مۇقاعالي ماقاتايەۆ
I
وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن "جالىن" باسپاسى مۇقاعالي ماقاتايەۆ جايىنداعى ەستەلىكتەر كىتابىن باسىپ شىعارعان بولاتىن. سول كىتاپتى دايىنداۋ كەزىندە دە، ودان دا كەيىن ءىنىم ايتاقىن ءابدىقالوۆ ماعان دا قولقا سالىپ، مۇقاڭ جايلى كورگەن-بىلگەنىمدى جازىپ بەرۋىمدى ءوتىنىپ، قولقالاپ كوپ-كوپ سۇراعان ەدى. ءبىراق وعان موينىم دا جار بەرە قويمادى، سول كەزگى قۇلقىم دا شامالى بولدى-اۋ دەيمىن. ويتكەنى اقىننىڭ الپىس جىلدىعى قارساڭىندا (1991 جىلدىڭ باسى) سول ايتاقىننىڭ قولقالاۋىمەن بىرنەشە دۇركىن تەلەديداردان سويلەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا وتكەن كەزدەسۋلەرگە قاتىسىپ، ءوزىمنىڭ مۇقاعاليمەن ازدى-كەم بىرگە بولعان كەزدەرىم جايلى، ول كەزدەسۋلەردىڭ كوبى سىراحانا ماڭىندا، بۋفەتتەر مەن رەستورانداردا، شولمەگى مولىراق داستارقان باسىندا بولعانىن ايتامىن دەپ "اسا ساق" اعالارىمنان وسىنىڭ ءبارىن ايتۋدىڭ قاجەتى قانشا ەدى دەپ سوگىستە ەستىپ، ەداۋىر تىكسىنىپ قالعانىم بار ەدى ءدال بيىلعى جىلى وسى "جەتىسۋ" گازەتىنىڭ وزىندە "ۇندەمەيىن دەسەم دە" دەگەن شاعىن ماقالام جارىق كورگەن. سوندا رەداكسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ "اراعىن ءىشىپ، سىراسىن ءسىمىرىپ" دەگەن جولدارىمدى "اشقىلتىمىن ءىشىپ، سۋسىنىن ءسىمىرىپ" دەپ وزگەرتكەنىمەن قويماي، مەنىڭ «مۇقاعالي ومىردەن قورلىق تا، زورلىق تا كورگەن ەمەس" دەپ سوزىمە داۋ ايتىپ، رەنىش بىلدىرگەن اعايىننىڭ دا بولعانىن ايتپاي كەتۋگە بولماي تۇر.
قاشاندا ءبىزدىڭ "سو جاعىن ايتۋدىڭ قاجەتى بار ما ەدى، كەرەگى نە سونىڭ" دەگەن سياقتى جاۋىردى جابا توقىعىش قازاقى قىلىعىمىز قالمايدى. توزاقتى پەيىش دەپ كورسەتۋگە، پەرىدەن پەرىشتە جاساۋعا اۋەس-اقپىز. مەن بىلەتىن مۇقاعالي ونداي "وڭدەپ-جوندەۋدىڭ" ەشبىرىنە مۇقتاج دا، ءزارۋ دە بولعان ەمەس ەدى. الىپ تۇلعا، بايسالدى بويىمەن ءبىراز جۇرتتان وزىپ تۇراتىن ادۋىندى اسقاق ويىمەن، "ەرتۇرمانى بۇتىندەلمەي" كەتكەن القام-سالقام الپامسا قالپىندا اقتى دا ءوتتى دۇنيەدەن. ەشكىمنىڭ مۇسىركەۋىنە دە، مىنەۋىنە دە كىرىپتار بولعان، كىدىرە توقتاعان جەرى جوق. "حالقىم، مەنى وسىناۋ وزگەدەن وعاش جاراتىلعان قالپىمدا قابىلدا" دەپ ءبىتىم-بولمىسىن جوعالتپاي، قوعامنىڭ مايىستىرام دەگەنىنە يكەمدەلمەي، بەرىلمەي، ەركىن ءجۇرىپ، ەركەلەپ-اق ءوتىپ ەدى. اراق ىشسە دە اقىلىن ىشپەگەنىنە بۇگىنگى ءبارىمىز وقىپ تاۋىسا الماي جاتقان مول-مول مۇراسى كۋا. ولە-ولگەنشە (ولگەننەن كەيىن دە) جۇرتى جابىلا ىزدەپ وقيتىن ەكى اقىن بولسا بىرەۋى، ءبىر اقىن بولسا سونىڭ ءدال ءوزى دەرلىك دارەجەدە سوزىنەن ءدام، وزىنەن ءمان كەتپەگەن كۇيى وتكەن-دى.
