داۋىلدان كەيىن
اۋىل تاڭى
I
جەر بەتىن جەلپىگەن تاڭعى سامال توقتادى. بيىكتىگىن بايقاتپاي، كولبەي جاتقان بايتاق يتجوننىڭ زور، كەڭ جوتالارىنا سىزاتتالعان كوگىلدىر ساۋلە تەز جايىلىپ بارادى. تەرەڭ شات، سايلاردى، قالىڭ ءشيلى، قاراعاندى ويپاتتاردى ساۋلە ءازىر كەۋلەي قويعان جوق: قاراۋىتىپ كورىنەدى. سوناۋ كوز ۇشىندا قاراۋىتقان قاراعاندى وزەكتەن الدەنە اعاراڭ ەتىپ، جازىق دالاعا شىعا سالا، يتجونعا تۋرا تارتتى. جۇلدىزداي اعىپ كەلەدى. مىنە تاقالدى.
بوز اتتى ءجاسوسپىرىم — كادىمگى ساپاردىڭ امانى ەكەن. تال شوقپارى يىعىن دە، ۇرۋعا دايىن كەلەدى. تىمىق اۋانى داۋىلداتىپ، قۇلاعىن جىميتا زۋلاعان شاڭقان بوزدىڭ شابىسىن مىسە تۇتپاسا كەرەك، باسىنان اسا سەكىرەردەي ەرىنەن كوتەرىلە، ۇمتىلا بەرەدى العا. وزىنەن وق بويى وزىق كەتكەن ۇيالاس قوس اق قاسقا دا بالاڭ، ءبىر عانا قار باستى؛ ءالى اۋىزدانعان جوق-تى، سوندا دا جەتكەن بەتتە تايىنشاداي اpلاننان تايىنباي، تاڭىنان كوتەرە، ءبىر توڭقالاڭ اسىردى. دومالاپ تۇرىپ، تۋرا جونەلدى قاسقىر. ەكىنشى اق قاسقا تاعى ءبىر جۇلقىپ ءوتتى. سول كەزدە امان دا جەتىپ، سويىلىن سىلتەدى.تيمەدى.
ات تا، قاسقىر دا، تازىلار دا تىڭ، تاقاۋ ۇشىراسىپ، تەز ايقاستى. قاسقىر ەندى بوي جازىپ قاشا المادى. قاشسا-اق، ەكى تازى كەزەك-كەزەك تاڭىنان تارتىپ، توڭكەرىپ تاستاپ، قۇتىن قاشىردى. قاشپاسا — امان قويار ەمەس. سونسوڭ، «جانىڭنان بەزگەنىڭ كەلە بەر» — دەگەندەي، ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، كوزىنەن وت شاشا كۇرىلدەپ جاتىر كوكجال.
امان اتتان ءتۇستى. اتىن ءبىر شوكەگە بايلاي سالدى. شوقپارىن قوس قولداپ، وڭتايىنا ۇستاپ، قاسقىرعا تۋرا بارماي، جانامالاي ءجۇردى. اسىققان جوق، قوبالجىعان جوق ءحاۋىپتى جاۋعا كوزىنىڭ قۇيرىعىمەن قاراپ، ءحاۋىپسىز ادامشا جاي كەلەدى. ەكى تازى قاسقىردىڭ ەكى جاعىنا شىعىپ العان، اڭدىپ تۇر، باس سالۋعا باتپايدى. ارباسۋ ۇزاققا سوزىلعان جوق. امان تاقالعان سايىن، قاسقىر قوزعالا بەرىپ ەدى، — «شاپقالى جاتىر ما؟» — دەپ «ايت، الىپسوق! ايت!» — دەگەن كەزدە، ادام ايباتىنا شىداي الماي، تۇرا جونەلدى. قاتتى اقىرعان بۇل داۋىس تازىلاردى ءتىپتى اشىندىردى. الىپسوقتىڭ كوزى قىپ-قىزىل، قاسقىردى تاڭىنان قاپسىرا تىستەپ، قاتىپ قالىپتى. كەيىن تارتىپ جىبەرمەي تۇر. جۋان، ەبەدەيسىز موينىن بارىنشا بۇرىپ، جىرتا قارىس اۋزىن بارىنشا اشىپ، ارتىنداعى تازىعا ۇمتىلادى قاسقىر. ويناقى تازى اۋزىنا تۇسپەيدى، ءوز اۋزىن تاعى بوساتپايدى. وسى كەزدە امان كەلىپ، قارا تۇمسىقتان دالدەپ ءبىر ۇرىپ ەدى، قاسقىر سىلق، ەتە ءتۇستى. قايتىپ تۇرا العان جوق، تال شوقپار جۇيەمەلەتە ءتيدى شەكەگە. دۇشپانىن جايراتىپ سالعان سوڭ، بالاڭ يە بالاڭ تازىلارىنا ءسۇيسىنىپ ارقادان قاعىپ قويىپ، ىشىنەن سويلەپ تۇردى:
— ەلگە بۇل مازا بەرمەدى، سونسوڭ ءولتىردىم. ال سەندەرگە ول تۇك ىستەگەن جوق، تەك مەن ءۇشىن قىرقىستىڭدار. جامان قۇربىنىڭ سەرىكتىگىنەن سەندەردىڭ سەرىكتىگىڭ ارتىق ەكەن.
