىمدى قۋانعاننان كوتەرىپ اپ.
— ءوي، قاراسازدان بولساڭ، ەندىگى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلمەي، نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدى داۋلەتبايەۆ. اڭگىمەنىڭ سارىنى مۇلدەم وزگەرىپ كەتتى.
— قاراسازدىڭ ءدال وزىنەنبىسىڭ؟
— تۇيىقتانمىن.
— بىلەم، تۇيىقتى دا بىلەم. ويباي-اۋ، سەن مەنىڭ ءوز ءىنىم ەكەنسىن عوي. شىنىمدى ايتسام، مەن سەنى مىنا قىلىعىن ءۇشىن ينستيتۋتتان قۋىپ شىقپاق ەدىم. ەندى قايتەم؟ ءوز قولىمدى ءوزىم قالاي كەسەم؟
ارينە، كەسە المايسىز دەگەندەي تۋر تانىتتىم،
تاعى دا كوپ-كوپ اقىل ايتىپ، ەڭ سوڭىندا:
— جارايدى، ءبىر جولعا مەن ساعان جەرلەس بولعاندىقتان كەشىرىم جاسايىن، — دەدى داۋلەتبايەۆ.— ال، ءبىراق الداعى ۋاقىتتا بايقا. ويىڭا نە كەلسە، سونى ىستەيتىن بۇل ساعان اۋىل ءىشى ەمەس، قالا. جاي قالا ەمەس، استانا. ءينستوت بوساعاسى. ۇقتىڭ عوي؟
— ۇقتىم.
سول ما؟ سول ەمەس پە؟ سول ما؟ سول ەمەس پە؟ سول! عاليا! كەزدەسۋ دەپ، مىنە وسىنى ايت!
پاستەر مەن كارل ماركس كوشەلەرىنىڭ بۇرىشىندا نان زاۆودى. نان زاۆودىنىڭ استى نان ماگازين!. اق نان، كوبىنەسە، وسىنان تابىلادى. كارتوچكامەن جارتى بولكە اق نان الىپ، شىعىپ كەلە جاتقام. ترامۆايدان جاڭا عانا تۇسكەن سىمباتتى جاس كەلىنشەك ماعان قارسى كەلە جاتىر.
تانىس ءجۇز، تانىس كوز قاراس. سول ما؟ سول ەمەس پە...
ويپىرماي، مۇنداي دا كەزدەسۋ بولادى ەكەن!
مارە-سارە امانداسىپ جاتىرمىز.
— عاليا، قايدان ءجۇرسىڭ؟
عاليا بۇكىل ون-بويىمەن كۇلىمسىرەپ
— سەن ءوزىڭ قايدان ءجۇرسىن؟ — دەيدى.
— مەن بە؟ مەن وسىندا وقىپ ءجۇرمىن.
— قايدا؟
— قازپي-دە.
— مەن بە؟ مەن وسىندا وقىپ ءجۇرمىن.
— قايدا؟
— جەنپي-دە.
ءماسساعان كەرەك بولسا!
مەن سەنى كورمەسپىن دەپ ويلاۋشى ەم. ال، ءبىراق كورۋگە قۇشتار ەدىم.
عاليا وتە ءبىر نازىك قيىلىپ:
— مەن دە، — دەدى.
باياعى مەن بىلەتىن عاليا كيىكتىڭ لاعىنداي ۋىلجىپ تۇرۋشى ەدى. كازىر ەندى قىرى تۇسكەن كيىمدەي ءوڭى ەسكىرىپ قاپتى. كۇلىمدەسە، ماڭدايىنا ۇساق ءبىر ءاجىم سىزىقتارى جينالاتىن بوپتى. تۇر-تۇسىنەن، تۇلعاسىنان شارشاپ تا جۇرگەندىگى سەزىلگەندەي.
سول ماڭدا، حالىق از جۇرەتىن، وڭاشا كوشەنىڭ بىرىندە ارلى-بەرلى قىدىرىستاپ، ءبىرقاۋىم اڭگىمەلەستىك. ىشىمدە تالايدان جيناقتالعان وعان دەگەن وكپە-نازىم دا، ورنى تولماس وكىنىشىمدە كوپ ەكەن. سونىڭ ءبارىن ارمانسىز اقتارعانداي بولدىم.
ءبىز كورىسپەگەلى ەسەپتەسەك، ەكى جىلدان اسا ۋاقىت ءوتىپتى، بۇل ەكى جىلدىڭ ىشىندە تالاي-تالاي سۋ اقتى. تالاي-تالاي جەل سوقتى. «وي، عاليا-اي، كۇيىگىڭ سوندا دا باسىلاتىن ەمەس، ويلاسام، جۇرەگىم قايناپ كەتەدى».
— ەركىن، قويشى، ءبارى وتتى-كەتتى. ەندى ايتا بەرمەشى، — دەيدى عاليا. تىڭداۋ وعان دا جەڭىل تيمەيتىن ءتارىزدى.
قىز كەزىندە عاليا شاشىن يىعىنا كەلتىرە دوڭگەلەنتىپ قيىپ قوياتىن. بۇرىمى بولمايتىن. باسىن وڭعا-سولعا وقىس بۇرىپ قالعاندا، جەلپەڭ ەتە قالاتىن سول شاش كازىر جوق. ونىڭ ورنىندا بىلەكتەي ەكى بۇرىم.
ءيا، ادام وزگەرەدى ەكەن.
كوڭىلىمدى تۇينەگەن جايتقا قايتا ورالامىن:
— كۇيەۋىڭ كىم؟
— عاليانىڭ ەكى بەتى، ماڭدايى قىزارىپ كەتتى.
— كىم بولۋشى ەدى، ادام. مەنىڭ كوز الدىمدا بۇرناعى جىلى الدىندا ونىمەن ات ۇستىنەن الىسىپ وينايتىن ءۇيىنىڭ شاشى جەلپ — جەلپ ەتكەن، ۇستىندە سولدات كيىمى بار تالدىرماش جىگىت. مەن اناداي ءدوڭ ۇستىنەن ءىشىم قىزعانىشتان قىز — قىز قايناپ، قاراپ تۇرعان ەدىم. عاليانىڭ كۇيەۋى مىنە سول جەكسۇرىن بولۋعا كەرەك.
باقىتىمدى تارتىپ العان سۇمەلەكتى جەكسۇرىن دەمەي نە دەيىن؟
سەنىڭ كۇيەۋگە شىققانىڭدى قانىشا جەڭگەمنەن العاش ەستىگەندە، اتتان قۇلاپ قالا جازدادىم عوي. اۋىلدان بىلاي تومەن وڭاشا شىعىپ الىپ، اكە-شەشەم قاباتىنا ولگەندەي بوزداپ، جىلاعانىمدى كورسەڭ!
— تۋ، ەركىن، ءتىپتى ءبىرىن دە ۇمىتپايدى ەكەنسىڭ!
— بۇنىڭ ءبارى مەن ولگەندە عانا ۇمىت بولادى.
* * *
عاليادان ەستىگەن جاڭالىقتارىم: ىسقاق ءالى سول قاراعاندىدا: ەنبەك ارمياسىنان قايتپاعان. بالجان فەرما باستىقتىعىنان بوساعان.
عاليا جەنپي-دىڭ جاتاقحاناسىندا تۇرادى ەكەن. ال كۇيەۋى مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ جاتاقحاناسىندا. ەكەۋى ەكى بولەك. «پاتەر ىزدەپ ەدىك، ىڭعايلى پاتەر تابا المادىق» — دەيدى.
ماعان ولاردىڭ وسىسى — بولەك تۇرعاندارى ۇنايدى.
بۇرىنعىداي ەمەس، باتىلمىن.
عاليا، مەن ساعان ەندى بارىپ تۇرام.
— قوي، ەركىن، ۇيات ەمەس پە؟
— نەسى ۇيات؟
— مەنىڭ كۇيەۋىم بار ەكەنىن قىزداردىڭ ءبارى بىلەدى. نە دەپ كەلەسىڭ؟
— تانىسىم، جەرلەسىم ەدى دەپ كەلەم.
— قوي، ۇيات بولادى. ءويتىپ بالا بولما. وتكەندەگىنىڭ ءبارىن دە ۇمىت. سەنى مەن ءبىز ەندى تەك جەكجات ادامدارمىز،
— كورەسىڭ، ءبارىبىر بارام.
29
كونە دەرت قايتا قوزعالدى. جارانىڭ اۋزى قايتا تىرناپ اشىلدى. كۇندىز-تۇنى عاليا باسىمنان شىقپايتىن بولدى.
جەنپي — قالاداعى اتاقتى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى، مەن ول تۋرالى بۋعان دەيىن دە تالاي قىتىقتى سوزدەر ەستىگەم. ءبىراق ءوزىم بارىپ كورگەن ەمەسپىن.
قالادا جەنپي-دى بىلمەيتىن، ونى ءسوز ەتپەيتىن ستۋدەنت از.
سەزىمتال ءبىر جاس اقىننىڭ گازەتتە جەنپي تۋرالى جازعان ولەڭىن وقىعان ەدىم. وندا ول ونى «سۇلۋلار گالەرەياسى» دەپ اتاعان.
گالەرەياداعى كەپ سۇلۋدىڭ ءبىرى — عاليا.
جەنپي — وزىنشە بولەك ءتارتىبى بار وقۋ ورنى ەكەنىن بىلەتىن ەم. وندا تەك قىزدار، كەلىنشەكتەر وقيدى. جاتاقحاناسىنا كىم كورىنگەندى، اسىرەسە، جىگىتتەردى كىرگىزبەيدى. كەشكە قاراي جاتاقحانانىڭ الدى قىز، جىگىتتىڭ بازارىنا اينالادى دەپ، ەستيتىنمىن.
وسىنداي اتاعى زور جەنپي-گە جولى تۇسپەي جۇرگەننىڭ بىرەۋى مەن ەدىم. مىنە ەندى جۇرەگىمنىڭ ءجۇر، ءجۇر دەپ، مازا تاپتىرماي سۇيرەلەۋىمەن مەن دە كەلىپ تۇرمىن.
كەلمە، بالا بولما دەسە دە عالياعا كەلىپ تۇرمىن.
بالا ەمەس، سوقتاۋىلداي جىگىت بولعاندىقتان كەلىپ تۇرمىن.
ەكى قابات سارى ءۇي — جاتاقحانا تاقتاي قورشاۋدىڭ ىشىندە.قولىندا كەزەي ۇستاعان قارۋى بولماسا دا، اقىرعان داۋىسى اناۋ-مىناۋ قارۋعا، بەرگىسىز، زور دەنەلى ايەل كۇزەتشى، ول سەنى ىشكە كىرگىزبەك تۇگىل، قاقپادان قاراتپايدى.
سۇلۋ ىزدەپ كەلگەندەر جاتاقحاناعا قاراي ءوتىپ بارا جاتقان قىزداردان قاجەت ەتكەن ادامدارىنىڭ ءاتى-جونىن تۇراتىن بولمەسىن ايتىپ، شاقىرتىپ الىپ جاتىر.
انا جولى مەنەن ءبىر قاتەلىك وتكەن. عاليانىڭ قاي بولمەدە تۇراتىنىن سۇراماپپىن. تەك ءاتى-جونىن، وقيتىن فاكۋلتەتىن بىلەم.
ول كازىر كىمنىڭ فاميلياسىندا؟ ءوز فاميلياسىندا ما؟ جوق، كۇيەۋىنىڭ فاميلياسىنا كوشتى مە؟
قاقپاعا ونشا جاقىن جولاماي، شەتكەرەك تۇرمىن. بۇرىن بازار بازارلاپ كورمەگەن، بازارعا تۇڭعىش كەلگەن ادام ءتارىزدىمىن. اۋەلى مۇنداعى جاعدايدى بارلاپ، ءبىلىپ الۋىم كەرەك. جاناتاي ادام نەگە دە بولسا قورىنشاق. بۇل ءبىر.
ەكىنشى جۇرەكسىنەتىن سەبەبىم: مۇمكىن، مىنا تۇرعانداردىڭ ىشىندە عاليانىڭ كۇيەۋى دە بار شىعار؟ مەن ونى تانىمايمىن. ويلاماعان جەردەن ارانداپ قالىپ جۇرسەم شە؟
جۋان قارا تەرەكتى پانالاپ، ءبىراز تۇردىم. وسى ارانى تاقىرلاپ، اككى بولعان قۋلار مەندەي ەمەس، باتىل. كوشە جاقتان كەلە جاتقان قىز قاراسى كورىنسە-اق الدىن كولدەنەڭدەپ، توسىپ تۇرادى. قارىنداس، ءبىر مينۋتكە دەپ، جاناسىپ، شوقايناشا جابىسا كەتەدى. «پالەن بولمەدەن پالەن دەگەن قىزدى شاقىرىپ جىبەرسەڭىز».
شاقىرىلعان سۇلۋ ءيىس مايى بۇرقىراپ، ءىش جاقتان جاسانىپ شىعىپ كەلە جاتادى. اناۋ ونى قاقپانىڭ ءدال كوزىندە توسىپ اپ، باسقالاردىڭ الدىندا باقىتى جانعان پەندەشە كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ، قولتىقتاپ تايىپ وتىرادى.
كوز بايلانا باستادى. مەن ءالى تۇرمىن. نە ىستەيمىن؟ شاقىرتام با، جوق پا؟ عاليانىڭ كەلمە دەگەن ءسوزى ەسىمنەن ول دا شىقپايدى.
الدەكىمنىڭ ايەلىنە الدەكىمنىڭ ءسۇمپيىپ كەلىپ تۇرۋى، شىنىندا دا، ابەس جاعداي. عاليانى، ونىڭ كۇيەۋىن بىلەتىن قىزدار، سوسىن نە ويلايدى؟
قالىڭ توپقا جولاماي، الگى ارادا جاپادان جالعىز كەپ تۇردىم. قىلمىس ىستەۋگە كەلگەن ادام ءتارىزدىمىن. ءوز وزىمنەن ابدىراپ، بەرەكەم قاشا بەردى.
تۇك بىتىرمەي، جاتاقحاناعا قايتا قايتتى.
* * *
شىركىن-اي، كوزسىز باتىر بولىپ كەتەتىن دە كەزدەرىم بولادى-اۋ مەنىڭ. وندايدا ەشتەڭەدەن تايسالۋدى بىلمەيمىن. ايتام دەگەن ءسوزىمدى، كىمگە دە بولسا، باسى-كوزىڭ دەمەي، ايتىپ سالام. ىستەيمىن دەگەنىمدى ىستەيمىن. جەر قايىسقان قالىڭ قولعا جالعىز ءوزىم قارسى شابۋدان تايىنبايمىن.
بۇل ءۇشىن تەك ءبورتىپ ءىشىپ السام بولعانى!
بۇگىن مىنە سوندايمىن — باتىرمىن. انا جولى عالياعا بارىپ ونى شاقىرتىپ الا الماعانىم ءۇشىن ءوزىمدى ءوزىم جەپ قويۋعا دايىنمىن. نە دەگەن جاسىقتىق! نە دەگەن سۋ جۇرەكتىك! مەنى دە جىگىت دەيدى-اۋ. جىگىت بولماي قالايىن.
نە تۇر وندا؟ شاقىرتىپ aپ، سويلەسكەندە تۇرعان نە بار؟ كۇيەۋى كورسە، كورسىن. ۇردىم مەن ونى. عاليا ودان بۇرىن مەنى سۇيگەن بولاتىن.
Miنe، جەنپي-دىڭ جاتاقحاناسىنا تاعى دا كەلىپ تۇرمىن. ءالى كۇن باتپاعان ەرتە ۋاقىت. مەنەن باسقا جاتاقحانا تورىعان ەشكىم جوق. «بازار» ءالى باستالماعان.
بۇنداعى ءتارتىپتى قاساقانا بىلمەگەن بوپ، قاقپادان ىشكە كىرىپ بارا جاتىرمىن.
— كۋدا؟ كۋدا؟ — دەيدى كۇزەتشى ايەل جەپ وتىرعان تاماعىن تاستاي سالىپ، اسىپ-ساسىپ.
— كاك كۋدا؟ تۋدا، — دەيمىن اۋلانىن ءىشىن نۇسقاپ.
— وندا وتۋگە بولمايدى.
— نەگە؟
— ازامات، ءتارتىپ سولاي، شىعىڭىز. قاجەت ەتكەن ادامىڭىزدى سىرتتا تۇرىپ، شاقىرتىپ الىڭىز.
ءتارتىبى قىزىق ەكەن دەگەندەي باسىمدى شايقاپ قويام.
كوشە جاقتان سۇڭقيعان قارا قىز كەلە جاتىر.
— قارىنداس... ءسىز وسىندا وقيسىز عوي. كەشىرىڭىز. ماعان عاليا دەيتىن قىز قاجەت ەدى. گەوفاكتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا وقيدى.
— عاليا؟ عاليا كازىر مۇندا تۇرمايدى. كۇيەۋى مەن ەكەۋى پاتەر جالداپ، شىعىپ كەتكەن.
مەلشيىپ تۇردىم دا قالدىم. قىز مەنىڭ باس-اياعىما ءدۇدامال كوزبەن شولا قاراپ الدى دا، ءوز جونىنە كەتە باردى.
بوكسە دەگەن بار-اق. اياقتارى دا ءتۇپ-تۇزۋ. تولىق، كۇشتى اياقتار. وسىنىڭ ءوزىن اينالدىرسام با ەكەن؟
جانە ءبىر قىز كەلە جاتىر. بويى ماعان لايىق شاعىن، ە، وسىنى اينالدىرايىن. جاتاقحاناعا بوستان-بوس قايتپاقپىن با؟ الدىن انادايدان بوگەپ، توسىپ تۇردىم.
— قارىنداس.
قىز قالت توقتادى.
— ءسىز وسىندا وقيسىز عوي؟
— ايتا بەرىڭىز؟
— ءسال... قىدىرىپ قايتپايسىز با بىلاي قاراي؟
— راقمەت.
قىز مەنەن قورىققانداي وراعىتا ەتىپ كەتىپ بارادى.
— قارىنداس! ا، قارىنداس!
قارىنداس بۇرىلىپ تا قاراماستان اياعىن جەدەلدەتە باسادى.
29
ءبىرىنشى سەمەستردىڭ وقۋى اياقتالىپ تا قالدى. از كۇندە قىسقى ەمتيحان تاپسىرۋ ناۋقانى باستالادى. ەمتيحاندى مەرزىمىنەن بۇرىن تاپسىرىپ، اۋىلعا بارىپ كەلسەم دەيمىن. تەك ستيپەنديامەن كۇن كورىپ وقۋ قيىن. ەت، ماي، ءۇن ءتارىزدى ءبىراز ازىق-تۇلىك قامداپ اكەپ، سۇيەنىش ەتپەسەم بولاتىن ەمەس. ءبىر عانا سەمەستر وقىعاندا مىنە ەكى جاعىم سۋالىپ، كوزدەرىم بوزارىپ، كوتەرەم دەيتىندەي حالگە جەتتىم.
اۋىلدا ءبىراز كۇپ الدەنىپ، تاماعىمدى تويعىزىپ قايتسام دا مەن ءۇشىن ۇلكەن ولجا.
ەمتيحاندى مەرزىمىنەن بۇرىن تاپسىرۋ ءۇشىن دەكاننىڭ رۇقساتى قاجەت.
داۋلەتبايەۆ ءوتىنىشىمدى تىڭداپ بولىپ:
— سەنىڭ اۋىلىڭ باي اۋىل، — دەدى، — قوي كوپ. ەت كوپ. ءقازىر سوعىم سويىپ بولعان كەز. باراسىڭ دا، قالىڭ ەتتىڭ ىشىنە كىرەسىن دە كەتەسىڭ. سولاي ما؟
مەن تەك كوڭىل ءۇشىن:
— سولاي، — دەدىم.
دەكان رۇقسات ەتتى. ول جازىپ بەرگەن رۇقسات قاعازداردى قالتاما سالىپ الىپ، ەندى كەتپەك بولعاندا:
— مەن ساعان ءبىر قىزىق ايتايىن، — دەدى داۋلەتبايەۆ كەنەت ەسىنە بىردەڭە ءتۇسىپ كەتكەندەي. نە قىزىق ەكەنىن بىلمەككە مەن قالت توقتاپ، قۇلاق توستىم.
— ءبىزدىڭ ۇيدەگى كاريا بار عوي، قىزىق ادام. — داۋلەتبايەۆ ءوزىنىڭ داعدىلى وتىرىك كۇلكىسىنە سالىپ، كەڭكىلدەپ كۇلىپ الدى. — ماگازيننەن، بازاردان اكەلىنگەن ەتتى جەمەيدى. ماعان قولداپ coيعان مالدىڭ ەتىن اسىپ بەرىڭدەر دەيدى. ال قالادا، ءوزىڭ ايتشى، ونداي ەت تابىلا بەرە مە؟
داۋلەتبايەۆ ايتقان قىزىقتىڭ ءتۇرى وسى ەدى. مەن نە دەرىمدى، مىنا ءسوزدى تابان استىندا قالاي تۇسىنەرىمدى بىلمەدىم. بىلاي شىعىپ، ويعا قالدىم. دەكان الگى ءسوزدى نەگە ايتتى؟ مەنەن، ءسىرا، بىردەڭە دامەتكەنى ەمەس پە؟
* * *
جيىرما كۇندەي ەلدە بولدىم. ەندى قالاعا قايتا قايتۋعا ماشينا ىزدەپ ءجۇرمىن. ولجاسىز ەمەسپىن. اعايىن-تۋىسقاننىڭ جاردەمىمەن ءبىر قويدىڭ ەتى، ءبىر قاپ ءۇن، بىرەر كيلوداي توڭ ماي دايىنداپ الدىم. سارىماي وڭايلىقپەن تابىلمايدى. سارىمايدى ءنۇرالى سەكىلدى قولى جەتكەندەر جەيدى. نۇرالىگە سارىماي سۇراپ باراتىن مەن ەمەسپىن.
جولاۋشى تاسيتىن اۆتوبۋس قاتىنامايدى قالاعا. مەن ءتارىزدى كيىمى جۇقالتاڭ جانعا قىس كوزى قىراۋدا اشىق جۇك ماشيناسىنىڭ ۇستىنە وتىرىپ ساپار شەگۋ وڭاي شارۋا ەمەس،
ءبىراق ودان باسقا شارا جوق.
كۋزوۆىنا تولتىرىپ قوي تيەگەن ءبىر ماشينا كەزىكتى. قالانىڭ، قالىڭ قويدىڭ اراسىنا وتىر دەدى شوفەر. ويلانىپ تۇراتىن، ماشينادان ماشينا تاڭدايتىن كەز ەمەس. كەلىستىم. ارقامدى كۋزوۆقا تىرەپ، استىما ەت سالعان جاشىكتى قويىپ، وتىرىپ الدىم.
ماشينا ىزعىتىپ كەلە جاتادى. دالانىڭ ويقى-شويقى جابايى قارا جولى. ىىىوفەر تورموزدى بەرىپ كەلىپ قالعاندا، كۋزوۆتاعى قالىڭ قوي ۇستىمە وپىر-توپىر قۇلايدى، بىرەۋىنە بىرەۋى سوعىلىسقان، ۇستەرى شۋاش، تەر ساسىعان قويلاردى ءالسىن-السىن كەيىن قاراي تىقسىرىپ، يتەرۋمەن بولام.
قوي ول ادام ەمەس. تۇزگە شىققىم كەلدى دەپ، ايتپايدى، قويۋىن دا، سۇيىعىن دا تۇرعان-تۇرعان جەرىندە ەركىن جىبەرەدى. تۇرگەنگە جەتكەنشە بىلعانىپ تا، قينالىپ تا ءبىتتىم. تۇرگەنگە جەتكەنشە شىداي الماي، ءتۇسىپ قالدىم. قالاعا دەيىن قالعانى، نەبارى، جەتپىس شاقىرىمداي. ماشينا بۇدان ءارى ءجيى قاتىنايدى. بىردەڭە ەتىپ جەتەرمىن.
كۇن كەشكىرىپ بارادى. ماشينا جوق. شوفەرلار مۇندا ءبىر سوزداي ەتپەس-اۋ دەپ، اۋداندىق شايحانانىڭ الدىندا تۇرمىن.
ۇستىنە بيىك ەتىپ، تەكشە-تەكشە بۋعان پىشەن تيەگەن اسكەري جۇك ماشيناسى كەلىپ توقتادى. كابينادا سولدات شوفەر مەن كاپيتان. شايحاناعا تاماقتانۋعا كىردى. قالاعا الا كەتۋلەرىن ءوتىنىپ ەم:
— ءشوپتىڭ ۇستىنەن قۇلاپ قالمايسىڭ با؟ — دەدى.
— قۇلامايمىن.
جول اقىما دەپ، مەن تولەگەن اقشاعا سولدات پەن كاپيتان بۋفەتتەن ءبىر-بىر ستاكاننان اراق قاعىپ سالدى.
ولار دا كوڭىلدى، مەن دە كوڭىلدىمىن. كوڭىلدى ادام باسقارعان ماشينا ور قويانداي زىمىراپ كەلەدى.
الدا ۇلكەن قۇلدي ەڭىس. جول اسفالت ەمەس، توسەگەن بۇجىر-بۇجىر تاس. سايدىڭ ءدال تابانى سۋ جىرعان جىراشا ەكەن. شوفەر ونى الىستان بايقامادى ما، قايدام، ماشينانىڭ ءجۇرىسىن باياۋلاتپادى. ەكپىندەگەن قالپىندا جىراشانى سوعىپ ەتتى. جارداي بوپ جۇك تيەلگەن اۋىر كۋزوۆ ءبىر جاعىنا تەڭسەلىپ، وقىس اۋىپ كەلىپ كەتتى. مەن ءشوپ ۇستىندە ەكى اياعىمدى قاتارىنان كوسىپ سالىپ وتىرعام. جانتايا تىرمىسىپ، شوپكە جابىسا تۇسكەنىمە قاراماستان، قالپاقتاي ۇشىردى دا جىبەردى. ەت سالعان قالىڭ تاقتاي جاشىك قولتىعىمنىڭ استىندا ەدى. سەنەن قالمايمىن، ولسەم، بىرگە ولەم دەپ، اۋەدە مەنىمەن كاتار بىرگە ۇشىپ كەلەدى. ءدال استىمداعى بۇجىر-بۇجىر تاستاردى كورىپ، ءقازىر سوعان بىرش ەتە قالاتىنىمدى، قۇريتىنىمدى ويلاپ ۇلگەردىم.
ءبىتتى!
ءدال قاسىمنان بومبا جارىلعانداي تارس ەتكەن داۋىس شىقتى. بۇل، سويتسەم، بىت-شىت بولعان جاشىك ەكەن. جول ۇستىنە شاشىلىپ، جايراپ تۇسكەن مۇشە-مۇشە ەت كوردىم. جاشىكتىڭ سىنىقتارى ارالاس.
ءوزىم ساۋمىن. اياعىمدى كوسىپ سالىپ وتىرعان قالپىمدا تىكەمنەن تىك دىك ەتە قالعام. قيراپ، مەرتىككەننەن امانمىن. تەك وڭ قولىممەن جەردى تىرەي قۇلاعان ەكەم. قولىمنىڭ بىلەزىگى عانا ءىسىپ، اۋىرىپ قالعان.
بۇل دەگەن شىبىن جاننىڭ ساداقاسى.
امان ەكەنىمە قۋانىشتىمىن.
ماشينا اناداي بارىپ توقتادى. شوفەردا دا، كاپيتاندا دا ەس قالماعان. ماعان قاراي قالبالاقتاپ جۇگىرىپ كەلەدى،
امان ەكەنىمدى كورىپ، كوڭىلدەرى جاي تاپقانداي.
* * *
ينستيتۋتقا كىرە بەرىستە سىرتتا داۋلەتبايەۆ كەزدەسىپ قالدى. مەنى كەرگەنگە قۋانعانداي قالت توقتادى:
— وۋ، اۋىلىڭا بارىپ، كەلىپ تە قالدىڭ با؟ قالاي، ەل-جۇرتىن امان با ەكەن؟ اكە-شەشەڭ، ءىنى-قارىنداستارىڭ... سەنىڭ وسى كىمىڭ بار؟ مەن ءتىپتى بىلمەيدى دە ەكەم عوي... ءيا، تەگىس امان با ەكەن؟ امان بولسا، بولدى... ءوزىن بىلاي ازداپ... وڭالعان ءتارىزدىسىڭ. ەل ءىشى كازىر جاقسى شىعار. سوعىم سويعان كەز. قالاي، ەت-مايدى كوپ اكەلدىڭ بە؟
— اكەلدىم...
— دۇرىس، ەندى وقى. وقىساڭ، ادام بولاسىڭ. مەن ساعان مىناداي ءبىر قىزىق ايتايىن: اۋىلداعى كوپ جۇرت وقۋدى ازاپ دەپ تۇسىنەدى. قالادا كوپەسكەنىڭ كوك سورپاسىن ءىشىپ، كوزىمدى كوگەرتىپ، وقۋ وقىعاننان دا، ەل ىشىندە ەت، مايعا تويىپ جۇرسەم، سول راقات دەپ قارايدى. بۇل دەگەن ناعىز ارتتا قالعان، كەر تارتپا، توعىشار ادامنىڭ پىكىرى...
جاتاقحاناعا كەلىپ، جانە دە ويعا قالدىم. داۋلەتبايەۆ مەنەن شىنىندا دا، بىردەڭە دامەتەدى ەكەن. ايتپەسە، ەت تۋرالى نەگە ايتا بەرەدى؟ ەت-مايدى كوپ اكەلدىڭ بە دەپ، نەگە سۇرايدى؟ انەۋ كۇنى اكەسىنىڭ بازار ەتى مەن ماگازيننىڭ ەتىن جەمەيتىنىن، قولدان سويعان مالدىڭ ەتىن اڭساپ تۇراتىنىن ول ماعان تەگىننەن تەگىن ايتقان جوق. ادەيى قۇلاق قاعىس ەتىپ ايتتى.
داۋلەتبايەۆتىڭ ءۇيى ينستيتۋتقا جاقىن كوشەنىڭ ارعى بەتىندە. كونە وسوبنياك ءۇيدىڭ جارىم بولەگى. ەسىك الدى كوشە جاعىن تاقتايمەن بىتەۋ ەتىگى قورشاعان شاعىن اۋلا. كۇزدە، ءبىز وقۋعا جاڭا كەلگەن كەزدە، سول اۋلانىڭ ىشىنەن ءجىپ كەرىپ، بورشالاپ جايىپ قويعان ەت كورەتىنبىز. كيىمى جۇدەۋ، ىلميگەن ارىق سۇر شال ەتتىڭ استىنا بىقسىتىپ ءتۇتىن سالىپ، قونعان شىبىنداردى قۋالاپ وتىراتىن.
كەيىن بىلسەك، ول ءبىزدىڭ دەكانىمىزدىڭ اكەسى ەكەن. ەت جايىندا ماعان داۋلەتبايەۆتىڭ تەگىن ايتا بەرمەيتىنىن مىنە سول دا راستاعانداي.
مەن دە پەندەمىن، الداعى ۋاقىتتا دەكانعا ءالى تالاي ءىسىم تۇسەتىنى داۋسىز. ەندەشە، وسىنداي ءساتى كەلىپ، ول ءوزى ەمەۋىرىن ءبىلدىرىپ تۇرعاندا، ماعان بۇنى نەگە پايدالانباسقا؟ داۋلەتبايەۆتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، قولتىعىنىڭ استىنا نەگە كىرىپ الماسقا؟ ودان مەن پايدادان وزگە قانداي زيان شەگۋىم مۇمكىن دەگەن oيعا كەلدىم.
جاتاقحانادان ورىن الۋىم دا داۋلەتبايەۆتىڭ ارقاسى ەمەس پە؟
الداعى ۋاقىتتا جاتاقحانانىڭ بۇرىنعى ۇيلەرى بوساي باستايدى. داۋلەتبايەۆ وڭ كوزىمەن قاراسا، الدىڭعى توپتىڭ قاتارىندا، ءتاۋىر دەگەن بولمەلەردىڭ بىرىنەن ماعان ورىن تيەدى.
جاشىكتەگى ەتتەن قويدىڭ ءبىر قول، ءبىر سانىن تاڭداپ الدىم. جولعا شاشىلىپ ءتۇسىپ، بىلعانعان جەرلەرىن ابدەن جاقسى تازالادىم. سوسىن گازەتكە وراپ قولتىعىما قىسىپ الدىم دا، كەشكى شام جاڭا جانعان ۋاقىتتا داۋلەتبايەۆتىڭ ۇيىنە كەلدىم.
وكىنىشكە وراي، دەكانىم ۇيدە جوق ەكەن. ايەلى دە جوق. Ac ىشەتىن ۇيدە تورگى بۇرىشتا، الاسا ديۆان كەرۋەتتىڭ ۇستىندە، اتا-اناسى جازعىرىپ، ۇيگە قاماپ كەتكەن كىنالى بالالارعا ۇقساپ تەك كەمپىر، شالى عانا مونتيىپ وتىر.
— اعاي ۇيدە جوق پا ەكەن؟
— جوق، — دەدى ەكەۋى قاباتىنان.
جۇرەگىم لۇپىلدەپ، ءوزىم دە ارەڭ كىرگەم. الىپ كەلگەن نارسەمدى بەرە ساپ، قايتا قايتقانشا اسىق ەدىم.
— مىناۋ ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءدامى ەدى...
وسى ءسوزدى مىڭگىرلەپ زورعا ايتتىم دا، وراۋلى ەتتى ورتاداعى اس ىشەتىن ۇلكەن ستولدىڭ شەتىنە قويا سالىپ، تايىپ تۇردىم.
كەمپىر، شال ەشتەڭە دە ايتقان جوق. مەنىڭ بار قيمىلىما باعجيىپ قاراعان كۇيلەرىندە قالا بەردى.
سىرتقا شىعىپ، بويىمدى جيناعاننان كەيىن وكىنەيىن ەندى. مەنىڭ وسىم دۇرىس بولمادى-اۋ، ءا؟ كەمپىر، شال عوي مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەيدى. تۇستەپ تانىمايدى. وسىنداعى كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن كوپ ستۋدەنتتىڭ ءبىرى دەپ قارايدى، مەن پالەن دەگەن بالامىن، پالەن اۋىلدانمىن دەپ، انىقتاپ نەگە ايتپادىم؟ داۋلەتبايەۆ سوندا باسقا ەمەس، مەن اكەلگەنىمدى بىلەر ەدى. ەندى قايدان بىلەدى؟
قاپ، ەڭبەگىم دە، ەتىم دە زايا كەتكەندەي بولدى-اۋ.
ەرتەسىندە داۋلەتبايەۆ مەنى كورىپ، جوق بۇرىنعىدان دا جىلى امانداستى. حال-جايىمدى تاپتىشتەپ سۇراپ، ءىشى باۋىرىما كىرىپ بارادى. كوزدەرىمەن ەت اكەلگەن ەكەنسىڭ عوي، ءبىلدىم دەپ تۇرعانداي.
مەن دە قۋانىشتىمىن. كەشەگى ەت اپارىپ بەرگەن وزگە ەمەس، مەن ەكەنىمدى كوزىممەن دە، بەت-بەينەممەن دە ءبىلدىرىپ، سەزدىرىپ جاتىرمىن. كەمپىر-شال ءاتى-جونىمدى ايتپاعانمەن، ءتۇر ء-تۇسىمدى سىپاتتاپ ايتقان بولار-اۋ. داۋلەتبايەۆ، سوسىن، بىردەن-اق سەزگەن بولار.
«اعاي، كەشە كەشتە ءسىزدىڭ ۇيگە بارىپ ەدىم» دەپ ايتۋعا دا اۋزىم بارمادى.
30
ءبىزدىڭ كۋرستا داۋلەتبايەۆقا ەڭ جاقىن دەگەن ستۋدەنتتىڭ بىرەۋى مەنمىن. ول مەنىڭ اتىمدى دا اتاماي، كوبىنەسە، «شىراق» دەيدى. «شىراق، حال قالاي؟» «شىراق، ەل-جۇرتىڭ امان با؟» دەپ تۇرعانى.
ينستيتۋت قابىرعا گازەتىندە مەنىڭ «دوستىق» اتتى ولەڭىم جاريالانعان. داۋلەتبايەۆ الگىنى وقىپتى. مەنى كورىپ،
— وۋ، سەن اقىن ەكەنسىڭ عوي. مولودەس! ولەڭىڭ ماعان ۇنادى، — دەدى.
تاعى ءبىر كۇنى ينستيتۋت پەن جاتاقحانانىڭ ەكى ارالىعىندا كەزدەسىپ قالىپ:
— قولىڭ بوس پا سەنىڭ؟ — دەدى.
— بوس.
— بوس بولسا، ءجۇر ءبىزدىڭ ۇيگە.
داۋلەتبايەۆ مەنى ۇيىنە ەرتىپ كەلدى. كابينەتىنە كىرگىزدى. ەكەۋدەن ەكەۋ عانامىز. ەسىكتى قىمتاپ، جاۋىن قويدى. كىتاپ شكافىنان مەكتەپتەردە بولاتىن كلاسس جۋرنالى ءتارىزدى سىرتى قاتقىل، ۇلكەن داپتەر الىپ:
— مەن ساعان ولەڭدەر وقىپ بەرەيىن، تىڭدايسىڭ عوي؟ — دەدى.
— تىڭدايمىن.
داۋلەتبايەۆتىڭ دا ولەڭ جازاتىنىن بۇرىن بىلمەيتىن ەم. باسپا ءسوز بەتىنەن كورگەن ەمەسپىن. ىنتىعا تىڭدادىم.
ول جايلاپ وزىندىك مانەرگە سالىپ، وقي باستادى. شىنىمدى ايتسام، ءبىرىنشى ولەڭنىڭ ءبىرىنشى شۋماعىنان-اق ۇنامادى ماعان. جاقسى ولەڭ، اعىپ تۇرعان اقىندىق تالانت بىردەن بەلگىلى. ال مىناۋ بولسا، قارا ءدۇرسىن بىردەڭە. كوڭىلگە قونا كەتەر ادەمىلىكتەن جۇرداي. ۇيقاستارى شالاجانسار. نە بولسا، سوعان ارناپ جازىلعان ارزان ولەڭدەر.
مىناۋ «اقبايعا» دەيتىن ولەڭ. وسىنى تىڭدا، — دەيدى داۋلەتبايەۆ. وقىماس بۇرىن ول ولەڭنىڭ تۋۋ تاريحىن باياندايدى. — اقباي دەيتىن مەنىڭ دوسىم. ءوزى تاعى قۇرداس. سەنىڭ بەر جاعىڭدا بوگەن اۋدانىندا تۇرادى. بۇرناعى جىلى دەمالىسقا بارعان ەدىم. سوندا اقباي ۇيىنە قوناققا شاقىردى، قوزى سويماي. لاق سويىپتى. مىنا ولەڭ سوعان شىعارىلعان.
سەن اقباي، قوزى سويماي، لاق سويدىڭ،
ونىڭ ءوزىن قينالىپ، جىلاپ سويدىڭ.
ءبىر جىلدا اۋىلىڭا ءبىر كەلەمىن،
قينالساڭ، ول لاقتى نەسىن سويدىڭ؟
ولەڭ ۇزاق — ون شۋماقتاي.
ءبىر جولداسى عىلىمي سوۆەتتە سىناپ سويلەسە، داۋلەتبايەۆ وعان دا ولەڭ شىعارعان. ايەلى تۇسكى تاماققا ەت اسپاي، كارتوپ قۋىرسا، وعان دا ولەڭ. اكەسى ماگازيننەن ءسۇت اكەلە جاتىپ، ەسىك الدىندا تايىپ كەتىپ، ءسۇتىن توگىپ السا، ول دا ولەڭ.
ءاي، اكە، اياعىڭدى جوندەپ باسپاي،
تالتىرەك-تالتىرەك ەتەسىڭ اراقتى ىشكەن ماستاي،
كولحوزدىڭ سەن سەكىلدى كارى شالى
پىپ-پىسىق، جىپ-جيناقى، ءمارمار تاستاي...
— وسى ولەڭدى كارياعا وقىپ بەرىپ ەم، جات تا كەپ اشۋلاندى. سودان بەرى ماگازينگە سۇتكە بار دەسەڭ بارمايدى.
داۋلەتبايەۆ ولەڭدى، وزىنشە، ابايعا ەلىكتەپ جازاتىن كورىنەدى. ءبىراق ونىسى اناۋ جامان، مىناۋ جاقسى، اناداي بولما، مىناداي بول دەگەن ءتارىزدى جاداعاي قۇر ءدىلمارسۋ. تەرەڭ وي، تەرەڭ پىكىر كەزدەسە قويمايدى. بالا ەكەش بالا بىلەتىن تىم ارزان قاعيدالار.
— مىناۋ مىنە سەندەرگە، جاستارعا ارناپ جازىلعان ولەڭ. جوندەپ تىڭدا، قۇلاعىڭا قۇيىپ ال:
جاس ادامعا اۋەلى تالاپ كەرەك،
سودان كەيىن تىرمىسىپ وقۋ كەرەك
حالقىڭا، وتانىڭا قىزمەت قىل،
قۇر دالادا قالمايسىڭ بولساڭ زيرەك.
ءار ولەڭدى وقىپ بوپ، مەنەن پىكىر سۇرايدى.
— قالاي؟
مەن، ارينە، ماقتايمىن. جاقسى ولەڭ، تەرەڭ فيلوسوفياعا قۇرىلعان ولەڭ دەيمىن. ويتكەنى، ول مەنى ماقتاسىن دەپ ەرتىپ كەلدى.
ءبىر كەزدە قاساقانا:
— اعاي، ءسىز بۇل ولەڭدەرىڭىزدى نەگە باستىرمايسىز؟ — دەدىم.
داۋلەتبايەۆ بۇعان كوتەرىلىپ قالدى.
— شىراق، مەن بۇنى اقىن بولۋ ءۇشىن جازىپ ءجۇر عوي دەيمىسىڭ؟ ءوزىم ءۇشىن جازام دا، تاستاي بەرەم. قاجەت ەتكەن ادام ءبىر كەزدە تاۋىپ الىپ، باستىرا ما، زەرتتەي مە، ءوزى بىلەر، — دەپ ءبىر قويدى.
ياعني ول ءوزىنىڭ پوەزياسىمەن تاريحتان ورىن الۋعا دانەكەر.
سوسىن:
— بىلتىر وسى ولەڭدەرىمدى سابيتكە وقىپ بەرىپ ەم. وي، الەكە، ءسىز اقىن ەكەنسىز عوي. مىقتى اقىن ەكەنسىز دەپ، ماقتادى. ولەڭدەرىڭىزدى ماشينكاعا ەكى دانا ەتىپ باسقىزىپ بىزگە بەرىڭىز. گازەت-جۋرنالعا باسقىزايىق جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارايىق دەدى. جارايدى بەرەيىن دەدىم. ءبىراق، سوڭىنان اينىپ قالدىم. ول ونى اقاۋ بەر جاعىنداعى بالا-شاعاعا بەرەر. ولار ونى تالقىلايمىز دەر. سوعان سول تابانىمدى توزدىرىپ جۇرەم بە؟ — دەدى.
ءيا، مىقتى اقىندار تابان توزدىرىپ جۇرمەيدى. اتاق-داڭقتىڭ، اقشانىڭ سوڭىنان جۇگىرمەيدى. ونىڭ ءبارى وعان وزدەرى ىزدەپ كەلەدى.
ۇستازىمدى بۇدان بۇرىن ازىن-اۋلاق سىيلايتىنىم بار ەدى. وسى جولى ونىڭ جانە ءبىر قىرىمەن — اقىندىق ونەرىمەن تانىسقاننان كەيىن سونى دا جوعالتىپ العان ءتارىزدىمىن. «وي اقىماق. مۇنداي دا اقىماق. بولادى ەكەن-اۋ!» دەپ شىقتىم داۋلەتبايەۆتىڭ ۇيىنەن.
31
ولەتىن بالا مولاعا قاراي قاشادى. مەن ەندى تۇلەن ءتۇرتىپ، ءار جەردە ۇستازىمدى كەلەكە ەتەتىندى شىعاردىم. ستۋدەنتتەردىڭ الدىنا شىعىپ الىپ داۋلەتبايەۆ بولىپ، سارناپ اقىل سوعام. ول بولىپ ولەڭ وقيمىن.
ءۇزىلىس كەزى. دالا تۇمان. جەر بالشىق كوڭىلسىز. ستۋدەنتتەر ءدۇر ەتىپ سىرتقا شىعىپ جونەلمەي، ۇيلىعىپ اۋديتوريادا وتىر. كىرە بەرىسىپ كىتاپ شكافتارىمەن ءبولىپ، فاكۋلتەت سەكرەتارى وتىراتىن شاعىن قۋىس بولىمشە جاساپ قويعان، ءوزىمىزدىڭ التىنشى اۋديتوريا. Meن ەرىككەننەن العا شىعىپ، ءمۇعالىمنىڭ ورنىندا داۋلەتبايەۆ بولىپ، قولىمدى سەرمەپ تاستاپ، سارناپ تۇرمىن:
— ...سەندەر ءبىرى قويشىنىڭ، ءبىرىڭ سيىرشىنىڭ، ەندى ءبىرىڭ تراكتيرشىنىڭ بالالارىسىڭدار. قالاعا جوعارى دارەجەلى ءبىلىم الۋ ءۇشىن، ءسويتىپ، حالقىڭا، وتانىڭا پايدالى ازامات بولىپ شىعۋ ءۇشىن كەلىپ وتىرسىڭدار. بۇل ارينە جاقسى. ءبىلىم الما، حالقىڭا، تاربيەلەپ وسىرگەن ەلىڭە پايدا تيگىزبە دەپ، ەشكىم دە ايتپايدى. ونى ايتقان ادام ول سوۆەت ادامى ەمەس. ال ءبىراق سەندەر مىنانى ەستە ۇستاڭدار: وقۋدى قانشا جاقسى وقىعانمەن ءينستوتتى ۇزدىك! ءتىپتى ەرەن ۇزدىك ءبىتىرىپ شىققانمەن، ودان سوڭ اسپيرانتۋراعا ءتۇسىپ، ونى دا ۇزدىك ءبىتىرىپ، عىلىم كانديداتى، ودان سوڭ عىلىم دوكتارى، ءتىپتى اكادەميك بولىپ شىققانمەن، عىلىمدا نەلەر عالامات جاڭالىقتار بەلگىلى ءبىر ماقساتتارىڭ بولماسا زامانعا، داۋىرگە ساي سانا-سەزىمدەرىن بولماسا، تۇيسىك، تۇسىنىگىڭ بولماسا، تۇككە دە اسپايسىڭدار.
وڭبايىن، وسىنىڭ ءبارى ءار كەزدە لەكسيا باستالار الدىندا داۋلەتبايەۆتىڭ پۋلەمەتتەي بوراتىپ، بىزگە ارناپ ايتاتىن اقىل-نۇسقا سوزدەرى. ءمان جوق، ماعىنا جوق، بىرىنە ءبىرى قايشى كەلەتىن قۇر سىلدىر. قارنىمدى جوق تا بولسا داۋلەتبايەۆشا شارتيتىپ، العا جىبەرىپ، داۋلەتبايەۆتىڭ ءوز داۋىسىنا سالىپ، بىردەن بىرگە ەكىلەنىپ، ءبوسىپ تۇرمىن. ستۋدەنتتەر راقاتقا باتىپ، كۇلىسىپ، تىڭداپ وتىر.
كەنەت، ويلاماعان جەردەن:
— ايت! ايتا بەر! بوگەلمە! — دەپ، ەسىك جاقتاعى قۋىستان ناعىز داۋلەتبايەۆتىڭ ءوزى شىعا كەلسىن.
مەنىڭ كوزىم باقىرايىپ، ءتىلىم بايلاندى دا قالدى. كىرىپ كەتۋگە جەر تەسىك ەمەس. مەن تۇگىل، بۇكىل كۋرس ساسىپ قالدى. ەشكىم بۇنى كۇتپەگەن.
داۋلەتبايەۆ اۋديتورياعا مانا كىرگەن ەكەن. ەسىك جاقتاعى قۋىستا، كىتاپ شكافتارىنىڭ تاساسىندا مەنىڭ ول بولىپ سارناعان بار ءسوزىمدى تىڭداپ، ەستىپ تۇرعان.
— ايت! تاعى نەڭ بار! قالدىرما! — دەپ، ماعان تاقاپ كەپ، قادالا قاراعاندا، مەن شىداي الماي، جەرگە قارادىم. دەكاننىڭ ءوڭ-تۇسى اشۋدان جامان بۇزىلىپ كەتكەن ەكەن.
سەن ءوزىڭ ارتيست كورىنەسىڭ عوي. ءارتيستىڭ وقۋىنا تۇسپەي مۇندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ جوق قاتەلەسكەنسىڭ! سەن وقيتىن وقۋ بۇل ەمەس!
«ءبىتتى. قۇرىدىم. وقۋدان شىقتى دەگەن وسى»
تاپايدىڭ تال تۇسىندە ۇرلىعىمەن كولعا تۇسكەن ادام ەسىنەن تانىپ قالسا كەرەك. مەنىڭ ءحالىم ءدال سوعان ۇقساس. ءتىپتى ءبىر اۋىز كەشىرىم وتىنۋگە دە ءتىلىم كەلەتىن ەمەس. نە ىستەسەڭىز دە كوندىم دەگەن ءتۇر ءبىلدىرىپ، مەلشيىپ تۇرا بەردىم.
وسى ۋاقيعادان كەيىن تالاي ۋاقىتقا دەيىن داۋلەتبايەۆتىڭ جۇزىنە قاراي الماي ءجۇردىم.
ايتەۋىر مەنى كەلەكە ەتتىڭ دەپ، ول مەنى ينستيتۋتتان قۋىپ شىققان جوق.
32
سول جولعى كەزدەسكەننەن كەيىن عاليانى كورگەن جوقپىن. ءبىراق، ىلعي دا ويلاۋمەن بولام. قايداعى پاتەرگە شىقتى؟ كۇيەۋى مەن ەكەۋى عانا ما؟ جالعىز وتىرعان كەزىندە سالاڭ ەتىپ جەتىپ بارسام، قايتەر ەدى؟
ءبىز بۇل كەزدە ينستيتۋتتىڭ ىشىندەگى اكتوۆىي زالدا جاتپايتىن بولعانبىز. ودان كەتكەنبىز. ينستيتۋتقا جاقىن، سوۆەت كوشەسىندەگى جاتاقحانانىڭ ۇيلەرى بوساپ، سوعان كوشكەنبىز. ءبىر بولمەدە نەبارى التى ستۋدەنت، راقات.
كوكتەم شىعىپ قالعان. كوشەدەگى كار كەتكەن. ءبىراق اعاشتار ءالى بۇرشىك جارىپ ۇلگەرمەگەن. كۇندىز كادىمگىدەي كۇنشۋاق، جىلى، جەڭىل كيىممەن جۇرۋگە بولادى. ال كەشكە قاراي سالقىن.
28 گۆاردياشىلار اتىنداعى پارك جاتاقحانانىڭ بەت الدىندا، كوشەنىڭ ارعى بەتىندە. ونىڭ ىشىندە الماتى كينوتەاترى بار. ءبىز كوبىنەسە، كينوعا وسىندا كەلەمىز. وسى كەزدە كينوتەاترلاردا سوعىستا قولعا تۇسكەن ولجا فيلمدەر ءجۇرىپ جاتىر: «تارزان»، «مەنىڭ قيالىمداعى قىز» ت. ب.
كينوعا ەرتىپ اپارۋعا قىز دەگەن اياق استىنان تابىلادى. ال ءبىراق اقشا تابىلا بەرمەيدى.
كەشكە قاراي جالعىز ءوزىم «الماتىعا» كينو كورەيىن دەپ كەلدىم. كۇن بۇگىن سەنبى. ينستيتۋتتىڭ وقۋ زالىندا وتىرا-وتىرا جالىققان ەدىم.
كاسسا جابىق. «بارلىق بيلەت ساتىلىپ ءبىتتى» دەگەن حابارلاندىرۋ ىلىنگەن. سوعان قاراماستان، كاسسانىڭ الدىندا ون شاقتى ادام ءيىرىلىپ تۇر.
— بيلەت جوق پا، نەمەنە؟ — دەپ، جاقىنداي بەردىم.
— سىزگە قانشا بيلەت كەرەك ەدى؟
تانىس داۋىسقا جالت بۇرىلىپ قاراسام... عاليا! انا جولى كوشەدە ءبىر رەت كەزدەستىرىپ، زىم-زيا جوعالتىپ العان عالياشىم. وي، مۇنداي قۋانباسپىن! ول مەنى انادايدان كورىپ، قاراپ تۇرعان ەكەن. مارە-سارە امانداسىپ جاتىرمىز.
عاليانىڭ قاسىندا سۇڭعاق بويلى، تالدىرماش، بەتىندە ازداعان شەشەك داعى بار ءجۇزى جىلى سۇرشا جىگىت. عاليانىڭ كۇيەۋى ەكەن.
عاليا ءبىزدى دەرەۋ تانىستىرىپ جاتىر:
— مىناۋ الگى وزىڭە ايتىپ جۇرەتىن ەركىن. قانىشا اپكەمنىڭ قاينىسى. ال مىناۋ مەنىڭ جولداسىم. تانىسىپ قويىڭدار.
— جەكسەن، — دەپ، اقسۇر جىگىت قولىن ءبىرىنشى بولىپ ۇسىندى.
— ەركىن.
سىرتىنان ءبىر كورمەككە ىنتىققان اتا جاۋىممەن وسىلاي كەزدەسىپ، تانىستىم.
مەن تۋرالى جەكسەننىڭ نە ءبىلىپ، نە قوياتىنى ماعان، ارينە بەيمالىم. ءبىراق كوزقاراسىنان جاۋسىنعان ءتۇرى بايقالمايدى. قايتا، مەنىمەن كەزدەسىپ، تانىسقانىنا ءبىر ءتۇرلى قۋانىشتى ءتارىزدى. ءدال ءبىر ءوزىنىڭ ەسكى دوسىن كەزدەستىرگەندەي وڭىندە جىلى كۇلكى! مىنەزى اشىق-جارقىن جىگىت سەكىلدى. ەكى سوزگە كەلمەستەن اعىنان جارىلىپ، دوستىق قۇشاعىن ايقارا اشىپ:
— عاليا ءبىر رەت كوشەدە كەزدەستىردىم دەپ كەلدى. ەكەۋىڭ دە سونىمەن تىم-تىرس بولدىڭدار، جەكجات ادامدار دەگەن سويتە مە ەكەن. ءبىرىن ءبىرى قايدان دا بولسا ىزدەپ تاۋىپ، ارالاسىپ-قۇرالاسىپ تۇرمايتىن با؟ ءبىز جۋىردا پاتەرگە شىققانبىز. جاتسىنباي، كەلىپ تۇرۋىڭا بولادى — دەپ جاتىر.
ادرەستەرىنە دەيىن ايتتى. مەن ونى قۋانا دەرەۋ جازىپ الدىم.
جەكسەننىڭ اشىق-جارىق مىنەزى مەنى وزىنە جاقىن تارتىپ ايتىپ جاتقان سوزدەرى دە ۇنايدى. ۇنامايتىنى تەك عاليانى مەنەن تارتىپ الۋى. ءبىراق ول ءوزى سولاي دەپ، ويلاي ما ەكەن؟ عاليا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى باستالۋى بار دا، اياقتالۋى جوق تام-تۇم ماحاببات ۋاقيعاسىن بىلە مە ەكەن؟ سوزىنە، ماعان دەگەن بەيىلىنە قاراعاندا، ءاي، بىلمەيدى-اۋ دەيمىن. عاليا وعان ول جايىندا ايتا قويدى دەيمىسىڭ. ايەل زاتى ەركەكتەي اشىق اۋىز ەمەس. ولار وزدەرىنىڭ ىشكى سىرلارىنا بەرىك كەلەدى.
جەكسەننىڭ ەشتەڭە بىلگەنىنەن دە، ارينە، بىلمەگەنى جاقسى.
عاليا مەن جەكسەن دە كينوعا بيلەت الۋعا كەلگەن ەكەن. بيلەت جوق. سىرتقا شىقتىق.
— ال نە ىستەيمىز؟ كينوعا كىرسەك بولاتىن ەدى، — دەپ، جەكسەن عالياعا قاراپ، مۇرنىن ۋقالاپ، ءسال تۇردى. ءسىرا، تەگىن ۋقالاۋ ەمەس ءتارىزدى. الدە نەنىڭ ءيىسىن الىستان سەزگەندەي قۇشىرلانۋ بار وڭىندە. سوسىن: — مىنا ارادان ءبىر-بىر كرۋجكادان سىرا ىشسەك قالاي بولادى؟ — دەدى ماعان.
مەن قارسى ەمەسپىن دەگەندى تۇرىممەن ءبىلدىردىم. ال ءوزىم مىرزالىق جاساۋعا قالتام تاياز، دارمەنسىز ەدىم.
اشىق ەسترادانىڭ سىرت جاعىندا، سىراحانا بار. ۇشەۋمىز سوعان كەلدىك. بۋفەتشى ميشا اعاي ءوز ادامىمىز. ستيپەنديا العاندا، قالتامىزعا عايىپتان تيىن-تەبەن ءتۇسىپ قالعاندا، ءبىز مۇندا ءبىر سوقپاي كەتپەيمىز.
مەنى سىراحاناعا الدىمەن كىرگىزىپ جىبەردى دە، جەكسەن ەسىك الدىندا عاليامەن كۇبىرلەسىپ، بوگەلىپ قالدى. عاليانىڭ «سەن بايقا، بۇدان باسقا بەرمەيمىن» دەگەن ءسوزى، قاعاز اقشانىڭ سىبدىرى ماعان انىق ەستىلدى.
جەكسەن زاكاز بەرە باستادى:
— ەكى كرۋجكا سىرا تىركەمەسىمەن. جانە ءبىر كرۋجكا.
— مەن ىشپەيمىن، — دەدى عاليا باسىن تىجىرىنا شايقاپ.
— وندا ەكى كرۋجكا تىركەمەسىمەن.
«تىركەمە» سىراحانانىڭ بۇرالقى ءسوزى. ونى مۇندا تۇسىنبەيتىن جان جوق. ەكى ستاكانعا ءجۇز گرامنان اراق، ەكى كرۋجكا سىرا قۇيىلىپ، سىرعىپ الدىمىزعا كەلدى. ستاكاننىڭ ءبىرىن جەكسەن قولىنا الدى:
— كانە، تانىستىعىمىز ءۇشىن!
مەن ءالى قولىما الىپ ۇلگەرمەگەن ستاكاننىڭ توبەسىمەن جەكسەن تاستى تاسقا ۇرعانداي تارس ەتكىزىپ، قويىپ قالدى.
— جىگىتىم، بايقا، سىندىراسىڭ. ونسىز دا ستاكاندار شاق كەلمەيدى، — دەدى بۋفەتشى.
— قام جەمەڭىز، تۇك تە بولمايدى.
جەكسەننىڭ اراقتى سوعىستىرۋى عانا ەمەس، ءىشۋى دە ەرەكشە. باسىن انتەك شالقايتتى دا، ءجۇز گرامم اراقتى ىدىستان ىدىسقا قوتارعانداي وڭەشىنە سىلق ەتكىزىپ، ءبىراق قۇيا سالدى. ءتىپتى اشىرقانىپ قويمايدى. كەنەزەسى كەۋىپ كەلىپ، مۇزداي سۋدى تارتىپ جىبەرگەن ادامشا راقاتتانىپ، كەكىرىنىپ قويىپ تۇر.
