ءومىر بەلەستەرى
ءى
مەن دۇنيەگە كەلگەن كەزدە قازاق ولگەنىن، تۋعانىن قاعازعا جازبايتىن، مەتريكا دەگەندى بىلمەيتىن. اكە-شەشەمنىڭ جىل قايىرىپ ايتۋىنشا 1902 جىلى تۋسام كەرەك. قازىرگى تەمىرتاۋ زاۆودى تەلمان اۋدانىندا، نۇرا وزەنىنىڭ جاعاسىندا جاۋىر، قوجىر تاۋلارىنىڭ ەتەگىندە تۇر. وسى تاۋلاردىڭ كىشكەنە شاشىرىندىسى سارتوبە دەگەن جەردە (جاۋىردان ءۇش-تورت كيلومەتر) ءبىر بوراندى كۇندە تۋىپپىن.
ماتاي مەيلىنشە وسكەن اتا، ونىڭ ءبىر بالاسى قىدىردان بەس ۇل تۋادى: احمەت، الدابەرگەن، مۇقامەتشە، مۇستافا، قامەتجان. احمەت پەن مۇقامەتشە ەل بيلەگەن ادامدار.الدابەرگەن، مۇستافا، قامەتجان شارۋا باققان، داۋلەتى شاعىن ادامدار. مۇستافا 87 جاسىندا 1952 جىلى قايتىس بولدى. ەكى رەت حاجىعا بارعان، شالا ساۋاتتى ادام. حاجىعا ول بايلىقپەن بارماعان، العاشقىدا جالعىز ءۇيىر جىلقىسىن ساتىپ، شيەتتەي ءۇش بالاسىن تاستاپ، مەنىڭ بىرەر جاسار كۇنىمدە، ءوزىنىڭ وتىز بەس جاسىندا كەتكەن. ەكىنشى رەتتە جولجان دەگەن بايدىڭ اقشاسىمەن بەرىپ، بەدەل حاجى بولىپ كەلگەن.
مۇستافا مەيلىنشە ءادىل، مومىن، مىنەزى اۋىر، قورقۋدى، ساسۋدى بىلمەيتىن، كوپ سويلەمەيتىن، ءبىراق كەزى كەلىپ قالعاندا وتە ءتىلدى ادام. قۇيما قۇلاق كىسى. ەگەر، ءدىن شىرماپ قالماعاندا، وقىعاندا ۇلكەن عالىم بولاتىن ءتۇرى بار.
شەشەم قاديشا، جەكەباي دەگەن ناشار اتانىڭ قىزى. بارىپ تۇرعان اق كوڭىل ايەل. جاسى توقساننان اسىپ بەرتىندە دۇنيە سالدى.
مۇستافانىڭ وسى كۇندە بەس بالاسى ءتىرى: زەينە، عابيدەن، ابدىكارىم، ءابدىقالىق، عازيز.
مەن ەسىمدى بىلەر-بىلمەس كەزىمدە، جەرىمىزدى پەرەسەلەنەس الىپ، الپىس ءۇي ەلىباي جاۋىردان كوشەدى. سپاسس زاۆودىنىڭ شىعىس جاعىندا ون جەتى كيلومەتر — «كوكتال جارىق» دەگەن جەرگە كەلىپ ورنالاسادى (1907 جىلدارى). اتا مەكەنىنەن ايرىلعان ەلدىڭ زارى، جەرمەن قوشتاسقاندارى كوڭىلىمدە ولمەيتىن سۋرەتتەر قالدىرىپ كەتتى. ءقازىر جازىپ جۇرگەن «كوز كورگەن» اتتى كولەمدى ەڭبەگىمە سول وقيعالاردىڭ قايسى ءبىرىن پايدالاندىم.
