مۇقاعاليتانۋ تاعىلىمدارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: مۇقاعاليتانۋ تاعىلىمدارى (پرەزەنتاسياسىمەن)
6 سىنىپ
ءى. ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: ا) مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ءومىر جولىمەن، شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋ.
ءا) ولەندەرىن ساتىلاي كەشەندى تالداۋ.
2. دامىتۋشىلىق: ولەڭنىڭ يدەيالىق ءمانىن تۇسىنە بىلۋگە، ويىن ادەبي تىلمەن ورنەكتەي بىلۋگە،
تاپقىرلىق تانىتۋعا داعدىلاندىرۋ.
3. تاربيەلىك: وتانىن جانىنداي ءسۇيىپ، تابيعاتتى ايالاي بىلەتىن، سانالى، پاراساتتى ازامات تاربيەلەۋ.
ءىى. ساباقتىڭ ءتۇرى: ىزدەندىرۋ ساباعى.
ءىىى. ساباقتىڭ ءادىسى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ، سۇراق - جاۋاپ، ەۆريستيكالىق الەمدىك وقىتۋ ءادىسى.
ءىV. ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: بۋكلەتتەر، رەفەراتتار، ينتەراكتيۆتى تاقتا، پورترەتتەر.
V. ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، تاريح.
Vءى. ساباقتىڭ تاربيەلىك ءمانى: كوركەم شىعارمالارداعى قازاقتىڭ ادەت - عۇرپى مەن سالت - ءداستۇرىن بويلارىنا ءسىڭىرۋ.
Vءىى. ساباقتىڭ بارىسى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. سىنىپ تازالىعىن باقىلاۋ، وقۋشىلاردىڭ قاتىسىمىن تەكسەرۋ، وقۋ قۇرالدارىن دايىنداتۋ.
VIII. ءۇي تاپسىرماسىن پىسىقتاۋ. مۇقاعاليدىڭ ءومىربايانىن ءوز بەتىنشە ىزدەنۋ، ولەڭدەرىن جاتقا ايتۋ.
IX. نەگىزگى كەزەڭ.
1. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
ا). «وي شاقىرۋ» ەستافەتالىق ويىن.
ءا). «شاشۋ» ويىنى.
2. ماعىنانى اجىراتۋ.
ا). اقىننىڭ سىر ساندىعىن اقتارعاندا...
ءا). «جۇمباقتاس» 5 جولدى ولەڭ.
ب). «سەن ماعان، مەن - ساعان» ماقال - ماتەل.
ۆ). كورىنىس: «ءشامىلدىڭ ءپالساپاسى».
گ). سەمانتيكالىق كارتا.
X. ساباقتى بەكىتۋ. وي تولعانىس.
ا). اقىننىڭ ءىزباسارلارى...
ءا). INSERT ستراتەگياسى.
ب). ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى.
XI. ۇيگە تاپسىرما: « مەنىڭ مۇقاعاليىم» شىعارما جازۋ. مۇقاعالي شىعارمالارىنا ءسوزجۇمباقتار قۇراستىرۋ.
XII. قورىتىندى. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
مۇقاعالي اعامىز جۇبايىمەن (پورترەتتەرى كورسەتىلەدى)
«حالىققا حات»
تۋعان حالقىم!
قاتەمدى كەشىر مەنىڭ
سەنىڭ ارقان - سەسكەنبەي، ەسىرگەنىم
ەگەردە جىرىڭ بولماي، ۇرىڭ بولسام
الاقانعا سالاسىڭ نەسىن مەنى
جوق!
مەنىڭ جۇرەك ەمەس توسىمدەگى
ول ءبىر وت سەنىڭ ۇلى كوشىندەگى
ءوزىڭنىڭ جاندىرعانىم، وشىرگەنىڭ
ازىرگە تاستاعان جوق ەسىم مەنى
ۋا، جۇرتىم!
كەشىر مەنى!
كەشىر مەنى!
(م. ماقاتايەۆ)
اقىننىڭ ءبىر قىرى
ءدىن - عىلىمنىڭ اناسى،
ءدىن - عىلىمنىڭ اكەسى،
عىلىم - ءدىننىڭ بالاسى،
قوقىس تا، گۇل دە بار.
ادام اتا ولمەسىن،
اقىر زامان كەلمەسىن.
قول قۋسىرىپ قۇدايعا،
عىلىم مەن ءدىن، بىرگە بار!
مۇقاعالي ماقاتايەۆتى ەسكە الۋ.
«پاي، پاي ءومىر!
وتەسىڭ - اۋ ءبىر كۇن»
ءى وقۋشى:
مۇقاعالي سۇلەيمەن ۇلى ماقاتايەۆ 1931 جىلى 9 اقپاندا الماتى وبلىسىنىڭ قازىرگى رايىمبەك اۋدانىنداعى قاراساي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلەدى. ازان شاقىرىپ قويعان اتى مۇحامەتقالي. ءبىراق «پايعامبار اتىن الىپ ءجۇرۋ جاس بالاعا اۋىرلىق ەتەدى» دەپ ەسەپتەگەن اتا - اناسى ونى كىشكەنتاي كۇنىنەن مۇقاعالي دەپ ەركەلەتە اتاپ كەتەدى. تۇڭعىشتارى مۇقاعاليدىڭ ءىزىن الا تۋىلعان ءبىر قىزى مەن ءبىر ۇلى ەرتە شەتىنەگەن سۇلەيمەن اكەي مەن ناعيمان شەشەي ولاردان كەيىن توقتارباي، كورپەش اتتى ەكى ۇل سۇيەدى.