مەن دە كەتتىم. ءبىراق جەكسەنشە ونەر كورسەتىپ ىشە المايمىن. عاليانىڭ ءبىزدىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىمىزدا جۇمىسى جوقتاي. ءبىر قولىمەن ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان ۇستاپ، سىرتقا قاراپ، وسى ارادان تەزىرەك كەتۋگە ىنتىق بولىپ تۇر.
جەكسەندە اسىعاتىن ءتۇر جوق. قالعان-قۇتقان اقشاسىن ەسەپتەپ جانە ءبىر-بىر كرۋجكادان سىرا الدى. سىرتقا شىقتىق.
جوق جومارتتىڭ قولىن بايلايدى. قالتامدا بىردەڭەم بولسا، مۇندايدا مەن دە تارتىنباس ەدىم. ءوزىمدى سىيلاعان جانعا بورىشتى بولىپ قالماس ەدىم.
پاركتەن شىعىپ، كارل ماركس كوشەسىن ورلەپ كەلە جاتىرمىز. ەكى كەش ارالىعىندا ءدال وسى تۇسقا، كوشە شەتىندەگى ءجۇزجىلدىق ءزاۋلىم بيىك اعاشتاردىڭ باسىنا، قايدان ۇشىپ كەلگەنىن، قاپتاعان قارا تورعاي جينالعان. بەينە ءبىر قۇس بازارىنشا، وزدەرىنىڭ تىلدەرىندە ۋ-شۋ بولىپ جاتىر. تومەندە تروتۋارمەن وتكەن جۇرت جوعارىعا ءبىر قاراماي وتپەيدى.
ءداۋ دە بولسا، كۇن رايى بۇزىلادى. جاۋىن جاۋادى، دەدى جەكسەن، سوسىن بەتىن ماعان بۇرىپ: — بۇگىن سەنبى، نە بىتىرەسىڭ. ودان دا ءجۇر، ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق، — دەدى.
مەن بۇعان قۋانىشتى ەدىم. عاليانىڭ بەتىنە قارادىم. He ايتار ەكەن ول؟
— ءجۇر، ءبىزدىڭ قاڭداي تۇرمىستا تۇرىپ جاتقانىمىزدى كورەسىڭ.
كەلىستىم.
ءتورتىنشى ترامۆاي كومسومول كوشەسىنىڭ بويىمەن باتىسقا قاراي سالدىرلاپ، الدى دا جونەلدى. ادام اۋەلدە كوپ ەدى. سوسىن ءبىرتىن-بىرتىن ازايا بەردى. ترامۆاي قالادان شىعىپ كەتتى.
— وۋ، ءبىز قايدا كەتىپ بارامىز؟
— تاستاققا.
ءوزىم ءبىر كەزدە ارميادا قىزمەت ەتكەن تاستاق.
ترامۆايدان ءتۇسىپ، تومەن قاراي ءۇش كوشەدەي جۇردىك. شاتىرىن شيفەرمەن جاپقان شاعىن وسوبنياك ءۇي. كوشە جاعىن تاقتايمەن جىمداي ەتىپ قورشاعان. ادام كىرەتىن كىشكەنە ەسىكتى جەكسەن تىقىلداتىپ قاعا باستادى. ار جاقتان ايەلدىڭ شاڭقىلداعان ۇنامسىز داۋىسى ەستىلدى:
— كتو تام؟
— بۇل ءبىز عوي، ماشا اپاي.
سەمىزدىگى مە، جوق ەكى قابات پا قارنى شەرميگەن، ۇستىنە سالتاق-سالتاق ەسكى سۇر فۋفايكا كيە سالعان، ءوڭى جاپ-جاس، ءتىپتى سۇلۋشا دەۋگە بولاتىن سارى ايەل ەسىك اشتى.
33
نەگىزگى ۇيگە تىركەپ سالعان ءبىر بولمە الاسا ناشار ءۇي. ەسىگى ءوز الدىنا بولەك. سىعىرايعان جالعىز تەرەزە. جەكسەن مەن عاليا وسىنى جالداپ تۇرادى ەكەن.
بۇل، ءسىرا، اۋەل باستا ۆرەميانكا بولار. نەگىزگى ءۇي بىتكەن سوڭ ءۇي يەلەرى ونى بۇزىپ، الىپ تاستاۋعا قيماعان. قالادا پاتەر تاپشىلىعى سۇمدىق ەكەنىن كورىپ، تەگىن اقشا تابۋدىڭ كوزىنە اينالدىرعان.
ەدەنى جەرمەن جەر، الاكولەڭكە تاپال بولمەگە كىرىپ كەلگەن بەتتە پوگرەبتەگى شىرىگەن كارتوپ ءيىسى ءتارىزدى ۇنامسىز ءيىس مۇرىنعا لاپ ەتە قالدى. عاليا شىرت ەتكىزىپ شام جاقتى.
— تورلەت، جوعارى شىق، — دەپ، مەنى الدىنا سالا كىرگەن جەكسەن قۇرمەت كورسەتىپ جاتىر.
وڭ جاقتا ءبىر كىسىلىك ارزانقول تەمىر كەرەۋەت. سول جاقتا شاعىن تاقتاي ستول. ەكى ەسكى اعاش ورىندىق. ەسىك جاق بوساعاداعى كەروگاز، ىدىس-اياقتى ايتپاعاندا، ۇيدەگى كوزگە تۇسەر مۇلىك-مۇكامالدار وسىلار. جوعارى وتپەس بۇرىن اۋەلى سىرت كيىمىمدى شەشە باستادىم.
كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىنا قابىرعانىڭ ءدال ورتا تۇسىنا ات بايلايتىن قازىقتاي ءداۋ قارا شەگە قاعىلعان. مەنىڭ شينەلىم مەن كەپكامدى جەكسەن سوعان ءىلىپ قويدى. ەكى ورىندىقتىڭ ءبىرىن عاليا ماعان لايىقتاپ، تورگە تامان سىرعىتىپ:
— وسى ءبىر اياداي قۋىس ۇيدە تۇرعان بولىپ جاتىرمىز. شىنىمىزدى ايتساق، ءبىز مۇندا تەك تۇنەۋ ءۇشىن كەلەمىز. پاتەر تابۋ قالادا پالە ەكەن. وڭايلىقپەن تابىلمايدى، — دەپ وزدەرىنىڭ مىناداي جايسىز تۇرمىستارى ءۇشىن مەنەن كەشىرىم وتىنگەندەي، ورىنسىز اقتالعانداي بولىپ جاتىر.
— ءبىر جاقسىسى ايتەۋىر ترامۆايعا جاقىن، سول ءۇشىن كىردىك. ايتپەسە، كىرمەيتىن ەدىك، — دەيدى جەكسەن. — ال، ەركىن، سەن ەندى زەرىكپەي، وتىرا تۇر. سەنى زەرىكتىرمەۋدى مىنا قۇداشاڭا تاپسىرام. Meن مىنا اراعا بارىپ كەلە قويايىن. قالانىن ورتاسىنداعىداي ەمەس، بۇل ارانىڭ ماگازيندەرى ەرتە جابىلادى. كەمپىر، سەن وت اسا بەر. الگى تور قايدا؟ مىنا قوناقتان ۇيات بولىپ قالمايتىنداي ەتىپ، ساراڭدىعىن ۇستاماي جانە بىردەڭەلەر بەر. تىلەۋىمىز مۇنداي دۇرىس بولار ما، بۇگىن ءدال سەنبى كۇنى كەزدەسۋىمىزدى قاراشى. جاقسىلاپ ءبىر دەمالايىق. —
مەن تەك سىپايىگەرشىلىك ءۇشىن:
— جەكسەن، وسى اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى نە؟ — دەپ جاتىرمىن.
— نەسى اۋرە، اۋرە بولاتىن تۇك تە جوق، — دەپ، عاليا سۋمكاسىنان جەكسەنگە اقشا الىپ بەرىپ جاتىر.
كوكشىل ءجىپ توردى قالتاسىنا ۋماجداپ سالىپ الدى دا، جەكسەن تايىپ تۇردى.
مىنە ەندى عاليا ەكەۋمىز عانامىز. اڭگىمەنى نەدەن باستاسام ەكەن؟
— عاليا، بىلەسىن بە، مەن سەنى جەنپي-گە ىزدەپ باردىم عوي؟
— قاشان؟
— جانا جىلدىڭ الدىندا. سويتسەم، پاتەرگە شىعىپ كەتتى دەيدى.
— الدايسىڭ.
— وڭبايىن، راس.
— Meن ساعان كەلمە دەگەنىم قايدا؟
— مەن ءبارىبىر كەلەم دەمەدىم بە؟
— ەركىن، سەن بالا ەمەسسىڭ عوي، ءتۇسىنۋىڭ كەرەك. بولار ءىس بولدى، بوياۋى ءسىڭدى دەگەندەي... مەن سەنەن وتىنەمىن: اناۋ-مىناۋ ويىڭ بولسا، تاستا ەندى.
— Faليا، سەن نە دەپ تۇرسىڭ؟
— سول. مەن تۋراسىپ ءبىر-اق ايتام. بەكەر ۇيات بولادى. ساعان دا، ماعان دا ابيىر اپەرمەيدى.
Meن قاساقانا رەنجىگەن بوپ، ورنىمنان تۇردىم:
— كەتەم.
— Heگe؟
سول، كەتەم، دەپ قازىقتاعى شينەلىمە قاراي ءجۇردىم.
عاليا كۇلىمسىرەپ، الدىمدى بوگەدى.
قوي، وتىر. سۇر ەت بار اۋىلدان كەلگەن، ەت اسام.
عاليانى قاپسىرا قۇشاقتادىم دا، بەتىمدى موينىنا قۇشىرلانا باسىپ، قاتتىم دا قالدىم، ءارى ناز، ءارى وكپەم.
— ەركىن، نە بولعان ساعان؟
وي، عاليا-اي! ءولدىم عوي سەنى ويلاپ.
ەركىن، قوي، جارامايدى. مەن ساعان ۇمىت دەگەنىم قايدا؟
ۇمىتا الماسام، قايتەم؟
ۇمىت ۇيات بولادى. سەنىمەن ءبىز ەندى تەك جەكجات ادامدارمىز.
بۇل cءوزi ماعان بەتىمە سۋىق سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتتى، ەسىمدى بىردەن جيعىزدى.
Miنe جەكسەن دە جەتتى اسىپ-ساسىپ. قولىندا تورعا ساپ، ۇستاپ العان ءبىر بوتەلكە اراعى، ءبىر بانك كامبالا كونسەرۆىسى قاعازعا ورالعان جانە بىردەڭەلەرى بار. باسىنداعى قوڭىر مالاقايدى توسەك ۇستىنە قاراي بىردەن اتتى، تەرلەپ كەتىپتى. وڭعا قاراي جاتقىزا تاراعان سۋسىلداعان قارا قوڭىر شاشى ماڭدايىنا توگىلىپ، جەلپەڭ، ەتە قالدى.
توقتا! تانىس ءبىر سۋرەت مەنىڭ كوز الدىمنان ەلەستەپ وتكەندەي بولدى عوي. ءيا، ءيا، وسى شاش! بۇرناعى جىلى سيىر فەرمادا ءدوڭ ۇستىندە تۇرىپ كورەتىنىم جەلپەڭدەگەن وسى شاش ەمەس پە ەدى؟ شاش يەسى جاس جىگىت ات ۇستىنەن عاليامەن الىسىپ ويناپ جاتقان. ءيا، ءيا، سول» تاپ ءوزى.
ويپىرماي، سول جولى قىزعانىشتان نە ىستەرگە بىلمەپ ەدىم-اۋ! سول سۋرەت، جەلپ-جەلپ ەتكەن سول شاش سودان بەرى مەنىڭ كوز الدىمنان كەتپەيتىن. عاليانى العان، ءداۋ دە بولسا، سەن شىعارسىڭ دەپ ويلاۋشى ەدىم.
جەكسەن پالتوسىن توسەگىنىڭ اياق جاعىنا ارتىپ تاستاي سالدى. «ستاكاندار قايدا؟ اكەل، نان اكەل. ەت پىسكەنشە قاۋجاڭداي تۇرايىق»، دەپ پىشاقپەن كونسەرۆىنى اشا باستادى.
عاليا بۇل كەزدە كەروگاز جاعىپ، سۋ جىلىتىپ، ەت اسۋدىڭ قامىن ىستەپ جاتقان. ۇيدەگى ۇنامسىز سىز يىسىنە ەندى قوڭىرسىعان جەرماي ءيىسى ارالاسىپ، تىنىستى مۇلدەم بىتەپ بارادى.
تەرەزەدە جەلدەتكىش جوق. سىرتتان ەپتەن تازا ayا كىرىپ تۇرۋ ءۇشىن جەكسەن ەسىكتى سىزاتتاپ اشىپ قويدى.
جەكسەن ەكەۋمىز اراق ءىشىپ وتىرمىز. عاليا ىشپەك تۇگىل، جولامايدى. جەكسەنگە قاراپ، ءالسىن-السىن: «بولدى ەندى. قالعانىن ەرتەڭ ىشىڭدەر» دەپ، ەسكەرتۋ جاساپ قويادى.
ەت پىسپەي-اق جارتىلىق ساپ بولدى.
جەكسەن ماساڭ. ءتىلىن شايناپ سويلەپ، عاليادان اراق اكەلۋگە تاعى دا اقشا سۇراي باستادى. عاليا اقشا جوق دەيدى.
— ءوي، اكەل دەيمىن-ەي. ولمەيمىز. ولەتىن حالدەن كەتكەنبىز. نەمىستىڭ وعىنان دا قۇداي ساقتاعان. ءالى دە ساقتايدى. ەرتەڭ ستيپەنديا الامىز. اۋىلدان ازىق كەلەدى. بۇل ايەلىڭ جىلاڭقى بولاتىنى جامان ەكەن عوي، — دەپ، جەكسەن ءسوزىنىڭ سوڭىن قالجىڭعا اينالدىرىپ، كۇلگەن بولادى.
عاليادا كۇيزەلىس بار، وڭىنەن بەپ-بەلگىلى.
— بۇل ەندى وستەدى، ءبىر ىشسە، توقتامايدى، — دەيدى ماعان شاعىنعانداي بوپ.
Meن عاليانى اياپ:
— جەكسەن، بارماي-اق قوي. وسى ىشكەنىمىز دە جەتەدى، — دەيمىن. ءبىراق بۇل بەر جاعىم. ار جاعىم «بار» دەيدى. ونىڭ ۇيدەن كەتۋى ماعان تەك اراق ءىشۋ ءۇشىن ەمەس، نەگىزىنەن، باسقا ءۇشىن — عاليامەن وڭاشا قالۋ ءۇشىن قاجەت ەدى. اراقتىڭ بۋى ەندى مەنى قۇتىرتىپ، جەلىكتىرىپ بارادى.
جەكسەن پالتوسىن كيىپ العان. عالياعا قادالىپ: «مەن بىلەم. سەندە اقشا بار. كورسەتشى سومكەڭدى» دەيدى.
عاليا ءبىر كۇلىپ، ءبىر اشۋلانادى. كۇلگەندە دە كوزىندە قايعى تۇنىپ تۇرادى.
ءانe، ول توسەكتىڭ ىرگە جاعىنا، ماتراستىڭ استىنا تىعىپ قويعان سۋمكاسىن الىپ شىقتى. ىشىنەن ءبىر ۋىس اقشا الدى دا، ساناماي دانەڭە ەتپەي، ەسىك جاققا كۇيسۋىنە قاراي لاقتىرىپ جىبەردى:
— ءما! ءىش!
ون سومدىق، بەس سومدىعى ارالاس بىرنەشە كوكالا قاعاز جەكسەنگە جەتپەي، ەكى ورتاعا شاشىلىپ ءتۇستى.
بۇل عاليانىڭ اشىنۋى. مەنىڭ ودان بەتەر جانىم اشىپ كەتتى.
ەندى جەكسەنگە شىنايى جالبارىندىم:
— جەكسەن، بارماي-اق قويشى!
ءسوز ۇعاتىن جەكسەن كورىنبەيدى. جەردەگى اقشالاردى قاربالاسىپ، تەز-تەز جيناپ الىپ جاتىر. ايتپەسە اقشالار تورعاي بولىپ، پىر-پىر ۇشىپ جونەلەتىندەي.
جەكسەن تايىپ تۇردى. كازىر كەش. مۇنداعى ماگازيندەر جابىلعان كەز. اراققا ول سوناۋ قالانىڭ وزىنە كەتتى.
عاليا كوزىن سۇلىق تومەن سالىپ، ويعا باتىپ، تۇرىپ قالعان.
34
ماستىقتىڭ مەن دە و جاق بۇ جاعىندامىن. كوڭىلىمدە ارانىن اشقان جاستىق جەلىك. عاليانى تارپا باس سالۋىما تەك ونىڭ كوڭىلسىزدىگى بوگەت بوپ تۇر.
اۋەلى ونى جادىراتىپ الۋىم كەرەك.
— عاليا، نە ويلاپ وتىرسىڭ؟
— جاي، انشەيىن...
عاليانىڭ يىعىنا قولىمدى سالدىم:
— جانىم مەنىڭ...
— Meن ەشكىمنىڭ دە جانى ەمەسپىن.
— مىنا مەنىڭ جانىمسىڭ. جانىم بولا دا بەرەسىڭ.
— ەركىن، مەن ەت تۇسىرەيىن، — دەپ، عاليا كەروگاز جاققا جۇرە بەرگەن كەزدە، مەن بوساعاداعى كنوپكانى سىرت ەتكىزىپ باسىپ قالدىم. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى.
— ەركىن، بۇنىڭ نە؟
ءۇنسىزبىن. شامدى قايتا جاقپاق بولعان عاليانى بەت الدىنان قۇشاقتاپ، ۇستاپ الدىم.
— ەركىن، قوي دەيمىن.
— عاليا، جانىم...
عاليانى توسەك جاققا تىقسىرىپ اكەلە جاتىرمىن.
— ەركىن، وكپەلەيمىن.
— التىنىم، التىنتايىم...
— ءبارى ءبىر تۇك شىقپايدى،
توسەكتىڭ اياق جاعىنان شاپ بەرىپ، ۇستاپ العان عاليا ايرىلاتىن ەمەس. كۇشكە سالىپ، جۇلىپ اكەتەيىن دەسەم، تەمىر كەرەۋەت سالدىرلاپ قوسا قوزعالادى. كورشىلەر ەستىپ، نە بوپ جاتىر، توبەلەسىپ جاتىر ما دەپ، كەلۋلەرى مۇمكىن.
— عاليا!
— ەركىن، اۋرە بولما.
— عاليا، رەنجيمىن...
— مەيلى!
— ەندىگارى مەن سەنى كورمەيمىن.
عاليا ءۇنسىز. مەن شامدى جاعىپ، كيىندىم دە، حوش تا دەمەستەن وكپە مەن ىزاعا قابات سىزداپ، تايىپ وتىردىم.
35
ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ جاتىر. ينستيتۋتتا وقۋ دەگەندى ءبىر كەزدە دۇنيەنىڭ قيىنى شىعار دەيتىن ەم. سويتسەم، قيىن تۇگى دە بايقالمايدى. باسقا فاكۋلتەتتەردى قايدام، ءبىزدىڭ تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە اۋزىڭ قايسى دەگەندە، مۇرنىن كورسەتەتىن ءيىس الماستار وقىپ ءجۇر.
مۇرتىنا قاراي ىسكەگى دەپ، دۇمشەلەر وقىتۋشىلاردىڭ ىشىندە دە بارشىلىق.
ون سەگىزىنشى، ون توعىزىنشى عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنەن عىلىم كانديداتى بەدەلبايەۆ ساباق بەرەدى. جاسى قىرىقتار شاماسىندا، ايەلدەرشە قاسىن قىرىپ، ۇستىنە ءيىس سۋ سەۋىپ ادەمىلەنىپ جۇرەتىن قىزىق ادام. مۇقاباسىنىڭ سىرتىنان گازەتپەن بىرنەشە قابات ەتىپ، قاپتاپ العان ءبىر كىتاپتى الدىنا بۇركەمەلەپ، جايىپ قويىپ، تەك باس الماي وقىعاندى بىلەدى. ءبىز ونىڭ اۋزىنان شىققاننىڭ ءبارىن سىقپىرتىپ جازىپ العاندى بىلەمىز. لەكسيانىڭ ءتۇرى وسى.
ءۇزىلىس كەزىندە بەدەلبايەۆ كىتاپتى پورتفەلىنە سالىپ، پورتفەلدىڭ اۋزىن ىقتياتتاپ بەكىتىپ كەتۋدى ەش ۇمىتپايدى.
ءبىز ىنتىق بولا باستادىق. سونشالىق قۇپيالاپ ۇستايتىن ول قانداي كىتاپ؟ Heگe كورسەتپەيدى؟ Heگe پورتفەلىمە تىعىپ كەتەدى؟ مۇمكىن، ءبىز دە تاۋىپ الار ەك. ءمۇعالىمنىڭ اۋزىنان شىققاننىڭ ءبارىن سىقپىرتىپ جازىپ، اۋرە بولماس ەدىك.
ءبىر مۇنى بەدەلبايەۆ ۇزىلىسكە سىرتقا شىعىپ كەتكەندە، ءبىز بىلمەككە قۇشتارلىقتىڭ سالدارىنان پورتفەلدىڭ اۋزىن اشىپ، ءوزىمىز ىنتىققان، ءبىز ءۇشىن جۇمباق كىتاپتى الىپ كوردىك. كوردىك تە، بىرىمىزگە ءبىرىمىز باعجيا قاراپ، بەتىمىزدى ايەلدەرشە شىمشىپ-شىمشىپ الۋعا ءپاس قالدىق. ويتپەي شە؟ كىتاپتىڭ قۇپيا تۇگى دە جوق ەدى. ءوزىمىز باياعىدا ورتا مەكتەپتە وقىعان، توعىزىنشى كلاسقا ارنالعان ادەبيەت وقۋلىعى! اۆتورى اتاقتى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ.
ءماسساعان كەرەك بولسا!
قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن دەكان داۋلەتبايەۆ تا سولاي. قالىڭدىعى ەكى ەلى، پاراقتارى ەسكىرىپ، كىرلەپ كەتكەن، الدەكىمنىڭ قولىمەن باياعى ءبىر زاماندا جازىلعان كونە كونسپەكتىنى الدى پا جايىپ قويىپ، وقىعاندى بىلەدى. ال عىلىمعا قاتىسى جوق سىلدىر سوزگە، سارناپ جايداق اقىل ايتۋعا كەلگەندە اۆتومات. تەك تريبۋنا بولسىن ول ءۇشىن. ازدى-كوپتى تىڭداۋشىلار بولسىن. ءۇنى ءبىتىپ بارا جاتسا، ءبىر ۇرتتاپ، تاماعىن ءجىبىتىپ الۋعا گرافينگە قۇيىلعان سالقىن سۋ عانا بولسىن.
داۋلەتبايەۆ ەكەۋمىز بۇل كەزدە تاعى دا جاقسىمىز. انا جولعى ىڭعايسىز ۋاقيعانى ول دا، مەن دە ۇمىتقان ءتارىزدىمىز. مەن ەندى ساق بولۋعا تىرىسام. دەكان جايلى ءبىر اۋىز ءسوز ايتسام دا اۋزىمدى باعىپ، بايقاپ ايتام.
36
ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ ءبىر كۋرسى شولتاڭ ەتىپ ءبىتىپ تە قالدى. وقۋدىڭ تەڭ جارىمى اياقتالدى. دەمالىسقا ەلگە كەلدىم. بۇل كەزدە ءبىزدىڭ اۋداننان قالادا جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىندار از. كەزدەسكەن اعايىن-تۋىسقاندار، تانىستار:
— نەنىڭ وقۋىن وقىپ ءجۇرسىڭ؟ ءبىتىرىپ شىققان سوڭ كىم بولاسىڭ؟ — دەپ سۇرايدى.
— ءمۇعالىمنىڭ وقۋىن وقىپ ءجۇرمىن.
— ە-ە، — دەيدى الگىلەر. كوڭىلدەرى تولماي قالادى.
ەل ادامدارىنىڭ مارتەبە سانايتىنى سوت، پروكۋرور دايىندايتىن وقۋلار. وقىعان سوڭ مىنە سونى وقىسا دەپ، ارمان ەتەدى. دۇنيەدە سوت، پروكۋروردان وتكەن ۇلكەن دە، قۇدىرەتتى كىزمەت بار دەپ، ويلاي قويمايدى. ەل ىشىندە سوت، پروكۋروردان ىقپايتىن جان جوق.
ايتەۋىر مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلاپ:
— وقى، شىراعىم. وقىعان جاقسى. وقىساڭ ادام بولاسىڭ، — دەيدى...
ونىسىنا دا راقمەت.
* * *
مەن كەلسەم، تۇيىق استان-كەستەڭ. وبلىستان ءبىزدىڭ اۋدانعا كوميسسيا شىعىپ كەلگەن. سونىڭ ءۇش ادامى تۇيىقتا. كولحوزدى تەكسەرىپ جاتىر. ەشكىمنىڭ ۇيىنە قوناققا بارمايدى. ەشكىممەن ىمى-جىمى سويلەسپەيدى. كەڭسەدە جاتىپ، كەڭسەدە تۇرادى. تاماقتى وسىندا الدىرىپ ىشەدى. ورىستەگى مال، قامباداعى استىق ءبارى-بارىن جىپكە ءتىزىپ، تۇگەلدەپ جاتقان كورىنەدى. ۇزىن قۇلاق بۇندايدا ءبارىن بىلە قويادى. ولاردىڭ سىبىر-سىبىر سوزىنە قاراعاندا ءنۇرالى مەن باس بۋحگالتەر ءجۇنىستىڭ شىبىن جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشىندا. ويتكەنى كوپ مال، استىق كەم. كولحوزدىڭ بۇرىن-سوڭدى الگى اتالعان ەكى قورقاۋدىڭ وڭەشىنەن ءارى كەتكەن قىرۋار قارجىسىنىڭ ءىزى دە جوق.
تاعى دا سول ۇزىن قۇلاقتىڭ ايتۋىنشا، وسى ارادا وسىنداي ءتۇپسىز بىلىقشىلىق بار-اۋ دەپ، كوميسسيا تۇيىققا وزدىگىنەن كورگەندىك ىزدەپ كەلمەگەن.. الدەكىمنىڭ وسى اۋىلدان، ءدال جوعارىعا قاراي دومالاتقان ارىزىمىن ءىزىن قۋالاپ كەلگەن.
ءنۇرالى شىنىندا دا، بۇرىنعى جالى كۇدىرەيگەن ءنۇرالى ەمەس. ەرى موينىنا ءتۇسىپ كەتكەن. ءۇي ىشىندە دە بەرەكە شامالى ءتارىزدى. كۇزدە قارت اكەسى ولگەن. ساۋلە سوڭعى ۋاقىتتا سال اۋرۋعا ۇشىراپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان. بۇكىل ءبىر قاپتالى پاراليچ بولعان. قىزدارى كوتەرىپ تۇرعىزىپ، كوتەرىپ جاتقىزاتىن كورىنەدى.
ءنۇرالىنى يتتەي جەك كورە وتىرىپ، جەڭەشەم ساۋلەنى ىلعي دا اياۋمەن بولادى:
— بايعۇس، قور بولدى عوي، — دەيدى شەشەم، — ءتورت اياعى ءنۇرالىنىڭ توبەسىندە وينار-اۋ. سول ءيتتىڭ كەسىر-كەساپاتى عوي ونى قور ەتكەن. ايتپەسە، قانداي ەدى ءبىر كەزدە. باياعى زەينەكۇل بار ەمەس پە؟ ءنۇرالى زاۆحوز ەتىپ، قايدا بارسا دا قاسىنا سەكيتىپ ەرتىپ الاتىن زەينەكۇل سۇلۋ. «تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى كوكتەن كور» دەپ، زوبالاڭ ونىڭ باسىنا دا تۋىپ جاتقان كورىنەدى. قامباداعى تۇقىم بيدايدى ولشەگەندە، كەپ كەم شىعىپتى دەگەن ءسوزدى وسى كۇنى تۇيىقتىڭ حالقى بىرەۋىنە بىرەۋى «ءاي، ايەلىڭ ۇل تاۋىپتى» دەگەندەي قۋانا حابارلاپ ايتادى.
زەينەكۇلدىڭ كۇيەۋى سوعىستان ورالماعان. ورالماعانى ول ءۇشىن ونشا تەرىس ءىس بولماعان. ويتكەنى، قۇدىرەتى كۇشتى يەم ەرىگىپ-زەرىككەندە ەرمەك بولسىن، ەسە كەلە قولقانات، جاردەمشى بولسىن دەپ، وسى سوڭعى كۇيەۋى جوق ءۇش جىلدىڭ ىشىندە زەينەكۇلگە بالپاناقتاي ەتىپ، ەكى قىز بەرگەن. جانە ءبىر عاجابى، اينا-قاتەسىز نۇرالىگە ۇقساتىپ، ونىڭ كوشىرمەسى ەتىپ بەرگەن. بەتتەرى تاباقتاي، پىسىق ەكى قارا قىز وسى كۇنى ءبىرى مەن ءبىرى جارىسا ءوسىپ كەلەدى.
Aز كۇندە كوميسسيا ءوز جۇمىسىن اياقتاپ، تايىپ وتىردى.
— نe بولار ەكەن؟ نەمەن تىنار ەكەن؟ — دەپ، ەل بولىپ اۋدان جاقتان حابار كۇتۋدەمىز.
ءبىر كۇنى ءبىز كۇتكەن حابار دا كەلىپ جەتتى. اۋپارتكوم بيۋروسىندا ءبىزدىڭ كولحوز تۋرالى ماسەلە قارالعان. ءنۇرالى مەن ءجۇنىستى كىزمەتتەرىنەن الىپ، ىستەرىن زاڭ ورىندارىنا تەكسەرۋگە بەرگەن.
— شوق-شوق! Kءوپ اسقانعا، ءبىر توسقان! — دەپ، ەل ءىشى ايىزدارى قانىپ، قۋانىسىپ جاتتى.
سول ەلدىك قاتارىندا مەن دە بار ەدىم.
37
...بيىل مىنە ءۇشىنشى كۋرستامىن. مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن ءبىتىرىپ، ءتورت جىلدىق پەدينستيتۋتقا اۋىسقام. وقىعان سوڭ جوندەپ وقيىن، جوعارى دارەجەلى ءبىلىمدى قالتاما بولمەي-جارماي، تولىق سالىپ الايىن دەدىم.
دەكان داۋلەتبايەۆ، وبالى نەشىك، بارىنشا جاردەم ەتتى، قولدادى. بىرنەشە پاننەن قوسىمشا ەمتيحان، زاچەت تاپسىرۋىما تۋرا كەلدى.
ءۇشىنشى كۋرستا پەدپراكتيكا باستالادى.
قالادا مانشۇك مامەتوۆا اتىندا قىزدار پەدۋچيليششەسى بار. جەنپي-دەي اتاقتى بولماعانىمەن، وزىنشە، بۇل-داعى «سۇلۋلار گاللەرەياسى».
ۋچيليششەگە نەگىزىنەن جەتىنشى بىتىرگەندەر تۇسەدى. سوندىقتان، جەيپي-گە قاراعاندا، بۇنداعى قىزدار ۋىلجىعان جاس كەلەدى. بۇل ونىڭ جەنپي-دەن ارتىقشىلىعى.
ارا-تۇرا ساقا بوپ قالعان قىزدار دا كەزدەسەدى.
ءبىز مۇندا ايدان اسا ۋاقىت پەدپراكتيكادا بولدىق. تالاي ءمۇعالىمنىڭ ساباعىنا قاتىستىق. ءوزىمىز دە ساباقتار وتكىزدىك. قىزدارعا ساباق بەرۋ، قىزداردىڭ اراسىندا بولۋ كوڭىلدى. قىزدارمەن جۇمىس ىستەۋ كوڭىلدى. كۇلكىگە، قۇداي جازسا، ماحابباتقا دا قارىق بولاسىڭ...
جاتپاي-تۇرماي باقىلايسىڭ، پسيحولوگيالىق مىنەزدەمە جازاسىڭ دەپ، ءار قايسىمىزعا ءبىر-بىر قىزدان بەكىتىپ بەرىپ قويدى. سوسىن، قىزدار جاتاقحاناسىنا قاشان بارساڭ جول بوس. ەشكىم ەشتەڭە دەمەيدى.
— نەعىپ ءجۇرسىن؟ بۇنىڭ نە؟ — دەسە:
— پسيحولوگيالىق مىنەزدەمە جازۋ ءۇشىن زەرتتەپ ءجۇرمىن، — دەيسىڭ.
ماعان بەكىتىلىپ بەرىلگەن وقۋشى — ءۇشىنشى كۋرس ستۋدەنتكاسى زاعيپا.
ورتا بويلى، اشاڭ ءجۇزدى قاراتورى قىز زاعيپا وقۋ وزاتى. ءارى وسىنداعى كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتار!. پالەندەي سۇلۋ دەۋگە كەلمەس. ءبىراق بەت-الپەتىندە كىسىنى وزىنە ءۇيىر ەتىپ، تەز تارتىپ الاتىنداي ويلى دا، قاراپايىم جىلىلىق بار. ءوزى كەدەي سەميادان شىققان. ءومىر كورىپ ىسىلعان، سالاۋاتتى.
مەن العاش كورىپ، تانىسقان كەزدەن-اق زاعيپاعا سەلقوس بولا المادىم. ءبىراق اۋەلگىدە ءوزىمدى ءوزىم تەجەپ، سالقىن ۇستاۋعا تىرىستىم. پراكتيكانت بولسام دا، تاربيەشى دەگەن اتىم بار. ونى ۇمىتۋعا، ۇستازدىق بەدەلىمە نۇقسان كەلتىرۋگە بولمايدى دەپ قارادىم. ءبىر اۋىز دا قيعاش ءسوز، جەڭىل مىنەز سەزدىرگەن ەمەسپىن.
ايدان اسا ۋاقىتقا سوزىلعان پەدپراكتيكا اياقتالدى.
بۇگىپ پەدۋچپليششەدە بىزبەن — پراكتيكانت ستۋدەنتتەرمەن، قوشتاسۋعا ارنالعان ساۋىق كەشى. بۇگىن ەندى، رەتى كەلسە، زاعيپامەن باسقاشا سويلەسۋگە بولادى. ول ءۇشiن ەشكىم دە كىنالامايدى.
اۋەلى كەشتىڭ رەسمي ءبولىمى بولدى. ۋچيليششە ديرەكتورى ءبىزدىڭ ادرەسىمىزگە جىلى-جىلى سوزدەر ايتتى.
دەكان داۋلەتبايەۆ ەركىنشە كەسىلىپ جاۋاپ ءسوز سويلەدى:
— بۇل ءومىر دەگەن ءوزى قىزىق نارسە. قىزىق بولاتىن سەبەبى...— دەپ، ءبىزدىڭ قۇلاعامىزدى ابدەن سارسىتىپ بىتكەن؛ ال ءبىراق ءبىرىنشى رەت تىڭداعان ادامعا سۋ جۇقپاس شەشەندىك تارىزدەنىپ كورىنەتىن، ءوزىنىن داعدىلى سىلدىر ءسوزىن تۇيدەك-تۇيدەگىمەن اعىتتى..
سوسىن ويىن-ساۋىق، بي.
مەنىڭ ءبىر كەمتارلىعىم — بي بىلمەيمىن. سوندىقتان وسىنداي ساۋىق كەشتەرىندە، كوڭىلدى باس قوسۋلاردا بي بولعانىن جاراتپاي تۇرام. «بي» دەگەن ءسوزدى ەستىسەم، جۇرەگىم مۇزداپ قويا بەرەدى.
ينستيتۋتتا بي ۇيىرمەسى جۇمىس ىستەمەيدى. ىستەسە، لەكسياعا باراماسام دا، سوعان بارىپ، بي ۇيرەنىپ الار ەدىم. بي بىلمەۋدىڭ ازابىن، اسىرەسە، قالاعا كەلىپ ابدەن تارتىپ ءجۇرمىن. قىزدارمەن تانىسۋعا، جاقىنداسۋعا بيدەن ارتىق، بيدەن قولايلى نە بار؟
جايشىلىقتa سەنىڭ قاسىڭدا ءجىپ ەسە المايتىن بىرەۋلەر بي بىلەتىندىگىنىڭ ارقاسىندا وسىندايدا شىرقاپ ءجۇرىپ بەرەدى. بي مۋزىكاسىنىڭ ءۇنى ەستىلەر ەستىلمەستەن ارقاسى قوزىپ، قاس-قاباعى قىلماڭداپ، ءتىرىلىپ شىعا كەلەدى. جايشىلىق ۋاقىتتا سەن بار جەردە شەنىنە جولاي المايتىندار نە ءبىر قىپشا بەل، ناركەس كوزدىڭ بەلىنەن قىمقىرا قىسىپ الىپ دوڭگەلەنىپ كەتە بارادى. راقات! ودان وتكەن راقات نە بولسىن. بي بىلمەيتىن سەن سورلى ءىشىڭ قىزعانىشتان قىج-قىج قايناپ، كوزىڭدى سالىپ، تەك انادايدان تەلمىرىپ قاراعاندى بىلەسىڭ دە. باسقانىڭ قۋانىشىن ءوز قۋانىشىڭا ساناعانداي ارسىزدىقپەن ىرجيىپ، كۇلىپ تە قوياسىن. مۋزىكانىڭ سيقىر ءۇنى تامىر-تامىردى بالقىتىپ، تۇگەل بيلەيدى. قاناتسىزعا قانات، تىلسىزگە ءتىل بىتىرەدى. اۋەلدە بويلارىن جيناقى ۇستاپ، اياقتارىن ادەپپەن قوزعاۋعا تىرىسقان بيشىلەردەن ءبىر كەزدە ەرىك كەتە باستايدى. جاراتىلعاننان ءبىر تۋىپ، بىتە قايناعان وگىزدەرشە بىرەۋىنە بىرەۋى تاقالىپ، جابىسىپ الادى. توسكە ءتوس، اۋىزعا اۋىز تيەرمەن بولىپ، كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ، كۇلە بەرەتىندەرىن قايتەرسىڭ. نە ايتىپ، نەگە كۇلەدى ەكەن؟ الپىس ەكى تامىردان ەرىك كەتكەندە ايتىلار سوز بەلگىلى عوي: ماحاببات، بىرەۋىڭە بىرەۋى ءولىپ-وشۋ...
سەن وسىنىڭ بارىنەن دە قاعا بەرىس، اۋلاقسىڭ. قوتىرى بار ادامشا ەشكىمگە جولاي المايسىڭ. ەشكىمنىڭ قىپشا بەلىنەن قۇشاقتاپ، توسىنە ءتوسىڭدى تاقاپ ماحاببات تاقىرىبىنا سىر شەرتىسە المايسىڭ. سونىڭ ءبارى تەك بي بىلمەگەندىكتەن.
زاعيپا مەنىڭ قاسىمدا قاتار وتىر. ول بي بىلەدى. مەن بىلمەيمىن. اركىم-اركىم زاعيپانى بيگە شاقىرادى. رۇقسات ەتەسىز بە دەگەندەي ول سول كەزدە ماعان قيىلا قاراپ الادى.
— بار، بيلەي عوي، — دەيمىن.
بىرەۋگە جۇرەگىمنىڭ جارىمىن كەسىپ بەرگەندەي بۇنداي ەرلىككە ازەر بارام.
زاعيپا بۇنى تۇسىنەدى. بي بىتىسىمەن دەرەۋ مەنىڭ قاسىما قايتا كەلىپ وتىرادى.
بۇگىن مەن وعان ۇستاز رەتىندە كەلىپ وتىرعانىمدى زاعيپا جانە تۇسىنەدى. پەدپراكتيكا بىتكەن، پسيحولوگيالىق مىنەزدەمە جازىلىپ بىتكەن. ەندى مەنىڭ ويىمدا باسقا پراكتيكاعا باستاۋ بار. رەتىن تاۋىپ، زاعيپانىڭ قولىن قىسىڭقىراپ قويام. زارينا شوشىعان ءتۇر كورسەتپەيدى. كۇلىمدەۋى ودان بەتەر سۇيكىمدەنە تۇسەدى.
جانە ءبىر ىڭعايى كەلگەندە سىبىرلاپ: ساۋىق كەشتىڭ سوڭىنان ازىراق قىدىرايىق، — دەدىم،
زاعيپا كەشىگە بەردى. قالايشا شىقپاس ەكەن ءا؟
كەش بىتكەن. جۇرت تاراپ كەتىپ جاتىر. بۇل كوكتەم كەزى. قالىڭ كيىم ۇستىمىزدەن باياعىدا تۇسكەن. ەسىك الدىنا شىعىپ، ونشا ۇزاپ كەتپەي، زاعيپانى كۇتۋمەن ارلى-بەرلى قىدىرىستاپ ءجۇرمىن. ەكى كوزىم قاقپادا شىعار ما ەكەن؟ شىقپاس پا ەكەن؟
كەشىككەن سايىن كۇدىگىم ۇلعايعانداي.
شىقپاسا، ءبىتتى وسىمەن. وندا ول مەنى سۇيمەگەنى. بۇدان سوڭ، مەن مۇندا كەلمەك ەمەسپىن.
زاعيپا كەشىگە بەردى. قالايشا شىقپاس ەكەن، ءا؟
— مەن ءسىزدى كەتىپ قالعان شىعار دەسەم.
و، ءتاڭىرىم! داۋىس زاعيپانىكى. Meن كۇتكەن قاقپا جاقتان ەمەس، باسقا جاقتان كەلىپ تۇر.
— نەگە كەشىكتىڭ؟
— تايباعاروۆا اپاي شىعارىپ سال دەگەن سوڭ سول كىسىنى ۇيىنە شىعارىپ سالىپ، كەلە جاتىرمىن، — دەيدى.
تايباعاروۆا پەدۋچيليششەنىڭ ديرەكتورى.
زاعىشتى قولتىقتاپ الدىم دا، كوشەنىڭ قاراڭعى جاعىنا قاراي تارتىپ وتىردىم.
وقۋ جىلى اياقتالۋعا جاقىن زاعيپا بيىل پەدۋچيليششەنى بىتىرەدى. ال ماعان ينستيتۋت بىتىرۋگە ءالى دە بولسا ءبىر جىل بار.
ول ەكەۋمىزدىڭ دوستىعىمىز ەرمەك ءۇشىن بولماي شىقتى. مەن سەندىك، سەن مەندىك دەگەن ءپاتۋالى سوزدەر الدەقاشان شىنايى بەيىلمەن شەگەلەنىن ايتىلدى. ەندى قالىپ وتىرعانى سونى جۇزەگە اسىرۋ، ياعني، سەميا قۇرۋ.
وسى كۇنى ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان سۇراق — «نە ىستەيمىز؟» زاعيپا وقۋىن بىتىرگەن سوڭ، قوسىلامىز با؟ قوسىلساق قالاي كۇن كورەمىز؟
زاعيپا سوناۋ قيىرداعى پاۆلودار وبلىسىنان. ۇيىندە جەسىر شەشەسى، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش وقۋشى ءىنىسى بار. كۇندەرىن ارەڭ كورىپ وتىرعان كەدەي جاندار. (شەشەسى كەڭسە سىپىرادى.) ولارعا الاقان جايىپ، جاردەم كۇتۋ ءبىز ءۇشىن قيىن بولار ەدى.
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءحالى جانە بەلگىلى.
قىسقاسى، زاعيپادا دا، مەندە دە سۇيەنەر ەشكىم جوق. ەكەۋمىز دە ناعىز ءسىڭىرى شىققان كەدەي تابىنىن وكىلدەرىمىز.
كوپ ويلاپ، كوپ تولعاندىق. جاۋاپكەرشىلىگى كۇشتى مۇنداي ىستە تاۋەكەل مەن كوز جۇمباي دۇرىس اقىلشى بولا المايتىنىن ەكەۋمىز دە تۇسىنەتىن ءتارىزدىمىز.
اقىرى: تۋعالى دارا ءجۇرىپ شىدادىق قوي. وسى سوپا باس كۇيىمىزگە جانە ءبىر جىل مەن وقۋ بىتىرگەنشە شىدايىق دەگەن مامىلەگە كەلدىك. سوسىن، ءوز جانىمىزدى ءوزىمىز باعاتىنداي حالگە جەتىپ، قوسىلاتىن بولدىق.
— ءبىر جىل دا بولسا ەلگە بارىپ، قىزمەت ىستەيىن. اق ءسۇتىن بەرىپ، ازابىما كونىپ وسىرگەن اناما ازدى-كوپتى سەبىمدى تيگىزەيىن. سەنىڭ دە بولسا ەل-جۇرتىڭ بار. ايدالادان كەلگەن سەكىلدەنبەي، ءوسىمدى جيىنقىراپ بارايىن، — دەگەن سوزدەر ايتتى زاعيپا. بۇل اقىلسىز قىزدىڭ اۋزىنان شىعاتىن سوزدەر ەمەس.
كەلەر جىلى وقۋىم بىتىسىمەن پاۆلودارعا كۇيەۋ كادە ىستەپ، زاعيپانى ىزدەپ بارماقپىن دا، ۇيلەنبەكپىن.
ار جاعى بەلگىلى: ەكەۋمىز دە قىزمەت ىستەيمىز. ءتاتۋ-تاتتى سەميا قۇرىپ، بالالى-شاعالى بولامىز. سەميادا بالانىڭ كوپ بولۋىن مەن ءوزىم قالامايمىن. ءبىر ۇل، ءبىر قىز جەتەدى. ۇلىم، ءسوز جوق، وزىمە تارتادى. ءسوز جوق، اقىلدى بولادى. مەكتەپتە ساباقتى وزات وقيدى.
قىزىم، مۇمكىن، وزىمە تارتار. مۇمكىن، شەشەسىنە تارتار. ءبىراق ول دا اقىلدى بولادى، ساباقتى ول دا وزات وقيدى. (بالالارىم وسال بولاتىن شىعار دەپ ويلايتىن اتا انا بار ما ەكەن؟)
ءبىر بولمەدە جاتاتىن ستۋدەنتتەردىڭ ءبىر بىرىنەن جاسىرار سىرلارى بولمايدى. كىم كىمگە قىرىنداپ ءجۇر؟ كىم كىممەن كەزدەسىپ ءجۇر؟ قانداي ويمەن قىرىنداپ، قانداي ويمەن كەزدەسىپ ءجۇر؟ كىمگە كىم عاشىق؟ شىن عاشىق پا، وتىرىك عاشىق پا؟ ولار بۇنىڭ ءبارىن دە بىلەدى.
مەنىمەن بىرگە مۇقان دەيتىن ستۋدەنت وقيدى. دەربەس ستيپەنديا، اقىلدى، تۋرا ءسوزدى ءتاۋىر جىگىت. ءوزىنىڭ كۇن كورىس ەسەبىنە بەرىك، ءتارتىپتى. ءبىر كەشتە سىرتتان تاسىر-تۇسىر كىرىپ كەلسەم، بولمەدە مۇقان جالعىز ەكەن. ءوز توسەگىنىڭ ۇستىندە جاستىعىن ارقاسىنا جۇمارلاپ تىرەپ، ەكى بۇكتەلىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ وتىر. وسى بولمەدەگى التى ستۋدەنتتىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر جابىرقاۋدى بىلمەيتىن ءوزىڭ ءارقاشان ساباسىندا ۇستايتىن بەكەم جاننىڭ بىرەۋى وسى ەدى. بەل ورتاسىنان ماشينا باسىپ كەتكەندەي قيراپ وتىرعان ءتۇرى ماعان ءبىر دەگەننەن وعاش كورىندى:
— مۇقان، نە بولعان ساعان؟
جاۋاپ بەرۋ ورنىنا تومپاقتاۋ ۇلكەڭ كوزدەرىمەن ماعان باعجيا قاراپ، ءسال وتىردى دا:
— سەن وسى بيىل زاعيپاعا ۇيلەنەتىن بولدىڭ با؟ — دەپ، وزىمە قارسى سۇراق قويدى.
— جوق، وعان جاعداي كەلەتىن ەمەس.
— ەندى پە ىستەمەكسىڭدەر؟
— زاعيپا وقۋىن ءبىتىرىپ، اۋىلىنا بارادى. ءبىر جىل سوندا قىزمەت ىستەيدى، ەندىگى جىلى ينستيتۋت بىتىرگەن سوڭ مەن ىزدەپ بارام دا، ۇيلەنەم.
مۇقاننىڭ كوزدەرى ودان بەتەر ءموليىپ كەتتى. كۇدەر ۇزگەن داۋىسپەن:
— قو-و-و-ي! — دەپ، قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
— ەندەشە ءبىتتى!
مەنىڭ جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى:
— نەگە بىتەدى؟
— اۋىلىڭا كەتتى دەگەنشە، زاعيپا سەنەن مۇلدەم كەتتى دەي بەر.
زاعيپا تۋرالى مۇقان جامان بىردەڭە ەستىپ، بىلگەن ەكەن دەپ، مەندە ەندى ودان بەتەر زارە قالمادى،
— نەگە ولاي دەيسىڭ؟
— ءما، وقى مىنا حاتتى.
اۋزى اشىلعان كونۆەرتتىڭ ىشىندە كەرەگە كوز داپتەردىڭ ەكى پاراعىنا سىقاپ تۇرىپ جازىلعان ءتورت بەت جازۋ. مەن ونى ءبىر ەمەس، ەكى قايتالاپ وقىدىم. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەگەندەي، مىنە، ەندى تاعى دا ۇڭىلە قاراپ وتىرمىن. نە دەگەن سۇمدىق! مارجان، مەن بىلەتىن مارجان، بۇيتەدى دەپ، كىم ويلاعان؟!
* * *
مەنىڭ كوز الدىمدا سۇڭعاق بويلى، كەلبەتتى، مىنەزى اۋىر قارا قىز. بويىن تىك ۇستاپ، جان-جاعىما اققۋشا پاڭدانا قاراپ جۇرەدى. مۇرنىنىڭ ءسال عانا كارتوپقا ۇقسايتىندىعى بولماسا، وزگە بەت-الپەتى كەلىستى. اتا-انا تاربيەسىن، ايرىقشا ماپەلەۋ كورىپ وسكەن ادەپتى، نازىك مىنەز يەسى. بۇل مارجان ەدى.
مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا مارجان ەكەۋمىز بىرگە وقىعانبىز. ءبىزدىڭ كۋرستاعى ەڭ اقىلدى دا، كورىكتى قىز وسى بولاتىن. ساباقتى جاقسى وقيتىن. دامەلى جىگىتتەردەن مارجاننىڭ سوڭىنا شام الىپ تۇسپەگەنى كەم دە كەم.
ءبىر ۇمتىلىپ، جولى بولماي قالعانداردىڭ قاتارىندا، شىنىمدى ايتسام، مەن دە بارمىن. بۇعان ءبىراق قىزدان گورى ءوزىم كوبىرەك كىنالى ءتارىزدىمىن. باتىل بولا المادىم، جاس-قانشاقتىق ىستەدىم.
كىم بىلەدى، قۇداي بويدى بۇدان گورى ۇزىنىراق ەتىپ بەرگەندە، جولىم الدە بولىپ تا قالار ما ەدى؟ ءبارى وسى بويدىڭ شاعىندىعىنىڭ كەسىرى.
مەن ءبىر رەت مارجاندى كينوعا شاقىردىم. ول وپ-وڭاي كەلىستى. مارجان پاتەردە تۇرۋشى ەدى. ۋادەلى مەرزىمدە، ۋادەلى جەردە ساپ ەتە قالدى. سۇعاناق جىگىتتەردىڭ تالايىنا پىسقىرىپ قارامايتىن مارجاننىڭ بۇل قىلىعى مەنى شەكسىز قۋانتقان ەدى.
مىنە، مارجان ەكەۋمىز كينوعا كەلە جاتىرمىز. قولتىقتاپ ۇستاپ السام، قاتىپ-اق، كەتەتىندەي. ءبىراق وعان باتىلسىزبىن. جوق. مارجان قولىمدى سىلكىپ تاستار دەپ، قورىنعاننان ەمەس. ونىڭ بويىنىڭ ماعان قاراعاندا ازداپ ۇزىندىعىنان...
قاپ دەپ، ىزالانام ىشىمنەن. تىم قۇرسا، بويىمىزدىڭ تەڭ بولماعانىن كوردىڭ بە؟
ال كينودا قاتار وتىرعاندا باتىلداۋمىن. مارجاننىڭ يىعىنا يىعىمدى تاقاي تۇسەم. جوق، مارجان كەت ءارى ەمەس.
وتىرعاندا بويدىڭ ۇزىن-قىسقالىعى ونشا بىلىنبەيدى. ەح، شىركىن، بۇكىل ءومىرىمىز ەستىپ وتىرۋمەن وتسە.
مەنىڭ مارجانعا قىرىنداۋىم ءبىتتى وسى كەشپەن. ەنەسىنە ىلەسكەن تايعا ۇقساپ، ەلگە كۇلكى بولارمىن دەدىم دە، ەندى قايتىپ جولامادىم. ىشىمنەن ونى قيماي تۇرسام دا، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدى جاڭا جالعاي باستاعان ماحابباتتىڭ نازىك ءجىبىن ءبىرجولاتا ءۇزدىم ءوز قولىممەن.
وسىنىڭ ءبارىن-بارىن دە مارجان تۇسىنگەن ءتارىزدى.
كەلەر جىلى مەن كەتتىم ول كۋرستان، ءتورت جىلدىق پەدينستيتۋتقا اۋىستىم.
* * *
وتكەن جىلى ءبىر كۇنى مارجاندى وسى مۇقاننىڭ قاسىنان كوردىم. مۇقان مەندەي ەمەس، بيىك. ءىشىم قىزعانىشتان بۇلقان-تالقان بولدى. سوندا دا ول ەكەۋى بىرەۋىنە بىرەۋى تەك، ەكەنىن امالسىز مويىنداعان ەدىم.
قۇداي مۇقانعا بويدى دا، مۇرىندى دا اياماي بەرە سالعان.
سودان كەيىن مارجان مەن مۇقاننىڭ جۇپتارى جازىلمايتىن بولدى. جۇرت ولاردى قىز جىبەك — تولەگەن دەپ، اتاي باستاپ ەدى.
وتكەن جىل مارجان ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر ينستيتۋتىن وزات ءبىتىرىپ، ءوزىنىڭ گۋريەۆىنە قىزمەتكە كەتكەن. ال مۇقاننىڭ وقۋ بىتىرۋىنە ءالى بولسا ءبىر جىل بار.
اقىلدى جىگىت مۇقاننىڭ ينستيتۋت بىتىرمەي ۇيلەنگىسى كەلمەيتىن. «ينستيتۋتى بىتىرەم. سوسىن، گۋريەۆكە مارجاندى ىزدەپ بارام، ۇيلەنەم» دەيتىن. ۋادەلەرى قۇددى ءبىزدىڭ، زاعيپا ەكەۋمىزدىڭ، ۋادەلەرىمىز سەكىلدى بولاتىن.
سودان بەرى مارجاننان مۇقانعا حات ۇزبەي كەلۋشى ەدى. «مەنىڭ مۇقانجانىم..» دەپ باستالاتىن حاتتىڭ ءسوزى. ال مىناۋ بولسا «مەنىڭ مارجانىم» دەپ باستايتىن. ءبىرىن ءبىرى ەلجىرەي سۇيىسكەن ەكى جۇرەك تەك وقۋ جىلىنىڭ ءبىتۋىن ارمانداۋمەن بولاتىن. ءبىز بۇلاردىڭ ۋادەگە بەرىك جاندار ەكەنىنە شەك كەلتىرمەي، سەنەتىن ەدىك.
ەندى مىنە، ادال دەگەن قازاننان شوشقانىڭ باسى شىقتى. ويلاماعان جەردەن مارجاننان مىناداي سۇمدىق حات كەلىپ جەتتى...
* * *
«... مۇقانجان، كىنالى مەنمىن. تەك مەن عانامىن... ءيا، ءيا، مەن...مەن...مەن... سەنىڭ تازا، اق جۇرەگىنە تىكە قارار بەتىم بولماي وتىر...
...ال مەن كەتتىم... ماڭگى-باقي كايتا شىقپاس بولىپ كەتىپ بارام...
اتا-اپام زورلاعان جوق. بۇرىنعىنىڭ قىزىنشا اتقا مىنگەستىرىپ، قول-اياعىمدى تاڭىپ بەرىپ وتىرعان جوق. مەن ىنجىق بولدىم. ءوزىمنىڭ ءومىر جوسپارىم بار ەكەنىن دەر كەزىندە ولارعا بىلدىرە المادىم. كەش قالدىم...
سەرت بايلاپتى، ءبارىن دە مەنسىز كەسىپ-پىشىپ قويىپتى. ەندى اكە-شەشەمدى جەرگە قاراتىپ، بۇكىل ەل-جۇرتقا كۇلكى ەتىپ، جارالماعىر قۋ جالعىز، نەگە جارالدىڭ دەگىزىپ، تىزگىندى قولىما جيىپ الۋ ەرلىگى مەنەن شىقپاۋعا اينالدى...
حوش، مۇقانجان، بۇل ءبىزدىڭ ەڭ سوڭعى حاتىمىز».
مارجان حاتىنىڭ سوزدەرى مىنە وسىنداي. ياپىر-اۋ، سەنەم بە، سەنبەيمىن بە؟ سەنبەيىن دەسەم، تانىس جازۋ. «س. شورتانباي، سەميلەتنيايا شكولا »دەگەن تانىس ادرەس.
جازۋ دا، ادرەس تە مارجاندىكى.
حاتتى ماعان بەرىپ قويىپ، مۇقان موينى سالبىراپ، ءالى وتىر. شارشاعان. ءتۇنى بوي ۇيىقتاماعان ادامشا كوزدەرى قىزارا دومبىعىپ ءىسىپ كەتكەن. (كىم بىلەدى وڭاشادا، مۇمكىن، بوزداپ، جىلاپ تا العان بولار!) بۇكىل ومىرىنە تىرەك ەتكەن ماحابباتى ويلاماعان جەردەن كۇل بولىپ، قيراپ تۇسكەنىن كورىپ، ازاماتىم ەسىنەن ءبىرجولاتا تانىپ قالعان ءتارىزدى. تۇڭىلگەن سەكىلدى بارىنەن. ومىرلىك اينىماس دوس بولاتىنىنان دا، بۇزىلماس سەرت بولاتىنىنان دا كۇدەر ءۇزىپ، توقىراپ تىنعان ءتارىزدى.
مۇقان ىشىندەگىسىن كوپ اقتارا بەرمەيتىن ۇستامدى جىگىت. الگىنىڭ ءبارىن ءوزى ايتپايدى، كوزى ايتادى، تەنتەك بولعان تاناداي مەڭىرەيگەن ءتۇر-تۇسى ايتادى. «سەن بۇعان قالاي قارايسىڭ؟» دەپ، مەنەن پىكىر سۇرامايدى. وعان ەندى پىكىردىڭ دە، تۇكتىڭ دە قاجەتى جوق.
مەن مۇقاندى عاجاپ اياپ كەتتىم.
40
قىس بويى جارىم قۇرساق جۇرگەندىكتەن مەن، استە كوكتەمگە كوتەرەم بولىپ جەتەم. كۇن جىلىپ، جەر اياعى كەڭىسىمەن قالادان كەتكەنشە، ەلگە جەتكەنشە اسىق بولىپ تۇرام. ويتكەنى جازبەن بىرگە ەل ىشىنە بەرەكە كەلەدى؛ ءايران-سۇت مولايادى، اش ارىققا ءارى اس، ءارى شيپا، ءوزىم عاجاپ جاقسى كورەتىن، بار تاماقتىڭ تورەسى قىمىز اينالايىن شىعادى.
