InfoHub Logo

وتكەن كۇندە نۇرالى حان سىرىم باتىرعا قۇدا بولام دەپ ءبىر كىسى جىبەرگەن. سوندا كەلگەن ادامنىڭ ايتقانى سىرىمعا نۇرالى حان ءسوزى دەپ: «دوسقا سالەم ايت، دوستىعىمدى اسىرايىن دەپ ويلادىم، ماسليحات بولسا»، — دەگەن. سوندا سىرىمنىڭ ايتقانى دەيدى: «توتىقپاس اسىل بولاتقا التىننان ناقىش جۇرمەيتىن، اتاسىنىڭ سالتىنان قاراعا حان ەرمەيتىن، داريادان شىققانمەن جاۋھار تاس التىنعا باسىن بەرمەيتىن»، — دەگەن ەكەن. بۇل ءسوزدى جىبەرگەن كىسى حانعا ايتىپ كەلگەن سوڭ، حان تاعى دا ءبىر كىسى جىبەرىپتى ءسوز بىلەتىن.

ول كىسى كەلىپ مىنا ءسوزدى ايتقان سىرىمعا حان ايتتى دەپ: «اسىل بەرەن الماستىڭ بالداعى التىن بولاتىن، ەكى جاقسى باس قوسسا، دوس بولىپ كوڭىلى تولاتىن، بويامالى اسىل ەمەسپىز عوي، كۇنگە تيسە، وڭاتىن»، — دەپتى نۇرالى. سوندا سىرىم قاسىنداعى وتىرعان ءبىر بي ادامعا:

— بۇعان نە ايتامىز؟ — دەپتى. سوندا ول ادامنىڭ ايتقانى دەيدى:

— جوعارىعا قولىن سوزباعان جاماننىڭ ءىسى، ەڭسەگە كەلگەن جاقسىنىڭ ءقادىرىن بىلمەگەن ناداننىڭ ءىسى، دۇرىس ايتقاندى دۇرىس دەگەن تۇسىنەتىن ماماننىڭ ءىسى دەگەن جانە دە ايتقان ءسوزىن قايتىپ السا، حان بالاسىنا وكپە ارت، سالعان جۇكتى تارتباي تاستاسا، نار بالاسىنا وكپە ارت دەگەن، — دەيدى. سوندا سىرىم ايتقانى:

— ولاي بولسا، بەك قوش، حان دەگەنى بولسىن، ورتا كوڭىل تولسىن، ەكى جاقسى باس قوسىپ، ءبىر ورىنعا ءبىر تىلەكپەن قونسىن، — دەيدى.

ال ەندى سونان سوڭ قۇداي دەسىپ، قۇدا بولىسىپ كەتىپتى، بۇل قۇدالىققا ءۇش جىل ءوتىپتى. ءبىر كۇندەردە حاننىڭ وزىنەن باسقا ادام كەلىپ، قونىپ جايلامايتىن حان كولى دەگەنگە سىرىم مىڭ جىلقى، قىرىق ۇيمەن كەلىپ، رۇحساتسىز قونىپ العان.  حان ەستىپ ءبىر كىسى جىبەرىپتى. «كوك وراي عوي، بۇ قالاي؟ ءبيدىڭ ەسىندە بولسىن»، — دەيدى، جىبەرگەن كىسىگە سوندا سىرىم ايتقانى:

— اسىل، اسىل،
اسىل بولساڭ، شىدا،
اياققا باسىل.
قۇداي دەسكەن دوس بولساڭ،
جاقسىلىعىن اسىر،
جاماندىعىن جاسىر.
ەكى جاقسى باس قوسسا،
اعىندى دارياداي تاسىر.
ەكى جاقسى اداسسا،
بالىقتاي باسىنان ساسىر.
وزىنەن وزگەنى كورمەسە،
حالقىنا پايدا بەرمەسە،
حاندى دا قايعى باسار.
حاننان كەلدى ءبىر سالەم،
الدى-ارتى جوق قۇر سالەم،
بۇعان نە دەپ ايتساق، جاراسار.
كوك ورايعا شىققان كوك ءشوپ،
ول ءشوپتىڭ يەسى كوپ،
سول كوك وراي ءشوپتى تاۋىستى.
دوستىنىڭ مالىن جەپ،
قۇداي دەسكەن قۇداسىنا جىبەرىپتى
حان «سالەم» دەپ.
تۇسىنگەنگە بۇل ءبىر عيبرات،
بىلمەيتىنگە سالعان بۇل ءبىر ەپ.
شىن اسىل بولسا، ازباسىن،
بويامالى اسىل بولماسا،
ايتا بەر حانعا سولاي دەپ»، —