ۋاقىت جىلجىپ، كۇن وزعان سايىن ابىرويى اسىپ، اتاق-داڭقى اسپانداپ، اقىل مەن ويدىڭ، پاراسات پەن پايىمنىڭ، اقىرى اينالىپ كەلىپ قازاق قارا ولەڭىنىڭ قۇدىرەتتى قۋات كۇشىنە اينالعان تۇلعاعا ەندى ەشكىم دە داق تۇسىرە الماسىن ەسكەرتە كەتپەكپىز.
الپىسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا (جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسى دا بولۋى مۇمكىن) عالي ورمانوۆ اقساقال باستاعان، ىشتەرىندە اقىن ءسادۋ ماشاقوۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، سايىن مۇراتبەكوۆتەر بار ءبىر توپ جازۋشى اعايىن تالدىقورعانعا كەلدى دە، بەس-التى كۇن سولارمەن بىرگە بولۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ ەدى ماعان. مۇقاعاليمەن بۇرىنعىدان جاقىنىراق ءتانىس-بىلىس بولۋىم دا سول جولى باستالعان بولاتىن. ولەڭىنە ونسىز دا قانىقپىن عوي، ەركىن ءىبىتانوۆتىڭ ءوزى-اق وسىدان ون جىل بۇرىن وزىمدىكى دەپ ءبىرازىن جاتقا وقىپ بەرىپ جۇرەتىن. كەيىن مۇقاعاليدىڭ كىتابى قولعا تيگەندە "مۇنىڭ قالاي؟" دەپ سۇراسام، ەركىن "ءاي، بىزدە سەنىكى-مەنىكى دەگەن بولمايدى. اعايىن ادامدارمىز. ولەڭ تۇگىلى مال-مۇلكىمىز دە وسىلاي ارالاسىپ جۇرە بەرەدى" دەگەن بولاتىن ءمىز باقپاي. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن، وسىنى ءوزى ايتىپ، ءوزى ەستىپ تۇرعانداي ەتىپ رەتتى جەرىندە ەپپەن پايدالانىپ جۇرگەندەر دە بار. كەرەك دەسەڭىز، بالەنشەدەن ەستىپ ەدىم دەپ سىلتەمە دە جاسامايتىندارىن قايتەرسىڭ.
مۇقاعالي دەگەنىمىز جايشىلىقتا اسا اق پەيىل، كىسىگە قاراپ قاتتى ءسوز ايتپايتىن، سەنىڭ الدىندا كىنالى ادامداي يمەنە سويلەپ، قىسىلا كۇلىپ تۇراتىن جىگىت بولىپ شىقتى. ولەڭىندە كەزدەسەتىن ادۋىن مىنەزدىڭ ءبىرى دە بايقالا قويمايتىن. كەي-كەيدە شولمەك شىركىن مولشەردەن ءسال كوبىرەك بوساعان تۇستاردا عانا ارتىق-اۋىس ءسوز ايتىپ، اينالاسىنا جايسىزدانا تۇسەدى ەكەن. ءبىراق ونداي مىنەز كىمدە جوق. ونداي-ونداي حان قىزىندا دا بولادى دەپ ەش بىرەۋىمىز قىرعي-قاباق تانىتا قويمادىق-اۋ دەيمىن.