دەكان داۋلەتبايەۆ، باياعىدا ارامىزدا ازداپ قۇيىن ۇيتقىپ وتكەنىنە قاراماستان، ءوز ادامىم. كەزەكتى ەمتيحانداردى مەنىڭ، قاشان دا، مەرزىمىنەن بۇرىن تاپسىرۋىما ول ابدەن ۇيرەنىپ العان. تيتتەي دە قارسىلىق جاسامايدى. «سەنىن. ەلىڭ باي. ەت كوپ، قىمىز كوپ. باراسىڭ دا، راقاتقا باتاسىڭ» دەي وتىرىپ، ەمتيحاندى مەرزىمىنەن بۇرىن تاپسىرۋدىڭ رۇقسات قاعازدارىنا دەرەۋ قول قويىپ بەرەدى.
ونىڭ بۇل جاقسىلىعىن مەن ءارقاشان دا ۇمىتپاۋعا تىرىسام. سوڭىنان ەلدەن كەلگەن سوڭ وزىنە ادەيىلەپ سالەم بەرىپ، امان-ەسەن كەلىپ قالعانىمدى ايتىپ:
— مىناۋ ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءدامى ەدى، — دەپ، گازەتكە ورالعان بىردەڭەلەردى اس ىشەتىن ستولدىڭ ۇستىنە قويىپ كەتۋگە مەن دە ۇيرەنىپ العام.
بيىل دا ەلگە جازعى دەمالىسقا باسقا ستۋدەنتتەردەن ءبىر ايداي بۇرىن كەلدىم. زاعىش قالادا. مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىرادى.
ەل ءىشى سوعىس كەزىندەگىدەي ەمەس، تارتىپتەلىپ، تۇزەلە باستاعان. ماشينا، تاركتور قايتادان كوبەيەيىن دەگەن. قول ەڭبەگىنىڭ ۇلەسى ازايۋعا بەت العان. بۇل سوڭعى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ تۇيىقتا بۋدان دا باسقا ءبىرسىپىرا ايتۋلى وزگەرىستەر بولعان.
ءنۇرالى تۇرمەدە. بۇرناعى جىلعى كوميسسيادان كەيىن كولحوز داۋلەتىن تالان-تاراجعا سالعانى ءۇشىن التى جىلعا سوتتالعان. ءقازىر ىلە بويىندا ەنبەك تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ بىرىندە قوي بارادى دەپ ەستيمىن.
باس بۋحگالتەر ءجۇنىس سوتتالۋدان امان. ءقازىر باسقا كولحوزدا، جاي بۋحگالتەر.
— ادىلدىك اقىر ءتۇبى وڭعا باسىپ، جاقسىلىقتىڭ اق مامىق قاناتى ءبىزدىڭ بوساعانى دا شارپىپ وتكەن. بىلتىرعى وقۋ جىلىنىڭ باسىنان قانىشا جەڭگەم مۇعالىمدىك قىزمەتىنە كايتا تۇرىپ. وسى كۇنى ءوزىمىزدىڭ اۋىلدا جەتى جىلدىق مەكتەپتە ورىس تىلىنەن ساباق بەرەدى.
اۋدانعا احمەتوۆ دەيتىن جاڭا سەكرەتار كەلەدى. جۇرت ونى ءادىل، قاراپايىم، ىسكەر ادام رەتىندە جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاي باستايدى. ادىلدىگىن كورەيىن دەيدى دە، قانىشا جەڭگەم سوعان بارادى. ءوزىنىڭ ءبىر كەزدە نۇرالىدەن شەككەن ءزابىر-جاپاسىن، مۇعالىمدىك قىزمەتتەن جازىقسىز بوساعانىن تاپتىشتەپ تۇگەل ايتىپ بەرەدى.
احمەتوۆ ۇيىپ تۇرىپ تىڭدايدى. ءنۇرالى بولسا، انە، اناداي بولدى، ءوزى قازعان ورعا وماقاسا ءوزى قۇلادى. تابان اۋزىندا اۋداندىق وقۋ بولىمىنە تەلەفون سوعىپ:
— اسىلبەكوۆا جولداسقا وزىنە لايىق قىزمەت تاۋىپ بەرىڭدەر، — دەپ، تاپسىرادى سەكرەتار.
احمەتوۆتىڭ ايتقانى مۇنداعى جۇرت ءۇشىن بۇلجىمايتىن زاڭ.
Miنe، ءبىر جىل بولدى قانىشا جەڭگەم ەزىنىڭ سۇيەتىن جۇمىسىندا كايتا ىستەپ ءجۇر.
ءنۇرالى قامالعان سوڭ از كۇننەن كەيىن ساۋلە دە قايتىس بولعان. ەكى قىزدىڭ ەكەۋى وسى كۇنى قاراسازدا ينتەرناتتا. ءبىر كەزدە تۇيىقتىڭ حالقىنا جارتى پاتشا كورىنگەن ءنۇرالى اۋلەتىنىڭ توپىراعى وسىلايشا توز-توز بولعان.
41
دەمالىسىم دەمالىس بولاتىنداي ءتۇرى جوق. ويىمنان انەۋگى مۇقان كورسەتەتىن مارجان حاتى شىقپايدى. سول ارقىلى ءوزىمنىڭ قالادا قالعان، وسى كەزدە مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىرىپ جۇرگەن زاعىشىم شىقپايدى. از كۇندە ول دا وقۋىن بىتىرەدى، ءوزىنىڭ پاۆلودارىنا جولداما الادى.
الماتىمەن حوش ايتىسىپ كەتەدى.
مارجانعا ۇقساپ، سول كەتكەننەن مول كەتىپ جۇرمەي مە؟
ءبىر جىلعا دەيىن كىم بار، كىم جوق؟
توسەگىنىڭ ۇستىندە جاستىعىن جۇمارلاپ ارقاسىنا تىرەپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ وتىرعان مۇقان، ونىڭ سونداعى ايانىشتى ءتۇر-تۇسى كەز الدىمنان كەتپەيدى...
زاعىش ەندى مەن ءۇشىن ايىقپاس ۋايىمعا اينالدى.
ءيا، ەل ءىشىنىڭ جايى وزىمە بەلگىلى. الماتىدان وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن سەرەڭدەي بويجەتكەندى ونداعى جۇرت ءوز ەركىن وزىنە بەpiپ، جايقانداتىپ قويا ما؟ ءتىپتى دە قويمايدى. ۇيدەن كادام اتتاپ شىعىپ كورسىن، بۇعالىقتى اناڭ دا، مىنان دا لاقتىرۋشىلار تابىلادى. سونىڭ ءبىرى بولماسا، ءبىرى زاعىشتىڭ نازىك قىلموينىنا تۇزاققا ساپ ەتىپ ىلىگەدى. بولدى — ءبىتتى، تۋلاعانمەن ەندى ەشتەڭە شىقپايدى. مارجانعا ۇقساپ، زاعىش تا ساتىپ العان مالشا الدەكىمنىڭ جەتەگىندە تومپاڭداپ كەتە بارادى. ەڭ مىقتاعاندا ماعان كوز جاسىن سوراعىتىپ: «ال، كەتتىم مەن... كەتتىم سۋ تۇبىنە. ماڭگى-باقي قايتا شىقپاس بولىپ كەتىپ بارام...» دەپ، دارمەنسىز حات قانا جازىپ ۇلگەرەدى.
ۋادەگە بەرىك قىز انا مارجانداي-اق بولار. انە، نە كەلدى سونىڭ قولىنان؟ تۇك تە كەلگەن جوق.
ءبىرىن ءبىرى شىنايى ءسۇيدى دەگەن جاندار. مۇقان مەن مارجانداي-اق بولار.
ءيا، ءبىر جىل ول ايتۋعا عانا وڭاي. ايتپەسە، از ۋاقىت ەمەس.
ويلاي بەرسەم، كۇدىك ۇستىنە كۇدىك جامالا بەرەدى. جانە ءبارى دە قيسىندى. مۇقانعا تۋعان قايعىلى كۇن ەرتەڭ ماعان دا تۋاتىنى ءسوزسىز ءتارىزدى. زاعىشتى ۋىسىمنان شىعارىپ، ەلىنە جىبەرمەۋىم كەرەك سەكىلدى. ەگەر سۇيەتىنىم راس بولسا، وسى بيىل، قالاي دا، ۇيلەنۋىم كەرەك. ايتپەسە، باسىمدى بەكەرگە قاتىرماي، ول جايلى مۇلدەم ۇمىتۋىم قاجەت.
* * *
شەشەم مەن جەڭگەمنەن وزگە كىمىم بار اقىلداسار؟ قىسىلىپ، قينالىڭقىراسام دا زاعىشتىڭ جايىن ولارعا ايتپاق بولدىم. نە دەر ەكەن؟ ءبىر كۇنى كەشكى شايدىڭ ۇستىندە ءازىل شىنى ارالاس ەتىپ:
— اپا، وسى ۇيلەنسەم قايتەدى؟ — دەدىم.
— ۇيلەن، — دەدى شەشەم مەنەن تەك وسى ءسوزدى كۇتىپ جۇرگەندەي ءىلىپ اكەتىپ.
— جوق شىن ايتام.
— ە، مەن قالجىڭ ايتىپ وتىر عوي دەيمىسىڭ؟ ۇيلەن. ۇيلەنەتىن ۋاقتىڭ باياعىدا بولعان. سەن قۇرالپى بالالار وسى كۇنى ءبارى ۇيلەندى. الدى اكە-شەشە بولىپ، بالا ءسۇيىپ وتىر. سەن سولاردان كەمبىسىڭ؟
بالاسىنىڭ ەر جەتىپ، ۇيلەنۋىن قازاق قۋانىش كورەدى. ادام بولعاننىڭ بەلگىسى وسى دەپ بىلەدى. سول مىنەز، سول تۇسىنىك مەنىڭ شەشەمدە دە بار. ءبىر كەزدە سارسەبەك اعايىما دا ۇيلەن، ۇيگە ءبىر شۇيكەباس كىرگىزىپ بەر دەپ، قۇلاعىن قاجاپ مازا تاپتىرمايتىن.
قانىشا جەڭگەم شەشەمدى قوستادى:
— جاقسى ادام بولسا، ءبىرىڭدى ءبىرىڭ شىنايى سۇيسەڭدەر، بار دا الىپ كەل. ەندىگى جىلعا قاراتاتىن تۇك تە جوق. سەن وقۋىڭدى بىتىرگەنشە وسىندا بولار. مەنىمەن بىرگە قىزمەت ىستەر.
قاشايىن دەگەن قويانعا ءتايت دەگەن سەبەپ، مەن ەندى ۇيلەنۋگە بەل بايلادىم. زاعىشپەن بۇرىنعى جاساعان ۋادە-جوسپار تاس تالقان بۇزىلدى. الماتىعا وعان تىعىز تەلەگرامما جونەلتىلدى: «كۇت مەنى. كەلەم!»
* * *
تۇيىقتىڭ حالقى نۇرالىدەن قۇتىلعان. كولحوز پرەدسەداتەلى بۇل كەزدە اقجىگىتوۆ دەيتىن ىندىنى جۋاس، ادال، وتە ءبىر قاراپايىم، جاقسى ادام. قاراسازدان كەلگەن. مەن ونى بۇرىننان بىلەم. سوعىسقا دەيىن اۋداندا كولحوزدىڭ باستىعى بولاتىن. سول اقجىگىتوۆ مەنىڭ ۇيلەنگىم كەلەتىنىن ءبىلىپ، ەسىمنەن كەتپەيتىندەي جاقسىلىق جاسادى.
بىرنەشە ايدىڭ جالاقىسىن قۇراستىرىپ، وسى كوكتەمدە جەڭگەم بىرەۋدەن ءبىر ۇرعاشى تانا ساتىپ العان ەكەن. ءوسسىن، ساۋىن بولسىن دەگەن ءۇمىت تاعى. اقجىگىتوۆتىڭ جاردەمىمەن سونى ەندى كولحوزعا وتكىزدىك تە، ورنىنا مىناۋ دەگەن ءارى ۇلكەن، ءارى سەمىز نىلدەي كوك وگىز الدىق. ونى قاراسازعا اپارىپ سويىپ، ەتىن قاساپ ەتىپ ساتتىم. ەتتىڭ ءارى ءزارۋ، ءارى قىمبات كەزى. جارتى كۇنگە جەتكىزبەي تالاپ اكەتتى. تۇسكەن اقشانى قالتاما سالىپ الدىم دا، الماتىعا زاعىشقا تارتتىم.
ينستيتۋتتاردا وقۋ جىلى اياقتالا قويماعان. مەنىمەن بىرگە وقيتىن ستۋدەنتتەر ءالى دەمالىسقا تاراپ ۇلگەرمەگەن.
زاعىش مەنىڭ نە ويمەن شۇعىل كەلە جاتۋىمدى، ارينە، تۇيسىنەدى.
مىنە، ول ەكەۋمىز تاعى دا بىرگەمىز.
— نەگە كەلدىڭ؟ — دەپ كۇلەدى.
— سەنى الىپ كەتۋگە كەلدىم.
— ۋادە قايدا؟
— ۋادە بۇزىلدى.
رەستوران جالداپ، توي جاساپ ۇيلەنۋگە شاما كەلمەيدى. ەن جاقىن دەگەن بەس التى جولداستارىممەن زاعيپانى ورتاعا الىپ، پاركتەگى اشىق اسحاناعا كەلدىم. مانتى، سىرا، اراق الدىق. ءبىزدىڭ ەرلى-زايىپتى بولۋىمىزدى وسىلاي اتاپ وتتىك.
«توي» سوڭىنان جولداستارىم جاتاقحاناداعى بولمەنىڭ كىلتىن ماعان بەرىپ، قولىمدى ءۇنسىز قىسىپ، تاڭەرتەڭگە دەيىن ساۋ بولىڭدار دەپ، وزدەرى باسقا جاقتان ورىن تاۋىپ تۇنەمەككە تايىپ وتىرىستى.
زاعىشتى قولتىقتاپ، جاتاقحاناعا الىپ كەلدىم. شام جاقتىم. بىرەۋىنە بىرەۋى تاقالا قويىلعان التى توسەك. سونىڭ تەرەزە جاق بۇرىشتاعى بىرەۋىسى مەنىكى. وسىنداعى باسقا توسەكتەردەن ەشقانداي دا ايىرماسى جوق.
تاپ كازىر قولىم جاڭا جەتكەلى تۇرعان جار ءسۇيۋدىڭ قۋانىشىن ويلاپ، جۇرەگىم اتشا تۋلاپ، ەسىكتى ىشىنەن كىلتتەپ، بەكىتىپ جاتىرمىن.
شام ءسوندىرىلدى...
42
ءسويتىپ، باس-اياعى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە سەميالى ادام بولىپ، شىعا كەلدىم.
كوك وگىزدىڭ ءبىراز اقشاسى قالتادا. زاعىش ەكەۋمىز وعان كوك بازارداعى دۇكەندەردى ارالاپ، ەكى كىسىلىك تەمىر كەرەۋەت، جامىلعى-توسەنىش ءتارىزدى ءبىراز زاتتار ساتىپ الدىق. ءوزىمىزدىڭ اۋداننىڭ جولشىباي ءبىر ماشيناسى كەزدەسىپ، ەشقانداي اۋرە-سارساڭسىز تۇيىققا جەتتىك.
ەسىكتىڭ ءدال الدىندا دىر ەتە قالعان ماشينا داۋىسىن ەستىپ، ۇيدەن شەشەم اتىپ شىقتى. سوڭىندا كورشى ايەلدەر. كەلگەن ءبىز ەكەنىمىزدى كورىپ، شۋلاپ ۇيگە قايتا كىرىپ كەتتى. دايىنداعان شاشۋلارى بار ەكەن. ماشينادان ءتۇسىپ تە ۇلگەرمەگەن زاعىشتىڭ توبەسىنەن قانت، كامپيت، قۇرت ارالاس نوسەر تاسىرلاپ جاۋدى دا كەتتى.
شوفەردان باستاپ، تالاپايلاپ تەرىپ جەپ ءجۇر.
...كۇز. قالاعا كايتىپ كەلدىم. ءالى ءبىر كۋرس وقۋىم بار. زاعيپا ءوزىمىزدىڭ اۋىلداعى مەكتەپكە باستاۋىش كلاستاردىڭ بىرىنە ءمۇعالىم بولىپ ورنالاسقان.
تەك شەشەم اۋىرىپ قالا بەرەدى.
كوكتەم. لەكسيا باياعىدا توقتاعان. مەملەكەتتىك ەمتيحانعا باس الماي دايىندالۋ ۇستىندەمىز. قانىشا جەڭگەمنىڭ قولىمەن تەلەگرامما الدىم: «ۇلدى بولۋىڭمەن قۇتتىقتايمىن!»
ۋرا! مەن اكەمىن! اكە قانداي قۋانىش!
ۇل تاپقىزعان اكەمىن. بۇل ەندى ماقتانۋعا تۇرارلىق جاي.
جاتاقحانادا وزىممەن بىرگە تۇراتىن جولداستارىم تۇيگىشتەپ ءجۇر:
— ۇلىڭدى جۋاسىڭ، — دەيدى.
ە، جۋماي شە!
سىراحانادا گۋ-گۋ ەتىپ، مەنىڭ ۇلىمدى جۋىپ وتىرمىز،
— بەيشارا، بويداقتار، ىشىڭدەر مەنىڭ ارقامدا.
مۇقان دا وسىندا.
— سەن دۇرىس ىستەدىڭ. بىلتىر ۇيلەنبەگەندە، زاعيپا ساعان جوق ەدى، — دەيدى. ءوزىنىڭ باسقا بىرەۋگە، كولدەنەڭ كوك اتتىعا بۇيىرعان مارجانى ەسىنە ءتۇسىپ، ءبىر ساتكە تۇنجىراپ، سۇلىق وتىرىپ قالادى.
— وۋ سابيگە ات قويۋ كەرەك ەمەس پە؟
— اتتى، مۇمكىن، قويىپ تا قويعان شىعار؟
— جوق، قويمايدى. اكەسىنىڭ ەركىنسىز بالاعا ات قويىلمايدى.
— وندا ات تابىڭدار. مىناۋ دەگەن ايدىك ات بولسىن. ادام اتتارى قارشا بوراپ جاۋىپ كەتتى: باقىت، سەرىك، قۋانىش، مۇرات، ارمان... بىرەۋ ءتىزىپ جازىپ وتىر.
— تاعى قانداي؟
— دارىن، ماقسات، جىگەر...
اركىم دۇنيەدەگى ەڭ سونى، ەڭ اسەم اتتى ايتپاققا تىرىسادى. ءسابيدىڭ الداعى ۋاقىتتا كىم بولىپ شىعاتىنى وعان بۇگىن قويىلماقشى اتقا تىكەلەي بايلانىستى ءتارىزدى.
— سونى، سونى ات بولسىن.
سونى ات وڭايلىقپەن تابىلا ما؟ ساۋ دا ەمەس، كىلەڭ ءىشىپ العان ماس باستار. Mac كەزدە ادام ويلاپ جارىتا ما؟ تىلىنە ءبىرىنشى ورالعان اتتى ايتا سالادى:
— ەسىل بولسىن.
— ەسىل ول وزەن اتى.
— «ەسىل ەر» دەيتىن دە ءسوز بار ەمەس پە؟
— ەسىل ەر دەپ، ولگەن ادامعا ايتادى
— ءتايت، جاعىڭ قارىسسىن!
وڭەشتى جىرتا-جىرتا، اقىرى، «قۋانىش» دەگەن اتقا توقتادىق. اتا-اناسىنىڭ تۇڭعىش قۋانىشى، كازىرگى ناق كوڭىل كۇيى.
— يدەيا!
— ايت!
— وسى وتىرعان ءبارىمىز دە ءبىر كەزدە ۇيلەنەمىز. ءبارىمىز دە ەرلى-زايىپتى بولامىز.
— مىنا مەن ۇيلەنبەيمىن!
— ۇيلەنبەسەڭ، وزىڭمەن كەت! تىنىش وتىر، مىنا مەندە مىناداي ءبىر ۇسىنىس بار: تۇڭعىش تۋعان بالالارىمىزدىڭ اتىن قاي-قايسىمىز دا قۋانىش دەپ قويايىق! ويتكەنى...
— ۋرا! مەن قولدايمىن!
ويتكەنى، قۋانىش دەگەن ات ۇلعا دا، قىزعا دا بىردەي جاراسىمدى.
— تابىلعان اقىل!
— مىناۋ تاريحتا قالاتىن نارسە!
— ءاي، وسى ءوزى تەگىن ەمەس. وسىنىڭ باسى باس-اق!
ءبارىمىز سەرت بايلاسىپ، قول الىستىق.
ارادا ەكى-ۇش جىلداي ۋاقىت وتەدى. وسى وتىرعانداردىڭ ءبارى سەميالى بولادى. دۇنيەگە تۇڭعىش بالالارىن اكەلەدى. ءبارىنىڭ اتى قۋانىش. قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە كىلەڭ قۋانىش اتتى بالالار مەن قىزدار تومپاڭداپ جۇگىرىپ جۇرەدى.
— قانە، سول ءۇشىن!
كىلەڭ قۋانىشتار ءۇشىن!
وسى وتىرعان ءبارىمىز دە سەرتىمىزدە تۇرۋ ءۇشىن!
قىزمەت دەسە زاعيپا ءوزىن-وزى ۇمىتاتىن ادەتى.
ءتىرى ويىنشىق ءتارىزدى تىرباڭداعان، شالا تۋعان قۋانىشتى ەندىگى باعىپ-قاعۋشى ءوزى اۋرۋشاڭ شەشەم. تۇندە ول بەسىكتى توسەگىنىڭ قاسىنا الىپ جاتادى. ءسابيدىڭ قىڭق ەتكەن داۋىسى ەستىلسە، تۇرىپ تەربەتەدى. استى سۋ بولسا، جايالىعىن اۋىستىرادى. كۇن ارا تەمىر پەشكە وت جارىپ، لەگەنگە سۋ ىسىتىپ شومىلدىرادى.
— ءوس! ءوس! — دەپ، اياعىنان، قولىنان سالبىراتىپ ۇستاپ سوزعىلايدى.
ماعان سول كەزدە ءسابيدىڭ ءالى بەكىمەگەن نازىك اياق-قولى ءۇزىلىپ كەتەتىندەي كورىنەدى. ول شىر-شىر ەتىپ جىلاسا، جانىم اشىپ:
— اپا، اۋىرتتىڭىز عوي، اقىرىن، — دەيمىن.
— ءتايت! ماعان اقىل ايتپاي، اۋلاق كەت. ءوزىڭ قالاي وسكەنىڭدى بىلەمىسىڭ؟
ۇيدە اپام باردا مەن قۋانىشقا ونشا كوپ جولامايمىن. اناداي جەردە ستولدا باس الماي، ەمتيحانعا دايىندالۋمەن بولام. اپام ونى-مۇنى جۇمىسپەن ۇيدەن شىعىپ كەتسە-اق، بەسىكتەگى سابيگە جەتىپ بارام.
— قۋانىش! ءاي، قۋانىش.
بەت-الپەتى ءالى قالىپتاسىپ بولماسا دا، ءسابيدىڭ اۋماعان ءوزىم ەكەنى سەلتيگەن تاناۋىنان، جۇپ-جۇقا قىزعىلت ەرىندەرىنەن، قاس-قاباق بىتىمىنەن بىردەن تانىلعانداي. سوعان ءبىرتۇرلى ءىشىم جىلىپ، قىزىقتاپ قۋانىپ قارايمىن.
مەكتەپ كوشەنىڭ ەڭ شەتىندە، ءدوڭ ۇستىندە. سوعان قاراي اياعىمدى جايلاپ باسىپ، كەلە جاتىرمىن. ەڭ سوڭعى بالالارعا دەيىن قاسىمنان ءوتىپ كەتتى. ال زاعيپانىڭ قاراسى كورىنبەيدى.
جۇرە-جۇرە مەكتەپكە دە جەتتىم. ىشكە بالا كوتەرىپ كىرۋدى ىڭعايسىز ساناپ، سول ارادا سىرتتا تاعى ءبىرتالاي تۇرىپ قالدىم. جەر جۇتقانداي زاعيپا ءالى جوق.
ءسابي بەزىلدەپ، تاعى جىلاي باستادى.
مەن ونى جۇباتپاق بوپ وراۋىمەن سەكىرتىپ اسپانعا اتام. ءسابي جۇبانبايدى ودان بەتەر شىر-شىر ەتەدى. تاجىريبەسىز قولمەن القام-سالقام ورالا سالعان كورپەشە ءالسىن-السىن وراۋى جازىلىپ، ءسابيدىڭ جالاڭاش ءتانى كورىنىپ تە قالادى. مەن ماۋباس بۇعان ءمان بەرمەيمىن. ۋىزداي نازىك نارەستەگە سۋىق ءتيۋى مۇمكىن-اۋ دەپ، ويلاپ تا قويمايمىن.
ءبىر كەزدە، ارەڭ دەگەندە، مەكتەپتەن زاعيپا شىقتى. مۇنشا نەگە كەشىكتىڭ دەسەم، ديرەكتور شاقىرىپ، وتىرىپ قالدىم دەيدى.
مەكتەپتەن شىعا سۋىق جەل ازىناعان توبەشىكتىڭ ۇستىندە وتىرىپ، ول شىر-شىر ەتكەن قۋانىشتى ەمىزە باستادى. ءسابيدى مۇلدەم ولتىرۋگە ول ماعان سولاي كومەكتەستى.
ۇيگە كەلىسىمەن شەشەم بالانىڭ بەتىن اشىپ، قاراپ جىبەردى دە:
— تۇقىمدارىڭ قۇرىپ كەتكىرلەر-اي! سەندەر مىنا بالانى قۇرتىپسىڭدار عوي! قىرقىنان شىقپاعان نارەستەنى قىلتاناقتاي ەتىپ كوشەگە جەلگە الىپ شىققان كىمدى كورىپ ەدىڭدەر؟ بالاعا سۋىق تيگىزىپسىڭدەر عوي — دەپ جىلاپ جىبەردى.
ەكى وكپەسى سىر-سىر ەتىپ، ەتى كۇيىپ-جانىپ جاتتى دا، قۋانىش سول ءتۇنى ەل جاتار كەزدە قايتىس بولدى.
ەڭ سوڭعى رەت ىشقىنا دەمالىپ، اپ-ايقىن ءسابي كوزدەرىن كەڭ ەتىپ اشىپ، ماعان جاۋدىرەي قاراعانىن ايتساڭىز. «اكەم، قايتەيىن، حوش بول. دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ كەتۋىمە سەبەپكەر ءوزىڭ بولدىڭ» دەگەندەي ادامنىڭ ءىشى-باۋىرى ەلجىرەگەندەي كۇناسىز اۋىر مۇڭ، نارازىلىق بار ەدى كوز قاراسىندا.
ءسابيدىڭ سول كەيپى ەسىمنەن ءومىر-باقي كەتپەك ەمەس.
43
مەملەكەتتىك ەمتيحاننىڭ بولعانىنان بولادىسى قورقىنىش.
وسىنشالىق جاۋاپتى ۇلكەن سىننان ءبىر دە ءبىر ستۋدەنت سۇرىنگەنىن مەن ءوزىم كورگەن جوقپىن. ءتىپتى، اۋزىڭ قايسى دەسە، مۇرنىن كورسەتىپ، قاساقانا سۇرىنگىسى كەلسە دە، سۇرىندىرمەيتىن ءتارىزدى. كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى قولىنان، ءبىرى قولتىعىنان دەمەپ دەگەندەي، اسۋدان قالاي دا، اسىرىپ اكەتەدى. ولار تەك وسى ءۇشىن — ەشكىمدى ەمتيحاننان قۇلاتپاۋ ءۇشىن وتىرعانداي.
شىنتۋايتقا كەلگەندە مەملەكەتتىك ەمتيحاننىڭ ماڭىن كورۋگە جارامايتىن ماۋباستار ءبىزدىڭ كۋرستا بار بولاتىن.
وندايلارعا كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ايتار ءسوزى. مىناداي سەكىلدى:
— شىراق، مەملەكەت سەنى ءتورت جىل بويى تەگىننەن تەگىن وقىتتى. قوعام ءۇشىن قاجەتتى ءبىلىمدى مامان ەتىپ شىعارۋ جولىندا قىرۋار قارجى جۇمسادى. ەندى كەپ، مامان بولمايمىن، نادان بولام، ينستيتۋتتى بىتىرگىم كەلمەيدى دەيسىڭ. جوق شىراق، ونىڭنان تۇك شىقپايدى. مامان بولساڭ دا بولاسىڭ، بولماساڭ دا بولاسىڭ. ينستيتۋتتى بىتىرسەڭ دە بىتىرەسىڭ. بىتىرمەسەڭ دە بىتىرەسىڭ. بۇل ءۇشىن مىنا وتىرعان كوميسسيا مۇشەلەرى ءتيىستى ورىنداردىڭ الدىندا باستارىمىزبەن جاۋاپ بەرەمىز.
ءدال وسىلاي دەيتىن ءتارىزدى.
ونىسى راس-اۋ دەپ تە قالاسىڭ.
ال ءبىلىمسىز ناشار مامان دايارلاعانى ءۇشىن وقۋ ورنى جاۋاپ بەرىپتى دەگەندى مەن ءوزىم ەستىگەن جوقپىن.
...ەڭ سوڭعى مەملەكەتتىك ەمتيحاندى «بەسكە» تاپسىرىپ، ارقامداعى اۋىر جۇكتەن ءبىرجولاتا قۇتىلىپ، شىعىپ كەلە جاتىرمىن. ەسىك الدىندا دالىزدە ءالى ەمتيحان تاپسىرۋعا كىرمەگەن توپىرلاعان ءوزىمنىڭ ستۋدەنت جولداستارىم.
— قالاي تاپسىردىڭ؟
— قانداي سۇراقتار كەلدى؟
مەن جاۋاپ بەرۋ ورنىنا الگىلەردىڭ قورشاۋىنان شەتكەرىرەك سىتىلىپ شىقتىم. سوسىن شەكەمنەن ەجىرەيە قاراپ:
— ەي، بايعۇس، ستۋدەنتتەر-اي، جانىم اشيدى. سەندەر دە ماعان ۇقساپ ينستيتۋت بىتىرەتىن كۇندەرىن بولار ما ەكەنى — دەدىم.
— جولداستارىم ەرىكسىز كۇلىسىپ جاتىر.
* * *
مەملەكەتتىك ەمتيحان باستالماس بۇرىن ءبىزدى، ينستيتۋت بىتىرەتىندەردى كىزمەتكە ءبولۋ بولعان. اسپيرانتۋرادا وقۋعا قالۋ، استانادا كىزمەتكە قالۋ، باسقا قالالارداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنا، تەحنيكۋمدارعا ءمۇعالىم بولىپ بارۋ سەكىلدى بولاشاعى بار، ءماندى قىزمەتتەر ياعني جىلىكتىڭ مايلى باسى كۇنى ىلگەرى اركىم-اركىمشە مەنشىكتەلىپ، اتاپ-اتاپ قويىلعان. ول«اركىم-اركىم» وقۋدى وزات وقيتىندارمەن كاتار جوعارىدا سۇيەنىشى بارلار، توقپاعى مىقتىلار. ال مەندە توقپاق تا، سۇيەنىش تە جوق. ءبىراق وقۋدى مەن دە وزات وقيمىن. ءتورت جىلدىڭ ىشىندە ءبىر عانا ءپاندى «تورتكە» تاپسىردىم. قالعانىنىڭ ءبارى «بەس». مەملەكەتتىك ءتورت ەمتيحاننىڭ ءبىرىن «تورتكە»، قالعانىن «بەسكە» تاپسىردىم. سوعان قاراماستان ماعان جىلىكتىڭ مايلى باسى تۇگىل جاي باسى دا بۇيىراتىن ەمەس. قىزمەتكە بولەتىن كوميسسيانىڭ الدىندا تۇرمىن. تىم قۇرىسا، الماتى وبلىسىنا قالدىرۋدى وتىنەم. بىرىنشىدەن، وسىندا ءتۋىپ-وستىم. ءوز وبلىسىم. ەكىنشىدەن، ادەبيەتپەن اۋەستەنۋشى جاس اقىنمىن. ولەڭدەرىم گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە باسىلىپ ءجۇر. بالالارعا ارنالعان تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىمدى جۋىردا باسپا قابىلداپ الدى. استانادان ۇزاپ كەتسەم، بۇنداعى ءوزىم جاڭا ءۇيىر بولا باستاعان ادەبي قاۋىمنان قول ءۇزىپ الام عوي دەيمىن. مۇنىڭ ءبارىن كوميسسيا مۇشەلەرىنە ءارى ماقتان ەتىپ، ءارى بۇيرەكتەرى مەن جاققا بۇرۋ ءۇشىن ايتام.
سويتسەم، مەنىڭ وزىمە دە، تالانتىما دا پىسقىراتىن جان كورىنبەيدى. كوميسسيا پرەدسەداتەلى وقۋ مينيسترلىگىنەن كەلگەن، قامبالا بالىق ءتارىزدى قارنى قامپيعان تاپال سارى شال:
— مىلجىڭداماي بول، اتالعان مەكتەپتەردىڭ بىرەۋىن تاڭدا، — دەپ، اۋەلى زەكىپ، ۇرسا باستادى.
ول اتاپ، ۇسىنىپ وتىرعان مەكتەپتەر قازاقستاننىڭ قايداعى-جايداعى قيىر تۇكپىر -تۇكپىرىندە.
شىرت ەتىپ، قىرسىعىم ۇستاپ:
مەن ول اتالعان مەكتەپتەرگە بارمايمىن، — دەدىم.
سارى شال قاسىنداعى ينستيتۋت ديرەكتورىنا بۇرىلىپ: وسىندايلار ينستيتۋتقا قالاي ءتۇسىپ كەتىپ ءجۇر؟ قۋۋ كەرەك قوي! ينستيتۋت ەسىگىنە ءبىر شاقىرىم جەردەن قۋۋ كەرەك بۇندايلاردى! — دەدى.
بولار ءىس بولعاسىن مەن دە تارتىنبادىم. ەندى مەنى كامچاتكاعا ايداسا دا ءبارى ءبىر ەدى:
— سىزدەر قىزمەتكە دۇرىس ءبولىپ وتىرعان جوقسىزدار — دەدىم.
سارى شال شات-شالەكەي بولدى:
سەن ءبىزدى تەكسەرگىڭ كەلە مە؟ — دەپ، ستولدى بىرتىق جۇدىرىعىمەن قويىپ كەلىپ قالدى. — قارا! قارا مۇنى! انكەتاسىنىڭ ءتۇرى بولسا مىناداي ساتپاق — ساتپاق... سويتە تۇرىپ تاعى ءوزى...جىبەرگەن مەكتەپكە بارعىسى كەلمەيدى. ولاي بولسا، ءبىز ساعان مۇلدەم جۇمىس بەرمەيمىز! ال وندا قايتەر ەكەنسىڭ؟ يدي كۋدا حوچەش. جالۋيسيا كومۋ حوچەش. يش تى!..
اشۋى القىمىنا تىعىلعان سارى شال ءسوزىنىڭ سوڭىن ايتا دا الماي قالدى. بۇكىل موينى-باسى، ءۇش ەتاج بوپ قاتپارلانعان بۇعاعى پىسكەن شايان ءتارىزدى قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى.
Meن ونىڭ ءسوزىن ءۇنسىز تۇرىپ تىڭدادىم ىشىمدە بومبا جارىلۋعا دايىن ەدى. ءبىراق جارىلمادى. عاجاپ ۇستامدىلىق كورسەتتىم. بارىنەن دە سارى شالدىڭ مەنىڭ باياعىدا ەكى رەت سوتتى بولعانىمدى ەسىمە سالىپ جاتۋى ەتىم تۇگىل، سۇيەگىمنەن وتەتىن تىلدەپ، جابىرلەۋ ەدى.
وسى ءبىر جەكسۇرىن اتاق سوزدەن مەنىڭ قۇتىلاتىن كۇنىم بولا ما، جوق پا؟
ءۇشىنشى داپتەر
1
تۋلاعانمەم ەشتەڭە تىندىرا المادىم. مەنىڭ تاعدىرىم وقۋ مينيسترلىگىنىڭ قولىندا ەدى. ولارسىز بارار تاۋ، باسار جەرىم جوق جانە دە ءومىردىڭ وسىناۋ كەڭ جولىنا قادام اتتاپ شىعار كەزدە ارتىما ءبىرقىدىرۋ بىقسىعان شالا بايلانارىن سەزگەندىكتەن، اقىرى، الگى اتالعان مەكەمەگە سۇمىرەيىپ، قايتا قايتىپ كەلدىم. سىرت تۇلعاسى كامبالاعا ۇقسايتىن نەنى يتتەن جەك كورىپ ۇلگەرگەن بىرتىق سارى شالدان — مينيسترلىكتىڭ كادرلار ءبولىمى باستىعىنىڭ الدىنان قايتا شىعۋعا ءماجبۇر بولدىم.
الىسقا ۇزاي قويمايتىنىمدى ول بىلگەن. موينىمداعى بۇعالىقتىڭ ءبىر ۇشى شەڭگەلىندە ەنەنىڭ ونى ءۇزىپ جونەلۋگە دارمەنىم جوقتىعىن ول بىلگەن.
كونبىس بولعان ماستەكشە ەرتە مە، كەش پە نوقتاعا باسىمدى ءوزىم اكەپ تىعاتىن كەزىمدى كۇتىپ وتىرعان.
كەسپەلتەك سەمىزشە دەنەسىن ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا مىعىمداي تىرەپ، مەن جەڭىلگەن، ول جەڭگەن تاكاپپار پىشىندە مىسقىلمەن سويلەدى:
— كەل، قول، بۋنتار جىگىت. قالاي، اقىلىن، كىرەيىن دەدى مە؟ الىس وبلىستاردىڭ ءبىpىنە قىزمەتكە باراتىن بولدىڭ با؟ جوق الدە...
جۋاسىپ كەلىپ تۇرعانىمدى تۇرىمنەن بايقاعان ول ءسوزىنىڭ سوڭىم ايتپادى.
— بارماسقا لاجىم جوق.
— وكىمەت سەندەرگە قىرۋار قارجى جۇمساپ وتىرادى. ءبىلىم بەرەدى. ال سەندەر مەملەكەت الدىنداعى بورىشتارىڭدى ۇمىتاسىڭدار... — دەپ، سارى شال جاتتاندى سوزدەرىمەن تاعى ءبىراز قاجاي ءتۇستى.
ەكى يىعىم سالبىراپ، ءتىلىمدى تىستەپ، تۇرا بەردىم. ءبىر اۋىز قارسى سويلەسەم، وزىنە قارسى قول كوتەرگەن قاباعان يتشە وشىكتىرىپ الام. ول ماعان تاپ ءقازىر زيان. ويتكەنى، الىس وبلىستاردىڭ دا كۇن كورۋگە قولايلى دۇرىستاۋ، بۇرىستاۋى بار. سونىڭ دۇرىستاۋ بىرەۋىنە جىبەرسە ەكەن دەپ، تاۋەلدىمىن.
باعامدى ونشا تۇسىرگىم كەلمەي، كەرگىگەن بولدىم دا، كەلىستىم، اقىرى. ەندىگى ءدام ماعان كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك باتىسىنان، ءوزىم بۇرىن بولماعان، كورمەگەن ن. وبلىسىنان بۇيىراتىن بولدى. بۇرىن تەك سىرت ەستۋمەن بىلەتىن بەيتانىس ولكە. بەيتانىس ادامدار.
مينيسترلىك ايەلىمە دە وسى ارادان جولداما بەرىپ جىبەرەتىن بولدى.
— شەت وبلىستارعا سەندەر بارماعاندا، كىم بارادى؟ ءبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ۇرىعىن اۋىلدىق جەردە سەندەر سەپپەگەندە، كىم سەبەدى؟ الىس وبلىستاردا وسى كۇنگە دەيىن ءالى دە ءبىر جوعارى دارەجەلى ءبىلىمدى ءمۇعالىمى جوق ورتا مەكتەپتەر بار. قالاي ويلايسىڭ، وسى جاراي ما؟
سارى شالدىڭ بۇل ايتىپ جاتقاندارى، ارينە، قيسىنسىز ەمەس ەدى.
پوەزد ءۇستى. پلاسكارت ۆاگون. وڭتۇستىك قايداسىڭ دەپ، زاعىش ەكەۋمىز جولعا شىققان بەتىمىز.
ءبىر ايدان اسا تۇيىقتا، ەلدە بولدىم. ول مەنىڭ ۇلكەن ەڭبەك جولىنا اتتانار الدىندا دەمالىپ، كۇش جيعانىم ىسپەتتى ەدى.
شەشەم مەن قانىشا جەڭگەم بىزگە ىلەسپەدى. جىلى ورىندارىن ازىرشە، سۋىتپاۋدى، تۇيىقتا قالا تۇرۋدى لايىق كوردى. قانداي ەل، قانداي جەر كەز كەلەرىن كىم ءبىلىپتى. اۋەلى وزدەرىڭ بارىپ كورىڭدەر. جايعاسىڭدار. جاعدايلارىڭ كەلىسىپ، سول ارانى تۇپكىلىكتى جەرسىنگەندەي بولساڭدار، ءبىزدىڭ بارۋىمىز قاشپاس دەگەن ءسوزدى ايتتى شەشەم.
مەكەنسىز، ەلسىز بىرەۋلەرشە بىر-ەكى بوستەك كورپە-جاستىعىن ارقالاپ، ءبىر دەگەننەن ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ۇباپ-شۇباعاندى ءجون كورمەدى.
بۇنىسى ءجون ەدى.
پوەزدىڭ ءجۇرىسى ءبىرتىن-بىرتىن ۇدەي ءتۇستى. الماتى بۇلدىراپ ارپا قالىپ بارادى. ءوزىمىز پالەن جىل وقۋ وقىپ، ءبىلىم العان، تۋعان اۋلىمىزداي ەتەنە بولعان باۋىرمال قالا بىزبەن قوش ايتىسىپ، ارتتا قالىپ بارادى.
قىزىعى، شىجىعى مول ۇمىتىلماس ستۋدەنتتىك ءومىر ارتتا قالىپ بارادى.
الدا بۋالدىر باسقا ءومىر، باسقا تىرلىك. ىستىق-سۋىعى بارابار قاستەرلى ۇستازدىق قىزمەت.
تەرەزەنىڭ ار جاعى دالا. ەتەك-جەڭى داليعان، كوز توقتار بۇلدىرى جوق. قازاقتىڭ جايداق كەڭ دالاسى. جەر تانابىن قۋىرعان جۇردەك پوەزد دالانىڭ وسى كەڭدىگىن جەڭە الماعانىنا ىزا بولعانداي وقتىن-وقتىن قۇلاق تۇندىرىپ اقىرادى.
* * *
تومەندە بىزگە قاراما قارسى ورىندا، ءتۇر-تۇسى ءبىر كورگەننەن ەستە قالارلىقتاي، باسى وگىزدىڭ باسىنداي ۇلكەن، كوز قاراسى ويلى دا بايسالدى، اق باس ورىس شالى كەلە جاتىر. بۇكىل بەتىن، موينىن، مۇرنىنىڭ تاناۋ-تاناۋىنا دەيىن ايعىزداپ ءاجىم باسقان. قىزارعان ەكى كوزدىڭ، الدى سالبىراعان ەكى ىسىك دورباشا. قىسقاسى، تالايدى كورگەن، وت پەن سۋدى تالاي كەشكەن ادامنىڭ سىڭايى.
مانادان زاعيپا ەكەۋمىزگە بارلاپ كوز تاستاۋمەن وتىرعان ول ءبىر كەزدە ءسال ىڭىرانىپ، ءبىزدىڭ نازارىمىزدى وزىنە اۋدارىپ الىپ، قوسپاسى جوق تاپ-تازا قازاق تىلىندە:
— بالالار، جولدارىڭ بولسىن. قايدا كەتىپ باراسىڭدار؟ — دەدى.
مەن الماتىدا وقۋ بىتىرگەنىمىزدى، ءوزىمىز بۇرىن بولماعان وڭتۇستىككە، قورعان دەيتىن اۋدانعا، مۇعالىمدىك قىزمەتكە كەتىپ بارا جاتقانىمىزدى ايتتىم.
شال تاعى دا ىڭىرانىپ قويىپ:
— ءوز ەرىكتەرىڭمەن بارا جاتىرسىڭدار ما؟ بولماسا، زورلاپ جىبەردى مە؟
مەن مىرس ەتتىم؛
— ە، نەگە زورلايدى؟ ءوز ەركىمىزبەن.
— جاقسى. قورعانعا دا جوعارى ءبىلىمدى ادامدار باراتىن بولعان. بۇل ەندى وتە جاقسى.
2
مىنە، وبلىس ورتالىعىندامىز. كۇن كۇيىپ تۇر. جەمىس-كوكتىڭ ءبارى دەرلىك پىسكەن.
ۆوكزالدىڭ الدى-ارتى تۇگەل بازار. ون ادام باس قوسقان جەر بازار. قازاعى وزبەك، وزبەگى قازاق بولىپ كەتكەن. باستارىنداعى الا تاقياعا قاراپ، اجىراتۋ قيىن.
شەتتەن كەلگەن ادامدى سونادايدان تانيدى. جاقىنداي باستاساڭ:
— اكە، ال، الىڭ — دەپ، شوڭايناشا جابىسادى.
جۇگىمىزدى ساقتىق كامەراسىنا قالدىردىق تا، قالاعا كەلدىك. .
وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ كەڭسەسىن تاۋىپ الدىق. قورعانعا بارماس بۇرىن اۋەلى وسىنان بۇيرىق الۋىمىز قاجەت.
بىزگە كەرەگى كادرلار ءبولىمى. ءداۋ دە بولسا اناۋ قاڭىلتىرمەن قاپتالعان قارا ەسىك. ءيا، قاتەلەسپەپپىن.
مەكەمە اتاۋلىنىڭ بار قۇپياسى، ءسىرا، وسى كادرلار بولىمىندە ساقتالا ما دەيمىن. ويتكەنى مەن كورىپ جۇرگەن كادرلار ءبولىمىنىڭ ءبارى دەرلىك تەمىر ەسىكتىڭ ار جاعىندا بولادى. بوگدە ادامدى وندا كىرگىزبەيدى. تەمىر ەسىككە قاتارلاس نەمەسە تەمىر ەسىكتىڭ ءدال ورتا تۇسىندا ادام باسى سىيار-سىيماس ۇڭىرەيگەن تەسىكشەسى بولادى. سول ارقىلى سويلەسىپ، ءتىل قاتىسادى.
بۇندا دا سولاي. ەسىكتى تارتىپ كورسەم، مىزعىمايدى. سويتكەنشە بولمادى، ەسىكتىڭ ورتا تۇسىنداعى ءتورت بۇرىشتى تەسىكشە ارمەن قاراي ويىلىپ، اشىلىپ كەتتى. ءتۇر-تۇسى ەگدە تارتقان سارى ايەل وتىر.
— سىزگە نە كەرەك؟
ەرلى-زايىپتى ەكەۋمىز وسى وبلىسقا ءمۇعالىم بولۋعا كەلگەن ادامدار ەكەنىمىزدى ايتتىم.
— جولدامالارىڭىز بار ما؟
— بار.
توقىمداي ەكى جولداما تەسىكتەن ارى سۇڭگىدى. تەسىك سارت ەتىپ، قايتا جابىلدى. كۇتۋدەمىز. شىن جولداما ما، وتىرىك جولداما ما اناليز الىپ، زەرتتەپ جاتقان ءتارىزدى.
تەسىك كايتا اشىلعاندا، كادرلار ەسەبىنىڭ تەرلىكتەي ەكى ليستوگى مەنىڭ مۇرنىمنىڭ استىندا تۇردى.
مىنانى تولتىراسىزدار. ءومىربايان جازىپ، قوسىپ، الىپ كەلەسىزدەر. تانىس اۋەن.. تانىس ءسوز. زاعيپا دا، مەن دە بۇعان شەبەرمىز. سول ارادا وتىرا قالدىق تا، جازدىق. تولتىردىق.
قاعازداردى قايىرىپ بەرىن جاتىپ، داۋسىمدى بارىنشا بيازىلاپ:
— ءبىز سىزدەن وتىنەمىز: مۇمكىن بولسا، ءسىز ءبىزدى قالاداعى نەمەسە قالا ماڭىنداعى مەكتەپتەردىڭ بىرىنە قالدىرساڭىز ەكەن، — دەدىم.
سارى ايەل قارسىلىق ايتۋعا بولمايتىن، كەسىپ-پىشكەن ۇنمەن ءبىراق قايىردى:
— مينيسترلىك قايدا جىبەرسە، سوندا باراسىزدار.
مىنە پوەزد كەلەر ۋاقىت تاقادى. كاسسا جابىق. جۇرت ەندى مازاسىزدانا باستادى. كاسسانىڭ تەرەزەسىن توقپاقتاپ ۇرۋ كوبەيدى.
كاسسا اشىلدى. ار جاقتان: — بيلەت ساتىلمايدى. پوەزدا ورىن جوق دەپ حابارلادى.
ءماسساعان!
جۇرت ۋ-شۋ، وپىر-توپىر بولدى. كۇيىنىپ، ۇرسىپ، بوقتاپ جاتىر.
— بۇلار ىلعي دا وستەدى.
— ادام ەمەس...
— ادەيى وستەدى!
— جۋليكي!
مانادان كاسسانىڭ تەسىگىن باققان حالىق ۇباپ-شۇباپ، بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەرىن ارقالاپ، سىرتقا پەررونعا قاراي لاپ قويدى. ءبىز دە ىلەستىك.
ىسىلداپ-پىسىلداپ، سالماعىمەن تەمىر جولدى مايىستىرىپ، الماتى جاقتان پوەزد، كەلىپ توقتادى. جۇرت ۆاگون-ۆاگونعا ۇمتىلىستى. پروۆودنيك بيلەت سۇرايدى. بيلەت جوق.
بايقاساق بيلەتى جوقتار قايتىپ كەتپەي، ۆاگون-ۆاگونعا تىرمىسىپ ءمىنىپ جاتىر. پروۆودنيكپەن كۇبىرنەسىپ سويلەسەدى. كوز قىسىپ، يەك قاعىسادى دا، لىپ ەتىپ، ءمىنىپ الادى.
مەن-داعى تەز ءتۇسىندىم. جاس جىگىت پروۆودنيكتىڭ قۇلاعىنا قايدا باراتىنىمىزدى ايتىپ، سىبىر ەتتىم. ول ماعان سىبىرلاپ، تولەيتىن اقشامىزدىڭ سانىن ايتتى.
سونىمەن شارۋا ءبىتتى.
ىشكە كىرگەن سوڭ قاراساق ۆاگوندا بوس ورىن كوپ.
ون ەكى-ون ءۇش جاسار قىز ەرتكەن قازاق كەمپىر كىرىپ كەلە جاتىر. يىعىنا ارتىپ العان قورجىنى بار. باسىندا كيمەشەك، تەرلەپ-تەپشىپ كەتكەن.
الگىندە كاسسانىڭ الدىندا وشىرەتتە ول دا تۇرعان.
كەمپىر مەنىڭ تۇرا قارسىما كەلىپ وتىردى. ۆاگوندا بوس ورىننىڭ كوپ ەكەنىن كورىپ، كۇيىپ-پىسىپ جاتىر:
— قاراڭ قالعىر نەمە، ورىن جوق دەيدى. ەندى قارا، مىناۋ-مىناۋ ورىندار تۇگەل بوس. ودان دا بيلەت ساتسا، نەسى كەتەدى؟
كەمپىر باسى-كوزىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ، ەنتىگىپ باسىڭقىراعان كەزدە:
— شەشە، بيلەتسىز قالاي ءمىندىڭىز؟ — دەدىم.
پىسىق قۋ كەمپىر ەكەن:
— ءوزىڭ قالاي ءمىندىڭ؟
— ءبىز پرۆودنيككە كورىنبەي، زىپ ەتىپ، كىردىك تە كەتتىك.
— زىپ ەتكىزىپ كىرگىزەر ول سەنى!
— ال ءسىز قالاي ءمىندىڭىز؟
— قالاي ءمىنۋشى ەم. اقشا بەردىم.
— قانشا اقشا بەردىڭىز؟
— ءاي، بالام. تەكسەرۋشى قۇساماي جونىنە وتىر.
پوەزد قوزعالدى. جول جۇرمەك بولعانداردان پەررون جىم-جىلاس تازاردى. قالىپ قويعان ءبىر جان جوق. ساتىلعان ءبىر بيلەت جوق.
ەرمەك بولسىن دەدىم دە، كەمپىرمەن ءسوزدى قايتا جالعاستىردىم. سىپايىلاپ ءجون سۇراستىم. ءبىز تۇسەتىن شۇباردان ول تۇسەدى ەكەن. وسى ولكەنىڭ بايىرعى تۇرعىلىقتى ادامى. قالاداعى ۇزاتقان قىزىنا بارىپ كەلە جاتىر.
كىشكەنە شوشاق يەگىمەن زاعيپانى نۇسقاپ:
— مىنا بالا كىم، زايىبىن، با؟ — دەدى.
مەن ازىلمەن جاۋاپ بەردىم:
— ەسەبى، سولاي دەسە دە بولادى.
— ەكەۋىڭ دە بارىپ، ءمۇعالىم بولماقسىڭدار؟
ءمۇعالىم ەتپەي، ديرەكتور ەتىپ قويسا دا قارسىلىق جوق.
كەمپىر ونشا ۇناتپاعان تۇرمەن:
— ايتەۋىر، وقۋ بىتىرگەننىڭ ءبارى وسى جاققا كەلەدى، — دەدى.
— ەلىڭىزگە وقىعان، ءبىلىمدى ادامدار كەلۋىنەن سىزدەرگە نە زيان بار؟
— ە، زيان بولماي. ءوزىمىزدىڭ بالالار قىزمەتكە تۇرايىن دەسە، تۇرا المايدى.
كەمپىردىڭ قىزىق كەمپىر ەكەنىن بايقاعان سوڭ، ۇلكەن كىسى، ايتىڭىزشى. وسى جاقتا ءالى. كۇنگە قىزىنا قالىڭ مال شارۋاشىلىق بار دەيدى. مۇمكىن، ءسىز دە العان بولارسىز. وسى راس پا؟ — دەدىم.
— ە، الماي. پالەن جىل اسىراپ، ازاپتانىپ وسىرگەن بالاسىن كىم بەكەر بەرە سالماق!
ەلىڭىزدە ءالى كۇنگە كون ايەل الۋشىلىق بار دەيدى؟
— بۇل ەندى وتىرىك. كوپ ايەلدى نەمەنەسىنە الادى؟ بۇرىنعىداي مال بەرەدى دەيتىن، مال جوق. كوپ العاندا ەكى-اق ايەل.
كەمپىردىڭ مىنا سوزىنە زاعيپا دا، مەن دە كۇلىپ جىبەردىك. جاس قىز جىميىپ، ول دا كۇلدى. بەيقام وتىرعان ءسوز يەسىنىڭ ءوزى عانا.
ءاي ءبىرتالايدى كورگەن پالە كەمپىر بولارسىڭ-اۋ!
— ءالى كۇنگە قىز الىپ قاشۋ بار دەيدى ەلىڭىزدە. سول راس پا؟
— قىز الىپ قاشۋ دەيمىسىڭ؟ ول ەندى بار. بالام، بايقا. ايەلىڭ تىم جاس كورىنەدى. بىرەۋ-مىرەۋ قىز ەكەن دەپ ويلاپ، الىپ قاشىپ كەتىپ جۇرمەسىن. ساق بول. قاسىڭنان ەكى ەلى شىعارما.
تاۋىپ ايتىلعان ازىلگە ءبىز تاعى دا جامىراي كۇلدىك.
3
شۇبارعا تۇندە كەلىپ تۇستىك. ءبىزدى قارسى العان ەشكىم جوق. ءبىز تانيتىن مۇندا ءبىر جان جوق. كۇندىزگى قاپىرىق ىستىق قايتقان. وڭتۇستىكتىڭ جەلەڭ جۇرۋگە بولاتىن جىپ-جىلى قوڭىر كەشى.
پوەزد ءسال كىدىردى دە، ال ەندى قوش بولىڭدار دەگەندە وڭەشىن جىرا ءبىر ايقايلاپ، كەتىپ قالدى.
ۆوكزالدىڭ كۇتۋ زالىنا كىردىك. ادام از. پالەندەي قاۋىپ-قاتەر تونەتىن ورىن ەمەس. سوندا دا بولسا ساقپىن-اق. وسىنداي جول جۇرگەن كەزدە ءبىر شوقىپ، ەكى قاراۋ قاجەتتىگىن زاعيپاعا دا قايتالاپ ايتا بەرەم. ويتكەنى، اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى دەپ، اۋزىم تالاي جيدىگەن. اۋىلدا اڭقاۋ وسكەندىكتىڭ سالدارىنان جىلماقاي ۇرى-قارىعا تالاي رەت وڭايدان ولجا بولعانىم بار. بىردە قالتامداعى اقشا سالعان سالدارىنان، ەندى بىردە دوربا تولى كەپكەن نانىمنان تاعى بىردە (تۇرمەدە) اشتىقتان ءولىپ-تالىپ، ازەر قولىم جەتكەندە پاەك نانىمنان ايرىلىپ، جىگەرىم قۇم بوپ، زارلاپ قالىپ سورماڭداي وزگە ەمەس، مەن ەكەنىمدى وقۋشى، ءسىرا، ۇمىتا قويماعان دا بولار.
مەندە اكەسىنىڭ ءوشى بارداي ۇرىسقان، ماعان تالاي رەت اۋىز سالعان. بۇكىل ومىرىمە ۇمىتىلماستاي مىقتى ساباقتار بەرگەن.
ءبىرىمىز چەمودان مەن بۋمانى باۋىرىمىزعا باسىپ جاتىپ، كوز شىرىمىن العاندا، ەندى ءبىرىمىز قاراۋىل قارايمىز. ۆوكزال باسىنداعى ءتۇندى وسىلاي وتكەردىك.
كۇن شىعىسىمەن اۋا تاعى ىسي باستادى، ۆوكزالدىڭ ماڭايىنداعى تاس توسەلگەن جەردەن بىلايعىنىڭ ءبارى تولارساقتان شاڭ. قۋراي، ءشوپ بۇتالاردىڭ بارىنە سۇمەلەنىپ شاڭ قونعان. ءتيىپ كەتسەڭ بۇرق ەتە قالادى. ءبىزدىڭ جەتىسۋ ولكەسىنىڭ شاڭى بوزعىلت-قوڭىر بولادى عوي. بۇل ارانىڭ شاڭى ءۇي اقتايتىن اك ءتارىزدى اپپاق. كيىمگە جۇقسا، وڭايلىقپەن كەتپەيدى. مايلى بوياۋ تارىزدەنىپ جابىسىپ ،ءسىڭىپ قالادى.
زاعيپاعا تاعى دا دۇنيە-جيھازدى كۇزەتتىرىپ قويىپ، قورعانعا قاراي جۇرەتىن ماشينا ىزدەۋگە كىرىستىم.