ءىى وقۋشى:
مۇقاعاليدىڭ اكەسى سۇلەيمەن شارۋا ادامى بولعان كولحوزدا سۋشى، شالعىشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن. مەن ىرگەلەس جاتقان سارىباستاۋدىڭ قىزىمىن. ەكەۋىمىز ۇيلەنىپ جاس وتاۋ بولدىق. تيىن دەگەن ەنەم بار ەدى. مەيىرلى، كىسىلىگى مول جان بولاتىن. مۇقاعالي تۇڭعىشىم بولعاسىن با، ەنەمە جاقىن بولىپ، مەنى جەڭگە ەسەبىندە سانايتىن. ودان كەيىن تۋعان قاليماھان دەگەن قىزىممەن بالام قاليبەكتى جەر قوينىنا تاپسىردىق. كەيىن ول ەكەۋىنەن كەيىن توقتارباي، كورپەش دەگەن ەكى بالام بار. سوعىس دەگەن بالە باستالعاندا سۇلەيمەن وسى قاراسازدا ءبىر توپ جىگىتتەرمەن بىرگە مايدانعا اتتاندى. مۇقاعالي ون جاستا ەدى. باستاۋىش سىنىپتاردى قاراسازدا، ورتا مەكتەپتى نارىنقولداعى ينتەرناتتا ءبىتىردى. 14 - 15 جاسىنان جازا باستاعان ولەڭىنەن قول ۇزگەن جوق. توبەسى الاسا ۇيگە قالىڭ - قالىڭ كىتاپتاردى ءۇيىپ تاستاپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرىن وقيتىن.
اۋىل اتقامىنەرلەرى ناعيمان شەشە: «ءسىزدىڭ تەنتەگىڭىز وسىنشا ورىسشانى قايدان ۇيرەنىپ ءجۇر؟» دەيتىن.
... سويتسەم ءوزىن - ءوزى وقىتىپتى عوي، شىراعىم.
ءىىى وقۋشى:
ناعيمان اپانىڭ ايتۋىنشا، ءۇيدىڭ تۇڭعىشى بولعاسىن با؟ مۇقاعالي تيىن اجەسىنە جاقىن ەدى.
... اجە، سەن بىرگە ءجۇرسىڭ مەنىمەنەن،
ولىگە مەن ءوزىڭدى تەلىمەگەم.
اق كيمەشەك كورىنسە، سەنى كورەم،
اق كيمەشەك جوعالسا، نەنى كورەم؟ – دەپ ءوزى جىرلاعانداي، مۇقاعالي ەر مىنەزدى، ايبىندى اجەسىن ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. تيىن اجە بىردە كوكپار تارتىپ ءجۇرىپ اتتان جىعىلىپ مەرتىككەن جۇبايى ماقاتايدىڭ اياعىن «بۇل ەندى ساعان اياق بولمايدى» دەپ، دارىگەردىڭ كەلۋىن كۇتپەستەن، جىلىنشىگىنىڭ سىنعان جەرىنەن بالتامەن شاۋىپ تاستاسا كەرەك. سونى بىلەتىن كونەكوز اۋىل تۇرعىندارى قايسارلىعىنا بايلانىستى مۇقاعاليدى «تيىن اجەسىنە تارتقان دەيدى ەكەن.
ءىV وقۋشى:
ادەبيەتكە قۇشتارلىعىنىڭ قاينار كوزى قاراسازدان باستاۋ العان مۇقاعالي ورتا مەكتەپتى نارىنقولداعى مەكتەپ – ينتەرناتتا بىتىرەدى. ودان كەيىنگى جىلداردا جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرنەشەۋىنە ەش قيىندىقسىز - اق ءتۇسىپ، اۋەلى قازمۋ - دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە، ودان كەيىن شەت تىلدەر ينستيتۋتىنا قايتادان قازمۋ - دىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە قابىلدانادى.
1973 جىلى ماسكەۋدىڭ م. گوركيي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى اتانادى. ءبىراق ونى اناسى ايتقانداي ونى تاۋىسقان جوق. ولاردىڭ بىلەتىنىن ءوزىم دە بىلەدى ەكەم.
«الماتىمدى ساعىندىم. بالالارىمنىڭ قاسىندا بولايىن دەپ كەتتىم دە قالدىم»- دەپ ءبىر جىلدان سوڭ ەلگە قايتا ورالادى.
V وقۋشى:
... اناسىنىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنسەك، مۇقاعالي ون ءتورت - ون بەس جاسىنا ولەڭگە شىڭداپ دەن قويا باستاعان. توبەسى الاسا عانا قورجىن تامعا قالىڭ - قالىڭ كىتاپتاردى ءۇيىپ تاستاپ، شارشاماي، شالدىقپاي وقۋمەن بولادى. بۇل ورايدا قازاق ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنەن بولەك، ورىس ادەبيەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە پۋشكين، ەسەنين، بلوك پوەزياسىن سۇيسىنە وقىدى. شەتەل ادەبيەتىنەن گەينە، گەتە، ديۋما، گيۋگو، بايرون، درايزەر، ستەندال ەڭبەكتەرىن، اسىرەسە بالزاك، لوندون، شەكسپير شىعارمالارىن جوعارى باعالايدى.