ايتسە دە سول ساپاردان كەيىن مەن ونىڭ تاسقا باسىلعان بىردە-بىر ءسوزىن جەرگە تاستاماي، جەلگە جىبەرمەي قاعىپ الىپ وقىپ ءجۇردىم. كەيىن الماتىدا شۇبىرىپ، سوڭىنا ەرەتىن كوپ ىنىلەرىمەن بىرگە كەزىككەندە قاسىنان مەن دە قالمايتىن ەدىم. قىزىعا قاراعان دا، قىسىلا تاراعان دا كەزدەرىمىز بولدى. رەت سانىن ۇمىتتىم، قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ كەزەكتى ءبىر سەزىنە كەلىپ الىپ (تۇڭعىش قاتىسۋىم ەدى) بىردەن مۇقاعاليعا ىلەستىك تە، ەكى ءۇش كۇن سونىڭ ۇيىرە قايىرىپ، يىرە جۋساتۋىنا بودان بولىپ، رەستورانداردا تەڭسەلىپ ءجۇرىپ العانىمىز دا بار. ىشىمىزدە اتىراۋ جاعىنان كەلگەن جاردەم توقاشوۆ بار ەدى. ول ءوزى قالتالى دا جىگىت بولۋى كەرەك، قورجىن تۇبىندە قالبىر-قالبىر قارا ۋىلدىرىعى بار، مۇقاعاليدىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ ايتقانىن ەكى ەتپەي ەلپىلدەيدى دە وتىرادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ سەزدىڭ اياقتالعانىن دا اڭعارماي قالعان مەنىڭ وكىنىشىمە: "سەن نەسىنە رەنجيسىڭ، وسى بىزبەن جۇرگەنىڭنىڭ ءوزى سەزد ەمەس پە؟ ودان ارتىق نە ەستيىن دەپ ەدىڭ، ءزانتالاق، قوي وندايىڭدى!" دەپ تىيىپ تاستاعان بولاتىن مۇقاڭ.
ءومىرىنىڭ سوڭعى ايلارىنىڭ بىرىندە، جازعىتۇرىم باس پوچتامپتىڭ قاسىنان كەزدەيسوق ۇشىراسىپ قالىپ، قوياردا-قويماي ۇيىنە ەرتىپ اپارعانى بار. ءۇش-تورت ساعات بوس ۋاقىتىم بولعان سوڭ تارتىنباي ىلەسكەنمىن. تورىندە وتىرىپ ءدامىن دە تاتتقانمىن.
لاشىن جەڭەشەمنىڭ دە ەسىندە شىعار، كابينەتىنە كىرگىزىپ، ماسكەۋدە جوعالتىپ العان قالىڭ ءبىر داپتەر ولەڭىمنىڭ سەكسەن پروسەنتىن قايتادان قالپىنا كەلتىردىم. تىڭدا، وقىپ ۇيرەنەيىن" دەپ ەڭ كەمى ءبىر جارىم-ەكى ساعات بويى ماعان سول ولەڭدەرىن وقىپ ەدى. حاققا مۇلگىگەندەي قىبىر ەتپەي وتىرىپ تىڭداعانمىن. "بۇل نەتكەن جادى" دەپ ويلاعام مەن سوندا. ءوزىمىز جوعالتىپ العان ءبىر ولەڭىمىزدى ەسكە تۇسىرە المايمىز. قۇرىعاندا كىشىگىرىم ءبىر كىتاپ بولارلىق كەرە قارىس قالىڭ داپتەر ولەڭدى قالپىنا كەلتىرۋ، ءسىرا، مۇقاعاليدىڭ عانا قولىنان كەلگەن شىعار.
مۇقاعاليدىڭ اسا كوپ وقىعان اقىن ەكەندىگىن بۇرىن دا اڭعاراتىنمىن. ارعى جاعىن قويا تۇرعاندا، كەڭەس وداعىندا ازدى-كەم اتى شىققان ورىس ءھام باسقا دا ايگىلى ۇلت اقىندارىنىڭ شىعارمالارىن اسا جەتىك بىلەتىندىگىنە تاڭىرقاۋشى ەدىم. توقىعانىمىز قانشا ەكەندىگىن قايدام، وقۋ جاعىنان ءبىز دە ەشكىمگە ەسە جىبەرمەسپىز دەپ جۇرگەن جاسىراق كەزىم عوي، ءبىراق سويلەسە، سىرلاسا كەلە ونىڭ ايتەۋىر ارعى-بەرگى ادەبيەتكە قانىعۋى ەكى جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن مەنەن مولىراق ەكەنىنە كوزىم جەتە ءتۇسىپ ەدى.
II
كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شاپان جاۋىپ وزىنە قايتارامىن، —
دەيدى مۇقاعالي ماقاتايەۆ.
