InfoHub Logo

I

مەنىڭ تۋعان قالام كەرەكۋ، ياعني پاۆلودار اتىرابىندا، باياناۋىل، ەرتىس بويلارىندا حالقىمىزعا اتتارى ايگىلى تاماشا ەنەر يەلەرى، بىرنەشە اقىندار، انشىلەر بولدى. ارىرەكتەن باستاساق اتاقتى بۇحار جىراۋ، جاياۋ مۇسا، ءماشھۇر - ءجۇسىپ، سۇلتانماحمۇت، يسا، ەستاي، مايرا سىندى كەمەڭگەر اقىندار مەن ونەرپازداردىڭ كەلەلى سوزدەرىن. اندەرىن مەن بالا كەزىمنەن ەسىتىپ ءوستىم. بۇحار جىراۋدىڭ دانا تولعاۋلارىن جيىرماسىنشى جىلدارى شىققان جۋرنالداردان وقىپ تانىسقان ەدىم، ال مەنىڭ اينالاداعى جاسى ۇلكەن تۋىستارىم بۇحار جىراۋ، جاياۋ مۇسا، ءماشھۇر - ءجۇسىپ ولەڭ سوزدەرىن باس قوسا قالعان جيىنداردا تاعلىم ەتىپ ايتىپ وتىراتىن... سول ىزگى لەبىزدەر مەنىڭ جاس زەردەمە ەرتە توقىلدى. ال اتاقتى اقىن يسا بايزاقوۆتى 1921 جىلى ءبىزدىڭ تاتتىمبەتتەگى اۋىلىمىزدا كورگەن ەدىم. ورىنبوردان با، الدە قاي جاقتان كەلگەن يسا (ءوزى نەگىزىندە ءبىزدىڭ ەرتىستىڭ تۋماسى عوي) ءبىر ۇلكەن قۇدالىق تويدا، ودان كەيىن قازاقستاننىڭ اۆتونومياسىنا جىل تولۋ مەرەكەسىندە تاماشا ونەر كورسەتتى. ول دومبىراسىن قارشىعانىڭ قاناتىنداي جان-جاعىنا قۇلاشتاي سەرمەپ، ولەڭىن قۇيقىلجىتا انمەن شىرقاعاندا، كوز الدىنداعى قۇبىلىستارعا ارناپ، قاپەلىمدە ءماندى، كۇلكىلى ەلەڭ شىعارعاندا، قالىڭ جيىن ءماز بولىپ، ەرتىس تاسىعانداي دۋ ەتە تۇسكەندە، كەنەت ءبىر كەرەمەت رۋح سىلكىگەندەي مەنىڭ ءدىر ەتە قالعانىم ءالى ەسىمدە. سول ءبىر ساتتە حالىقتى وسىنشاما تەربەتكەن ولەڭ ونەرىنىڭ كەرەمەت قاسيەت ەكەنىن بالا جۇرەگىممەن ءبىرشاما سەزىنگەن سەكىلدىمىن.

يسا بايزاقوۆ اعامەن كەيىن ەسەيىپ، ادەبيەتكە قادام باسقان كەزدەن باستاپ، ساباز اقىن قايتىس بولعان شاعىنا دەيىن ءبىرىمىز — اعا، ءبىرىمىز — ءىنى جاعدايىندا دوس بولىپ كەتتىك.

بالا كۇنگى مەنىڭ ۇستازدارىمنىڭ ەڭ ىقپالدىسى ءوز اكەم نۇرعوجا بولدى. شەشەن، ءبىلىمدى اكە ايتقان اڭىز اڭگىمەلەر، بۇرىنعى بيلەر مەن جىراۋلار سەزدەرى، ءتىپتى ءدىني قيسسا عيبرات حيكاياتتار ۋىز بالا كەزىمنەن مەنىڭ وي-قيالىمدا بەرىك ۇيالاعان ەدى.

باياناۋىلداعى بالتاشىنىڭ بالاسى نۇرعوجانىڭ جاسىنان بىلىمگە، ولەڭگە ىنتاسى بولسا كەرەك، داۋلەتتى اعايىندار ەسكىشە حاتقا جۇيرىك نۇرعوجانى سوناۋ ترويسكيي قالاسىنداعى زەينوللا يشاننىڭ مەدرەسەسىنە وقۋعا جىبەرىپتى. سول مەدرەسەدەن ءدىني تەرەڭ ءبىلىم العان نۇرعوجا كەيىن ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە: «ۇستازدان وقىدىم مەن سەميناريا»،— دەپ ماقتانادى. بۇل كىسى دىندارلىگىمەن قوسا كەزىندە اقىندىقتى دا ماداق ەتكەن ەدى. نۇرعوجا سول ءسوز ونەرىمەن بۇكىل ارقانى ارالاپ، سوناۋ جەتىسۋعا، مامان - تۇرىسبەك اۋلىنا دەيىن بارعانىن كەيىن جۇرتقا جىر عىپ ايتاتىن. قازاندا ءوز كىتابىن شىعارعان ءماشھۇر - جۇسىپتەي كۇردەلى اقىن بولماسا دا، نۇرعوجانىڭ اتاقتى اقان ەسىمەن، سول ءماشھۇر - ءجۇسىپتىڭ ەزىمەن، وراق ءتىلدى يسامەن قاقتىعىسۋىنا قاراعاندا، كەيبىر توپاس بولىستاردى شەنەۋىنە قاراعاندا، بۇل كىسىگە ولەڭ ونەرى دارىماعان دەۋگە بولماس.