Vءى وقۋشى:
مۇقاعاليدىڭ كەز كەلگەننىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن ايتۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ وزىنە وپ - وڭاي ءتۇسۋى ارينە اقىننىڭ وقۋ - بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى مەن قابىلەت - قارىمى اسا زور بولعاندىعىنىڭ ايعاعى.
ساعان تانىس ادىر، قىرقا بەتتەگى،
جىڭعىل، جۋسان، توبىلعىلار كوكتەدى.
راحاتتا ءىش - سىرتى اۋىلدىڭ،
قۋانتساڭشى سەن دە، ساۋلەم، كەپ مەنى - دەپ ساعىنىشتى جىر ارناعان سۇيىكتىسىنە اقىن 1949 جىلى قوسىلىپ، جەكە شاڭىراق كوتەرەدى. ول كەزدە مۇقاعالي 18، ال سۇيگەن جارى لاشىن 21 جاستا بولادى.
باستاپقىدا اقىن تۋعان جەرىندە دە اۋىلدىق كەڭەس حاتشىسى، قاراسازداعى باستاۋىش مەكتەپتە ورىس ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى، اۋداندىق گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بولىپ قىزمەت ەتەدى.
Vءىى وقۋشى:
العاشقى جىر جيناعى جارىققا شىققاندا 33 جاستا بولعان مۇقاعاليدىڭ نەبارى ون ەكى جىلدىق ءومىرى قالعاندى. سونى سەزىپ - بىلگەندەي اقىن جۇرەگى الابوتەن اسىعادى.
قاي كۇنى مەنىڭ ءتامامدالدى داستانىم؟
بىتپەسە ەكەن جاڭادان عانا باستادىم...
- دەپ جانۇشىرا ءۇن قاتادى. قالامى جازۋدان قۇرعاماعان اقىننىڭ 1964 - 1976 جىلدار ارالىعىندا سەگىز جىر جيناعى جارىق كورەدى. جالپى، مۇقاعالي ماقاتايەۆ مىڭنان استام ولەڭ جازىپ، «يليچ»، «رايىمبەك! رايىمبەك!»، «موسارت جان ازاسى» ءتارىزدى تاعى دا ءبىرقاتار پوەما - تولعاۋلار، كوركەم اۋدارمالار قالدىرادى. اقىن قاي تاقىرىپتى جازسا دا جان جۇرەگىمەن تەبىرەنىپ، اقىندىق شابىتپەن، سۋرەتكەرلىكپەن، شەبەرلىكپەن جەرىنە جەتكىزە جازادى. بۇل ورايدا:
مەن جىرلايمىن، سىرلاسامىن،
سىرى ءبىر زامانداسپەن مۇڭداسامىن.
كوگەندەپ جىر قوساعىن،
كەلمەيدى جىر جاساعىم - دەگەن اقىن ءسوزى - ونىڭ شىن سىرى. ول ولەڭدى جاساماعان، پەرىشتە جىر اقىنعا كوكتەن ۇزدىكسىز قۇيىلۋىمەن بولعان. ءوزىنىڭ ايتقانىنداي، كەي كەزدەرى ول ءتىپتى جازۋعا دا ۇلگەرە الماعان.
ەڭ ءبىر كەرەمەتى مۇقاعالي پوەزيا جانرىنا عانا ەمەس، پروزا، دراما، سىن سالاسىنا دا قالام تارتىپ، «قۇلپىتاس»، «مارۋسيانىڭ تاۋى»، «وزگەرمەپتى»، «اجە» اڭگىمەلەرى مەن «قوس قارلىعاش»، «جىل قۇستارى» پوۆەستەرىن، «قوش، ماحاببات» پەساسىن جازدى. ءبىر وكىنىشتىسى، اقىننىڭ پروزالىق شىعارمالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادەبيەتشى قاۋىمنىڭ زەرتتەۋ، زەردەلەۋ اياسىنان تىس قالىپ كەلەدى.
Vءىىى وقۋشى:
زامانداستارى جالپى، مۇقاعاليدىڭ كوزىن كورگەن ۇلكەندى - كىشىلى قاۋىم ءبىراۋىزدان اقىننىڭ ەرەكشە اقكوڭىل، اقجۇرەك، مەيىرىمدى جان بولعاندىعىن ايتادى. سونىمەن بىرگە، وتىرىككە جانى قاس، كولگىرسۋدى سۇيمەيتىن، شىندىقتى بەتكە ايتاتىن كەسەك تۇلعاسىن، ءىرى مىنەزىن ەلجىرەي ەسكە الادى. ۇلكەن قىزى مايگۇل 11 جاسىندا موتوسيكل قاعىپ قايتىس بولادى. بۇل جايتتى ءوز ەستەلىگىندە قامىعا ەسكە العان ناعيمان اجە: ەلىنە، وسىدان باستاپ بالام سەندەي بۇزىلدى. قاتتى كۇيزەلەدى. يىعى ءتۇسىپ، سىلىنىپ سالا بەردى. مىنەزىندە دە وزگەرىس پايدا بولدى. سويتسەم، نە كىتابىن شىعارا الماي نە قامقور الاقاننىڭ شۋاعىنا بولەنە الماي قينالىپ جۇرگەن كەزى ەكەن عوي. «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق» دەگەندەي، قىزىنىڭ ءولىمى قوسىلىپ، ءجۇنجىپ - اق كەتتى. مۇقاعاليدىڭ تىرشىلىكتە مانساپ پەن بايلىقتىڭ قىزىعىن كورمەگەنىنە تۋعان اناسىمەن، جان جارى لاشىن كۋا» – دەيدى.