دەگەن. حان جىبەرگەن حابارشى سىرىم ءسوزىن حانعا ايتىپ بارعاندا، حان شالقاسىنان ءتۇسىپتى. «قۇدا بولمايىم، ەندى بولماسپىن» دەپ شامدانىپ، ارازدىقتىڭ باسى سول بولعان دەيدى. ال ەندى بۇلاردىڭ اراسىنا ءجۇرىپ، ەشكىم كەلىستىرە المايدى. بىرنەشە اي، جىلدار وتكەن سوڭ، التەكە ۇكى ءبيدىڭ دۋاسى بولىپ، سوعان قىرىق ءۇي تىگىپ، ەڭ جاقسىسى ءقادىرلى ءبىر ءۇيدى، ال ەندى ءار رۋدىڭ باستى ءقادىرلى ادامدارىنان عانا ءۇش-تورت ادامنان كىرگىزىپ، باسشى ادامداردىڭ باسىن قوسارمىز دەپتى. سولاي ەتكەن. سول ۇيگە جاقسى ادامدار، باسشى ادامدار كىرگەن، ىشىندە سىرىم دا بولعان كورىنەدى.

ال ەندى وسى جينالىستا «حان مەن سىرىمدى باسىن قوسىپ كەلىستىرەم، ەگەردە بۇل ەكەۋىن كەلىستىرە الماسام، ادام بولىپ اتقا مىنگەنىم قۇرىسىن»، — دەپ، كەردەرى قۇناس دەگەن وتىز ءبىر جاسىندا تور جورعا اتىنا ءمىنىپ، كوپ جينالعان دۋاعا كەلىپ، ماناعى جاقسىلارعا تىككەن ءۇيدىڭ سىرتىنا كەلىپ تۇرعاندا، ات ۇستاۋشى جاستارعا ايتقان: «وسى ۇيدەگى جاقسىلاردان، باستىلاردان تىلەيتىن تىلەگىم بار، سول تىلەگىمدى بەرسە تۇسەمىن، ەگەردە تىلەگىم بەرىلمەسە، قايتىپ بارىپ ۇيىمە تۇسەرمىن. يگى جاقسىلاردان ارنايى كەلىپ، وسىنداي جينالىستا سۇراعان تىلەكتى الماسام ولگەن كىسى بولعانىم»، — دەگەن. سول ءسوزدى جىگىتتەر ۇيدەگى باستى ادامدارعا ايتقان. قۇناس سولاي دەپ ايتادى دەپ. سوندا ۇيدەگى جاقسىلار حوش بولادى. «كەلسىن، تىلەگىن بەرەمىز»، — دەپتى. قۇناس ءتۇسىپتى، ال ەندى اقساقالدارعا سالەم بەرىپ كىرىپ بولعان سوڭ، قۇناستىڭ ايتقانى:

«ساردار بەك، سارى ازامات تولىپ وتىر،
وتە ۇلكەن قۇرما كەڭەس بولىپ وتىر.
مىناۋ سىرەكەم حانمەن بىرگە بولماعان سوڭ،
قۇناسىڭ سوعان رۇحسات سۇراپ كەلىپ وتىر.
جۇرەمىن ەكى دوستىڭ اراسىنا،
ءسوزىمنىڭ ايىپ شالاسىنا.
ارادا كەك بولعانداي ەشنارسە جوق،
قاتەلىك ايتىلعان ءسوز اراسىنا.
حان ۇلى قاشاننان دا الدا جۇرگەن،
قاراماي قارا حالىقتىڭ بالاسىنا.
جاقسىلار رۇحسات بەرسەڭ، تىلەگىم سول،
قايسىلار كەلدى-اۋ حاننىڭ شاماسىنا؟!» —