1932 جىلى ساكەن سەيفۋللين اقان سەرىنىڭ ولەڭدەرىن كىتاپ ەتىپ شىعاردى. سول جيناقتا اقان سەرى مەن سۇيىندىك نۇرعوجانىڭ ايتىسى كەلتىرىلگەن. اقان سەرىنى نۇرعوجا سالەم بەرىپ تانىسۋ ءۇشىن كوكشەتاۋعا ادەيى ىزدەپ بارىپتى. بۇرىن ەسىمى بەلگىسىز، وزىنەن جيىرما بەس جاس كىشى، الدەقايدان پايدا بولعان نۇرعوجانى تاكاپپار اقان قابىلدامايدى، سول ماڭداعى اشىقاۋىز دەگەنمەن جولىعىپ ايتىسىپ كەر،— دەپ نۇرعوجانىڭ ءوتىنىش حاتىنا اقان سەرى كىدى جاۋاپ قايىرادى. سوندا نۇرعوجا اقان سەرىگە:

مەن ءوزىم توت باسپاعان اسىلدايمىن،
ەشكىمگە جالىنىپ مەن باس ۇرمايمىن.
اشىقاۋىز مولدامەن ايتىس دەپسىڭ،
مەن وعان كوكتەن تۇسكەن جاسىندايمىن،—

دەپ باتىلدىق سوزدەردى ايتادى دا، ايتىسقا اقاننىڭ ءوزىن شاقىرادى. ءسىرا، ءبىزدىڭ اكەيدە (بالا شاعىمدا بايقاعانىم دا بار) البىرت اقىنعا ءتان ماقتانشاقتىق بولسا كەرەك. سونداي لەپىرمە ءسوزىن اڭدىعان اقان ءبىر ساتتە:

اتىعاي — قاراۋىلدىڭ توبىن جاردىم،
تۇرلەنىپ توپتا سايراپ ۇلگى سالدىم.
قاڭعىپ كەپ سۇيىندىكتى كوپ ماقتايسىڭ
مەن ىزدەپ سۇيىندىككە قاشان باردىم؟ —

دەپ نۇرەكەڭدى تۇقىرتىپ تاستايدى. ءسوز ءقادىرىن بىلەتىن نۇرعوجا اقىرى كەمەڭگەر سەرىگە «جەڭىلدىم» دەپ ىزەت بىلدىرەدى. كەيىنىرەكتە، مەنىڭ بالا شاعىمدا، اكەم جەر-جەردە جينالعان توپ الدىندا اقاندى ايرىقشا دارىپتەپ، ونىڭ سەرىلىك ءومىرى جايىندا ەلىكتىرە ايتقان قىزىقتى اڭگىمەلەرىن تالاي ەستىگەن ەدىم. اكەمنىڭ سول اڭگىمەلەرى جادىمدا ساقتالىپ، بەرتىندە مەن اقان سەرى جايىندا «سوڭعى سايران» اتتى شاعىن داستان جازدىم.

ءسىرا، مەن التى جاسىمدا حات تانىعان شىعارمىن. مەنى اكەم سول التى جاسار كەزىمنەن ەسكىشە حات تانۋعا باۋلىدى دا، جالدامالى مولدا سىماق كىسىلەر ءدىني وقۋعا بەردى. ال مەنەن ءۇش جاس ۇلكەن (مەن 1913 جىلى دۇنيەگە كەلىپپىن) قايىرجاندى اراب الىپپەسىن ۇيرەنىپ، حات بىلگەننەن كەيىن جاستايىنان ورىس مەكتەبىنە وقىتتى. اكەم قايىرجاندى ءوزىنىڭ جانىنان ارتىق كورىپ:

نۇرعوجا باس جىگىتتىڭ بولعان ءبىرى،
تارقاعان قالام السا كوڭىل كىرى.
قۇدايعا ءقازىر السا ريزامىن،
ارتىمدا قايىرجانىم قالسا ءتىرى، —

دەپ ولەڭ دە ارنادى. مەن جاس كەزىمدە وسى ءبىر جىلى ءسوزدى قايىرجاننان ىشتەي قىزعاناتىن دا ەدىم. بالاسىنا ءبىلىم، ونەر تابۋدى مۇرات ەتكەن اكە قايىرجانعا بىلاي دەپ وسيەت ەتەدى:

كەل بالام، عىلىم وقى، ونەر سەرىك،
حاق جولعا بولسىن بەرىك.
ىزدەنىپ، تالپىنىپ باك كوزىم باردا،
ماقسۇتىڭ دەن ساۋ بولسا تاپسىن ەرىك.