ءىح وقۋشى:
جاسى قىرىقتان اسقان سوڭ - اق نە اۋرۋ ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر ءبىر دەرت جابىستى. اندا - ساندا تارىعىپ وتىرىپ قينالعانىن، ۇيىقتاي الماي شىققانىن ايتاتىن. ارا - اراسىندا اۋرۋحاناعا جاتىپ ەمدەلىپ ءجۇردى. ولەرىنەن ءبىراز جىل بۇرىن ماسكەۋگە بارىپ، ادەبيەتشىلەردىڭ ۇلكەن وقۋىن وقىدى ەمەس پە؟ ونى دا تاۋىسقان جوق.
جالعان دۇنيە - اي! ءبىر بايقاعانىم، اۋرۋ جانىنا باتقاندا قاتتى كۇيزەلىپ ءجۇردى. انشەيىندە تاۋ تۇلعالى شىراعىمنىڭ ەتى قاشىپ، ءىرى سۇيەكتەرى ساۋدىراپ سالا بەردى عوي. نەسىن ايتايىن... ايتەۋىر قالامىن قولىنان تاستاعان جوق. وڭاشا ۇيدە كۇبىرلەپ، سويلەپ، تولعاتقان اناداي كۇي كەشكەن كۇندەرىن دە كوردىم. اينالدىرعان اۋرۋ الماي قويمايدى»- دەگەندەي، ارىستاي ازاماتىمىزدان ايرىلىپ تىندىق. بۇل 1976 جىلدىڭ 27 ناۋرىزى بولاتىن.
ءى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ
1. «وي شاقىرۋ» ءادىسى بويىنشا م. ماقاتايەۆتى ءار قىرىنان تانىتۋ.
م. ماقاتايەۆ
ءى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ
2. «شاشۋ» ويىنى.
1. اقىن ءومىربايانى تۋرالى نە بىلەمىز؟
2. مۇقاعاليدىڭ اكە - شەشەسى جايىندا نە بىلەمىز؟
3. مۇقاعاليدىڭ اجەسى تۋرالى نە بىلەسىڭدەر؟
4. اقىننىڭ انگە قوسىلىپ ايتىلاتىن ولەڭدەرىن اتا؟
5. اقىننىڭ قانداي جيناقتارىن بىلەسىڭدەر؟
6. ولەڭ دەگەنىمىز نە؟
7. اقىن جايىندا جازىلعان ەستەلىكتەردەن...
ءىى. ماعىنانى اجىراتۋ
1. اقىننىڭ سىر ساندىعىن اقتارعاندا..
«ەلىم باردا»، «قارا ولەڭ»، «اناۋ - اسپان، مىناۋ - ب ا ق»، «قايىرلى ءتۇن» ولەڭدەرىن جاتقا ايتۋ.
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ولەڭدەرىنە ساتىلاي كەشەندى تالداۋ
1. اۆتورى
2. تاقىرىبى
3. جانر ءتۇرى
4. قۇرىلىسى:
ا) شۋماق
ءا) تارماق
ب) بۋناق
ۆ) بۋىن
گ) ۇيقاس
5. ادەبي ت/ق ۇعىمدار
ا) تەڭەۋ
ءا) مەتافورا
ب) ەپيتەت
ورمانىڭ دا شۋلاماسىن،
سۋلارىڭ دا تۋلاماسىن.
اق باستى الا تاۋلارىڭ دا،
كۇڭىرەنبەسىن، جىلاماسىن.
اقىنمىن دەپ مەن قالاي ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوزى ايتقانىن قايتالادىم.
كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن.
نە سىيلاسىن، نەسىن بەرسىن ەل ماعان؟!
تۇرساق ەكەن، ەلىم دە امان، مەن دە امان.
تاۋلار مەنىڭ تاۋسىلمايتىن باقىتىم،
ال ىرىسىم – ۇلانعايىر كەڭ دالام.
قۋ بۇتاعىن قۇشاقتاپ،
تۇك سۇيەدى كارى ەمەن.
قىس – تازالىق، قىس اپپاق،
ءارى وكىنىش، ءارى ولەڭ.
قورىتىندى ءسوز:
تىرلىگىندە شەكپەن كيمەي، شەن الماي،
ەڭبەگىنىڭ قىزىعىن دا كورە الماي.
وت بولىپ جانىپ، ءوتىپ كەتكەن اقىنعا،
ماڭگىلىك قىپ ءومىر بەرگەن ولەڭ - اي - دەي كەلىپ، “قازاق پوەزياسىنىڭ ءحانتاڭىرى” اتاعىنا يە بولعان مۇقاعاليدىڭ ءوزى ولسە دە ولەڭى ماڭگى جاس ۇرپاقپەن جاسايتىنىنا سەنىمدىمىز.
ۇيگە تاپسىرما:
1.«مەنىڭ مۇقاعاليىم» دەگەن تاقىرىپتا شىعارما جازۋ.