قۋداي وڭدادى. قورعاننىڭ تۋرا وزىنە باراتىن جۇك ماشيناسى كەزىكتى. ءبىراق كابينادا ورىن جوق. ال كۋزوۆىنا كىلەڭ اربيعان ءشوپ ماشينا، ءشوپ تىرمالار تيەلگەن.
مەيلى. قايسى ءبىر ءسانىمىز كەلىسىپ جاتقان جاندارمىز. ايتەۋىر جەتسەك بولدى دا. اربيعان قالىڭ كەك تەمىردىڭ اراسىنا جايعاسىپ، وتىرىپ الدىق.
دالانىڭ جابايى جولىمەن زىمىراپ كەلەدى ماشينا. شان كوكەسى وسىندا. كەرۋەنشە شۇبالعان قويۋ بۇيرا شاڭ ماشينانى وكشەلەپ قۋىپ كەلەدى. ماشينا جەتكىزبەۋگە تىرىسىپ، بەزىپ قاشىپ كەلەدى.
الدان وقتا-تەكتە ارىق-ارنا كەزدەسەدى. ماشينا امالسىزدان كىلت بوگەلەدى. وكشەلەپ قۋىپ كەلە جاتقان قويۋ شاق سول كەزدە ءاپ بالەم دەگەندەي، ۇستىمىزدەن باسىپ قالادى.
قورعانعا كەشكە قاراي جەتتىك. امان-ساۋ ماشينادان ءتۇسىپ جاتىرمىز. ەرلى-زايىپتى ەكەۋمىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز قاراپ، ىرجيامىز. مەنى قايدام، زاعيپانىڭ تۇلا بويىنان جىلتىراعان كوزى مەن اپپاق تىستەرىنەن وزگە ەشتەڭە كورىنبەيدى.
قوناق ءۇي بار ەكەنىن ءبىلىپ، قۋانىپ قالدىق. وسىنداعى كەپ ۇيلەردىڭ بىرىندەي سوقپا تام ءۇي. توڭىرەگى كوڭ-قوقىر. بىزگە تۇنەپ شىقساق بولدى ەمەس پە؟
جالپاق جۋان بوكسە قارا ايەل جۇك ارتقان وگىزشە پىشىلداپ ەدەن جۋىپ جاتىر. باستىق تا، ءۇي سىپىرۋشى دا ءبىر ەزى كورىنەدى.
— ورىن بار ما؟
— نەشە ادام؟
— ەرلى-زايىپتىمىز.
ەدەن جۋعان شۇبەرەگىنىڭ سۋىن سورعالاتىپ، ءسال-پال ويلانىپ تۇردى دا:
— مىنا ءتور بولمە قاتىنداردىكى. ازىرشە، سوعان ورنالاسىڭىزدار. ال تاعى دا ايەل قوناق كەپ قالسا ءسىز بوساتىپ، اۋىز ۇيگە شىعاسىز، — دەدى.
— ايەلدەردىڭ اراسىندا جاتا بەرسەم دە بولماي ما؟
— جاتقىزسا، جاتا بەر.
— باسقالار جاتقىزباعانمەن ءوز ايەلىم جاتقىزار.
ءسويتىن، تەر بولمەگە جايعاستىق. ءتورت توسەك. اۋىز بولمەدە دە ءتورت توسەك. بۇندا دا بىرەۋلەر بار سەكىلدى. بىر-ەكى توسەكتىڭ ۇستىندە شاشىلىپ جاتقان كيىمدەر، زاتتار.
ءۇستىمىزدىڭ شاڭىن قاعىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، اسحانادان تاماقتانىپ كەلگەنىمىزشە، ەل ورىنعا وتىراتىن كەز بولدى. ەندى جاتىپ، تىنىعۋعا قۇشتارمىز. ماشينا مىقتاپ سوققان — دىڭكەلەپ قاپپىز.
اۋىز ۇيدەگىلەر دە ورالىپتى. موسقال تارتقان ەكى ەركەك. اۋىل ادامدارى. ەكەۋى دە ماساڭ. ءۇيدىڭ ءىشىن كەك تۇتىنگە تولتىرىپ، تاياقتاي ءوتىپ قولدان وراعان شىلىمدارىن بۇرق-بۇرق تورىپ، كەرەۋەتتەرىنىڭ ۇستىندە وتىر.
امانداسىپ ەدىم، جاۋاپ قايىرۋ ورنىنا الايا قاراستى.
ءتور ۇيگە ءوتىپ، ەسىكتى قىمتاپ جاۋىپ الدىق. مەن شىلىم شەكپەيمىن. شىلىمدى تاستاعانىما جارتى جىل. مەملەكەتتىك ەمتيحانعا دايىندالۋ كەزىندە شىلىم شەكسەم، باسىم اينالىپ، كوزىم قاراۋىتىپ، جوتەلەتىن بولدىم. سوسىن، پالەندەي قينالماي-اق تاستاپ كەتتىم.
سودان بەرى شىلىمدى دا، شىلىم شەگۋشىلەردى دە يتتەي جەك كورەمىن.
ەگەر تەر ءۇي وڭاشا بولماي، ماعان ورىندى اۋىز ۇيدەن، مىنا ەكى تەمەكىشىنىڭ قاسىنان بەرگەندە، سورلايدى ەكەم.
شىلىمنىڭ ءيىسى مەن ءتۇتىنى تەر ۇيگە دە ەنىپ العان.
تەرەزەلەردى اشىپ، ءۇي ءىشىنىڭ اۋاسىن تازارتىپ الماق بولدىم.
سويتسەم، بولمەدەگى ەكى تەرەزەنىڭ ەكەۋى دە تارس بىتەۋ. اشىلماق تۇگىل، جەلدەتكىشى دە جوق. مەن شوشىپ كەتتىم. مىناداي ىستىقتا قاپىرىق بىتەۋ ۇيدە قالاي ۇيىقتاپ، قالاي دەمالۋعا بولادى؟
— قۇدايدىڭ ناعىز ازابى ەمەس پە!
ۇيىقتاماق تۇگىل، وتىرىپ تا شىدامايمىن. جازدىگۇنى تەرەزەنى اشىپ قويىپ ۇيىقتاۋعا ادەت العام.
جانە ەكى تەرەزەنىڭ ەكەۋى دە ءبىر ەمەس، ەكى قاباتتان. ءسىرا، قىسقا بەيىمدەلىپ ورناتىلعان دا، مىزعىماعان.
بولمەدەگى اۋا ەندى ماعان ءومىرى تازارماعان، ءۇيدىڭ بۇكىل قابىرعا-توبەلەرىنە ابدەن ءسىڭىپ العان قوڭىرسىق بولىپ سەزىلە باستادى.
سىرتقا شىقتىم. جينالىپ، ۇيىنە كەتپەك بولىپ جاتقان جالپاق قارا ايەلدى تاۋىپ الدىم.
— وۋ، جەڭەشە، تەرەزەلەردە جەلدەتكىش جوق قوي؟ بۇل قالاي؟
— اۋەلدە سولاي جاسالىپتى عوي. سوسىن، بۇل ارانىڭ جەلى قاتتى بولادى. ۇيگە شاڭ تولىپ كەتەدى. ىستىق بولسا، ەسىكتەردى اشىپ قويىڭدار.
اقىلىڭنان اينالىپ كەتەيىننىڭ اڭگىمەسىنىڭ ءتۇسى وسى.
اۋىز ۇيدەگى ماس كورشىلەرمەن ءتىل تابىسىپ، ەكى ەسىكتىڭ ەكەۋىن دە ءبىراز aشقان بولدىق. بولمەگە جانعا جايلى تازا اۋا ەنىپ، راقاتتانىپ قالدىق.
قوناق كۇندە اۋىسقانمەن توسەك-ورىن كۇندە اۋىسپايتىن سەكىلدى. ءبىر كەزدەگى اق جايمالار ەندى قوڭىر جايماعا اينالعان. كورپەشەنىڭ سىرتىنان شەشىنبەستەن قۇلاي-قۇلاي كەتتىك.
جاستىعى جاستىق ەمەس. ىشىنە قۇس ءجۇنىمنىڭ ورنىنا ۇمار-جۇمار جاباعى تىققان ءبىر پالە. شەكەگە تاسشا باتادى. جايمادان تەگىستەۋگە كونبەيدى.
تەڭدى شەشتىك تە، ءوزىمىزدىڭ جاستىقتاردى الىپ جاستاندىق.
اۋىز ۇيدەگى ەكەۋ باستارى جاستىققا تيەر-تيمەستەن قورىلعا باستى. ءبىرى مەن ءبىرى جارىسىپ كەپ قورىلداسادى. ۇيىقتاعاندا قورىلعا باساتىن تالاي سىعايدى كورىپ ەدىم. ءوزىم دە ودان قۇرالاقان ەمەسپىن. ال ءدال مىنا ەكەۋىندەي قورىلداعىشتاردى كورسەم، كوزىم شىقسىن.
بىرەۋىنەن بىرەۋى اسىپ تۇسپەسە ارام ولەردەي. اسىرەسە، مىناۋ، ءبىزدىڭ ەسىككە جاقىن بوساعادا جاتقاندىكى تىم ەرەكشە. ءان ايتقانداي اۋەلى جىڭىشكەلەپ، سىزىلتىپ باستايدى دا، سوسىن، ءبىرتىن-بىرتىن ورلەي كەلىپ، ناعىز شىڭعىرۋعا اينالادى. شىڭعىرۋ ۇشار بيىگىنە جەتكەن كەزدە، كەنەت، بىرەۋ وڭەشىن ورىپ جىبەرگەندەي تىنىس تا، ءۇن دە كۇرت ۇزىلەدى. تىم-تىرىس بولادى.
ۋھ، بىتكەن شىعار دەپ، قۋاناسىڭ.
جوق، بىتپەگەن. الدامشى توقىراۋ. باۋىزدالعان قويداي كەڭسىرىك تەۋىپ شىعاتىن ناعىز جۋان قورىلداۋلار مىنە وسىدان كەيىن باستالادى.
ەكەۋى قوسىلىپ، دۋەت بوپ شىققان كەزدە، قوناق ءۇيدىڭ قابىرعالارى دىرىلدەگەندەي بولادى.
قاپىرىق پەن قورىل قابات قىسقان ۇيدە ۇيىقتاۋ ەش مۇمكىن ەمەس.
زاعيپا دا دوڭبەكشىپ، ۇيىقتاي الماي جاتىر. وقتا-تەكتە كۇرسىنىپ:
— تۋ، ءۇيدىڭ ءىشى ىسىپ كەتتى-اۋ، — دەپ، قويدى.
4
اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءامىروۆ جاستاۋ جىگىت ەكەن. ءسوزى دە، مىنەزى دە ۇشقالاقتاۋ كەرىندى ماعان. استىنان سۋ شىققانداي ۇشىپ-قونىپ وتىر. سابالاق ەلتىرىگە ۇقسايتىن بۇيرا شاشىن ءالسىن-السىن ساۋساعىمەن تاراعىشتاپ، كوزىن جىپىلىق-جىپىلىق ەتكىزىپ قويادى. ءبىر ءسوز ايتا باستاساڭ سوڭىنا دەيىن تىڭداماي، ءوز ءسوزىن ءوزى قىزىقتاپ، لاعىپ كەتەدى.
ءبىز كىزمەتكە ءامىروۆ ايتقان كوكوزەككە باراتىن بولدىق.
اۋداننىڭ قاي تۇكپىرىنە قۋالاسا دا بىزگە ەندى ءبارى ءبىر ەدى.
جولشىباي كەزدەسكەن جۇك ماشيناسىنا وتىرىپ، تاعى دا شاڭعا يلەنىپ جەتتىك.
پوسەلكە جازىق جەرگە ورنالاسقان. كوشە-كوشەدە سەلتيىپ ەسكەن اعاش تا شامالى. بۇندا دا شاڭ. مەكتەپ ءۇيى كىرە بەرىس شەتتە ەكەن. ءدال ەسىگىنىڭ الدىنا كەپ، ماشينادان ءتۇسىپ قالدىق.
مەكتەپكە جۇگىمىزدى ارقالاپ كىردىك. ەكى-ۇش ايەل قارق-قارق كۇلىسىپ، ءۇي اقتاپ جاتىر.
مەكتەپ ديرەكتورىن كابينەتىنەن تاپتىق. ورتا بويلى، شاشى مىقتاپ سۇيىلعان، شاقشا باس تارامىس قارا سۇر كىسى جىلان كوزىندەي كىشكەنە سۋىق كوزدەرىمەن ۇڭىلە قاراپ قارسى الدى.
وتىر دا دەمەدى.
— الىبەكوۆ جولداس ءسىز بولاسىز با؟
— ءيا، مەن.
Meن ءجونىمدى ايتتىم.
اۋداندىق وقۋ ءبولىمى بۇيرىعىنىڭ كوشىرمەسىن الىبەكوۆ باسىپ تۇقىرىپ الىپ، ۇزاق قادالىپ وقيدى. سوسىن ماعان قاراپ:
— شىراق قاي رۋدان بولاسىڭ؟
مەن ءدال مۇنداي سۇراق كۇتپەگەن ەدىم. قازاقتىڭ سالعان جەردەن رۋ سۇراسىپ جاتۋىن جاراتپايمىن. ءسال بوگەلدىم دە، ايتا باستادىم:
— ۇلى ءجۇز بولامىز. ۇلى ءجۇز ىشىندە البان...
بەتىندە ەشقانداي سەزىم بەلگىسى بىلىنبەي، ءسوزىن تاپتىشتەپ سويلەپ:
— شىراق، البانعا دا، باسقاعا دا بۇل مەكتەپتە ورىن جوق. كەلگەن ىزدەرىڭمەن قايتا بەرۋلەرىڭە بولادى.
مەن ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنبەگەندەيمىن. مەلشيىپ وتىردىم دا قالدىم. قالجىڭى ما، جوق شىنى ما؟
قالجىڭدايتىن ءتۇرى بايقالمايدى. بۇيرىقتىڭ شەتىنە جۋان قىزىل قارىنداشپەن «وتكازات» دەپ جازىپ، شيمايلاپ قول قويىپ جاتىر.
زاعيپا تاڭىرقاۋلى جۇزبەن ماعان قارايدى. مەن وعان قارايمىن.
— وۋ، اقساقال، بۇل قالاي؟ ورىن بولماسا، رايونو ءبىزدى نەگە جىبەرەدى؟
— ونى سول جىبەرگەن ادامنىڭ وزىنەن سۇرا.
— قىزىق ەكەن، — دەدى زاعيپا.
الىبەكوۆ ستولىنىڭ تارتپالارىن بەكىتتى دە، ورنىنان تۇردى:
— ال، شىراق شىعىڭدار، ەسىك جابام.
جۇگىمىزدى ارقالاپ، سىرتقا ەسىك الدىنا شىعۋدان باسقا بىزدە لاج قالمادى. سەندەرمەن ماڭگى-باقي ءسوز ءبىتتى دەگەن ءتۇر كورسەتىپ، الىبەكوۆ ءۇيدى اينالىپ، كەتىپ قالدى.
— مىناۋ ءبىر قىزىق ادام عوي! — دەيدى زاعيپا وڭىندەگى تاڭىرقاۋ ءالى دە باسىلماي.
— قىزىقتىڭ كوكەسى ەندى باستالار.
— و، سۇمدىق! مەكتەپ ديرەكتورى بولا تۇرىپ، الگىندەي ءسوز ايتادى.
— جەرشىل تالاي قازاقتى كورىپ ەدىم. ءدال مىناداي سوراقى جەرشىلدىكتى كورسەم، كوزىم شىقسىن.
— ال ەندى نە ىستەيمىز؟
— نە ىستەۋشى ەك. قايتامىز اۋدانعا. بارىپ، ءتيىستى ورىندارعا ايتامىز.
ويىمىز تۇگىل، تۇسىمىزگە كىرمەگەن اۋرە-سارساڭ باستالدى.
پوسەلكەنىڭ شەتىندە تۇرىپ، ەندى قورعانعا قاراي جۇرەتىن ماشينا توسۋدامىز. كەرەگىندە كولىك تابىلا قويا ما.
كوكوزەككە جەتسەك، ءوز ءۇي — ەلەڭ توسەگىمىزگە جەتكەندەي ءبارى بولار دەپ، ويلاپ ەدىك. بار جاعدايدى جاسايدى دەگەن الىبەكوۆى بىلاي قارسى الدى. ەلسىز-كۇنسىز ايدالاعا كەلگەندەيمىز.
ءبىر دە ءبىرى ەسىگىنەن قاراتپايتىن جات قاباق جاۋ ەلگە كەلگەندەيمىز.
بۇل ارادان تەز كەتۋگە اسىقپىز.
* * *
قارىن اشا باستادى. اسحانا بار ما دەسەك، جوق دەيدى
— دۇكەن بار ما؟
— بار.
قىستاقتىڭ ورتا تۇسىنداعى دۇكەنگە كەلدىم. ساتۋشى ءوڭ-تۇسى ءتۇزۋ جاس كەلىنشەك.
— تاماقتان وتەتىندەي نەڭىز بار؟
— اراق بار.
— اراقتان باسقا؟
— تۇزداعان بالىق بار.
— جانە؟
— باسقا ەشتەڭە جوق.
— مىناداي ىستىق كۇندە اراق ىشكەن ادام ولمەي مە؟
— ولاي بولعان كۇندە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارىنان ادام قالماس ەدى.
— نان ساتىلماي ما؟
— جوق.
بوشكەدەگى تۇزدالعان بالىقتى كورىپ، جۇرەگىم ءدىر ەتە قالدى. بىتىسپەس اتا جاۋىمدى كورگەندەيمىن. اشتان ءولىپ بارا جاتسام، اۋزىما سالماي كەتەرمىن.
وعان سويىلداي مىقتى سەبەپ بار.
انا جىلى، فزو-دان قاشامىن دەپ ۇستالعاندا، سيبيردە ءبىزدى اۋداندىق كپز-دان باياناۋىلعا پوەزبەن جونەلتكەن بولاتىن. قامالعانداردى تاسيتىن قاپاس ۆاگون. تاۋلىكتەن ارتىق جول جۇرەمىز. جولدا ىستىق استىڭ ورنىنا سوندا بىزگە تۇزداعان بالىق بەرگەن بولاتىن. اش ادام نەگە قارايدى. تۇز-مۇزىمەن قارپىپ، سۇيەگىنە دەيىن قالدىرماستان، جەپ العانبىز.
ءبىرازدان سوڭ ءتىلىمىز اۋزىمىزعا سىيماي، قاتالاپ-شولدەي باستايىق. ۆاگوننىڭ تەڭ جارىمى ايەل دە، تەڭ جارىمى ەركەك. ادام كوپ. كۇزەتتەن شۋ-شۋ ەتىپ، سۋ سۇرايمىز.
— سۋ!
— سۋ!
سۋ بەرمەيدى.
اشتىقتان ءشول جامان ەكەنىن مەن سوندا ءبىلدىم. اش بولساڭ ۇيقىلى-وياۋ ماۋجىراپ، جاتا بەرەسىڭ، ال شەل قىسقان ادام جاتپاق تۇگىل، ءوزىن قويارعا جەر تاپپايدى ەكەن. «سۋ!» «سۋ!» كادىمگى قارا سۋدان باسقا ارمان جوق.
ءبىر شەلەك سۋدى سارقىپ ءبىر-اق سىمىرۋدەن ەزگە ارمان جوق.
جول شەتىندە جارقىراعان وزەندەر، كولدەر قالىپ بارادى. شىركىن-اي، ىشەر مە ەدى دەپ، تامساناسىڭ.
تۇزداعان بالىق ماعان ەزىن سولاي تانىتقان.
5
كەش بوپ قالدى. ماشينا توسىن ءالى تۇرمىز. ماشينا تۇگىل، اۋدان جاققا قاراي تىرس ەتىپ قوزعالعان اربا جوق.
شۇباپ، سىرت-سىرت ەتكەن تۇياقتارىمەن جولدىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، ورىستەن سيىرلار كايتىپ كەلەدى. الىبەكوۆشە ولار دا بىزگە جاتسىنعان سۋىق كوزبەن قارايتىن ءتارىزدى. ءقايبىرىنىڭ، ءتىپتى، سۇزگىسى كەلەتىندەي.
كۇن باتىپ، قاس قارايدى. ماشينا توسىپ ءالى تۇرمىز.
جۇكسىز بولساق ەكى ەتەكتى ءتۇرىپ الىپ، جاياۋ تارتىپ جونەلۋدەن دە تايىنباس ەدىك. جيىرما بەس شاقىرىم سىباي-سالتاڭ ادامعا بۇيىم با، ءتايىرى. بۇدان ءالسىز، بۇدان ولەرمەن كەزىمدە الماتىدان قاراسازعا، ءۇش ءجۇز ەلۋ شاقىرىمعا، ءسىڭىرىمدى سۇيرەتىپ، جاياۋ جەتكەن مەن ەمەس پە ەدىم.
مىنا ەكى اياق نە كەرمەگەن؟ ءبارىن كەرگەن.
جانىم شىنداپ قىسىلعاندا، اقىل تاپقىش بولىپ العام.
ءبىز تۇرعان الگى ارادا، پوسەلكەنىڭ شەتىندە، كەشكى سالقىندا جايىلۋعا شىققان ءبىر قورا ەسەك كەرىندى. اپىر-اۋ، بۇدان ارتىق كولىك بولا ما؟
ءبىزدىڭ تۇيىقتا ەسەگى بار ادامدار بولاتىن. بالا كەزدە قىزىقتاپ ەسەككە تالاي مىنەتىنبىز. اتقا بەرگىسىز كەرەمەت جۇردەك ەسەكتەر بولادى. تايپالعان جورعا ەسەكتەر دە كەزدەسەدى.
جالپى ەسەك اتاۋلىنىڭ قاندايىنىڭ دا ءجۇرىسى مايدا. ساۋىرىنا شولجيا ءمىنىپ الىپ، جۇقا شاپتان وكشەڭمەن تەبىنىپ قويىپ وتىرساڭ ەسەك ول ءميتىڭ-ميتىڭ جورعا جۇرىستەن تانبايدى. اتقا ۇقساپ وڭايلىقپەن بولدىرمايدى دا. جەر تۇبىنە الىپ بارادى.
كولىك اتاۋلىنىڭ ىشىندە ەڭ جۋاسى دا، كونبىسى دە ەسەك.
— زاعيپا، ماشينا كۇتۋدىڭ ەندى بىزگە قاجەتى جوق. مىنا قالىڭ ەسەكتىڭ ىشىنەن ەكى جۇردەگىن تاڭداپ ءمىنىپ، قورعانعا سونىمەن كەتەيىك. تۇندە ءبىزدى كىم كورىپ، كىم ءبىلىپ جاتىر؟ تاڭ اتپاي، ەل ۇيقىدان ويانباي، جەتىپ بارامىز.
مەنى قالجىڭ ايتىپ ءتۇر دەن ويلاپ. زاعىش كۇلەدى.
قالجىڭ ەمەس ەكەنىن ۇعىندىردىم. جايىلىپ جۇرگەن ەسەكتىڭ بىرەۋىن ۇستاپ الىپ كەلدىم. تايداي كوك ەسەك.
— قاكە، ءمىنىپ كورشى.
زاعىش اۋەلى جۇرەكسىنىڭكىرەپ، تامعا شىقتى، سوسىن سول ارادان كوك ەسەكتىڭ ۇستىنە بىردەن قارعىدى.
— ارتقاراق وتىر!
زاعىش تىڭدامادى. ەسەكتىڭ بەل اركاسىنداعى كىشكەنە قارا قوتىر جاۋىردىڭ تۋرا ۇستىنە قونجيدى. جاۋىرىن اۋىرسىنعان كوك ەسەك، كەنەت، بىرەۋ بۇيىرىنە ءبىز سۇعىپ العانداي شوشىپ، ىرشىپ كەلىپ كەتتى.
مەن ەسەكتىڭ موينىنان بوستاۋ ۇستاپ، قامسىز تۇر ەدىم. قاپەلىمدە ايرىلىپ قالدىم.
ەكى اياعىن كوككە سەرمەپ موڭكىپ بارادى كوك ەسەك.
انە، زاعىش ەسەكتەن اۋىپ، قۇلاپ بارادى. ەڭدى ءبىر ساتتە ب ا ق ەتىپ ءبىر شىڭعىردى دا، بۇرقىلداق مايدا شاڭنىڭ ورتاسىنا توپ ەتە قالدى.
كوكەسەك ءوز جونىنە تارتىپ وتىردى.
شىركىن-اي، كۇلەرگە جان جوق. ادامنىڭ شەك-سىلەسى قاتاتىن تەگىن كومەديا.
مەن كۇلىپ جۇرسەم، زاعىش بىرق-بىرق اشۋلانىپ ءجۇر. كوك ەسەكتى مەن ادەيى موڭكىتكەندەي كورەدى.
— ەسەگىڭ دە، ءوزىن دە قۇرىپ قال. مىنبەيمىن! — دەيدى.
— قوي، اشۋلانبا. ءبارى وزىڭنەن بولدى. مەن ساعان ارتقاراق ءمىن دەدىم عوي. ىلعي جۇك ارتاتىن بولعاندىقتان ەسەك اتاۋلىنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ارقاسىندا قوتىر، جاۋىرى بولادى. سوندىقتان ەسەككە جايداق مىنگەن كەزدە ارتقاراق ساۋىرىنا ءمىنۋ كەرەك.
زاعىشتىڭ شاڭعا بىلعانعان ءۇستى-باسىن ەكەۋلەپ قاعىپ ءجۇرمىز.
* * *
ايلى ءتۇن. كوكوزەك پەن قورعاننىڭ ەكى ورتاسىنداعى جازىق دالا. ەكى ەسەك، ەكى ادام — ءبىر شوعىر قارا بولىپ، اۋدان قايداسىڭ دەپ، تارتىپ كەلەمىز.
ەن الدا ۇستىنە قارا چەمودان مەن تەڭ ارتىلعان قارا ەسەك. ونىڭ سوڭىندا ماناعى تۋلاعىش ۇلكەن كوك ەسەككە ەكى اياعىمدى كوسىپ سالىپ، قونجيا مىنگەن مەن. مەنىڭ سوڭىمدا زاعىش. جاياۋ.
ەسەككە مىنبەك تۇگىل، ەندى ونىڭ قاراعىسى دا كەلمەيدى.
ايدالادا ۇزاق جولدا تىم-تىرىس كەلە جاتىپ، مەن وزىمنەن ءوزىم كۇلىپ كەلىپ جىبەرەم. الگىندەگى تەگىن كومەديا كوز الدىما ەلەستەپ كەتەدى: ەكى اياعىن كوككە سەرمەپ، تۋلاعان كوك ەسەك. ورامالى جەلپەڭ-جەلپەڭ ەزى قوقاڭ-قوقاڭ ەتكەن زاعىش...
زاعىش اشۋلانادى:
— جىنىڭ قىسىپ كەلە مە؟ نەمەنەگە كۇلەسىڭ؟
— سەنەن اتتى اسكەر شىقپايدى ەكەن.
ءبىراز بۇرتيىپ ءۇنسىز كەلە جاتادى دا، زاعىش ءوزى دە كۇلەدى:
— قايدان بىلەيىن. موڭكىپ الدى دا جونەلدى، لاعنەت كەلگىر!
— اپا قارا ەسەكتىڭ جاۋىرى جوق، تۋلامايدى. ءمىنىپ ال.
— مىنبەيمىن.
— شارشاپ، ولەسىڭ عوي.
— ولسەم، ولەرمىن. بۇل قورلىقتى كورگەننەن دە ولگەن ارتىق.
تاڭ بوزارىپ اتا باستاعاندا، الدىمىزدان اۋدان قاراسى كورىندى.
6
ءامىروۆ. وۋ، كەتكەندەرىڭنەن كەلگەندەرىن تەز بولدى عوي. بۇل قالاي؟
Meن. باردىق كوكوزەگىڭىزگە. الىبەكوۆ دەيتىن ديرەكتورىڭىزدى كوردىك. Miنe بىلاي دەپ، بۇرىشتاما سوقتى. سوسىن قايتتىق.
ءامىروۆ. ءوي، جىندى ما؟ بۇنىسى نەسى.
زاعيپا. ماشينا توسساق، ماشينا جوق. تۇندەلەتىپ جاياۋ كەلەمىز دەپ، ءولىپ قالا جازدادىق.
ءامىروۆ. قاپ، كيىن بولعان ەكەن. الىبەكوۆ ول سونداي... كەيدە قىرسىعىپ قالاتىنى بار.
مەن. شىراق، قاي رۋدان بولاسىڭ دەپ، اۋەلى مەنىڭ رۋىمدى سۇراپ الدى. سوسىن ايتقانى: البانعا دا، باسقاعا دا ءبىزدىڭ اۋىلدا ورىن جوق.
زاعيپا. مەكتەپ ديرەكتورى، كوممۋنيست بۇنداي ءسوزدى قالاي اۋزى بارىپ ايتادى؟
ءامىروۆ. وسىندا بوتەن ەشكىم جوق قوي. مەن سىزدەرگە شىندىقتى ايتايىن. جەرشىلدىك دەيتىن مۇندا سۇمدىق. سىزدەر ءالى ودان دا سوراقى سوزدەر ەستيسىزدەر. قاپ، قايتسەم ەكەن؟ مەكتەپتە تەلەفون دا جوق سويلەسەتىن. الىبەكوۆ ول سونداي، ءبىر قيسايسا، وڭايلىقپەن تۇزەلمەيدى.
3اعيپا. قۇرىسىن. ءبىز ەندى كوكەزەككە بارمايمىز. جىبەرەتىن بولساڭىز، باسقا مەكتەپكە جىبەرىڭىز.
ءامىروۆ. باسقا قايدا جىبەرەم؟ بۇنداعى ورتا مەكتەپ تولىق ورىن جوق. ابايعا جىبەرەر ەم، وندا سىزگە ناگرۋزكا تابىلعانمەن مىنا كىسىگە تابىلمايدى. باستاۋىش كلاستاردىڭ بارىندە دە ءمۇعالىم تولىق.
مەن. ولاي بولسا، بىزگە ءمۇعالىم كادرلارى قاجەت ەمەس دەڭىز دە، جولدامامىزعا سولاي دەپ جازىپ، ءبىزدى الماتىعا قايتا قايتارىڭىز. دالادا قاڭعىرىپ قالماسپىز. بىزگە دە بىردەڭە تابىلار.
ءامىروۆ (شوشىپ). جوق، نەگە! قايتپايسىزدار. نەگە قايتاسىزدار. اۋپارتكوم، اۋاتكوم بار، شەشەمىز. الىبەكوۆ سولاردان ۇلكەن عوي دەيمىسىڭ.
* * *
اۋپارتكومنىڭ ۇگىت جانە ناسيحات ءبولىمى. قوس تۋمبالى ۇلكەن ستول. ستول يەسى قارا كوستيۋم كيگەن، قارا گالستۋك تاققان، شاشىن قيسايتىپ، جىلتىراتىپ تاراعان كەرتپەك مۇرىن جالپاق سارى جىگىت. مىناداي ىستىق كۇندە مەن ول قۇساپ كيىنسەم، پىسىناپ تەرلەپ ولەم. گالستۋكتى جاز تۇگىل قىسقى سۋىقتا تاقسام، قىلعىنىپ جۇرە المايمىن.
ال جالاق سارى بىلق ەتپەيدى. جاس شاماسى ەزىنەن كىشى بولا تۇرا ءامىروۆ ونى تۇكە دەي وتىرىپ، ءبىزدىڭ جايىمىزدى ايتتى.
— ەشەكەڭ دەگەن كىسىنى، تۇكە، ءوزىڭىز بىلەسىز عوي. ءبىر قىرسىقسا، قىرسىعىپ قالادى. بۇل شارۋانى ەندى وزدەرىڭىز رەتتەمەسەڭىزدەر بولماس، — دەدى.
جالاق سارى تەك تىڭداي ءتۇسىپ، ىڭىرانادى. ىڭىرانۋىندا نە ماعىنا جاتقانىن اڭعارۋ قيىن. قاتار وتىرعان زاعيپا ەكەۋمىزدىڭ باس-اياعىمىزدى شولىپ قاراي بەرەدى. ءامىروۆتى ابدەن تىڭداپ بولىپ:
— كوكوزەكتە ورىن بار عوي بۇل ادامدارعا؟ — دەدى ول.
ءامىروۆ اۋزىن جەلگە تولتىرا سويلەپ:
— بار-ا-ار، — دەدى، — بيىل تاعى ونىنشى اشىلعالى وتىر. ناگرۋزكا جەتەدى.
— ممم... ەشەكەڭ ەزى دە ادەبيەتشى ەمەس پە؟ بۇل كىسى دە سول پاننەن كورىنەدى. ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيماس دەپ، قىرسىعىپ جاتقانى دا سودان شىعار.
بۇل سوزدەردى ايتقان كەزدە جالاق سارى مۇرنىن شۇقىلاي وتىرىپ، تاناۋىنىڭ ىشىنەن تارى دانىنەن گورى ۇلكەندەۋ ءبىر ءتۇيىر بىردەڭە تاۋىپ الىپ شىقتى. سوسىن ونى كوز الدىنا اكەپ، شەگىرلەۋ كوزدەرىمەن تەسىرەيە قادالىپ قارادى. ءسىرا، باعالى زات بولماۋعا كەرەك. يىعىنان اسىرىپ، ارت جاققا قاراي شەرتىپ جىبەرەدى. ونىڭ بار قيمىلىن باقىلاۋمەن وتىرعان ءامىروۆ:
— ءسويتىپ، تۇكە، نە ىستەيمىز؟
جالاق سارى بىزگە قاراپ:
— ءسال سىرتقا شىعا تۇرىڭىزدار. ءبىز مۇندا ءوزىمىز اقىلداسايىق.
ءبولىم باستىعىنىڭ مىنا مىنەزىن ۇناتپاعانىمدى تۇر-تۇسىممەن ءبىلدىرىپ، زاعيپانى الدىما سالىپ، سىرتقا شىقتىم.
وسىلايشا تىم سىپايى سوزىمەن سەنى قۋىپ شىعىپ، مۇرنىنىڭ ءدال استىنا تارس جابىلىپ قالاتىن ەسىكتەر بولادى. سونىڭ ار جاعىندا سەن تۋرالى ءسوز قوزعاپ، ماسەلە شەشەدى. ومىردە جانىم سۇيمەيتىننىڭ ءبىرى وسى.
كەشىكپەي ءامىروۆ تە شىقتى:
— بىلاي بولدى. الىبەكوۆتى تەلەفونوگرامما بەرىپ، شاقىرتاتىن بولدىق. سوسىن، وسىندا كوزبە-كوز وتىرىپ شەشەمىز. دەدى
ال ەندى قايدا باراسىزدار، — دەدى ءامىروۆ.
زاعيپا ەكەۋمىز قايدا باراتىنىمىزدى ءوزىمىز دە بىلمەگەن تۇرمەن بىرىمىزگە ءبىرىمىز جاۋتاڭداسىپ قاراپ قالدىق.
— جۇرىڭىزدەر.ءبىزدىڭ ۇيدەن شاي ىشەيىك. كەشكە قاراي الىبەكوۆ تە كەلەر. وعان دەيىن ءبىزدىڭ ۇيدە بولارسىزدار.
ءامىروۆتىڭ ءۇيى اۋداندىق وقۋ ءبولىمى كەڭسەسىمەن قاناتتاس ، جاقىن ەكەن. اۋلا ورتاق.الگىندە نارسەلەرىمىز وسىندا قالعان.سولاردى الدىق تا، ءامىروۆتىڭ سوڭىنان ىلەستىك.
ەسىك الدىندا ءبىر جامباسىنان قيرالاڭداپ اقساپ باسقان، كيمەشەك كيگەن سۇر كەمپىر ۇشىراستى. كىسى كورمەگەندەي زاعيپا ەكەۋمىزگە باجىرايا قارايدى.
— ارتىنىپ — تارتىنىپ، جۇك ارقالاعان بۇل قاي بالالار؟
— الماتىدان ءمۇعالىم بولۋعا كەلگەن بالالار، — دەپ امىربەكوۆ ءبىزدىڭ ءجونىمىزدى ايتتى.
سۇر كەمپىر ودان بەتەر ەلەڭ ەتىپ، بۇكىرەيگەن بەلىن ودان بەتەر جازىپ الدى.
— ە، سونشالىق جەر تۇبىنەن كەلەتىن، نەمەنە ءوز اۋىلى قىزمەت بەرمەي قويىپ پا؟
كەمپىردىڭ ادۋىن ءسوزى ماعان وقىستا باسىما تاياقپەن ءبىر سالعانداي اسەر بەردى.
جوپپەلدەمەدە نە دەپ جاۋاپ قايتارارىمدى بىلمەي، بىلمەي قالدىم. سونى سەزگەن ءامىروۆ:
— ءسىز دە ايتا بەرەدى ەكەنسىز؟ وكىمەت جىبەرگەن سوڭ كەلەدى دە — دەپ جۇمسارتقان بولىپ.
سۇر كەمپىر ءامىروۆتىڭ شەشەسى ەكەن. تىنىمسىز دا تيۋسىز. جان-جاعىنداعىلارعا بۇيىرماي داۋىس كوتەرمەي ءبىر ساتتە تىنىش وتىرا المادى.
كەلىن-بالاسىن ءبىر شىبىق ءبىر شىبىقپەن ورگىزىپ، جۋساتاتىن ءتۇرى بار. شاي ۇستىندە ول ءبىزدى سۇراققا الا باستادى. قاي رۋ بولاسىزدار؟ ەلدە جاقىن تۋىستاردان كىمدەرىڭ بار؟ نە ىستەيدى ولار؟ قانشا مالدارىڭ بار؟...
كەمپىردىڭ الگىندەگى تۇيەدەن ءتۇستى جۇرەگى جۇرەگىمە تاس بولىپ قادالىپ قالعان. اڭگىمەلەسكەنمەن جەك كورىپ وتىرمىن. ءىشىم جىلىمايدى.
ءبىزدىڭ كوكوزەككە ساندالىپ، ەگجەي-تەگجەي بارىپ قايتۋىمىزدى ەستىگەن ول ەڭسەسىن كوتەرىپ الىپ، سۇق قولىن مەنىڭ الدىما جەبەپ سويلەدى.!
— ءاي،بالام! سەندەردىڭ ول مەكتەپكە قالماعاندارىڭ جاقسى بولعان. ادىلبەكوۆ دەيتىن جامان ادام. بۇكىل ەل بىلەدى. ونىڭ اتى اتالعان جەردە جىلاعان بالا قويادى. وسى ەلدىڭ مىناۋ — مىناۋ دەگەن ازاماتتارىنىڭ تۇبىنە الىبەكوۆ جەتكەن...
ءامىروۆ جاراتپادى:
— تۋ اپا-اي، نە بولسا سونى ايتام، — دەدى كەمپىر ورشەلەلەنىپ، — الىبەكوۆتىڭ قولداۋشىسى انە انا جاقتا! — كەمپىر قولىن تىك سوزىن، ءۇيدىڭ توبەسىن نۇسقادى، — اقىلدارىڭ بولسا، ونىمەن تاقاسپاڭدار. مويىندارىڭ ۇزىلەدى.
كەمپىردىڭ سوزىنەن مەن شىنداپ سەكەم الا باستادىم.
— سەن شاقىرتتىق دەيسىڭ الىبەكوۆتى. سوندا وعان نە ايتپاقسىڭ؟ — دەپ، شۇيلىكتى كەمپىر بالاسىنا. — مىنا ەكەۋىن ءمۇعالىم ەتىپ ال دەمەكپىسىڭ؟ المايدى.
— نەگە المايدى؟
— المايمىن دەپ، ايتىپتى عوي. ودان ارتىق نە كەرەك؟
— مەكتەپ ول الىبەكوۆتىڭ جەكە مەنشىگى ەمەس. الماسا، اۋپارتكوم العىزادى.
— پارتكوم تۇگىل، قۇدايىڭ ايتسىن مەيلى. سەن الىبەكوۆتى بىلمەيدى ەكەنسىڭ.
— تۋ، اپا-اي! قويىڭىزشى، ءبۇل ءتىپتى دە ءسىز ارالاساتىن شارۋا ەمەس.
— ماقۇل، پارتكومىڭ العىزسىن، سوسىن نە بولادى؟ الىبەكوۆ وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق دەيدى دە، بۇل ەكەۋىنە كۇن كورسەتە مە؟ كورسەتپەيدى. سەن وسىنى نەگە ويلامايسىڭ؟ ودان دا بۇل ەكەۋىنە شىنداپ جانىن اشىسا، باسقا مەكتەپتىڭ بىرىنەن ورىن تاۋىپ بەر. ال ساعان ايتارىم؛ الىبەكوۆتەن اۋلاق ءجۇر. بايلانىسپا ونىمەن. ول سەنى توبىعىڭنان ءبىر قاقسا، ۇشىرىپ جىبەرەدى. سەن ماعان وسى ءسوزدى تۇبىندە قاشان ايتتىڭ دەپ جۇرمە!
* * *
تەلەفونوگرامما بەردىك، شاقىرتتىق دەگەن الىبەكوۆتەرى ول كۇنى تۇگىل، ەرتەسىندە دە كەلمەدى. ءتىپتى حابار جوق. قاشان كەلەرى بەلگىسىز.
بۇل كۇندەرى ءبىز ءامىروۆتىڭ ۇيىندە ماسىل قوناقپىز. الىبەكوۆ انە كەپ قالار، مىنە كەپ قالار دەۋمەن ماسەلەنىڭ ءبىر جايلى شەشىلۋىن توسىپ، جاتىرمىز.
جاپ-جاس جىگىت ءامىروۆ ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءتورت كىشكەنە بالاعا اكە بولىپ ۇلگەرگەن. ايەلى بالا باستىلىقتان سالاقسىپ كەتكەن سالپى ەتەك بىرەۋ. وسىنشا جاننىڭ ۇستىنە يلەنىپ ءبىزدىڭ جاتىپ الۋىمىز ولار ءۇشىن دە، ءبىز ءۇشىن دە ىڭعايسىز-اق.
كەتەيىك دەسەك، بارا قويار جەر جوق. قوناق ءۇيىنىڭ ءتۇرى اناۋ.
ءامىروۆ ۇيدە جوق كەزدە سۇر كەمپىر مەنىڭ قاسىما دەرەۋ كەلەدى. قۇلاعىمدى قاشاي باستايدى:
— ءاي، بالام. قۇداي سەنى بۇل اراعا قايدان ايداپ اكەلدى؟ كەسىرىن مەنىڭ بالاما تيمەسە نەعىلسىن. ول اقىماق، ولەر جەرىن بىلمەيتىن اقىماقتىڭ ناق ءوزى، — دەپ، قاقسايدى دا وتىرادى. تىڭداپ تۇرعان ەشكىم جوق پا دەگەندەي جان-جاعىنا ءتىنتىپ قاراپ الادى دا، تاعى دا ءبىر جاقتاعى الىبەكوۆتى جامانداي باستايدى. ونىڭ تاشكەنتتە جەكە مەنشىك ءۇيى، قۇمدا جاسىرىپ باققىزاتىن كەپ مالى بار ەكەنىن ايتادى.
ءامىروۆ ۇيگە كۇلىمسىرەپ، كوڭىلدى كەلدى:
ءبىز سىزدەردى وسىنداعى، اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ وزىندە قالدىراتىن بولدىق.
بۇل ءسوزدى ەستىپ، زاعيپا ەكەۋمىزدىڭ قۋانىشىمىزدا شەك جوق ەدى.
اۋداننىڭ اتى اۋدان. جانباعىس ءۇشىن دە بۇندا ءتاۋىر. كولحوزدا انە، نە پان ساتىلمايدى. نە اسحانا جوق. ال مۇندا، تىم قۇرىسا ءبىر مەزگىل شايحانادان جۇرەك جالعاساق تا ولمەيمىز.
امىروۆكە العىستى جاۋدىرىپ جاتىرمىز.
بۇنداعى ورتا مەكتەپكە ءبىزدىڭ ءامىروۆ ءوزى ەرتىپ كەلدى. ديرەكتورى جاقىبايەۆ دەيتىن قارتاڭ سەمىز سارى ادام. مۇرنىنىڭ ۇشىنە قوندىرىلعان كەزاينەگى تۇشكىرسە ۇشىپ كەتەيىن دەپ، ارەڭ ءىلىنىپ تۇر. ول ءبىزدى كوزاينەكتىڭ ۇستىنەن يت كورگەن تەكەشە سۇزە قاراپ، قارسى الدى. مەكتەبىنە الماتىدان ءبىلىمدى جاس كادر مۇعالىمدەر كەلۋىنە قۋانعان ءتۇرى ونشا بايقالمايدى. نەگە ەكەنىن، تىم سالقىن.
— جۇمەكە، قالاي دەنساۋلىق مىقتى ما؟ جەڭگەي قالاي؟ بالا-شاعا... رەمونت نە بوپ جاتىر؟ جو-جو! رەمونت بىتپەي، دەمالىس دەگەن ءسوزدى اۋزىڭىزعا الماڭىز... ايتپاقشى، پارتا اكەلۋگە ماشينا تاۋىپ جىبەردىڭىز بە؟
ءامىروۆ وسىلايشا ءار نەنى ءبىر ءسوز ەتىپ كەتتى. جۇمەكەڭ ۇيىندەگى جەڭگەيدىڭ اياعىنىڭ ريەۆماتيزمى، وعان نە ەم بولاتىنى، كۇزگى سوتىم، بارقىت پەن ءۇندى شايىن قالادا قايدان تابۋعا بولاتىنى — ءبارى ايتىلىپ جاتىر.
ءسوز كەزەگى بىزگە دە كەلدى-اۋ!
— جۇمەكە، ماناعى ايتقان ەكى جولداس مىنە مىنا كىسىلەر. جاس كادر ەكەۋى دە. رايكوممەن كەلىسىپ، ءبىز بۇل ادامداردى وسىندا، ءسىزدىڭ مەكتەبىڭىزدە قالدىرۋدى ءجون دەپ تاپتىق.
— بۇل جولداس ادەبيەتشى كورىنەدى. بىزدە ادەبيەتتەن ناگرۋزكا جوق قوي، — دەدى جۇمەكەسى.
— تابىلار. ادەبيەت بولماسا، باسقا پاننەن بەرەر.
— بۇلار سەميالى جاندار كورىنەدى. بۇلارعا ءۇي قاجەت. مەكتەپتە ءۇي جوق بەرە قوياتىن.
— قالا ەمەس، اۋىل ءىشى عوي. ءۇيدى ەزدەرى بىردەڭە ەتىپ، سۇراستىرىپ تابار.
— بىلتىرعى الگى ساشا، ماشالارعا ۇقساپ، سوڭىنان سەن بىزگە انانى ىستەمەدىڭ، مىنانى ىستەمەدىڭ دەپ جۇرمەسە...
— جوق، ويتپەيدى. بۇلار ويتەتىن بالالار ەمەس.
ءسويتىپ، وسى مەكتەپتە قالاتىن بولدىق.
جاقىبايەۆ ايتقان بىلتىرعى ساشا، ماشالاردىڭ ۋاقيعاسىن مەن سوڭىنان ەستىپ، كۇلىپ الدىم.
بىلتىر، ءدال وسى كەزدە، وسىندا لەنينگرادتا ينستيتۋت بىتىرگەن، ەرلى-زايىپتى ەكى جاس ءمۇعالىم كەلەدى.
جوق كەلمەس بۇرىن اۋەلى ولار مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ اتىنا حات جولدايدى. وندا بىلاي دەپ جازادى: «ءبىز، پالەن-پالەن دەيتىن ەكى جاس مامان ينستيتۋت ءبىتىرىپ، الىستاعى ءسىزدىڭ مەكتەبىڭىزگە جولداما العالى وتىرمىز. ءسىز بىزگە، ەگەر قيىن بولماسا، مىنا تومەندەگى ءجايتتاردى سىپاتتاپ جازىپ جىبەرسەڭىز ەكەن. مەكتەپ تۇرعان سەلونىڭ تابيعاتى كوركەم بە؟ جاقىن ماڭدا تاۋ نەمەسە ورمان بار ما؟ ورمان بولسا، قانداي اعاشتار، جەمىس-جيدەكتەردىڭ قانداي تۇرلەرى وسەدى؟ ساڭىراۋقۇلاق بار ما؟ قانداي تۇرلەرى بار؟ كول نەمەسە وزەن بار ما شومىلاتىن؟ بالىق اۋلاۋعا بولا ما؟ بالىقتىڭ قانداي تۇرلەرى كەزدەسەدى؟ بىزگە، ەرلى-زايىپتى ەكەۋمىزگە، نەشە بولمەلى پاتەر بەرەسىزدەر؟ مەكتەپ ءبىز تۇراتىن پاتەردەن قانشا جەر؟ نان دۇكەنى، ازىق-تۇلىك دۇكەنى جاقىن با؟ اپتەكا جاقىن با ءبىز تۇراتىن پاتەرگە؟ ايەلدەر بوساناتىن ءۇي بار ما؟».
حات ءسوزى وسىنداي. جاقىبايەۆ وقيدى دا، كوزاينەگى سەلكىلدەپ، مىرس-مىرس كۇلەدى. جاۋاپ حات جازۋدى قاجەت دەپ تاپپايدى.
از كۇندە حات يەلەرىنىڭ وزدەرى سالاڭ ەتە قالادى.
ەكەۋى دە ۋىزداي جاس. ينستيتۋتتى جاڭا بىتىرگەن. ەكەۋى دە لەنينگراد قالاسىنىڭ وزىندە تۋىپ وسكەن. اۋىلدا تۇرىپ كورمەگەن. قورعاننىڭ شاڭ-شاڭ، كوشەسىن، توقال توبەلى باكەنە تام ۇيلەرىن كورىپ، شوشىعانداي بولادى. سەلونىڭ توڭىرەگى كۇن قاقتاعان قۋ تاقىر دالا. ولار ارمانداعان اسقار بيىك تاۋ دا، سىڭسىعان قارا ورمان دا كورىنبەيدى. شومىلىپ بالىق اۋلايتىن ءمولدىر وزەن-كول ونسىز دا جوق.
قول بوستا، دەمالىس كۇندەرى كورزينكالارىن تولتىرىپ تەرىپ اكەلمەك بولعان جەمىس-جيدەكتىڭ، ساڭىراۋقۇلاقتىڭ ءيىسى دە سەزىلمەيدى.
پاتەردى وسىنداعى مۇعالىمدەردىڭ كومەگىمەن قىستاقتى ارالاپ، ىزدەپ ءجۇرىپ، ازەر تابادى. بىرەۋدىڭ ءبىر بولمە الاسا تام ءۇيى. ەدەنى جەر. ءۇي جىلىتاتىن باتارەيا كورىنبەگەن سوڭ:
— قىستى كۇنى بۇل ءۇي قالاي جىلىنادى؟ — دەپ سۇرايدى.
— تەمىر پەش قويىپ، وت جاعاسىڭدار.
— وتىندى كىم بەرەدى؟
— كۇنى بۇرىن كوڭ، تەزەك، قۋراي جيناپ دايىنداپ الاسىڭدار.
اسحانا مەن ازىق-تۇلىك دۇكەنىنەن لەنينگرادتىق ەكەۋ باستارىن شايقاپ شىعادى.
— ەت، ماي دۇكەنى قايدا؟
— ارناۋلى ونداي دۇكەن جوق.
— ەت، ماي ساتىلماي ما سوندا؟
— سيرەك ساتىلادى.
— جۇرت نە جەيدى؟
وزدەرى جەكەمەنشىك مال، قۇس ۇستايدى. سونىڭ ەتىن جەيدى.
— ايەلدەر بوساناتىن ءۇي قايدا؟
— ارناۋلى ونداي ءۇي جوق.
قۋلاۋ جىگىتتەردىڭ ءبىرى:
— بۇل اۋىلدىڭ ايەلدەرى كەمپىرلەردىڭ كومەگىمەن ءوز ۇيلەرىندە بوسانادى. ايەلدەر بوساناتىن ۇيگە بارمايدى، — دەيدى.
بۇنى ەستىپ، لەنينگرادتان كەلگەن كانيزاكتىڭ كوزى اتىزداي بولادى. سويتسە، بايعۇستىڭ اياعى اۋىر ەكەن.
مەكتەپ ديرەكتورى جاقىبايەۆ الگى ەكەۋىن ۇيىنە شايعا شاقىرادى. ىپ-ىستىق جاڭا پىسكەن كومبە ناندى ولار راقاتتانىپ، ءسۇيسىنىپ، ماقتاپ جەيدى.
— بۇل ناندى كىم پىسىرگەن؟ — دەپ سۇرايدى قوناقتار.
— ءوزىمىز، — دەيدى جاقىبايەۆ. — قالاي پىسىرىلەتىنىن سىرتقا شىعىپ، كورۋلەرىڭە بولادى.
قوناقتار ەسىك الدىنا شىعادى. شويىن تابالاردىڭ استى-ۇستىنەن سيىردىڭ تەزەگىن قالاپ، وت جاعىپ، ءپىسىرىپ جاتقان ناندى كورەدى. ايەل ءمۇعالىم تاعى دا شوشىپ:
— ۋجاس! ۆ ناۆوزە حلەب پەكۋت! — دەيدى.
الگىندە ماقتاپ جەگەنى وسى نان ەكەنىن بىلگەندە، جۇرەگى لوبلىپ، ىشكەن-جەگەنىن تۇگەل قۇسىپ تاستايدى.
ەرتەسى اۋزى-باسىن ۇشىق قاپتاپ، اۋىرىپ قالادى.
بۇدان سوڭ كومبە ناندى جەمەك تۇگىل، قارامايتىن بولادى.
لەنينگرادتىق ەكەۋ، اقىرى، مۇندا كونە المايدى، بىر-ەكى اي مەكتەپتە قىزمەت ىستەيدى دە، كەلگەن ىزدەرىمەن قايتادان تايىپ وتىرادى.
بۇنداعى جۇرت ولار تۋرالى جىردان قىزىق ەتىپ ايتادى.
9
وقۋ جىلى باستالعان. Meن جەتىنشى، بەسىنشىگە انا تىلىنەن، توعىزىنشىعا پسيحولوگيادان، ونىنشىعا لوگيكادان ساباق بەرەم. اننان قۇراپ، مىننان قۇراپ، جەتىسىنە جيىرما ءتورت ساعات جۇك تاۋىپ بەردى. زاعيپا ەكى ءۇشىنشى كلاستىڭ ءبىرىن وقىتادى.
جاڭاباي دەيتىن بىرەۋدىڭ ءبىر بولمە، ەدەنى جەر تام ءۇيىن جالدان، سوندا تۇرىپ جاتىرمىز. مەكتەپكە قاشىق ەمەس.
ەگەر شىنىمدى ايتسام، پەداگوگتىك جۇمىسقا دەگەن ىنتا مەندە العاشىندا زور ەدى. وسى جولعا بارىمدى سالىپ ەڭبەك ەتۋگە دايىن ەدىم. ءبىراق امال قانشا، مەكتەپتەگى جاعدايدى كورىپ-بىلگەننەن كەيىن ەندى ءبىرتىن-بىرتىن قوجىراي باستادىم.
قوجىراماۋ، تورىقپاۋ مۇمكىن ەمەس.
مەكتەپ ۇلكەن مەكتەپ. ال ءبىراق جوعارى دارەجەلى ءبىلىمى بار مۇعالىمدەر از. بىرەن-ساران عانا. ونىڭ وزىندە دە كوپشىلىگى سىرتتان وقىپ بىتىرگەندەر.
مەكتەپ ديرەكتورى جاقىبايەۆ تا، وقۋ ءىسىن باسقارۋشى ءىلياسوۆ تا بىلىمدەرى تاياز، پەداگوگتىك قابىلەتى شامالى دۇمشە جاندار كورىندى. ۇستازدارعا ۇستازدىق ەتۋ قولدارىنان كەلمەيدى. نەندەي ماسەلەنى بولسا دا تامىر-تانىستىق، تۋىسقاندىق جولمەن شەشەدى.
ولاردىڭ بەتىنە قارسى كەلەتىن، قىڭق دەپ داۋىس كوتەرەتىن ادام مۇندا شامالى.
كارىلىگىمەن قوسا جاقىبايەۆ ءارى دىمكەس اۋرۋشاڭ. بولارى بولعان، بوياۋ سىڭگەن ادام. ازىق ەتىپ، ءنار ەتەرى باياعى ەسكى جۇگى. بۇگىنگىنىڭ بارىنە باياعى قورجىننىڭ تۇبىنەن قارايدى. بۇگىنگىنى كونەرگەن ەسكى ولشەممەن ولشەپ باعالايدى. ونىسى، كوبىنە-كوپ، كەرتارتپالىق بولىپ شىعادى.
قاشان كەرسەڭ جاقىبايەۆتىڭ قولىنان تاياعى، اۋزىنان ىڭقىلى تۇسپەيدى. الدىنا ءبىر جۇمىسپەن بارا قالساڭ ايتاتىنى: كەشە قانداي تاماقتار جەدى؟ ونىڭ اسەرى قالاي بولدى؟ تۇندە قالاي ۇيىقتادى؟...
ەگەر شىن ايتسا، ونىڭ اۋىرمايتىن كۇنى، ون ەكى مۇشەسىندە اۋىرمايتىن جەرى جوق. ءبىر باسىمدا بەس ءيتىم بار دەپ، كەيدە ەزى قۋلانىپ وتىرادى. ولارى: گاستريت، پولياتريت، راديكۋليت جانە بىردەڭە «يتتەر».
وسىنشاما يتتەرگە تالاتىپ قويىپ، قالاي ءتىرى جۇرگەنىنە تاڭ قالاسىڭ.
جاقىبايەۆ، ءسىرا، وسى كۇنگى گازەت-جۋرنالداردى وقىمايتىن بولسا كەرەك. وقىسا، وزىنشە وقيدى. ويتكەنى، قايداعى ەسكى ءسوز، ەسكى تەرميندەردى تىلىنەن تاستامايدى. «سوۆەت وداعى» دەۋدىڭ ورنىنا، «قەڭەستەر وداعى»، «سوسياليستىك قازاقستان» دەۋدىڭ ورنىنا «سوسيالدى قازاقستان» دەيدى. باسقالار باياعىدا ۇمىتقان كونە سەزدەردى ول ۇمىتپايدى.
«وكتيابر ريەۆوليۋسياسىن» «وكتيابر تونكەرىسى»، «جيىلىس پرەزيديۋمى» دەۋدىڭ ورنىنا «جيىلىس ءتوراعاسى» دەيدى.
وقۋ ءىسىن باسقاراتىن ءىلياسوۆ — جاقىبايەۆتىڭ كولەڭكەسى ءتارىزدى. ءوز ءسوزى، ءوز پىكىرى دەگەن بولمايدى وندا. ديرەكتور جوتەلسە، ول دا جوتەلەدى. ديرەكتور مۇرنىن شۇقىسا، ول دا مۇرنىن شۇقيدى.
ديرەكتور ەسىنەسە، جاعىنىپ ول دا ەسىنەيدى. اۋزىن وعان قاراعاندا كەڭ اشىپ ەسىنەيدى.
وسىنى كورگەن مەن شىدامادىم. ءبىر كۇنى مەكتەپ ديرەكتورىنا كىردىم. اسقازانى ناشار جۇمەكەڭ ءبىر ۋىس تۇز جۇتقانداي تىجىرىنىپ، دار ەتكىزىپ كەكىرىپ قويىپ وتىر ەكەن.
— جۇمەكە، وسى قالاي ويلايسىز؟ جوعارعى كلاستارعا قازاق ادەبيەتىن قاسىموۆا ەمەس، مەن وقىتقانىم ءجون سەكىلدى، — دەدىم.