جاس كەزىمدە اۋىلداعى مولدالاردان ءدىن ساباعىن وقىدىم. باسقا وقۋ جوق. قازاق ەلىنىڭ توقسان توعىز پروسەنتى ساۋاتسىز، ساۋاتتى دەگەنىمىزدىڭ كوبى مولدالار، دىنشىلدەر. ون جاس تولماي جاتىپ كۇنىنە بەس مەزگىل ناماز وقىدىق، رامازان ايىندا ءۇش كۇندىك ورازا تۇتتىق. ورازا جىلىنا ون كۇننەن اۋىسا-اۋىسا، جازدىڭ ۇزاق، ىستىق كۇندەرىنە كەلگەندە شىدام جەتپەيدى. قۇدايدان قورىقپاي، جاسىرماي، مولدالاردان قورقىپ، جاسىرىپ، ءۇزىلىپ باراتقاندا سۋ ىشەمىز، تاماق جەيمىز.
1916 جىلى سپاسس زاۆودىندا تابەلششيك بولىپ ىستەيتىن ماۋقىمنىڭ ءجۇسىبى دەگەننەن ءبىر جىل ورىسشا وقىدىم. ەكىنشى جىلى سول زاۆودتاعى بەس جىلدىق ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ ءتورتىنشى بولىمىنە كەلىپ ءتۇستىم. ءبىر جىل وسى مەكتەپتە وقىپ، ءتورتىنشى ءبولىمدى بىتىرگەن سوڭ، قايتىپ وقۋعا مۇرشا بولعان جوق. 1918 جىلدان 1925 جىلعا دەيىن اۋىلدا ءجۇردىم. العان ازىن-اۋلاق ءبىلىمىم ۇمىتىلىپ قالدى.
1925 جىلى كوكتەمدە، كەلىنشەگىمدى الىپ (سول قىستا ۇيلەنگەن ەدىم)، قازاقستان استاناسى قىزىلورداعا وقۋ ىزدەپ كەلدىم. وقۋعا تۇسە الماي، قىزمەت ىستەۋگە تۋرا كەلدى. قازاقستان جوعارعى سوتىنا قاتىناس قاعازدار تىركەۋشى بولىپ وتىرىپ، گازەت وقۋعا اۋىزداندىم. الدىمەن مەنىڭ وقيتىنىم ۇساق حابارلار، جارنامالار بولدى. 1925 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ، رەسپۋبليكانىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە ۇساق حابارلار جازا باستادىم.
كەلەسى جىلى (1926) «مالتا»، «مالاي» دەگەندەرگە ەلىكتەپ، وچەرك، فەلەتوندار جازۋعا، ءسابيتتىڭ «اقبوپەسىنە» ەلىكتەپ اڭگىمە جازۋعا كىرىستىم.
ول كەزدە جازۋشىلىق كاسىبىنىڭ ماڭىزىن تۇسىنگەن ەمەسپىن. جازعىم كەلگەندە كورگەنىمدى، سەزگەنىمدى سول كۇيىندە جازا سالاتىنمىن. ءالى كۇنگە مەكتەپ كورمەسەم دە، سول كەزدەگى ەكى سالا ايتىستار ءوز تۇسىمنان ىزدەنۋگە، وقۋعا كۇشتى اسەر ەتتى. ورىس تىلىنە ءجوندى تۇسىنبەيمىن، سوندا دا ماركسشىلدەردى وقي باستادىم.
«سارسەن مەن بوقاش» دەگەن العاشقى اڭگىمەم «جىل قۇسى» جۋرنالىندا 1927-1928 جىلى جاريالاندى. 1929 جىلى «ەر شويىن» اتتى اڭگىمەلەر جيناعىم شىقتى. الىمە قاراماي توعجانوۆ، سەيفۋللين سياقتىلارمەن پىكىر تالاستىرا باستاپ ەدىم، سەيفۋلليننەن باسقاسى ادەبيەت مايدانىندا قاعاجۋ كورسەتتى. جازعانىم وتپەي قويعان سوڭ 1930جىلى ماي ايىنىن، ىشىندە قاراعاندىعا جۇمىسقا كەتتىم.