2. مۇقاعالي شىعارمالارىنا ءسوزجۇمباقتار قۇراستىرۋ.
6 سىنىپ
ءى. ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: ا) مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ءومىر جولىمەن، شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋ.
ءا) ولەندەرىن ساتىلاي كەشەندى تالداۋ.
2. دامىتۋشىلىق: ولەڭنىڭ يدەيالىق ءمانىن تۇسىنە بىلۋگە، ويىن ادەبي تىلمەن ورنەكتەي بىلۋگە،
تاپقىرلىق تانىتۋعا داعدىلاندىرۋ.
3. تاربيەلىك: وتانىن جانىنداي ءسۇيىپ، تابيعاتتى ايالاي بىلەتىن، سانالى، پاراساتتى ازامات تاربيەلەۋ.
ءىى. ساباقتىڭ ءتۇرى: ىزدەندىرۋ ساباعى.
ءىىى. ساباقتىڭ ءادىسى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ، سۇراق - جاۋاپ، ەۆريستيكالىق الەمدىك وقىتۋ ءادىسى.
ءىV. ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: بۋكلەتتەر، رەفەراتتار، ينتەراكتيۆتى تاقتا، پورترەتتەر.
V. ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، تاريح.
Vءى. ساباقتىڭ تاربيەلىك ءمانى: كوركەم شىعارمالارداعى قازاقتىڭ ادەت - عۇرپى مەن سالت - ءداستۇرىن بويلارىنا ءسىڭىرۋ.
Vءىى. ساباقتىڭ بارىسى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. سىنىپ تازالىعىن باقىلاۋ، وقۋشىلاردىڭ قاتىسىمىن تەكسەرۋ، وقۋ قۇرالدارىن دايىنداتۋ.
VIII. ءۇي تاپسىرماسىن پىسىقتاۋ. مۇقاعاليدىڭ ءومىربايانىن ءوز بەتىنشە ىزدەنۋ، ولەڭدەرىن جاتقا ايتۋ.
IX. نەگىزگى كەزەڭ.
1. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
ا). «وي شاقىرۋ» ەستافەتالىق ويىن.
ءا). «شاشۋ» ويىنى.
2. ماعىنانى اجىراتۋ.
ا). اقىننىڭ سىر ساندىعىن اقتارعاندا...
ءا). «جۇمباقتاس» 5 جولدى ولەڭ.
ب). «سەن ماعان، مەن - ساعان» ماقال - ماتەل.
ۆ). كورىنىس: «ءشامىلدىڭ ءپالساپاسى».
گ). سەمانتيكالىق كارتا.
X. ساباقتى بەكىتۋ. وي تولعانىس.
ا). اقىننىڭ ءىزباسارلارى...
ءا). INSERT ستراتەگياسى.
ب). ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى.
XI. ۇيگە تاپسىرما: « مەنىڭ مۇقاعاليىم» شىعارما جازۋ. مۇقاعالي شىعارمالارىنا ءسوزجۇمباقتار قۇراستىرۋ.
XII. قورىتىندى. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
مۇقاعالي اعامىز جۇبايىمەن (پورترەتتەرى كورسەتىلەدى)
«حالىققا حات»
تۋعان حالقىم!
قاتەمدى كەشىر مەنىڭ
سەنىڭ ارقان - سەسكەنبەي، ەسىرگەنىم
ەگەردە جىرىڭ بولماي، ۇرىڭ بولسام
الاقانعا سالاسىڭ نەسىن مەنى
جوق!
مەنىڭ جۇرەك ەمەس توسىمدەگى
ول ءبىر وت سەنىڭ ۇلى كوشىندەگى
ءوزىڭنىڭ جاندىرعانىم، وشىرگەنىڭ
ازىرگە تاستاعان جوق ەسىم مەنى
ۋا، جۇرتىم!
كەشىر مەنى!
كەشىر مەنى!
(م. ماقاتايەۆ)
اقىننىڭ ءبىر قىرى
ءدىن - عىلىمنىڭ اناسى،
ءدىن - عىلىمنىڭ اكەسى،
عىلىم - ءدىننىڭ بالاسى،
قوقىس تا، گۇل دە بار.
ادام اتا ولمەسىن،
اقىر زامان كەلمەسىن.
قول قۋسىرىپ قۇدايعا،
عىلىم مەن ءدىن، بىرگە بار!
مۇقاعالي ماقاتايەۆتى ەسكە الۋ.
«پاي، پاي ءومىر!
وتەسىڭ - اۋ ءبىر كۇن»
ءى وقۋشى:
مۇقاعالي سۇلەيمەن ۇلى ماقاتايەۆ 1931 جىلى 9 اقپاندا الماتى وبلىسىنىڭ قازىرگى رايىمبەك اۋدانىنداعى قاراساي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلەدى. ازان شاقىرىپ قويعان اتى مۇحامەتقالي. ءبىراق «پايعامبار اتىن الىپ ءجۇرۋ جاس بالاعا اۋىرلىق ەتەدى» دەپ ەسەپتەگەن اتا - اناسى ونى كىشكەنتاي كۇنىنەن مۇقاعالي دەپ ەركەلەتە اتاپ كەتەدى. تۇڭعىشتارى مۇقاعاليدىڭ ءىزىن الا تۋىلعان ءبىر قىزى مەن ءبىر ۇلى ەرتە شەتىنەگەن سۇلەيمەن اكەي مەن ناعيمان شەشەي ولاردان كەيىن توقتارباي، كورپەش اتتى ەكى ۇل سۇيەدى.