وسى ءبىر قاراپايىم ەكى جولدىڭ وزىنەن-اق مۇقاعالي اقىننىڭ بەرەكەلى بولمىسى، ءومىر بويىنا وزگەنى ارالاستىرماي، باسقاعا بيلەتپەي ءوزى عانا ۇستانعان دارا تابيعاتى، پوەتيكالىق پوزيسياسى قىلاڭ بەرىپ قالار ەدى. بۇعان ەشكىم دە داۋ ايتا الماس. ولاي دەيتىنىم، ەكىنىڭ ءبىرى بىلەتىن قازاقتىڭ قاتارداعى عانا قاراپايىم ءسوزى مۇقاعالي قالامىنا ىلىككەن تاقتا وز-وزىنەن جان بىتە تۇرلەنىپ، الدەنىپ، ورلەنىپ، شىمىرلاي قايناپ، شيرىعا قۇلپىرىپ، اجارلانىپ، اسپانداپ الا جونەلەدى. ءبىز بولساق كوك پەن جەردەگى جوقتى ىزدەپ، توسىن ءبىر دۇنيە تۋعىزارداي اۋرەگە ءتۇسىپ، شالا بۇلىنە سارسىلار ەدىك. ال مۇقاعالي ولاي ەتپەيدى. كەڭ داستارقان باسىندا نەمەسە القالى توپتىڭ الدىندا ەلدىڭ بارىنە تۇسىنىكتى، ءبورىنىڭ دە كوكەيىن تەسكەن، جان جۇرەگىن سىزداتىپ جۇرگەن اسا قات ءبىر كەپتى اقتارا شەرتىپ كەتكەندەي تىڭداۋشىسىن ەڭسەرە ۇيىتىپ، سەزىنە ۇيلىقتىرىپ قويىپ، ءوزى دە سوعان ۇيىپ، ۇزدىكپەي، ۇزىلە جازداماي جايباراقات سويلەپ تۇرعانداي اسەر ەتەر ەدى. ءبىز بولساق، باسقاسىنىڭ ۇستىنە تاعى سول ءار ولەڭگە وقىس ءبىر تياناقتى ءتۇيىن (كونسوۆكا) ىزدەپ تە الەككە تۇسەر ەدىك، ال مۇقاعالي ولەڭنىڭ سوڭى قالاي اياقتالۋىنا كوڭىل اۋدارىپ، وي توقتاتىپ جاتپايدى. ەڭ الدىمەن قالاي باستالۋىنا قارايدى، سول توسىن ساز، توسىن سارىنمەن جۇرت قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزە وزىنە قاراتىپ الادى دا، سەنىڭ كوڭىلىڭدى ەندى جەرگە تۇسىرمەي بيىكتەتىپ، باۋىرىنا الا باۋراپ، ەكپىنىنە ىلەستىرە قاي-قايداعى ساعان بەيمالىم تىلسىم ءبىر جاققا جەتەلەپ اكەتىپ بارا جاتادى. كەي-كەيدە سىرت كوز ءۇشىن ولەڭدەگى وي وقىس ءۇزىلىپ، ورتا جولدا قالا بەرگەندەي بولىپ تا كورىنەر. ءبىراق وعان دا كوڭىل ءبولىپ كىلت توقتاپ قالمايسىڭ. كەلەسى ولەڭى سول ۇزىلگەن جەردەن قايتا باستالعانداي بولىپ، سەن دە توسىلىپ، توسىرقاماي، كىبىرتىكتەي تاسىرقاماي، الگى اۋەنگە ىلەسە ىلگەرى تارتا بەرەسىڭ. ۇلىلىق فەنومەنى دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە وسى شىعار-اۋ، بالكىم.
مۇقاعالي اقىندىعىن كوزى ءتىرىسىنىڭ وزىندە-اق ۇلكەن-كىشىنىڭ ءبارى دە مويىندادى. مويىنداعىسى كەلمەگەندەرىن تالانتىنا تابىندىرا، دارىنىنا جۇگىندىرە وتىرىپ ەرىكسىز ءيىپ اكەپ مويىنداتتى. وعان دارىعان اقىندىق قۋات، تالانت تابيعاتىنىڭ باسقانىڭ باسىنا بۇيىرا بەرمەس قۇپيا سىرى دا وسىندا ەدى.