اكەنىڭ بۇل وسيەتىن قايىرجان اقتادى. وقىپ، ءبىلىم العانىنىڭ ارقاسىندا كەيىن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، قازگۋ-دىڭ پروفەسسورى بولدى. ال اكەم مەنى ءدىن وقۋىنا قارشادايىمنان شىرماپ قويدى. اراب الىپپەسىنىڭ ارىپتەرىن اتاۋدىڭ ءوزى ءبىر قيامەت. «ءبيسىن بە. ءبا-بي-بو» — دەگەن بىردەمەلەردى ەجەلەپ بىرنەشە كۇن جاتتاپ قاقسايتىنبىز. الايدا، سول بالا شاعىمدا اراب الىپپەسىن جەتە بىلگەندىگىمنەن قانشاما تاڭعاجايىپ قيسسالار، اڭىز - حيكايالار، ەرتەگى - داستانداردى كانىگە وقىپ شىقتىم. اكەمنىڭ قوس ابدىرەسى كىتاپتارعا تولى بولاتىن. جانە قالاداعى تاتار دۇكەندەرىندە بۇحارادا، قازاندا، تاشكەنتتە باسىلىپ شىققان كىتاپتار كوپ ساتىلاتىن. بالا كەزىمدە سول قازان، تاشكەنت شاھارلارىندا باسىلىپ شىققان قيسسا، داستانداردى، باتىرلار جىرلارىن تۇگەل وقىسام كەرەك. سولاردىڭ ىشىنەن بالا كەزىمدە وقىعانىم تاتاردىڭ ۇلى عابدوللا توقايدىڭ 1913 جىلى شىققان «كوڭىل يەسى» اتتى ولەڭدەر جيناعى. اكەم اباي، سۇلتانماحمۇت، مۇرات ولەڭدەرىن، ءبىرجان — سارا ايتىسىن، تەگى سۇيسىنە وقىسا كەرەك.

مەن 1924 جىلعا دەيىن جەكە مولدالاردان ءدىن وقۋىن وقىدىم. سوۆەت مەكتەبىنە 1924 جىلدىڭ سەنتيابر ايىندا تۇسسەم كەرەك. وندا ون ەكىدە ەدىم، ءدىن وقۋىندا بەس جىل شىرمالىپ جۇرگەندىك كەسىرىنەن قازاق سوۆەت مەكتەبىنىڭ 3 كلاسىندا وقۋعا ارەڭ جارادىم. 1929 جىلى پاۆلوداردا ورتا مەكتەپتىڭ التىنشى كلاسىن اياقتار شاقتا مەن كومسومول جولداماسى بويىنشا سوناۋ قوستاناي جاققا تارتىپ وتىردىم. ءالى اقىل توقتاتپاعان، ءوز قابىلەتىڭدى ءوزىڭ بىلمەگەن البىرت شاق قوي، وقۋ ىزدەپ كەلگەن جەرىم قوستانايدىڭ قالاسى ەمەس، فەدوروۆ اۋدانىنداعى وتەپ وقۋ-تاجىريبە سوۆحوزى بولىپ شىقتى. اقىرى، 16 جاستاعى مەن تراكتور جۇرگىزۋدى ءۇش ايدا ۇيرەنىپ شىقتىم. سوناۋ شاڭداق سوۆحوزىنىڭ ەگىندى بەلەستەرىندە كۇزدە كومبايندى تراكتورعا تىركەپ، (ول كەزدە ءوزى جۇرەتىن كومباين جوق) استىق ورعان كەزدەرىم ءالى ەسىمدە. اسىرەسە، جاۋىن-شاشىندى كۇندەردە برەزەنت شاتىر ىشىندە وتىرىپ، جىگىتتەرگە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «سۇلۋشاش» پوەماسىن وقىپ بەرگەنىمدە، سول داستاندى ءوزىم جازعانداي ماقتانىش ەتتىم. راسىندا دا، بۇل جىلدارى مەن سول تۇستا باسىلىپ شىققان قازاق سوۆەت اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارىن تۇگەلدەي وقىسام كەرەك. قىسقا تامان سۇزەك اۋرۋىمەن قاتتى ناۋقاستاندىم دا، دارىگەردىڭ ۇيعارۋىمەن ول وقۋدان بوسانىپ، كەرەكۋگە قايتىپ ورالدىم. كومسومولدىڭ جولداماسى بويىنشا 1930 جىلدىڭ باسىندا ەرتىس بويىنداعى اقسۋ اۋلىندا ءمۇعالىم بولىپ ىستەدىم. وزىمدە ءجوندى جەتى جىلدىق ءبىلىم دە جوق، ەسەپكە ءتىپتى شورقاق ەدىم، ونداي قيىن پانگە جولامادىم، ايتەۋىر ءتىل ساباعىن جۇرگىزىپ، بىلگەنىمدى جاس بالالارعا ۇيرەتتىم بىلەم. مەكتەپپەن كوكتەمدە قوشتاستىم دا، قالاما قايتىپ كەلدىم. الىمە قاراماي اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعىندا نۇسقاۋشى بولىپ تا ىستەدىم.