ءىى وقۋشى:
مۇقاعاليدىڭ اكەسى سۇلەيمەن شارۋا ادامى بولعان كولحوزدا سۋشى، شالعىشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن. مەن ىرگەلەس جاتقان سارىباستاۋدىڭ قىزىمىن. ەكەۋىمىز ۇيلەنىپ جاس وتاۋ بولدىق. تيىن دەگەن ەنەم بار ەدى. مەيىرلى، كىسىلىگى مول جان بولاتىن. مۇقاعالي تۇڭعىشىم بولعاسىن با، ەنەمە جاقىن بولىپ، مەنى جەڭگە ەسەبىندە سانايتىن. ودان كەيىن تۋعان قاليماھان دەگەن قىزىممەن بالام قاليبەكتى جەر قوينىنا تاپسىردىق. كەيىن ول ەكەۋىنەن كەيىن توقتارباي، كورپەش دەگەن ەكى بالام بار. سوعىس دەگەن بالە باستالعاندا سۇلەيمەن وسى قاراسازدا ءبىر توپ جىگىتتەرمەن بىرگە مايدانعا اتتاندى. مۇقاعالي ون جاستا ەدى. باستاۋىش سىنىپتاردى قاراسازدا، ورتا مەكتەپتى نارىنقولداعى ينتەرناتتا ءبىتىردى. 14 - 15 جاسىنان جازا باستاعان ولەڭىنەن قول ۇزگەن جوق. توبەسى الاسا ۇيگە قالىڭ - قالىڭ كىتاپتاردى ءۇيىپ تاستاپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرىن وقيتىن.
اۋىل اتقامىنەرلەرى ناعيمان شەشە: «ءسىزدىڭ تەنتەگىڭىز وسىنشا ورىسشانى قايدان ۇيرەنىپ ءجۇر؟» دەيتىن.
... سويتسەم ءوزىن - ءوزى وقىتىپتى عوي، شىراعىم.
ءىىى وقۋشى:
ناعيمان اپانىڭ ايتۋىنشا، ءۇيدىڭ تۇڭعىشى بولعاسىن با؟ مۇقاعالي تيىن اجەسىنە جاقىن ەدى.
... اجە، سەن بىرگە ءجۇرسىڭ مەنىمەنەن،
ولىگە مەن ءوزىڭدى تەلىمەگەم.
اق كيمەشەك كورىنسە، سەنى كورەم،
اق كيمەشەك جوعالسا، نەنى كورەم؟ – دەپ ءوزى جىرلاعانداي، مۇقاعالي ەر مىنەزدى، ايبىندى اجەسىن ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. تيىن اجە بىردە كوكپار تارتىپ ءجۇرىپ اتتان جىعىلىپ مەرتىككەن جۇبايى ماقاتايدىڭ اياعىن «بۇل ەندى ساعان اياق بولمايدى» دەپ، دارىگەردىڭ كەلۋىن كۇتپەستەن، جىلىنشىگىنىڭ سىنعان جەرىنەن بالتامەن شاۋىپ تاستاسا كەرەك. سونى بىلەتىن كونەكوز اۋىل تۇرعىندارى قايسارلىعىنا بايلانىستى مۇقاعاليدى «تيىن اجەسىنە تارتقان دەيدى ەكەن.
ءىV وقۋشى:
ادەبيەتكە قۇشتارلىعىنىڭ قاينار كوزى قاراسازدان باستاۋ العان مۇقاعالي ورتا مەكتەپتى نارىنقولداعى مەكتەپ – ينتەرناتتا بىتىرەدى. ودان كەيىنگى جىلداردا جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرنەشەۋىنە ەش قيىندىقسىز - اق ءتۇسىپ، اۋەلى قازمۋ - دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە، ودان كەيىن شەت تىلدەر ينستيتۋتىنا قايتادان قازمۋ - دىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە قابىلدانادى.
1973 جىلى ماسكەۋدىڭ م. گوركيي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى اتانادى. ءبىراق ونى اناسى ايتقانداي ونى تاۋىسقان جوق. ولاردىڭ بىلەتىنىن ءوزىم دە بىلەدى ەكەم.
«الماتىمدى ساعىندىم. بالالارىمنىڭ قاسىندا بولايىن دەپ كەتتىم دە قالدىم»- دەپ ءبىر جىلدان سوڭ ەلگە قايتا ورالادى.
V وقۋشى:
... اناسىنىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنسەك، مۇقاعالي ون ءتورت - ون بەس جاسىنا ولەڭگە شىڭداپ دەن قويا باستاعان. توبەسى الاسا عانا قورجىن تامعا قالىڭ - قالىڭ كىتاپتاردى ءۇيىپ تاستاپ، شارشاماي، شالدىقپاي وقۋمەن بولادى. بۇل ورايدا قازاق ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنەن بولەك، ورىس ادەبيەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە پۋشكين، ەسەنين، بلوك پوەزياسىن سۇيسىنە وقىدى. شەتەل ادەبيەتىنەن گەينە، گەتە، ديۋما، گيۋگو، بايرون، درايزەر، ستەندال ەڭبەكتەرىن، اسىرەسە بالزاك، لوندون، شەكسپير شىعارمالارىن جوعارى باعالايدى.