بىزدە ءوزىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلەتىن بەلگىلى ءبىر تاقىرىپ اياسىندا الدىنا جان سالمايتىن ۇزدىك اقىندار بارشىلىق. ولاردىڭ بىرەۋى ينتيمدىك ليريكانىڭ حاس شەبەرى، ەكىنشىسى ازاماتتىق اسىل دا ناقىل ءسوزدىڭ مۇحيتىن جالعىز يەمدەنگەن الپاۋىت، ءۇشىنشىسى ەپيكالىق جانردا ەشكىمگە دەس بەرىپ كورمەگەن جۇيرىك. ال ابايدى قاي جانردىڭ اقىنى دەپ باعالار ەدىك؟ ونىڭ مۇڭى — ادامزات مۇڭى، قايعىسى — الەم قايعىسى. اتار تاڭ مەن باتار كۇن، ارمان مەن مۇرات، ماحاببات پەن عاداۋات گيمنى. وتباسىندا وربىگەن اڭگىمە وتكەن مەن كەتكەنگە ۇلاسىپ، تولقىمالى، تولعاقتى ويلار تۇيىنىنە اينالىپ، شوعىرلانا تۇسپەيتىن بە ەدى. مۇقاعالي دا سولاي، بۇل سيپاتتى تۇلعالاردىڭ تابيعاتى بولەكتەۋ. ولاردى وقىپ وتىرىپ تىرشىلىك اتاۋلى، تىرلىك اتاۋلىنى تۇتاس قالپىندا عانا قابىلداپ كۇيىنسە دە، كۇلسە دە، قامىقسا دا، تارىقسا دا جەكە باسى عانا ەمەس، سەنىڭ دە جوعىڭدى جوقتاپ، مۇڭىڭدى مۇڭداپ وتىر دەپ بىلەسىڭ. ءبىلىپ قانا قويماي جان-تانىڭمەن تۇگەل قابىلداپ، ءسوز سيقىرىنا تۇگەل ءسىڭىپ كەتە بەرەسىڭ.
ەلى ءۇشىن دە، جەرى ءۇشىن دە قابىرعاسى قايىسىپ جارىتپايتىن، باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداماسا، تاماعى توق، كويلەگى كوك بولسا بولعانى، بالا-شاعاسى امان بولسا جەتكەنى، قالعان دۇنيە قاراڭ قالسا دا شارۋاسى جوق الاڭسىز وتىرىپ، ولەڭىن جازىپ، اتاق-ابىروي قۋىپ، ونى بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان الا بىلەتىن اقىندارعا داۋا جوق، ارينە.
مۇقاعالي ولاي ەتە المايدى. وندايعا جانى تۇرشىگە قارسى بولادى. ونىڭ ولەڭدەرىندەگى، ءتىپتى تۋا ءبىتتى بارلىق شىعارماشىلىعىنداعى ءۇزىلۋدى بىلمەگەن اششى جاس، اۋىر وكسىك، وكىنىش پەن وكپە، اشۋ مەن ىزا، سولارعا ىلەسە كوپ تۇستا شاڭ بەرىپ قالىپ جاتاتىن شاراسىز داعدارىس، ۇرگەدەك كوڭىل، ۇركەك وي، دارمەنسىزدىكتىڭ سارىنى، مىنە، سودان بارىپ تۋعان. كەيىنگى كوپ "زەرتتەۋشىلەردىڭ اداستىرىپ جۇرگەن دە، ولارعا: "مۇقاعالي تىرلىگىندە قورلىق پەن زورلىقتان كوز اشپاعان ەكەن-اۋ" دەگىزىپ جۇرگەن دە سول سارىن.