جيىرمانىڭ، ورتاسىنا ءالى جەتپەگەن، جاس ادامنىڭ وسىلاي سويلەۋىندە ءبىرسىپىرا ءمان جاتىر. ول — ادەتتە از سويلەپ، كوپ تىڭدايتىن بۇيىعىلاۋ، ۇيالشاق جىگىت. ايتسە دە، بويىندا قايرات بارى وڭىنەن انىق بايقالادى. قالىڭ دوڭەستەۋ بىتكەن قاباعى، بايسالدى بۇركىت كوزى جۇقالاڭ اقشىل جۇزىنە ايبات تا، كەلبەت تە بەرىپ تۇر. ءوز قاتارى الدەقاشان ارالاسىپ كەتسە دە، ول ءالى تارتىسقا، توپقا ەنگەن جوق، وڭاشا، ءوز ويىمەن ءجۇر. سىرتى تىنىش كورىنگەنمەن، ءىشى مازاسىز. ومىردە كەزدەسكەننىڭ، كۇمانسىز دەگەندەردىڭ تالايىنا كۇمانى، قوياتىن ساۋالى بار. «نەگە ولاي؟ بىلاي بولسا، — قايتەدى؟ اگار ءتىپتى بولماسا، — قايتەر ەدى؟..» — دەگەن سان سۇراۋلارىنا جاۋاپ تاپپاي كەلەدى. جاڭاعى ءبىر ءسوزدى، سونىڭ ءبىرىن شەشكەندەي، كەسىپ ايتتى. ويلى جىگىتتىڭ ايتسام دەگەنىنىڭ كوبىن از تاجىريبە، شاعىن ءبىلىم ايتتىرماي جۇرسە، بىرەۋلەر سىرتتان وعان «جاسىق»، «ونەرسىز» دەگەن اتاق جاپسىرىپ ءجۇر. امان بۇنى جاقسى سەزەدى، كەيدە ءتىپتى سولاردى ىشتەي قوستاپ، ءوزىن ىسكە العىسىز قىلادى. زادى، وزىنە ىرزالىعىنان نارازىلىعى، جۇباتۋدان جانۋى كوپ جىگىت ەدى. تەك جۇيرىك بوزدىڭ ۇستىنە شىققان كەزدە جابىڭقى كوڭىل جارق ەتىپ، اشىلىپ كەتەتىن. ءقازىر سول بوزدى موينىنان قۇشا، جاعىنان سيپاي تۇرىپ:
— قاناتىم، قاناتىم!.. — دەدى تاعى ىشىنەن. — سەنىمەن ۇشىپ، جەدەل جەتپەسەم، اۋىزدانباعان مىنا تازىلار اناۋ قىزىل شولاققا ەزدىگىنەن باتپاس ەدى-اۋ!..
باسى مىلجالانعان قىزىل شولاق بۇلاردان وقشاۋىراق جاتىر. قارا تۇمسىعىنان سورعالاعان قان تيىلىپتى. جونى ءالى تۇلەپ بىتپەگەن، جازعى، سارعىلت، ءازىر تۇبىتتەنبەگەن جاڭا جۇندەرىنەن ءبولىنىپ، ءدال ارقاسىندا الاقانداي اقشىل ءتۇبىت ايقىن كورىنەدى. امان اتىن جەتەلەپ جاقىنداپ ەدى، اتى وسقىرعان سوڭ، تۇرىپ قالدى. «قازاق نەگە قىزىل شولاق» دەدى ەكەن؟ قىزىل ەمەس قوي دەيدى ويىندا. — ال كوكجال دەسە — دەگەندەي، يىعىنداعى اناۋ ۇزىن، جۋان قىلدار جال سياقتى. اشۋلانعاندا سولار تىكىرەيىپ كەتەدى ەكەن» — دەدى دە، توقىمىن كوتەرىپ، تەرلىگىنەن الاقانداي كيىز كەسىپ الدى. ونى ەكى ءبولىپ، بوزدىڭ باسىنداعى جەڭىل، بەس تاسپا ورمە جۇگەننىڭ كوز تۇسىنان كوزدى قالقالاي بايلادى. ات ەندى الدىن عانا كورەدى. امان قاسقىردى كورسەتپەي اكەلىپ، الدىنا وڭگەرمەستەن، ارتىنا بوكتەرە سالا، ءجۇرىپ كەتتى.
ۋاقىت ءالى ەرتە. كۇن ابدەن شىعىپ بولعان جوق، بەلدەردىڭ ارجاعىنان شاشىراعان ساۋلەسى كورىنەدى. بىرنەشە رۋعا جايلاۋ بولىپ كەلگەن كولسىز، وزەنسىز بۇل جالاڭاش جوندار بيىلعى كوكتەمدە تىم جاسارعان، سۋ جاڭا. جاڭارتۋ ءۇشىن جىلدان جىلعا استاسىپ، جاباعىلانىپ جاتاتىن قۋ كودەلەردى ادەيى ورتەپ جىبەرگەن. ءقازىر سول ورتەڭگە قاۋلاپ شىققان، ءازىر كودەگە اينالماعان، جاتاعان، القارا كوك بۇرتىك بەتەگەلەر جەر بەتىن بۇيرالاپ تۇر. اسپان اشىق، جەر جايناقى. كەڭ ساحاراعا بيىك جوننىڭ باسىنان كوز جىبەرىپ، ءمولدىر اۋەنى سىمىرە، اسەم بوزبەن جورتىپ كەلە جاتقان اماندى وسى ساعاتتا ەڭ جاقسى سەزىمدەر بيلەپ الىپ ەدى. توبەسىندە اسپانعا شىعىپ الىپ شىرقاعان بوزتورعايدىڭ ءۇنى — بويدى بالقىتقان سۇلۋ اندەي، ارتىنا بوكتەرگەن قاسقىرى — مەرت بولعان مىقى جاۋىنداي؛ ەكى تازىعا كەزەك تونگەن كوك قۇلادىن — بەلدەسۋگە جوق، سىرتتان كىجىنگەن كۇنشىلدەردەي؛ استىنداعى جۇيرىك بوز ءازىر كىرشىك شالماعان ۇشقىر اق كوڭىلىندەي ەدى. ءاpينە، امان بۇلاي تەڭەگەن دە، باعالاعان دا جوق، تەك تامىلجىعان تابيعات پەن سۇلۋ سەزىمنىڭ راحاتىنا ءجۇزىپ كەلە جاتىپ، ەگىن جايعا جەتكەندە، كوڭىل كۇيى تومەندەدى.