نەگە؟
— بىرىنشىدەن، مەنىڭ قاسىموۆاعا قاراعاندا ءبىلىمىم جوعارى. ەكىنشىدەن، مەن جازاتىن اداممىن. ادەبيەتكە جانىم جاقىن. ادەبيەت مەنىڭ ءتول ءىسىم. جەيتىن نانىم.
— قاسىموۆانىڭ ادەبيەتتى وقىتىپ كەلە جاتقانىنا تالاي جىل بولدى. تاجىريبەسى مول. ەندى ونى اۋىستىرىپ جاتۋدىڭ رەتى كەلمەس، — دەدى جۇمەكەڭ.
Meن بۇل سوزگە قاناعاتتانبادىم. رەنجىپ:
— بۇنىڭىز انشەيىن شىعارىپ سالۋ عوي، — دەدىم.
جاقىبايەۆ ماعان وتە ءبىر ۇناتپاعان كوزبەن قارادى.
ءاي، وسى تۋرا سوزدىلىگىم-اي! ويىمداعىمدى جاسىرماي، اشىق ايتىپ سالاتىندىعىم. ولسەم، ءتۇبى، وسى مىنەزىمنەن ولەتىن شىعارمىن.
10
قاراپ جۇرەم بە، مۇندا دا وزىمە دۇسپاندار تاۋىپ الا باستادىم.
انەۋگى اڭگىمەدەن كەيىن جاقىبايەۆ مەنىمەن سالقىن امانداسادى. جوق، ول وزدىگىنەن ەشكىمگە ىڭعاي بەرگەن ەمەس. تەك بەرگەن سالەمىمدى سالقىن قابىلدايدى.
جاقىبايەۆ مەنى جەك كورگەنى ءۇشىن زاۆۋچ ءىلياسوۆ ءتىپتى قۇتىرىپ كەتتى. ويتكەنى، ەكەۋىنىڭ ىمى-جىمى ءبىر.
ادەبيەت ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى قاسىموۆامەن تەرتە ەمەس ەم. بۇرىن ول مەنى كورسە قىلماڭداپ، شۇيىركەلەسە قالاتىن. ەندى اياق استىنان ول دا وزگەردى. امانداسپاي، تىمسىرايىپ وتەدى. سوعان قاراعاندا جاقىبايەۆ وعان انەۋگى اڭگىمەنىڭ ۇزىنىرعاسىن جەتكىزگەن.
ياعني، مەنىمەن قاسىموۆا دا جاۋ.
مەكتەپ جانىندا ينتەرنات بار. ونىڭ ديرەكتورى سەيت دەيتىن تۇرپايىنىڭ ماسكۇنەمى، ماسكۇنەمنىڭ تۇرپايىسى. ونىڭ ينتەرنات بالالارىنا ىستەمەيتىن باسسىزدىعى جوق كورىنەدى: ءوز ءۇي ءىشىنىڭ جۇمىسىنا پايدالانادى، جەكە مەنشىك مالىن باققىزادى، وتىنعا، شوپكە جۇمسايدى. ءتىل الماعان بالاعا قول جۇمسايتىن دورەكىلىگى جانە بار.
بۇنىڭ ءبارىن ماعان ينتەرنات بالالارى شاعىنىپ وزدەرى ايتاتىن ەدى. ولار مەنىڭ باسپاسوزدە ولەڭدەرىم، اڭگىمەلەرىم جاريالانىپ تۇراتىنىن بىلەدى. مەنى جازۋشى سانايدى. ماسكۇنەم سەيتتىڭ الگى اتالعان وڭباعاندىق ءىس-قىلىقتارىن قاتىرىپ فەلەتون ەتىپ جازۋىمدى وتىنەدى.
اعاي، ءسويتىڭىزشى، سەيتتىڭ اكەسىن تانىتىپ، ءوشىمىزدى ءبىر الىپ بەرىڭىزشى دەيدى.
سەيتتىڭ قانداي ادام ەكەنىن جۇرە-بارا ءوزىم دە كوردىم. تىزگىن ءۇزدىنىڭ ناعىز ءوزى ەكەن. كەزەكتى ءبىر پەدسوۆەتتە، ءاي شىقپىرتتىم-اۋ. ينتەرنات ديرەكتورى بولۋعا لايىق ادام ەمەس دەدىم.
سودان بەرى سەيت، ول دا مەنىڭ جاۋىم.
كەيىن بىلسەم سەيت مەكتەپ ديرەكتورى جاقىبايەۆتىڭ ايەلىنىڭ جاقىن باۋىرى ەكەن.
* * *
ءبىرىنشى توقسان اياقتالدى. توقساندىق قورىتىندى شىعارىلىپ جاتىر. مەكتەپتى جايلاپ العان شىلىق پەن بىلىقتىڭ نەشە ءتۇرلى كوكەسى ەندى كورىنە باستادى.
وقۋ ساپاسىز بولعاندىقتان قاي كلاستى الساڭىز دا بالالاردىڭ ءبىلىم دارەجەسى وقۋ پروگرامماسىنا ساي ەمەس، تەمەن.
ماسەلەن، مەن ساباق وقىتاتىن بەسىنشى كلاسس وقۋشىلارى گرامماتيكانىڭ ءۇشىنشى، ءتورتىنشى كلاستاردا ەتىلۋگە ءتيىستى قاعيدالارىن بىلمەيدى، وپ-وڭاي سوزدەردىڭ ءوزىن قاتە جازادى. بۇل ولارعا بۋدان بۇرىنعى كلاستاردا دۇرىس ءبىلىم بەرىلمەۋىنىڭ، كلاستان كلاسقا ءاتۇستى كەشىرىلىپ كەلۋدىڭ سالدارى.
مىنە، ءقازىر دە سولاي. بالالارعا شەتىنەن وتىرىك باعالار قويىلۋدا.
مەكتەپتە ادەتكە اينالعان بۇنداي كەز بوياۋ جولعا مەن تۇسپەدىم. ءوزىم ساباق بەرەتىن پاننەن ءار وقۋشى قالاي ۇلگەرسە، سول وزىنە لايىق باعاسىن قويىپ-قويىپ شىقتىم. بۇنىڭ ناتيجەسى ءوزىم ءۇشىن دە، مەكتەپ باسشىلارى ءۇشىن دە ونشالىق قۋانارلىق بولمادى. بۇكىل مەكتەپ بويىنشا وقۋشىلارى ساباققا ەڭ ناشار ۇلگەرەتىن ءمۇعالىم مەن بولىپ شىقتىم.
وقۋشىلار ەڭ ناشار ۇلگەرەتىن ءپان — مەن وقىتاتىن قازاق ءتىلى بولىپ شىقتى.
ماسەلەن، بەسىنشى كلاستاعى جيىرما ءتورت وقۋشىنىڭ جارىمىنا جۋىعى ۇلگەرمەيدى.
كلاسس جۋرنالىنداعى مەن قويعان توقساندىق باعالاردى كورىپ، زاۆۋچ ءىلياسوۆتىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى.
— بۇل... بۇل... نەگە بۇلاي؟ — دەيدى.
— بۇل وسىلاي. وقۋشىلار ءپاندى ناشار بىلەدى.
— نەگە ناشار بىلەدى؟
— ناشار بىلەتىن سەبەبى: بۇدان بۇرىنعى جىلدارى ولار وقۋ پروگرامماسىنا ساي تىڭعىلىقتى دۇرىس ءبىلىم الماعان. كلاستان كلاسقا وتىرىك كەشىرىلىپ كەلگەن...
— كىم دۇرىس ءبىلىم بەرمەگەن؟ كىم وتىرىك كەشىرىپ كەلگەن؟
— ارينە، مەن ەمەس. مەنىڭ ءمۇعالىم بولۋىم ءبىرىنشى جىل.
— ءجا، بولمايدى تۇزەۋ كەرەك. اۋداندىق وقۋ ءبولىمى مىنانى قابىلدامايدى.
— نەنى تۇزەۋ كەرەك؟
مىناۋ «ەكى» العانداردىڭ باعاسىن «ءۇش» ەتىپ تۇزەۋ كەرەك. ءبىر كلاستان ون بالا ۇلگەرمەيدى دەگەن سۇمدىق ەمەس پە؟.، بۇل ءۇشىن رايونو ءبىزدى باسىمىزدان سيپامايدى.
— جوق تۇزەي المايمىن، — دەيمىن. — رايونو باسىمىزدان سيپامايدى ەكەن دەپ، وتىرىك باعا قويا المايمىن. بۇعان مەنىڭ پەداگوگتىك ار-ۇياتىم جىبەرمەيدى.
...ديرەكتور شاقىرادى دەيدى. كەلدىم. مەن تاپسىرعان توقساندىق ەسەپ الدىندا جايۋلى جاتىر. قىق... دەپ، تىرجيىپ، كەكىرە جازداپ:
— مامىربايەۆ جولداس، مىناۋ نە؟
— ول مەنىڭ توقساندىق ەسەبىم بولار.
— مم... جيىرما ءتورت وقۋشىنىڭ قىق... ونى ۇلگەرمەيدى. سولاي عوي؟
— ءبارى سوندا جازىلعان.
— جازىلعانىن كورىپ تۇرمىن. مەنىڭ بىلگىم كەلەتىنى ءسىز ءبىر توقسان بويىنا نە ءبىتىردىڭىز؟ بالا وقىتتىڭىز با، جوق الدە وكىمەتتىڭ اقشاسىن تەككە الىپ، ساندالىپ بوس ءجۇردىڭىز بە؟ مۇنشا بالا ساباقتان نەگە ۇلگەرمەيدى؟
— ونى اۋەلى مىنا سىزدەردەن سۇراۋ كەرەك. مەن بۇل بالالاردى ءبىر توقسان عانا وقىتسام، سىزدەر جىلدا وقىتىپ كەلەسىزدەر. وكىمەتتىڭ اقشاسىن تەككە الۋشى مەن ەمەس، سىزدەر بولۋلارىڭىز مۇمكىن. ويتكەنى، بالالار شەتىنەن ساۋاتسىز.
مىنا ءسوزدى ەستىپ، جاقىبايەۆ سانىنا شوك تۇسكەندەي بولدى. كادىمگى قىزىل وڭەش كورىسۋ باستالدى. ەكەۋمىزدىڭ شاڭقىلداسقان داۋىسىمىز دالىزگە شىعىپ كەتتى. اياق استىنان بۇندا نە بوپ قالدى دەگەندەي اركىم-اركىم ەسىكتى اشىپ قارايدى.
ايقايمەن جانە الماسىن بىلگەن ول ءۇنىن قايتا باسەڭدەتتى:
— قوي، بالا بولماڭىز، تۇزەڭىز.
— جوق تۇزەي المايمىن.
— وندا ءبىز ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى تۇزەۋگە ءماجبۇر بولامىز. سىزدىڭشە ءبىر توقسان بالا وقىتقان ءسىز عانا ادال ادامسىز. باسقالاردىڭ ءبارى ارام، جاۋ. وكىمەتتىڭ كەزىن بوياۋشى بولعانى عوي. جوق، ولاي ەمەس شىعار. ءسىز كەلمەي تۇرىپ تا وسى مەكتەپ ءتاپ-تاۋىر مەكتەپ بولاتىن. قىرىق ەكى ءمۇعالىمنىڭ قىرىق ءبىرى وڭباعان دا، تەك بىرەۋى وڭعان دەگەنگە ءسىرا، ەشكىم نانا قويماس.
11
كەرىس ەندى ءبىزدىڭ ۇيگە — زاعيپا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا كەشتى.
— قۇرىسىن، تاقاسپاشى سولارمەن. تۇزە دەگەنىن تۇزەي سال. وتىرىك باعا قويىپ جاتقاندار سەن عانا ەمەسسىڭ عوي، ءبارى، — دەيدى جۇبايىم.
— ءوي، سەن قىزىق ەكەنسىڭ. جۇرتتىڭ ءبارى ۇرى بولدى ەكەن دەپ، مەنداعى ۇرى بولماقپىن با؟
ءومىر قۇبىلىستارىنا ماعان ۇقساپ ىسىپ-سۋىماي، بايسالدى قاراپ توپشىلايتىن زاعىش:
— بولاسىن. بولماساڭ، ولار سەنەن ودان جامانىن جاسايدى، — دەيدى.— كەشەگى كوكوزەكتى ۇمىتقان ەكەنسىڭ. الىبەكوۆتى ۇمىتقان ەكەنسىڭ. ادام جانى-توزبەيتىن توپاستىق، سوراقى رۋشىلدىق كورىپ كەلدىڭ. كۇيىپ-پىسىپ ايتتىڭ بارىنە. انە، سودان نە شىقتى؟ تۇك تە شىققان جوق. ءۇرىپ-ۇرىپ قالا بەرگەن كۇشىك ءتارىزدى بولدىڭ. ماقتاساڭ بۇنى دا ايتىپ جازارسىڭ. ءبىراق ونىڭنان دا تۇك شىقپايدى. ەڭ سوڭىندا ارىزشىل، جىكشىل اتانىپ، ءوزىڭ جاماناتتى بولاسىڭ.
بۇنىڭ ءبارى قۇلاققا كىرەتىن سوزدەر ەدى.
مەن كوپ ويلاندىم. اقىرى، قولىمدى ءبىر-اق سىلتەپ، ىمىراعا كەلۋدى ءجون دەپ تاپتىم. قاشانعى تاقاسايىن. تەمىر ەكەش تەمىر دە توزىپ شارشايدى. ال مەن اداممىن عوي. بۇل بولماسا، كۇل بولسىن. تۇزەت دەگەندەرىنىڭ ءبارىن تۇزەتىپ بەرەيىن.
تاعى دا ءىلياسوۆتىڭ الدىندا وتىرمىن. كوڭىلدىمىن. ول قالاي قيساي دەسە، سولاي قيسايامىن.
ءتىل تابىسىپ وتىرمىن.
— ەسەبىم ەندى قالاي؟
— ەندى تاماشا.
— بۇنداي ەسەپ ءۇشىن رايونو باسىمىزدان سيپايدى عوي؟
— سيپاپ قانا قويمايدى. ءالى ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا ۇلگى ەتىپ، ماقتايتىن بولادى. سۋرەتىمىز قۇرمەت تاقتاسىنا ىلىنەدى.
ماسەلە مىنە قايدا جاتىر!
جاقىبايەۆ، ءىلياسوۆتارعا كەرەگى مىنە وسى — ماقتالۋ. ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا — مۇعالىمدەردىڭ اۋداندىق جيىن، كونفەرەنسيالارىندا جاقسى اتالۋ. قۇرمەت تاقتاسىنىڭ بەتىنەن ءارى وتكەن، بەرى وتكەن جۇرتقا ۇيالماي جىميىپ، كۇلە قاراپ تۇرۋ.
قانداي جولمەن بولسا دا وسىعان قولدارى جەتۋ.
الگىندەي، بالالارعا وتىرىك باعا قويۋ سەكىلدى، بىلىقشىلىق مەكتەپتە كوپ-اق. ونىمەن كۇرەسۋشى از. كەيبىرىنىڭ بۋعان ەتى ءولىپ كەتكەن. بايقاسا دا، بايقاماعان بولادى. بارلىق جەردە وسىلاي دەپ قارايدى. ال ەندى ءبىرى سەن تيمەسەڭ مەن تيمەن بادىراق كوز دەيدى. ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ قامىن، تىنىشتىعىن ويلايدى. ەندى بىرەۋلەر كۇرەستىڭ اۋرەسىنەن، ماشاقات قيىنشىلىعىنان قاشادى. جالعىز ءوزىم كوممۋنيزم ورناتپاسپىن دەيدى.
ايتپەسە، ءبىلىمدى، اقىلدى مۇعالىمدەر مۇندا دا جوق ەمەس، بار.
ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسىپ، داۋىس كوتەرگەندەرگە ارىزقوي جىكشىل دەپ، ات قويىپ، ايدار تاعىپ الاتىندارى جانە راس. بىلايعى داۋرىقپا جۇرت نە بىلەدى.؟ تۇك تە بىلمەيدى. بىرەۋگە الگىدەي جامانات تاعىلسا، ەرت شىققانداي ەلىرىپ، داڭعازا قىلىپ اكەتەدى. كوشەدە جايىڭا كەتىپ بارا جاتساڭ: انە، اناۋ ارىزقوي. انە، اناۋ جىكشىل دەپ، كوزىڭە شۇقىپ كورسەتىپ، قانىندى قارايتىپ، جۇيكە تامىرىڭدى توزدىراتىن بولادى.
وسىدان سوڭ سەن نە ىستەسەڭ دە ەڭ اۋەلى، جىكشىلدىپ، ارىزقويدىڭ ءىسى بولىپ شىعادى.
ءيا، كۇرەس جولى قيىن جول. ەكىنىڭ ءبىرى وعان تۇسە بەرمەيدى. تەك جۇرەگىنىڭ تۇگى بارلار تۇسەدى. توعىشارلار ءوزى تۇسپەي، ەزگە تۇسسە ەكەن دەيدى. وتتى ءوز قولىمەن ەمەس، باسقانىڭ قولىمەن كوسەۋدى ءتاۋىر كەرەدى.
وقۋدىڭ جارتى جىلى زىمىراپ وتە شىقتى.
قىسقى دەمالىس. تاعى دا ءبىراز جول ازابىن شەكسەم دە، الماتىعا كەلدىم. باسپاعا جازدا تاپسىرعان ولەڭدەر جيناعىم بار، سونىڭ تاعدىرىن بىلمەكپىن. بۇل ءبىر شارۋام.
ەكىنشى، بۇل جولى دا قۇر قول ەمەس ەدىم. بالالارعا ارناپ، سپورتشى ومىرىنەن شاعىن پوۆەست ءبىتىرىپ اكەلدىم. سونى «پيونەر» جۋرنالىنا ۇسىنباقپىن.
ءتورت جىل ءومىرىم ەتكەن استانامەن ءالى سۋىسىپ ۇلگەرمەگەندىكتەن ونى ساعىنعانىم جانە بار.
ينستيتۋتتا وزىممەن بىرگە وقىعان مۇقامەدي بۇل كۇندە اسپيرانت. ستۋدەنتتەر جاتاقحاناسىنىڭ ءبىر بولمەسىندە تۇرادى. بىلتىر، وقۋ بىتەر كەزدە، العان ايەلىنەن اجىراسىپ، ەكىنشى ايەل الىپ ۇلگەرگەن. جورا-جولداسقا بەيىلى كەڭ جىگىت. قىسىلعام جوق سوندا كەلىپ ءتۇستىم. مۇقامەدي دە، ونىڭ بۇرالعان جاس ايەلى دو جىلى قارسى الدى.
اسپيرانت مۇقامەديدە كەشەگى ستۋدەنت مۇقامەديگە ۇقسامايتىن مىنەزدەر پايدا بولا باستاپتى. تاماقتى تالعاپ ءىشىپ، تالعاپ جەيتىن بوپتى. اراقتى تاستاپ، شاراپقا كوشىپتى. داستارقانعا كەزگە وعاش قىپشا بەل، شىلتيگەن نازىك ريۋمكالار اكەلىپ قويدى.
مەن قىرلى ستاكاننىڭ، ءوزىن ءتاۋىر كورىپ وتىرمىن.
ويماقتاي نازىك ريۋمكالارعا اۋىز جارىمادى. شىدامىم جەتپەدى دە، اشىق كەتتىم:
— وسى ۇيدە ستاكان بار ما؟ ماعان ستاكانعا قۇيىپ بەر، — دەدىم.
مۇقامەديدىڭ مادەنيەتتى بولا قالۋى انشەيىن ەكەن. قىرلى ستاكانعا ول دا كوشتى.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن ەكەۋمىز كاگور ءىشىپ دۋىلداستىق.
باسپانىڭ ديرەكتورى اتى رەسپۋبليكاعا بەلگىلى اقىن ەدى. ول مەنى ستۋدەنت كەزىمنەن بىلەدى. بۇرناعى جىلى ينستيتۋتتىڭ مەن باسقاراتىن ادەبيەت ۇيىرمەسىندە ءبىز ونىمەن مىقتاپ تۇرىپ دۋىلداسىپ، كەزدەسۋ كەشىن وتكىزگەنبىز. بىرگە سۋرەتكە تۇسكەنبىز. سونىڭ ءبارى ول كىسىنىڭ ەسىندە ەكەن. جاستارعا قامقورشىل مىنەزىمەن ول مەنى وتە جىلى قارسى الدى. باسپاعا قاتىستى شارۋالارىمدى ەشقانداي اۋرە-سارساڭسىز تىندىرىپ بەردى.
بۇگىن قالاماقى تولەيتىن كۇن.
باقانداي توعىز مىڭ سوم الادى ەكەم؟
قۋانىشتان جۇرەگىم جارىلىپ كەتپەسە نەعىلسىن.
بۇرىن-سوڭدى ءبىزدىڭ تۇقىمدا وسىنشا مول اقشانى قولىنا بىردەن ۇستاعان ادام، ءسىرا، بولدى ما ەكەن.
ءاي، قايدان بولسىن.
جۇرەگىم اتتاي تۋلاپ، قولدارىم ءدىر-دىر ەتىپ، مەن الگى اتالعان اقشانى ازەر ساناپ الدىم. جوق، ساناپ الدىم دەگەنىم وتىرىك. كاسسانىڭ الدىنداعى توپىرلاعان جۇرتقا كوز ەتىپ، بۇرىن مۇنشاما مول اقشاعا قولىم جەتىپ كورمەگەن بەيباق ەكەنىمدى ولارعا سەزدىرمەۋگە تىرىسىن، ايتەۋىر ساناپ العان بولدىم.
ءبىراق، بۇنداي قۋلىق ماعان وڭايعا تۇسپەدى. توبەممەن باقايىما دەيىن مالشىمىن تەرلەپ كەتتىم.
ۋھ دەپ، سىرتقا شىقتىم. قالتا-قالتامنىڭ ءبارى اقشا. بۋىن-بۋىنىمنان ءال كەتىپ، اياعىمدى ازەر باساتىن ءتارىزدىمىن.
بۇگىنگى كۇن مەن ءۇشىن باييتىن كۇن ەكەنىن ايتىپ، مۇقامەديدى ەرتە كەلگەم. ول ىشكە كىرمەي، قولىن ارتىنا ۇستاپ، سول ارادا دالىزدە ءجۇر. «الدىڭ با؟» «الدىم».
ەندى كەتە بەرسەك تە بولادى.
جوق، بىردەن تارتىپ وتىرۋعا باتىلسىزبىن. ونىم ابەستىك بولاتىن ءتارىزدى. تەگىننەن تەگىن قىرۋار اقشا قالتاما ءوزى كەلىپ تۇسكەن جوق قوي.
نەمەسە كوشەدە كەلە جاتىپ، تاۋىپ تا العان جوقپىن. وزىمە ءتىل جەتكىسىز جاقسىلىق، قايرىمدىلىق جاساۋشى ادامداردىڭ ارقاسىندا الدىم. ەندەشە جاقسىلىقتى جاقسىلىقپەن قايتارۋىم قاجەت سەكىلدى. تۋراسىن ايتسام، ىشكىزىپ، جەگىزۋىم كەرەك.
مەنىڭ بۇرىن-سوڭدى بايقاۋىمشا، جۇرتتىڭ ءبارى سولاي ەتەدى.
ءبارى بولماعانمەن كوپشىلىگى.
سوندا كىمگە ىشكىزىپ، جەگىزەم؟
مەن ءۇشىن ەن ءبىرىنشى قىمبات ادام — ول باسپانىڭ ديرەكتورى.
العان قالاماقىمنىڭ ول تەڭ جارىمىن ىشىپ-جەسە، وكىنەتىن مەن جوقپىن.
ەگەر رەتى كەلسە، باتىلىم جەتسە، مەن ونى الماتىنىڭ ەڭ مىناۋ دەگەن رەستورانىنا شاقىرماقپىن.
اياعىمدى قورىنا باسىپ، باسپا ديرەكتورىنىڭ كابينەتىنە كىردىم. ءبىراز بوگدە ادامدار وتىر. ولاردىڭ كوزىنشە ەشتەڭە ايتا الماسىمدى سەزىپ، ودان بەتەر قىسىلدىم.
دەگەنمەن وتىرىپ جاتىرمىن.
باسپا ديرەكتورى:
اقشاڭدى الدىڭ با؟ — دەدى.
— الدىم. راقمەت.
باسقا تۇك ايتا المادىم. ءبىراز وتىردىم دا، سىرتقا شىقتىم. تاعى دا اينالسوقتاپ كەتە المايمىن. وسىنشاما مول اقشانى قالتاما تىعىپ aپ، تايىپ وتىرۋىم ءتىپتى دە ءجون ەمەس ءتارىزدى.
جانە ءبىر وي قينايدى. باسپا ديرەكتورى ماعان قاراعاندا جاسى ەرەسەك ادام. ادەبيەتتە اتى، ورنى بار. مەن ءجۇرىڭىز دەگەنمەن ول جۇرە قويا ما؟ مىناۋ نەتكەن جاعىمپاز، قۋ بالا دەپ، جامان ويلاپ قالماي ما؟
ال شاقىرماسام، نيەت بىلدىرمەسەم، ول مەن تۋرالى ساراڭ بالا ەكەن دەپ ويلاپ قالاتىن سەكىلدى.
سونىمەن، ەكى وتتىڭ ورتاسىندامىن،
اقىرى، شاقىرا المادىم.
باسپانىڭ كوركەم ادەبيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى جاستاۋ جىگىت، مەنىڭ جيناعىمنىڭ تاعدىرى تىكەلەي سونىڭ قولىندا. الداعى ۋاقىتتا دا وعان ءىسىم تالاي ءتۇسۋى داۋسىز. ەندى، تىم قۇرسا، سونى سىيلاۋ، بۋدان گورى جاقىنداسۋ نيەتىندەمىن.
ءبىراق قولىما بەلىم باستىعى دا وڭايلىقپەن تۇسەتىن ەمەس. مەنەن گورى ىسىلعان، مەنەن گورى، ارىندى بىرەۋلەر ونىڭ ستولىن مانادان قورشاپ العان. ءۇيىرلى بالىق تارىزدەنىپ، ءدۇر ەتىپ، ءبارى سىرتقا بىرگە شىعىپ كەتەدى. ءدۇر ەتىپ، بىرگە قايتىپ كەلەدى. كەتكەندەگىدەن كەلگەندەگى تۇرلەرى كوڭىلدى، شات-شادىمان. ءسىرا، سول ماڭداعى كوك ۇيشىك-سىراحانانى ءبىر ءسۇزىپ ورالاتىن ءتارىزدى.
كەلىسىمەن جەلدەي ەسىپ، جاڭا ولەندەرىن وقىسادى. جەلدەي ەسىپ، ءبىرىن-بىرى ارقاعا قاعىپ، ماقتاسادى. بايقايمىن، بۇگىنگى پۋشكين، بۇگىنگى اباي وسىلار.
كىل كلاسسيكتەر قورشاپ العان ءبولىم باستىعىنان دا كۇدەرىمدى تەز ءۇزدىم.
مۇقامەدي ەكەۋمىز ءوزىمىز تارتىپ جونەلدىك.
ۇيگە قاراي ەمەس، ارينە. بۇندايدا كەل، كەل دەپ، قول بۇلعاپ جىبەرمەيتىن رەستورانعا قاراي.
12
«پيونەر» جۋرنالى الماتىداعى گازەت-جۋرنال رەداكسيالارىنىڭ ىشىندە ماعان ەڭ جاقىنى. ولاي بولاتىن ءجونى بار. ينستيتۋتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە، تۇڭعىش ولەڭىم وسىندا باسىلعان. تيەسىلى ازىن-اۋلاق قالاماقىسىن جۋرنال قىزمەتكەرلەرىنىڭ الدە كىمدەردەن سالەم ايتىپ، شاقىرتۋىمەن ۇيالىپ، ازەر بارىپ العان ەدىم. ول مەنىڭ تۇڭعىش قالاماقىم بولاتىن. ءسوز ساتىپ تاپقان اقشاعا تۇڭعىش اۋىزدانۋىم.
«پيونەردى» مەنىڭ ءبىرجولا داۋلاپ الۋىم مىنە سولاي باستالعان. سودان بەرى ولەڭ، اڭگىمەلەرىم جۋرنال بەتىندە ۇزبەي باسىلاتىن بولعان.
باسقا رەداكسيالارداي ەمەس، مەن مۇندا ەركىن كىرىپ، ەركىن شىعام. بۇلاردىڭ ءوز ادامى ءتارىزدىمىن. كەلگەن شارۋامنىڭ جايىن ەشقانداي قىسىلىسسىز ەركىن وتىرىپ ايتام.
ەندى مىنە سوقتاۋىلداي پوۆەست اكەپ وتىرمىن.
جۋرنالدىڭ كوركەم ادەبيەت ءبولىمىن بەلگىلى جازۋشى مۇقان يمانجانوۆ باسقارادى. ادامشىلىققا، مىنەزگە باي تاماشا مادەنيەتتى جاپ. بۇدان بۇرىن دا ول ماعان تالاي قامقور بولعان. بالالارعا ارناپ پوۆەست جازىپ اكەلدىم دەگەنىمە ول مەنەن بەتەر قۋاندى.نە جونىندە؟ سپورتشى ومىرىنەن دەيمىسىڭ؟ و، تاماشا. ءبىزدىڭ قازاق بالالارى ءۇشىن ناعىز قاجەت، تىڭ تاقىرىپ ەكەن دەپ، تاباندا رەداكسيا قىزمەتكەرلەرىن جيناپ، پوۆەستى داۋىستاپ وقۋدى ۇيىمداستىردى.
جۋرنال رەداكتورى ول دا مىنەزى اشىق-جارقىن ادام. مۇقانمەن دوس. ەكەۋى ءبىر-بىرىن بۇكپەسىز شىن قۇرمەتتەپ، سىيلايدى. مەنىڭ الىستان كەلگەنىمدى ەسكەرىپ، وزگە جۇمىستارىن بىلاي سىرىپ قويدى.
وزىمە وسىنشا دوستىق بەيىل كورسەتىلۋىنە مەن ءدان ريزا ەدىم. باس-اياعى جەتپىس بەتتىك شاعىپ پوۆەستى اق ولەڭ وقىعانداي سۋدىراتىپ، شابىتتانىپ تەز-اق وقىپ شىقتىم. جۇرت زەرىكپەي، كوڭىلدى وتىرىپ تىڭداعان سەكىلدى. ارا-تۇرا كۇلىسىپ قويىپ وتىردى. مەن، اسىرەسە، رەداكتور مەن مۇقاننىڭ قاباعىن باعام، ول ەكەۋى كۇلىپ، ماسايراسا، ىشىمنەن مەن دە كۇلىپ، ماسايراپ، جەتىسە تۇسەم.
شىعارمانىڭ تىڭداۋشىعا جاقسى، جامان جەتۋى، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە، ونى وقۋعا دا بايلانىستى ەكەنىن سەزدىم.
ءۇزىلىس. جۇرت شىلىم شەگىپ، كەۋكىلدەسىپ، باسقا جايلاردى سەز ەتىسىپ كەتتى. ال مەنىڭ ويىمدا پوۆەستىڭ تاعدىرى تۇر. نە بولار ەكەن؟ قابىلدانا ما؟ جوق پا؟
مۇقان نە ايتسا، سول بولارى داۋسىز. ونىڭ وڭ-رەڭىنەن ءقاۋىپ كولەڭكەسى سەزىلمەيدى.
مىنە ەندى پوۆەستى تالقىلاۋ باستالدى.
وتىرعان ات تابەلىندەي شاعىن توپتى كوزىمەن شولىپ الدى دا:
— ال كىم سويلەيدى؟ — دەدى رەداكتور. — مۇزافار، سويلەدى.
مۋزافار تايقىپ شىقتى:
— اۋەلى پروزايكتەر سويلەگەنى ءجون عوي.
— ولاي بولسا، مەن ايتايىن، — دەدى مۇقان.
ءبىرىنشى بوپ وزگە ەمەس، مۇقان سويلەگەنىنە مەن قۋاندىم،
ءبىرقىدىرۋ ماقتادى.
تۇزەۋ ءۇشىن ايتىلعان جەڭىل-جەلپى سىنى دا بار.
كەلەسى سويلەگەندەردىڭ ءبارى دەرلىك وسى ىزبەن كەتتى: ويتكەنى، بۇل وتىرعانداردىڭ ىشىندە مۇقاندى سىيلامايتىن، ونىڭ پىكىرىن بەدەل تۇتپايتىن ەشكىم جوق ەدى.
پوۆەست، جۋرنالدا باسىلاتىن بولدى.
* * *
كەۋدەمە نان ءپىسىپ، جەر مەن كوكتىڭ اراسىنا سىيماي جەتتىم قورعانعا. الماتىنىڭ جارىم بولەگىن كوشىرىپ اكەلگەن ادامدايمىن. ۇستىمدە كەلىسكەن قارا دراپ پالتو. جاعاسىنا بارقىت ۇستالعان. ءدال وسىنداي پالتو ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەنىمدە پروفەسسور جۇمالييەۆتە بولۋشى ەدى. مەن قىزىعاتىن ەدىم. ەندى مىنە مەن دە كيىپ ۇلگەردىم.
قولىما سۋ جانا قىزعىلت چەمودان ۇستاپ كەلىپ تۇرمىن. قۇلىبى شىرەپ ارەڭ جەتىپ جابىلعان. ءىشى تولى ءارتۇرلى بۋيىم، شاي-شامالاق، كامپيت... مال ساتىپ، بازار بازارلاپ ورالعان جولاۋشى ءتارىزدىمىن.
جيناققا العان اقشانىڭ توز-توزى شىققان. ءبىرازىن تۇيىققا شەشەمە جىبەردىم. بايعۇس انام، مەنىڭ ادام بوپ، ەل قاتارىنا قوسىلا باستاعانىمدى ءبىلىپ، قۋانىپ، ءبىر جاساپ قالسىن. ءىشى تار تۋىسقاننىڭ ءىشى كۇيسىن. وسى ءۇشىن ادەيى جىبەردىم.
زاعىشقا ءبىراز بازارلىق زاتتار الىپ كەلدىم.
اقشانىڭ دەنى، شىنىن ايتسام، الماتىنىڭ رەستوران، سىراحانالارىندا قالدى. باسپا مەنەن جۋرنالدىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىنا قولىم جەتپەسە دە، ولارعا سىي-سىباعا كورسەتە الماعام دا، ولاردى جوقتاتپايتىن زەردەلى ازاماتتار الگى اتالعان مەكەمەلەردىڭ تومەنگى قاتارداعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنان، قۇدايعا شۇكىر، مول تابىلدى.
ءتىپتى، مەن قاجەت ەتكەننەن دە ارتىق تابىلىپ ءجۇردى.
ءىشىپ، قىزىپ العانعا دەيىن وسى كوڭىلدىلىكتىڭ سەبەپشىسى بولعاندىقتان، اۋەلى، مەنى ماقتاسادى كەپ. مەن جازعان ازىن-اۋلاق دۇنيەلەردى ادەبيەت اسپانىنىڭ سوناۋ تورىنە الىپ بارىپ قويادى. ال قىزىڭقىراپ العان سوڭ ءارقايسى ءوزدى-وزىن ماقتايدى.
كوڭىلدى ورالعانىمدى زاعىش تۇرىمنەن كورىپ
— قالاي، جاقسى بارىپ قايتتىڭ با؟
مەن باس بارماعىمدى كورسەتەم:
— مىناۋ!
جەلدەي ەسىپ ايتا باستايمىن: كىتابىم باسىلىپ شىعاتىن بولدى. باسپامەن شارت جاساستىم. الپىس پروسەنت اقشا الدىم قالاماقىسىنا. پوۆەسىمدى «پيونەر» ۇناتىپ، قابىلدادى. كەلەسى نومەرىنەن باستاپ تومپىلداتىپ باسا باستايدى. اي سايىن قىرۋار اقشا دومالاپ ودان كەلىپ جاتاتىن بولادى...
بۇنى ەستىپ، زاعىشتىڭ ءجۇزى قۋانىشتان گۇل جاينايدى. و، تاعدىر، ءبىزدى دە جەتكىزەيىن دەدىڭ بە، بۇنىڭا قۇلدىق دەگەن ريزاشىلىق سەزىمى كوزىنەن اپ-ايقىن كورىنەدى.
— ەركىن، امانسىڭ با؟ ات-كولىك امان، جاقسى بارىپ قايتتىڭ با؟
بۇل كەلگەن جاڭاباي كورشى، ءبىز جالداپ تۋراتىن مىناۋ ءبىر بولمە جامان تام ءۇيدىڭ قوجاسى. اۋداندىق اقشا بولىمىندە اگەنت بولىپ ىستەيدى. دۇنيەدە اقشادان قۇدىرەتتى، اقشادان كۇشتى نارسە بار دەپ، ويلاي قويمايدى.
جاڭابايدىڭ سوڭىندا شۇباعان قاتىن، بالالارى. وسىندايدان قالمايتىن، بەلى بۇكشيىپ جازىلماسا دا، ساۋ ادامعا بەرگىسىز زىر جۇگىرەتىن، اۋىلداعى ايتۋلى جەلاياق جاياۋ پوچتانىڭ ءبىرى — ونىڭ كارى شەشەسى.
بۇلار جاڭا ەسىكتەرىنىڭ الدىندا شارۋالارىن ىستەپ ءجۇرىپ، مەنىڭ كەلگەنىمدى كورگەن. كەتكەن كەزدەگىدەن وزگەشەلەۋ تۇرمەن ورالعانىمدى بايقاپ قالعان. وسىناۋ كۇندەرى تەك مەنى ويلاپ جۇرگەن ادامدارشا ءبارى جامىراپ ءجون سۇراپ جاتىر. قايدا بولدىڭ؟ نە ءبىتىردىڭ؟ ساپارىڭ وڭدى بولدى ما؟
الگىندە زاعىشقا ايتقانىمدى بۇلارعا ودان دا گورى وسىرىڭكىرەپ ايتام. مول ءىس ءبىتىردىم، مول اقشا تاۋىپ قايتتىم.
— ول اقشاڭ قايدا؟ — دەيدى جاڭاباي جۇلىپ العانداي.
ءتايىرى، اقشا تۇراتىن با ەدى؟ وڭدى-سولدى شاشىپ، جوق ەتكەنىمدى ايتام. شاشپاي شە؟ قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كور دەپ، ناعىز كەپ اقشاعا قولىم جەتەر كەزى ءالى الدا دەيمىن.
جاڭاباي مەن بۇكىش كەمپىر اۋىزدارىن اشىپ، ىشتەرى كۇيىپ تىڭدايدى.
— اكەم-اۋ، سونشا اقشانى سوسىن، نە ىستەمەكسىڭ؟ — دەيدى بۇكىش كەمپىر.
— كاريا، امانشىلىق بولسا، ءۇي سالام. وسى كوكتەمدە ءۇي سالۋعا كىرىسەم.
* * *
بۇل ءسوز مەنىڭ اۋزىمنان وقىس شىعىپ كەتىپ وتىرعان جوق. ماعان ءۇي جالداۋشى، دۇنيە قوڭىز جاڭابايعا كورسەتكەن قىرىم دا ەمەس. بۇل مەنىڭ تالايدان كوكەيتەستى بوپ جۇرگەن، ەڭ مىقتى ارمانىمنىڭ ءبىرى. شىركىن-اي، كەڭ، قولايلى ەتىپ، ءۇي-جاي سالىپ السام. باۋ-باقشا ءوسىرىپ، ات، سيىر ۇستاسام. تۇرمىسىمدى تۇزەپ الىپ، سوسىن، الاڭسىز وتىرىپ جازسام!
وسى ارمان مەنىڭ كوكەيىمدە تالايدان، ءتىپتى، ستۋدەنت كەزىمنەن ءجۇر.
اتاقتى جازۋشىلاردىڭ ءبىرتالايى دەريەۆيادا تۇرعانىن بىلەم. ليەۆ تولستوي، تۋرگەنيەۆ. قازىرگى كەزى تىرىلەردەن شولوحوۆ.
اباي دا بار عۇمىرىن اۋىلدا ەتكىزبەدى مە؟ جۇيرىك ات، قۇماي تازى ۇستادى. اڭشىلىق، ساياتشىلىق جاسادى. سونىڭ ءبارىن جانە دارىپتەپ جىرلاپ كەتتى.
نەگە ەكەنىن، مەنى دە قالا ەمەس، دالا قىزىقتىرادى. دالانىڭ كەڭدىگى، تابيعات، اڭ اۋلاۋ، بالىق، اۋلاۋ كوڭىلىمدى وزىنە كوبىرەك قۇشتار ەتەدى. مەن دايارعا مايار بوپ وسكەن جان ەمەسپىن. ومىردە كەزدەسەتىن قارا جۇمىس اتاۋلىنىڭ ءبارىن دەرلىك اتقاردىم. ءوزىمنىڭ راقاتىم ءۇشىن الگىدەي ءۇي ماڭىنداعى شارۋا-كاسىپپەن شۇعىلدانۋدى ەشقاشان دا ار سانامايمىن. قايتا، باس-قاعا ۇلگى بولۋعا جارايتىن ابىرويلى ءىس دەپ بىلەم.
ءسويتىپ، ەندى جاتسام-تۇرسام ءۇي سالۋدى ويلايتىن بولدىم. بىرەۋدىڭ ءبىر بولمە تار ۇيىندە قاشانعى قىسىلىن وتىرماقپىن.
زاعىشتىڭ بولسا اياعى اۋىر. اي-كۇنى جاقىنداپ كەلەدى. ەرتەڭ نارەستەلى بولامىز. ونى دۇرىستاپ ءوسىرۋ ءۇشىن دە جاعداي كەرەك.
ومىردەگى ەڭ جامان نارسەنىڭ ءبىرى وزىمدىكى دەيتىن باسپاناڭنىڭ بولماۋى. بىرەۋگە كىرمە بولۋ. ەسىكتەن ەركىن كىرىپ، ەركىن شىعا المايسىڭ. جۇرسەڭ، تۇرساڭ قورىنىپ، قور بوپ بىتەسىڭ. مىنا ءبىز تۇرعان ءبىر بولمە ءۇيدىڭ ەدەنى تاقتاي دا ەمەس، جەر. جۋىپ الۋعا كەلمەيدى. سىپىرسا بۇرقىراپ شاڭ كوتەرىلەدى.
ءوز ءۇي، ولەڭ توسەگىمنىڭ بولۋى ءبىر كۇن ءومىر سۇرسەم دە راقات ەمەس پە؟ ەگەر، ونى-مۇنى جاعدايمەن، بۇل ارادان كەتەر بولسام، ساتام.
ءوز ءۇيىم — ول كاسساعا سالىپ قويعان اقشامەن تەڭ.
قالاداعىداي مۇندا ەت، ءسۇت ساتىلىپ تۇرمايدى. ءوز ءۇي، ءوز اۋلام بولسا، مال دا، قۇس تا ۇستار ەدىم.
ەڭ ءبىر قۇشتار نارسەم، شىركىن، ءبىر ءتاۋىر ات ۇستاۋ. بۇل ەندى بار ارمانىمنىڭ ىشىندەگى بيىك شىڭى. قازاق ەمەسپىن بە، سىلاڭ ۇرعان جاقسى ات كورسەم، كوزىمدى الا المايمىن.
جاقسى، جۇيرىك اتقا تاقىمىم تيگەندە، ءبىر جاسايمىن.
قوعامدىق جىلقى مالىنا دەگەن كوزقاراس سوڭعى كەزدە كۇرت وزگەردى. ونى جاپپاي قىرۋ، ەتكە وتكىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. جوعارىداعى ءبىر مىقتى جىلقى ءونىمدى از بەرەتىن مال دەسە كەرەك. ونىڭ بۇلاي دەۋى جەكەمەنشىك جۇرتقا ونشا تەرىس بولمادى. كولحوز، سوۆحوزداردا جىلقى مالىنىڭ باعاسى ارزانداپ كەتتى. جاقسى ات، جاقسى بيە تاۋىپ الۋدىڭ جولى جەڭىلدەدى.
ايتپەسە، بۇعان دەيىن، بۇل جاقتا اتاقتى جاقسى اتتىڭ ءباسى جەڭىل ماشينامەن بارا-بار ەدى.
— اعاي، قازاق ادەبيەتىن بىزگە ءسىز نەگە وقىتپايسىز؟ ءسىزدىڭ وقىتقانىڭىز جاقسى ەدى عوي.
مەن جۇقاشالاپ جاۋاپ بەرەم:
— بۇل مەنىڭ ەركىمدەگى ماسەلە ەمەس.
تۇيسىنگىش بالالار قازبالامايدى. كىمنىڭ ەركىندەگى ماسەلە ەكەنىن ولار سەزبەيدى ەمەس.
13
جارقىراپ كوكتەم كەلدى. پوسەلكىدە جاڭا ءۇي سالۋشىلار كوبەيدى. اندا دا، مۇندا دا تىراشتانىپ، كەسەك قۇيىپ، ءۇي قالاپ جاتقان حالىق.
ءبۇل ولكە اعاشقا تاپشى. قۇرلىسقا قاجەت اعاش مۇندا وسپەيدى. جۇرت ءۇيدى، نەگىزىنەن، قام كەسەكتەن تۇرعىزادى. ادەمىلەپ قالاپ تۇرعىزسا، كەسەك ءۇي دە قاتىپ شىعادى.
ءۇي سالۋعا مەن دە كىرىسپەكشى بولدىم. ارينە، ءوزىم سالمايمىن. كىسى جالدايمىن. وعان مۇمكىندىك بار. جالدانىپ ءۇي سالاتىن چەچەندەر كوشەدە جۇمىس ىزدەپ، شۇباپ ءجۇر. ولار ەڭبەك سۇيگىش، قول كۇشىنە بەرىك حالىق. كەلىسسەڭ بولدى، ىستە دەگەنىڭدى ىستەپ بەرەدى. چەچەندەردىڭ سەميالارى، ادەتتە، ۇلكەن بولادى. قاتىن-بالالارىمەن جابىلا تۇگەل قيمىلداعاندا، جاپىرىپ جىبەرەدى. بىرەر جەتىنىڭ ىشىندە ءبىر ءۇيدى تۇرعىزىپ، ءىشى-سىرتىن سىلاپ، دايىن ەتىپ شىعارادى.
اۋەلى ءۇي سالاتىن ۋچاستوك الۋىم كەرەك. ونى كىم بەرەدى؟
بىرەۋلەر سەلسوۆەت بەرەدى دەگەن ءسوز ايتتى.
سەلسوۆەتكە كەلدىم.
— ءبىز بۇل ماسەلەمەن شۇعىلدانبايتىن بولعانبىز. اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنە بارىڭىز. سوندا قۇرىلىس ءبولىمى دەيتىن بار، ەگجەي-تەگجەيىن سول ايتادى، — دەدى.
ىشەكتەي سوزىلعان ۇزىن كوريدوردان مەن بۇل ءبولىمدى ازەر ىزدەپ تاپتىم. ويتكەنى، ەسىگىنىڭ سىرتىنا ءبىر پاراق قاعازعا جازعان جازۋىن ابدەن كىر باسىپ، كورىنبەيتىن بولعان. ءۇڭىلىپ، ارەڭ تانىپ وقىدىم. وقىعانمەن نە پايدا. ەسىك قاشان كەلسەم جابىق تۇرادى.
ءبىر كۇن، ەكى كۇن كەلەيىن. ىلعي جابىق.
جانە ءبىر كۇن كەلىپ، تۇتقاسىنان تارتىپ كەلىپ قالعانىمدا، ەسىك اشىلىپ كەلىپ كەتسىن. مەن بۇنى كۇتپەگەن ەدىم. ءارى قۋانىپ، ءارى تاڭعالعانداي بولدىم. سوپاقشا كۇڭگىرت بولمە ىشىنە تولعان تەمەكى تۇتىنىنەن ودان بەتەر كۇڭگىرت تارتقان. توردە تەرەزەنىڭ الدىندا ءبىر تۋمبالى ءبىر عانا ستول. شىلىمدى بۇرقىراتىپ سورعان بىرەۋ وتىر. مەن اۋداندىق رەسمي ءبىر كەڭسەگە ەمەس، ونىڭ جەكە باسىنىن ۇيىقتايتىن بولمەسىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلگەندەي ول ماعان باقىرايىپ قاراپ قالعان.
توڭىرەگىمنەن وتىراتىن ورىندىق ىزدەپ، تابا المادىم.
بولمەدەگى جارىققا ءسال كوزىم ۇيرەنگەن سوڭ بايقاسام ساقال-مۇرتى تىكەنەك بوپ، ءوسىپ كەتكەن بىرەۋ ەكەن. ۇستىنە كيگەنى تىك جاعا كونە سارعىش كيتەل. جاس شاماسىن مولشەرلەۋ مۇمكىن ەمەس. مۇمكىن، جيىرما بەستە شىعار. مۇمكىن، ەلۋ بەستە.
وتىراتىن ورىن بولماعان سوڭ، شارۋامدى تۇرەگەپ تۇرىپ ايتتىم:
— مەن وسىنداعى ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم ەدىم. ءۇي سالسام دەگەن وي بار. سوعان ۋچاستوكتى قالاي الۋعا بولادى؟
— ءۇيدى نەدەن سالماقسىز؟ قانشا بولمە ەتىپ سالماقسىز؟ قاشان باستاپ سالماقسىز؟ — دەپ، ەجەلەگى سۇراپ الدى دا: — ءسىز بۇل ماسەلەمەن كولحوزعا بارىڭىز، — دەدى الگى.
— كولحوزعا؟
— بۇل جەردە كولحوز قوجا. كولحوزدىڭ جەرى. ءسىز ارىزدى ۋچاستوك سۇراپ، كولحوزعا جازىڭىز. ولار قاۋلى شىعارادى. سوسىن، سول قاۋلىنىڭ كوشىرمەسىن جانە سالاتىن ءۇيىڭىزدىڭ جوباسىن الىپ بىزگە كەلەسىز.
ءۇي سالۋ ءۇشىن دە ءبىراز ماشاقاتتى باستان كەشۋ قاجەت ەكەنىن ەندى ءبىلدىم. ءتارتىپ سولاي بولعاسىن امال نەشىك. كونۋگە تۋرا كەلەدى.
ارىز الىپ، كولحوزعا كەلدىم.
— ارىزىڭىزدى تاستاپ كەتىڭىز. ءقازىر ناۋقان كەزى، قاربالاس. بۇگىن-ەرتەڭ قاراي الماسپىز. ناۋقان بىتكەن سوڭ قارارمىز. اۋەلى كولحوزدىڭ باسقارما جينالىسىندا قارالادى. سوسىن جالپى جينالىس قاراپ شەشەدى، — دەگەن ءسوز ايتتى.
قيىن ەمەس شارۋانى وسىنشا قيىنداتىن قويعانعا باسىمدى تاڭىرقاي شايقاپ، سىرتقا شىقتىم.
كۇندەر زىمىران ءوتىپ جاتىر. قارالعان ارىز جوق.
ولاردىڭ ناۋقانى بىتكەنشە، جاز دا بىتەتىن ءتۇرى بار. مەن اسىقتى ەكەن دەن، اسىعاتىن كولحوز كورىنبەيدى.
ءتىپتى بارا-بارا پرەدسەداتەلدى مەزى ەتىپ ءبىتتىم. سوڭعى ءبىر بارعانىمدا ول ماعان قاتاڭداۋ ءسوز ايتتى:
— شىراق، سەنىڭ ارىزىڭدى قاراماق تۇگىل، ءوزىمىزدىڭ باسىمىز قاتىپ، مۇرنىمىزدان سۋ كەتىپ جاتىر. ارىزىڭ قارالادى. ايتامىز ءوزىمىز، — دەدى.
مەنەن باسقا ءۇي سالماق بولعانداردىڭ ءبارى-اق قيمىل ۇستىندە. پوسەلكەنىڭ انا شەت، مىنا شەتى ءبىرى قۇر ەمەس. قاپتاپ كەسەك قۇيىپ، ءۇي قالاپ جاتقان حالىق.
مەن تاڭمىن. ولار رۇقساتتى قاشان، قالاي الىپ ۇلگەردى؟ الدە الدىن الا قام ىستەپ، قىستا الىپ الدى ما؟
جاقىنىراق ماڭداعى ءۇي سالىپ جاتقان بىرەۋلەردىڭ قاسىنا كەلدىم. سىپايى سالەمدەسىپ، سوسىن، جۇقالاپ سۇراستىرىپ كورسەم، ءۇي سالۋعا رۇقسات قاۋلى، جوبا دەگەننەن الگى دىم بىلمەيدى. Meن تاپ ءبىر شۇرشىتشە سويلەپ تۇرعانداي بەتىمە باجىرايا قاراپ: نەعىلعان قاۋلى؟ نەعىلعان جوبا؟ ول كىمگە قاجەت؟ — دەيدى.
ماعان ۇقساپ، ءۇي سالاتىن ورىن سۇراپ، ەشكىمنىڭ الدىنا ءموليىپ بارماعان. وسى ارانى وزىنە ۇناتقان دا، بىردەن ءۇي سالۋعا كىرىسكەن. جوبا دا وزىنىكى. بىلەتىنى وسى.
جانە بىرەۋلەرگە بارسام، ول دا سولاي.
ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ءۇي سالۋشىلاردىڭ ءبارى سولاي. الگىلەردىڭ كوپشىلىگى، ءتىپتى، اۋداندا قۇرىلىس ءبولىمى دەيتىن مەكەمە بارىن بىلمەيدى. ەستىمەگەن. ەستىسە، وسى ءقازىر عانا مەنەن ەستىپ وتىر.
مەن اقىماق بولىپ جۇرگەنىمدى ەمدى ءبىلدىم. زاڭدا، تارتىپتە نە شارۋام بار ەدى؟ قازىرگى جىلى كەزدىڭ ءار كۇنىن پايدالانىپ، ءىس تىندىرۋدىڭ ورنىنا ءوزىمنىڭ مازام كەتىپ، وزگەلەردى قوسا مازالاپ، كەڭسە-كەڭسەنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، ۋاقىتىمدى تەككە ءولتىرىپ، ساندالۋمەن جۇرگەنمىن.
كولحوزدىڭ رۇقسات قاۋلىسىمەن، تيپتىك جوبامەن ءۇي سالىپ جاتقان ءبىر جان كورسەم، كوزىم شىقسىن.
زاڭدى بۇزبا، تيمە وعان، اينالىپ ءوت دەگەن ءسوز وسىندايدان ايتىلسا كەرەك.
اينالىپ ەتىپ، ەندى مەن دە ىسكە كىرىستىم.
14
پوسەلكەنىڭ ءدال ورتا تۇسىندا، مەكتەپ پەن اۋداندىق كىتاپحانانىڭ ەكى ارالىعىندا ەشقانداي پايداعا اسپاي، بوس جاتقان جەر بار. ون سوتىقتاپ كەم ەمەس. مەن ءۇيدى پوسەلكەنىڭ شەتىنەن ەمەس، وسى ارادان سالۋدى لايىق كوردىم. ورتالىق مەكتەپكە جاقىن. شىلدىر ەتكەن قوڭىراۋ داۋىسىن ەستىپ ۇيدەن شىقسام دا، ساباعىما ءدال بارامىن.
زاڭمەن، تارتىپپەن ءجۇرىپ ۇيرەنگەندىكتەن ءالى دە قاشاسوقپىن. ەشكىم ەشتەڭە دەمەس پە ەكەن دەپ، اۋەلى، ءبىر دەمالىستا، ءۇي سالار جەردى قادالار قاعىپ، يەمدەنىپ قورشاعان بولدىم.
جوق، تىنىش. قول قاعار ەشكىم كورىنبەيدى.
بۋدان سوڭ قورشالعان جەردىڭ ءبىر شەتىنەن كەسەك كۇيۋ ءۇشىم بالشىق جاسايتىن شۇقىر قازا باستادىم. اۋىز اشقان جان جوق.
باتىلدىعىم ارتىپ، ءۇي سالاتىن كىسى جالداپ، كەسەك قۇيعىزۋعا كىرىستىم. ەشكىم ەشتەڭە دەمەيدى.
جۇمىس قىزىپ ءجۇرىپ بەردى. احمەت دەيتىن چەچەندى جالداپ ەدىم. ءبىر قورا قاتىن-بالا، قارىنداس-ىنىلەرىن ەرتىپ كەلەدى. تاڭنىڭ اتۋىنان كۇننىڭ باتۋىنا دەيىن ىستەيدى. كۇن شۋاق، جاۋىن-شاشىن جوق. قۇيىلعان كەسەك توبارسىپ تەز كەبەدى. ءۇيدى قالاپ، ءىشى-سىرتىن سىلاپ، اقتاپ بەرۋدى احمەت موينىنا تۇگەل العان.
احمەت اراق ىشپەيدى. بەس ۋاقىت ناماز وقىپ، تاماق ىشكەندە عانا جۇمىستان قولى قالت ەتەدى. باسقا كەزدە تىنىم العاندى بىلمەيدى.
باس-اياعى ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە ۇيگە قاجەتتى كەسەك تۇگەل قۇيىلىپ ءبىتتى. جانە ءبىر جەتىدە ءۇي قالاندى. ءۇشىنشى جەتىنىڭ اياعىندا توبەسى تۇيە تايلى بوپ جابىلعان، ەسىك تەرەزە ورناتىلىپ، ءىشى-سىرتى سىلانىپ، اقتالعان، ەكى بولمە الدىندا كىرە بەرىس شاعىن كىلەتى بار جاڭا ءۇي داڭعىراپ شىعا كەلدى.
اعاشتىڭ تاپشىلدىعىنان شاتىرلى ءۇي بۇل جاقتا سيرەك. جانە جاۋىن دا از.
ال ەدەنىن تاقتايلاۋ ول كەيىنگىنىڭ جۇمىسى. Taپ ءقازىر مەنىڭ قالتام ونى كوتەرمەيدى.
...ءبىزدىڭ ۇيدە توي — جاڭا قونىس تويى.
ءوزىم ءوز بوپ ومىرىمدە تۇڭعىش رەت باسپانا سالىپ كىردىم. وزىمدىكى دەيتىن ءتۇڭعىش شاڭىراعىم. قۋانىشىم زور-اق.
قوڭاقتارىمنىڭ ءبارى دەرلىك مۇعالىمدەر. ىشىندە اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءامىروۆ بار.
كوڭىلىم قالاماسا دا، مەكتەپ ديرەكتورى جاقىبايەۆتى دا شاقىردىم. تاستاپ كەتۋدىڭ رەتىن تابا المادىم. كەلدى. تەك سىپايىگەرشىلىك ءۇشىن شاقىرىپ وتىرعانىمدى ول، ارينە، بىلەدى.
قوي سويىلعان. ءبىر بوشكە بال سىرا. اراق.
شاراپ مۇندا ءسان ەمەس. شاراپتىڭ بۇنداعى اتى قىزىل اراق. قىزىل اراق دەسە، جۇرت تىجىرىنىپ قارايدى. ايەل دە، ەركەك تە اۋىز بىلعاپ ىشكەن سوڭ اقاڭنىڭ قىزىلىن ەمەس، مولدىرەگەن تاپ-تازاسىن ءىشۋدى ءتاۋىر كورەدى.
اۋەلى اراق جول سالىپ بەرەدى. سوسىن، سىرا سوراپتالادى.
قوناقتى، مۇمكىن بولعانىنشا، ماس ەتىپ، ءۇيىن تابا المايتىن ەتىپ جىبەرۋ — ول ەندى ماقسات.
