ولجاباي جانە جاسىباي
ءبىزدىڭ بۇل قازاق سىر بويىنان اۋىپ كەلگەندە، ۇلىتاۋ، كىشىتاۋدى قىستاپ، سۇرقاراسورتىنى جايلاپ، سول ماڭا[يعا] ورىن تەۋىپ ءجۇرىپتى. باياناۋلاعا «بارلىباي» ۇراندى باسەنتيىن [كەلىپ] «اق تابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» جىلىنان تىشقاق لاق ولتىرمەي، ءدىن ەسەن قالعان ەكەن. ولجاباي باتىر سونى ەستىپ، وزگە سۇيىندىك — ۇلىتاۋ، كىشىتاۋدا تورتتى-بەستى ءۇيدى سوڭىنا ەرتىپ، باياناۋلاعا كەلىپتى. كىسىدەن سۇراپ مال جەي مە؟ توقتى-تورىم، تاي-تۋلاق، بۇزاۋ-تايىنشانى قۋالاپ كەلىپ جەي بەرەدى.
بارلىق باسەنتيىن بىرىنە-بىرى تىعىلىپ، باياناۋلانىڭ باۋىرىنا جيىلىپتى. ءبىر بايىنىكىنە تۋ بيە سويدىرىپ، جيىلىس قىلىسىپتى:
— وسى ءبىر تورت-بەس ءۇي قىستاي مازا بەرمەدى. ەندىگى جىلى تاعى وسىنى قىلادى. بۇرىنعىلار: «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەنى قايدا؟ قاراسىن ءوشىرىپ، كوزىن جوعالتىپ كەتەيىك! — دەسىپ وتىرعاندارىنىڭ ۇستىنە ولجاباي باتىر ءوزى كىرىپ كەلىپ:
— سەندەر كوشىپ كەتىپ قالاسىڭدار! ءبىز ايىر وركەش تۇيەمىز جوق، باۋىرى ءسۇتتى بيەمىز جوقتىقتان، تاۋدا قالامىز. تاس كەمىرەمىز بە، تاۋ كەمىرەمىز بە، ۇلەسپەگەن ەنشىمىز بار. كوش[ەر] ەلدىڭ كوشتىگى بولسا، ەرۋ ەلدىڭ ەرۋلىگى بار. ەنشىمىز بولسا، ءبولىپ، ەرۋلىگىمىز بولسا، بەرىپ كەتىڭدەر! — دەگەندە، ءۇيدىڭ وڭ جاق بوساعاسىنا تاياۋ وتىرعان ءبىر ۇزىن مويىن قۋ اۋىز:
— «ءبىز ءوزىنىڭ قاراشىعىن باتىرىپ، كوزىن جوعالتىپ كەتەيىك!» — دەپ وتىرساق، مىناۋ نە دەيدى؟ دەگەندە، ولجاباي باتىر ۇشىپ تۇرا كەلىپ، جەكە اۋىزىن قىنىنان سۋىرىپ الا ۇمتىلعاندا، اناۋ دا جان ۇشىرىپ، قولعا تۇسپەي، قاشىپ شىعىپتى. ولجاباي:
— سەندەرگە قولىمدى بىلعامايىن، قىلىشىمدى قاندامايىن! كۇنى ەرتەڭ تاعالى تورى تاي قالدىرماي، ءتۇپ كوتەرە جىلقىلارىڭدى ءتيىپ الايىن دا، كۇش-قايراتتارىڭدى سوندا سىنارسىڭ! — دەپ كەتىپ قالىپتى.
باسەنتيىن... ءتۇن ىشىندە الاس ۇرىپ، ءبۇلىنىپ، ۇركىپ، كوشە قاشىپ، ەرتىس سۋىنا توعىتىلىپ، اجالدىسى سۋعا كەتىپ، اجالسىزى ەرتىستەن ارمەن [ارمان] ءوتىپ كەتىپتى.
