ناۋرىز مەيرامىنىڭ تاريحي ءتۇپ - تامىرىنا ۇڭىلسەك...
ناۋرىز مەيرامىنىڭ تاريحي ءتۇپ - تامىرىنا ۇڭىلسەك...
حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن جەلىسى ۇزىلمەي جەتكەن كونە سالت - داستۇرلەرى مەن ادەت - عۇرىپتارى رۋحاني، مادەني جانە ادامگەرشىلىك دۇنيەمىزدەگى قىمبات قازىنالارىمىزدىڭ ءبىرى. ادامزات بالاسىنىڭ ءوزىن قورشاعان ورتامەن قارىم - قاتىناسى نەگىزىندە تۋىنداعان حالىقتىق سالت - داستۇرلەر، ءدىني ادەت - عۇرىپتار، ماۋسىمدىق حالىقتىق مەرەكەلەر جانە وتباسىلىق توي – تومالاقتار دەپ ءۇش توپقا بولىنەدى. ءدىني ادەت - عۇرىپتارعا وتە ەرتەدەن قالىپتاسقان ءتۇرلى ىرىم - سىرىم، نانىم - سەنىمدەرمەن بىرگە زورواستريزم، بۋددا، شامان، يسلام دىندەرىنەن ەنگەن راسىمدەر جاتادى. ال ماۋسىمدىق مەرەكەلەرگە جالپىحالىقتىق تويلار - جىل باسى تويى - ناۋرىز، جاز تويى - قىمىزمۇرىندىق، كۇز مەيرامى - ميزام (شوپاندار تويى مەن سابانتوي)، قىس تويى - سوعىم ەنەدى.
ادام بالاسى شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن باستاپ قارتايىپ دۇنيەدەن وتكەنگە دەيىنگى ءومىرى ۇنەمى سان عاسىرلىق نانىم - سەنىمى، تانىم – تۇسىنىگى، قوعامدىق دامۋ بارىسىنداعى ىزدەنىستەرى جيناقتالعان سالت - داستۇرلەر اياسىندا بولادى.
«حالقىم قانداي دەسەڭ، سالتىمنان سىناپ ءبىل» دەمەكشى، سالت - داستۇرلەردەن ۇلتتىڭ مىنەز – قۇلقى، ۇلگى - ونەگەسى، زەيىن - زەردەسى، دانالىعى مەن دارالىعى، شەشەندىگى مەن تاپقىرلىعى، اقىل - ويى، سونداي - اق، جاراتۋشى مەن جاراتىلىسقا، ءوزىن قورشاعان جاندى، جانسىز الەمگە دەگەن مورالدىق، تانىمدىق، ەتيكالىق كوزقاراستارى كورىنەدى، ياعني، سالت - ءداستۇر دەگەنىمىز - حالىقتىڭ رۋحاني وزەگى، مادەنيەتىنىڭ دىڭگەگى، ءتىلىنىڭ تىرەگى بولىپ سانالادى.
ناۋرىز - وتە كونەدەن كەلە جاتقان مەيرام. كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەر شارىنداعى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ءداستۇرلى مەيرامىنا اينالىپ وتىرعان بۇل مەرەكەنىڭ قاشاننان بەرى تويلانىپ كەلە جاتقانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن.