بۇل دەمالىس كۇنى بولاتىن. ەت جەگەننىڭ سوڭىنان، ەكىنشى رەت شاي ىشىلەردىڭ الدىندا، ءبارىمىز سىرتقا ەسىك الدىنا شىعىپ، بوي جازىپ، كەۋكىلدەسىپ تۇرمىز. ناعىز ورتالىق كەشەدەن بۇل ارا قاعا بەرىس. كوشەمەن ءوتىپ جاتقان جۇرت از.
ءبىر كەزدە مەكتەپ جاقتاعى كوشەنىڭ مۇيىسىنەن اياعىن تالتىرەكتەپ باسقان بىرەۋ كورىندى. اياعىنا ەتىك، گاليفە شالبار، كيتەل كيگەن. كيتەلىنىڭ بار ءوڭىرىن اعىتىپ، اشىپ قويا بەرگەن. كوشەنىڭ كەڭدىگىنەن ەكى جاقتاعى ۇيلەرگە سوعىلماي، ارەڭ جول تاۋىپ كەلە جاتىر.
ول انادايدان شوعىرلانعان ءبىزدى كوردى. بىزگە قاراي ويىسا ءجۇردى. تانىدىم — سول الگى اۋاتكومنىڭ قۇرىلىس ءبولىمىن باسقاراتىن جىگىت، ءوزىمنىڭ ەسكى دوسىم.
ءبىزدىڭ ءدال قاسىمىزعا كەلىپ توقتادى، اركىم-اركىمگە ءۇڭىلىپ قاراپ، امانداسقان بولادى. ءبىر كەزدە قولىن ماعان ۇسىندى. كوزدەرىن جىپىلىق-جىپىلىق ەتكىزىپ، مەنى جوندەپ تاني الماي تۇر. تانىسا دا، ەسىنە تۇسىرە الماي تۇر.
15
«اناڭ سىرقات. تەز جەت!»
تەلەگرامما ءسوزى قىسقا. قىسقا دا بولسا، ايقىن.
قايتەيىن، قاناتىم جوق. قاناتىم بولسا ۇشار ەدىم. اپىل-عۇپىل جينالدىم دا، ستانسياعا قاراي جۇرەتىن ماشينا ىزدەپ، تارتىپ جونەلدىم.
زاعيپا اي-كۇنىنە تاقاپ وتىر. جول جۇرۋگە جارامايدى.
جولشىباي ماشينا تاۋىپ، ەكى ءجۇز شاقىرىم جەردەگى تەمىر جول ستانسياسىنا، ودان پوەزبەن الماتىعا، الماتىدان جانە ماشينا ىزدەپ، قاراسازعا، قاراسازدان تۇيىققا ۇيگە جەتكەنىمشە بەس كۇن ءوتىپ كەتتى. مۇمكىن بولعان جاعدايدىڭ ءبارىن پايدالانىپ، اقشانى بەتىنە قاراماي شاشىپ جۇمساۋمەن قۇس بولىپ، ۇشىپ جەتكەن ءتۇرىم وسى. اناشىم اۋىر حالدە ەكەنىن ەستىگەندە، جان شىداسىن با؟ ودان قىمبات، ودان قۇرمەتتى كىمىم بار؟ ءبىزدى، سارسەبەك ەكەۋمىزدى، ءوسىرىپ، ادام ەتۋدەن باسقا ول ومىردە نە ويلادى؟ وسى جولدا تارتپاعان ازاپ-مەحناتى قالدى ما؟ نە قىزىق كوردى بەيشارا جان؟
جاس كەزىمدە ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان الدامشى ءومىر، وپاسىز يت ءومىر دەگەن سەكىلدى سوزدەردى كوپ ەستيتىن ەم. ءبىراق قانداي ماعىنادا ايتىلادى دەپ، ماڭ بەرىپ، ويلانا قويمايتىنمىن. ەندى وسى جولى ويلاندىم. وسى جولى بار جان-تانىممەن شامىرقانا سەزىنىپ، ۇققانداي بولدىم. ءيا، ادام ءومىرى دەگەن تەسىك شەلەككە قۇيىلعان سۋ ءتارىزدى بولادى ەكەن. تىرشىلىكتىڭ ونى-مۇنى شارۋا-قامىمەن كۇيبەڭدەپ، باسىپ قاتىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى، سارقىلىپ ءبىتىپ قالعانىن بىلمەي دە، بايقاماي دا قالادى ەكەنسىڭ.
الدامشى ەمەي، نەمەنە؟ وپاسىز ەمەي، نەمەنە؟
تۇيىقتىڭ دا توبەسى كورىندى-اۋ. اۋىل سول باياعى ورنىندا. باياعى ەل. كۇيبەڭ-كۇيبەڭ باياعى كۇيپى تىرشىلىك. ەشتەڭە دە بولماعانداي. ەشكىم ولىپ-جىتىلمەگەندەي. بايقاساڭ، ومىرلىك الدامشىلىعىنىڭ بۇل دا ءبىر قىرى.
مەنى انامنىڭ ىستىق قۇشاعىنىڭ ورنىنا جاڭا قازىلىپ كومىلگەن ءتۇسى سۋىق، تومپيعان ءقابىر قارسى الدى. ءبىر اۋىز تىلدەسىپ، قوشتاسىپ تا ۇلگەرمەدىم اسىل جانمەن. ءومىردىڭ وپاسىزدىعى ەمەي، نەمەنە بۇل؟
قانىشا جەڭگەم اڭىراپ جالعىز وتىر.
انام كوپ اۋىرماپتى. كەشقۇرىم ويباي باسىم، باسىم دەپ جىعىلعان توسەگىنە. ەرتەسى دۇنيە سالعان. جارىقتىق: ا، قۇداي! الار بولساڭ، جانىمدى قيناماي ال. بالا-شاعاعا ماسىل قىلماي، قور قىلماي ال دەپ، ىلعي دا جالبارىنىپ، تىلەپ وتىرۋشى ەدى. قۇداي ونىڭ ءدال وسى تىلەگىن اينىتپاي بەرىپتى. بەيشارا جان، ارمانىڭا ءبىر جەتىپ ءوتشى دۇنيەدەن دەپ، جانىن قيناماي الىپتى.
* * *
انامنان ءولى ايىرىلسام، قانىشا جەڭگەمنەن ءتىرى ايىرىلىپ، قايعى ۇستىنە قايعى ارقالاپ قايتتىم.
قانىشا دا مەنىڭ انام ەدى. كىشى انام ەدى. قيىن-قىستاۋ كەزدەردىڭ بارىندە ءبىر ءداندى ءبولىپ جەسكەن، ىستىق-سۋىقتى باستان بىرگە كەشكەن قيماسىمنىڭ ناق ەزى ەدى عوي. ءبىز ءۇشىن، سارسەبەكتىڭ وتى ءوشىپ، شاڭىراعى قۇلاماۋ ءۇشىن، ول نە كەرىپ، نەگە كونبەدى؟ بارىنە دە كونىپ ەدى.
ەندى سول اياۋلى جەڭگەم وقۋ جىلى اياقتالعان سوڭ كەلىپ، قورعانعا كوشىرىپ اكەتەيىن دەسەم، باس شايقايدى. ايتاتىنى:
— ەركا، سەن مەنى كوشىرىپ اكەتكەندە نە ىستەيسىڭ، قالقام؟ اربانىڭ بەسىنشى دوڭگەلەگى سەكىلدەنىپ سەندەردىڭ سوڭدارىڭا جارماسىپ العانىم جاراسپاس. جىلى ورنىمدى سۋىتىپ، تاعى دا كىمنىڭ الدىنا بارىپ، قىزمەت سۇراپ تۇرماقپىن؟ ودان دا ول كۇنىمدى ءوزىم كورەيىن. تاعدىردىڭ ماعان دەگەن دە ءبىر جازۋى بار شىعار. سارسەبەك كەبىن كيىپ كەتپەپ ەدى. كەبەنەك كيىپ كەتىپ ەدى. ءۇمىتىمنىڭ شىراعىن، شامام كەلگەنىنشە، ءالى دە وشىرمەۋگە تىرىسارمىن... ەڭكەيگەن، ەتەگىنە سۇرىنگەن كارى ەمەسپىن. ءوز جانىمدى ءوزىم باعا الاتىن شىعارمىن. مەنىڭ بۇدان بىلايعى ومىرىمە سەن ەندى ەرىك بەر، قالقام.
جەڭگەمنىڭ بۇل ايتقان سوزدەرىندە قانشاما تەرەڭ ماعىنا، استار جاتىر.
لەبى قاڭتارداي قاتال بولعانىمەن قانشاما باس بۇرعىزباس ءومىر شىندىعى جاتىر. كەشە بولىپ كەتپەسەم، مەن ءبارىن دە تۇسىنەمىن. ءيا، ول جاس ءالى. ءومىرىمنىڭ الدى اناۋ، ارتى اناۋ دەپ، توقىراعان جان ەمەس. ءالى دە ءۇمىتى بار بولاشاقتان. سوندىقتان دا، ءوزى ايتقانداي، اربانىڭ بەسىنشى دوڭگەلەگى بولىپ، ءومىر-باقي بىزگە تىركەلىپ جۇرە المايتىنى بەلگىلى.
وسىنىن وسىلاي ەكەنىن ىشتەي مويىنداسام دا، سىرتىمنان ءبىر اۋىز، جەڭگەم، ءسوزىن دۇرىس دەپ ايتۋ مەن ءۇشىن قيىن. مەن تەك ەرىكسىز ەگىلىپ، جىلاعاندى ءبىلدىم. ءالىم ءا دەگەندە ءوزىمنىڭ ەكى كوزىمە عانا جەتتى. ەكىنشى انامداي بولعان اياۋلى جەڭگەمنەن اجىراۋ بۇل مەن ءۇشىن تىم قيىن جاعداي ەدى. ءوزىمنىڭ ءتورت مۇشەمنىڭ بىرەۋىن ءوز ەركىممەن كەسىپ تاستاعانمەن تەڭ ەدى.
قايتەيىن، قينالىپ، كۇيزەلسەم دە، كونبەسكە شارا جوق.
وي، يت تاعدىر-اي! كەيدە پەندەڭدى اياۋ دەگەندى بىلمەيسىڭ-اۋ!
16
قورعاندا ەكىنشى جىل ءمۇعالىممىن. مەكتەپ باسشىلارى سول بۇرىنعىلار. مۇعالىمدەردىڭ ىشىندە ءبىرلى-جارىم كەتكەندەرى، كەلگەندەرى بار.
شىنىمدى ايتسام، بەتى اشىلعان كەلىندەي، مەن بۇل كەزدە مەكتەپ باسشىلارىن ونشا سىيلاي قويمايمىن. كوبىنەسە، ءوزىم مەن ءوزىم بولىپ، جەكە جۇرەم. مەكتەپتەگى ساباعىمدى، وزىمە تاپسىرىلعان قوعام جۇمىستارىن بىلەم.
ءوزى شاقىرعاندا بولماسا، ديرەكتور كابينەتىنىڭ ەسىگىن اشۋ دەگەندى قويعام.
جاقىبايەۆ، ءىلياسوۆتار كوشەدە كەزدەسسە، بايقاماعان ادام بولىپ، شەكەمنەن قاراپ وتەم. بىلىق پەنەن شىلىققا بەلشەدەن باتقان، توعىشار ارزان جاندار ەكەنىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ، قالاي عانا سىيلارسىڭ؟ قالاي عانا باس ءيىپ، امانداسارسىڭ؟
پەدسوۆەت بولسا قارالىپ جاتقان ماسەلەگە مەنىڭ قاتىسىم جوقتاي ءبىر شەتتە كىتاپ، نەمەسە گازەت وقىپ وتىرۋ ادەتىمە اينالعان.
ينستيتۋتتى وسى بيىل ءبىتىرىپ كەلگەن، كوزى اشىقتاۋ، تاۋى شاعىلا قويماعان بىردى-ەكىلى جاس ءمۇعالىم جىگىتتەر بار. ولار ماعان ءۇيىر، مەن جاعىندا. مەنىڭ ءسوزىمدى سويلەۋگە بەيىم.
ال كارتامىش مۇعالىمدەر جاقىبايەۆ پەن ءىلياسوۆ جاعىندا.
وسى جىكشىلدىك، وسى ءبولىنۋ، اسىرەسە، پەدسوۆەت بولعان كەزدە اشىق بايقالادى. Meن جاعىنداعىلار ءوز الدىمىزعا وكشەلەپ بولەك وتىرامىز دا، مەكتەپ باسشىلارىنىڭ سويىلىن سوعاتىندار ىم-جىمدارى جاراسىپ، ءبىرىن-بىرى قاس-قاباقپەن ۇعىسىپ، ولار دا بولەكتەۋ وتىرادى.
كەيدە ىمىراعا كەلمەي، ەكى جاق بوپ ايتىسىپ، تارتىسۋ ادەتكە اينالا باستاعان.
جوعارعى كلاستارعا قازاق ادەبيەتىن، بۇرىنعىشا بيىل دا قاسىموۆا وقىتادى. Meن التىنشى، جەتىنشىگە قازاق ءتىلىن وقىتام. جەتىسىنە جيىرما ءتورت ساعاتتان ارتىق ساباق بەرىپ كورگەن ەمەسپىن. مەكتەپتەگى جۇگى ەڭ از ءمۇعالىمنىڭ ءبىرىمىن. بۇل مەنى مەكتەپ باسشىلارىنىڭ، وزدەرىنشە، شومىشتەن قىسقان تۇرلەرى.
ءبىراق مەن قىڭق دەمەيمىن. ساباق بەرەتىن ساعاتىمدى ءوسىرۋدى ءوتىنىپ، ەشكىمنىڭ الدىنا ءموليىپ بارىپ تۇرمايمىن. الماتىدا شىعارمالارىم، كىتابىم باسىلىپ جاتقاندا، شومىشتەن وڭايلىقپەن قىسىلا قويمايتىنىم بەلگىلى.
بۇنى جاقىبايەۆ پەن ءىلياسوۆ تا بىلەدى.
* * *
قورعان ورتا مەكتەبىندەگى جاعداي ايتارلىقتاي ەمەس. مۇعالىمدەر اراسىندا جىكشىلدىك بار. سونىڭ كەسىرى بۇكىل وقۋ-تاربيە جۇمىسىنا ءتيىپ وتىر دەگەن قاڭقۋ ءسوز بيىل ۇلعايعان.
سودان با، قايدام، ءبىر كۇنى مەكتەپتە وزگەشە ءبىر پەدسوۆەت شاقىرىلدى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى الداجاروۆ، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى قۇساينوۆ كەلگەن. ءامىروۆ، بولسىن-بولماسىن، وسىندا. ءبىرىنشى باسشىلاردىڭ الدىندا ول اياعىن ۇشىنەن باسىپ، قۇرداي جورعالايدى. ءوزى دە ءبىر مەكەمەنىڭ ءامىرشىسى ەكەنىن مۇلدەم ۇمىتقان.
كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە بىرەۋ: مەكتەپتەگى وقۋ-تاربيە جۇمىسىنىڭ حال-جاعدايى جانە ونى جاقسارتۋ شارالارى،
وسىندا كەلگەلى بەرى كورىپ، بىلگەندەرىم ءىشىمدى ساقارداي قايناتىپ، زورعا جۇرگەن اداممىن. بۇندايدا سايراماعاندا، قاشان سايرايىن. جارىس سوزدە ءبىرىنشى بولىپ سويلەدىم. جاقىبايەۆ پەن ءىلياسوۆتى اياۋسىز سىنعا الدىم. بىلىق پەن شىلىقتىڭ نەشە ءتۇرى وسى ەكەۋىنەن ءوربيتىنىن باس بۇرعىزباس دالەلدەر كەلتىرە وتىرىپ، ءتىلىمنىڭ جەتكەنىنشە دالەلدەپ ايتتىم.
جۇرت ۇيىپ تىڭدادى. كەبىنىڭ قىشۋى قانىپ وتىرعانى بەلگىلى ەدى. ديرەكتور مەن ءزاۆۋچتىڭ مويىندارىنان سۋ كەتكەن. تومەن قاراپ، ءموليىپ تەك تىڭداۋمەن وتىر.
كەيبىر تىم سوراقى فاكتىلەرگە توقتاعان كەزىمدە الداجاروۆ ءسوزىمدى ءبولىپ:
— جاقىبايەۆ جولداس، وسى راس پا؟
— ءىلياسوۆ جولداس، وسى شىنىندا دا وسىلاي ما؟ — دەگەن سەكىلدى كيمە سۇراقتار بەرىپ وتىردى.
راس دەمەسكە انا ەكەۋىنىڭ ءادىسى جوق.
مەنى جاقتايتىن جاس جىگىتتەر بۇندايدا ءۇن بەرىن، مەنىڭ ءسوزىمدى قوستاپ، ماسايراپ قالادى. ءبىراق ءبىر دە ءبىرى جارىس سوزگە سۇرانبادى. الگىندەي ورىندارىندا وتىرىپ قوقاڭداۋدان ارىگە بارا قويمادى. السىزدىك اتاۋلىعا اتوي ساپ، قارسى شاپقان، سوندا نەگىزىنەن مەن عانامىن.
دون-كيحوت مەن عانامىن.
جاقىبايەۆ تا سويلەدى بۇل جيىندا. ءبىراق ماعان قارسى كەلمەدى. مەنىڭ ءبىر دە ءبىر ءسوزىمدى تەرىسكە شىعارمادى. كادىمگى كوپشىلىك جيىنداردا كوپ ايتىلىپ، مەزى قىلعان جالپىلاما جاۋىر سوزدەر. ويتەيىك، بۇيتەيىك دەگەن ۇران-شاقىرۋلار. تاتۋ بولايىق، ءبىرىمىزدىڭ بىلمەگەنىمىزدى ءبىرىمىز ايتىپ، كومەكتەسەيىك. مۇمكىن، كەمشىلىگىمىز دە بار شىعار. كەمشىلىكسىز ادام بولمايدى دەپ، ۇلى كوسەمىمىز لەنين ءوزى ايتقان. كەمشىلىگىمىز بولسا تۇزەيمىز. جولداستاردىڭ ايتقانىنان قورىتىندى شىعارۋ ول ءبىزدىڭ بورىشىمىز دەگەن سەكىلدى قۇر سىلدىر، جۋىپ-شايۋ.
ەڭ سوڭىنان اۋپارتكوم سەكرەتارى سويلەدى. ول نە ايتسا زاڭ بۇندا. سەكرەتار كۇمپىلى كەشە عانا باسىلعان اپات سوعىستى ەسكە سالدى. حالقىمىزدىڭ ومىرىندە سوعىس كەسەلدىك كەلتىرمەگەن سالا جوق. سونىڭ ءبىرى حالىق اعارتۋ ءىسى. ءبارى سونىڭ زاردابى. ءبىز ول زارداپتى جويۋىمىز كەرەك. وسى كەزدەگى جاڭا تالاپتارعا ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك دەدى. كوللەكتيۆتى بىرلىككە، تاتۋلىقققا شاقىردى.
ءبىز جاقىبايەۆتارعا قارسى جاق بۇل پەدسوۆەتتەن ءسوزىمىز ورگە باسقان جەڭگەن بوپ، ماسايراسىپ تاراستىق.
ناعىز ايقاس ءالى الدا ەكەنىن ناعىز جەڭىپ، جەڭىلۋ سونداي ايقىندالاتىنىن، سويتسەك، بىلمەپپىز دە بولجاي الماپپىز.
اقىر ءتۇبى سويىلعا كىم جىعىلاتىنىن، كىمنىڭ مەرەيى ۇستەم بوپ، مۇرتىنان جىميا قاراپ تۇرارىن بولجاي الماپپىز.
17
مەن اكەمىن. جامال اتتى التى ايلىق وزىمە تارتقان ءتامپىش مۇرىن قىزىم بار. زاعىش كوكتەمدە امان-ەسەن بوسانعان. بۇدان بىلايعى ءبىر الدانىشىڭ ەندى وسى بولسىن دەپ، جاس نارەستەنى ماعان سىيعا تارتقان.
بالاجان اكە بولاتىنىمدى بۇرىن دا سەزەتىن ەدىم. ەندى ودان اسىپ ءتۇستىم. قىزىمدى ءبىر ساعات كەرىپ، يىسكەمەسەم، تۇرا المايمىن.
شىركىن، كۇن، اۋا، جورگەك ءيىسى ارالاسقان ءسابيدىڭ جاس يىسىنەن اسقان سۇيكىمدى نە بار ەكەن!
ۇناتپايتىنىم ءسابيدىڭ جىلاعان كەزى. اسىرەسە، تۇندە جىلاعانى. ءتاتتى ۇيقىمدى بۇزعانىنا زىعىردانىم قاينايدى.
ءبىراق مەن تۇرىپ، جۇباتپايمىن. جۇباتىپ، ەمىزەتىن زاعىش. Meن كورپەمدى ودان بەتەر بۇركەنىپ، ەكى قۇلاعىمدى تىعىنداپ، بۇدان بىلاي ەشتەڭە ەستىمەۋگە تىرىسام.
تاڭەرتەڭ ۇيقىم قانىپ تۇرعان سوڭ، ەندى، جىلاسا جىلاي بەرسىن...
وسە باستاعان بالاعا اق قاجەت بولاتىنى بەلگىلى. ال ءسۇت مۇندا ەش جەردە ساتىلمايدى. كولحوز ساۋعان ءسۇتىن ماسلوپرومعا وتكىزەدى. مال شارۋاشىلىعى اۋدانىندا، قالىڭ مالدىڭ ورتاسىندا وتىرىپ ەت، ءسۇت ساتىپ الا الماۋ بۇل ەندى اقىلعا سىيمايتىن ءىس.
سارىماي دا سولاي. وزدەرى مال ۇستامايتىن قىزمەتكەر، جۇمىسشىلار ەت، مايدى مۇمكىندىكتەرى بولعاندا، سوناۋ الىستاعى وبلىس ورتالىعىنان، تەمىر جول ستانسياسىنان تاسيدى.
سۇمەڭدەپ، كورشىلەردەن ءسۇت سۇراپ جۇرمەيىن دەپ، بىرەۋدىڭ ءبىر جاڭا تۋعان قۇناجىنىن ساتىپ الدىم. ءسويتىپ، بىرتىندەپ مالدى بولا باستادىم.
ءبىر جاقسى ات ۇستاۋ ارمانىم ەدى. ول دا ورىندالدى. ءتۇر-تۇلعاسى كەلىسكەن، ءجۇرىسى دە، جۇيرىكتىگى دە بار ءبىر دەنەڭ شىعار سارى ات ساتىپ الدىم.
باقپاسا مال، قاراماسا قاتىن كەتەدى دەگەن ماقال بار. ول راس. باعا بىلسەڭ عانا مال قۇتايادى. مالعا جەم-شوپ، تۇراتىن قورا جاي قاجەت. مال-جان كوبەيگەن سوڭ ەندى ماعان ىستەر ءىس تە، شارۋا-تىرشىلىكتىڭ قامىن ويلاۋ دا كوبەيدى.
بىرنەشە كۇن اۋرەلەنىپ، ءۇيدىڭ بەت الدىنان ات پەن سيىرعا ارناپ قورا سالدىم.
جەم-شوپ تابىلۋى دا وڭاي ەمەس. ەش جەردە اشىق ساتىلماي دىڭكەلەتەدى. اشىق ساتىلسا، الار ەدىڭ اقشاڭا. جۇرت جەم-شوپتى مالدارىنا ءارقايسى ءار ءتۇرلى قيعاش جولمەن، ءار ءتۇرلى امال-ايلامەن، الدە كىمدەرمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ تابادى. مۇمكىندىگى بارلارى ەپتەپ-سەپتەپ وزدەرى دايىندايدى.
امالداۋعا ەبىم جوق اداممىن. وندايدى ويىما السام، جيرەنىپ، ۇركىپ تۇرام. بىرەۋدەن ءبىر ەكى دوڭگەلەكتى كودەك اربا ساتىپ الدىم. مەكتەپكە ساباق بەرىپ كەلگەننەن كەيىن، قولىم بوستا، سونى سارى دونەنگە جەگىپ الام دا، تارتىپ جونەلەمىن. كولحوز ەگىسىنىڭ ارا-اراسىنان، ارىق-ارىقتىڭ بويىنان جەكەشەگە رۇقسات ەتىلەتىن جەرلەردەن مالىما پىشەن ورىپ اكەلەم.
قىسقاسى، وسىنداعى ناعىز شارۋاقوردىڭ بىرەۋىنە اينالدىم. قولىمنان ايىر، كۇرەك، بالتا تۇسپەيدى. مالىمدى ۋاقتىلى جەمدەۋ، سۋارۋ، قورا تازالاۋ. ويلايتىنىم تەك وسى.
مايلىاياق اتتى قارالا كۇشىك اسىراپ ءجۇرمىن. ءوزى سونداي اقىلدى، قۇيماقۇلاق. ايتقانىڭنىڭ ءبارىن تۇسىنەدى. جامالجانىم ەكەۋى دوس. قولىنا كامپيت، نان ۇستاتساڭ، جامال كۇشىگىمەن ءبولىپ جەپ وتىرعانى.
جامالدىڭ ومىراۋىنا توگىلگەن ايران، ءسۇتتى زاعيپادان بۇرىن بايقاپ كەرسە، مايلىاياق جالاپ تازارتادى.
ارينە، بۇل دا از كومەك ەمەس.
جاڭا ءۇيدىڭ ءالى ءبىتىپ بولماعان جۇمىستارى تولىپ جاتىر. ونى دا شەتىنەن ءوزىم بىتىرە جۇرەم. قولىمنان كەلسىن-كەلمەسىن بىردەڭە ىستەۋگە، تۇرمىستى جەڭىلدەتۋگە سەبى تيەتىن بىردەڭەلەر ويلاپ تابۋعا قۇشتارمىن-اق، ءۇيىمنىڭ اينالا سىرتىن شارباقتان، اپ-ادەمى ەتىپ، قورشاپ الدىم. ەندى قاقپا ورناتۋدى ويلاپ ءجۇرمىن.
تەك ءبىر جۇمىسىم قوزعالىسسىز قالىپ قوندى. سونىمەن شۇعىلدانۋعا عانا ۋاقىت تابىلمايدى. ول — جازۋ. تۆورچەستۆو.
جۇمىستارىمنىڭ ىشىندەگى ەن، باستىسى، قۇدىرەتتىسى.
ءۇي سالىپ، شارۋا قۇرىپ العان سوڭ الاڭسىز وتىرىپ، جازارمىن-اۋ دەپ، ويلاۋشى ەدىم. سويتسەم، ونىم بەكەرشىلىك ەكەن. ءوزىڭ جالعىزىلىك بولىپ، شارۋامەن باسىڭ قاتسا، جازۋ جايىنا قالىپ قويادى ەكەن.
شىنىمدى ايتسام، قىزىل سيىر مەن سارى ات جازاتىن دا كاسىبىم بار ەكەنىن ماعان ۇمىتتىرا باستادى.
تاڭەرتەڭ ويانعاندا بۇگىن بىردەڭە وقۋ، جازۋ تۇرمايدى باسىمدا. ءۇيدىڭ وتىن-سۋى، سارى ات پەن قىزىل سيىر، بۇزاۋدىڭ جەم-شوبىنىڭ قامى تۇرادى.
جوق، بۇل بولمايدى ەكەن دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. جازۋشى بولۋدى بالا كەزىمنەن ارماندايتىن ەدىم. ەندى مىنە كىم بوپ بارام؟ مىنا حال، مىنا تۇرمىسپەن، بايقاسام، الدىڭعى ۋاقىتتا دا جازا قويار ءتۇرىم بايقالمايدى.
قولىم بوستا ۇستايتىنىم قالام ەمەس، ايىر، كۇرەك. ءتور ءۇيدىڭ ەسىگىن تارس جاۋىپ، ستولعا جابىسىپ، وتىرا قالۋ ورنىنا مال قورادان شىقپايمىن.
شارۋامەن اينالىسقالى ءوزىمدى ءوزىم كۇتۋدەن دە قالا باستادىم. قارا جۇمىسقا نە ىڭعايلى بولسا، سونى كيەم. ۇزاق كۇنگە ۇستىمنەن سالتاق سالتاق قارا فۋفايكا، اياعىمنان تارپ-تارپ ەتكەن كيرزو ەتىك تۇسپەيدى.
قايتا، ستۋدەنت كەزىمدە ىقتياتتى، ءوزىمدى ءوزىم كۇتىنگىش ەدىم.
«ەكى كەمە قۇيرىعىن ۇستا جەتسە بۇيرىعىن» دەپ، ءارى شارۋا، ءارى تۆورچەستۆو ەكەۋىن بىردەي قابات الىپ ءجۇرۋ ول مەنىڭ قولىمنان كەلمەيتىن ارەكەت ەكەنىنە كوزىم انىق جەتتى.
سارى ات، قىزىل سيىر، قىزىل بۇزاۋ ماعان جازۋ جازعىزبايتىنىنا كوزىم انىق جەتتى.
ەكەۋىنىڭ ءبىرىن قالاۋىم كەرەك ءتارىزدى.
ادەبيەتتى قالادىم.
ەندىگى جوسپار مىناۋ: وقۋ جىلى اياقتالىسىمەن ءۇي-جايدى، مالدى ساتۋ. سوسىن، الماتىعا كەتۋ.
سارى ات، قىزىل سيىر، قىزىل بۇزاۋدان ءسويتىپ قۇتىلۋ.
جاقىبايەۆ، ءىلياسوۆتاردان قۇتىلۋ.
تولستويعا ۇقساپ دەريەۆنيادا تۇرىپ كوردىم. ءبىراق تولستويشا جازا المادىم. مۇمكىن، قالاعا بارسام جازارمىن.
الماتىدان شەتتەپ، الىستاۋىم — ادەبيەتتەن شەتتەپ. الىستاۋ بولاتىنىم ءبىر كەزدە ءجوندى ەسكەرمەگەن ءتارىزدىمىن. ەسكەرسەم، نەم بار مۇندا كەلىپ. قالاعا نەمەسە قالا ماڭىنا جابىسىپ، جاتىپ الار ەدىم عوي.
ۋاقاسى جوق ەشتەن دە كەش جاقسى.
ءسويتىپ ەندى، ورىسشا ايتقاندا، چەموداننوە ناستروەنيەنىڭ ادامدارىمىز. زاعىش مەنىڭ ەركىمنەن شىقپايتىنى بەلگىلى.
ءوزىڭ ءبىل. تىشقانداي ءبىر بالامەن قايدا بارساق تا جان باعاتىن شىعارمىز دەپ قارايدى.
كوڭىل كۇيىم الگىدەي بولعان سوڭ مەن ەندى تىپتەن ەركىنسىپ كەتتىم. مەكتەپ باسشىلارىن ادام ەكەن دەپ كوزگە ىلمەيمىن. قولدارىڭنان كەلەتىنى بولسا، ءبىر ەمەس، ەكى ىستەڭدەر. تىرەپ تۇرعان اسپاندارىڭ بولسا، توبەمنەن تاستاپ جىبەرىڭدەر دەگەن ءسوزدى كەرىس-تالاس تۋا قالسا، اشىق ايتام.
سويتسەم، بۇنىم ءارى اسىعىستىق، ءارى استامشىلىق ەكەن. پالەقور دۇشپاندارىمنىڭ قولىنان ءالى دە تالاي نارسە كەلەتىنىن بولجاي بىلمەۋىم ەكەن.
اقىرى، ءبىر كۇنى، ويلاماعان جەردەن قاتىردى ولار مەنى. مىقتاپ قاتىردى. موينىمدى استىما قايىرىپ، وماقاستىردى دەسەم دە بولعانداي ەدى.
ءا دەسەڭ ءما دەدى دە، اسپاندى توبەمنەن، شىنىندا دا، تاستاپ كەلىپ جىبەردى.
شىنىمدى ايتسام، بۇل جولى دا بارىنە ءوزىم سەبەپشىمىن. بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولىپ، اياعىمدى ۇشىنەن باسىپ، جايىنا جۇرە المايتىن يت مىنەزىم سەبەپشى.
اقجۇرەك پارتيزاندىعىم سەبەپشى.
وسى قىستا مەكتەپتە مانابايەۆ دەيتىن شانتىك، ەسەرسوق بىرەۋ پايدا بولعان. حيم-بيولوگيادان ساباق بەرەدى. ءوزىنىڭ وقىتاتىن ءپانىن دە بىلمەيتىن دارمەنسىز ءدالدىر بىرەۋ. ساباق ۇستىندە وقۋشىلارمەن بازارداعى بىلاپىت ايەلدەرشە سالعىلاسىپ ۇرساتىن كورىنەدى. بالالاردى تىلدەپ، بوقتاۋعا دەيىن بارادى. وسى مەكتەپكە نە سەن تۇراسىڭ، نە مەن تۇرامىن. باسىڭدى كەسىپ الىپ، ون جىل ارقالاپ كەتۋگە بارمىن دەگەن سەكىلدى دورەكى سوزدەر ايتادى وقۋشىلارعا.
مانابايەۆ تۋرالى ماسەلە بىرنەشە رەت پەدسوۆەتتە قارالعان. نەگە ەكەنىن مەكتەپ باسشىلارى وعان تىم ىمىراشىل. پەداگوگتىك مىنەزگە ەش جاراسپايتىن سوراقى قىلىقتارى اتوي ساپ، كوزگە ۇرىپ تۇرسا دا مايموڭكىلەپ قارايدى. كوزىن الارتىپ، كەڭىردەگىن سىعىپ الۋدىڭ ورنىنا ساۋىرىنان سيپاپ، ەسكەرتۋ، قاتتى ەسكەرتۋ سياقتى جۇمساق شارالار قولدانعان بولادى. ودان ارىگە بارمايدى.
بۇنى جازا ەكەن دەپ سەزىنگەن، تۇزەلۋگە بەت العان مانابايەۆ جوق،
ەگep مانابايەۆتان ءزابىر كورگەن جوعارعى كلاسس وقۋشىلارى شاعىنىپ ماعان كەلەدى. اعاي، وسى تۋرالى گازەتتەردىڭ بىرىنە قاتىرىپ جازىڭىزشى دەپ، وتىنەدى.
جازدىم، فەلەتون جازدىم: «مانابايەۆتىڭ ماسقارا قىلىقتارى» دەگەن. اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتورى مەيراموۆ ءتۇزۋ جىگىت. ءوزى مەنىمەن دوستاۋ. فەلەتونىمدى سوعان وقىپ بەرىپ ەم، ۇناتتى.
فەلەتون گازەتكە جاريالاندى.
قورعاندا جەر سىلكىنۋ، مەنىڭ توبەمنەن اسپان قۇلاۋ مىنە وسىلاي باستالدى.
مەن فەلەتونعا گەروي ەتىپ جازىپ وتىرعان مانابايەۆ، سويتسەم، بۇندا جەل ايداپ، قاڭعىپ كەلگەن الدەكىم ەمەس ەكەن. اۋدانداعى تفۋ دەسە تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن ەكى دوكەي باسشىنىڭ ءبىرى — اۋاتكوم پرەدسەداتەلى قۇسايىنوۆتىڭ ايەلىنىڭ جاقىن تۋىسى بولىپ شىقتى. ول مۇندا جايدان جاي كەلە سالماعان.. قۇسايىنوۆتى ساعالاپ، سونى ارقا تۇتىپ كەلگەن.
مەن بۇنى قايدان بىلەيىن. ەگەر بىلسەم، ارتى قالاي بولادى دەپ، ويلانام عوي.
ءسويتىن، پالەنگە تاعى دا وزىمە ءوزىم تاۋىپ الدىم. باۋىرىن كۇنگە قاقتاپ، ماناۋراپ تىنىش جاتقان قارا شۇبار جىلاننىڭ قۇيرىعىن ءوزىم بارىپ باستىم. جىلان باسىن بۇرىپ الدى دا، تىسىندە قانشا ۋى بولسا سونىڭ ءبارىن اياماستان توگىپ، مەنى شاقتى-اي كەپ! دۇشپاندارىم جەتىسىپ، شوق، شوق! وزىڭە دە سول كەرەك دەپ، تابالاپ كۇلەدى. ال دوستارىم...
بۇندايدا، باسىنا ءىس تۇسكەندە، مەن وسىنىڭ دوسى ەدىم. نە كورسەم دە بىرگە كورەيىن دەپ، قاسىڭدا كىم قالادى؟
18
فەلەتون جاريالانعانىنا ءبىر جەتىدەي ۋاقىت وتكەن.. مانابايەۆ قالشىلدان كۇيىپ-پىسۋدە. ءبىر كۇنى، اياق استىنان مەكتەپتىڭ ءبىر توپ ءمۇعالىمىن اۋاتكومنىڭ ماجىلىسىنە شاقىرادى. مەن دە بارمىن شاقىرۋشىلاردىڭ ىشىندە. ءتىزىمنىڭ جۋان ورتاسىندامىن. اڭقاۋ باسىم ەشتەڭەدەن سەزىك الا قويمادىم. باردىم، وتىردىم. رايونو مەڭگەرۋشىسى ءامىروۆ، مەكتەپ باسشىلارى ءبارى وتىر.
اۋاتكوم ماجىلىسىندە قارالماق ماسەلە تاعى دا قورعان ورتا مەكتەبىندەگى وقۋ-تاربيە جۇمىسىنىڭ جايى تۋرالى ەكەن. مەن بۇنى جاڭا ەستىپ. ءبىلدىم. جۇرتتىڭ قاس-قاباعىن اڭعارىپ، ەندى عانا ىشىمنەن سەزىك ويلاي باستادىم.
ونىمدى بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، جاعامدى جايلاۋىنان سالىپ وتىرمىن.
ءسوز اۋەلى مەكتەپ ديرەكتورى جاقىبايەۆقا بەرىلدى. ونىڭ ايتۋىنشا: بۇرىنعى جىلدار قورعان ورتا مەكتەبى ءۇشىن قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان تاماشا جىلدار بولعان. مەكتەپ اۋدان بويىنشا ەڭ الدىڭعى قاتارداعى مەكتەپ ەدى. مۇعالىمدەر كوللەكتيۆى سۇتتەي ۇيىعان تاتۋ بولاتىن. بىرەۋگە بىرەۋ ناعىز دوسشا، ناعىز بولشيەۆيكشە كومەكتەسىپ، اۋىز جالاسىپ ەنبەك ەتەتىن. وقۋ-تاربيە جۇمىسىنىڭ دارەجەسى بالالاردىڭ ساباققا ۇلگەرىمى قازىرگى كەزدەگىدەن پالەنباي ەسە جوعارى بولعان.
ول زامان، التىن زامان، ەندى جوق. وتتى-كەتتى. مەكتەپ بۇلىنە باستادى. سۇتتەي ۇيىعان مۇعالىمدەر كوللەكتيۆىنىڭ اراسىنا جىك كىردى. بۇعان كىنالى كىم؟ كىنالى مەكتەپكە بىلتىر، بيىلدار كەلگەن جاس مۇعالىمدەر. اتاپ ايتقاندا مامىربايەۆ....
توبەمنەن زۋ ەتكەن سۋىق سەزىم تابانىمنان ءبىر-اق بارىپ شىقتى.
مەنى قارالاپ، جامانداۋعا جاقىبايەۆ ءسوزدى اياپ قالمادى.
ابدەن دايىندالىپ، مەنى تۇقىرتۋعا بولادى-اۋ دەگەن كور-جەر فاكتىسىماقتاردى جىپكە ءتىزىپ، الىپ كەلگەن. استانادا ينستيتۋت .بىتىرگەن جاس كادر بولا تۇرىپ، وكىمەت پەن پارتيانىڭ سەنىمىن اقتامايمىن. مەكتەپ باسشىلارىنىڭ سەنىمىن اقتامايدى. ءوزىمدى كوللەكتيۆتەن جوعارى بولەك ۇستايمىن. كوممۋنيستىك يدەياعا جات جەكەمەنشىك يدەيانى ۋاعىزداۋشىنىڭ ءبىرىمىن. وزگە مۇعالىمدەر بۇعان كۇش-جىگەرىن مەكتەپتەگى وقۋ-تاربيە ىسىنە جۇمساپ جۇرگەن كەزدە مەن تەك ءوزىمنىڭ قارا، باسىمنىڭ قامىن ويلاپ، جەكەمەنشىك ءۇي سالۋمەن، جەكەمەنشىك مال جيناۋمەن بولعان.
وسى قىستا سوعىمعا بيە سويعان ەدىم. جاقىبايەۆ ونى دا ماعان پالە ەتىپ جاپتى. انالىق مالدى جويدى. سول ارقىلى اۋدانىمىزدا مال باسىنىڭ كوبەيمەۋىنە سەبەپشى بولدى دەپ، قارالادى. (بيەنى كولحوزدان ساتىپ العانىم ەسەپ ەمەس.)
مورالدىق بەينەم دە ايتارلىقتاي ەمەس ەكەن. بىلتىر پەداگوگ قاسىموۆانى اينالدىرعام. ول كونبەگەن سوڭ جاۋ بوپ العام. بۇنى وسىندا وتىرعان قاسىموۆا ءوزى راستايدى.
وقۋشىلاردى مۇعالىمدەرگە قارسى ايداپ سالام.
پالەن-تۇلەن دەگەن وقۋشىلاردىڭ داپتەرلەرىن جىرتقام.
قىسقاسى، پەداگوگ بولۋعا مۇلدەم لايىقسىز، وڭباعان بىرەۋ ەكەم.
ويپىرماي، اقتى — قارا، قارانى — اق ەتىپ سىپاتتاۋدان وڭاي ەشتەڭە جوق ەكەن-اۋ دەپ، ويلاپ قالدىم.
كىمدى دە بولسا جامانداۋعا ءسوز تابىلا بەرەدى ەكەن.
ماعان ەندى ءبارى دە تۇسىنىكتى ەدى. اۋاتكوم ءماجىلىسى تەك مەن ءۇشىن شاقىرىلعان. مەنىڭ كوزىمدى قورعان ورتا مەكتەبىنەن جويۋ ءۇشىن. ءبارىن الدىن الا تاپتىشتەپ ويلاستىرعان. ءبارىن كەلىسىپ العان.
كىمدەر سويلەيدى؟ قانداي ۇسىنىستار جاسالىنادى؟ ونى كىمدەر قوستاپ، كىمدەر قوستاماعان بولادى. وسىنىڭ، ءبارى-اق الدىن الا ازىرلەنىپ، كەسىپ-پىشىپ قويىلعان.
اۋاتكوم پرەدسەداتەلى قۇسايىنوۆ سويلەدى. وسىنداعى سوۆەت وكىمەتىن ءبىر ءوزى سۇيرەپ جۇرگەن ادامداي، مەن ونىڭ جولىنا كولدەنەڭ تۇرعانداي ستولدى توقپاقتاپ، اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىراپ، قالش-قالش ەتتى. بۇل سەكىلدى جات مىنەز بۇزاقىنى مەكتەپكە جاقىن جولاتۋعا بولمايدى. قۋۋ كەرەك دەپ، توقتادى؟
اۋپارتكومنان ءۇشىنشى سەكرەتار سىرعاجانوۆا دەيتىن قىزىل بەت ايەل كاتىسىپ وتىرعان. بايى جوق. (مەن كورىپ جۇرگەن اكىم ايەلدەردىڭ كوپشىلىگى نەگە ەكەنىن، بايسىز بولادى.) ونىڭ ءسوزى قۇسايىنوۆتىڭ ءسوزىنىڭ جاڭعىرىعى ءتارىزدى بولدى.
گازەتتەگى فەلەتون تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلمادى.
بۇل دا الدىن الا ويلاستىرىلعان نارسە. فەلەتون جايلى ايتىلسا، وندا ءسوز باسقا جاققا اۋادى. جۇرتتىڭ نازارىنا ءبىرىنشى بوپ، مانابايەۆ تۇسەدى.
اۋاتكوم پرەدسەداتەلىنىڭ كىمدى قىزعىشتاي قورعاپ، كىم ءۇشىن كۇيىپ-پىسەتىنى بەلگىلى بولىپ قالادى.
ەڭ سوڭىنان ماعان ءسوز بەرىلدى. ىزا بۋىپ، جيرەنىپ، كەتىپ قالعىم كەلىپ، ازەر شىداپ وتىر ەدىم. ورنىمنان اسىقپاي تۇرەگەلدىم. توردەگى قۇسايىنوۆقا قاراپ:
— سپەكتاكلدى جاقسى ازىرلەگەن ەكەنسىزدەر. ءوز رولدەرىڭىزدى بارلەرىڭىز دە ءتاۋىر اتقارىپ شىقتىڭىزدار. وتىرىك پەن جالاقورلىق ابدەن كاسىپتەرىڭىز بولىپ العان ەكەن، — دەدىم.
ەشقانداي تولقىماي، ورەپكىمەي، جايىمەن ايتتىم. ار جاعى تازا، ادال ادام، قاشان دا، ءوزىن مىعىم ۇستايدى.
ەسىككە تاياۋ وتىر ەدىم. شىعىپ جۇرە بەردىم.
— مامىربايەۆ! توقتا! قايدا!..
مامىربايەۆ توقتاعان جوق. نەمەنەگە توقتاسىن؟ ءسوز ۇقپاس قورقاۋلارمەن كەرىسۋ ءۇشىن بە؟
ماعان ەندى ءبارىبىر ەدى. ونسىز دا قۇيىسقانىم كوتەرىلىپ، بۇل ارادان كەتۋگە ازىرلەنىپ جۇرگەن اداممىن. قاشايىن دەگەن قويانعا ءتايت دەگەن سەبەپ دەپ، مىنالار سونى تەك تەزدەتتى.
19
سوڭىنان ەستىدىم: مەن كەتكەن سوڭ قۇسايىنوۆ ودان بەتەر شات-شالەكەي بوپتى. ول، ءسىرا، مەنى ۇزاق سويلەپ، اقتالار. جالىنىپ-جالبارىنار دەپ ويلاسا كەرەك. مەنى قورعاننان باسقا مەكتەپكە اۋىستىرماق نيەتتەرى بار ەكەن.
مەن الگىندەي مىنەز كورسەتكەن سوڭ اۋاتكوم پرەدسەداتەلى تابان استىندا باسقاداي شەشىمگە كەلەدى. جەرگىلىكتى وكىمەتتى، ونىڭ ءماجىلىسىن سىيلامايتىن بۇل كىم ءوزى؟ قايدان شىققان اۋليە؟ ونىڭ كوزىن ەرتەڭنەن باستاپ جويۋ كەرەك! مۇعالىمدىك قىزمەتتەن مۇلدەم شىعارۋ كەرەك. قاڭعىپ، كەتەتىن جاعىنا كەتسىن ءبىرجولاتا! — دەپتى.
ءماجىلىس مەنى مۇعالىمدىك كىزمەتتەن بوساتۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداپتى.
قىرسىققانعا كەيدە مەن دە قىرسىعاتىن جىنىم بار. جوق، ولاي بولسا، جايدان جاي كەتە سالماسپىن. ارامزانىڭ ءبىرازىنىڭ موينىن استىنا قايىرىپ، ەش الىپ، سودان كەيىن عانا كەتەرمىن دەگەن ويعا كەلدىم. ويتكەنى، ءىسىم دە، ارىم دا اق اداممىن. نەدەن قورقام؟
جايدان-جاي كەتە سالسام، جەڭىلىپ كەتكەن بولام. ياعني، كىنام بار. كولدەنەڭ جۇرت سولاي ويلاپ، سولاي توپشىلايدى.
توعىشارلار پالەن ءوستىپ ءبۇلدىردى مەكتەپتى. سول ءۇشىن قىزمەتىنەن قۋىلىپ كەتتى دەمەي مە؟
مەشكەي دەگەن جامان ات. بۇل ءسوز، سوسىن، قورعاننان باسقا جەرگە جايىلادى. ءالى الماتىعا جەتەدى. مەنى تانيتىن تانىمايتىنداردىڭ اراسىندا جامان پىكىر تۋدىرادى.
كەتەردە مۇنان ەڭبەك كىتاپشاسىن الۋىم كەرەك. وعان بۇلار وزدىگىنەن ءتاۋىر سوزدەر جازبايتىنى بەلگىلى.
جوق، ءۇن-تۇنسىز كەتە سالۋىم جارامايدى. جىگىتتىك ار-نامىسىم بۋعان جىبەرەتىن ءتۇرى جوق. مەن كۇرەسەمىن. ءىسىم مەن ارىم ادال ەكەنىن دالەلدەپ، سودان كەيىن عانا كەتەم. ادىلدىك، قاشان دا جەڭۋگە ءتيىس.
ەندى مەنىڭ جاۋىزدىقپەن كۇرەسۋىم باستالدى.
ونىڭ جولى بىرەۋ عانا — جوعارى ورىندارعا ارىزدانۋ.
* * *
باسىنا ءىس تۇسپەگەن ادامنىڭ زاڭدا شارۋاسى بولا قويمايدى. ال بىردەڭەگە ۇشىراسا، ەڭ اۋەلى، زاڭعا جۇگىنەدى. زاڭ-ەكە، بۇعان سەن نە ايتاسىڭ؟
ىسىمە قاتىسى بار زاڭنىڭ بىرازىمەن تانىسىپ قاراسام، زاڭ مەن جاقتا كورىنەدى.
جوعارى دارەجەلى ءبىلىمى بار ءمۇعالىمدى اۋداندىق جەر قىزمەتىنەن بوساتا المايدى. تەك وبلىس بوساتا الادى. وندا دا رەسپۋبليكانىڭ وقۋ مينيسترلىگىنە حابارلاي وتىرىپ دەيدى زاڭنىڭ ءسوزى.
وۋ، مىنالاردىڭ ىستەپ وتىرعانى، ەندەشە، بارىپ تۇرعان زاڭسىزدىق قوي!
جۇگىرىپ پروكۋرورعا بارايىن. اينالايىن، سەن مەنى مىنا زاڭسىزدىقتان قورعا.
كانە، قانداي زاڭسىزدىق دەپ الەپ-جالەگەن پروكۋرور كورىنبەيدى. تىڭداۋى دا، جاۋاپ بەرۋى دە سامارقاۋ:
— بولار ءىس بولعان ەكەن. ءبىز وعان ەشتەڭە ىستەي المايمىز. سوتقا بەرىڭىز. سوت قاراپ شەشەدى، — دەيدى.
سوت مۇندا قاسىموۆ. سول الگى ساباق، وقىتۋدا وزىممەن باقتالاس ادەبيەتشى قاسىموۆانىڭ كۇيەۋى. ادىلدىك ىزدەپ، ارىز ايتىپ، سوعان بارۋىم كەرەك.
جوق، بارا الماسپىن مەن وعان.
جوعارىعا تومپىلداتىپ ارىز ايداعاننان وزگە ەندى لاج جوق.
بىلگىشتەر قايدا دا بولسا بار. اۋىلدا دا جەتەرلىك. مەنىڭ تاعدىرىم سەكىلدى تاعدىردى باستان كەشىپ، ساۋاتى اشىلعاندار جان-جاقتان اقىل بەرە باستادى:
— سەن ارىز جازار بولساڭ، جوعارعىنىڭ جوعارعىسىنا جاز. اۋدان، وبلىسقا جازىپ اۋرە بولما. ونىڭنان تۇك شىقپايدى. ادىلدىك تاپساڭ، جوعارىدان عانا تاباسىڭ. ال بەرگى، تومەنگى جاق، سەنىڭ ءسوزىڭدى ەشۋاقىتتا دا سويلەمەيدى. قۇسايىنوۆ، جاقىبايەۆتاردىڭ ءسوزىن سويلەيدى. ويتكەنى سەنەن گورى ولاردىڭ قولى ۇزىن. ادىلدىك ايتقىسى كەلىپ، اشىلا باستاعان اۋىزداردى ولار سەنەن بۇرىن تىعىنداپ قويادى.
بىلگىشتىڭ ءبىرى ەمەس، ءبارى وسىنى ايتادى.
جانە ءبىر بىلگىش:
— قۇدايعا شۇكىر، بىزدەي ەمەسسىڭ، ازىن-اۋلاق ورىسشاڭ بار. سەن ارىزدى ورىس گازەتتەرىنە جاز، — دەگەن كەڭەس بەرەدى. — ورىس ول ادىلدىگى مول جۇرت. قازاق گازەتتەرىنە جازعانىڭنان پايدا از. كازاك گازەتتەرىنەن كەلەتىندەر مۇندا كىمنىڭ ۇيىنە تۇنەپ شىقسا، ەرتەڭىندە سونىڭ ءسوزىن سويلەيتىن بولادى. ءبىز ونى كورىپ ءجۇرمىز، شىراق.
شىعارما جازۋ ورنىنا ارىز جازعىش، بولىپ الدىم. تاڭەرتەڭگى شايىمدى ىشىسىمەن، باسىمنىڭ تىڭ كەزىندە، ستولعا جابىسىپ الام. ءبىر عانا جازىپ قويمايمىن. كوشىرەمىن.
ارىزدىڭ ءبىرى ەمەس، بىرنەشەۋى جونەلتىلدى. بارسىن، بارا بەرەيىن. ارتىقتىعى بولماس. بىرنەشە پاراق قاعاز بەن كونۆەرت، ماركالاردان وزگە مەنەن نە شىعىپ جاتىر. قولىم بوس، ۋاقىت دەگەن جەتەدى.
نە ارزان — قاعاز، كونۆەرت ارزان.
قول ارىزدىڭ ءبارى بىردەي اياقسىز قالماس. ءبىرى. بولماعانى مەن ءبىرى تەكسەرىلەر.
20
ە، ەركىن شىراق، دۇنيەدە جۇمىسسىزدىق دەيتىن پالە بارىن بۇعان دەيىن سەن گازەتتەردەن، كىتاپتان وقىپ بىلەتىن ەدىڭ. ەندى ءوز باسىڭا كەلدى.
ايتسا، ايتقانداي ازاپ ەكەن عوي بۇل. ءتورت مۇشەڭ ساۋ، اقىل-ەسىڭ دۇرىس. تەپسەڭ تەمىر ۇزەتىندەي كۇش-قۋاتىڭ بار. ال ىستەيتىن ءىس، باراتىن جۇمىس جوق. مەن بۇنىڭ قانداي ازاپ ەكەنىن وسى جولى باسىما تۇسكەن سوڭ انىق ءبىلدىم.
مەن تاعدىردان دەنىم ساۋ، كوزىم قارا كەزىندە قيىنشىلىق ءبارىن بەر دەپ، تىلەر ەدىم. تەك جۇمىسسىز قالدىرا كورمە. دۇنيەدە بۇدان وتكەن قورلىق بار دەپ ويلامايمىن.
زاعيپا تاڭەرتەڭ ەرتە مەكتەپكە ساباعىنا كەتەدى. جامالدى، بۇرىنعىشا كورشى ورىس سەمياسى باعادى. Meن ۇيدە جالعىزبىن. بۇرىنعىداي ەرمەك ەتىپ قارايتىن مال دا جوق. اقىر بۇل ارادان كەتەتىن بولعاندىقتان، رەتىنە قاراي اتتى دا، سيىردى دا ساتىپ ۇلگەردىم. ازىرشە ساتىلماعان تەك ءۇي، ونى دا ساۋدالاۋشىلار از ەمەس.
ەندى مىنە ەكى قولىم الدىما سىيمايدى. ىستەرگە ءىس تاپپاي، قاماۋداعى ادامشا ءتورت قابىرعانىڭ ورتاسىندا سەندەلىپ، جۇرەم دە قويام.
كوڭىلىم ورنىندا بولسا، تىم قۇرىسا، وتىرىپ بىردەڭە جازار ەدىم. سونى ەرمەك ەتەر ەدىم. كوڭىلىم ورنىندا ەمەس. باسىم تولى قايناعان ىزا. بۇندايدا كىسى ستولعا وتىرا الا ما؟
جازۋ ءۇشىن باپ كەرەك. ادام وزگەنىڭ ءبارىن ۇمىتۋى كەرەك. دۇنيەدە تەك سەن عانا بارسىڭ. قولىڭداعى قالام، الدىڭداعى اق قاعاز، باسىنداعى جازباق وي عانا بار. ىسكە تاتىر بىردەڭە سوندا عانا جازىلماقشى.
سەنسەڭىز، كوشەگە شىعۋدان دا قورقاتىن بولدىم. مەكتەپتى بۇلدىرگەن، قىزمەتىنەن قۋىلعان ءمۇعالىم، انە، اناۋ دەپ، جۇرت مەنى قولدارىمەن نۇسقاپ، كۇلەتىن ءتارىزدى. امەندە سولاي. بىرەۋ ءسۇرىنىپ، قۋلاسا، بىرەۋدىڭ ءۇيى ورتەنسە، باسقالار ءۇشىن ەرمەك، كۇلكى ەمەس پە؟
كۇن سوڭىنان كۇن ءوتىپ جاتىر. ار.ىزداردان جاۋاپ جوق.
مۇعالىمدەردىڭ ىشىندە ءبىرلى-جارىم مەنىمەن پىكىرلەس، دوس سىماقتار بار ەدى. وسى كۇنى سولاردىڭ ءبىرى جولامايدى. ۇيىمدە دۋىلداسىپ، تالاي بىرگە بولىپ ەدى. تالاي-تالاي بوتەلكەلەردى بىرگە بوساتىسىپ ەدى. سولاردىڭ ءبىرى كەلىپ، ءحالىڭ قالاي دەمەيدى. ءيا، مەن ولاردى تۇسىنەمىن. ءومىر ءسۇرۋ كەرەك ولارعا دا. مەن بولسام، ويىننان شىعىپ قالعام اداممىن. مەنەن ەندى ولارعا پايدا از.
پايدا كەلسە، جاقىبايەۆ، ءىلياسوۆتاردان كەلەدى.
دوستاردان دا، بارىنەن دە تۇڭىلەتىن كەزدەرىم بولادى. ادامدى وي دا قالجىراتادى. سونداي كەزدە جاقىن ماڭدا ازىق-تۇلىك دۇكەنىنە بارام. جىندى سۋدىڭ ءبىر شولمەگىن قويىن قالتاما سالىپ، الىپ كەلەم. جالعىز ءوزىم وتىرىپ، ىشە باستايمىن. وسىنداي ءبىر ەرمەك «دوس» تاپتىم.
بوساعان شولمەكتى توسەكتىڭ استىنا لاقتىرامىن.
ەندى مىنە، سىردىڭ سۋى سيراعىمنان كەلمەيتىن بالىرمىن. جاۋلارىمدى شەتىنەن بۋراشا تارپىپ تاستاماي، ۇيدە نەعىپ قامالىپ وتىرعانىما تاڭ قالامىن. اقىرىن، ستولدى قويىپ كەلىپ قالام:
— مەن ولارعا كورسەتەم!
ادام، ءسىرا، وسىلاي جىنداناتىن بولسا كەرەك.
مەكتەپتەن زاعيپا كەلەدى. تورعا جاڭا قامالعان ارىستانشا ۇرىنارعا قارا تاپپاي، ءۇي ىشىنە سىيماي جۇرگەن ءتۇرىمدى كورسە ەدى. سىرتقا شىقسام بىرەۋمەن، شىنىندا دا بايلانىسۋىم مۇمكىن. سودان ءقاۋىپ ويلاعان ول جۇپ-جۇمساق الاقانىمەن باسىمنان سيپاپ، تىنىشتاندىرماق بولادى:
— ەركىن جانىم، جاتشى.. جاتىپ دەمالشى.