سول كۇندەردە باسەنتيىن دەگەن رۋدان، «تاز» اتالعان ۇرپاعىنان جاسىباي باتىردىڭ بەتى قايتپاي جۇرگەن كۇنى ەكەن. ءوزى مەرگەن، ءوزى جاۋىرىنشى ەكەن:
— اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن قالماقتان بوساتىپ العان جەرىم ەدى. مەن ولجابايمەن ايتىسپاي، قارا قانعا باتىسپاي، تاستاپ كوشە قاشپايمىن! — دەپ، جالعىز ءۇي قالىپتى. ءبىر جامان جوبالعى ءىنىسى بار ەكەن. اعاسىنىڭ مالى بولسا، باعىپ، وتىنى بولسا، جاعىپ، اس-سۋىن قىلىپ بەرۋ ءۇشىن قاسىندا جالعىز-اق سول ءىنىسى قالىپتى.
باياناۋلا تاۋىنىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءبىر كول بار. سول كولدىڭ كۇن شىعىسىندا ءبىر تاستى «تۋ تىككەن» دەسەدى. «ولجاباي مەن جاسىبايدىڭ «ايتىسامىز» دەپ، تۋ كوتەرگەن جەرى» دەسەدى. ەكەۋى مۇنان بۇرىن جۇزبە-جۇزگە كەلىسىپ، ءبىرىن-بىرى كورىسكەن جوق ەكەن. ءبىرىن-بىرى كورىسكەن سوڭ، «ىشپەي — ماس، جەمەي — توق» بولىپ، وزدى-وزىمەن تويىسىپ (ءتۇيىسىپ)، «ۇرسامىز، تەبەلەسەمىز» دەگەندى قويىسىپ، قويان-قولتىق الىسىپ، قۇشاقتاسىپ، دوس بولىستى.
— كەل، ەكەۋمىز وسى باياناۋلادا جاتالىق،
قويداي ەرىپ جۇرگەن: بۇعى، بۇلان،
الادومباي، كەرقۋدانى اتالىق!
جالعاندى جالپاعىنان باسىپ،
مەرەكەگە باتالىق!
بۇل تاۋدى: «ەلسىز قالدى، يەسىز قالدى»
دەپ، قالماق كەلەدى.
كەدەرگى بولىپ،
سونىڭ جولىن توسالىق!
ءبىر اسۋىنىڭ اۋزىندا مەن جاتايىن،
ءبىر اسۋدىڭ اۋىزىندا سەن جات! —
دەپ، شويىندىكولدى باسىپ وتەتۇعىن جولدىڭ اسۋىندا جاسىباي جاتتى دا، «تورايعىر كولى» دەگەن كولدى باسىپ وتەتۇعىن جولدىڭ اسۋىندا ولجاباي جاتتى.
ول زاماندا دا قالماق قوسىنى تاۋ-تاۋعا بەكىنىپ، تاۋعا پانالاپ جۇرەدى ەكەن. جاسىباي جاۋىرىن جاقتى. جاۋىرىنعا قالماق قوسىنى قىزىلتاۋعا ءۇيىلىپ، توگىلىپ توسىپ قالعانى ءتۇستى. قاراۋىل قارايتۇعىن تاسىنا شىقتى. قىزىلتاۋدا ءبىر تاسقا شىعىپ، قالماق قاراۋىلشىسى دا وتىر ەكەن. بۇل ونى كوردى دە، ول مۇنى كوردى. ۇيىنە كەلىپ، جاۋىرىن جاقتى. جاۋىرىنعا قالماق قاراۋىلشىسىنىڭ كوبىنە ايتىپ بارعانى ءتۇستى. ول ايتقان ەكەن:
— اسۋدىڭ اۋىزىندا ءبىر جاندى قارا كەردىم. كىسى ەكەنىن، قۇس ەكەنىن ايىرا المادىم. ەرتەڭ قاراۋىلعا تاعى شىعامىن. كىسى بولسا، تاعى وتىرادى. قۇس بولسا، ءبىر جەردە قوزعالماي وتىرا بەرمەس، ۇشىپ كەتكەن شىعار، — دەپ.