ويتكەنى، ۇلى جۇرەكتى ۇلت اقىنى ءوزىنىڭ قاسىرەت-مۇڭىن قاراباس قايعىسىن قوعامنان بولە جىرلامايدى. ول كۇڭىرەنسە سول باياعى اينالاسىنداعى ادام شوشىر الاپەس قىلىق، قوعامداعى كەلەڭسىزدىككە كۇيىنگەننەن، سوعان كۇيزەلگەننەن كۇڭىرەنەدى. ءوزى دە نار، سوعان لايىق ءسوزى دە بار اقىنعا امالسىز زار شەكتىرەتىن دە سول. وزىنەن كوپ تومەن، وعان بىتكەن تالانت پەن دارىن، اقىل مەن ارىنىڭ قاسىندا قىل ەسۋگە جارامايتىن قۇر كەۋدە پەندەلەر الدىن وراپ، اقىسىن جەگەنىمەن قويماي، اقىل ۇيرەتىپ، ءجون سىلتەپ، جول كورسەتىپ جاتسا — اقىننىڭ الاپات جانى وعان قالاي ءتوزىپ، قالاي عانا شىداسىن. ءبىر ءوزىنىڭ عانا كورگەن قۇقايى بولسا شىداس بەرەر ەدى-اۋ، ءوزىڭ سىقىلدى اقىلدىڭ ازابىن تارتىپ جۇرگەندەر از ەمەس، سولارعا ارا تۇسە الماي امالسىز بارماق شايناعان تۇستارى بولمادى دەيسىڭ بە. "اعايىن بەك كوپ، ايتامىن ەپتەپ" دەپ كۇيىنە، كۇڭىرەنە وتىرىپ، تاعى دا اق قاعازعا ءتوندى. سەلت ەتىپ جاتقان ءبىرى جوق، باياعى جارتاس ءبىر جارتاس. قولىنا بيلىك تيگەن كەشەگى تۇس-تۇسىن دا سالعىرت تىڭداپ، سالقىن قاباق تانىتادى. سودان بارىپ قازاقتىڭ جىگىتتەرىنەن جاردەم تاپپاي، ءفاريزا قىزعا شاعىندى. جانىمدى تۇسىنە گور دەپ جالىندى.
بۇل حالقىم قايدا بارا جاتىر. بۇرىن دا وسىنداي ما ەدىك. بولاشاق نە بولار دەگەن سۇراپىل ويدىڭ سەرگەلدەڭگە تۇسكەن ءبىر ساتتەرى ەدى. بۇل ونىڭ تانىندەگى ەمەس، جانىنداعى جارا بولاتىن. جەگىدەي جەسە سول جەدى. ەكى شەكەسىن سولقىلداتىپ، ۇزاق تۇنگە ۇيىقتاتپاي، ۋداي اشىتا دۋىلداتتى، قۇلاعى مەن ميىن شۋىلداتتى. سودان كەيىن بارىپ ولەڭنىڭ اق مارجانى ارالاس اششى زاپىران اقتارىلدى.
بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم، وي ءپالى-اي،
مىنا حالىق جاتىر نەگە تويلاماي، —
دەپ تە جازىپ ەدى سول تۇستا. سوندا بۇگىن بولماسا ەرتەڭ تۋعان حالقىنىڭ وزىنە ايرىقشا ىقىلاس ءبىلدىرىپ، قۇرمەت كورسەتىپ اتىن دا اتاپ، تويىن دا تويلايتىنىن اقىنعا بۇيىرار تىلسىم تۇيسىكپەن بولجاي ءبىلىپ، ەرتەڭگە سەنگەن سەزىم دە بوي كورسەتىپ قالعان. اقىننىڭ رۋحاني ەركىندىگىن، ەڭسەسىنىڭ بيىكتىگىن كورە الماي قاعابەرىستە قامشى ۇيىرگەن قاسىنا كەلسە تاناۋىن شۇيىرگەن الگى ءبىر قاعىنىپ تۋعان كوك جۇلىن نەمەلەردىڭ ءبىرازى سول تويلاردىڭ ۇستىندە اقىن قوناعىنىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا دا جەتە الماي جۇرەتىنىن، بولماسا ءورت سوندىرگەندەي الا شاپقىن بولىپ سول تويدى وتكىزۋگە امالسىز اتسالىسارىن دا الدىن الا كورە ءبىلدى، كورەگەندىكپەن سەزە دە ءبىلدى.
ايتپەسە:
ءاي، سەرگەي، سەرگەي، سەرگەي،
سەرگەي، سەرگەي،
ءتۇستىم اۋ سەرگەلدەڭگە
مەن دە سەندەي، —
دەگىزەرلىك زوبالاڭ اقىننىڭ جەكە باسىنا تۇسە قويعان جوق ەدى. تۇرعىلاس-قۇربىلاستان، تەڭدەس تەڭىنەن قۋدالاۋ دا، قۋعىن دا كورمەگەنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز.