جايلاۋ بولىپ وتىرعان وسى ۇشان-تەڭىز قۇبا جوندا سوقا سۋىpاتىن جەر جوق. قالپىمەن ەگىنجاي. ءار سايى شالعىن، شاپسا — مايا-مايا ءشوپ. ءشوپ شابىلمايدى. بارلىق ەگىن ءبىر بەتكەيدەن اسپايدى. امان بۇرىلا ءجۇرىپ، ءوز ءۇيىنىڭ ەگىنىن كوردى. بيىل ەكى پۇت بيداي، ءبىر پۇت س ۇلى، ءبىر اياق قوناق سالعان. اڭىزداعى س ۇلى مەن بيدايى سيرەك تە بولسا ءونىپتى. تىڭداعى قوناق ءالى كورىنبەيدى. مۇلدە كورىنبەي قويسا عاجاپ ەمەس. جەر ءجوندى جىرتىلماعان. بورازدا مەن بورازدانىڭ اراسىندا قالعان اتجالداردىڭ ءشوبى دە جاسىرىنباپتى. مالا بىرەر جۇرگەنگە ۇقسايدى، ءبىراق مايدالانعان شىم جوق. بۇكىل ءبىر ەلدىڭ ەگىس كولەمى، سيقى وسى ءتارىزدى. «ءبارىن قوسقاندا ءبىر پەتردىڭ ەگىسىنە جەتپەيدى، — دەدى امان ىشىنەن، جان-جاعىنا كوز جىبەرىپ. — توقتىق ەگىندە. ەگىنگە كولىك، سايمان، تۇقىم كەرەك. ولار جەتىمسىز. بارىنەن دە ىنتا جەتىمسىز. سوندىقتان جالقاۋلىق ءمىنىپ العان مويىنعا...»
قىمىزدىقتى سايدىڭ باسىنا كوتەرىلگەندە عانا امان بۇل ويلارىنان ايىقتى. اياق استىندا قالىڭ ەل وتىر. ۇزىن سايدى ەرلەي قونعان ءوز ەلى ون شاقتى اۋىل. مالعا تولى ىڭىرانعان اۋىلدارعا ۇقسامايدى. اق ۇيلەر نەكەن-ساياق. كوپشىلىگى قوڭىرقاي. ءقايسىبىر اۋىلداردىڭ قوڭىرىنان ءتىپتى قاراسى دەن. سوناۋ ەتەكتە، جازىققا بەتتەپ شاعىن ەكى عانا قوتان قوي ەرىپ بارادى. قويشىلارى ەگىز مىنگەن، — جىلقىلى دا ەل ەمەس. ءبىراق سيىر باسى بار كورىنەدى. ءار اۋىلدان ەرگەن ءىرى قارا مال توبى باقتاشىسىز، بەتىمەن بىتىراي جايىلىپ، بەل استى. كوپ تۇندىك ءالى جابۋلى، جۇرت ۇيقىدا. بىرەن-ساران ادامدار عانا تۇرىپ ءجۇر. انە بىرەۋ تاڭ اسقان اتىن ارقانداپ قايتتى. قويلى اۋىلدىڭ بوز ۇيىنەن كويلەگىن شالبارلانعان ايەل شىعىسىمەن، ورتا قاپ قۇرتتى ەسىك الدىنداعى سورەگە لاقتىرىپ تاستادى. سودان كەيىن ارباعا بايلاۋلى بۇزاۋلاردى بوساتىپ، باس ءجىبىن ءتۇردى، كوگەندەگى قوزىلاردى اعىتتى. بۇدان ارعى باي اۋىلدىق ۇلكەن اق ءۇيىنىڭ، الدىندا ۇلكەن اق ساماۋىردان ءتۇتىن بۋداقتاپ تۇر. ساماۋىر قاسىندا جالشى شال شاپا-شوتپەن وتىن بۇتاپ وتىر. ءسىرا، جاڭادا تۇسكەن كەلىنشەك بولار، ءشايى شاپان بۇركەنىڭ قولىنا جەز قۇمان ۇستاعان جاس ايەل جەلپەيلى، شاڭقان كوك كويلەگىنىڭ ەتەگىن شۇبالتا، بەتى اشىققا ۇزاپ بارادى. بەل استىندا تەزەك تەرىپ جۇرگەن مالاي قىز قايتا ورالىپ، وسىلاي كەلەدى. زار ما، ءان بە، ايتەۋىر، جاق جاپپاي كەلەدى... امان كەلىنشەكتىڭ دە، قىزدىڭ دا الدىن كەسە، ەكەۋىنىڭ ارالىعىنان ەتتى. اۋىل يتتەرى شۋلاسىپ دۇرلىگە ۇمتىلسا دا، تازىلارعا باتپاي قالا بەردى.
ەڭ ۇلكەن اۋىل سايدىڭ تومەنگى جاعىن الا وتىر. ىشىندە بىرەن-ساران قوڭىر ءۇي، باسقاسى شوقبىت، قارا-قۇرىم ۇيلەر. قوس، جاپپا، يتارقاعا دەيىن بار. بۇلار، قويلارى بولماعان سوڭ، قوتان قالدىرماپتى، بىرەسە ۇيىسا، بىرەسە شانجاۋ كەتىپ، قالاي بولسا سولاي قونا سالعان. ءار ەسىكتىڭ الدىندا-اق اربا تۇر. ءبىراق اتام زامانعى، الۋان-الۋان اربالار: جەكە كولىككە جەگەتىن، شاڭىراقتاي ەكى دوڭعالاقتى، توقىما تال قوراپتى، ارىستى اعاش اربا؛ قوس وگىزگە جەگەتىن ءتورت دوڭگەلەكتى اعاش ىردۋان؛ كۇپشەگىنىڭ ءىشى، بەلدىگى تەمىر، دوڭگەلەكتەرى شەندى كىرەكەشتەردىڭ پۇشىق ارباسى؛ بۇكىل اۋىلدا ءبىر عانا ساموحود (بريچكا). ودان وزگەسىنىڭ بىردە-بىرى سول كۇيىندە جەگە جونەلۋگە جارامايدى. ەڭ ءبۇتىن دەگەنىنە سۋ قۇيىپ، كىرىكتىرىپ نەمەسە شەنىنە سىنا قاعىپ، شەرتتىرىپ الۋ كەرەك. سوندىقتان وسى اۋىلدان كۇمپىلدەگەن سابانىڭ ورنىنا شىقىلداعان بالعانىڭ داۋسى ەستىلىپ جاتادى. قىسقى كۇيلەرى ءتىپتى كوڭىلسىز. “بالعالارىن جاتاقتا جاتىپ-اق شىقىلداتسا قايتەدى؟ باسقالار جايلاۋعا مال قامى ءۇشىن كەلەدى. ال بۇلار نە ءۇشىن كەلەدى؟..