سول ءسوزى جاۋىرىنعا ءتۇسىپتى. جاسىباي قۋ سۇيەكتى ۇگىپ، كۇل قىلىپ، ءبىر اق شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ءبىر تۋلاقتىڭ پۇشپاعىنا بايلاپ، قاراۋىل قارايتۇعىن تاسىنا شىعىپتى. شىقسا، قالماقتىڭ قاراۋىلشىسى وتىر ەكەن. كۇن قاتتى داۋىل، ۋىلدەپ تۇرعان جەل ەكەن. تۋلاقتى اسپانعا ۇشىرىپ، كۇلدى شاشىلاتۇعىن قىلىپ قويا بەرىپتى. قالماقتىڭ قاراۋىلشىسى قۋانىپ، جۇگىرىپ، كوبىنە بارىپ ايتىپتى:
كەشەگى قۇس ەكەن، اسپانعا ۇشتى، ساڭعىپ جىبەردى. قۇس ەكەنىن سونان ءبىلدىم! — دەپتى. قالماقتا دا جاۋىرىنشى بار ەكەن. جاۋىرىن جاعىپ جىبەرىپ، قاراپتى دا، ايتىپتى:
ول — قۇس ەمەس، كىسى. ءوزى جاۋىرىنشى، ءوزى مەرگەن. ءبىزدىڭ قاراۋىلشى: «قۇس ەكەن»، — دەپ ويلاسىن دەپ، تۋلاق ۇشىرىپ، كۇل شاشىلدىرىپتى. ال جالما-جان اتتارىن- دى ەرتتەڭدەر! ەردىڭ الدىڭعى قاسىن اتتىڭ كوتىنە قاراتىپ ەرتتەڭدەر! جاۋىرىنعا اتتىڭ باسى تۇسپەيدى، ەردىڭ قاسى تۇسەدى. «قايتىپ كەتكەن ەكەن» دەپ، بەيعام بولسىن. ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ، ءتۇن ىشىندە بارىپ، اسۋدىڭ اۋىزىن الىپ، تۇرا قالىڭدار! — دەپتى.
قالماق ءوز جابدىعىن قىلا بەرەدى. جاسىباي ۇيىنە كەلە سالا جاۋىرىن جاقسا، ەردىڭ قاسى ارمەن قاراپتى.
«بالەم، قاشىپ كەتكەن ەكەن عوي» دەپ، بەيعام جاتا بەرىپتى. جاۋىرىنعا ناندى دا قويدى. سويتسە، قالماق ءتۇن بويى ءجۇرىپ، ءتۇن قاتىپ كەلىپ، وتىز مەرگەن جەز ايىل مىلتىعىن قاتار ۇستاپ تۇرا قالعان ەكەن «بالەم، ەندى كورىنشى! مىڭ جانىڭ بولسا دا كورەيىك!» دەپ. جاسىبايدىڭ ويىندا دانەمە جوق، قاننەن-قاپەرسىز (قاننان-قابارسىز) قاراۋىل تاسىنا شىعا بەرگەندە، ءدال وندىرشەكتەن كوزدەپ، مۇرتتاي ۇشىرىپتى. بايعۇس جامان ءىنىسى جان ۇشىرىپ: «ولجاباي، قايداسىڭ؟» دەپ قاشتى دەيدى. قالماقتىڭ ولجاباي-مولجاباي ويىڭدا بار ما، اسۋدان اسىپ كەلىپ، كولدىڭ باسىنا ۇيىلىپ-توگىلىپ ءتۇسىپ جاتقاندا، سارىالا تۋى سالبىراپ: «ولجاباي! ولجابايلاپ!» كەلىپ قالعانىن ءبىر-اق كورىپ، توپىرلاپ قاشا بەردى. ولجاباي مۇنىڭ الدىنا شىعىپ، قايىرا قايىرىپ: «قويداي ءيىرىپ قىرماعان سوڭ، نە كەرەگى بار؟ — دەپ «قالماققىرعان» تاسىنا ءيىرىپ، قويداي قاماعان ەكەن. سوندىقتان ول تاس «قالماققىرعان» اتانعان دەيدى.
سوندا ولجابايدىڭ جولداسى ءتورتۋىل بايمۇرات دەگەن باتىر:
— سەنىمەن توبەلەسەر ءبىر قالماق جوق. قالعان-قۇتقان بولسا، ماعان ساۋعا بەرمەيسىز بە؟ — دەپ، تۇسە قالىپ شىلبىرىنان ۇستاپ تۇرا قالعان ەكەن.
سوندا ولجاباي ايتىپتى:
— جاسىبايدىڭ ءبىر بارماعىنىڭ قۇنى دا تولعان جوق، — دەپتى.