مەن بۇعان ودان بەتەر قۇتىرىپ كەتەم.:
— ايتشى، نە ىستەدىم مەن ولارعا! نە ىستەدىم؟ جازىعىم قىزمەتىمە ادال بولعانىم-با؟ جاۋىزدارعا مەن ءالى كورسەتەمىن! تەكتەن تەك كەتە سالمايمىن بۇل ارادان. ەگەر ادىلدىك تاپپايتىن بولسام، شەتىنەن ءۇيىن ورتەپ، وزدەرىن باۋىزداپ ولتىرەمىن! بۇل مەنىڭ قولىمنان كەلەدى.
كەلمەي قالسىن.
ماستىڭ ءسوزى قۇرسىن. ەرتەسىندە، ەسىم قايتا كىرگەن كەزدە، كەشەگى باقىرىپ ايتقان ءسوزىم، ءىسىم ءۇشىن وزىمنەن ءوزىم ۇيالام. ءوزىمدى ەزىم جەرلەپ باسىم سالبىراپ، وتىرىپ قالام.
21
— ءسىزدى اۋپارتكوم شاقىرادى.
— كىمى؟
— ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى.
نەگە شاقىرادى ەكەن دەگەن دۇدامالمەن كەلدىم. سول ءالى كەرتپەك مۇرىن سارى جىگىت. ءبولىم باستىعى. سول الگى دەنەسىمەن دەنە بوپ سىرەسكەن قارا كوستيۋم.. موينىن قىلعىندىرىپ بايلاعان قارا گالستۋك. تەمەكىسىن ەڭ سوڭعى رەت ۇستەمەلەي سوردى-سوردى دا، كۇلسالعىشقا مىجىپ-مىجىپ ءوشىرىپ جاتىپ:
— وتىرىڭىز، مامىربايەۆ جولداس.
وتىردىم. جىگىتتىڭ ءوڭى دە، سوزىدە جىلى.
— حال قالاي؟
— شۇكىر.
— ۇيدەسىز بە؟
— ازىرشە ۇيدەمىن.
— مىنا ارىزدى ءسىز جازدىڭىز با؟
ءوزىم جازعان جازۋ كوزىمە جىلى ۇشىراي كەتتى:
— ءيا، مەن.
— ارىزىڭىز بىزگە كەلىپ ءتۇستى، — دەپ قاعازدىڭ ار جاق، بەر جاعىن اۋدارىپ قاراپ، ىڭىرانىپ ءسال وتىردى. — ال نە ىستەيمىز؟ تەكسەرەمىز بە؟
— ونى مەن قايدان بىلەيىن. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر دە.
— مەنىڭ سىزگە مىناداي ءبىر زامەشانيە ايتقىم كەلىپ وتىر. ءسىز دەگەن وقىعان ازاماتسىز. تاكت دەيتىن بولادى، ءسىز ونى بىلۋگە ءتيىسسىز. جەرگىلىكتى پارتيا، سوۆەت ورىندارىنىڭ باسىنان اسىرىپ، ارىزدى تۋ موسكۆاعا جازعانسىز. وسىڭىز جاراي ما؟ الگى ايتقان تاكتىگە جاتا ما وسى؟
— قايدا جازسام دا ەركىم ەمەس پە؟
— ارينە، ەركىڭىز! موسكۆا تۇگىل ودان ءارى... ءبىراق تاكت، تاكت بولۋ كەرەك. ال ەندىگى اڭگىمە بىلاي: مەن ارىزىڭىزبەن مۇقيات تانىستىم. ءسىز، ارينە، ءبارىن ءوز كوزقاراسىڭىز تۇرعىسىنان باياندايسىز... ارىزىڭىز تەكسەرىلەدى، تەكسەرىلمەي قالمايدى. ءبىراق، ول ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت قاجەت. مۇمكىن، ءسىز دە كىناسىز ەمەس شىعارسىز. ءسىز جولاۋشى جولداستاردىڭ دا ارتىق كەتكەنى بار شىعار. ونىڭ ءبارى ساراپقا سالىنىپ، ءتيىستى قورىتىندى شىعارىلادى. ال وعان دەيىن ءبىز يە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ءسىز ءقازىر قىزمەتسىز جۇرگەن سەكىلدىسىز. بۇل، ارينە، جارامايدى. ءبىز ءسىزدى ازىرىنشە، باسقا ءبىر مەكتەپكە كىزمەتكە جىبەرۋدى دۇرىس كورىپ وتىرمىز. بۇنداعى مەكتەپتىڭ باسشىلارىمەن ەندى ءبارى ءبىر، سىيىسىپ قىزمەت ىستەي المايسىز. سولاي عوي؟ سولاي. ءبىر بەت جىرتىسقاننان كەيىن... ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز؟
— جوق، مەن ەشقايدا دا بارمايمىن. ءۇي-جايىمدى ساتىپ، الماتىعا كەتەم.
— الماتىعا؟
— ءيا.
— وندا ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. ماعان الداجاروۆ جولداستىڭ بەرگەن تاپسىرماسى الگىدەي — ءسىزدى قىزمەتكە ورنالاستىرۋ.
— كەتۋىن كەتەم. وعان بەلىمدى بەكەم بۇعان اداممىن. ءبىراق مىناداي جامان اتاقپەن كەتپەسەم دەپ ەدىم. جاۋىپ وتىرعاندارى تۇگەلدەي جالا.
— ءسىز جاس ادامسىز، تالانتىڭىز بار. ولەڭ جازاسىز. گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە جاريالانعان دۇنيەلەرىڭىزدى مەن وقىپ تۇرام. كىتابىم شىعادى دەيمىسىز؟ پرەكراسنو! سىزگە نە كەرەك بۇدان ارتىق؟ شىنىمدى ايتسام، مەن ءسىزدىڭ الماتىعا كەتەم دەگەن ويىڭىزدى قۇپتايمىن. مۇندا، بىلىق-شىلىقتىق اراسىندا، نە بار سىزگە؟ ايتىس-تارتىستا نە شارۋاڭىز بار؟
جالاق سارى اقىلسىز جىگىت ەمەس ءتارىزدى. ەكەۋمىز ءبىرقاۋىم اڭگىمەلەستىك. قۇلاققا كىرەتىن، ارنالى سوزدەر ايتادى. پىكىرىندە ادىلدىك، دۇرىستىق بار. اربانى دا سىندىرماي، وگىزدى دە ولتىرمەي، ەكى ارادان ءبىتىمنىڭ تۋرا جولىن تاپقىسى كەلەتىن تاسىلشەڭدىگى جانە بايقالادى.
ءبىز ءتىل تابىسىپ، كەلىسىپ تاراستىق. وقۋ جىلى اياقتالۋىنا از عانا ۋاقىت قالدى. Meن ەندى قىزمەتكە تۇرمايمىن. ويتكەنى، قورعاننان ءبارىبىر كەتەتىن اداممىن. ارىزىمنىڭ جۋىق ارادا تەكسەرىلىپ، تەكسەرىلمەۋى جانە شارت ەمەس. ونىڭ ەسەسىنە ەڭبەك كىتاپشاما «قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن بوسادى» دەگەن جازۋ جازىلاتىن بولدى. بۇنى جالاق سارى ءوز موينىنا الدى.
اڭگىمە وسىمەن تىندى.
پالەدەن ماشايىق قاشىپتى دەگەن ءسوز بار، سول جولدى ەندى مەن دە قۋايىن دەدىم.
22
ءۇي دە ساتىلدى. پوەزدا الىپ جۇرۋگە بولمايتىننان ساتىلماعان تەك مايلىاياق.
يت ساتۋ قازاقتا بولعان كاسىپ ەمەس، پالەنشە يت ساتىپتى دەگەن ءسوزدى ەستىگەننەن دە ولگەم ارتىق.
ادامداي ەمەس، ءيتتىڭ وسىپ-جەتىلۋى جەدەل بولادى ەكەن. مايلىاياقتى وسى كەزدە كۇشىك دەپ، ايتا المايسىڭ. كادىمگى سەرەدەي ۇلكەن يت. اياقتارى سيدام، ۇلكەن جارعاق قۇلاقتارى سالپيعان، ءجۇنى تىقىر. توبەت يتتەن گورى تازى تۇقىمىنا كوبىرەك ۇقساس.
بايلاۋ كەرمەي، اۋلا ىشىندە ەركىن شاپقىلاپ وسكەندىكتەن بە، مايلىاياق ىزاقور، قاباعان ەمەس. ءارى بالاداي شولجاڭ ەركە. ۇيدەن ءبىرىمىز شىعا كەلسەك، باسىمىزعا شاپشىپ قارسى الادى. ۇرسىپ، زەكىپ جاتساڭ تىڭداماي، بەتى، قولىمىزدى جالاپ، ىزا ەتەدى.
سىرتتان كەلسەڭ جانە سول.
تەك ءوزىمىزدىڭ ءۇيدىڭ ادامدارىنا عانا وتپەيدى. ءبىزدىڭ قاقپاعا قاراي بوتەن ادام، بوتەن مال كەلە جاتسا دا، الدىنان ودىراڭداپ قارسى جۇگىرەتىن ادەتى. جوق قاپپايدى. بالالىق شولجاڭ مىنەزى ۇستاپ تەك قورقىتىپ، ۇركىتكىسى كەلگەندەي باسىنا شاپشىپ سەكىرەدى. نەمەسە بىرنەشە رەت اينالا شاۋىپ وتەدى. بار بىتىرەتىنى وسى.
مۇنىن بۇل مىنەزىن، قىلجاقباس ەكەنىن، بوگدە جۇرت قايدان ءبىلسىن. مايلىاياق ودىراڭداپ تۇرا-جۇگىرگەن كەزدە-اق قابادى ەكەن دەپ ويلاپ، قورقىپ شال باج بولىپ جاتقانى.
ءوزى دە بالا بولعاندىقتان با، اسىرەسە، بالا-شاعانى قورقىتىپ ۇركىتۋگە مايلىاياق سونداي قۇمار. ءتىپتى كەيدە ءبىزدىڭ ۇيدەن اۋلاق سوناۋ كوشەمەن، ءوز بەتىنشە كەتىپ بارا جاتقان بالالاردى دا تىرقىراتىپ قۋىپ بەرەتىن ادەتى.
سول ەركە، ەركىن وسكەن مايلىاياق ءبىراز كۇننەن بەرى ءوزىنىڭ بۇرىنعى بوستاندىق ومىرىنە زار. بايلاۋلى تۇر. ءبىز ونى شىنجىرلاپ بايلاپ قويۋعا ءماجبۇر بولدىق. ويتكەنى، كەشەدەگى ءبىز ىلگەن حابارلاندىرۋلاردى وقىپ، ءۇي نەمەسە باسقا بىردەڭە ساتىپ الماق بولىپ كەلگەن جۇرتتى ونىڭ شوشىتىپ، جولاتپايتىن، قۋالاپ بىتەتىن ءتۇرى بار.
* * *
Taپ بۇگىن ءبىر سۇمدىقتىڭ بولاتىنىن مايلىاياق انىق سەزدى. تاڭەرتەڭ يتاياققا قۇيعان استى ىشپەي، لەگەننىڭ شەتىنەن تۇمسىعىمەن كوتەرە قاعىپ، توگىپ تاستادى.
سوسىن، ۇيشىگىنىڭ الدىڭدا شوڭقيىپ وتىرىپ الىپ، تۇمسىعىن كوككە سوزىپ، ۇلۋعا كىرىستى. بۇدان بۇرىن بولماعان ادەت. قيىن-قىستاۋ زامانداردا يەسىنەن ايرىلىپ، جۇرتتا قاڭعىپ قالعان يتتەر وستەتىن ەدى.
— ءاي، ەركىن، مىنا يت بۇگىن ءبىزدىڭ كەتەتىنىمىزدى ءبىلىپ، سوعان ۇلىپ وتىر. قانداي ايانىشتى! ءوزىن بىردەڭە ەتىپ، الىپ كەتسەك قايتەدى. جامالجانىممەن قاتار تۋعان يت ەدى، — دەيدى زاعيپا.
مايلىاياقتىڭ زارلى داۋىسى مەنىڭ دە جۇيكەمدى بوساتقانداي. ءبىراق جاعدايمەن ساناسپاسقا لاج جوق.
— وۋ، قالاي اكەتەمىز؟ پوەزعا بىردەڭە ەتىپ مىنگەنمەن، الماتىعا بارعان سوڭ ءوز ءۇيىمىز جوق، قايدا ۇستايمىز. ازىمىزبەن بىرگە كەڭسە-كەڭسەگە جەتەلەپ جۇرەمىز بە؟ ابەكەڭە تاستايمىز. ابەكەڭ بۇل ءيتتى قور قىلمايدى.
بۇل ايتىپ وتىرعان ادام وسىنداعى قويشى. ءبىزدىڭ كورشى، جاقسى كىسى. اڭقىلداعان اق كوڭىل. «ىنىشەك، كەشەر بولساڭ، مايلىاياقتى ماعان بەرىپ كەت» دەپ، قىزىعىپ سۇراپ ءجۇر.
قيماسام دا مايلىاياقتى ابەكەڭە قالدىردىم.
23
قورعانمەن دە، مايلىاياقپەن دە قوش ايتىستىق.
بىرىنشىسىمەن قۋانا قوش ايتىسساق، ەكىنشىسىمەن قوشتاساردا جۇيكەمىز كادىمگىدەي بوساعانداي بولدى.
تاعى دا الماتىدامىز. قايدا جۇرسەم دە، الماتى مەن ءۇشىن ءوز ءۇيىم، ۇلكەن ءۇيىم سەكىلدى. تاپ وسى كەلگەندە ءوزىمدى ۇزاتىلىپ كەتىپ، جايى بولماي، توركىنىنە قايتا قايتىپ كەلگەن، قىز سەكىلدى سەزىنەمىن.
بارعان جەرىڭ وڭباسا، استىڭنان سۋ شىقسا، قايتا قايتىپ توركىنىڭدى تاپپاعاندا كىمدى تاپپاقسىڭ؟
مەنى ۇزاتقان قارا شاڭىراق ول — كازپي. ءتورت جىل وقىپ، تاربيە، ءبىلىم العان بەسىگىم بولعاندىقتان ول ماعان ءارقاشان ىستىق. كوزىمە انادايدان جىلى ۇشىراپ تۇرادى.
باسقاداي بارار جەر بولماعاندىقتان كازپي-دىڭ سوۆەت كوشەسىندەگى ستۋدەنتتەر جاتاقحاناسىنا كەلىپ تۇستىك. ءوزىم بىرنەشە جىل تۇرعان، ءومىر سۇرگەن ءۇي. كومەندانتى، ەسىك باققان كەمپىرلەرى، بۇلىڭ-بۇلىڭى تۇگەل تانىس. سەن كىمسىڭ دەپ، جات كوزبەن قاراماس، قۋىپ تاستاي قويماس.
ونىڭ ۇستىنە ءقازىر وقۋ جىلىنىڭ اياقتالعان كەزى. ستۋدەنتتەر جازعى دەمالىسقا تاراپ كەتكەن. جاتاقحانا بوس. قاشاپ پاتەر تاۋىپ جايعاسقانشا، مۇمكىن ءبىر بولمەسىن بەرە تۇراتىن شىعار.
ءبىرىنشى ىزدەگەنىم كومەندانت كارپەنكو بولدى، و، بۇل دەگەن تاماشا ادام. ستۋدەنتتەردىڭ مىناۋ دەگەن دوسى. مايدانگەر ەسكى سولدات. مىنەز-قۇلقى كەڭ پىشىلگەن، جاقسى-جامان ءومىردى مولىنان كورگەن. ەگەر بار بولسا، باسقا ءبىر جاققا اۋىسىپ كەتپەسە، ونىمەن ءتىل تابىسۋعا بولادى. باياعىدا تالاي رەت بىرگە وتىرىپ ستاكان سوعىستىرىپ، تاماق جىبىتىسكەنبىز.
قىسقاسى، ءوز ادامىم. وسىندا eڭ اۋەلى سوعان سەنگەندىكتەن كەلىپ ءتۇسىپ وتىرمىن.
ەسىك باققان كەمپىردەن:
— كارپەنكو بار ما؟
— بار.
— دەنى-قارنى ساۋ، ىستەپ ءجۇر مە؟
— ىستەپ ءجۇر.
بولدى، ءبىتتى. ماعان كەرەگى ازىرشە وسى.
كومەندانتتى ءوز ورنىنان تاپتىم. تۋىسقان ادامدارشا مارە-سارەمىز. اماندىق، حال-جاي، ءجون سۇراسىپ جاتىرمىز. قىسقاشالاپ جاعدايىمدى ايتتىم. وزىممەن بىرگە ەرە كەلگەن ايەلىممەن، قىزىممەن تانىستىردىم. پاتەر تاۋىپ جايعاسقانشا تۇرا تۇرۋعا بىزگە ءبىر بولمە باسپانا كەرەك دەدىم.
جاقسىلىقتى جاقسىلىقپەن قايتاراتىنىمدى ول كوزىمنەن وقىپ، ءبىلىپ تۇر.
— سول دا ءسوز بوپ پا؟ — دەدى كارپەنكو ەكى قولىن قاناتشا جايىپ جىبەرىپ. — ءبىر اي تۇر. ءتىپتى، ەكى اي تۇر. ءبىر بولمە از بولسا، ەكى بولمە الىپ تۇر.
— ءبىر بولمە جەتەدى.
ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى ۇلكەن ءبىر بولمە ەركىمىزگە بەرىلدى. توسەك-ورىن، ستول، ورىندىقتار، ءبارى جاتاقحانانىكى. ءدال ءبىر اكەمىزدىڭ ۇيىنە كەلگەندەي ەركىنسىپ، جىرعادىق تا قالدىق.
24
بىرىنشىدەن، كىزمەت، ەكىنشىدەن پاتەر ىزدەپ، ساندالۋدامىن. كۇن ىستىق. ءىستىق كۇندە تەرلەپ-تەپشىپ، بورسىپ قالا كەزۋ وڭاي شارۋا ەمەس.
جالدايتىن جەكەمەنشىك پاتەر قالا ورتاسىنان تابىلا قويمايدى. ترامۆاي، تروللەيبۋس جولىنان قاشىق شەتتەن تابىلادى. بۇل اراداعى كوشەلەر، ادەتتە اسفالتتالماعان. تولارساقتان شاڭ. ىستىقتا بەتىڭە ءبىر ەلى بوپ قونعان شان مەن تەردى سۇرتە ءجۇرىپ، ءور قاقپانى ءبىر قاعىپ، ءيتتى ابالاتىپ، قاڭعىرىپ پاتەر ىزدەگەننەن ەتكەن ازاپ جوق-اق.
ءۇي جالدايتىندار:
— جاس بالالارىڭ بار ما؟—دەپ سۇرايدى. شىنىن ايتساڭ:
— بار.
بولدى، ءبىتتى. ءۇي جالداۋشى سەنىمەن بۋدان ءارى سويلەسپەيدى. جاس بالانى ولار تاجال كەرەدى:
ولارعا كەرەگى قىڭقىلداپ جىلامايتىن، مازالارىن المايتىن بالاسىز قۋ باس جاندار. كەلگەن-كەتكەنى بىلىنبەسە، ۇندەرى شىقپاسا...
كەشقۇرىم شارشاپ شالدىعىپ، ءوزىمدى ءوزىم ازەر سۇيرەپ جەتكەن مەنەن زاعيپا:
— نە تاپتىڭ؟ ەشتەڭە تاپتىڭ با؟ — دەپ سۇرايدى.
— بىرنەشە پاتەر تابىلىپ ەدى. جاس بالالارىڭ بار ەكەن دەپ، كەلىسپەدى.
زاعيپا كوزى الارىپ، شوشىپ قالادى:
— تىلەۋىڭ قۇرعىر، تىلەۋى جامان نەعىلعان جاندار. بالاسى جوق ءۇي بولا ما ەكەن؟!
ينستيتۋتتا ساباق بەرگەن ۇستازدارىمنىڭ ىشىندە مەنىڭ ەرەكشە سىيلايتىن ادامىمنىڭ ءبىرى پروفەسسور جۇمالييەۆ ەدى. ناعىز عالىم مىنە سول. ءوز ءپانىن بەس ساۋساقتاي بىلەدى. بۇرىنعى-سوڭعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنان سالا قۇلاش ۇزىندىلەردى جاتقا سوعادى.
ءبىر كۇنى كوشەدە سول كەزدەسە كەتتى. قايداسىڭ؟ قايدان كەلدىڭ؟ دەمالىسقا كەلدىڭ بە دەپ، سۇراپ جاتىر.
— حاجەكە، مۇلدەم كەلدىم. ءۇي ىشىممەن كوشىپ كەلدىم، — دەپ جاي-جاعدايىمدى ايتتىم.
ول مەنىڭ اڭگىمەمە اسا ءمان بەرىپ، تاعدىرىما وزىمنەن بەتەر كۇيزەلىپ تىڭدادى.
— و باستا كەتپەۋىڭ كەرەك ەدى. قاتە ىستەدىڭ. قىزمەت وسى ارادان دا تابىلاتىن ەدى عوي، — دەدى.
— مەنىڭ دە، وزىمشە، جوسپارلارىم بولىپ ەدى. ۇيدەگى ويدى تۇزدەگى نارىق بۇزادى دەپ، ويلاعاننىڭ ءبارى جۇزەگە اسا بەرمەيدى ەكەن.
— ءسويتىپ ەندى كىزمەت تاپتىڭ با؟
— جوق ىڭعايلى كىزمەت تابا الماي ءجۇرمىن.
— وقۋ قۇرالدارى باسپاسىنا رەداكتور بولاسىڭ با؟
— بولايىن.
وندا مەن سەنى ابۋگە ەرتىپ بارىپ، ايتايىن، — دەدى حاجەكەڭ.
— ايتقانىڭىز ارتىق بولماس.
سول الگى ءوزىمنىڭ تۇڭعىش كىتابىم — ولەڭدەر جيناعىم. شىعاتىن باسپا. ديرەكتورى مەنى بىلاي دا جاقسى تانيدى. ەسىكتەن كىرگەن بەتتە-اق نازار تىگىپ، جىلى قارسى الدى.
— وۋ، قايدان، اۋىلدان كەلدىڭ بە؟ دۇرىس كەپسىڭ. مىنە، كىتابىڭ شىققان، — دەپ ستول ۇستىندە ءۇيىلىپ جاتقان بىرنەشە كىتاپتىڭ اراسىنان جۇقالتاڭ سارعىش كىتاپتى تاۋىپ الىپ، ماعان ۇسىندى.
مەن، ارينە، قۋانىشتىمىن. ءوزىمنىڭ تۇڭعىش كىتابىمنىڭ قالاي بولىپ شىعاتىنىن ويلاپ، تالاي-تالاي ءتاتتى قيالدانعانمىن. سول ەندى مىنە قولىمدا تۇر. مۇقاباسىنىڭ سىرتىنا سۋرەتىم باسىلعان. فاميليام ءوزىمنىڭ قول تاڭبام ۇلگىسىمەن جازىلعان. ادەمى.
— ەكى-ۇش كۇندە اقشا بولادى. قالعان اقشاڭدى الاسىڭ، — دەپ ديرەكتور ودان بەتەر قۋانتتى.
حاجەكەڭ باسپا ديرەكتورىمەن دوس ەدى. وعان وزىمسىنگەن سىڭايمەن مەنىڭ جايىمدى ايتا باستادى. ەركىنگە قىزمەت تاۋىپ بەر، رەداكتور ەتىپ قىزمەتكە ال، مىناۋ دەگەن رەداكتور بولادى دەدى.
— رەداكتورلىق ورىم ءازىر جوق. ءبىراق سوعان دەڭگەي باسقا كىزمەت تاۋىپ بەرەيىن.
ماسەلە تاباندا شەشىلدى. وقۋ قۇرالدارى باسپاسىنىن قاسىنان ايىنا ءبىر رەت «حالىق ءمۇعالىمى» اتتى پەداگوگيكالىق جۋرنال شىعىپ تۇرادى. سوعان مەنى ءبولىم باستىعى ەتتى.
وسى اۋلانىڭ ورتاسىندا بەلۋاردان جەرگە باتقان، باراق تارىزدەس الاسا وقشاۋ ءۇي تۇر. ءۇزىن ءدالىز، ەكى جاقتا قاتار-قاتار ەسىكتەر. سونىڭ سول قول جاقتاعى بىرەۋىنىڭ سىرتىنا «حالىق ءمۇعالىمى» جۋرنالىنىڭ رەداكسياسى» دەگەن جازۋ قاعىلعان. شارشىلاۋ ءبىر عانا بولمە. ءتورت ستول. سونىڭ بوساعا جاقتاعى ادام وتىرۋدان بوسىنا مەن يە بولدىم.
اتى داعاراداي جۋرنالدا مەنەن بۇرىن ءۇش ادام جۇمىس ىستەيدى ەكەن. رەداكتور، جاۋاپتى حاتشى جانە ءبىر جاس كەلىنشەك — ءبولىم باستىعى. مەن ءتورتىنشى بوپ قوسىلدىم.
بولمەدەگى ءبىر عانا ۇلكەن تەرەزە باتىس جاققا قاراعان. ابدەن ءتۇس اۋعاندا بولماسا، كۇن ساۋلەسى مۇندا جولامايدى. سىز ءيىسى ەدەننىڭ استىنان بۇرقىراپ سوعادى دا تۇرادى. تاڭەرتەڭ قىزمەتكە ساپ-ساۋ كەلگەن ادامدار كەشكە قاراي ۇيىمىزگە مۇرنىمىز ءبىتىپ، تۇشكىرىنىپ، پىسقىرىنىپ، اۋىرىپ قايتامىز.
سوعان دا قاراماستان ءبىز جۋرنال قىزمەتكەرلەرى تاتۋ ەدىك.
رەداكتور باتتال اقىلدى، جۋاس كىسى. تالاي جىل مەكتەپتە ساباق بەرگەن تاجىريبەلى پەداگوگ. قاتاڭ ءسوز، قاتقىل مىنەز جات وعان. ايتاتىنىن جايىمەن سىلاپ-سيپاپ ايتادى. ماقتاۋىن دا، رەنجۋىن دە سولاي جەتكىزەدى. رەداكسياعا كەلىپ-كەتۋشى جۇرتقا دا، ءاز قىزمەتكەرلەرىنە دە سونداي جاعىمدى. جاۋاپتى حاتشى عارەكەڭ باتتالدان دا جۋاس، ءارى عاجاپ قاراپايىم. كىشىپەيىلدىگىندە شەك جوق. جاس شاماسى قىرىقتى مول ورتالاعان بۇل ادام كيىمدى تىم قوڭىر كيىنەتىن ەدى. پالتوسى ەسكى ۇلگىمەن سوناۋ سوعىستان بۇرىن تىگىلگەن ۇزىن. ەكى يىعىنا وركەشتەي بوپ، ەكى كيلو ماقتا تىعىلعان. ەتەك، جەڭى، جاعاسى قىرقىلىپ، كىرلەپ بىتكەن. ونىڭ ءبىر تۇيمەسى قاشان دا، ۇزىلگەن بولادى، ورنىندا ءجىبى سالبىراپ تۇرادى. جانە ءبىرى ۇزىلۋگە تاقاۋ. عارەكەڭ كيىپ جۇرگەن شالباردىڭ وتەكتەلگەنىن، وعان قىر تۇسكەنىن كورگەن ەمەسپىن. ول اق جەيدە كيمەيدى. كىل كىر كوتەرەتىن قوڭىر ءتۇستى جەيدەلەر كيەدى. گالستۋك تاقپايدى، شاش قويمايدى. شاش كۇتۋدى دە، ءسىرا ارتىق اۋرە كورەتىن بولسا كەرەك.
عارەكەڭ بويشاڭ كىسى. سول بويشاڭدىعىن دا وزىمە كوپسىنگەندەي ىلعي ەڭكىشتەنىپ، تىزەسىن بۇگە باسىپ قورعاشتانىپ جۇرگەنى. بىرەۋ-مىرەۋ وقىستان ءتايت دەپ قالسا، مىقشيىپ شوگە كەتۋگە دايىن.
سىرت بەينە، ءجۇرىس-تۇرىسى وسىنشاما جۇپىنى، ەلەۋسىز عارەكەڭنىڭ بار اسىلى ىشىندە. وقىعان-توقىعانى مول، ورىسشا، قازاقشا بىردەي ساۋاتتى ءبىلىمدار جۋرناليست. مەن ودان كوپ ۇيرەندىم، كوپ ءتالىم الدىم. بويىنداعى تولىپ جاتقان ادامشىلىق قاسيەتتەرىن وزىمە ۇلگى تۇتۋعا تىرىستىم.
عارەكەڭ نەگە دە بولسا ادال، ءادىل ەدى. قيانات اتاۋلىعا وز-وزىنەن كەيىپ، كۇيزەلىپ وتىرعانى. كىتاپتى، اسىرەسە، كلاسسيكالىق ادەبيەت ۇلگىلەرىن كوپ وقيدى. گوگولدى ولەردەي ۇناتاتىن. «شىركىن-اي، گوگول ءتىرىلىپ كەلىپ وسى قالانى ءبىر ارالاپ شىقسا! دانىشپانىم جازار ەدى اۋ! ونىڭ قالامىنا ىلىنگىسى كەلىپ، تىلەنىپ تۇرعان نارسەلەر كوپ قوي، كەپ!» دەپ ارمانداپ وتىراتىن.
جان دۇنيەسى ىزگىلىككە تولى وسى ابزال عارەكەڭدە ءبىر وعاش مىنەز دە بار. جالاقى نەمەسە قالاماقى السا، ەرتەڭگى كۇنى قىزمەتكە كەلمەيدى. «اۋىرىپ» قالادى. كەيدە ەكى-ۇش كۇن قاباتىنان اۋىراتىن كەزدەرى بولادى.
تالاي جىل قىزمەتتى بىرگە ىستەسكەن باتتال ونىڭ بۇل سىرىن جاقسى بىلەدى. الگىدەي عارەكەڭنىڭ قولىنا قارعا تىشقان كۇندەرى ول الدىن الا:
— سەن الگى قولىڭداعى ماتەريالداردى رەتتەپ، بەرىپ كەت. ويتكەنى ەرتەڭ اۋىراتىن كۇنىڭ، — دەپ ازىلمەن قاعىتىپ وتىرادى.
عارەكەڭ بۇعان شامدانىپ، اشۋلانبايدى. كوزىن تومەن سالىپ تىڭدايدى دا، رەداكتوردىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندايدى.
الگىدەي مەزگىلسىز «اۋىرىپ» قىزمەتكە كەلمەي قالعانى ءۇشىن رەداكتوردىڭ وعان كەيىپ، رەنجىگەنىن كورگەن ەمەسپىن.
عارەكەڭنىڭ دەنساۋلىعى قولدان بۇزىلۋىنا ءبىر كۇنى مىنا مەن سەبەپشى بولدىم.
25
پەداگوگيكالىق تاقىرىپقا مەن ءبىر ماقالا جازدىم. عارەكەڭ وقىپ ۇناتتى. ءوز قولىمەن ءبىراز مۇقيات رەداكسيالاۋ جۇرگىزدى.
عارەكەڭ ۇناتقان ماتەريالدى باتتال قاراماي دا جىبەرە بەرەدى. عارەكەڭە ول سەنەدى. ماقالا جۋرنالدا باسىلىپ شىقتى.
بۇل مەنىڭ پەداگوگ-جۋرناليست رەتىندە تىرناق الدى ەنبەگىم ەدى. عارەكەڭ مەنى ىنتالاندىرۋ نيەتىمەن قالاماقىنى مولداۋ ەتىپ كوتەرمەلەپ قويدى. جارايدى، اقشا العاندا جاقسىلىعىڭىزدىڭ ءبارىن ەسكەرەرمىن دەگەن ويدامىن.
ءوزىم قىزمەت ىستەيتىن جۋرنالدان تۇڭعىش تاپقان قالاماقىما ىرىم ەتىپ، باتتالدى دا سىيلاماق ويىم بار. ءبىراق ول دىمكەس ادام. ىشىمدىكتىڭ ەشقاندايىن تاتىپ المايدى. تاماقتىڭ ءوزىن شوكەمدەپ، تالعاپ جەيدى.
قىزمەتتەن باتتال ەرتەرەك كەتىپ قالدى. ۇندەمەدىم. عارەكەڭنىڭ ورنىنان تاپجىلماۋىن ۇناتىپ، ءىسىم عارەكەڭمەن بولسىن دەگەن ويدامىن.
عارەكەڭ دە بۇنى سەزەتىن ءتارىزدى.
ابدەن قىزمەتتىڭ سوڭىنا قاراي، بۋحگالتەريا وڭاشالانعان كەزدە بارىپ قالاماقىمدى الدىم. قايتا كەپ، جۇمىسىمدى ىستەگەن بولىپ وتىرمىن. ەندىگى كۇتكەنىم ەكىنشى ءبولىم باستىعى كۇلاشتىڭ كەتۋى. سوسىن عارەكەڭە نيەت بىلدىرمەكپىن،
ءبىر كەزدە عارەكەڭ.
— اقشاڭدى الدىڭ با؟ — دەدى،
— الدىم.
— الساڭ بار. اقشاڭدى شىعىن ەتپەي، كەلىنگە اپارىپ بەر.
ىشىمە كۇدىك كىردى: بۇل نەسى؟ سەن مەنى سىيلاعىڭ كەلىپ وتىرعانىن بىلەم. ءبىراق بارمايمىن دەگەنى مە؟
وسى كەزدە كۇلاش الدىنداعى قاعازدارىن جيناستىرا باستادى.
— عارەكە، ماعان ايتاتىنىڭىز جوق پا؟ مەن كەتتىم. كۇندەگى ادەتىمەن:
— ساعات قانشا بولدى؟ — دەپ سۇراپ الدى دا: — بارساڭ بار، — دەدى وعان عارەكەڭ.
مىنە ەندى عارەكەڭ ەكەۋمىز عانامىز. ءسوزدى نەدەن باستارعا بىلمەي، قينالۋدامىن. بۇدان بۇرىن دامدەس بولعان ادامدار ەمەسپىز. ءبىرىنشى رەت:
— عارەكە، قايتپايمىز با؟ — دەدىم ءبىر كەزدە ءۇنىمدى باسقاشالاۋ ماعىنادا شىعارىپ.
ول ماعان كوزىنىڭ استىمەن قاراپ
— قايتامىز با؟
— قايتايىق.
ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز ۇققان ءتارىزدىمىز. كەڭسەدەن بىرگە شىقتىق.
— عارەكە، مىنا ارادان سىرا ىشسەك قالاي بولادى؟
— ىشسەك، ىشەيىك،— دەپ لىپ ەتە قالدى.
جاسىرىنباق ويناۋ وسىلايشا اياقتالدى.
ءتايىرى اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان بۇگىنگىدەي كۇنى قۇر سىرامەن كىسى تەجەلەتىن بە ەدى؟ سىرا جۇرگەن جەردە، اراق تا جۇرەدى...
ەرتەسى عارەكەڭ كىزمەتكە كەلمەدى. سەزىنگىش باتتال ءبارىن سەزىپ، ءبىلىپ وتىر:
— كەشە سەن قالاماقى العان سياقتى ەدىڭ، عارەكەڭ سودان اۋىرىپ قالعان عوي، — دەدى.
مەن جىميىپ، كۇلگەندى عانا ءبىلدىم،
قابىلەتى بار جانعا ناعىز جازاتىن كەز — جاس كەز. بۇرىنعى-سوڭعى اتى ءمالىم جازۋشىلاردىڭ كوبى، نەگىزىنەن، جاسىندا جازىپ تاستاعان، جاس كەزدە ىستەگەن ءىس، ءارقاشان دا ءونىمدى.
جازۋ ءۇشىن، ارينە، ازدى-كوپتى جاعداي كەرەك. جۇمىس ىستەر بولمەڭ، ءوزىڭنىڭ تيەسىلى وڭاشا ستولىڭ بولۋى ءبىرىنشى شارت.
ال مەندە، ازىرىنشە وسىنىن ءبىرى دە جوق.
سوندا دا جازعان بولام. جازا الماي تۇرا المايمىن. بۇل مەنىڭ ايىقپاس اۋرۋىم، دەرتىم ءتارىزدى.
مەن تۇندە ەل ۇيقىعا جاتقان كەزدە، جازامىن. كۇندىز ۇستىمە اس ازىرلەنىپ، اس ىشىلەتىن جالعىز ستول. سونى وڭاشالاپ، الدىما گازەت توسەپ، جۇمىس جاعدايىن جاسايمىن.
اينالامدا پىش-پىش قور-قور ەتىپ، بالالارىم، ايەلىم ۇيىقتاپ جاتادى. بۇل كەزدە قولىمدا ەنەم دە بار. ءبىر قورا جانبىز. زاعيپا الماتىعا كەلىسىمەن بوسانىپ، جانە ءبىر قىرىق جەتى تاۋىپ بەرگەن. اتىن جامالعا ۇيقاستىرىپ جانار دەپ قويعانبىز. كۇزدەن باستاپ كازپي - گە وقۋعا تۇسكەن زاعيپاعا ءارى وقۋ وقىپ، ءارى ەكى جاس بالانى باعۋ قيىن سوعاتىن بولعاندىقتان پاۆلوداردان ونىڭ شەشەسىن شاقىرىپ العانبىز.
كەشەگى پەداگوگ زاعيپا — بۇگىن ەندى ستۋدەنتكا.
ەنەم ونشالىق كارى ادام ەمەس، ەلۋدى ەندى ورتالاعان. ەلدە ءوزىنىڭ دە ءۇش ۇل بالاسى بار. ەڭ ۇلكەنى ۇيلەنگەن. قالعان ەكەۋى مەكتەپ جاسىندا. سولاردى قالدىرىپ زاعيپاعا جانى اشىپ، قيماعاندىقتان ول مۇندا ءبىزدىڭ قولىمىزعا زور قينالۋمەن كەلىپ وتىر،
ءبىر جىل بولام دا كەتەم. جاناردى الىپ كەتەم. ال جامال ەسەيىپ قالدى، قالاي ەتىپ باقساڭدار، باعىڭدار وزدەرىڭ. بالالار باقشاسىنا بەرەسىڭدەر مە، بولماسا ادام جالدايسىڭدار ما، ەرىكتەرىڭ. وسى باستاپ ايتىپ قويايىن، — دەيدى ەنەم. ويتپەي قايتسىن. باۋىرمال انا جۇرەگى ەلدەگى ءالى ەسەيىپ ۇلگەرمەگەن ءوز بالالارىن ويلاپ، الاعان بولا بەرەدى.
ءبىز ول نە ايتسا دا ماقۇل دەيمىز. ونىڭ دا تاپ ءقازىر، ءبىز ءۇشىن ەڭ قيىن كەزدە كەلىپ، قول ءۇشىن بەرگەنىنە دە شەكسىز ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، سىيلايمىز.
راس، ماگازيندەردە، كەيدە، ەت بولماي قالادى. ەت سورەسىندە قۇيقاسىنىڭ جارىم-جارتىسى كۇيىپ كەتكەن، تىستەرى اقسيعان كىل قوي باستارى تۇرادى. سۇيەك ءمۇجي بىلەتىن قازاققا بۇل دا تاماق. ەنەم الگىدەي باستىڭ ەكى-ۇشەۋىن ءبىر-اق الىپ كەلەدى. جاقسىلاپ، تازالاپ جۋادى. بابىمەن بىلبىراتىپ اسادى دا، قامىر سالادى. ءۇي ىشىمىزبەن لىقا تويۋعا جارايتىن ءبىر تاباق ەت بوپ شىعادى.
قۇيقانىڭ سورپاسى قانداي ءسىڭىمدى. قولدان سويعان مالدى ەسكە تۇسىرەدى.
ميى نە تۇرادى.
مەن كەيدە تاڭىرقايتىن ەدىم: باستارى بار دا، دەنەسى جوق، بۇل نەعىلعان قويلار؟ تەك باستارىن كەسىپ اكەپ، ساتقانى ما؟
26
ۇيسىزدىكتىڭ ازابىن، ءاي، ءبىر كىسىدەي-اق تارتتىم - اۋ. باس-اياعى ءبىر عانا جىلدىڭ ىشىندە ءۇش ءۇي الماستىردىم. جاقسى، تۇرۋعا قولايلى بولعاندىقتان الماستىرمايتىنىڭ بەلگىلى. «ءۇيى جوقتىڭ، كۇيى جوق» دەيتىن ماقال دا شىعارىپ الدىم.
ال كۇيسىز پەندە قاڭعىباس. ءار ءتۇرلى سولاقاي، سىراپ جۇرىستەرگە بەيىم.
قىزمەتتىڭ سوڭىنان بىردەن ۇيگە قايتۋ سيرەك. ويتكەنى اۆتوبۋس، ترامۆايدا ادام كوپ. وڭايلىقپەن وتىرا المايسىڭ. وتىرساڭ دا ءيتىڭ شىعىپ، زورعا وتىراسىڭ. تۇيمەڭنەن تۇيمە، جۇيكەڭنەن جۇيكە قالمايدى.
ودان دا ازىراق سەرگىپ، كوڭىل كوتەرگەندى، دەمالعاندى ءتاۋىر كورەسىڭ. جاپادان جالعىز كوڭىل كوتەرىلمەيدى. جولداستار تاۋىپ الاسىڭ.
جاس ادامعا، اقشالى ادامعا جولداس كوپ.
سەن تاپپاساڭ ولار سەنى ىزدەپ تابادى. ۇيسىزدىك-كۇيسىزدىگىڭ بۇدان سوڭ ۇمىتىلادى...
— شىنىم وسى.
— ەندەشە سول بارعان جەرىڭدە نەگە قونىپ قالمادىڭ؟ نەگە كەلدىڭ؟
— ويباي-اۋ، قوندىرا ما؟
زاعيپا بۇنى دا شىن ءسوز دەپ ويلامايدى. ويدان شىعارىپ ايتىپ تۇر دەپ، ونشا ءمان بەرە قويمايدى. ءمان بەرمەگەنى ماعان جاقسى.
ءيا، بۇنىم — بار شىنىمدى ايتىپ كەلۋىم دۇرىس ءتاسىل ەكەن دەگەن وي كەلدى ماعان وسى كەشتە.
وسىدان وسىلاي دانىگىپ الدىم. ىلعي وستەم: سولاقاي جۇرىستەرىم بولىپ، كەشىگىپ كەتسەم، ايەلىمە ەشقانداي قوسپاسىز، بار شىنىمدى ايتام. وتىرىك ايتىپ، بۇلتاقتامايمىن. ايەلىم، ءبارىبىر، سەنبەيدى، شىن ايتىپ تۇر دەپ، ەشۋاقىتتا دا ويلامايدى. ادەيى مەنىڭ قيتىعىما تيە ءتۇسۋ ءۇشىن قيىستىرىپ، ويدان شىعارىپ ايتىپ تۇر. قالجىڭ ايتىپ تۇر دەپ ويلايدى.
ونىسى ماعان جاقسى. سەنبەگەنى، كىنامدى جوققا شىعارعانى ماعان جاقسى.
* * *
كەشىگىپ، ءىشىپ كەلسەم دە، اقشانى مولداۋ ەتىپ اكەلسەم، بۇندايدا ايەلىم تەز جادىرايدى. ماعان دەگەن وكپە، كۇدىگىنەن تەزىرەك ايىعادى. بۇگىن دە سولاي ەدى، قالتام توق.
زاعيپا كوڭىلدەنسىن دەپ، ءىش قالتاما قولىمدى سالىپ كەلىپ جىبەرەيىن. جۇرەگىم سۋ eتe قالدى. و، سۇمدىق! قالتام بوس. اقشام جوق.
ەكىنشى قالتامدى سيپالايمىن جاڭىلىستىم با دەپ. وندا دا جوق.
بەس سومدىقتان ەكى بۋما اقشا العام. مىڭ سوم. سونىڭ ىشكەن، جەگەننەن قالعانى قالتامدا تۇگەل بولاتىن. جوق! دىم دا جوق!
27
الماتىعا كەلگەنىمە ەكىنشى جىل. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە بەس ءۇي الماستىرىپ ۇلگەردىم. ول ۇيلەردىڭ ءارقايسىسى تۋرالى، ولاردىڭ نەلەرى تۋرالى قايعى مەنەن كۇلكىگە لىقا تولى جەكە-جەكە پوۆەستەر جازۋعا بولار ەدى.
باسپانا بولماۋدىڭ ازابى تەك جالدايتىن ءۇي تاۋىپ كىرۋمەن بىتپەيدى. سوسىن، ول ءۇيدى جىلىتاتىن، اس ازىرلەيتىن وتىن قاجەت. ونى دا ءوزىڭ تاۋىپ، دايىندايسىڭ. قالا ول تەزەك تەرىپ، قۇراي ورىپ اكەلەتىن اۋىل ءىشى نەمەسە قازاقتىڭ كەڭ دالاسى ەمەس.
وتىن قالالىق سەكسەۋىل بازاسىندا ساتىلادى. كىم بولسا سوعان ەركىن ساتىلا سالمايدى. كىزمەت ورنىڭ بەرەتىن تالون بويىنشا عانا بوساتىلادى.
تاماققا، كيىم-بۇيىمعا كارتوچكا جويىلعانمەن وتىنعا ءالى جويىلماعان.
الگى اتالعان سەكسەۋىل بازاسىنا ءبىر رەت بارىپ، وتىن العان ادام ەندى وعان ەكىنشى رەت وڭايلىقپەن جولاي قويمايدى. ويتكەنى، زاڭدى جولمەن سەكسەۋىل، كومىر الۋ دەگەن — ول ازاپتىڭ ازابى. مىڭ ءتۇرلى قولدان جاسالعان توسقاۋىلعا، مىڭ ءتۇرلى ماشاقاتقا دۋشار بولاسىڭ. ءبىر توننا سەكسەۋىلدىڭ سوڭىندا قىزمەتىڭنەن قالىپ، ەڭ كەمى، ءبىر جەتى ساندالاسىڭ.
وتىن الۋدىڭ وڭاي دا جولى بار. انە، سايراپ جاتىر. «Coلاقاي» جول. امالسىزدان سەن دە ەندى سوراپ تۇسەسىڭ.
بازاعا كەلگەندەردى جىمىسقى كوزدەرىمەن اتىپ، ۇرى يتشە تىمىسكىلەگەن بىرەۋلەر الگى ارادا سۋماڭ قاعىپ ءجۇر. ءىڭعاي بەpiپ، وڭاشالانا باستاساڭ، قاسىڭا جەتىپ كەلەدى. ساعان نە كەرەك؟ سەكسەۋىل كەرەك پە؟ جوق، كومىر كەرەك پە؟
نە كەرەك، قانشا كەرەك ايتاسىڭ. بولدى، ءبىتتى. ماشيناعا تيەلىپ، داپ-دايىن بوپ، ەشقانداي اۋرە-سارساڭسىز، ۇيىڭە ءوزى دومالاپ كەلەدى. تەك ءباسىن ءۇش-تورت ەسە اسىرىپ تولەسەڭ، اقشاڭدى اياماساڭ بولعانى.
— قاتىن، بول! جينا جۇكتى. كوشەمىز.
تاعى دا تاناۋراپ، كوشۋ ءۇشىن ماشينا الىپ كەلىپ تۇرمىن.
«كوشەمىزگە» زاعيپا ۇيرەنىپ بولعان، قايدا، قانداي ۇيگە كوشەتىنىمىزدى جوبالاپ سۇراپ الدى دا، جۇكتى جيناستىرا باستادى. بۇل نويابر ايى. قىس پەن جازدىڭ ەكى ورتاسى. سۋىق كۇز.
جەتىسىپ نەمەسە ەرمەك ىزدەپ، كوشەيىن دەپ وتىرعان مەن جوقپىن. ءدال كازىرگى تۇرعان ءۇيىمىزدىڭ ەدەنى ءبىر كۇنى، ويلاماعان جەردەي، گۇرس ەتىپ، ويىلىپ، ءتۇستى دە كەتتى. سويتسەك، سىز ۇيدە ساڭىراۋقۇلاق دەيتىن پالە بولادى ەكەن. ەدەننىڭ تاقتايىن سول ءشىرىتىپ، جەپ قويىپتى.
بىرنەشە كۇن قىزمەتىمنەن قالىپ، زىر قاعىپ، تابانىمدى توزدىرىپ ىزدەۋمەن جانە ءبىر ءۇي تاپتىم. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى الماتىنىڭ ارالىعى. ءبىر جاقسىسى، ترامۆاي جولىنا تاقاۋ. ءدال قاسىندا ورىس، قازاقتىڭ ارالاس مولاسى بار. يتشىلەپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى ولە قالساڭ، ءۇي ءىشىن ماشينا نەمەسە اربا جالداپ، الىسقا تاسىپ اۋرەلەنبەيدى. سيراعىڭنان سۇيرەپ اپارادى دا، كومە سالادى.
كەدەي بولساڭ كوشىپ كور دەيدى كازاك. راس ءسوز. قانشا تۇگىم جوق دەگەنىڭمەن كوشكەن كەزدە دۇنيە يت كوبەيىپ كەتەدى. ءبىز جۇك تيەپ بولعانشا، كۇزدىڭ قىسقا كۇنى تۇسكە اينالدى. كوشەدە كەز بولا قالعان ماشينا ەدى. شوفەر: قوجايىن، بول! تەزدەت. ۋاقىتىم از دەپ، قىلقىلداپ، ولداعى تىقىر سالىپ قويادى.
سۇيەكتى اۋىر دەيتىن زاتتان بىزدە بارى بازاردا قولدان ساتىپ الىنعان اينالى سارعىش گاردەروب. جانە باسى مەن اياعىندا جىلتىراۋىق اشەكەي شاريكتەرى بار، ەكى كىسىلىك زىلدەي شويىن كەرۋەت. باسقالارى كىل ۇساق-تۇيەك، سونىڭ وزىندە دە ماشينا كۋزوۆى زات، مۇلىككە لىقا تولدى.
كۇن بۇگىن تاڭەرتەڭنەن بۇلىڭعىر. الاتاۋدى جارىم بەلىنە دەيىن كومىپ العان زىلدەي اۋىر تۇمان بار. سول تۇمان قالاعا قاراي بىرتىندەپ جىلجىپ كەلەدى. انە، ىزبار لەبى دە ءبىلىندى. سۋىق جەل شىقتى. ءسىرا، جاۋىن-شاشىن بولماسا نەعىلسىن.
دۇنيە كوزدىڭ قۇرتى. اناۋ قالىپ قويماسىن، مىناۋ قالىپ قويماسىن دەۋمەن جانە ءبىراز بوگەلدىك.
انە، كۇدىگىمىز ىسكە استى، تىسىرلاپ اۋەلى جاڭبىر جاۋا باستادى. قاپ، گاردەروبتىڭ سىرى كوشىپ، بۇلىنەتىن بولدى-اۋ. ەندى تەز كەتۋ كەرەك.
ەنەم وسى كەزدە بۇندا ەمەس. ول ءوزىنىڭ باياعى ايتقانىنان قايتپاعان. جاز شىعىسىمەن كىشى قىزىم جاناردى الىپ، پاۆلودارعا ەلىنە كەتكەن. كازىر مۇندا مەن، زاعيپا، جامال ۇشەۋمىز عانامىز.
زاعيپا مەن جامال كابيناعا شوفەردىڭ قاسىنا وتىردى. مەن كۋزوۆتامىن. ارقامدى گاردەروبقا تىرەپ، قالىڭ جۇكتىڭ ورتاسىنا جايعاسقام.
تەك وسىنى — ءبىزدىڭ جولعا شىعۋىمىزدى — كۇتىپ تۇرعانداي، جاڭبىر ودان بەتەر كۇشەيىپ، قۇيىپ كەتتى.
شوفەرگە ادرەستى بەرىپ قويعام. قاي جولمەن، قالاي الىپ بارۋدى ول ءوزى بىلەدى. ءبىراق، قالاي ەتكەندە دە، قالانىڭ ورتاسىمەن ءوتۋىمىز كەرەك.
جاڭبىر باسىلۋدىڭ ورنىنا ەگەسكەندەي، ارتى قارعا اينالىپ بارادى قيىرشىق تا قار ەمەس، قىستىگۇنگىدەي، جاپالاق-جاپالاق جابىسقاق سۋ كار. جاڭا پاتەرىمىزگە تەز جەتىپ، جۇكتى تەز ءتۇسىرىپ، جايعاسقاننان باسقا ارمان جوق.
وتىز-قىرىق مينۋتتىڭ شاماسىندا نىسانالى جەرگە كەلىپ تە قالدىق. ماشينا تاس توسەلگەن نەگىزگى كوشەدەن بۇرىلىپ، جابايى تار كەشەگە ءتۇستى. مەن جالداعان جانا پاتەر، انە، اناۋ ارادا. ەكى-ۇش كوشە وتسەك، قاسىنا جەتىپ تە بارامىز.
ءبىراق، بۇل ارانىن جولى جول ەمەس ەدى. تولارساقتان كەلەتىن ەزىلگەن قارا بالشىق. ارلى-بەرلى كۇشەنىپ، ازەر ءجۇرىپ وتكەن ماشينا دوڭگەلەكتەرىنىڭ ايعىز-ايعىز سويىلعان ىزدەرى. مىنا بۇگىنگى جاڭبىر مەن قار ءوزى جامان كەشەنىڭ ودان بەتەر ميىن شىعارىپ جىبەرگەن.
ماشينامىز تايعاناقتاپ، وقتىن-وقتىن تۇرىپ قالا جازداپ، ارەڭ ءجۇرىپ كەلەدى. سۋ ارالاس قارا بالشىق ەكى جاققا بىت-بىت شاشىرايدى. ءاي، ءقاۋىپ! جەتە الار ما ەكەنبىز، جوق...
كەنەت ماشينانىڭ ارتى وڭعا قاراي قيساڭ ەتە قالدى. گاز ءۇستىن-ۇستىن بەرىلۋدە. جوق، العا ەمەس، ارتقا كەتىپ بارادى ماشينا. قومپاڭداپ، بار دەنەممەن ۇمسىنا قوزعالاقتاپ، وعان مەن دە كومەكتەسكەن بولام. جوق، ەشتەڭە شىقپادى. ماشينا ءبىر جامباسىنا اۋىپ تۇردى دا قالدى. الگى ارا بەتى كولشىكتەنىپ بايقالمايتىن شۇقىر ەكەن.
گاز ءسوندىرىلدى. موتوردىڭ ءۇنى ءوشتى. شوفەر كابينانىڭ ەسىگىن اشىپ، ماعان موينىن سوزىپ داۋىستايدى:
— قوجايىن، بەلشەمىزدەن باتتىق!
باتقانىمىزدى ول ايتپاسا دا كورىپ تۇرمىن.
باراتىن ۇيىمىزگە ءبۇل كەزدە ءتىپتى از عانا، تاياق تاستام جەر قالعان ەدى. دىڭكەڭ قۇرعىر، سوعان جەتىپ تە تىعىلماۋىن كوردىڭ بە!
— قوجايىن، يە ىستەيمىز؟
— قايدام؟ سۇيرەپ شىعاراتىن ماشينا ىزدەۋ كەرەك بولار؟
— ستۋداۆەككەردەن باسقا ماشينا بۇل اراعا كەلمەيدى. كەلگەنمەن سۇيرەپ شىعارا المايدى. نەمەسە تراكتور تابۋ كەرەك.
— تراكتور قايدان تابىلادى؟
— ولاي بولسا، قوجايىن، ەكەۋمىز جولعا شىعىپ، ستۋداۆەككەر توسايىق. ءبىزدى مىنا بالشىقتان سول عانا سۇيرەپ شىعارادى.
شوفەردىڭ بۇل ءسوزىنىڭ جانى بار. امەريكا وداقتاسىمىز سوعىس كەزىندە كومەككە بەرگەن الگى اتالعان ماشينالار، شىركىن، ماشينا-اق قوي. جول تالعامايدى. بالشىق دەمەي، قار دەمەي، كەشىپ -جارىپ جۇرە بەرەدى. ستۋدەنت كەزىمدە ءبىر رەت قىستىگۇنى ءوزىمىزدىڭ اۋدانعا ستۋداۆەككەرگە وتىرىپ بارعان ەدىم. قايقى دەپ اتالاتىن تاۋ جوتاسىن بورام سوسىن، قالىڭ ومبى قار باسىپ قالعان ەكەن. جول دەگەننەن دىم جوق. ار جاق، بەر جاقتان كەلگەن ماشينالار وتە الماي، ايازدا ءيىرىلىپ تۇر.
مەن وتىرعان ستۋداۆەككەر ءاي-شايعا قارامادى. وگىزشە وكىرىپ كەلىپ، ومبى كاردى تۇمسىعىمەن قويدى دا كەتتى. مۇز جارعىش كەمە دەرسىڭ سويقاندى. ءتىلىپ-جارىپ، تالقانداپ كەتىپ بارادى. ابدەن سىلەلەپ، كۇشى كەلمەي قالعاندا عانا توقتاپ، كەيىن شەگىنەدى. سوسىن بار كۇشىمەن وشىگە ەكپىندەپ كەلىپ، تاعى سۇزەدى. وسىلايشا جار بولىپ بىتەلگەن ومبى قاردى قاق جارىپ، ءوتتى دە كەتتى. ەكى جاقتا ءيىرىلىپ تۇرعان وزگە ماشينالارعا جول اشىلدى. ستۋداۆەككەردىڭ عاجاپ ماشينا ەكەنىن مەن سوندا كورگەم.
28
قالانى اەروپورتپەن جالعايتىن ۇلكەن تاس كوشەنىڭ بويىندا شوفەر ەكەۋمىز كەش باتىپ، قاس قارايعانشا تۇردىق. ارلى-بەرلى اعىلىپ، ماشينانىڭ ءتۇر-تۇرى ءوتىپ جاتىر. ءبىراق ءبىر دە ءبىر ستۋداۆەككەردىڭ قاراسى كورىنبەيدى. سوعىس كەزىندە، سوعىستان كەيىنگى جىلدارى كوپ بولۋشى ەدى. ەندى ازايىپ، قۇري باستاسا كەرەك.
جاپالاق-جاپالاق سۋ قار ءالى جاۋىپ تۇر. جەر بەتى، ۇيلەردىڭ شاتىرلارى كادىمگى قىس كەلگەندەي اق كورپەگە وراندى.
ماشينا كۋزوۆىنداعى جۇكتىڭ دە بۇل كەزدە بولارى بولدى. سارى گاردەروبتىڭ بولارى بولدى. ەندى ايايتىن دا، اياناتىن دا ەشتەڭە قالمادى.
شوفەر جۋاس جىگىت كورىنەدى. قالانىكى ەمەس. قاسكەلەڭنەن وسىندا زات الۋعا كەلىپ ەدىم دەيدى. ءوزى پلاششسىز. فۋفايكاسىنىڭ يىعى ءدىر-دىر ەتىپ، تونا باستاعانىن كورىپ، اياپ كەتتىم.
— وسى ماڭنان ءبىر جەردەن بىردەڭە تاۋىپ ءىشىپ، الدەنىپ، جىلىنىپ الساق قايتەدى؟ سوسىن كورەرمىز.
— س ۋدوۆولستۆيەم!
شوفەردىڭ داۋسى تىم قۋانىشتى شىقتى.
ماشيناعا قايتىپ كەلدىك. ءبارى قاز قالپىندا. زاعىش، جامالجانىم ەكەۋى ەكى كوزدەرى ءتورت بولىپ، كابينادا قامالىپ وتىر. بوي جازىپ، سىرتقا شىعا دا المايدى. شىقسا، اينالاداعى قارا بالشىقتان اياق باسىپ، جۇرە المايدى.