مەن كەلگەندە قاراعاندىدا اعىلشىنداردان قالعان بەس-التى باراق پەن وتىز-قىرىق جۇمىسشى عانا بار ەدى. ولار كومىردى قايلامەن قازىپ، سىرتقا تەمىر شەلەكپەن قول بۇران ارقىلى شىعاراتىن. «شاحتا» دەگەندەرى ءبىر عانا قۇدىق. مەن جۇمىستى جەر قازۋدان، تەمىرلەردىڭ توتىن قىرۋدان باستاپ بىرنەشە ساتىلاردان وتكەن سوڭ، توكار بولىپ شىقتىم. ءۇش جىلعا جاقىن ۋاقىت جۇمىسشىلىقپەن ءوتتى. 1932 جىلدىڭ اقىرىندا، 1933 جىلدىڭ باسىندا جەرگىلىكتى ۇيىمدار تومەننەن جوعارىلاتىپ، «قاراعاندى پرولەتارياتى»گازەتىنە جاۋاپتى سەكرەتار ەتتى. بۇل گازەتتە كوپ ىستەگەم جوق. نوۆوسيبير قالاسىندا «قىزىل تۋ» اتتى جاڭا گازەت شىعاتىن بولىپ، قاراعاندىدان كادر سۇراعان. تىلەنىپ سوندا اۋىستىم. 1933 جىلدىڭ مايىنان 1938 جىلدىڭ فيەۆرالىنە دەيىن «قىزىل تۋ» گازەتىندە ىستەدىم. گازەت جابىلعان سوڭ نوۆوسيبيردەن الماتىعا قايتتىم.
نوۆوسيبيردە ورىس اراسىندا بولعان بەس-التى جىل ۋاقىت تاجىربيە ءبىلىم جاعىنان ماعان ۋنيۆەرسيتەت سياقتى بولدى. ورىس ادەبيەتىمەن، ورىس گازەچيكتەرىمەن جاقسىلاپ تانىستىم. سونىڭ ناتيجەسىندە 1938 جىلى الماتىعا كەلە سالا «ءومىر مەن ءولىم» رومانىن جازدىم. بۇل مەنىڭ توعىز ون جىل بويى جازۋشىلىقتان قول ءۇزىپ كەتىپ، قايتا ورالعان شاعىم. «ءومىر مەن ءولىم» رومان جازۋداعى ءبىرىنشى قادامىم.
بۇرىن جاڭا جازا باستاعاندا ۇلگىنى تەك ءسابيت، بەيىمبەتتەردەن السام، ەندى تولستوي مەن گيۋگودان الۋعا تىرىستىم. گيۋگونىڭ وقيعا، سيۋجەت قۇرۋىنا، ادامدارىنىڭ ەرلىگىنە، تولستودىڭ سۋرەتتەۋىنە قىزىقتىم. «ءومىر مەن ولىمدە» شامام كەلگەنشە گيۋگونى ەلىكتەپ باقتىم. تولستويدىڭ سۋرەتتەۋىنە قىزىقسام دا ۇزاق بايانداۋلارىنا شىداماي كەيدە جىلدامىراق كەتىپ وتىردىم.
«شىعاناقتى» جازعاندا تولستويدان دا، گيۋگودان دا ىرگەنى اۋلاق سالىپ، ءوز تۇسىمنان ءبىر جول تابۋعا شىققانمىن. سوندا دا ولاردىڭ اسەرى ازداپ قالىپ قويىپتى.
ەگەر مەنىڭ باسقادان تيتتەي وزگەشەلىگىم بولسا، «ميلليونەردە» كورىنۋگە ءتيىستى. ويتكەنى جۇرتتىڭ بارىنەن. قاشان ءوز بويىمدى كورسەتۋگە بار ىنتامدى سالعانمىن. «قاراعاندىدا» «ميلليونەردەن» اسۋعا، «داۋىلدان كەيىندە» «قاراعاندىدان» اسۋعا بارىمدى اياعام جوق. بىرىنەن ءبىرىن اسىرعان سياقتى بولسام دا «اتتەگەن-اي، انا ءبىر جەرىن...» دەمەي قالعام ." جوق.
