InfoHub Logo

شىعىس قازاقستان وبلىسى، تارباعاتاي اۋدانى، اقسۋات اۋىلى،

«بالدىرعان» ياسلي-باقشا كمقك تاربيەشىسى
قۇسايىنوۆا سارا اسقار قىزى

بالا – ءىزىن، بالا دەگەن عاجاپ شاق     
ءبىر بايىپتاپ سوڭىمىزعا قاراساق
ويىنمەنەن جەتىلەدى بالالار،
بالا شاقتان باستاۋ الار - بولاشاق!                   

قۇيتتاي عانا ءسابي ءالى وزىندىك «مەن» دەگەن كوقاراسى تولىق قالىپتسا قويماعان  جان. دەگەنمەن، الەمنىڭ بار بايلىعىن اناسى مەن اكەسى سول قۇيتىمداي بالاعا سىيلاعىسى كەلەرى حاق.  ال، ءبىز  بالاباقشا تاربيەشىلەرى سول بالاقانداردى ۇجىمدىق ورتادا تاربيەلەۋ ءۇشىن جان اياماي جۇرگەن جاندارمىز.

ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «باقشا اعاشتارى» دەگەن اڭگىمەسى ەستەرىڭىزدە بولار. سول اڭگىمەدە قيسىق وسكەن اڭاش پەن ءتۇزۋ اعاشتى كورگەن بالاسى اكەسىنەن بۇنىڭ سەبەبىن سۇراعاندا ونىڭ سەبەبى –«كۇتىمىندە، ال ادام بالاسىنىڭ قيسىق بولماي دۇرىس  ءوسۋى بەرگەن تاربيەدەن» دەمەي مە؟  جاس بالا-جاس شىبىق، قالاي يسەڭ سولاي يىلەدى. سول ءۇشىن دە «بالاباقشا» اتتى ءبىزدىڭ عاجايىپ ءۇيىمىز ىزدەنىسپەن، شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەيدى.

سوندىقتان دا مەن قۇسايىنوۆا سارا اسقار قىزى 1964 جىلدىن 29 ناۋرىزدا دۇنيەگە كەلدىم. ماماندىعىم م. اۋەزوۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق «مەكتەپكە دەيىنگى بالالار تاربيەسى ماماندىعى بويىنشا ءبىتىردىم. ماماندىعىم بويىنشا 21 جىلدان بەرى كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەرمەن تالماي جۇمىس ىستەپ كەلەمىن. سونىمەن تاربيەشىلىك ەڭبەگىمنىڭ قىزىققا تولى كۇندەرى باستالدى. دۇنيەدە بالا جانىنا جاقىن ءجۇرىپ، ونى زەرتتەپ، ىشكى جان دۇنيەسىنە تەرەڭ بويلاپ، بالامەن بالا بولا  ءجۇرىپ، ونىڭ تاربيەلى بولۋىنا جول اشۋ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن دۇنيە. تاربيەشىلىك قىزمەتتىڭ بولمىسى تەرەڭ، يگىلىگى مول ءىس. تاربيەشى دەگەن  ءسوزدىڭ ماعىناسىنا ۇڭىلسەك، ماقساتى تاربيە بەرۋ ەكەنىڭ تۇسىنەمىز. ادامنىڭ جانى مەن ءتانى قاشاندا تاربيەگە مۇقتاج ەكەندىگىن ەسكەرسەك، تاربيەشىگە ارتىلار جۇك جەڭىل ەمەستىگىنە كوزىمىز جەتەدى. بالاباقشادا دۇرىس تالىم-تاربيە بەرە الساق، ول ەرتەڭ مەكتەپكە بارىپ سانالى تۇردە ءبىلىم الۋعا تىرىسادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەلىن سۇيگەن ازامات بولىپ شىعادى.