«سونان كەيىن قالماق سارىارقانى كوكسەپ، بەرى كاراي باس- قان ەمەس» دەسەدى.
«قالماقتىڭ تاماق قىلىپ ىشەتۇعىن سايماندارى ۇيىلىپ-توگىلىپ كول باسىندا قالعاندىقتان، «شويىندىكول» اتانعان دەيدى.
«جاسىبايدىڭ ءوزىن اسۋدىڭ ۇستىندە جۇرت جۇرەتۇعىن جولدىڭ ۇستىنە قويىپ، ول اسۋدىڭ «جاسىباي اسۋى» اتالعانى — سول» دەسەدى.
جاسىبايدىڭ دەنە توپىراق مولاسى وتكەن-كەتكەننىڭ اتىنىڭ اياعىنىڭ استىندا جيىرما جەتپەگەن كۇنىمىزدە اسۋدان بىرگە اسقان سيىسبا (سيسەبە) قۇلاق شالدار: «مىنە، جاسىبايدىڭ مولاسى» دەپ، كورسەتىپ ەدى. وزگە جوعالسا دا، مولا جوعالا ما؟ جازدىگۇنى جەر قارادا جۇرگەن جاندار كورەدى.
قازاق اۋليە، ءبىر اۋىز ءسوزى بوسقا دالاعا كەتپەيدى: «جاۋىرىنشىنى جاۋ الادى، ەسەپشىنى جۇت الادى!». جاسىبايدىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعان ءوزىنىڭ جاۋىرىنىنا سەنگەندىگى.
* * *
«كومەكەي اۋليە» اتانعان بۇقار جىراۋ ايتادى عوي:
مۇسىلمان (پۇسىرمان) بولساڭ، كەتىڭىز
سىرداريادان ءوتىڭىز!
جيدەلىبايسىن جەتىڭىز،
كىسىسى جۇزگە كەلمەي، ولمەگەن،
قويلارى ەكى قابات قوزداعان،
سولاي قاراي جەتىڭىز! — دەپ.
— كەل، بوزبالا، قويعا قوشقار قويماڭدار! سيىردى بۇقاسىز، تۇيەنى بۋراسىز، جىلقىنى ايعىرسىز قىلايىق! مالدى ءۇش جىل تۋ ساقتاپ، وسىنى قىلايىق! بىزدەن بۇرىنعى اۋعاندار سولاي اۋعان. سول جاقتا ءوسىپ-ونىپ، «اۋعان ەلى» اتانىپ قالعان. اۋعانداردىڭ ىلكى (يلگى) باسى — اسان قايعى.
انان [ونان] — سوراتون (سۇراتون)، قازتۋعان، وراق-ماماي، تەلاعىس، تاما، شورا باتىر، كىشى جۇزدەن شىققان — ءاز ەدىگە. «مىناۋ ابىلاي قانشا؟» دەسىپ كوتەرىپ، ماكتاعانىڭمەن، «جالاڭ اياق، جار كەشىپ، جانىم قايدا بارسام، قالادى؟» دەپ جالاڭبۇت كەلگەن سارت قوي. ءبىر كۇن ك...ءتىن ورىسقا بەرەدى، ءبىر كۇن ك...ءتىن شۇرشىتكە بەرەدى. ك...ءتىن شۇرشىتكە بەرگەنى ەمەس پە؟ تۇلا بويى تۇڭعىشى ءادىلدى ءشۇرشىت پاتشاسىنا: «اق ۇيلىگە» بەردى. ك...ءتىن ورىسقا بەرگەن ەمەس پە؟ كىشى ءجۇزدىڭ جەرىنىڭ شۇرايلى جەرىنەن ترويسكيدى جارمەڭكەلىككە بەردى. ورتا ءجۇزدىڭ جەرىنىڭ شۇرايلى جەرىنەن قىزىلجاردى جارمەڭكەلىككە بەردى. كەل، وسىدان كەتەلىك. جەر شۇرايى جيدەلىبايسىنعا جەتەلىك! — دەدى.