كوشپەلىلەردىڭ بايىرعى استرونوميالىق تۇسىنىگى بويىنشا، ءاربىر جىل التى اي جاز («ياس») بەن التى اي قىسقا («قىش») بولىنگەن. تىلىمىزدەگى «التى اي جاز بويى»، « الا جازداي»، «التى اي قىس بويى»، «الا قىستاي» سەكىلدى ءسوز ورالىمدارىن وسى ءبىر تۇسىنىكتىڭ جاڭعىرىعى دەسەك بولادى. جاز ايلارىندا دۇنيە كەڭىپ، شارۋادان مويىن بوساپ، جەر بەتىن قۋانىش، شاتتىق جايلايتىندىقتان - «جاعىمدى»، ال قىس ايلارىندا سۋىق، اشتىق، جۇت بولاتىندىقتان «جاعىمسىز» سانالعان. اۋەلگى ادامداردىڭ جاقسىلىق پەن جاماندىققا جان ءبىتىرىپ، ولاردى ادام بەينەسىندە ايتىستىرىپ، كۇرەستىرگەنى تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەر كونە جازبالاردا ساقتالعان. ماسەلەن، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى «اۆەستا» كىتابىندا، ءحى عاسىرداعى تۇركى تىلدەرىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى - «ديۋاني لۇعات – ات - تۇرك» سوزدىگىندە، سونداي - اق قازاق حالقىنىڭ قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەرىندە وسىنداي ۇقساس سيۋجەتتەر قايتالانىپ وتىرادى. سوعدىلىقتار جاقسىلىققا «احۋرومازدا»، جاماندىققا «احيرمان» دەپ ات قويسا، بۇرىنعى قازاقتار جاقسىلىقتى «كيە»، جاماندىقتى «كەسىر»، قىستى «زىمىستان»، جازدى «تابىسقان» دەپ اتاعان. قازاقتار ءبىر جىلدى ءارقايسىسى وتىز كۇننەن تۇراتىن ون ەكى ايعا بولگەن. جىل سوڭىنداعى ساناتقا كىرمەي قالعان 5(6) كۇن - «بەس قوناق» دەپ اتالادى. بۇنى فارسىلار «فەندجي»، سوتيستىك كۇنتىزبەدە «ەپاگومەناي» (شولاق اي) دەيدى. ەجەلگى سەنىم بويىنشا جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ جان الىپ، جان بەرىسىپ ءومىر ءۇشىن كۇرەسۋى ساناتقا كىرمەي قالعان وسى ۋاقىت ارالىعىنا سايكەس كەلەدى. وسى ءبىر «جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر، ءولىنىڭ ءارى تارتار، ءتىرىنىڭ بەرى تارتار» قيىن، قىستالاڭ كەزدەرى حالىق تىلىندە «ءولىارا» دەپ اتالادى. قازاقتار وسى ءبىر 5 (6) كۇندى وتكىزىپ جىبەرمەي جولاۋشى شىقپايدى، قونىس اۋدارمايدى، جيىن - توي جاسامايدى، مال سويىپ، قوناق شاقىرمايدى. اقساقالدار ءولىارادا «اپىر - اي، قايتەر ەكەن» دەپ اۋىل يتتەرىن دە ۇرگىزبەگەن.
قىس پەن جازدىڭ حالىق ساناسىنداعى وسى ءبىر كورىنىسى كەيبىر عالىمداردىڭ ناۋرىز مەيرامىنىڭ شىعۋ تەگىن دۋاليستىك تۇسىنىكتەن ىزدەپ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، قىس پەن جازدىڭ، سۋىق پەن جىلىنىڭ، قايىرىمدىلىق پەن قاتىگەزدىكتىڭ كۇرەسىنەن تۋعان دەگەن وي قورىتىندىلاۋىنا سەبەپ بولدى. الايدا، «ەكى جارتى - ءبىر ءبۇتىن»، «بىرلىك بولماي، تىرلىك بولماس»، «تىرشىلىك كوزى - بىرلىكتە» دەگەن حالىق دانالىعىنا ۇڭىلسەك، اتا - بابالارىمىزدىڭ جاراتىلىس جايىنداعى تۇسىنىگى باسقاشا بولعاندىعىن بايقايمىز. ءبىرىنسىز ءبىرى بولمايتىن، ۇنەمى ءبىرىن ەكىنشىسى الماستىرىپ وتىراتىن تىرشىلىكتىڭ قۇرالىم بولشەكتەرىنىڭ ۇيلەسىمدى بىرلىگىنەن ءبىر تۇتاس جاراتىلىس، تىرشىلىك تۋسا كەرەك. كوشپەلىلەر جىل باسىن ناۋرىزدان باستايدى.
№159 گيمنازيانىڭ
تاريح جانە قۇقىق پاندەرىنىڭ ءمۇعالىمى
اسانبەكوۆا گ. س.