بەرتىن كەلە ءسوز ساپتاۋ جونىندە قازاق جازۋشىلارىنان اۋەزوۆ مۇحتار مەن مۇسرەپوۆ عابيت قانا ۇنادى. عابيت ءسوزىنىڭ دالدىگى، جيناقتىلىعى، مىسقىلى ۇناسا، مۇحتار ءسوزىنىڭ سالماقتىلىعى، تەرەڭدىگى ۇنادى. ۇناتسام دا ەكەۋىنىڭ ءسوز قاسيەتتەرىن ءجيى ەلەكتەن وتكىزىپ، ۇلپاسىن عانا پايدالاندىم.
شىعارمادا ادامداردى سويلەستىرۋ، كورىنىستەردى سۋرەتتەۋ، سيۋجەت قۇرۋ، سەزىم مولشەرىن ءبىلۋ دەگەندەردى كوپ ىزدەنىپ، اقىرى ورىس جازۋشىلارىنان تاپتىم. وزىمنەن دە قوسقاندارىم بار. بۇل جونىندە قازاق جازۋشىلارىنان العانىم ءتىپتى از شىعار.
مەنىڭ ەشبىر شىعارمام الدەقالاي تۋعان ەمەس. تولعانۋدان، ارمانىمنان تۋدى. «ءومىر مەن ءولىم» رومانىندا ەجەلدەن كوشپەلى، مالشى ەلدىڭ قاراعاندى سياقتى ۇلكەن ءوندىرىس جاساپ، يندۋستريالى ەلگە اينالا باستاعانىن، قايناعان ەڭبەك، سوسياليستىك كۇرەس ۇستىندە ىشكى، سىرتقى جاۋلارىن قالاي جەڭىپ شىققانىن ماقتان ەتە كورسەتكىم كەلدى. ول كەزدەگى قازاق ادەبيەتىندە يندۋستريا تاقىرىبى جوققا ءتان. حالىق جوقتى جاساپ جاتقاندا جازۋشى نەگە سىرتقارى قالادى؟ — دەگەن سانا مەنى قيىنعا، سونىعا ايدادى.
«شىعاناقتا» كوشپەلى اۋىل وتىرىقشى، كولحوزدى اۋىلعا اينالدى. جەكە ەڭبەكتى بىرلەسكەن ەڭبەك، جەكە مەنشىكتى بىرلەسكەن مەنشىك جەڭدى. ناعىز بايلىق، ونەر، باقىت... ءبارى سوسياليزم تۇسىندا جاسالاتىنىن كورسەتپەك بولدىم. روماننىڭ باس گەرويى شىعاناق بەرسييەۆ اۆتوردىڭ ويدان شىعارعانى ەمەس، شىنايى ادام. ول تارى ونىمىنەن جۇيەمەلەتە ءتورت رەت دۇنيە جۇزىلىك رەكورد جاسادى. 1944 جىلى قايتىس بولدى. وسى اقىلدى، ەڭبەك قۇمار، ىزدەنگىش، العىر قارت ارقىلى حالقىمنىڭ بويىنداعى اسىل قاسيەتتەرىن ايتىپ قالۋعا تىرىستىم.
«شىعاناققا» دەيىن دە اۋىلداعى ۇلى وزگەرىستى بەينەلەيتىن كولەمدى شىعارما قازاق ادەبيەتىندە جوقتى. سول جوقتىق ماعان «شىعاناقتى» جازدىردى. مەنىڭشە، ادەبيەت — ءومىر ايناسى. ومىردەگى وراسان وقيعالاردى كورسەتە الماسا، ونىڭ نەسى اينا؟
جازۋشىنىڭ ويىنان ءومىر الدەقايدا كەڭ، شاپشاڭ ءارى ادەمى. «شىعاناقتى» ءبىتىرىپ، جارىققا شىعارعانىمشا اۋىل ءومىرى العا كەتىپ قالدى. «ميلليونەر» رومانىندا مەن ەندى ءومىردىڭ الدىن وراماق بولدىم. شىنىمدى ايتايىن، بۇل رومانداعى ميلليونەر كولحوزدى، جوعارى ءبىلىمدى پرەدسەداتەلدى ول كەزدە كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن. بولجاۋمەن جازدىم. وسىلاي بولادى، ادەبيەت بولعاندى ايتۋمەن تىنبايدى، بولاشاقتى دا ايتا الادى دەگەن ماركستىك-لەنيندىك قاعيداعا سۇيەندىم. ءسويتىپ، ءومىردىڭ الدىن ورادىم دەپ جۇرگەندە، بۇگىنگى كولحوز تاعى دا مەنىڭ ويىمنان وزىپ كەتىپتى.