بۇل 1932 جىلدىڭ كوكتەمى ەدى. اۋداندىق «كولحوز» اتتى گازەتتە 8 مارت — ايەلدەر كۇنىنە ارنالعان تىرناق الدى ولەڭىم باسىلىپ شىقتى. سول ءبىر قۋانىشىم — ۇلكەيگەن شاقتا العان ناگرادتارىمنان دا، سىيلىقتارىمنان دا اسا ارتىق، باقىتتى قۋانىشىم ەدى. سودان كەيىن جۇرە - تۇرا ولەڭمەن اينالىسا باستادىم. بۇدان بۇرىن دا ازداپ ولەڭ شىعارعانىم بار — «بورىكتى قىزعا»، «اباقتىداعى ناعاشىما» دەگەن سەكىلدىلەر. كەشىكپەي گازەتتىڭ رەداكتورى الىمبەك جاڭعابىلوۆ (مەنەن ءبىر-اق جاس ۇلكەندى) مەنى گازەت قىزمەتىنە شاقىردى. الىمبەك سىپايى، شاماسىنشا گازەت جۇمىسىن بىلەتىن ىسكەر جىگىت. مەن بۇرىننان بىلەتىن رەداكسيادا كىلەڭ جاستار قىزمەت اتقاردىق، رەداكتورىمىز الىمبەك 20-دا، جاۋاپتى حاتشى مەن—19-دا، ادەبي قىزمەتكەرلەر ءانۋار اۋكەپوۆ پەن تەلەۋتاي اقشولاقوۆتىڭ جاستارى 17—18-دە ءى اپا ەدى. (تەلەۋتاي اقشولاقوۆ م،ەنىڭ جاقىن تۋىسىم، ءقازىر عالىم، ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان ادەبيەت وقۋلىعىنىڭ اۆتورى).

II

العاش مەنىڭ قالامىمدى ۇشتاعان پاۆلوداردىڭ گازەتى مەنىڭ كەلەشەگىمە كەڭ جول اشتى — اۋداندىق گازەت بەتتەرىندە جاريالانعان تورت-بەس ەلەڭىمنىڭ شاراپاتىمەن 1934 جىلى ماي ايىندا الماتىعا، قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ I سەزىنە پاۆلوداردان دەلەگات بولىپ اتتاندىم.

سەزد ءوتىپ جاتقان كۇندەردە شىعارمالارىن ءوزىم بۇرىپ ىنتىعا وقىعان كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلاردى كورىپ، مەرەيىم ءوسىپ قالدى. سولاردىڭ ىشىنەن اتاقتى، مايتالمان جازۋشىلار ساكەندى، مۇحتاردى، ءسابيتتى، بەيىمبەتتى، ءىلياستى كورگەنىم، ولاردىڭ سەزدە سويلەگەن ۇلاعات سوزدەرىن ەستىگەنىم ماعان جانا ءبىر الەم ەسىگى اشىلعانداي اسەر ەتىپ، جاس قيالىمدى، ولەڭشىل رۋحىمدى ەرەكشە سەرپىلتتى. مەنىڭ كوكىرەگىمدەگى ۇمىتىلماس باقىتتى ءبىر ءسات — ساكەن سەيفۋللينمەن سالەمدەسۋىم. سەزدە، ءۇزىلىس اراسىندا ارداقتى ساكەن اعا سەزد ءوتىپ جاتقان تەاتردىڭ الدىندا ءبىر توپ جاستاردى جايدارمان سوزىمەن ءماز ەتىپ، كەڭ ماڭدايى جارقىراپ سويلەپ تۇر ەكەن. سەمەي وبلىسىنىڭ جاس تالاپتارىن سەزگە باستاپ كەلگەن، سول ءبىر تۇستا ەسىمى بەلگىلى بولا باستاعان ادەبيەتشى راحيم ۋالياحمەتوۆ مەنى ساكەن اعايعا تانىستىرىپ: «وزىڭىزگە بەلگىلى، اقان سەرىمەن ايتىسقان سۇيىندىك نۇرعوجانىڭ بالاسى قاليجان دەگەن جىگىت»— دەدى. مەن وتە ابىرجىعان كۇيدە ساكەنگە ىزەتپەن قولىمدى ۇسىندىم. نۇرلى كوزىن ىلتيپاتپەن ماعان اۋدارعان كەمەڭگەر اعا سالەمىمدى العاننان كەيىن: «اكەڭ قايتىس بولدى عوي، قالعان قولجازبا، ولەڭ سوزدەرى بار ما؟»—دەپ سۇرادى. مەن بۇلاي دەپ سۇراعانىنا قۋانىپ كەتتىم دە: «بار، الىپ كەلدىم، ەرتەڭ سەزگە الىپ كەلەيىن»— دەپ جەدەل جاۋاپ بەردىم. ساكەن اعاي ماعان ۇڭىلە قارادى دا:

— ءوزىڭنىڭ اكەڭە تارتقان بىردەمەڭ بار ما؟ اكەڭ اتاقتى اقان سەرىمەن سايىسقان اقىن عوي،— دەپ مەنەن جاۋاپ كۇتتى. ارداگەر اقىننىڭ بۇل شۇعىل، سىندارلى سۇراعىنان قىسىلعاننان تۇلا بويىم شىمىرلاپ، قۇلاق شەكەمە دەيىن قىزارىپ كەتتى.

— ازداپ ولەڭ جازامىن،— دەپ كۇمىلجىدىم.