كوپ اۋىلعا ويىسقان اماننىڭ باسىندا كەلە جاتقان سۇراقتار ەدى بۇل. ونىڭ ءدال جولىندا، وزگەدەن وقشاۋىراق، باي اۋىلعا جاقىنىراق قونعان اق ۇزىكتى، قوڭىر تۋىرلىقتى ءۇي تۇر. ءۇيدىڭ بەلدەۋىنە ۇزىن قۇرىق قىستىرىلعان. قۇرىقتىڭ باسىنداعى قىزىل تۋ تىمىق كۇندە باياۋ تولقىپ قويادى. كۇن كۇلىمدەپ، اۋىل الدىنداعى بەلەسكە يەك ارتقاندا، وسى ءۇيدىڭ ۇزىن كولەڭكەسىن باسا ەتىپ بارا جاتىپ: “اۋىلناي ۇيقىدا” — دەدى امان ىشىنەن. كەكەي ايتتى. “شەشەك شىققانداي جەكە قونعانى نەسى؟” — دەپ، تاعى ءبىر قاعىتتى. اۋىلناي دەگەنى اۋىلدىق كەڭەس اعاسى بايبول. ەكەۋى اتا جاعىنان جاقىنداۋ بولسا دا، مىنەز-قۇلىقتارى الىس. ءازىر ءتۇس شايىسپاي كەلەدى. ءبىراق بايبول كەيىنگى كەزدە كەدەي اۋىلعا ورىنسىز اكىرەڭدەيتىندى شىعاردى. وسى قونىستا ىرگەسىن ولاردان اۋلاعىراق سالىپ، بايدىڭ اۋلىنا كەڭسەسىن تاقاي ءتۇسىپتى. كەڭسەسى جالعىز كيىز سۋمكا. سۋمكا ىشىندە — جالعىز پاپكا. پاپكا ىشىندە — تۇتقاسىنان سىدىرىپ العان دوڭگەلەك رەزينكا ءمور. سۋمكانى بايبول موينىنا سالادى. مورگە وتە ساقتىق ىستەپ، كەيىنگى كەزدە ىشكى ءتوس قالتاسىنا سالىپ ءجۇر. سونىمەن بار كەڭسە بايبولدىڭ بويىنان تابىلاتىن. جاڭاعى تۋ تىگىلگەن — ونىڭ ءوز ءۇيى. اۋىلدىق كەڭەستى ءبىر ءوزىم، — دەپ، ءوزى وتىرعان جەردى كەڭسەم، — دەپ ۇعىناتىن ول. سوندىقتان ءوز ۇيىنە دە تۋ تىگىپ قويعان.
امان بايبولدىڭ وسىنداي تالاي سولەكەت قىلىقتارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، جىميا كۇلسە دە، اق ۇزىك وقيعاسى ەسكە تۇسكەندە، كۇلە المادى. سوپى ويلاعان سايىن، بايبولدان سۋىسىپ، الىستاپ بارادى. كوپ اۋىلداعى قوڭىر ۇيگە جەتىپ، ات باسىن تىرەگەندە عانا ۇزىك تۋرالى ويى ءۇزىلدى.
II
كۇن كوزى بۇگىن تىم وتكىر. ماساسى جوق، شىبىنى از، بيىك، سالقىن جايلاۋداعى ەلدى ساسكە كەزىندە-اق قىزدىرىپ بارادى. بىرەۋلەر ىستىقتاپ كويلەك-دامبالشاڭ، جالاڭ اياق نە قوڭىلتاياق كەبىسشەڭ جۇرسە، ەندى بىرەۋلەر ىستىق وتپەسىن دەپ، ساپتاما ەتىگىن، شيدەم كۇپى، سەڭسەڭ تىماعىن كيىپ العان. قوزى، بۇزاۋلار وتتان قالىپ، يتتەر ءتىلىن سالاقتاتىپ اربانىڭ، ءۇيدىڭ كولەڭكەلەرىن پانالاي باستادى. سايگەل قۋعان سيىرلاردا ەس جوق، قۇيرىقتارىن شوشايتا، كوزدەرىن شاتىناتا تىرىم-تىراعاي شاپقىلاۋدا. ءقايسىبىرى ەسىگى اشىق ۇيلەرگە قويىپ كەتىپ، وتىرعان بالا-شاعانى باسىپ نەمەسە جەروشاقتاعى قازاندى توڭكەرىپ، اۋىلدى شۋلاتىپ ءجۇر.
كەشە كەشكە بەلدەر اسىپ كەتكەن، ءورىسى الىس جىلقى توبى دا شاڭداتىپ، قاتتى قايتتى. قىمىزدىقتى سايدىڭ ورتا كەزى كەڭ، جاداعاي كەك شىمايت بولاتىن. بۇندا شاكەن مىرزانىڭ اۋىلى وتىرادى. مىرزا ءقازىر قۇدىق باسىندا، قارا قالپاعىن كوزىنە تۇسىرە كيگەن، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، ۇلكەن اپان قۇدىقتىڭ مول، ءمولدىر سۋىنان كوز الماي تۇر.
― ارشىعان سوڭ، مولايا ءتۇسىپتى، — دەدى ءبىر كەزدە باسىن كوتەرىپ. بۋرىل تارتقان تىعىز، قابا ساقالىن تۇجىرا قىرقىپ، ءدال يەكتىڭ ۇستىنە عانا قالدىرىپتى. قىسقا، جۋان مويىنىڭ سالىڭقى تىعىز بۇعاعىن ۇستارامەن تاقىرلاسا دا، كەڭىردەگىنە دەيىن قاراۋىتىپ كورىنەدى. ورتا بويلى، تەكشە، جۋانتىق، ءجۇرىس-تۇرىسى شاپشاڭ كىسى. ەندى قۇدىق ەرنەۋىنەن بىلاي كەتىپ، بوتينكاسىن كوك شوپكە بىرەر سۇيكەدى دە، مۇرنىن وسقىرتا قاتتى ءسىڭبىردى. ۇلكەن كوزدەرى ءالى جاستى، تولىق قوڭىرقاي ءجۇزى جىلى، ءبىراق «مىرزا» دەگەن جاي ءسوز، قايىرىمى ساتۋلى، ەسەپقوي ادام. جاڭا ءۇڭىلىپ تۇرعاندا قۇدىقتىڭ سۋىن دا ەسەپتەپ قويعان ەكەن، ايتىپ تۇر:
― ءار ناۋاعا ەلۋ شەلەكتەن سۋ سىيدى. بۇل جيىلعان سۋدىڭ سەگىزدەن ءبىرى عانا. سوندا، ءۇش ءجۇز جىلقى سۋارساڭ، لايلانبايدى بۇل قۇدىق.