«بالا جۇرەگى - كىشكەنتاي كۇيساندىق. ول كۇيساندىقتىڭ كىلتىن تاپساڭ عانا اشىلدى. ءمۇعالىمنىڭ قولىندا ءار كەزدە سول كىلت ءجۇرۋى كەرەك» دەيدى زاڭعار اقىن مۇحتار شاحانوۆ. تاربيەشى ۇنەمى العا تالپىنىپ، جاس ۇرپاق تاربيەسىنە بەلسەندى ارالاسۋعا، بالالار  اراسىندا  بەدەلدى بولۋعا مىندەتتى جانە دە مورالدىق جاعىنان بيىك بولۋى، ءوز ماماندىعىن جاقسى كورۋى شارت. سونىمەن قاتار تاربيەشى بالا جانە ونىڭ اتا-اناسىمەن ءتىل تابىسا بىلەتىن، قيىن سيتۋاسيادان شىعا بىلەتىن جاقسى پسيحولوگ بولۋى كەرەك ەكەنىن تاربيەشىلىك سالادا ءجۇرىپ ۇيرەنە باستادىم. ءيا، اتا-انالاردىڭ بارلىعى بىردەي ەمەس. كەيبىر اتا-انالار بار بالاباقشانى بالاسىن تەك قانا جۇمىسقا باراتىن كەزدە ەرىكسىز قالدىراتىن جەر دەپ ويلايدى. تاربيەشىمەن ەشقانداي قارىم-قاتىنستا بولمايدى، تاربيەشىلىك ماماندىعى مامان ەمەس دەپ قابىلدايدى، تاربيەشى – ول تەك قانا بالاسىنىڭ كۇتۋشىسى دەگەن سياقتى قاتە پىكىرلەردە بولادى. 2-3 جاستاعى كىشى توپتىڭ بالالارىنىڭ وزىنە باعدارلامانىڭ 5 سالاسى بويىنشا وقۋ قىزمەتى ۇيىمداستىرىلاتىنىن اتا-انالاردىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى. «و، مىنا بالالارعا نە ۇيرەتەسىزدەر، بۇلاردىڭ ءالى تىلدەرى شىقپاعان عوي» دەپ تانىرقايتىن اتا-انالار دا بار. بۇل بالالاردىڭ ءتىلى شىقپاعان بولسا دا ولارعا ۇيرەتەرىمىز كوپ. كوزدەرى مولدىرەگەن بوبەكتەر بىزدەن كوپ نارسە كۇتەدى. وسىنداي اتا-انالار اراسىنداعى جاعدايلاردان شىعۋ ءۇشىن اتا-انالار جينالىسىن ۇيىمداستىرىپ وتىرۋ، اتاۋلى مەرەكەلەرگە بايلانىستى ءىس-شارالارعا قاتىستىرىپ، اتا-انالارمەن ۇنەمى قارىم-قاتىناستا بولۋ كەرەك. ءار اپتانىڭ ءبىر كۇنىندە اتا-انالاردى «اشىق ەسىك» كۇنىنە شاقىرىپ وتىرۋ، وندا ءبىر كۇننىڭ ىشىندە نە ىستەيتىنىڭ كورسەتۋ كەرەك. سوندا اتا-انالار تاربيەشىلىك قىزمەتىنە دەگەن كوزقاراسى وزگەرىپ، تۇسىنۋشىلىكپەن قاراپ، ءاردايىم جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرەرى حاق.

ارينە، تەوريا جاعىنان كوپ نارسەنى بىلە بەرمەيسىڭ، ىس-تاجىريبەدە ياعني، قىزمەتتىك سالاعا كەلگەن سوڭ ۇيرەنەرىڭ وتە كوپ ەكەن  بىلەسىڭ. «ناعىز تاربيەشى ۇستاز بويىندا ون ەكى تۋما تابيعي قاسيەتتى مەڭگەرگەن دانا ادام بولۋ كەرەك» دەپ ءال فارابي ايتقانداي تاربيەشىگە بايقامپازدىق، باقىلاۋپازدىق، زەيىن، اقىل-وي، ەرىك-جىگەر، شىدامدىلىق، ۇستامدىلىق، شىنشىلدىق، ادامدىق، قاراپايىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك، ىزەتتىلىك، ىزدەمپازدىق قاسيەتتەر قاجەت.

تاربيەشىنىڭ جۇرەگى بولۋ كەرەك. ءوز بالاڭدى قالاي جاقسى كورسەڭ، الدىنداعى بالانى دا، سولاي جاقسى كورۋ كەرەك. بالا دا جاقسى كورۋ، ەركەلەتۋ سەزىمدەرىن جاقسى تۇسىنەدى. بالانى جازالاۋ ارقىلى ەمەس، جاقسى كورە وتىرىپ تاربيەلەۋ كەرەك. سوندا عانا جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزەمىز. ويتكەنى، بالا ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى، كەلەشەگىمىزدىڭ كەلبەتى.

ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ ءمانى دە، ءسانى دە، سالتاناتى، ماحابباتى، مارتەبەسى دە – بالا. فرانسۋز پەداگوگى جان جاك رۋسسو بىلاي ايتقان ەكەن، «بالا تۋعاندا اق قاعازداي بوپ تۋادى، ونىڭ ۇستىنە شيمايدى قالاي سالساڭ، قاعاز بەتىنە سولاي تۇسەدى، بالا تاربيەسى سول سياقتى، ءوزىڭ قالاي تاربيەلەسەڭ، ول سولاي تاربيەلەنەدى». سوندىقتان بالا تاربيەسى - بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. بالانى تاربيەلەۋ، ونىڭ جەكە باسى  قاسيەتىن قالىپتاستىرۋ، كۇندەلىكتى ومىردە جۇزەگە اسىرىلادى. سوندىقتان دا تاربيەلەنۋشىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىرى مەن ءىسىنىڭ ءار  ءتۇرلى مازمۇندى بولۋى، جاسىنا قاراي ءبىلىم سالالارىنىڭ قۇزىرەتتىلىكتەرىن قالىپتاستىرۋعا قۇرىلۋى وتە ماڭىزدى.

«بەس جاسقا دەيىنگى جۇرگىزىلەتىن بارلىق تاربيە ىسىڭىز-بۇكىل تاربيە پروسەسىنىڭ توقسان پايىزى» - دەپ ءجۇسىپ بالاساعۇن بارلىق كەزەڭدەگى تاربيەنىڭ ماڭىزىن انىق كورسەتكەن. بالانى وزگە بالالارمەن سالىستىرۋعا بولمايدى، ءار بالانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، تابيعي مۇمكىندىكتەرى، قابىلەتتەرى، دامۋ قارقىنى، بەيىمدەلىگى تاربيەسى بولادى. سونى كورە ءبىلىپ، مىنەز ەرەكشەلىگىن اشۋ كەرەك. 

اقىن مۇقاعالي اعامىز ايتقانداي «ادام ءومىرىنىڭ باقىتى - بالالىق شاعى. بالالىق شاق باقىتسىزدىقپەن وتسە، ساناسى بار پەندەنىڭ بۇكىل عۇمىرىنا اقاۋ تۇسىرەدى» دەگەن ەكەن.  بالا باقىتتى بولۋى ءۇشىن جۇرەك جىلۋىن اياماي اتا-انالارىمەن  بىرلەسە وتىرىپ ءتۇرلى قىزىقتى شارالار وتكىزىپ، بالالارعا قۋانىش سىيلاۋعا تىرىسامىن. ال، عالىم، اقىن ءارى ۇستاز ا.بايتۇرسىن ۇلى «ەرتەگى-بالانىڭ قيالىن تاربيەلەيدى» دەگەن ەمەسپە؟ ءار ساعاتتا ەرتەگى ايتىپ، جۇمباق شەشىپ، ءتىلىن  دامىتىپ، ويىن ويناتىپ،  بالانىڭ  وي-قيالىن سامعاتۋ مەنىڭ ماقساتىم. ادامنىڭ ادامشىلىعى جاقسى ۇستازدان دەپ اباي اتامىزدىڭ ايتقانىڭداي كىسىلىگى مول، رۋحاني باي، باقىتتى، ەلجاندى بالا - ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز.

سونىمەن  مەن - تاربيەشىمىن!....

مەن وسىمەن ماقتانامىن! الەمدە ماماندىق ءتۇرى ءار الۋان، ءبىراق بۇل ماماندىقتى تاڭدامايدى، ول سەنى تاڭدايدى.

بۇل سالادا ەڭبەك ەتۋدەن ەش جالىققان ەمەسپىن. ويتكەنى مەنىڭ جاس بۇلدىرشىندەرگە ارنالعان وسى ۋاقىتىمدى ومىردەگى ەڭ ءبىر باعالى ۋاقىتىم، باقىتتى كەزدەرىم دەپ ايتا الامىن.

تاربيەشى دەگەنىڭ – ەرەكشە ءسوز.
بۇل ءسوزدىڭ تۇبىندە تۇر اسىل، جاقۇت.
بالا دەگەن – بۇلاعى تۇنىق سۋدىڭ،
سول بۇلاقتىڭ جۇرەيىك كوزىن اشىپ.

---