— قىسىلما، جىگىتىم، ولەڭدى باتىل جاز. ەگەر ءبىلىمىڭ شامالى بولسا، وقىعانىڭ ءجون. قازپي - گە ءتۇس، كۇزدە كەل، ءوزىم كومەكتەسەم، ال نۇرعوجانىڭ بارشا جازبالارىن، ەسكى كىتاپتار بولسا ءبارىن دە ەرتەڭ الىپ كەلەرسىڭ،— دەپ ماعان اقىل-كەڭەسىن ايتتى ابزال اعا. مەن شەكسىز قۋانىپ كەتتىم. ءماجىلىس زالىندا وتىرعاندا سەمەيدەن بىرگە كەلگەن جاس اقىنداردىڭ قاسىندا ساكەنمەن تىلدەسكەن مەن كەيىن ءوز مارتەبەمدى بيىك ساناپ، كۇجىرەيگەنىم ءالى ەسىمدە. ەرتەڭىندە اكەمنىڭ كەپتەگەن قولجازبالارىن جانە بىرنەشە سيرەك كەزدەسەتىن ەسكى كىتاپتاردى الىپ كەلدىم. ۇستاز اعا ساكەننەن ءبىر اۋىز بولسا دا ءسوز ەستىپ قايتقان مەن پاۆلودارعا قايتىپ كەلىسىمەن «اقىنسىنىپ»، ولەڭ جازۋعا قۇمارتا ءتۇستىم. سونداعى جازعان ءبىر ولەڭىمنەن ساكەنگە ەلىكتەگەنىم سەزىلىپ تۇر:

بۇگىن مايدا،
جۇمىسشى تاپ،
ۇرانداسىپ
بولىپ ساپ-ساپ،
كاپيتالمەن ەگەسەدى،—

وسىلاي كەدىر-بۇدىر سوزدەرمەن شۇبىرتا بەرىپپىن. مەيلى ولەڭىم كەدىر-بۇدىر بولسا دا اتاقتى ساكەنگە ەلىكتەگەنىمە ءالى كۇنگە دەيىن ريزامىن.

راسىندا، مەنىڭ ولەڭ ونەرىنە شىنداپ بەرىلگەن شاعىم، جاس اقىندىق ساناتقا قوسىلار باسپالداعىم قازپي - دەن باستالادى. بۇل قازاقتىڭ تۇڭعىش ءبىلىم ورداسىندا ول كەزدە رەسپۋبليكاعا اتى ايگىلى بىلىكتى اقىن-جازۋشىلار، ءىرى وقىمىستىلار ۇستازدىق ەتكەن ەدى. سولاردىڭ قاتارىنان ماعان ءوز بىلىمدەرىمەن ايرىقشا اسەر ەتكەندەر ساكەن سەيفۋللين، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، مولداعالي جولدىبايەۆ، سارسەن امانجولوۆ، م. س. سيلچەنكو، مۇقامەتجان قاراتايەۆ. بۇلار مەنىڭ وي-سانامنىڭ، ءبىلىمىمنىڭ جەتىلۋىنە زور ىقپال جاسادى. قازپي-دە وقىپ جۇرگەن كەزەڭدە ولەڭدى ارا-تۇرا جازا ءجۇرىپ، ءبىلىمدى مولىقتىرۋعا بەرىلە دەن قويدىم. قازپي-دە وقىعان جىلدارىمدا ورىس، باتىس، شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ بەلگىلى، كۇردەلى شىعارمالارىن تۇگەلدەي دەرلىك وقىعان شىعارمىن. پۋشكين، لەرمونتوۆ تۋىندىلارىن جاتتاي وقىپ، سول جىلدارى ولاردىڭ كەيبىر ولەڭدەرىن اۋدارا باستادىم. اعىلشىننىڭ اتاقتى اقىنى بايروننىڭ —«چايلد گارولدى» پوەماسىنىڭ بىرنەشە تاراۋلارىن اۋدارىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ 8 كلاسىنا ارنالعان حرەستوماتيادا، 1937 جىلى جاريالادىم.

سەزد تۇسىندا سابەن ديدارىن كورىپ سالەمدەسكەنىم بار. جىلى ءجۇزدى اعا ءسابيت مۇقانوۆ ولەڭگە بەيىم: وقۋدا ساباقتاس وزگە ستۋدەنتتەردەن ءبىلىمى وزىق، مەنى باۋىرىنا تەز بەيىمدەدى. سابەڭ بىزگە XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتى تۋرالى لەكسيا وقىدى. قازپي-دە مەن قازاقتىڭ بۇرىنعى-سوڭعى ادەبيەتىن، ونىڭ تاريحىن وقىپ، ءبىلىپ كەلىپ تۇسكەن ەدىم. سونداي قابىلەتىمدى اڭعارعان ءسابيت اعا 1937 جىلى، مەنى ءوزى دايىنداپ جۇرەتىن حرەستوماتياعا اۆتور ەتىپ قوستى. ستۋدەنتتەر اراسىندا بۇل مەن ءۇشىن زور مارتەبە بولدى.

