InfoHub Logo

ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا تاتار - مونعول تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن مونعول فەودالدىق مەملەكەتى قۇرىلدى. بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزىن سالۋشى بورجەگەن تايپاسىنان شىققان تەمۋچين بولدى. ول ءبىر دەرەك بويىنشا 1162 جىلى، ەكىنشى دەرەك بويىنشا 1155 جىلى باي نويان ەسۋگەي – باعادۇردىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. شەشەسى - مەركەت قىزى، رۋى قوڭىرات. تەمۋچين ەر جەتە كەلە كوشپەلىلەر ۇستىنەن بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن، تايپالار اراسىنداعى كۇرەس جاعدايىندا نەگىزگ ءىقارسىلاستارىنىڭ بارلىعىن جەنىپ، 1203 - 1204 جىلدارى موڭعولدىڭ بۇكىل تايپالارىن ءوزىنىڭ قول استىنا بىرىكتىردى. ەگەر بۇرىن موڭعوليانى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ كوپشىلىگى تاتار دەگەن (ەڭ قۋاتتى تايپالاردىڭ ءبىرى اتى ) بەلگىلى بولسا، ەندى مەملەكەتتىڭ نىعايۋىنا بايلانىستى موڭعوليا تايپالارى وزدەرىن موڭعولدار دەپ اتاي باستادى دا، بۇل تەرمين جيناقتاۋشى ەتنيكالىق – ساياسي مانگە يە بولدى. 1206 جىلدىڭ كوكتەمدە ورحون وزەنىنىڭ ساعاسىندا تەمۋچيندى جاقتاۋشىلاردىڭ – موڭعول اقسۇيەكتەرىنىڭ قۇرىلتاي جينالىسى بولىپ، وندا ول شىڭعىس - حان دەگەن اتپەن موڭعولداردىڭ ءامىرشىسى بولىپ سالتاناتتى تۇردە جاريالاندى. شىڭعىس حان دەگەن ءسوز موڭعولشا «كوكتەن جارالعان» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ءسويتىپ، ورتالىق ازيادا قۇدىرەتتى كۇشتى شىڭعىس - حان يمپەرياسى قۇرىلدى.

شىڭعىس - حان قۇرعان مەملەكەتتىڭ نەگىزىنە اسكەري تۇرعىدان ۇيىمداستىرۋ ءپرينسيپى الىندى. بۇكىل تەرريتورياسى مەن حالقى وڭقانات (بارۋنعار)، سول قانات (زۇڭعار – جوڭعار) جانە ورتالىق (گول) اتتى ءۇش اسكەري - اكىمشىلىك وكرۋگكە ءبولىندى. ءاربىر وكرۋگ «تۇمەنگە» (تۇمەندەر) ءبولىندى. ولاردىڭ ءارقايسىسى وڭ مىڭ ادامنان تۇردى، «مىڭدار» – ون «جۇزدەن»، ال «جۇزدەر»، - «وندىقتان» قۇرالدى. «قاسيەتتى اڭىزعا» سايكەس، بۇكىل موڭعوليا شىڭعىس - حاننىڭ تۋىستارىمەن ونى قولداۋشىلاردىڭ بيىلىگىنە تاراتىلىپ بەرىلگەن 95 «مىڭعا جىكتەلدى». بۇدان باسقا شىڭعىس - حانعا 10 مىڭ وزىنە شىن بەرىلگەن تاڭداۋلى جاۋىنگەرلەردەن تۇراتىن كەشەگى (گۆاردياسى) قىزمەت ەتتى. ونىڭ كومەگىمەن شىڭعىس - حان نوياندار مەن باسقا فەودالداردى وزىنە تاۋەلدى ەتىپ ۇستادى.
بار بيلىكتى ءوز قولىنا العان شىڭعىس - حاننىڭ الدىنا قويعان باستى ماقساتى – ىشكىساياسي - الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى بولدىرماۋ. ول ءۇشىن كورشى جاتقان حالىقتاردىڭ جەرىن باسىپ الۋ، سوعىس جولىنا ءتۇسۋ، ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ مۇددەلەرىنەن شىعۋ ءۇشىن، جاۋلاپ العان حالىقتاردىڭ بايلىعىن توناۋ، ولاردى فەودالدىق كىرىپتارلىققا سالۋ. [11]

ءى. «ويلان. تالقىلا. ويىڭمەن ءبولىس» ءادىسى بويىنشا سۋرەتتەر توپتامالارى ارقىلى ساباقتىڭ تاقىرىبىن اشۋ.(ماقساتى: ايتىلىم ارەكەتى ارقىلى سىنىپتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن انىقتاۋ)
1) وقۋشىلارعا تاقىرىپ جايلى وزىندىك ويلانۋعا مۇمكىندىك بەرۋ؛
2) جۇپتاسىمەن تالقىلاۋعا كەزەك بەرۋ؛
3) وسىلايشا ەكى جۇپتان قۇرالعان ءبىر توپ ورتاق ەڭ ۇزدىك ءۇش ويدى تاڭداپ، سىنىپ الدىندا قورعايدى؛

ءىى. سۋرەتتى پايدالانىپ «جىلدام جاۋاپ» ءادىسى ارقىلى سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ. (ماقساتى: ايتىلىم ارەكەتى وقۋشىلاردى سىن تۇرعىسىنان ويلاۋعا جەتەلەۋ)
1. سۋرەتتە نە بەينەلەنگەن؟
2. قانداي تاريحي وقيعا، كەزەڭمەن بايلانىستى؟
3. موڭعولداردىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيگە جەتكەندىگىن نەدەن كورۋگە بولادى؟