― كول عوي، جارىقتىق!
― ءتايىرى، قۇدىقتىڭ مۇزداي سۋىنىڭ قاسىندا كولدىڭ جىلىمشى سۋى سۋ ما!
― باسقا قۇدىقتار نەگە وسىلاي ەمەس؟
― قۇدىق سۋى دا نەسىبەڭە قارايتىن كورىنەدى عوي.
مىرزانى قورشاعانداردىڭ ىشىندە قيسىق مۇرىن تاۋكە مەن جىلپوس جاقىپ وسىنداي ارزان قوشەمەتتەرىن اياماي تۇر. جاڭا زاماننىڭ كىنامشىل بايى كىرلى كوپشىكتەردى نەعىلسىن:
― وتتاماشى، جاقىپ! — دەپ، زەكىپ تاستادى. — قۇدىق نەسىبە تاڭدامايدى، قازۋ تاڭدايدى. قۇر شۇقي سالساڭ، سۋعا دا جارىمايسىڭ.
― راس، راس! تاۋىپ ايتاسىڭ، تۋرا ايتاسىڭ، مىرزام، — دەدى دە، جاقىپ باسىن شۇلعي بەردى. تاۋكە وعان كۇڭىرەنە قوسىلىپ قويادى:
― ب ا ق، داۋلەت تەگىن باسقا بىتپەيدى.
اۋماعى ءۇش قانات ۇيدەي ۇلكەن اپاننىڭ بەتىنە ەكى اربانىڭ ارىسىن جاپقان. استىنا ءۇش زەرەدەن قويىپ، ەكى جاققا ۇزىن ەكى ناۋا ورناتقان. ءتورت جىگىت ەكى ءبولىنىپ تۇرىپ، ءتورت قاۋعامەن ەكى ناۋانى شۇپىلدەتتى. شاڭىرقاعان جىلقىلار شاپقىلاپ كەلىپ باس قويدى ناۋاعا. مۇزداي سۋعا ءسۇيسىنىپ، قۇلاقتارىن قايشىلاي جۇتىپ جاتىر. قاۋعا تارتقان جىگىتتەر ساسايىن دەدى، شاپشاڭ قيمىلداپ، ءقايسىبىرى باس كيىمىن لاقتىرىپ تاستادى. مىرزادا ءۇش جۇزدەي جىلقى بار. ەكى استاۋدان ەكى ايعىردىڭ ءۇيىرى عانا ءىشىپ جاتىر، وزگەسىن سايدىڭ باسىنا ءيىرىپ، ساۋىن بيەلەردى ءبولىپ جىبەرىپ تۇر. ءبولىپ جىبەرمەسە توپىرلاپ، استاۋدى قيراتادى نە وزدەرى قۇدىققا قۇلايدى.
سۋعا تويعان جىلقىلار بىرتىندەپ شىعا باستادى. ماما، جالپاق قاراگەر بيە جاي باسىپ، قارنى شەڭبىرەك اتىپ، ىڭقىلدان تارتتى جەلىگە. ونىڭ سوڭىنان بىلتەلەنگەن جالى تىزەسىن سوعىپ، جاراۋ، ۇزىن كۇرەڭ ايعىر جونەلدى. تاناۋى جارا. امان سوققان قىزىل شولاق بولۋ كەرەك، ءۇيىرىن قورعاپ جۇرگەندە ءبىر قاسقىر تاناۋىن سىتىپ كەتكەن. تاي، قۇلىندار ەلىرىپ، ويناقتاپ شىعىپ جاتىر.
― ءشوپ جۇعىمى جاقسى ەكەن.
― كوك ورتەڭ — ماي ەمەس پە!
― ماسا جوق، شىبىن از، سۋ مىناۋ. دەنى ساۋ مال قالاي وڭالماسىن!
جۇگەن ۇستاعان، بالا جەتەلەگەن، تاياق تايانعان ءارقيلى شارۋالار، كۇندەگى ادەتىنشە، قۇدىق باسىنا جينالىپ قالعان. سولار مال رەڭىن، جەر رەڭىن، اۋە رايىن اڭگىمەلەي كەلىپ، الداعى كۇنگە بولجاۋلار دا جاسادى، الىس-جۋىقتىڭ حابارىن دا ايتىستى. تەك ابەكەڭ ءازىر ۇندەگەن جوق. دىزەسىنە تۇسكەن كەڭ دابى كويلەگىنىڭ جاعا باۋى بايلاۋسىز، دابى دامبالىنىڭ اۋى دىزەدەن دە تومەن كەتكەن، اياعىندا قوڭىلتاياق كەبىس، شەكەسىندە كىشكەنتاي ۇلىنىڭ ۇكىلى تىماعى. وسى تۇرپاتىنا ءوزى ىرزا سياقتى، ەڭگەزەردەي دەنەسىمەن قويقاڭ-قويقاڭ ەتەدى، مانادان بەرى الدەنە ايتقىسى كەلىپ، بىرنەشە وقتالىپ ەدى، جۇرت كەزەك بەرمەدى. ەندى، سەمىزدىڭ جايى ءسوز بولعان كەزدە، شىداماي كيىپ كەتتى:
― بالىقتان سەمىز ماقۇلىق جوق. شاكولاتتىڭ باسىندا الپىس پۇت مايى بار.
مىpزa سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. ونى ءبارى قوستادى.
― ءىشىڭ كەپكىر، ابەن، كەبەر ءىشىڭ! قايدا ەكەن ول بالىق؟
― تەڭىزدە بولادى دا. قىرقيا، تىرقياعا بارساڭ كورەرسىڭ!
مىرزا ەندى كۇلكىدەن كوگال جەرگە قۇلاي كەتتى. الدەن ۋاقىتتا باسىن كوتەرىپ:
― نايساپ-اۋ، وتىرىكتىڭ دە مولشەرى بار ەمەس پە؟ — دەپ ەدى، ابەكەڭ ىلە قايىردى جاۋابىن:
― سەنەن دە استىم با؟ مىنا مالدىڭ ءبارىن وتىرىكپەن، الداۋمەن جيعانسىڭ.