سول شاقتان، ءوزىنىڭ قايتىس بولار كەزىنە دەيىن ۇستازىم رەتىندە سابەڭ مەنىڭ بىلىممەن، ەلەڭمەن ءوسىپ ورلەۋىمە ۇمىتىلماستاي اعالىق، دوستىق قامقورلىعىن جاساپ كەلدى. 1980 جىلى يۋن ايىندا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولعان مەرەكەسى تۇسىندا مەن سابەڭ تۋرالى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ بەسىنشى سانىندا ەستەلىك جازىپ جاريالادىم. سول ەستەلىكتە سابەڭ تۋرالى سىر شەرتكەنمىن. ايتسەدە ورايى كەلگەن سوڭ تاعى دا ايتا كەتەيىن. مەنىڭ كولەمدى دە كۇردەلى شىعارمالارىمنىڭ كوبى-اق سابەڭنىڭ ەلەگىنەن ەتتى. ول كىسى شىعارمالارىنداعى كەمشىلىكتەر مەن مىندەردى ماعان باتىل ايتاتىن دا، ال ءساتتى شىققان تۋىندىلارىما ۇستازدىق، اعالىق شىن پەيىلىمەن قۋاناتىن.

مەنىڭ 1950 جىلى جازىلعان «ماريام جاگور قىزى» پوەمامنىڭ جارىققا شىعۋىنا كەدەرگى جاساعاندار از بولعان جوق. سوندا وسى پوەمانى قورعاپ ارا تۇسكەن جانە بۇل شىعارمانى ءادىل باعالاعان ءسابيت مۇقانوۆ بولدى. تايتالاس جيىندا پوەمانى باقاستىقپەن داتتاۋشىلارعا تويتارىس بەرىپ:— «بۇل پوەما قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ دا، قاليجاننىڭ ءوزىنىڭ دە ۇلكەن تابىسى. بۇل شىعارمادان قاليجاننىڭ قالامى توسەلگەن مادەنيەتتى اقىن بولعانىن جاقسى اڭعارامىز»،—دەگەن ىزگى باعاسى مەنىڭ جاس قاناتىمدى ورگە قاراي سەرمەلە ءتۇستى.

بارشامىزدى ونەرگە، سوزگە باۋلىعان ارداقتى مۇحتار اعايدان دا كوپ تاعلىم العان ەدىم. بۇل كىسىنىڭ قازپي - دە وقىعان لەكسيالارى ءبىر اكادەميا ءتارىزدى بولدى ماعان. ىنتامدى اڭعارىپ، وقۋىمدى زەر سالا قاداعالاپ وتىراتىن مۇحاڭ ءقازپي-دى بىتىرەردە ماعان «قوبىلاندى باتىر» ەپوسى تۋرالى ديپلومدىق جۇمىس تاپسىردى. سول ءبىر جاساڭداۋ كەزدە «قوبىلاندى» تۋرالى جازعانىمدى ەرەكشە باعالاپ، جۇرت كوزىنشە ماقتاعاندا مەنىڭ شەكسىز قۋانىشقا بولەنگەنىم ءالى ەسىمدە. 1938 جىلى ماي ايىندا جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە وتۋىمە ۇسىنىس پىكىر ايتقان دا مەنىڭ وسى ەكى ۇستازىم — مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ ەدى.

مەنىڭ قالامگەرلىك قابىلەتىمدى ەسكەرگەن مۇحتار اعا 1940 جىلى. قازاق سسر - نىڭ 20 جىلدىق مەرەكەسى تۇسىندا وزىنە تاپسىرىلعان «مادەنيەتتى قازاقستان» اتتى ماقالاعا مەنى كومەكشى ەتىپ الدى. ۇزاق وچەرك - ماقالانى مەن تۇگەل جازىن شىقتىم، مۇحاڭ ۇناتتى دا، باس جاعىنا بىر-ەكى بەت جازىپ قوسىپ، ماقالانى سول تۇستا شىققان «ءمۇعالىم» جۋرنالىنا ۇسىندى جانە مەرەكەگە ارنالعان ۇلكەن جيناقتا دا جاريالاتتى.

مەنىڭ، اسىرەسە، داستان جازۋ ماشىعىما، پوەزيالىق تاسىلىمە مەيلىنشە اسەرىن تيگىزگەن، قازىرگە دەيىن تەڭدەسى جوق ارداگەر اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ بولدى. ءبىز سەكىلدى جاس تالاپتار سوناۋ ستۋدەنت شاعىمىزدا ءىلياس پوەزياسىن قۇمارتا وقۋشى ەدىك. ءىلياس جازعان «كۇي»، «كۇيشى» اتتى سۇلۋ، عاجاپ داستاندار بىزگە پوەزيانىڭ اسىل گاۋھارى بولىپ كورىندى. ءبىز ءىلياس اعايدىڭ قىر مۇرىندى، ءور تۇلعاسىن كورگەندە، جيىنداردا سويلەگەن پاراساتتى مىسقىلعا تولى سوزدەرىن ەستىگەندە سەرپىلىپ، ءماز بولىپ قالۋشى ەدىك.