جۇرت جۇمىلا «ءاۋ» دەستى. ادامدى ويعا العانىنا جىبەرمەيتۇعىن ءبىر تاعدىر دەگەن تۇساۋ بار عوي. ويلاماعان ورىننان ساپ ەتىپ، جاعادان الىپ، شاپ ەتىپ، ەرەيمەن تاۋىنىڭ كۇن باتىسىندا اياعىنان الدى، توسەك تارتقىزىپ، شالقاسىنان سالدى. سوندا ءوزى ارمان قىلعاندا، نەنى ارمان قىلعان ەكەن؟ قىرىپ، جويىپ، قيراتىپ جۇرگەندە، قىلاتۇعىن ءىسى نايزاگەر ەكەن. نايزامەن تۇيرەي شانىشپاي، قالىبى (قالبى) شانىشادى ەكەن دە، كيىمىنەن تۇيرەپ، تۇسىرەدى ەكەن. ونىڭ ءسۇيتىپ تۇيرەپ تۇسىرگەن جانى اتقا مىنۋگە جاراماي قالادى ەكەن. سوندا وكىنگەندەگىسى — ولتىرمەگەنىنە وكىنىپتى:
— ءوزىم كىسى ولتىرسەم، اجالىم كىسىدەن بولار ەدى. قوي بوعىنداي قورعاسىن ماعان بۇيرىقسىز بولىپ، جاماندارداي توسەكتە سۇلاپ جاتىپ، «قاعىندىدان» ءولدىم-اۋ! — دەپ، بارماعىن جۇلىپ-جۇلىپ شايناپ تاستاعان ەكەن دەيدى.
بولماسا مەن اۋىرعاندا قاسىندا، ولگەندە، باسىندا بولعان جان ەمەسپىن. مۇنىڭ ارتىنىڭ ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولىپ، ءوسىپ- ءونىپ جۇرگەنى سوندىقتان ەكەن.
قازاق قاتىنىنىڭ ۇرپاعى — ءبىر تايپا ەل، قالماق قاتىنىنىڭ ۇرپاعى — ءبىر تايپا ەل. ءبىر كاراقالپاق قاتىنىنىڭ ۇرپاعى بار، ونىسىن جۇرت: «قالپاق» دەيدى. ەگىنگە تۇسكەن شەگىرتكەدەي جىبىر-جىبىر، قىبىر-قىبىر ەتىپ جاتقان بىردەمە. شىدەرتى دەگەن وزەننىڭ باسىنان كىدىرساڭ، اياعىنا شەيىن ولجاباي ۇرپاعى بولادى.
«دەنەسىن ازىرەتكە اپارامىز» دەپ، دەنەسىن كۇرت-ىرىمشىك جاياتۇعىن سورەدەي سورە جاساپ، سورەلەپ قويىپتى. اقىرىندا ازىرەتكە اپارا الماي، كوكشەتاۋ ماڭايىندا وزدەرىنىڭ جايلاپ جۇرەتۇعىن جايلاۋلارىنا قويىپتى. ولگەن جەرى — «ولجاباي سەرەسى» اتانعان. ول جەر وسى كۇندە «ولجاباي قالاسى» اتاندى. كومىلگەن جەرى «ولجاباي تامى» اتانىپ، مايلىقارا مايداننان سالت اتپەن تاس تاسىپ، تاستان جاساعان تامى بار. ولجاباي باتىر ءوزى ولەرىندە ايتقان ەكەن:
— مەنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىمنىڭ جاۋ دەسە، كوتەنى لۇپىلدەيدى، داۋ دەسە، كومەيى بۇلكىلدەيدى، — دەپ.
ەستىگەن سوزىمنەن ءسوز قالماسىن، «ەستىگەن قۇلاقتىڭ جازىعى جوق» دەمەدى مە؟!
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
سۇيىندىك ولجاباي باتىر ەرتەگىسى
You Might Also Like
-
اتىراۋلىق وقۋشىلار سۋسابىننىڭ جاڭا ءتۇرىن ۇسىندى. سۋسابىننىڭ قۇرامىندا حيميالىق قوسپالار جوق.
-
قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ جامپوزى مەن مايتالمانىنىڭ،ءداۋىر تىنىسىن التىن قالامىمەن جەتكىزگەن، ۇلتشىل جاندار ولشەۋلى. جان دۇنيەسىندە وي تولعاندىرار ىزگى وقيعالاردى، شەرحان اعامىز قاسيەتتى قالامسابىمەن ...