تاقىر جەرگە قاق تۇرمايدى. مۇقاعالي دا كوكتەن تۇسە قالعان جوق. وزىنە دەيىنگى قازاق جىرىنىڭ بارشا ءىنجۋ-مارجانىن ءسۇزىپ تەرىپ، سۋ تۇبىنەن سۋىرىپ العان اسىلىنا سۇقتانا سۇيىنە، سونىڭ ءبارىن بويىنا سىڭىرە ءوزى دە سىمىرە ءجۇرىپ ەر جەتكەن. حالىق ونەرىنىڭ قاينار بۇلاعىنان قانىپ ءىشىپ، قالتقىسىز قابىلداپ، قايىرا وزىنە ۇسىنىپ وتىرعان. وزىنە دەيىنگى ءداستۇردىڭ ءبارىن دارىپتەي بىلۋىندە دە سول ۇلگى، سول ونەگە جاتىر. قازاق جىرىنداعى اسىل دا اسقاق رۋح، اڭسارلى دا اياۋلى التىن ءسوز، شابىتتى شيرىقتىرا تۇسەر توگىلمەلى وكپەلى قۋاتتى قۇدىرەت، ەلدە جوق ەكپىن مۇقاعاليدى ۇدايى بيىككە قاراي جەتەلەدى دە وتىردى. ونىڭ اقىن رەتىندەگى ەڭ نەگىزگى قۇرالى دا وسىلار. وزىنەن ەشكىم وزبايتىن، ۋاقىتپەن بىرگە توزبايتىن حاس شەبەرگە عانا ءتان قاسيەت تە وسىلار.
العاشقى جىرلارىمەن اق جالعاندىق، جاساندىلىق اتاۋلىعا قارسى شىعىپ، جادىگويلىك ايارلىق پەن ارباۋ الداۋدىڭ ءبارىن تالانتىمەن ىقتىرا، دارىنىمەن بۇقتىرا كەلدى دە، سىپايى كۇلكى، سىرباز مىنەزىنەن اينىماي ءجۇرىپ-اق بىتىمگە كونبەس بىربەتكەيلىك تانىتتى. جاقسىنىڭ عانا جاناشىرى، تەكتىنىڭ عانا دەمەۋشىسى بولدى. سودان بولار، قايتىس بولعاننان بەرگى شيرەك عاسىر ىشىندە مۇقاعاليدى وقىعان دا ارماندا، وقىماعان دا ارماندا بولىپ جۇرگەنى. ويتكەنى ول ءار ولەڭى ارقىلى سەنىڭ دە كوڭىل پەرنەڭدى ءدوپ باسىپ، سوڭىنان دەدەكتەتە ىلەستىرىپ اكەتەر ەدى. وقي باستاعاننان-اق ويىڭدا، ساناڭدا سولاي قاراي ويىسىپ، سيقىرلى اۋەن سوڭىنان ءوزىڭنىڭ قالاي ىلەسكەنىڭدى اڭعارماي دا قالار ەدىڭ. وقىعان ادامنىڭ وي-ساناسىن وسىلايشا بيلەپ الىپ، جىل وتكەن سايىن ءبىر وزىنە تاۋەلدىلىكپەن تابىندىرا ءتۇسىپ كەلە جاتقان اقىنعا، قالايمىز با، جوق پا — ءبىز دە ءاردايىم تاعزىم ەتە تابىنامىز.
III
مۇقاعالي جىرلارىن سوڭعى ءبىر كەزدەردە قايىرىلا ءبىر سوعىپ وتە كوپ وقىدىم. ءوز كوڭىل-كۇيىمە ورايلاس كەلەر تۇستارىنا كوبىرەك دەن قويىپ، ويلانىپ ۇزاق ۇستادىم. ونىڭ رۋحى مەنى دە قايراپ، ولەڭ جازۋعا قۇلشىندىرا تۇسكەندەي، جىگەرىمە جىگەر، كۇدەرىمە كۇدەر قوسقانداي بولدى. مۇقاعالي قۇدىرەتى، مۇقاعالي فەنومەنى حاقىندا تەبىرەنە ءتۇسىپ ۇزاق-ۇزاق تولعانا جازعىم كەلدى. بۇل جولى گازەت اۋقىمى كوتەرمەس، كوپ ۇزاتپاي قايتا ءبىر ورالىپ سوعارمىن دەپ ويلادىم.