Vءى وقۋشى:
مۇقاعاليدىڭ كەز كەلگەننىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن ايتۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ وزىنە وپ - وڭاي ءتۇسۋى ارينە اقىننىڭ وقۋ - بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى مەن قابىلەت - قارىمى اسا زور بولعاندىعىنىڭ ايعاعى.
ساعان تانىس ادىر، قىرقا بەتتەگى،
جىڭعىل، جۋسان، توبىلعىلار كوكتەدى.
راحاتتا ءىش - سىرتى اۋىلدىڭ،
قۋانتساڭشى سەن دە، ساۋلەم، كەپ مەنى - دەپ ساعىنىشتى جىر ارناعان سۇيىكتىسىنە اقىن 1949 جىلى قوسىلىپ، جەكە شاڭىراق كوتەرەدى. ول كەزدە مۇقاعالي 18، ال سۇيگەن جارى لاشىن 21 جاستا بولادى.
باستاپقىدا اقىن تۋعان جەرىندە دە اۋىلدىق كەڭەس حاتشىسى، قاراسازداعى باستاۋىش مەكتەپتە ورىس ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى، اۋداندىق گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بولىپ قىزمەت ەتەدى.
Vءىى وقۋشى:
العاشقى جىر جيناعى جارىققا شىققاندا 33 جاستا بولعان مۇقاعاليدىڭ نەبارى ون ەكى جىلدىق ءومىرى قالعاندى. سونى سەزىپ - بىلگەندەي اقىن جۇرەگى الابوتەن اسىعادى.
قاي كۇنى مەنىڭ ءتامامدالدى داستانىم؟
بىتپەسە ەكەن جاڭادان عانا باستادىم...
- دەپ جانۇشىرا ءۇن قاتادى. قالامى جازۋدان قۇرعاماعان اقىننىڭ 1964 - 1976 جىلدار ارالىعىندا سەگىز جىر جيناعى جارىق كورەدى. جالپى، مۇقاعالي ماقاتايەۆ مىڭنان استام ولەڭ جازىپ، «يليچ»، «رايىمبەك! رايىمبەك!»، «موسارت جان ازاسى» ءتارىزدى تاعى دا ءبىرقاتار پوەما - تولعاۋلار، كوركەم اۋدارمالار قالدىرادى. اقىن قاي تاقىرىپتى جازسا دا جان جۇرەگىمەن تەبىرەنىپ، اقىندىق شابىتپەن، سۋرەتكەرلىكپەن، شەبەرلىكپەن جەرىنە جەتكىزە جازادى. بۇل ورايدا:
مەن جىرلايمىن، سىرلاسامىن،
سىرى ءبىر زامانداسپەن مۇڭداسامىن.
كوگەندەپ جىر قوساعىن،
كەلمەيدى جىر جاساعىم - دەگەن اقىن ءسوزى - ونىڭ شىن سىرى. ول ولەڭدى جاساماعان، پەرىشتە جىر اقىنعا كوكتەن ۇزدىكسىز قۇيىلۋىمەن بولعان. ءوزىنىڭ ايتقانىنداي، كەي كەزدەرى ول ءتىپتى جازۋعا دا ۇلگەرە الماعان.
ەڭ ءبىر كەرەمەتى مۇقاعالي پوەزيا جانرىنا عانا ەمەس، پروزا، دراما، سىن سالاسىنا دا قالام تارتىپ، «قۇلپىتاس»، «مارۋسيانىڭ تاۋى»، «وزگەرمەپتى»، «اجە» اڭگىمەلەرى مەن «قوس قارلىعاش»، «جىل قۇستارى» پوۆەستەرىن، «قوش، ماحاببات» پەساسىن جازدى. ءبىر وكىنىشتىسى، اقىننىڭ پروزالىق شىعارمالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادەبيەتشى قاۋىمنىڭ زەرتتەۋ، زەردەلەۋ اياسىنان تىس قالىپ كەلەدى.
Vءىىى وقۋشى:
زامانداستارى جالپى، مۇقاعاليدىڭ كوزىن كورگەن ۇلكەندى - كىشىلى قاۋىم ءبىراۋىزدان اقىننىڭ ەرەكشە اقكوڭىل، اقجۇرەك، مەيىرىمدى جان بولعاندىعىن ايتادى. سونىمەن بىرگە، وتىرىككە جانى قاس، كولگىرسۋدى سۇيمەيتىن، شىندىقتى بەتكە ايتاتىن كەسەك تۇلعاسىن، ءىرى مىنەزىن ەلجىرەي ەسكە الادى. ۇلكەن قىزى مايگۇل 11 جاسىندا موتوسيكل قاعىپ قايتىس بولادى. بۇل جايتتى ءوز ەستەلىگىندە قامىعا ەسكە العان ناعيمان اجە: ەلىنە، وسىدان باستاپ بالام سەندەي بۇزىلدى. قاتتى كۇيزەلەدى. يىعى ءتۇسىپ، سىلىنىپ سالا بەردى. مىنەزىندە دە وزگەرىس پايدا بولدى. سويتسەم، نە كىتابىن شىعارا الماي نە قامقور الاقاننىڭ شۋاعىنا بولەنە الماي قينالىپ جۇرگەن كەزى ەكەن عوي. «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق» دەگەندەي، قىزىنىڭ ءولىمى قوسىلىپ، ءجۇنجىپ - اق كەتتى. مۇقاعاليدىڭ تىرشىلىكتە مانساپ پەن بايلىقتىڭ قىزىعىن كورمەگەنىنە تۋعان اناسىمەن، جان جارى لاشىن كۋا» – دەيدى.