گازەت، جۋرنال بەتتەرىنە ولەڭدەرىم مەن ماقالالارىم جاريالانا باستاعاننان كەيىن باسپا ءسوز بەن جازۋشىلار وداعىندا قىزمەت ىستەيتىن ءبىرقاتار اقىن-جازۋشىلارمەن ءۇيىر بولىپ كەتتىم. تايىر، عالي - سىندى ۇلكەندەرى اعا رەتىندە قۇرمەتتى بولسا، وزىمە تۇستاس جۇماعالي، ديحان، قاسىم، ءالجاپپار، عابدول، ءالي، قاپان سەكىلدى اقىن-جازۋشىلار سىرلاس دوستارىم بولدى. بىزدەن گورى ويى ەرەسەكتەۋ سىنشى ەسماعامبەتتىڭ ۇيىنە كوبىرەك جينالىپ، جالپى ادەبيەت ماسەلەلەرى جايىندا، ءوز جازعاندارىمىز جايىندا پىكىر الىسىپ، ءوزارا تالاسىپ تا قالۋشى ەدىك. اعا اقىن، اق جارقىن تايىر مەنىڭ ەڭ سۇيىكتى جاناشىر دوسىم ەدى. ءقادىرلى، اياۋلى تاكەڭ مەنىڭ ولەڭ-جىرلارىمنىڭ دا شىن قامقورى بولدى.

1938 جىل يۋن ايىندا ءقازپي-دى ءبىتىرىپ شىقتىم. وقۋىمدى بىتىرمەي-اق قازاقستان ورتالىق كومسومول كوميتەتى مەنى كومسومول باسپاسىنا اعا رەداكتور ەتىپ تاعايىنداعان. ءبىراز قىزمەت ىستەگەننەن كەيىن بۇل باسپادا باس رەداكتوردىڭ دا، ديرەكتوردىڭ دا مىندەتىن اتقاردىم. 1939 جىلى ءبىراز ۋاقىت قازاقستان جازۋشىلار باسقارماسىنىڭ جاۋاپتى سەكرەتارى بولىپ تا قىزمەت ىستەدىم. ءبىر عاجابى — سول جىلى جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعىنا ىلعي جاستار بارىپ قالىپپىز. پرەزيديۋمنىڭ پرەدسەداتەلى ديحان ابىليەۆ، جاۋاپتى سەكرەتارى مەن، جاستار شىعارمالارىنا جەتەكشى قاپان ساتىبالدين، ليتفوندىنىڭ ديرەكتورى قاسىم امانجولوۆ بولدى. ىشىمىزدەگى پارتيا مۇشەسى، بىزدەن بۇرىن ەرتەرەك بايسالدى بولىپ قالعان جالعىز عانا ديحان ەدى.

سول شاقتا مەن ۇساق ولەڭدەردەن گورى داستان جازۋعا بەيىم ەدىم. 1938—39 جىلدارى «بالتاباي»، «كەك»، «ورمان قىزى»، «اقساق قۇلان» اتتى ءۇش داستان جازدىم. ۇشەۋى دە جاريالاندى. «ورمان قىزى» قازاقستان ورتالىق كومسومول كوميتەتى جاريالاعان بايگىدە جۇلدە الدى.

1942 جىلى پارتيا قاتارىنا ەندىم. مەنى پارتيا ورىندارى سول جىلى الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنا كوكتەمگى ەگىس جايىنداعى كومانديروۆكاعا جۇمسادى. ايگىلى جامبىل جىراۋدىڭ ۇيىنەن اتاقتى ريەۆوليۋسيونەر ءالىبيدى كەزدەستىردىم. بۇدان بۇرىن سوعىس باستالعان كەزدە ازامات سوعىسىنىڭ ايبىندى كوميسسارىمەن ءبىر اڭگىمەلەسىپ، راديوعا رەپورتاج ۇيىمداستىرعانىم بار. جامبىل قارتتىڭ سارايىندا كىشىپەيىل الەكەڭ مەنى جىلى جۇزبەن قابىلدادى. ءالىبي مەن جامبىلدىڭ كەڭەستەرى وزىنشە ءبىر حيكايا. الەكەڭ مەنى قاسىنا ەرتىپ، ەل ارالادى. كەز كەلگەن ادامدارعا ءوزىنىڭ وتكەندەگى ەرلىك ومىرىنەن اڭگىمە ايتۋدى ارتىق كورەتىن الەكەڭ بىرگە ءجۇرىپ ۇيرەنىسكەننەن كەيىن ماعان وتكەن شاقتارىنان كوپ سىرلار شەرتكەن ەدى. 1960 جىلى جازعان «دالا كوميسسارى» اتتى داستانىمدا ريەۆوليۋسيا ەرىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن ءبىرقاتار حيكايالار نەگىز بولدى.

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ اسكەري قىزمەتىن 1942 جىلدىڭ جازىنان 1946 جىلدىڭ فيەۆرالىنە دەيىن اتقاردىم. ارتيللەريا مەكتەبىندە—كۋرسانت، ساياسي سوستاۆ كۋرسىندا — تىڭداۋشى. تاشكەنتتەگى اسكەري گازەتتە — جۋرناليست، بولىمدەردە ساياسي قىزمەتكەر بولىپ تۇرلىشە مىندەت ورىندادىم. اقىرىندا ازاتكەر ارميانىڭ قاتارىندا پولشا، چەحوسلوۆاكيا جەرلەرىن ارالادىم. سول ساپاردا جۇرگەنىمدە 1945 جىلى پولشا جەرىندە اقىن ساعىنعالي سەيتوۆتى جانە جۇبان مولداعالييەۆتى كەزدەستىردىم. ساعىنعاليمەن بۇرىننان سىرلاس بولاتىنمىن. ال جۇبان ەلەندى جاڭا جازا باستاعان جاس اقىن ەدى ونىمەن تەز دوستاسىپ كەتتىم. 1944 جىلى «شەرۋ» اتتى ولەڭدەر جيناعىم شىقتى.