ناۋرىز مەيرامىنىڭ تاريحي ءتۇپ - تامىرىنا ۇڭىلسەك... جۇكتەۋ
حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن جەلىسى ۇزىلمەي جەتكەن كونە سالت - داستۇرلەرى مەن ادەت - عۇرىپتارى رۋحاني، مادەني جانە ادامگەرشىلىك دۇنيەمىزدەگى قىمبات قازىنالارىمىزدىڭ ءبىرى. ادامزات بالاسىنىڭ ءوزىن قورشاعان ورتامەن قارىم - قاتىناسى نەگىزىندە تۋىنداعان حالىقتىق سالت - داستۇرلەر، ءدىني ادەت - عۇرىپتار، ماۋسىمدىق حالىقتىق مەرەكەلەر جانە وتباسىلىق توي – تومالاقتار دەپ ءۇش توپقا بولىنەدى. ءدىني ادەت - عۇرىپتارعا وتە ەرتەدەن قالىپتاسقان ءتۇرلى ىرىم - سىرىم، نانىم - سەنىمدەرمەن بىرگە زورواستريزم، بۋددا، شامان، يسلام دىندەرىنەن ەنگەن راسىمدەر جاتادى. ال ماۋسىمدىق مەرەكەلەرگە جالپىحالىقتىق تويلار - جىل باسى تويى - ناۋرىز، جاز تويى - قىمىزمۇرىندىق، كۇز مەيرامى - ميزام (شوپاندار تويى مەن سابانتوي)، قىس تويى - سوعىم ەنەدى.
ادام بالاسى شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن باستاپ قارتايىپ دۇنيەدەن وتكەنگە دەيىنگى ءومىرى ۇنەمى سان عاسىرلىق نانىم - سەنىمى، تانىم – تۇسىنىگى، قوعامدىق دامۋ بارىسىنداعى ىزدەنىستەرى جيناقتالعان سالت - داستۇرلەر اياسىندا بولادى.
«حالقىم قانداي دەسەڭ، سالتىمنان سىناپ ءبىل» دەمەكشى، سالت - داستۇرلەردەن ۇلتتىڭ مىنەز – قۇلقى، ۇلگى - ونەگەسى، زەيىن - زەردەسى، دانالىعى مەن دارالىعى، شەشەندىگى مەن تاپقىرلىعى، اقىل - ويى، سونداي - اق، جاراتۋشى مەن جاراتىلىسقا، ءوزىن قورشاعان جاندى، جانسىز الەمگە دەگەن مورالدىق، تانىمدىق، ەتيكالىق كوزقاراستارى كورىنەدى، ياعني، سالت - ءداستۇر دەگەنىمىز - حالىقتىڭ رۋحاني وزەگى، مادەنيەتىنىڭ دىڭگەگى، ءتىلىنىڭ تىرەگى بولىپ سانالادى.
ناۋرىز - وتە كونەدەن كەلە جاتقان مەيرام. كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەر شارىنداعى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ءداستۇرلى مەيرامىنا اينالىپ وتىرعان بۇل مەرەكەنىڭ قاشاننان بەرى تويلانىپ كەلە جاتقانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن.
كوشپەلىلەردىڭ بايىرعى استرونوميالىق تۇسىنىگى بويىنشا، ءاربىر جىل التى اي جاز («ياس») بەن التى اي قىسقا («قىش») بولىنگەن. تىلىمىزدەگى «التى اي جاز بويى»، « الا جازداي»، «التى اي قىس بويى»، «الا قىستاي» سەكىلدى ءسوز ورالىمدارىن وسى ءبىر تۇسىنىكتىڭ جاڭعىرىعى دەسەك بولادى. جاز ايلارىندا دۇنيە كەڭىپ، شارۋادان مويىن بوساپ، جەر بەتىن قۋانىش، شاتتىق جايلايتىندىقتان - «جاعىمدى»، ال قىس ايلارىندا سۋىق، اشتىق، جۇت بولاتىندىقتان «جاعىمسىز» سانالعان. اۋەلگى ادامداردىڭ جاقسىلىق پەن جاماندىققا جان ءبىتىرىپ، ولاردى ادام بەينەسىندە ايتىستىرىپ، كۇرەستىرگەنى تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەر كونە