«ءومىر مەن ءولىمدى» جازىپ بىتىرگەنشە قاراعاندى دا وزىپ كەتكەن. قاراعاندىنىڭ الدىن وراي «قاراعاندى» رومانىن جازعام. بۇگىنگى قاراعاندىدان بۇل رومانىم دا كەيىن قالىپ قويدى.
مەن ءاردايىم بۇگىنگىنى، شامام كەلگەنشە ەرتەڭگىنى جازدىم. كوشكەن جۇرتقا قايتا ورالعان ەمەس ەدىم. «داۋىلدان كەيىن» رومانىندا بۇل ادەتىمدى ادەيى بۇزىپ، ءبىر ادىم كەيىن شەگىنۋگە تۋرا كەلدى. قازاق ادەبيەتىنە كوز جىبەرسەم، قازاق ءومىرىنىڭ ءبىر قىزىق كەزەڭى — نەپ ۋاقىتى، «كىشكەنە وكتيابر» اتانعان ءىرى باي-فەودالداردى كونفيسكالاۋ وقيعاسى كورىنبەيدى. جازۋشى الدىمەن ءوز ءداۋىرىنىڭ جارشىسى دەسەك، قوعام ىشىندەگى بۇل سياقتى زور وزگەرىستەردى ول كورمەسە، ياكي كورە تۇرا جازباسا، دۇنيەدەن بورىش ارقالاپ كەتەدى دە. بورىش ارقالاۋدى سۇيمەدىم، ءوزىم قاتارلاس قارتتاردان ول كۇندەردى جازا قوياتىن ىڭعاي بايقالمادى، جاستاردىڭ بۇگىنگىسىن جەتكىلىكتى، كەشەگىنى بىلە بەرمەس دەدىم. وسى ويلار قاماپ ماعان «داۋىلدان كەيىندى» جازدىردى.
ءىى
مەنىڭ وسكەن جەرىم الپىس ءۇي ەلىباي ەرتەرەك جەرىنەن ايىرىلىپ قونىس اۋىپ، كەدەي بولدى.سول كەدەيدىڭ ءبىرى ءتۇبى وزبەك، سەيىتكەمەلدىڭ ابۋباكىرى ءپاتيما دەگەن تۇڭعىش قىزىن ماعان اتاستىرىپتى. ابۋباكىر 1910 جىلدان باستاپ ساۋداعا اينالىسىپ بايي باستايدى. جازى-قىسى ءبىر اۋىلدا وتىرامىز. بايىعان سايىن ءبىزدى مەنسىنبەۋگە اينالدى. ءۇش-تورت جىلدىڭ ىشىندە اسىرەسە، 1916 جىلى اۋباكىر بۇكىل ءبىر دۋان ەلگە ىقپالىن جۇرگىزدى. قىزىن بەرمەۋگە اينالدى. بەرمەگەننەن اۋىل ءۇي وتىرىپ، ونىڭ قاتىن-قالاشتارى، مالايلارىنا دەيىن، نامىسىمىزدى قورلاپ باقتى. بالا كەزىمدە، ىڭىردە، قاراڭعى ۇيدە شەشەمنىڭ:
— قاراشىعىم، كەشەگى جالعىز ءۇيلى جامان نەمە مەنسىنبەدى عوي، — دەپ بەتىمنەن سۇيە تالاي ەڭىرەگەن كوز جاسى ىشىمە مۇز بوپ قاتقان. رۋ نامىسىنا قىزعان كەدەي اعايىنداردىڭ دا ءىشى مۇزداعان ەدى. سول اۋباكىر 1919 جىلى، ءدال قىزىلدار كەلەر الدىندا قىزىن امالسىزدان بەردى. ءبىر جىلدان كەيىن قىزى ءولىپ قالدى. مەنىڭ ىشىمدەگى كەك ولمەدى، ءورشي بەردى. اۋىلعا لاۋ كەلسە، سالىق تۇسسە، باي اۋباكىر كەدەيلەرگە وزىمەن بىرگە تارتقىزدى. ىشتەن تىنا كەلىپ، مەن ءبىر كۇنى جارىلدىم. ءبىراق، ەلدە تۇرىپ ايتىسۋعا اۋباكىر بوي بەرمەيتىن بولعان سوڭ، 1925 جىلى قازاقستاننىڭ استاناسى قىزىلورداعا ءبىرجولاتا كەتتىم. جەكە باستىڭ قامىنان، ۇساق-تۇيەكتەن تۋعان وسى ايتىس قىزىلورداعا كەلگەن سوڭ ناعىز تاپتىق جولعا ءتۇستى.