ەكەۋى قۇرداس. شىنىندا، ابەكەڭ ونشا وتىرىكشى ەمەس، وقىعانداردان ەستىگەن جاڭالىعىن تەز جايادى ەلگە. كەيدە ونىسىن ۇمىتىپ قالىپ، بۇزىپ ايتادى. بالىق دەگەنى — جايىن. قىرقيا، تىرقياسى سوعان ۇيقاس مەملەكەتتىڭ نە جەردىڭ اتى بولۋ كەرەك. ءبىراق قۇرداستاردىڭ، اسىرەسە شاكەن مىرزانىڭ تاراتقان لاقابى ءبىراز جەرگە جايىلعان. كەيدە ءتىپتى ابەكەڭنىڭ اۋزىنان شىقپاعان ورەسكەل وتىرىكتەر زيانسىز دا بولسا، ابەكەڭە جابىسىپ جۇرەدى.
قاۋعا تارتقان جىگىتتەردىڭ اڭگىمە تىڭداپ، كۇلۋگە مۇرشاسى بولعان جوق. سامايلارىنان تەر اعىپتى. ءۇيىر-ۇيىر جىلقى بىرىنەن سوڭ ءبىرى وتاپ، تىنىس بەرمەي تۇر. ساي بويىنداعى بۇل ەلدە جىلقىلى اۋىل وسى. وزگەسىنىكى بىردى-ەكىلى مىنگىش، پىسپەگى بار ءۇي نەكەن-ساياق. سوندىقتان جىلقى توبى بىرەۋ-اق، ءبارى مىرزانىڭ توبىنا اكەپ قوسادى. مىرزا ول ءۇشىن اقى سۇرامايدى، ءبىراق اقىسىن دا جىبەرمەيدى. مانادان بەرى ماڭداي تەرىن سورعالاتىپ، قاۋعا تارتىپ تۇرعانداردىڭ ەكەۋى — سول قوسپا يەلەرى. مىنە ءبىرى سىلەسى قاتىپ، قولىنداعى قاۋعاسىن جۇگەن ۇستاعان جىگىتكە ۇسىندى:
― ءما، سەنىڭ دە شولاعىڭدى باعىپ ءجۇر عوي.
― ە، كەزەكپەن، كەزەكپەن. استاۋ ورتايماسىن، — دەپ قويدى مىرزا.
وسىدان كەيىن.جۇگەن ۇستاپ كەلگەندەر تۇگىل، قۇر قول كەلگەندەردىڭ دە قاۋعا ۇستاماعانى كەمدە-كەم. كەزەك تەرلەپ، دەمىگىتىپ شىعىپ جاتقاندارعا كوز قىرىن تاستاپ قويىپ، مىرزا اقىرىن عانا جىميادى. نەگە جىميعانىن ەشكىم بىلگەن جوق. «ساۋدالاسىپ ساتىپ السا، وسىناۋ تەردىڭ تامشىسى تەڭگەدەن اينالار ەدى. ساۋدالاسپاي، تيىننان اينالدىردىم» — دەپ تۇر ىشىنەن.
جىلقى سۋ ءىشىپ بولعان سوڭ، قۇدىق قاسىنداعىلار جەلى باسىنا كەلدى. ۇزىن ءۇش جەلى جاتىر، ءارقايسىسىنا جيىرما شاقتى قۇلىن سىيادى. ساۋىن بيە ءتورت ءۇيىر. ايعىر مىنگەن ەكى جىلقىشى ءبىرىن شاشاۋ شىعارماي تىعىز ءيىرىپ تۇر. جالاڭاياق، دامبالشاڭ، ىشقىرىن تۇرىنگەن قۇرىقشىلار مىسىقشا باسىپ، تۇس-تۇستان تاقالىپ كەلەدى. قۇدىق باسىنان كەلگەندەر، اۋىلدان قوسىلعاندار — ءبارى قۇرىقشىلارعا كومەكتەسىپ، قورشاپ الدى جەلىنى. كەش بايلانعان قارا قۇلاق قۇلىنداردىڭ، قۋلىق بيەلەردىڭ، قىتىعى ءالى باسىلا قويعان جوق. اساۋ، تارپاڭ. قۇرىقشىلار تاقالعان سايىن قاشاعاندار سەكەم الىپ، جىتا جونەلۋگە دايىن. قۇرىقشىلاردىڭ دا اڭدىعانى سول. قازاقتىڭ بەس جاسار بالاسى، سەكسەننەن اسقان شالى ات ۇستاپ مىنە بەرەدى. ءبىراق قاشاعان ۇستاۋ، اساۋ ۇيرەتۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. وعان قايرات، شاپشاڭدىق، دالدىك بىردەي كەرەك. قۇرىق ۇستاپ بارا جاتقان بەس جىگىتتىڭ ءبىرى عانا مالاي، وزگەسى ونەرىن بايقاتىپ جۇرگەن اۋىلدىڭ ەتى ءتىرى جىگىتتەرى. ءارقايسىسى جۋاس بيەلەردى بەتكە ۇستاپ، ءبىر-بىر قاشاعاندى اڭدىپ بارادى. قاشاعاندار ۇيىرىنەن سىرداڭداپ، ۇيەزدەمەي، ۇيەزدەي قالسا، تۇراقتاماي، توپتى قوزعاي بەرەدى. قوزعالا بەرگەن ءۇيىردى جىلقىشىلار تىقسىرا ءيىرىپ قالعان كەزدە، قۇرىقشىلار بالتىرى اعاراڭداپ، وp قويانشا ورعي بارىپ-اق قالدى. ءبىرى قالماقشا جابا، ءبىرى قازاقشا سەرپە تاستادى قۇرىقتارىن. توپ ىدىراپ كەتتى. ءۇش قۇلىندى ۇستاپ قالدى. سونىڭ ەڭ كىشىسى — كۇمىس ءجۇن، ماقپال قارا، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي سۇيكىمدى، ءمىنسىز سۇلۋ — تۋلاپ ءجۇرىپ، شوشقانىڭ تورايىنداي شىڭعىرادى. بالا تەنتەكتى جىبەرمەدى مىقتى قول. قۇلاعىنان باسىپ نوقتالادى دا، جەلىگە اپارىپ بايلاپ قويدى. مانادان ۇستىنە تۇسە شۇرقىراعان قۋلىق ەنەسى عانا تيىشتانىپ، قاسىندا تۇر.