جازبالاردا ساقتالعان. ماسەلەن، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى «اۆەستا» كىتابىندا، ءحى عاسىرداعى تۇركى تىلدەرىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى - «ديۋاني لۇعات – ات - تۇرك» سوزدىگىندە، سونداي - اق قازاق حالقىنىڭ قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەرىندە وسىنداي ۇقساس سيۋجەتتەر قايتالانىپ وتىرادى. سوعدىلىقتار جاقسىلىققا «احۋرومازدا»، جاماندىققا «احيرمان» دەپ ات قويسا، بۇرىنعى قازاقتار جاقسىلىقتى «كيە»، جاماندىقتى «كەسىر»، قىستى «زىمىستان»، جازدى «تابىسقان» دەپ اتاعان. قازاقتار ءبىر جىلدى ءارقايسىسى وتىز كۇننەن تۇراتىن ون ەكى ايعا بولگەن. جىل سوڭىنداعى ساناتقا كىرمەي قالعان 5(6) كۇن - «بەس قوناق» دەپ اتالادى. بۇنى فارسىلار «فەندجي»، سوتيستىك كۇنتىزبەدە «ەپاگومەناي» (شولاق اي) دەيدى. ەجەلگى سەنىم بويىنشا جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ جان الىپ، جان بەرىسىپ ءومىر ءۇشىن كۇرەسۋى ساناتقا كىرمەي قالعان وسى ۋاقىت ارالىعىنا سايكەس كەلەدى. وسى ءبىر «جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر، ءولىنىڭ ءارى تارتار، ءتىرىنىڭ بەرى تارتار» قيىن، قىستالاڭ كەزدەرى حالىق تىلىندە «ءولىارا» دەپ اتالادى. قازاقتار وسى ءبىر 5 (6) كۇندى وتكىزىپ جىبەرمەي جولاۋشى شىقپايدى، قونىس اۋدارمايدى، جيىن - توي جاسامايدى، مال سويىپ، قوناق شاقىرمايدى. اقساقالدار ءولىارادا «اپىر - اي، قايتەر ەكەن» دەپ اۋىل يتتەرىن دە ۇرگىزبەگەن.
قىس پەن جازدىڭ حالىق ساناسىنداعى وسى ءبىر كورىنىسى كەيبىر عالىمداردىڭ ناۋرىز مەيرامىنىڭ شىعۋ تەگىن دۋاليستىك تۇسىنىكتەن ىزدەپ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، قىس پەن جازدىڭ، سۋىق پەن جىلىنىڭ، قايىرىمدىلىق پەن قاتىگەزدىكتىڭ كۇرەسىنەن تۋعان دەگەن وي قورىتىندىلاۋىنا سەبەپ بولدى. الايدا، «ەكى جارتى - ءبىر ءبۇتىن»، «بىرلىك بولماي، تىرلىك بولماس»، «تىرشىلىك كوزى - بىرلىكتە» دەگەن حالىق دانالىعىنا ۇڭىلسەك، اتا - بابالارىمىزدىڭ جاراتىلىس جايىنداعى تۇسىنىگى باسقاشا بولعاندىعىن بايقايمىز. ءبىرىنسىز ءبىرى بولمايتىن، ۇنەمى ءبىرىن ەكىنشىسى الماستىرىپ وتىراتىن تىرشىلىكتىڭ قۇرالىم بولشەكتەرىنىڭ ۇيلەسىمدى بىرلىگىنەن ءبىر تۇتاس جاراتىلىس، تىرشىلىك تۋسا كەرەك. كوشپەلىلەر جىل باسىن ناۋرىزدان باستايدى.
№159 گيمنازيانىڭ
تاريح جانە قۇقىق پاندەرىنىڭ ءمۇعالىمى
اسانبەكوۆا گ. س.
ناۋرىز مەيرامىنىڭ تاريحي ءتۇپ - تامىرىنا ۇڭىلسەك... جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
تۇستەردىڭ سيمۆوليكاسى ەجەلگى تاريحقا يە. استرولوگيادا سپەكترالدىق 7 ءتۇس بەرەتىن كۇن ساۋلەلەرى 7 نەگىزگى پلانەتالارعا سايكەستەندىرىلەدى: قىزىل – مارستىڭ ءتۇسى، كوك – ۆەنەرا ءتۇسى، سارى – مەركۋريي ءتۇسى...