IV
ۇلى دارىن، قازاق پوەزياسىنىڭ داۋسىز كلاسسيگى مۇقاعالي جايلى بۇرىن دا جازىلىپ ءجۇر ەدى، سول سوزدەردىڭ قاتارى بيىل ءتىپتى كوبەيە ءتۇستى. دۇرىس دەدىك قوستادىق، قوسىلدىق، ءبىراق مىنا ءبىر جاعداياتتى ايتپاي كەتۋ جانە دە ابەستىك بولار ەدى. ءبىر كەزدە جامبىل— جاكەمنىڭ: "ستالينگە تەڭەۋ تابا الماي، قىسىلعان جامبىل جەرى وسى" دەگەنى بار ەدى. ءبىزدىڭ دە كەيبىر ەسىمى بەلگىلى ازاماتتارىمىز مۇقاعاليدى ماقتايمىن دەپ وتىرىپ، كوتەرە تۇسسەم دەي وتىرىپ قانشالىق ونى تومەندەتىپ العانىن اڭعارماي جۇرگەندەي. بۇدان ءسال بۇرىن مەنىڭ ءبىر جاقسى ءىنىم "قازاق جىرىنىڭ حان ءتاڭىرىسى" دەپ جازىپ ەدى. بۇل مۇقاعاليدى بيىكتىككە بالاپ تۋعان جەرىنە تارتا، باۋىرىنا بۇرا تۇسكىسى كەلگەننەن بولار. ايتپەسە، مۇقاعالي قاراسازعا دا، قاراتاۋعا دا تەڭ ورتاق. سارىارقا مەن جەتىسۋ، التاي مەن اتىراۋ ءۇشىن دە بىردەي ىستىق، الگىندە ايتقانىمىزداي، ءوز ۇلتىنىڭ ۇلى تۇلعاسى ەدى عوي. قازاق جىرىنىڭ ابايى بار، سۇلتانماحمۇتى، ماعجانى بار، ءىلياسى مەن قاسىمى بار. سول سياقتى قازاق جىرىنىڭ مۇقاعاليى دا بار. سونىسىمەن اۋليە، سونىسىمەن مىقتى، سونىسىمەن ورنىقتى.
تاياۋدا تاعى ءبىر تالانتتى ءىنىم مۇقاعالي جايلى ماقالاسىن "قازاق پوەزياسىنىڭ قارا بۋراسى" (قارا بۇقاسى دەمەگەنىنە دە شۇكىر) دەپ اتاپتى. كىسىنى قايىسپاس قارا نارعا تەڭەگەندى ءبىلۋشى ەدىك. قارا بۋراعا تەڭەگەندى العاش رەت ەستىپ وتىرمىن. قايتكەندە دە قۇلاققا جاعىمدى ۇتىمدى تەڭەۋ ەمەس ەكەندىگى كوزگە ۇرىپ-اق تۇر.
سىرلايمىز دەپ وتىرىپ سىندىرىپ الاتىنىمىز بولۋشى ەدى. سودان ساقتاندىرىپ جاتقانىم بۇل. قۇرمەتتە، قوشەمەت تە اقىننىڭ ءوز باسىنا لايىق، بويىنا شاق، جاراسىمدى بولعانى ءجون. اسىرەسە، ۇلتىنىڭ ۇرانىنا اينالىپ وتىرعان مۇقاعالي سىندى اقىنعا جاماۋ مەن جاسقاۋ قاجەتسىز، جاراسا قويمايدى.
"جەتىسۋ" گازەتى تامىز، 2001 جىل
You Might Also Like
-
كەشەگە دەيىن بىزدە ادەبيەتتىڭ يەسى دە، كيەسى دە سەكىلدى ءىرى تۇلعالار بولىپ كەلىپ ەدى. قارابايىرلار مەن ولەرمەندەر ولار باردا اياقتارىن بايقاپ باسىپ، اۋىزدارىن ابايلاپ اشىپ، ءبىرتۇرلى سەسكەنىپ، قورقىپ...
-
ەكى بالا كەلە جاتىپ ءبىر كىتاپ تاۋىپ الدى. ءبىرى ايتتى: «كىتاپ مەنىكى»، نە ءۇشىن دەسەڭ، مەن سەنەن بۇرىن كوردىم. ءبىرى ايتتى: «جوق، كىتاپ مەنىكى، نە ءۇشىن دەسەڭ، مەن سەنەن بۇرىن جەردەن ...