دەگەندە، جاقسىلار: «رۇحسات، شىراعىم، ءتاڭىرىم جۇرگەن جولىڭدى اشسىن، شايتاننىڭ ءۋاسۋاسى باسسىن!» — دەگەن. حالىق قولىن كوتەرىپ دۇعا قىلعاندا، قاراسا، سىرىم قول كوتەرمەيدى. سوندا قۇناس سىرىمعا قاراپ: «مىناۋ سىرىم اسىل تۋعان زەرەك ەدى، ويلانسا، اقىل-پىكىرى تەرەڭ ەدى، سىرىمنىڭ شىققان تاۋى بيىك بولسىن، ءيىلتىپ حاندى مۇندا اكەلۋى كەرەك ەدى»، — دەگەندە، سىرىم: «ولاي بولسا، اكەلسەڭ — اكەل»، — دەيدى. «حاندى ماعان اكەلۋ ماقسات بولسا»، — دەگەن. «جارايدى!» دەپ حالىق قول كوتەرگەن تاعى. سوندا قۇناس حانعا بارىپ ايتقانى:

— اسسالاۋماعالايكۋم!
الديار، تاقسىر، حانىمىز،
اي مەن كۇنگە پارىمىز،
ورتاداعى جانعان شامىمىز،
باقىتتى ۇزىن عۇمىر بەرىپ،
قايىرلى بولسىن التىن تاعىڭىز!
جاقسى مەن جاماندى تەڭ كوردىڭ،
باي مەن جارلىنى تەڭگەردىڭ.
ەكى دۇنيە دەگەندە اشىق بولعان باعىڭىز،
قالىڭ توپتى قاق جارعان جىلقىداعى سارىمىز،
كەرۋەندى باستاعان تۇيەدەگى نارىمىز.
بۇل ۋاقىتقا كەلگەنشە،
بىر-ەكى اۋىز ءسوزدىڭ ماعىناسىن تابا الماي،
كەتۋلى بەتتەن ارىمىز.
رۇقسات بەرسەڭ، حان يەم،
سول ءسوزىمنىڭ ماعىناسىن سۇرايمىن،
بۇعان قۇلاق سالىڭىز، —

دەگەن ەكەن. جانە دە ايتقان:

— بايگىدە جابى وزا ما،
تاعى وزا ما؟
اققۋدىڭ تەپكىنىنە كول توزا ما،
اسپانداعى ۇشقان قۋعا
كوتەرىلىپ كول قونا ما؟
بولماسا كولگە كەلىپ اققۋ قونا ما؟
قارا حالىق بايتاق جاتقان كول ەدى،
حالقىن اياعىنا باسقان حان وڭا ما؟
تاقسىر-اۋ، قۇرماسى ۇكى ءبيدىڭ بولىپ جاتىر،
جان-جاقتان نەندەي جاقسى تولىپ جاتىر.
ورتادا اي مەن كۇندەي ءسىز كورىنبەي،
دۇشپان كۇلىپ، دوستىڭ كوڭىلى سولىپ جاتىر.
ورتاسىنا قارا حالقىنىڭ ءسىزدى اپارۋعا
قۇناسىڭ سول جايىندا كەلىپ جاتىر.
كەلگەنگە وسى جايدان جاۋاپ كۇتەم،
اۋىزدان شىعار دەپ ءسوز بالداي تاتىر، —

دەگەن ەكەن. سوندا حان ايتقانى:

— اۋ، حانىم، بۇل جيىنعا بارماي بولماس،
تىلەگىن قۇناس مىرزانىڭ بەرمەي بولماس.
ەردىڭ قۇنى ءبىر اۋىز سوزدەن بىتەدى،
شىن سوزگە تۇسىنبەگەن ادام وڭباس.
بارالىق، قارا حالىقتىڭ ءجۇزىن كورەلىك،
وپاسىز جالعان دۇنيە بولماس جولداس، —