تاپتىق جولعا تۇسكەنمەن جاۋىم جاپىرىلا قالعان جوق. اۋىلدا ول كەزدە بايشىل، رۋشىل، فەودالشىل ىقپال باسىم. حالىقتىڭ قاتال كوپشىلىگى ساۋاتسىز. ازعانتاي وقىمىستىلار الا: ءبىرى سوۆەتتى قولداسا، ءبىرى بايدى قولدايدى. جالشى، كەدەيگە ەزۋشى جاۋىن قولمەن كورسەتىپ تۇرساڭ دا، جاۋلاسا قويمايدى. كۋلاكتاردى قوسپاعاندا جەتى ءجۇز شامالى ءىرى باي-فەودال بار. ۇكىمەت جارلىعىن ولاردى اتتاپ ورىنداۋ قيىن. سوندىقتان، جيىرماسىنشى جىلدارى اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ، تاپ جىگىن اشۋ ۇرانىن كوتەردى پارتيا. Taپ كۇرەسى قىزدى. قىزدىرۋشىلاردىڭ، سوۆەتشىلدەردىڭ ءبىرى بولا تۇرا ناحاققا تالاي كۇيدىم. بابام ءىرى فەودال، اكەم حاجى، قايىن اتام باي. دۇشپاندارىما بۇل تاپ كۇرەسى كەزىندە قولايلى قۇرال بولدى. ءوزىم — كەدەي، ادال. دوستارىم مەنى سول ءۇشىن قولدادى.
قىزىلورداعا كەلىسىمەن كوممۋنيست ساكەن سەيفۋللين، ءسابيت مۇقانوۆتار توبىنا قوسىلدىم.
سەيفۋللين باستاعان توپ جازۋشىلار ۇيىمىن قۇردى (رااپ). ەلەۋلى ەڭبەگىم بولماسا دا، سول ۇيىمعا مۇشە بولىپ ەندىم. ءسويتىپ، اۋىلداعى تاپ تارتىسىنان كەلە سالا ورتالىقتاعى ادەبيەت تارتىسىنا ارالاستىم. بۇل تارتىس 1928 جىلى اۋىلداعى جەتى ءجۇز ءىرى باي-فەودالدى كونفيسكالاپ، جەر اۋدارعان سوڭ ەلدى يندۋستريالاندىرۋ، كوللەكتيۆتەندىرۋ ارقىلى سوسياليستىك شابۋىل كۇشەيگەن سوڭ توقتالدى. راپپ جويىلدى. وڭعا، سولعا تارتقان جازۋشىلار ءبارى ءبىر ۇيىمعا باس قوستى. ادەبيەتتەگى تاپتىق كۇرەستەر، تاپ جويىلعان سوڭ ەندى توپتىق كۇرەستەرگە اينالدى. مەن بۇل توپتىق كۇرەستەردەن اۋلاق تۇردىم.