جىلقىنىڭ تاعى دا ءبىر تىقسىرا يىرگەن كەزدە، قاپى سوعىپ جۇرگەن بالاڭ قۇرىقشىنىڭ قۇرىعى بەلگىلى قاشاعان كەردىڭ قۇباقان قۇلپىنا بارىپ ءتۇستى. قۇلىن بويلاي جونەلدى. قۇرىقشىنى دەدەكتەتىپ اپارىپ جىقتى، قۇرىق ومىراۋىندا كەتتى.
― سىندىردى-اۋ قۇرىقتى! ءاي، وسى كۇنگى جاس!... — دەپ كۇدىستەۋ قارا كىسى ءبىp قويىپ قويدى.
قۇلىنىن ەرتە قاشقان قاراگەر ەلدەن بەزىپ بارادى. Coڭىندا جىلقىشى باۋبەك. استىندا كوك ايعىر. كوك ايعىر بەلگىلى جۇيرىك بولماسا دا، قاشاعاننىڭ ءشوبىن جۇتقىزبايدى. ول سوڭىنا تۇسكەندە قاشاعاندا قۇت قالمايتىن. انە، كەر بيەنىڭ قۇيرىعى شيپىڭداي باستادى. ايعىر قۇلاعىن جىميتىپ العان، شاپقان سايىن باۋىرى جازىلىپ، اپشىسىن قۋىرىپ بارادى. تاقالدى. ەسىك پەن توردەي-اق قالدى. قۇيرىق تىستەستى. بيe بۇلت-بۇلت جالتاردى ەندى. ايعىر وندا دا قۇتقارمادى، قابىرعاسىمەن جالتاردى جانۋار. باۋبەك بيەنى قۇرىقتاپ ۇستاۋدىڭ ورنىنا: اقىرىپ، قابىرعادان كومىپ-كومىپ جىبەردى. قايىرىپ الدىنا سالىپ الىپ، سويىپ كەلەدى. بيەدە ەس قالماسا كەرەك، جەلى باسىنداعى توپقا جەتىپ قويىپ كەتتى. قاشا الماي قالشىلداپ تۇر.
جەلىككەن قۇلىن ءالى شارشار ەمەس، ەنەسىنەن بولىنە قاشتى. ءبىرىنشى قۇرىقشىنىڭ سەرمەگەنى تيمەدى. ەكىنشى قۇرىقشىنىڭ سەرمەگەنى تاعى تيمەدى. سىتىلىپ شىعا بەرگەندە، مaناعى كۇدىس قارا بip ماڭايلاسىپ ەدى، مۇرتتاي ۇشتى قۇلىن. زىتىپ بارا جاتقان قۇلىنعا قۇرىقتى توسا سالىپ، قىل مويىننان تولعاپ تا ۇلگىرگەن ەكەن.
― پاھ، پاھ! ءالى تاڭباعان كارىڭ؟.. ― دەسىپ جاتتى جەلى باسىنداعىلار.
ەلۋ-الپىس قۇلىن ۇستالدى. مىرزا بۇگىن ماما بيەلەردى بوساتتىرىپ، كوبىنەسە قۋلىقتاردى بايلاتتى. ولاردىڭ جەلىنى ءالى جانشىلماعان، قىتىعى باسىلماعان، بايلاپ-ماتاپ وتىرىپ ساۋۋ كەرەك. مىنە ساۋىنشىلار دا كەلە جاتىر: بەتى شيقانداي ەكى ەركەك، قاسىندا بىر-بىردەن بالا جىگىت بار. جەلىگە جەتكەندە شۇمەكتى اعاش شەلەكتەرىن جەرگە قويىپ، ساۋىس بولعان تەرى الجاپقىشتارىن، دىزە قاپتارىن بايلاي، اڭگىمەلەسىپ تۇر:
― بۇگىن ىلعي تاعىمەن الىسادى ەكەمىز، ءا؟
― ماما بيەلەردى نەگە اعىتقان؟
― مىنالاردى ۇيرەتۋ كەرەك تە. ۇيرەتپەسە، مۇلدە تاعى بوپ كەتپەي مە!
― ەلگە بىر-بىردەن ءسۇتىن بەرسە، ەسەكتەي قىلىپ بەرەر ەدى-اۋ.
― جامان نەمە، سەنىڭ دە كوممۋنيست بولعىڭ كەلىپ ءجۇر مە! — دەپ موسقال ساۋىنشى بالاڭ جالشىنى باسىنان بۇرە ۇستاپ، شايقاپ قويدى دا، جاڭاعى سوزىنە بايسالدى جاۋاپ قايىردى. — قازاقناماي بايلار اعايىنعا ساۋىن، كولىك مايىن بەرەتىن-دى. ءبىزدىڭ باي توستاعان تولتىرىپ قىمىز بەرسە دە جارار. زادى باي تەگىن بەرگەن ەمەس، تەك قازاقنامايلارىنىڭ قولتىعى ءسال كەڭدەۋ كەلەتىن.
― سول قازاقنامايلار قايدا ءقازىر؟ — دەدى بالا جىگىت، كوزى جايناپ. جاقسى كورىپ قالدى، اياق جەتەر جەردە بولسا، ىزدەيتىن ءتۇرى بار. ساۋىنشى ءبىراق كۇدەر ءۇزدىردى:
― ولاردىڭ بۇل ورامداعىسىن ءبىزدىڭ مىرزا جۇتىپ قويعان. الىستاعىسىنىڭ اجالى جاقىن شىعار.
― نە دەيدى وسى كىسى؟!
― تۇسىنبەيسىڭ بە، جامان نەمە؟ قاسقىر كۇشىگىن دە جەيدى. اشقاراق باي ارىق كەدەيدى سولقىلداتا سورعاندا، مون دىبىس سۇلىكتەسىن جۇتىپ قويادى.