دەپ، حانىمدى ەرتىپ جينالىسقا كەلىپتى. حان كىرگەن سوڭ ەسىكتى اشىپ «الديار، تاقسىر» دەپ حالىق تۇرىپ قول الىسقاندا، سىرىم تۇرماي، قول الماي وتىرا بەرگەن. حان سىرىمعا قاراپ يشارالاپ كورىسكىسى كەلگەن، ءبىراق سىرىم تۇرماعان.

سونان سوڭ حان: «قارا حالىق مەنى بۇل جيىنعا، بۇل ماجىلىسكە قورلاۋعا شاقىرعان با؟» دەگەن ويعا قالىپ، تىم-تىرىس ۇندەسپەي وتىرىپ قالعان. سوندا قارامان مالايسارى دەگەن ءسوز باستاپتى. سوندا ايتقانى:

— ءاي، جىگىتتەر، جاراندار،
مەن اڭگىمە ايتايىن
كەلىسىنە قاراڭدار.
ازعىرعان ناپسىگە ەرمەڭدەر،
شايتانعا كوڭىل بەرمەڭدەر.
ءناپسى مەن شايتان ەل ەمەس،
وڭكەي جاقسى جينالىپ
اق جۇزدەرىن كورگەن سوڭ،
ۇندەسپەي قالۋ جول ەمەس.
ەكى جاقسى اداسسا،
جاماندار قىلار كەلەمەج.
شاۋىپ قالعان بوز ەدىم،
ورنى كەلسە، شاپپاي قالاتىن مەن ەمەس.
اي مەن كۇندەي جارقىراعان
ورتاداعى شام ەدى-اۋ،
حاندىكى بولسىن بۇل كەڭەس، —

دەگەن ەكەن. سوندا حان سويلەپتى:

— حالقىم-اۋ، كونەدەن داۋرەن وزدى،
كوندەي قالىڭ قامقا توزدى،
بوزدان شۇبار وزدى،
حاننان قارا وزدى،
انادان قىز وزدى،
بۇل قالاي؟ —

دەگەندە، سىرىم ايتقان كورىنەدى:

— كونەدەن داۋرەن وزسا،
كارىلىكتىڭ جەتكەنى،
قولىنان قايراتىنىڭ كەتكەنى.
بوزدان شۇبار وزسا،
اسىل جۇيرىك شۇبار ەدى،
سول بوزبەن ءبىر جارىسۋعا قۇمار ەدى.
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا،
شۇبارىڭ شاۋىپ وزىپ،
اياعىڭ ءارۋاعى قوزىپ كەتكەنى.
حاننان قارا وزسا،
ۇياتسىز شىركىن بولعانى، —

دەپتى سىرىم. سونان سوڭ قارامان بي دەگەننىڭ ءسوز باستاپ ايتقانى:

— يت جامانى ءتۇز قوريدى،
جىگىت جامانى قىز قوريدى،
ايەل جامانى ەرىن قوريدى،
ەر جامانى جەرىن قوريدى، —

دەگەن. — نە كەرەك وتكەن ءسوز ءوتسىن، كەتكەن ءسوز كەتسىن، حانى مەن قارا. حالقى جارقىرىپ كۇلىپ، جايلاپ سويلەي مۇراتىنا جەتسىن، — دەپ، تۇرىپ كەلىپ حاننىڭ قولىن الىپ، سول رەتپەن حالىق قايتادان قولداسىپ، سوندا سىرىم دا حانمەن قولداسىپ كورىسكەن دەيدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

سىرىم باتىردىڭ شەشەندىك سوزدەرى

سىرىمعا اناسىنىڭ ايتقانى (I نۇسقا)

بايباقتى سىرىم باتىردىڭ اكەسىنىڭ اتىن دات دەپ قويۋدىڭ سىرى؟

---