ءىح وقۋشى:
جاسى قىرىقتان اسقان سوڭ - اق نە اۋرۋ ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر ءبىر دەرت جابىستى. اندا - ساندا تارىعىپ وتىرىپ قينالعانىن، ۇيىقتاي الماي شىققانىن ايتاتىن. ارا - اراسىندا اۋرۋحاناعا جاتىپ ەمدەلىپ ءجۇردى. ولەرىنەن ءبىراز جىل بۇرىن ماسكەۋگە بارىپ، ادەبيەتشىلەردىڭ ۇلكەن وقۋىن وقىدى ەمەس پە؟ ونى دا تاۋىسقان جوق.
جالعان دۇنيە - اي! ءبىر بايقاعانىم، اۋرۋ جانىنا باتقاندا قاتتى كۇيزەلىپ ءجۇردى. انشەيىندە تاۋ تۇلعالى شىراعىمنىڭ ەتى قاشىپ، ءىرى سۇيەكتەرى ساۋدىراپ سالا بەردى عوي. نەسىن ايتايىن... ايتەۋىر قالامىن قولىنان تاستاعان جوق. وڭاشا ۇيدە كۇبىرلەپ، سويلەپ، تولعاتقان اناداي كۇي كەشكەن كۇندەرىن دە كوردىم. اينالدىرعان اۋرۋ الماي قويمايدى»- دەگەندەي، ارىستاي ازاماتىمىزدان ايرىلىپ تىندىق. بۇل 1976 جىلدىڭ 27 ناۋرىزى بولاتىن.
ءى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ
1. «وي شاقىرۋ» ءادىسى بويىنشا م. ماقاتايەۆتى ءار قىرىنان تانىتۋ.
م. ماقاتايەۆ
ءى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ
2. «شاشۋ» ويىنى.
1. اقىن ءومىربايانى تۋرالى نە بىلەمىز؟
2. مۇقاعاليدىڭ اكە - شەشەسى جايىندا نە بىلەمىز؟
3. مۇقاعاليدىڭ اجەسى تۋرالى نە بىلەسىڭدەر؟
4. اقىننىڭ انگە قوسىلىپ ايتىلاتىن ولەڭدەرىن اتا؟
5. اقىننىڭ قانداي جيناقتارىن بىلەسىڭدەر؟
6. ولەڭ دەگەنىمىز نە؟
7. اقىن جايىندا جازىلعان ەستەلىكتەردەن...
ءىى. ماعىنانى اجىراتۋ
1. اقىننىڭ سىر ساندىعىن اقتارعاندا..
«ەلىم باردا»، «قارا ولەڭ»، «اناۋ - اسپان، مىناۋ - ب ا ق»، «قايىرلى ءتۇن» ولەڭدەرىن جاتقا ايتۋ.
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ولەڭدەرىنە ساتىلاي كەشەندى تالداۋ
1. اۆتورى
2. تاقىرىبى
3. جانر ءتۇرى
4. قۇرىلىسى:
ا) شۋماق
ءا) تارماق
ب) بۋناق
ۆ) بۋىن
گ) ۇيقاس
5. ادەبي ت/ق ۇعىمدار
ا) تەڭەۋ
ءا) مەتافورا
ب) ەپيتەت
ورمانىڭ دا شۋلاماسىن،
سۋلارىڭ دا تۋلاماسىن.
اق باستى الا تاۋلارىڭ دا،
كۇڭىرەنبەسىن، جىلاماسىن.
اقىنمىن دەپ مەن قالاي ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوزى ايتقانىن قايتالادىم.
كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن.
نە سىيلاسىن، نەسىن بەرسىن ەل ماعان؟!
تۇرساق ەكەن، ەلىم دە امان، مەن دە امان.
تاۋلار مەنىڭ تاۋسىلمايتىن باقىتىم،
ال ىرىسىم – ۇلانعايىر كەڭ دالام.
قۋ بۇتاعىن قۇشاقتاپ،
تۇك سۇيەدى كارى ەمەن.
قىس – تازالىق، قىس اپپاق،
ءارى وكىنىش، ءارى ولەڭ.
قورىتىندى ءسوز:
تىرلىگىندە شەكپەن كيمەي، شەن الماي،
ەڭبەگىنىڭ قىزىعىن دا كورە الماي.
وت بولىپ جانىپ، ءوتىپ كەتكەن اقىنعا،
ماڭگىلىك قىپ ءومىر بەرگەن ولەڭ - اي - دەي كەلىپ، “قازاق پوەزياسىنىڭ ءحانتاڭىرى” اتاعىنا يە بولعان مۇقاعاليدىڭ ءوزى ولسە دە ولەڭى ماڭگى جاس ۇرپاقپەن جاسايتىنىنا سەنىمدىمىز.
ۇيگە تاپسىرما:
1.«مەنىڭ مۇقاعاليىم» دەگەن تاقىرىپتا شىعارما جازۋ.
2. مۇقاعالي شىعارمالارىنا ءسوزجۇمباقتار قۇراستىرۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