بىزگە ءۇي جالداماق بولعاندار ورىستىڭ كەمپىر، شالى ەدى. تۇرمىستارى جۇدەۋ، كەدەي جاندار. جىلى ۇيدە وتىرا تۇرۋ ءۇشىن ءبىز زاعىش پەنەن جامالدى سوندا الىپ كەلدىك. ولار ءبىزدىڭ تاپ ىرگەگە، جاپ-جاقىن جەرگە كەلگەندە مۇشكىل بولعان ءحالىمىزدى بىلگەندە، قاپ دەپ، جاندارى شىنايى اشىپ، قينالىپ وكىنۋمەن بولدى. ءوزى قايعىلى ادام باسقا بىرەۋدىڭ قايعىسىپ تەز تۇسىنەدى جانە وعان ورتاقتاسقىش كەلەدى.
پەشتەرىنە وت جاعىپ، زاعىش پەن جامالعا ىستىق شاي ۇسىنىپ، كەمپىرى دە، شالى دا جىگى-جاپار بولدى دا قالدى.
اۋەلى ءبىر جەردەن تاماق تاۋىپ ءىشىپ الدەنەمىز. سوسىن تراكتور نەمەسە ستۋداۆەككەر تاۋىپ الىپ، تىعىلعان ماشينانى، قالاي دا، شىعارامىز دەگەن سەنىممەن شوفەر ەكەۋمىز جونەپ وتىردىق.
قارىن اش، ءوزىمىز مىقتاپ توڭعانبىز. ەندى كۇيلەنىپ، جان شاقىرىپ الماساق، وعان دەيىن باسقا دۇنيە قاراڭ.
ءبىرىنشى الماتىنىڭ ۆوكزالىنان ءبىر-اق شىقتىق.
29
جاز. دەمالىستامىن. جىلىنا جالعىز رەت بەرىلەتىن دەمالىستى، مۇمكىن، بولعانىنشا دۇرىستاپ، پايدالى وتكىزۋ جونىندە كوپ ويلاپ، باس قاتىرىپ جاتاتىن كەز ەمەس. جاسپىن، كۇش-قۋاتىم ازايماعان. دەنساۋلىعىم مىقتى.
كۋرورت، ساناتوريي دەگەن سوزدەردى جۇرە تىڭدايمىن.
تۇرۋعا، ازىن-اۋلاق جۇمىس ىستەۋگە قولايلى باسپانام بولسا، كۋرورت دەگەن، مەن ءۇشىن، مىنە سول.
مەزگىلىمەن تويىپ تاماقتانسام، مەزگىلىمەن ۇيىقتاسام، كۋرورت دەگەن مەن ءۇشىن، مىنە سول.
دەنى ساۋ، جاس ادامعا باسقا نە قاجەت؟
* * *
ءوستىپ دەمالىسىمدى، وزىمشە تاماشا وتكىزگەن بوپ، شالقىپ جۇرگەن كەزىمدە، ءبىر كۇنى، جاسى مەنىمەن تەڭ-تۇس، كوڭىلدەس اقتاقاش كەزدەسىپ قالدى.
اقتاقاش اسكەردە اتاقتى 28 گۆاردياشى-پانفيلوۆشىلار ديۆيزياسىندا قىزمەت ەتكەن. ءومىردىڭ ىستىق-سۋىعىن باستان كەشىپ، ىسىلعان الىمدى، وجەت جىگىت. ولداعى ادەبيەتشى. ادەبيەتتى تەرەڭ دە، نازىك تۇسىنەدى. سىن-ماقالالار جازادى. ورىستىڭ كلاسسيك جازۋشىلارىنىڭ توم-توم كىتاپتارىن بۇرقىراتىپ اۋدارىپ، اقشانى قاپ-قاپ ەتىپ تابادى. جولداستىققا بەرىك، مول قول، اقجارقىن.
اماندىقتان كەيىن:
— نە جانالىق بار؟ — دەدىم..
— جاڭالىق سول — ءدوي باستىق بولىپ كەتتىك، — دەيدى. اقتاقاش. ۇلكەن بەتتەرى جالپيىپ ءبىر ءتۇرلى قۋانا كۇلىمسىرەيدى. تەگى، وزىنە ءوزى ريزا سەكىلدى.
Meن ىنتىعىپ؛
— قانداي باستىق؟
— كينوستۋديانىڭ سەناريا بولىمىنە باستىق ەتىپ قويدى.
— قۇتتىقتايمىن!
باستىق بولعام سوڭ وزىنە جاقىن ادامدارعا شاپاعاتىن تيگىزۋى قاجەت.
— ءاي، سەن جۋرنالدى قويىپ، كەلسەڭشى بىزگە، — دەدى اقتاقاش. — ماعان ءبىر رەداكتور كەرەك. قازاقشاعا اۋدارىلاتىن فيلمدەردىڭ تەكستىن رەداكسيالايسىڭ. جۇمىسى جەڭىل. جىلىنا، نە ءبارى، ون شاقتى فيلم اۋدارىلادى. قالاماقى دەيتىن بىزدە جەتەرلىك. ءوزىڭ دە اۋداراسىڭ. سوسىن، كينوستۋديا قالانىڭ شەتىندە ءوزىنىڭ قىزمەتكەر، جۇمىسشىلارىنا ارناپ، فينسكيي ۇيلەر سالىن جاتىر. سودان ءۇي الىپ بەرەم.
مەيلىنشە اقكوڭىل اقتاقاشتا بوسىڭكىرەپ سويلەيتىن مىنەز بار. مەن ويتەم، مەن بۇيتەم دەۋىنەن سول بايقالادى. دەگەنمەن ىستەيمىن دەگەنىن ىستەي الاتىن جىگىت. ونىڭ توبەمنەن ۇيىپ-توككەمن كوپ جاقسىلىعىنىڭ ىشىنەن «ءۇي اپەرەم» دەگەن ءسوزى وتە ۇناپ كەتتى دە، ويلانباستان:
— ماقۇل،— دەدىم.
ورىستىڭ ماقالى بار ەمەس پە: «چەلوۆەك يششەت گدە لۋچشە، ا رىبا گدە گلۋبجە».
30
ءسويتىن كينو قىزمەتكەرى بولىن شىعا كەلدىم.
مەنىڭ كينوماتوگرافيامەن ىستەس بولۋىم سوناۋ سوعىس كەزىنەن، اتاقتى كينورەجيسسەر سەرگەي ەيزەنشتەين الماتى ماڭىندا «يۆان گروزنىي» كينوفيلمىم ءتۇسىرىپ جۇرگەن ۋاقىتتان باستالاتىنىن وقۋشى ۇمىتا قويماعان شىعار. مىنە ەندى ءدام ايداپ، اقتاقاش سەبەپ بولىپ، كينومەن جانە توقايلاسىپ وتىرمىن،
ارتى نەمەن تىناتىنىن ءبىر قۇداي ءوزى ءبىلسىن.
اقتاقاش باستىعىم ەكەۋمىز ءبىر كابينەتتە. وتىرامىز. ونىڭ ستولى، ارينە، توردە. مەنىكى بوساعادا.
ونىڭ ستولى، ارينە، ەكى تۋمبالى. مەنىكى ءبىر تۋمبالى. باستىق پەن وعان باعىنىشتى قىزمەتكەردى بەتپە-بەت قاتار وتىرعىزىپ قويۋ، نەمەسە ءتۇر-تۇسى بىردەي ستولعا وتىرعىزىپ. قويۋ — ول ابەستىك بولار ەدى. جۇرت، سوسىن، باستىق كىم؟ باستىق ەمەس كىم — قالاي ايىرادى؟
باستىعىم نە جۇمىس اتقاراتىنىندا مەنىڭ شارۋام شامالى. ال ءوز مىندەتىم قازاقشاعا اۋدارىلعان فيلمدەردىڭ تەكستىن قاراۋ. سونى رەداكسيالاۋ.
كينو ءار ەلدە، ءار تىلدە تۇسىرىلەتىنى بەلگىلى. كەيىپكەر باسقا تىلدە سويلەيتىن ءسوز قازاقشالانعاندا ءدال سول كودەمدە بولۋى شارت. قازاق اكتەر ايتقان كەزدە فيلمدەگى گەرويدىڭ اۋزىنىڭ قيمىل-قۇبىلىسىنا، مۇمكىن بولعانىنشا، ساي كەلۋى قاجەت. ماعان قويىلاتىن بار تالاپ مىنە، وسى. اقتاقاشتىڭ بىلاي، بىلاي ەت دەپ كورسەتۋىمەن جانە رەجيسسەردىڭ ازدى-كوپتى جاردەمىمەن مەن بۇل جۇمىستى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە دوڭگەلەتىپ اكەتتىم.
جازۋشىلاردىڭ بىردەي بولمايتىنى سەكىلدى اۋدارماشىلار دا بىردەي ەمەس.
جاقسى اۋدارماشى اۋدارعان تەكستىن رەداكسيالاۋ، ارينە، جەڭىل، ءتىپتى قىزعىلىقتى. ودان كوپ نارسە ۇيرەنۋگە بولادى. ال ناشار اۋدارماشى اۋدارسا، ازاپ.
* * *
كينوستۋديادا بۇرىننان كەلە جاتقان، قالىپتاسقان ءبىر قىڭىر ءتارتىپ، دۇرىسى تارتىپسىزدىك بار ەكەن. دۋبلياج جاسالىناتىن ءفيلمنىڭ تەكستىن كەز كەلگەن اۋدارماشى اۋدارۋىنا بولمايدى، كينەماتوگرافيا مينيسترلىگى بەكىتكەن، ەشكىم قول سۇعۋعa بولمايتىن ءتىزىم بار. اۋدارماشىلار ءتىزىمى. ون شاقتى ادام. فيلم تەكستىن تەك سولار اۋدارۋعا پراۆولى.
ول تىزىمدەگىلەر كىمدەر؟ كىل ىعاي مەن سىعاي سۇرىپتالعان تاڭداۋلى اۋدارماشىلار بولار؟ جوق، ولاي ەمەس. شەتىنەن كەزدەيسوق جاندار. كەيبىرەۋلەرىنىڭ مۇرىندارىنا كوركەم اۋدارمانىڭ ءيىسى بارىپ تا كورمەگەندەر. وندايلار فيلم تەكستىن اۋدارۋدى تۆورچەستۆولىق ەڭبەك دەپ قارامايدى. وڭاي اقشا تابۋدىڭ كوزى رەتىندە قارايدى.
نانتابار حالتۋرششيك كادىمگى.
مەنىڭ جۇيكەمدى توزدىراتىندار مىنە سولار. ولاردىڭ شاتپىراق ناشار اۋدارماسىن باستان-اياق تالقانداپ، قايتا ىستەۋمەن بولام. ازابىن مەن تارتام.
نەنى دە بولسا بۇزىپ، قايتا ىستەۋ، ءارقاشان، ازاپ.
ەگەر بيلىك مەندە بولسا، اۋدارىلاتىن تەكستىن تەك قولىنان ءىس كەلەتىن جاقسى اۋدارماشىلارعا بەرەر ەدىم. بيلىك، ءبىراق، مەندە ەمەس. كەيدە، ءتىپتى، اقتاقاشتا دا ەمەس. اۋدارىلاتىن ءفيلمنىڭ تەكستىسى ءبىزدىڭ بولىمگە ديرەكسيا ارقىلى كەلىپ تۇسە-دى. باستىقتاردىڭ ءبىرىنىڭ قولىمەن «وسىنى پالەنگە اۋدارۋعا بەرىڭىز» دەگەن سالەم حات تىركەلىپ، قوسا جەتەدى. جۇرەگىڭنىس تۇگى بولسا، سەن ونى تىڭداماي كور. ناشار اۋدارمالار دۇنيەگە مىنە وسىلاي كەلەدى.
تاس بولىپ قالىپتاسقان، ىسكە كەسەل الگى ءتارتىپتى مەن بۇزدىرا الماي الەكپىن.
ۋاقىت تا، ەڭبەك تە زايا كەتەتىن، اقىلعا سىيمايتىن بۇدان باسقا دا ارتىق اۋرە-سارساڭ دۋبلياجدىڭ توڭىرەگىندە جەتەرلىك.
كينوستۋديانىڭ ديرەكتورىنا مەن بىرنەشە رەت كىرىپ، ايتتىم وسى جايدى. جوق، كونبەيدى.
اقتاقاشقا ايتسام، ول دا قولدى ءبىر-اق سىلتەيدى:
— قۇرسىن، مەن دە تالاي ايتقام. تىڭدامايدى، — دەيدى.
قالىپتاسىپ، ورىن تەۋىپ قالعان. ءبىر كەلەڭسىزدىكتى وزگەرتۋ ءۇشىن، كەيدە، ون اقىلدى باستىڭ ءالى كەلمەيتىنىن ءوز كوزىممەن كوردىم.
31
سول كەزدە جاڭادان قۇرىلعان، اتى دارداي كازاك سسر كينەماتوگرافيا مينيسترلىگى دەيتىن بولعان. ءبىراق ول كوپ جاسامادى. ءبىرازدان سوڭ جويىلدى. ىستەيتىن، تىندىراتىن ءىسى بولماسا، جويىلماعاندا قايتەدى؟
مينيسترلىك بولعان سوڭ داعاراداي زور كەڭسە، مول اپپارات.
مينيستر جاقىپوۆ.
ونىڭ ورىنباسارلارى...
رەسپۋبليكادا جالعىز عانا كوتەرەم كينوستۋديا بار. ول — مەن كىزمەت ىستەپ جۇرگەن «كازاحفيلم». جىلىنا نە ءبىر، نە ەكى تولىق مەتراجدى ءفيلمدى كۇشەنىپ، ارەڭ، جاساپ شىعارادى. الگى اتالعان دارداي كازاك سسر كينەماتوگرافيا مينيسترلىگى مىنە-وسى جالعىز ستۋديانى باسقارۋ ءۇشىن قۇرىلعانداي ەدى.
ويتكەنى، مينيستر دە، ونىڭ ورىنباسارلارى دا كۇنى بويى كينوستۋديادان شىقپايدى.
ايىنا ءبىر رەت «سوۆەتتىك قازاقستان» اتتى كينوجۋرنال جاسالىنادى. ومى مينيستر ءوزى كەلىپ قابىلدايدى. ورىنباسارلارى شۇباپ سوڭىندا.
ولاردىڭ سوڭىندا ءبىزدىڭ ءوز باسشىلارىمىز.
حرونيكەر — وپەراتورلار كولحوز-سوۆحوزداردان، زاۆود-فابريكالاردان سيۋجەتتەر ءتۇسىرىپ الىپ كەلەدى. ونى قاراپ، تالقىلاۋعا دا مينيستر جاقىپوۆ ءوزى كاتىسادى. وزگەلەردى باس باسىنا تۇگەل سويلەتىپ، ەڭ سوڭىنان شىرەنىپ ءوزى سويلەپ، پىكىر ايتادى.
ءتۇسىرىلىپ جاتقان كوركەم سۋرەتتى كينوفيلمنىڭ ماتەريالدارىن مينيستر كۇن ارا ءوزى كەلىپ كورەدى.
دۋبلياج جاسالعان ءفيلمدى ءوزى قابىلدايدى.
ءبارىن دە مينيستر ءوزى... ءوزى... ءوزى...
مينيسترلىكتە باس رەداكتور، جاي رەداكتور دەپ اتالىناتىن تۆورچەستۆولىق قىزمەتكەرلەر جەتكىلىكتى. سولار اتقارۋعا ءتيىستى جۇمىستىڭ بارى-بارىنە جاقىپوۆ ءوزى ارالاسادى.
بۇل ونىم، ىسكەرلىگىنەن تۋعان نارسە ەمەس ەدى. باسقاداي ىستەيتىن ءىس بولماعاندىقتىڭ سالدارى ەدى. كوزى قارا دەنى ساۋ ادام ۇزاق كۇنگە كەڭسەدە قول قۋسىرىپ، قالاي قاراپ وتىرسىن؟
* * *
دۋبلياج جاسالىناتىن ءفيلمنىڭ قازاقشالانعان تەكستىن اۋەلى مينيسترلىكتىڭ باس رەداكتورى قارايدى. سوسىن مينيستر ءوزى قاراپ، بەكىتەدى.
مينيستر بەكىتپەيىنشە تەكستىڭ وندىرىسكە جىبەرۋگە بولمايدى.
جاقىپوۆ بۇعان ەرەكشە ءمان بەرۋشى ەدى. ەسىگىنەن تورىنە ات شاپتىرىم زور كابينەتتە ەكەۋدەن-ەكەۋ عانا وتىرمىز. «ءبىز بىتپەيىنشە، ەشكىم كىرمەسىن» دەپ، ەسىك الدىنداعى حاتشى قىزعا ەسكەرتىپ قويادى.
— ال، وقى.
مەن قازاقشالانعان تەكستى جايلاپ وقي باستايمىن. جاقىپوۆ ونىڭ ورىسشاسىن قۋالاپ، قاراپ وتىرادى. كۇدىك العان تۇستا «توقتا!» دەيدى. توقتايمىن. «وسى ءوزى قالاي؟ دۇرىس اۋدارىلعان با؟» «دۇرىس». قولىنداعى دوبالداي قىزىل قارىنداشپەن جاڭاعى كۇدىكتى ءسوزدى مينيستر دوڭگەلەكتەپ قورشايدى. ال قورشاۋعا كەلمەيتىن ءبۇتىن ءبىر سويلەم بولسا، استىن قالىڭداپ تۇرىپ سىزادى دا، ويلانادى.
نە ويلايتىنىن قۇدايىم ءوزى ءبىلسىن.
الدەن ۋاقىتتا:
— قارا! وسى ارانى جانە ءبىر رەت دۇرىستاپ قارا — دەيدى.
مەن تەك كوڭىل ءۇشىن:
— ماقۇل! — دەيمىن.
ايتپەسە قارايتىن تۇگى دە جوق.
جاقىنوۆتىڭ جاسى ەلۋدى ورتالاعان. بەت-جۇزى ىستالعان بالىق ءتارىزدى caپ سارى، ۇلكەن كارتوپ مۇرىندى، شەگىر كوزدىلەۋ ادام. مىنەزى بۇيىعى، جابىق. ءسوزدى ىڭىرانىپ، باسەڭ داۋىسپەن ايتادى. وزگەنىڭ دە سابىرمەن، باسەڭ سويلەگەنىن ۇناتادى. بىرەۋ دابىراپ، قاتتى سويلەي باستاسا، ماڭداي تەرىسى قاتپارلانىپ جاقتىرمايدى. «جاي، جاي سويلە» دەپ، قولىمەن باسىپ، ەسكەرتۋ جاساپ وتىرادى.
بip ءفيلمنىڭ تەكستىن قاراپ شىققانشا ءبىر كۇن ۋاقىت كەتەدى. مينيسترگە ەسىنەپ زەرىكپەۋ ءۇشىن ءبىر كۇندىك جۇمىس تابىلادى.
ابدەن سوڭىنان:
— قارا! جانە ءبىر رەت جاقسىلاپ قاراپ شىق. قاتە كەتىپ قالىپ جۇرمەسىن، — دەپ، ەسكەرتەدى مينيستر.
مەن تەز كەتۋگە اسىق بوپ:
— ماقۇل، — دەيمىن.
* * *
اقتاقاشتاي باستىعى بار ادامدا، شىركىن، ارمان جوق. قىزمەتكە ەرتە كەلدىڭ، كەش كەلدىڭ دەمەيدى. ءبىر جەردە شارۋاڭ بوپ، كەتىپ قالساق، نەگە كەتىپ قالدىڭ دەپ، تەكسەرگەندى بىلمەيدى.
ويتكەنى، اقتاقاش ءوزى سولاي.
كەڭسەدە قادالىپ وتىرىپ الۋ ول ءۇشىن جات. جازىلىپ، تالقىلانىپ جاتقان سەناريي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءتۇسىرلىپ جاتقان كينوفيلم بولماعان سوڭ، نەسىنە وتىرادى؟ ساعات ەرتەڭگى ون-ون بىردە كەشەگى ىشكەن اراقتان باسى مەڭ-زەڭ بولىپ، كوزدەرى قىزارا ءىسىپ، كەڭسەگە قىزمەتكە ايتەۋىر كەلگەن بولادى. سوسىن، وسىنداعى وزىنە ۇقساپ، ەكى قولى الدىنا سيماي، نە ىستەرىن بىلمەي زەرىككەن رەجيسسەر، وپەراتورلاردىڭ بىرىمەن كابينەتتىڭ ەسىگىن تارس جاۋىپ، وتىرىپ الادى دا، شاحمات وينايدى.
ۋاقىت زىمىراپ ەتىپ جاتادى.
جالاقى توقتاماي، ول دا ءجۇرىپ جاتادى.
ساعات تۇسكى ءبىر بولادى. ءۇزىلىس. شاحماتتان جالىعا باستاعان اقتاقاش كوزىنىڭ قيىعىمەن ماعان قاراندى. رەداكتورىم، قالىڭ قالاي؟ باس جازاتىن بىردەمە-سىردەمەڭ بار ما دەگەنى.
مەن بار، جوعىن بىلدىرەمىن. اقتاقاش ءوزى دە قۇر قالتا ەمەس، ارينە. كەڭسەدەن بىلاي تامان وڭاشا شىققاننان كەيىن ەكەۋ ارا بيۋدجەتتىڭ ناقتىلى كولەمى ايقىندالادى. تارتىپ جونەلەمىز. سول ماڭعا جاقىن كوك بازاردى توڭىرەكتەي قونعان رەستوران، سىراحانالاردىڭ بىرىنەن ءبىر-اق شىعامىز.
قازىرگىدەي ءتۇس كەزىندە قالتاڭداعى اقشاعا تاماق تاۋىپ ءىشۋ ازاپتىڭ ازابى. قايدا بارساڭ قاپتاعان حالىق. ەسىكتەن كىرۋ كەزەك. ستولعا وتىرۋ كەزەك. زاكاز بەرۋ كەزەك.
كيىم شەشۋ، كيىنۋ ول دا كەزەك.
بوتەكەنى تومپيتىپ، الدەنىپ شىققانشا، قىزمەتتىڭ سوڭى بولادى. اقتاقاش تا، مەن دە كەڭسە بارىپ ەندى ۇمىتامىز. ءارقايسىمىز وزىمىزگە تيەسىلى اۆتوبۋس ايالداماسىنا قاراي، جۇگىرە باسىپ، الدى-ارتىمىزعا قاراماي، اسىعىپ كەتىپ بارا جاتامىز. وسىنداي ادام ازداۋ كەزىندە قالا شەتىندەگى ۇيىمىزگە امان-ەسەن جەتىپ الۋعا تىرىسامىز.
ايتپەسە، ەندى از كەشىكسەك، جۇرت جۇمىستان جاپپاي شىعا باستايدى. ءسىز سول كەزدە الماتىنىڭ ترامۆاي، اۆتوبۋسىنا وتىرادى ەكەم دەپ، ويلاماڭىز دا، دامەلەنبەڭىز. كۇشىنە، شىنتاعىنىڭ ۇشكىرلىگىنە سەنگەندەر عانا وتىرادى. پالتولارىنىڭ تۇيمەلەرى تاس بولىپ، مىقتى قادالعاندار عانا بۇل كەزدە ترامۆاي، اۆتوبۋسقا قورىقپاي مىنە الادى.
32
شىنىمدى ايتسام، كينوداعى قىزمەتىم كوڭىلىمدەگىدەي بولمادى. بۇدان، قايتا، جۋرنالىم ءتاۋىر ەدى. ءبىراق، جان باعۋ، سەميانى اسىراۋ قاجەت. جۇرتتىڭ ءبارى-اق سول ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جوق پا؟
اقتاقاشتىڭ «پاتەر الىپ بەرەمىنى» قۇر ءسوز بولدى.
كييوعا قىزمەتكە كەلگەندە كەرگەن ءبىر عانا جاقسىلىعىم — ول ۇلكەن قىزىم جامالدى مەكەمەنىڭ بالالار باقشاسىنا ورنالاستىردىم. سوعان دا راقمەت. جانارجانىم ءالى سول پاۆلوداردا اجەسىنىڭ قولىندا. ءبىز، زاعيپا ەكەۋمىز، جانارجاندى ابدەن ساعىنىپ بىتتىك. ەنەم كۇشپەن تارتىپ الىپ كەتكەندەي قايعىلانىپ، ازەر شىداپ ءجۇرمىز. ەرتە دە، كەش تە جاناردى اڭگىمەلەيمىز. شىبىنىم، نە قىپ ءجۇر؟ ناۋقاستانىپ قالمادى ما؟ پاپاسى مەن ماماسىن ويلاي ما ەكەن؟ ءاي، قايدان ويلاسىن.
وسى جازدا، دەمالىس الىسىمەن، زاعيپا ەكەۋمىزدە پاۆلودارعا جانارعا تارتىپ جونەلۋدەن وزگە ارمان دا، جوسپار دا جوق.
33
كوك پەن جەردىڭ اراسىن جاڭعىرىقتىرعان تىن، جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ دەيتىن ۇران شىقتى. جازۋشىعا قاتىسى جوق ۇران بولمايدى. جازۋشى بىلەك ءتۇرىپ ارالاسپايتىن ناۋقان بولمايدى.
— ال، جازۋشىلار، اتتانىڭدار! قازاقستاننىڭ تىڭ يگەرىلەتىن وبلىستارىنا بارىپ، وچەركتەر، ولەڭدەر، اڭگىمە-سۋرەتتەمەلەر جازىپ اكەلىڭدەر!
جازۋشى پارتيانىڭ سولداتى. بۇندايدا قولدى شەكەسىنە الادى دا:
— قۇپ! — دەيدى.
جۇرەكسىنىڭكىرەسەم دە، بۇل كەزدە مەن دە ءوزىمدى جازۋشىمىن دەپ، ايتا باستاعام. جازۋشىلىق بيلەتكە قولىم جەتكەن. جۇقالتاڭ دا بولسا ەكى-ۇش كىتاپتىڭ اۆتورىمىن. ادەبيەتكە، ادەبيەتشىلەرگە قاتىسى بار دۇرمەك ىسكە وڭمەندەپ، ءوزىم تىلەنىپ ارالاساتىن مىنەزىم دە جوق ەمەس.
مەن دە بارايىن! مەن دە جازىپ اكەلەيىن!
Meن پاۆلودار وبلىسىنا باراتىن بولدىم. ادەيى اتتاي قالاپ، سۇراپ الدىم. ويتكەنى، وندا جانارجانىم بار. ناعاشىما دا بارايىن، تايىمدى دا ۇيرەتەيىن دەمەكشى مىناداي ءساتى كەلىپ قالعاندا ەكى شارۋانى بىردەن تىندىرىپ قايتپاقشىمىن. ءارى جازۋشىلار وداعىنىڭ تاپسىرماسىن ورىندايمىن. ياعني، وچەركتەر جازىپ اكەلەم. ءارى ساعىنىشتان ولە جازداپ جۇرگەن جانارجانىمدى كورىپ، ءسۇيىپ-قۇشىپ، ماۋقىمدى باسىپ قايتام.
* * *
جيىرما كۇن زىمىراپ وتە شىقتى. تىڭعا كەلۋدەگى جازۋشىلار وداعى جۇكتەگەن مىندەت ءبىرشاما ورىندالدى. جالپى اتىن «تىڭعا ساپار» دەپ اتاپ، تارام-تارام كەلەمدى وچەركتەر جازۋعا كىرىستىم. بىتكەن باس جاعى وبلىستىق گازەتكە باسىلىپ تا شىقتى.
الماتىعا «قازاق ادەبيەتىنە» جانە جىبەردىم.
ەندىگى بەتالىس جانار.
ءبىر جارىم جىلداي كورمەي، ساعىنعان قىزىما بازارلىقتى ۇيىپ-توگىپ اپارماقشىمىن. پاۆلوداردا ارالاماعان دۇكەن قالدىرمادىم. كامپيتتىڭ تۇر-تۇرىنەن كوتەرگەنشە الدىم. ۇلكەندىگى كىشىگىرىم بالاداي، كەۋدە تۇسىنان قىسىپ قالسا، ايۋشا گۇج ەتەتىن، كوكجاسىل ماۋىتىدان ىستەلگەن ويىنشىق ايۋ ساتىپ الدىم.
پاۆلوداردان اۋدانعا پوچتا تاسيتىن جۇك ماشيناسىمەن تارتىپ كەلە جاتىرمىن. وي، قانداي باقىتتى ەدىم. ارادا تورت-بەس ساعات وتكەندە، ءتۇس اۋا، جانارجانىمنىڭ قاسىندا بولام.
انە، اۋىل قاراسى دا كورىندى. ماشينا ەنەمنىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا توقتادى. جانارعا دەپ العان بازارلىق ءبىر توپ نارسەلەرىمدى ارتىنا-تارتىنا قۇشاقتاپ، كابينادان تۇسەيىن دەپ جاتىرمىن. بۇكىل ون-بويىممەن كۇلىمسىرەپ، شەكسىز باقىتتى ەدىم.
الدىمنان جانارىم جۇگىرىپ شىقپاعانىنا تاڭىرقاعاندايمىن...
ەسىك الدىنا ءبىراز اۋىل ادامدارى جينالىپ قالعان. ايەل، بالا-شاعالار. Meن بۇعان ءمان بەرمەدىم. بۇنداعى جۇرت ءالى كورىپ، بىلمەگەن الماتىلىق كۇيەۋ بالانىڭ، ياعني، مەنىڭ كەلە جاتۋىمدى ەستىپ، اۋەستىككە جينالعان كورشى-قولاڭ بولار دەپ، ويلادىم.
ياپىر-اۋ، ەنەم مەن جانار نەگە كورىنبەيدى؟ ۇيگە تىعىلىپ، وتىرىپ العاندارى نەسى؟
كوكتەم شىعار كەزدە جانارعا پوسىلكامەن كاپيۋشوندى قىزىل ماۋىتى پالتو جىبەرگەن ەدىك. جان-جاعىما الاقتاپ قاراپ، قىزىل پالتولى بالا ىزدەپ، تابا المايمىن.
Miنe سىرت ەسىكتەن كىرۋگە تاقادىم. ماعان جول بەرىپ، بوساعانىڭ ەكى جاعىنا ەكى جارىلىپ، ءۇنسىز تۇرعان ايەلدەردىڭ بىرەۋى سول كەزدە الدىمدى وراپ، مەنىڭ قولىمداعى زاتتارعا كەلىپ جارماستى. الگىنىڭ قاراسام، ءوڭ-تۇسى سۋىق. كوزدەرىندە مولتىلدەپ، جابىسا قالعان جاس بار. جۇرەگىم سۋ ەتتى دە، ۇيگە تەز ادىمداپ، كىرىپ كەلدىم.
ءتور ءۇي بوس. ءتور الدىنا قوناق كەلەتىنىن ءبىلىپ، تەكەمەت، كورپە توسەلگەن. جان العىش ازىرەيىلدەن قاشىپ تىعىلعانداي بوساعاداعى ءبىر كىسىلىك توسەكتىڭ ۇستىندە ەنەم جالعىز ءوزى ءبىر ۋىس بوپ، ءبۇرىسىپ، ءۇنسىز وتىر.
جانار كورىنبەيدى...
سورلاعانىمدى جاڭا ءبىلدىم. جاناردى قۇشۋعا دايىنداپ كەلگەن قۇشاعىممەن قارا جەردى قۇشا وكىرىپ، ءتور الدىنا قۇلاي كەتتىم...
قىزىلشا شىعىپ اۋىرىپ، جانار وسى جۋىردا سودان قايتىس بولىپتى. سۋىق حابار سۋماڭداپ الماتىعا جەتكەندە، مەن مۇندا تىڭ ارالاپ ءجۇرمىن.
34
ارادا بىرنەشە اي وتكەن.
ءبىر كۇنى كەڭسەدە كىزمەت ىستەپ وتىرسام، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكتورى، اقىن سارىبايەۆ تەلەفون سوعىپ
— ءاي، سەن بىزگە كەلىپ كەتسەڭ، قالاي بولادى؟ — دەيدى.
— بارايىن.
كەلدىم. سالەمدەستىم. وتىر دەپ، بەت الدىنان ورىن ۇسىندى. اماندىق سۇراستى. سوسىن، تەگەنەدەي ۇلكەن بەتىنە جالپيا قونعaن جۇمساق ماي مۇرنىنىڭ تاناۋ-تاناۋىن شۇقىپ، سوزعىلاپ الدى دا:
— سەنىڭ وسى وڭتۇستىكپەن قانداي بايلانىسىڭ بار؟ — دەپ سۇرادى.
— قاي وڭتۇستىك؟
— وسى ءوزىمىزدىڭ، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى.
— ەشقانداي دا بايلانىسىم جوق.
سەن ەل جاقتا بولماپ پا ەدىڭ؟
— بولعام. بۇرناعى جىلدىڭ ارعى جىلى، ينستيتۋت بىتىرگەننىڭ سوڭىنان، ءبىر جىلداي بارىپ، ءمۇعالىم بولعام.
— ە! قاي جەردە ءمۇعالىم بولدىڭ؟
— قورعان دەيتىن اۋىلدا.
— «دوستارىڭ» كوپ بولدى ما سوندا؟
— ادام بولعان سوڭ دوسى دا، قاسى دا بولاتىن شىعار.
— ەندەشە سول قورعاننان سەنى «جاقسى كورەتىن» ءبىر توپ ءمۇعالىم سەنىڭ بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر جيناعىڭا سىن جازىپ جىبەرىپتى. ءما، وقىپ كور.
داپتەردىڭ ءتورت بەتىنە ادەمى جازۋمەن تاسقا باسقانداي ەتىپ جازىلعان، ۇزاق حات. ىنتىعىپ، كوزىمدى جىلدامداتا جۇگىرتىپ، وقي باستادىم. ءبىز پالەن اۋداننىڭ پەداگوگتەرى، پالەن دەيتىن اقىننىڭ بالالارعا ارناپ باسىلعان پالەن دەيتىن كىتابىن وقىپ تانىستىق. Kiتاپ ءبىزدى تاڭ قالداردى. بالالارعا ەشقانداي ءتالىم — تاربيە بەرمەيتىن زياندى كىتاپ ەكەنىنە كوزىمىز ايقىن جەتتى. قاي ولەڭىن الساق تا يدەيالىق قاتەگە تولى. ءبىزدىڭ سوۆەتتىك ءومىرىمىزدىڭ، باقىتتى ءومىرىمىزدىڭ، باقىتتى وقۋشى-پيونەرلەرىمىزدىڭ وبرازى كورىنبەيدى...
حات ءسوزىنىڭ سارىنى مىنە وسىلاي. سالعان جەردەن-اق مەنىڭ كىتابىمدى تولەپ، جامانداۋ بولىپ بارادى. ازدى-كوپتى قيسىندىرىپ، دالەلدەپ تە جامانداۋ ەمەس. تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەن، قارا كۇيە بالشىقتى شەڭگەلدەپ اڭ مەن جاققا ءۇستىن-ۇستىن اتقىلاۋ. شىعارمادان گورى ونى جازعان اۆتورعا وشىگىپ، بالەم، سەنى مە دەپ، تىستەنىپ، كىجىنگەن بىرەۋلەردىڭ ءىس-قىلىعى.
بۇنى كىم جازدى ەكەن دەپ، حاتتى وقىپ بىتىرىسىمەن، سوڭىنا قارادىم. سويتسەم، بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ ەمەس، باقانداي. جەتى ادام ك،ول قويىپتى. جەتى ءمۇعالىم. كاتارداعى جاي مۇعالىمدەر ەمەس، كىل اتاق-لاۋازىمى بار «مىقتىلار». مەكتەپ ديرەكتورلارى، زاۆۋچتار...
ەڭ ءبىرىنشى فاميليا «ش. الىبەكوۆ. مەكتەپ ديرەكتورى. رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن وقىتۋشى».
وۋ، توقتا! الىبەكوۆ؟ تانىس فاميليا عوي! الگى... الگى كوكوزەكتەگى الىبەكوۆ ەمەس پە؟ باسى جىلاننىڭ باسىنا. ۇقسايتىن؟ «شىراق، البانعا دا، باسقاعا دا ءبىزدىڭ اۋىلدا ورىن جوق»، دەپ، زاعيپا ەكەۋمىزدى قابىلداماي قوياتىن الىبەكوۆ ەمەس پە؟
ءيا، سول. سونىڭ تاپ ءوزى.
حاتتاعى ەكىنشى فاميليا «ج. جاقىبايەۆ. مەكتەپ ديرەكتورى». بۇل دا تانىس.
«ر. ءىلياسوۆ. مەكتەپ وقۋ ءىسىن باسقارۋشى». بۇل دا تانىس، ءبارىن دە بىلەم. ءبارىن دە تانيمىن. ءوزىمنىڭ ءبىر كەزدەسى ايتىسىپ، تارتىساتىن جاۋلارىم. مەنى مۇعالىمدىك قىزمەتتەن سولار قۋعان.
— مەن مىنا ادامداردىڭ ءبارىن دە بىلەم، — دەدىم سارىبايەۆقا.
— قالاي بىلەسىڭ؟
قالاي بىلەتىنىمدى ايتىپ بەردىم. اقىن-رەداكتور قاباعى سالبىراپ، ەرنى ءدۇرديىپ، سوعىستا جارقىشاق ءتيىپ، كەمتار بولىپ قالعان قولىمەن يەگىن تىرەنىپ، ۇيىپ تىڭدادى. سوسىن، تاڭدايىن تىلىمەن شىق-شىق قاعىپ، باسىن قينالا شايقاپ ايتقانى:
— باسە. تەگىن حات ەمەس ەكەنىن مەن بىردەن ءبىلىپ ەدىم. ەندى ءبارى دە تۇسىنىكتى بولدى. ءاي، پالەقورلار ءالى دە كوپ-اۋ!
35
الگى حات مەنىڭ باسىمنان تالايعا دەيىن شىقپادى. ويلاپ كەتسەم، نە كۇلەرىمدى، نە اشۋلانارىمدى بىلمەيمىن. ويپىراي، قانداي لاس نارسە! كىم ۇيىمداستىردى ەكەن؟ الىبەكوۆ پە؟ ءاي، سول شىعار. ادەبيەتشى. كوركەم شىعارماعا دورەكىلەۋ بولسا دا، ازدى كوپتى تالداۋ جاساۋ قولىنان كەلەدى.
جاقىبايەۆ، ءىلياسوۆتاردىڭ قولىنان كەلمەي قالسىن.
سول قورعانداعى اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىن مەڭگەرۋشىسى ءامىروۆتىڭ شەشەسىنىڭ ماعان: ءاي، بالام، الىبەكوۆ ول جامان ادام. وعان جولاما، اۋلاق ءجۇر دەپ، زارلاپ، ايتىپ وتىراتىن سوزدەرى ەسىمە كەلەدى.
كەمپىر سويتسەم، بىردەڭەنى ءبىلىپ زارلايدى ەكەن عوي.
الىبەكوۆتەر جاماندايتىن جيناقتا باس-اياعى ەكى شۋماق «ماسا» دەيتىن ءازىل ولەڭ بار-تىن.
بولاتتىڭ بەتىنە
ءبىر ماسا قوندى.
تىرسيىپ، تويىپ،
قىپ-قىزىل بولدى.
تىستەنىپ تۇرىپ،
شەرتىپ كەپ قالدىم.
ماسا ءولدى،
بولاتتى
جىلاتىپ الدىم.
پالەقورلار وسى ولەڭدى بىلاي تالدايدى: بولات ول سوۆەت بالاسى. ال ونىڭ، سوۆەت بالاسىنىڭ، قانىن سورۋشى كىم؟ كادىمگى جاي ماسا ما؟ جوق، جاي ماسا ەمەس. اۆتوردىڭ ماسا دەپ، بۇركەپ ايتىپ وتىرعانى قاناۋشى تاپ — كاپيتاليستەر. ەكى بەتى تورسىقتاي سوۆەت بالاسىنىڭ قانىن اقىن جاۋىز كاپيتاليستەرگە سورعىزدىرىپ قويعان.
ولەڭ بولاتتىڭ جىلاۋىمەن بىتەدى. وسىندا قانداي تاربيەلىك ءمان بار؟ سوۆەت بالاسىن جايناتىپ، كۇلدىرىپ كورسەتۋدىڭ ورنىنا ونىڭ كوزىنەن سوراسىن اعىزىپ، بوتاداي بوزداتىپ قويۋ اۆتورعا نە ءۇشىن قاجەت بولعانىن ءبىز. پەداگوگتار تۇسىنە المادىق.
36
ارادا ءبىر جىل وتكەن. كوكتەم. ماي ايى. مەنىڭ قىزمەت ورنىم بۇل كەزدە تاعى وزگەرگەن. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ورگانى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ءبولىم باستىعىمىن. كينوستۋديامەن حوش ايتىسقام. قارا! تاعى ءبىر رەت جاقسىلاپ قاراپ شىق. قاتە كەتىپ قالىپ جۇرمەسىن دەپ، ءوزىنىڭ كولەڭكەسىنەن قورقىپ، پالە جوقتا پالە كۇتىپ وتىراتىن جاقىپوۆ مينيسترمەن قوش ايتىسقام. ءبىز، جاس تالاپ ادەبيەتشىلەر، قازاقستان جازۋشىلار وداعى اتالاتىن مەكەمەگە ستۋدەنت كەزىمىزدەن اۋەس ەدىك. وسى بوساعادا وتەتىن ادەبيەتكە قاتىسى بار جينالىس-تالقىلاۋلاردىڭ ءبىرىن قۇر جىبەرمەيمىز. ىزدەپ، سۇرانىپ ءجۇرىپ قاتىسامىز. الگى اتالعان، ءبىز ءۇشىن بەدەلى زور مەكەمەدە قىزمەت ىستەيتىندەردى ناعىز باقىتتى جاندار سانايمىز.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكتورى سارىبايەۆ بىزگە قىزمەتكە كەلەسىڭ بە دەگەندە مەن، شىنىمدى ايتسام، توبەم كوككە جەتىپ، قۋاندىم. ويتپەي شە؟ ءوزىم ارمان ەتەتىن، ءار كەلگەندە تابالدىرىعىن جۇرەكسىنە اتتايتىن مەكەمەنىڭ ءتول قىزمەتكەرى بولۋدان ارتىق مەن ءۇشىن دارەجە بار ما؟
گازەتتىڭ ءبولىم باستىعىنا شاقىردى. ريزامىن. ودان ۇلكەندى ءوزىم دە دامەتپەيمىن.
ءسويتىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە قىزمەت جاسايمىن.
تاڭەرتەڭگىلىك ۋاقىت. بولمەدە جالعىز ءوزىم. جايلاپ ەسىك اشىلدى. كەپكاسىن شەشىپ، قولىنا ۇستاپ العان، تولىقشا، قىزىل شىرايلى بالان جىگىتتىڭ ءجۇزى كورىندى. اياعىن قورىنا باتىلسىزداۋ باسىپ كىرىپ كەلەدى. ماعان جاقىنداپ، كۇلىمسىرەي ءتۇستى دە:
— اعا، سالاماتسىز با؟ — دەدى.
رەداكسياعا كۇنىنە تالاي ادام كەلىپ، كەتەدى. سونىڭ بىرەۋىنە سانادىم دا، مەن ونىمەن رەسمي امانداستىم.
كەڭ بالاق شالبارىن تۇرىڭكىرەپ، مەنىڭ بەل الدىمداعى ورىندىققا جايلاپ وتىرىپ جاتىپ:
— اعا، ءسىز مەنى تانىمادىڭىز با؟
مەن ەلەڭ ەتىپ، جاس جىگىتتىڭ جۇزىنە قايتا قارادىم. ءبىراق ەسىمە تۇسىرە المادىم.
— مەن قاليمىن عوي...
— قاي قالي؟
— قانىشا جەڭگەمنىڭ تاتەسىنىڭ بالاسى... بالجاننىڭ.
— ءوي... ەي... سەن سول قاليمىسىڭ؟
جاس جىگىت ودان بەتەر ىرجيىپ كۇلەدى.
مەنىڭ كوز الدىمدا سوعىستان بۇرىنعى سوناۋ جىلدار: اربامەن سارسەبەك اعايىم، قانىشا جەڭگەم، مەن ۇشەۋمىز بوگەن اۋدانىنا، قانىشا جەڭگەمنىڭ اپكەسى بالجاندارعا قوناققا بارعانىمىز ەلەستەپ كەلدى. قاليدى العاش رەت سوندا كورگەم. بەس-التى جاسار كىشكەنە بالا بولاتىن. ءبىراق پالە بالا ەدى، مەنى عالياعا جولاتپاي، ەكەۋمىزدى سويلەستىرمەي، جىنىمدى كەلتىرۋشى ەدى. ەندى مىنە، زىڭگىتتەي جىگىت.
— وي، قالي-اي، ءا! قالاي تەز وسكەنسىڭ؟
— وستىك قوي، اعا.
قاليدىڭ سول بالا كەزدەگى مىنەز-قۇلقىن ەسىمە الىپ، باسىمدى ەرىكسىز شايقاپ، كۇلەمىن.
— اكە-شەشەڭ امان با؟
— امان.
— نە ىستەيدى؟
— نە ىستەسىن. ەكەۋى دە قارتايدى.
— عاليا قايدا؟
— عاليا تاتەم مىنا جامبىل اۋدانىندا ءمۇعالىم عوي...
وسىنى ايتىپ، قالي قۇنجاڭداپ، پەدجاگىنىڭ ىشكى قالتاسىنا قول سالا باستادى. كونۆەرتىنە ادرەس جازىلماعان حات الىپ، ماعان ۇسىندى:
— مىنانى عاليا تاتەم بەرىپ ەدى.
جۇرەگىم شىمىر ەتە قالدى. تانىس جازۋ كوزىمە جىلى ۇشىراي كەتتى.
«ەركىن، امانسىڭ با؟
مەن سەنىڭ گازەتتە قىزمەت ىستەيتىنىڭدى بىلەتىن ەم. اڭگىمە، ماقالالارىڭدى وقىپ تۇرام. مىنا بالا مەنىڭ ءىنىم، بىلەتىن شىعارسىڭ. كازپي-دىڭ تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. ولەڭ جازۋمەن اۋەستەنەدى ەكەن. ساعان الىپ بارىپ، كورسەتەيىن دەسە، ۇيالاتىن ءتارىزدى. بىردەڭەگە جارايتىندارى بولسا، اقىلىڭدى ايتىپ كومەكتەسەرسىڭ.
ال مەن جايلى بىلمەك بولساڭ، مەن وسى ماڭدا ءمۇعالىممىن. جالعىز تۇرام...
باسقا جاڭالىقتاردى قاليدان ەستىپ بىلەرسىڭ.
عاليا»
حات ءسوزى وسى.
جالعىز تۇرامى قالاي؟ كۇيەۋى قايدا؟
كاليدان بىردەن سۇراۋعا ىڭعايسىز كوردىم دە، باسقا جاقتان وراعىتتىم:
— عاليانى جەنپي-دە وقيدى دەپ ەستىگەن ەم. ول ونى بىتىرگەن ەكەن عوي؟
— بىتىرگەن. كۇيەۋى مەن ەكەۋى قىزمەتكە ءبىر جەرگە بارعان. جۋىردا ءبىر ايداي بولدى، كۇيەۋىنەن اجىراسىپ كەتتى.
— نەگە؟
كالي قينالعان تۇرمەن ايتا باستادى:
— كىنالاۋ ەكى جاقتان دا بولسا كەرەك... عاليا كۇيەۋىنە ىشەسىڭ دەيتىن كورىنەدى... ال اناۋ بالا تاپپايسىڭ دەيتىن سەكىلدى...
تۇسىنىكتى. ەندى قازبالاماسام دا بولادى. باقىتسىز سەميالاردا ءجيى كەزدەسەتىن درامانىڭ ءبىر ءتۇرى.
عاليانىڭ حاتتى تەكتەن تەك جازىپ وتىرماعانى بەلگىلى ەدى. قاليدىڭ اقىندىعىنا اقىل ايت، كومەكتەس دەۋى، ارينە، سىلتاۋ. ماعان ءوزىنىڭ قازىرگى جاي-جاعدايىنان حابار بەرگىسى كەلگەن عوي. جالعىز ەكەنىن، باياعى قىز كەزىندەگىدەي باسى بوس ەكەنىن بىلدىرمەك...
مەن ونىڭ كۇيەۋىنەن اجىراسقانىنا، شىنىمدى ايتسام، رەنجىگەم جوق.
— عاليا كازىر قاي جەردە؟
— شىلىكتى دەيتىن قىستاقتا.
— سەن بارىپ تۇرامىسىڭ؟
— دەمالىس سايىن بارام.
— بۇل ارادان وندا اۆتوبۋس قاتىناي ما؟
— ۇزىناعاشقا قاتىنايدى. ال ودان ارى سول جەردىڭ ءوز اۆتوبۋسى ءجۇرىپ تۇرادى.
— تاماشا. سەن الداعى دەمالىستا باراسىڭ با؟ ەكەۋمىز بىرگە بارساق؟
كالي قۋانعاننان ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى:
— ماقۇل. بىرگە بارايىق.
37
كالي ەكەۋمىز ۇزىناعاشتامىز. وسى ارانىڭ شىلىكتىنى باسىپ وتەتىن جالعىز ەسىكتى سالدىرلاق كەنە اۆتوبۋسىنا تالاسىپ-تارماسىپ، ازەر مىندىك. بۇگىنگىدەي دەمالىس كۇنى جول جۇرۋشىلەر كوپ. كوپشىلىگى اۋدان ورتالىعىندا بازار بازارلاپ، كايتىپ بارا جاتقان، كىل قورجىن-كەشەك، بۋىنشاق-تۇيىنشەك ارقالاعاندار. اۆتوبۋستىڭ قاراسى كورىنگەن كەزدە قاڭتاردا پىشەن كورگەن اش قويلارشا جاپا-تارماعاي لاپ قويىستى. كەزەك بىت-شىت بولدى. كۇشى، ەبى جەتكەندەر ءمىنىپ جاتىر.
اۋەلدە ساسقالاقتاساق تا، جاعدايدى تەز بارلاپ الدىق تا، ءبىز دە قاراپ قالمادىق. جاس ەكەنىمىزدى، كۇش-قۋاتىمىزدىڭ مولدىعىن ءبىز دە كورسەتتىك. اۆتوبۋستىڭ ارت جاعىنان بولسا دا، قىسىلىسىپ، ورىن الىپ ۇلگەردىك.
دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ كونبىس، ەڭ دەموكراتياشىل اۆتوبۋس، ءسىرا، وسى بولار. ءبىر دە ادام قالماستان تۇگەل ءمىندى. كەيبىرى مۇلدەم جابىلمايتىن بولعان كەمتار تەرەزەلەردەن شاڭ بۇرق-بۇرق كىرىپ، دالانىڭ بۇرالاڭ جابايى جولىمەن، مىنە ەندى، ور قويانداي ورعىتىپ كەلە جاتىر. بىرەۋ تۇسەم دەسە، كىلت توقتاي قالادى. جول بويى ادام كەزدەسسە، وتىرعىزىپ الادى.
ۋ-شۋ ناعىز بازار اۆتوبۋستىڭ ىشىندە.
ءبىز دە قۇر قول ەمەس ەدىك. اۋىلدىق جەردىڭ سىرىن بىلەتىن مەن مانا جولعا شىعار الدىندا الماتىنىڭ كالينين كوشەسىندە جۋىردا اشىلعان، قالاداعى ەڭ ماقتاۋلى گاسترونومعا سوققام. عاليا ءبىز بارعاندا اياق استىنان قوناق كۇتۋدىڭ قامىن ىستەپ، اسىپ-ساسپاسىن دەپ، ءبىر قويدىڭ سانىن، بىرنەشە بوتەلكە ءتاۋىر شاراپتار ساتىپ العام. ىشىندە نە بارىن، ازىرشە، تەك ءوزىم عانا بىلەتىن زىلدەي كىشكەنە قارا چەمودان وسى كەلە جاتقاندا قاليدىڭ قولىندا.
مىناۋ مىنە شىلىكتى.
اۆتوبۋسقا مىنەر كەزدەگى ازاپتان تۇسەر كەزدەگى ازاپ كەم بولعان جوق.
عاليا سوۆحوزدىڭ مۇعالىمدەر ءۇشىن سالعان، ءارقايسى ەكى پاتەرلى، كاركاس ۇيلەرىنىڭ بىرىندە تۇرادى ەكەن. قىستاقتىڭ شەتى. سىرتتا ەسىك الدىندا بالتامەن توڭقاڭداپ، وتىن جارىپ جاتقان ۇستىنە كەلدىك. مەنى كەرىپ، كوزدەرى جىلتىراي كۇلىمسىرەدى:
— ە، سەنى مۇندا كىم شاقىردى؟
— شاقىرماسا، كەلمەي مە ەكەن؟ ساعان قوناققا كەلدىم.
— ءبىز بۇل كۇندە قوناق قابىلدامايتىن بولعانبىز.
باياعىدا، ستۋدەنت كەزىمدە، عاليانىڭ ۇيىنەن سەن مەنىڭ ەركىمە كونبەدىڭ دەپ، اشۋلانىپ كەتكەنىم ەسىمە كەلدى.
— بۇرىن دا قوناق قابىلداپ قارىق قىلعانىڭدى كورمەگەن ءتارىزدىمىن، — دەدىم.
قاي ماعىنادا ايتىلعان ءسوز ەكەنىن عاليا، ارينە، ءتۇسىندى.
باياعى ەركىن، باياعى عاليا ەمەسپىز. قاليدىڭ كوزىنشە اشىق، ەركىن قالجىڭداسامىز. قالي دا: «سەن اۋلاق ءجۇر. اپكەمە جامان سوزدەر ايتاسىڭ» دەپ عاليانى مەنەن قىزعىشتاي قوريتىن باياعى قىزعانشاق بالا ەمەس. ەسەيگەن، ەندى ءوزى جىگىت بولعان. عاليا ەكەۋمىزدىڭ قالجىڭىمىزدى كايتا قۇپتاپ، قۋانعانداي ءوڭىن تومەن سالىپ، جىميىپ كۇلىپ قويادى.
عاليا بۇرىنعىسىنان كوپ وزگەرىپتى. بويى الاسارىپ، بەلى جۋانداپ، سالپى ەتەك اۋىل ايەلدەرىنىڭ بىرىنە اينالىپتى. ۇستىنە كيگەن كيىمدەرى دە تىم جۇپىنى. ەرنى شىت-شىت جارىلىپ، بەت-جۇزىن ۇساق ءاجىم باسا باستاعان.
باياعى مەن بىلەتىننەن وزگەرمەگەن ونىڭ اقىلدى كوزقاراسى مەن ادەمى كۇلكىسى.
ماڭايدا بوگدە ەشكىم بولماعان سوڭ:
— سەن ءوزىڭ نە بوپ كەتكەنسىڭ؟ — دەپ، عاليانىڭ بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاپ، سىلكىپ-سىلكىپ قويدىم. ونى ساعىنىپ، الىپ ۇشىپ جەتكەنىمدى وسىلاي ءبىلدىردىم. دەگەنمەن، بۇلشىق ەتتەرى تىعىز. ءالى قانى سۋىماعان سالماقتى ىستىق دەنە...
— سەن وسى كۇيەۋىڭە ءسۇيىپ قوسىلدىڭ با؟ تەك شىن ايت؟
— جوق، سۇيگەن جوقپىن.
— سۇيمەسەڭ نەگە ءتيدىڭ؟
— وعان توسىن ءبىر جاعداي سەبەپ بولدى.
— قانداي توسىن جاعداي؟
— ءجاي... اقىماقشىلىق...
— دالىرەك؟
— ءدال ايتسام: ونىڭ ارميادان جاڭا كەلگەن كەزى. سالت اتقا ءمىنىپ الاتىن دا، اعاسى جىلقى فەرمانىڭ باستىعى، اۋىل اراسىندا شاپقىلاۋمەن جۇرەتىن. ءبىر كۇنى ماعان تاۋعا راۋعاش تەرۋگە بارايىق دەدى. مەن كەلىستىم. ەكەۋمىز ءبىر اتقا مىڭگەستىك تە، باردىق. ەلسىز تاۋ. بەلۋاردان شالعىن. ماڭايدا جان ادام جوق. ءبىرازدان سوڭ ول ماعان كوڭىل ءبىلدىرىپ، جابىسا باستادى. مەن، ارينە، كونبەدىم. ەكەۋمىز سول ارادا ابدەن الىسىپ-جۇلىستىق. كيىمدەرىمىز دال-دۇل بولدى. ونىڭ ارەكەتىنەن، ارينە، تۇك شىقپادى. اۋىلعا مەن اشۋلانىپ، جاياۋ قايتىپ كەلدىم. ول كەلگەن سوڭ، جىگىتتەرگە وتىرىك ايتىپ، ماقتانىپتى. مەن عاليانى تاۋعا الىپ باردىم، ءسويتتىم-بۇيتتىم دەپتى. جىگىتتەر قانداي: شەتىنەن اۋمەسەر. مەنى كورگەن جەردە الدىمدى وراپ، كۇلەتىندى شىعاردى. سەنسەڭ، مىنە سول سەبەپ بولدى. الگى وسەك ەلگە جايىلادى ەكەن، اپام ەستيدى ەكەن دەدىم دە، تيە سالدىم.
— تەك سول ما؟
— سول.
— دۋرا!
* * *
ەرتەسى. تاڭەرتەڭگىلىك مەزگىل. وسى ارادان ءبىرىنشى وتەتىن اۆتوبۋسپەن قالي ەكەۋمىز ۇزىناعاشقا، ودان الماتىعا قايتپاقشىمىز. سەلونىڭ ءدال ورتا تۇسىنداعى اۆتوبۋس ايالداماسىندا تۇرمىز. ۇستىنە پالتو ما، پلاشش پا كونە بىردەڭە كيە سالعان، ۇيقىسى ونشا قانباعان عاليا كىربيىپ، ءبىزدى شىعارىپ سالىپ تۇر.
مەن ونىڭ بەتىن وڭاشا بۇرىپ، سىبىرلاپ:
— كەلىپ تۇرام، — دەيمىن.
جاۋاپ بەرۋ ورنىنا عاليا تاڭەرتەڭگى سالقىن اۋادان توڭازىعان تۇرمەن، ەكى قولىن جەڭىنە تىعا ءتۇسىپ، تىتىركەنەدى.
كەشەگى كوڭىلدى اۆتوبۋس كەلە قالدى. ادام تاعى دا تولى. ورىن ارت جاقتان ازەر تابىلدى. جايعاسىپ وتىرىپ جاتىپ، ارتىما بۇرىلىپ قارادىم. عاليا سول ورنىندا ءالى تۇر. كوزى بىزدە — ۇزاپ بارا جاتقان اۆتوبۋستا. نەگە ەكەنىن قايدام، ول ماعان ءدال وسى ءسات جاپان دۇزدە نەمەسە ەلسىز-كۇنسىز ارالدا جالعىز قالىپ بارا جاتقان پاناسىز جانداي تىم ايانىشتى كورىنىپ كەتتى.
You Might Also Like
-
اتىراۋ وڭىرىندە انا مەن بالا ءولىمى ازايماي تۇر. بۇل ايماقتاعى باستى ماسەلە. كەيبىر وتباسىنىڭ باسىنان وسى وقيعالار ءوتىپ جاتىر . 2016جىلعى كورسەتكىشتەرگە كوز جۇگىرتە قاراساق، 2017 جىلى وبلىسىمىز...
-
قايسىمىزعا بولسا دا كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە شەتسىز-شەكسىز نارسەنى قالاي ولشەۋ نەمەسە بىر-بىرىنە ەشقانداي قاتىسى جوق زاتتار اراسىنداعى بايلانىستى قالاي تابۋ تۋرالى ويلار كەلگەن شىعار. بۇگىنگى تاقىرىپ ...