سالت-سانا، ساياسات مايدانىنا مەن ءوزىم قاتارىمنان كەيىندەۋ كەلگەم، اكەم ءتارىزدى قاق-سوقپەن جۇمىسىم بولماي، مومىن بولىپ ءوستىم. سوۆەت بەدەلىن پايدالانىپ، سوۆەت اتىنان حالىققا ءتۇرلى زورلىق، زومبىلىق ىستەگەن ءبىرسىپىرا جاۋىزدار اۋىل اراسىندا وزدەرىن كەۋدەگە قاعىپ، مەن سياقتىلاردى قولىنان ەشتەمە كەلمەيتىن ىنجىق دەپ ءجۇردى. مەن ولاردى ىشىمنەن جاۋىز دەپ ءجۇردىم. بەرتىن كەلە ونداي جاۋىزدارعا قاتتى تىيىم سالىنا باستادى. سوۆەتتىڭ سارا جولى ايقىن كورىنە باستادى. سونى كورگەن سوڭ مەن سوۆەت ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ كەتتىم. ءبىلىمسىز ارالاسسام دا، سوۆەت ادامشىلىعى دەگەندى جۇرەگىم جاقسى سەزسە كەرەك، اۋا جايىلعان جەرىم بولعان جوق.
اكەم ۇزاق تۇندەردە، «حيكمات» كىتابىن بار داۋسىمەن وقىپ وتىراتىن. ادىلدىك، ادالدىق، ۋادەشىلدىك، كىشىپەيىلدىلىك، بۇل جولدا تايىنبايتىن ەرلىك جايىندا كوپ اڭگىمەلەر ايتاتىن. ءوزىنىڭ تۋعان اعاسى مۇحامەتشە وتىز جىل بي بولدى. سول كىسىنىڭ العان پارالارىڭ ادىلسىزدىگىن، مەنىڭ قايىن اتام اۋباكىردىڭ قياناتىن، زورلىعىن وزىنشە سوتتاپ وتىراتىن. اۋىلدىڭ اتقا مىنەرلەرى كەدەيدىڭ ءبىر جىلتىراعانىن كورسە ۇرلاپ، نە تارتىپ اكەتەتىن. كەدەيلەر جىلاپ كەلگەندە، اكەم اعاسى مۇحامەتشە، ۇرى ءىنىسى ياكيامەن، قۇرداسى اۋباكىرمەن قاندى توبەلەستەرگە دەيىن، پىشاق جۇمساۋعا دەيىن بارعان ۋاقىتتارى بولدى. اكەم ءبىراق مۇنىڭ ءبارىن تاپتىق سانامەن ەمەس، «مۇحاممەت جولى ءۇشىن» ىستەپ ءجۇردى. ول كىسىنىڭ تانىمىنشا مۇحاممەت ۇلى پاتشا، قۇدايدىڭ ەڭ ءبىرىنشى دوسى، تاركى دۇنيە، كەدەيدى، عارىپتەردى، حالىقتى سۇيگەن. وسىنداي فاناتيك بولا تۇرىپ اكەم سوۆەتتى دە جەك كەرگەن جوق. وكىمەت ءامىرىن ورىنداۋ پارىز، كەدەيلەردى قولدايدى، ءادىل دەيتىن. ءوزى باي بولماعان سوڭ سوۆەتتەن ول قىسىم كورمەگەن. جالعىز-اق قۇداي جوق دەگەندى جاراتپايتىن. ءوز باسىم قۇدايشىل بولماسام دا، اكەمنىڭ وسى مىنەزدەرى جاس سانا-سەزىمدەرىمە كوپ اسەر ەتتى.