سوعىستان ورالىسىمەن اۋەلى. ءتىل - ادەبيەت ينستيتۋتىندا، كەيىن جازۋشىلار وداعىندا ءبىراز ۋاقىت قىزمەت ىستەدىم. 1949 جىلدان باستاپ وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىرىڭعاي تۆورچەستۆولىق جۇمىسقا بەرىلىپ كەلەمىن.

سوعىستان كەيىنگى داۋىردە ءوز قادارىم قالامىمدى بەلسەندىرەك ەتۋگە تالاپتاندىم. 1948 جىلى «كوكتەم» اتتى ولەڭدەر جيناعىم شىقتى. سول تۇستاعى ءبىر قۋانىشىم — سوۆەت ادەبيەتىنە اقىلمان بولعان الەكساندر فادەيەۆ ءبىر پلەنۋمدا جاساعان بايانداماسىندا مەنىڭ «سىرداريا كوكپارى»، «كەلتەماسات» دەگەن باللادا پىشىندەس ەكى شىعارمامدى جاڭا تاقىرىپقا جازىلعان ءتاۋىر تۋىندىلار قاتارىندا باعالاپ اتاپ كەتتى. ءسويتىپ بۇل حاباردى «پراۆدا» گازەتىنەن وقىعاننان كەيىن موسكۆاعا تارتىپ وتىرىپ، تۋرا فادەيەۆتىڭ وزىنە جەتتىم. جىلى جۇزبەن قابىلداپ، مەنىمەن جاقسى سويلەسكەن فادەيەۆ جاڭا ولەڭدەرىمدى ورىس تىلىندە شىعارتۋعا ۇسىندى. 1949 جىلعى قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ونكۇندىگى تۇسىندا موسكۆادا «پود زۆەزدامي موسكۆى» اتتى تۇنعىش جيناعىم شىقتى.

1949—50 جىلدارى «ماريام جاگور قىزى» اتتى پوەما جازدىم. بۇل شىعارمانىڭ تۋۋىنا سەبەپكەر بولعان سول تۇستاعى جاۋاپتى پارتيا قىزمەتكەرى ءىلياس وماروۆ ەدى. مەنىڭ ىعىر سىننان كەيىس كورىپ جۇرگەن شاعىمدا ءىلياس وماروۆ قابىلدادى دا، ءبىراز كەڭەسكەننەن كەيىن: ءسىز اتاقتى ماريام جاگور قىزى جايىندا داستان جازساڭىز جاقسى بولار ەدى» دەپ اقىل بەردى. مەن سودان ماريام تۋرالى تولعانا باستادىم. مەنىڭ باقىتىما قاراي، سول جىلى ماريام جاگور قىزى الماتىعا، كومپوزيتورلار سەزىنە كەلدى.

دراما سالاسىندا دا تاجىريبە جاساپ ءجۇرمىن. استانالىق تەاترلاردا «ەگەر جۇرەك شىن بەرىلسە»، «ۇلان اسۋ» پەسالارىم ساحنادا كورىنسە، كەيبىر وبلىستىق تەاترلاردا «نوسەردەن كەيىن»، «گيمالاي سارىنى» پەسالارىم كورىنىس تاپتى. جۋىقتا «ازىرەيىلدىك الەگى» اتتى پەسا جازىپ ءبىتىردىم. اتالعان پەسالارىمنىڭ اراسىنان «ۇلان اسۋ» اتتى پەسامدى ايرىقشا اتاماقپىن. بۇل حالقىمىزدىڭ جوڭعار قالماقتارىنا قارسى جاسالعان تاريحي كۇرەسىنە ارنالعان شىعارما.

قازىرگى تۇستا ەستەلىك-مەمۋار اڭگىمەلەر جازۋدا. مۇندا وزىم-كورىپ بىلگەن ارداگەر ادامدار جايىندا، سول قاتاردا — ساكەن، ءسابيت، مۇحتار، يسا، قاجىمۇقان، ءابدىلدا، مايرا، تايىر، قاسىم، جۇماعالي، تاعى باسقالار تۋرالى ەستەلىكتەرىم بار.

مەنىڭ اقىندىق ونەرىمدى، حالقىمنىڭ از دا بولسا كادەسىنە جاراعان جىرلارىمدى پارتيا مەن ۇكىمەتىمىزدىڭ تيىسىنشە باعالاعانىنا ەزىمدى وتە باقىتتىمىن دەپ سانايمىن. مەن ەكى مارتەبە ەنبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن جانە بىرنەشە مەدالدارمەن ناگرادتالدىم. 1979 جىلى جارىق كورگەن «مەنىڭ زامانداستارىم» اتتى ولەڭدەر جيناعىما قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دەگەن اتاق بەرىلدى. بۇل قۇرمەتتىڭ سالماعىن ويلاعاندا، تالعامى بيىك وقىرمان حالقىمنىڭ كادەسىنە ساي جاڭا تۋىندىلار جاساۋ، زامان سىرلارىن قۇلشىنا جىرلاي بەرۋ ۇزىلمەس پارىزىم دەپ تەبىرەنەمىن.

---