پارتيا قاتارىنا 1940 جىلى عانا ەنگەم. وعان دەيىن «حاجىنىڭ بالاسى»، «سەيتكەمەلوۆتىڭ كۇيەۋى» دەپ قۋدالاۋدان كوز اشقانىم جوق. پارتياعا ەنگەن سوڭ دا1953 جىلعا دەيىن «دومالاق» ارىزدارعا جاۋاپ بەرۋمەن كەلدىم. قىزعانارلىق باعىم، مانسابىم نە كەسىرلى مىنەز-قىلىعىم جوق. ماعان نەگە وشىگەدى؟ دەپ تاڭداناتىن ەدىم، وشىگەتىندەر جات ادامدار دەۋشى ەدىم. جات ەمەستەردىڭ ءتىپتى دوستارىمنىڭ ىشىنەن تالاي پەيىلى ناشارلار تابىلدى، كەيدە جاقسى دەگەنىم جامان، جامان دەگەنىم جاقسى بولىپ شىقتى، تابىنعان ادامدارىمنان تايىزدىق بايقالدى. سونىڭ ءبارى دۇنيەگە سىن كوزىمەن قاراۋدى، ونشا الىس كورە الماسام دا، اياق استىن كورسەتەرلىك قولعا ءبىر شىراق ۇستاۋدى ۇيرەتتى. ادام ءارقيلى كۇنەلتەدى، ءارقيلى ءىز قالدىرادى ارتىنا. كۇنەلتۋ دە، ءىز قالدىرۋ دا مەن جازۋشى ەڭبەگىنەن ارتىقتى تىلەمەدىم، ىزدەمەدىم.
جازۋشى ەڭبەگى — قيىن، جاۋاپتى، ەڭ ارداقتى ەڭبەك. عىلىمدا داڭعىل جول بولماسا، كوركەم ادەبيەتتە دە داڭعىل جول جوق. مەن ءبىراز جاسادىم، ءبىراز ەڭبەك ەتتىم، قالامىم ابدەن توسەلگەندەي بولدى. سوندا دا ءاربىر جاڭا شىعارما تۇسىندا باستىقپاعان تايداي بۇلتاقتاي بەرەمىن، شارق ۇرىپ ىزدەنە بەرەم. ويلارىمدى، جازعانىمدى سان رەت ءوشىرىپ، سان ەلەكتەن وتكىزىپ بارىپ، جارامدى دەگەنىمدى قالدىرامىن. سول جارامدىمدى جازىپ وتىرعاندا كۇلەمىن، قۋانامىن، قايعىرامىن، جىلايمىن.
جازعانىڭ وزىڭە سولاي اسەر ەتپەسە، باسقاعا مۇلدە اسەر ەتپەسە كەرەك. قينالساڭ، قينالىپ تاپقان ءبىر ءسوزىڭ نە ءبىر ويىن، «مەن باقىتتى!» دەگىزبەسە، ونداي جازۋشىعا جازۋدىڭ كەرەگى نە؟
مەن الدىما قاراسام، تىم ارتتا قالىپپىن دەپ قورلانامىن. ارتىما قاراسام، مەنەن دە كەيىن قالعانداردى كورىپ جۇبانامىن. وڭاشا بولمەدە، ۇزاق ۋاقىت وي ءتىزىپ سارعايا وتىرعانىمدا جەر ءتاڭىرىسى — ءبىر ءوزىم. تىزگەندەرىم كەپ تالقىسىنا تۇسكەندە مەن ءبىر جاڭا تۇسكەن كەلىن. ەگەر جازۋشىنىڭ باسىنا قاراما-قارسى وسى ەكى قاسيەت ورناماسا، جازۋشى شىعارما ۇستىندە ءوزىن حالىق ويشىسى، قوعام قايراتكەرى دەپ، شىعارماسى بىتكەن سوڭ بۇلاردىڭ تەك ات قوسشىسىمىن دەپ سەزىنبەسە، ونداي جازۋشىنى ناعىز جازۋشى دەۋ قيىن. ناعىز جازۋشى بولعاندى عانا ايتىپ قويماي، سولاي بولسىن دەپ تە ايتا الادى.
مەنىڭ جازۋشىلىق جولىمداعى ءومىرىم، ويىم قىسقارتىپ ايتقاندا وسىلاي. شىعارمالارىمنان، كۇندەلىك داپتەرىمنەن، مۇمكىن، بۇدان تولىعىراق كورىنەر.
You Might Also Like
-
جەر ءجۇزىن قالتىراتقان ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس ەلدىڭ ەلدىك قابىلەتىن عانا ەمەس، ەكى ۇداي ەكى ءتۇرلى سيستەماسىن دا سىناپ بەردى. سول سىننان سۇرىنبەي وتكەن سسسر بۇگىن تاريحتىڭ تىڭ بيىك ءبىر تۇرعىسىنا ...