― سوندا اشقاراق ءبىزدىڭ مىرزا ما؟
― ءيا، شىراعىم، مىرزاڭ — قورقاۋ، — دەپ، ساۋىنشى داۋسىن تومەندەتە، جاقىنداي تۇرىپ سويلەدى. — ونىڭ كوزى مىناۋ مول داۋلەتكە تويمايدى. تاڭ راۋاننان سارناعان سوناۋ ماشينا ءسۇتتىڭ ءنارىن سورىپ الدى. كوزىڭ كوردى، كوك تابان ەلۋ ساموحودپەن قازىنا كىرەسىن تارتادى. رۋلى ەلگە بوي بەرمەگەن كەڭ قورىقتىڭ ءشوبىن ماشينامەن تاقىرلاپ جيناپ الادى. كەتپەن تيمەگەن تۋ دالاعا سوقا سالدى، اربا-اربا استىق الدى. قازاقى بايلاردىڭ قولىنان بۇنىڭ ءبىرى كەلمەگەن. وسىنىڭ ءبارى قىپ-قىزىل اقشا. سوۆەت تۇسىندا ساۋدانى قويعانىمەن، اقشا تابۋدى قويمادى مىرزا. اقشادان مىقتى جوق. «قۇرىسىن بۋرجۋي!» — دەپ اقىرا كەلگەن سوۆەتتىڭ ءوزى جۋاسىپ قالدى. اۋىلعا كوزىن الارتا تالاي ۋاكىل كەلەدى، اق ۇيدەن اتتاناردا جىميا كۇلەدى. ءبارى اقشانىڭ كۇشى...
― توقا، ءبارىن بىلەسىز. نەسىنە بيەشى بوپ ءجۇرسىز؟ اگار مەن ءسىز بىلگەننىڭ جارتىسىن بىلسەم، ءبىر كۇن تۇرماس ەدىم.
بالا جىگىتتىڭ بۇل سوزىنە ساۋىنشى توقاباي سىلق-سىلق كۇلىپ الدى. سودان كەيىن كۇرسىنە تۇرىپ قايىردى جاۋاپتى:
― ءبىلىم، ونەر، قايرات — ءبارى اقشاعا باعىنىشتى. تالپىنا بەر، جاس مالاي، كورەسىڭ ءالى كەپ، ءبارى الدا. تەك بالتالى مەن الىسساڭ دا، قالتالىمەن الىسا كورمە...
توقاباي ءسوزىن شورت كەستى. سەلدىر ساقالى ءدىر-دىر ەتتى.
جۇقا ەرىندەرى بوساڭسىپ، جاس تا كەلدى كوزىنە. ءبىراق سول جاسى توكپەستەن، دەرەۋ قاتۋلانىپ، بار ىزاسىن بەتىنە جيىپ الدى. ەندى كىشكەنە جىپسىك كوزى ۇشقىن شاشىپ، ويناقشىپ تۇر. ونىڭ جۇزىنە تەسىلە قاراپ قالعان بالاڭ جىگىت، اپ-ساتتە بولىپ وتكەن بۇل وزگەرىستەرگە تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ.
― ءجۇر، بالا. ساعان ءتۇسىنۋ قايدا! — دەدى ەكىنشى ساۋىنشى، شەلەگىن الىپ جونەلە بەرىپ. — توقاڭنىڭ ىشىندە مۇز جاتىر. ءبىر قۇداي ءوزى جىبىتپەسە، ونى مىنا كۇن جىبىتە المايدى.
ءسوز سونىمەن توقتالىپ، ساۋىنشىلار اساۋ بيەلەردى تۇساي باستادى. تۇساۋدىڭ تالاي ءتۇرىن قولداندى. الدىڭعى ەكى اياقتى مويىنعا بايلانىستىرا تۇساپ، باسىن كوتەرتپەي نەمەسە شىدەرلەي تۇساپ، تەبۋگە مۇرشاسىن كەلتىرمەي، ءقايسىبىرىن وسىنىڭ ۇستىنە قىل ارقانمەن شاپتاپ تاستادى. جەلىدەگى قۇلىندار قارسىلىعىن ءالى قويعان جوق. ءبىرى ورالىپ تىپىرلاپ جاتىر. ءبىرى ءتورت تاعانداپ، كەيىن تارتىپ تۇر. ەندى ءبىرى اينالىپ - اينالىپ بۋىنا قۇلايدى دا، قىرىلدايدى، شىڭعىرادى. جاقىنداسا وسقىرىپ، الدىنا كەلسە تارپىپ، ارتىنان بارسا تەۋىپ تۇرعان بايدىڭ تاعىلارى جازىم ەتەر دەگەندى جالشى ويلامايدى. جازىم ەتسە قايتەم دەگەندى باي ويلامايدى. مالقۇمار قازاق تەگىس قىزىپ العان. شاكەن مىرزا ەكى قولى ارتىندا، اناداي جەردە تۇرىپ، اساۋلار وسقىرا شاپقاندا سەسكەنىپ، قاشىقتاي تۇسەدى. ال الىسىپ جۇرگەن مالشىلارعا اۋىلعا بەتتەگەندە، ارتىنا بۇرىلا داۋىستادى.
― قۇلىندار بۋىنىپ قالماسىن. كۇزەت قويىڭدار. بيەنى ونشا قاقتاماڭدار، تورت-بەس ساۋىپ الىپ، اعىتىڭدار.
مىرزانىڭ كوزى ەندى اۋىلدا. اۋىل بەينەسى وزگەشە. دوڭگەلەنبەي، قاتارلاسا قونعان ءبىر بوز ءۇي، ەكى اق ءۇي كوز تارتادى. سونىڭ ءبىرى شاڭقان اق توعىز قانات؛ شي جاعىندا — سىرتىن كەنەپپەن قاپتاعان قارا پاۋەسكە. قوتانعا قوي جاتپاعان، كوگالى ءجوندى جاپىرىلماعان. اق ۇيلەردىڭ الدىندا، وقشاۋ، جۇپىنى تۇر. تاڭەرتەڭنەن سارناعان سەپەراتور داۋسى وسى ۇيلەردەن شىعادى. سەپەراتورعا قوسىلا بوزداعان سارى ىنگەن وسى ۇيلەردىڭ قاسىندا. بريچكا اربالار، ساۋىن سيىرلار، جالىنى جالاقتاعان جەروشاق، قازاندىقتار ءبارى وسىنىڭ ماڭىندا. قارا قۇرىق. بايدىڭ مال اۋلى ەكەنى انادايدان-اق بايقالىپ تۇر.
شاكەن مىرزا جەلى باسىنان كەلە جاتىپ، قاسىنداعىلار ەلەمەگەن ءبىر نارسەنى ەلەي قويدى. مال اۋلىندا ورىسكە بارماي قالعان تورت-بەس سيىرعا ءتۇستى كوزى. كارى، قۇجبان قوڭىر بۇقا قىزىل قاشاردىڭ سوڭىندا. ءوزى دە وتتامايدى، ونى دا وتتاتپايدى. اينالسوقتاپ جۇرگەن تايىنشا بۇقالار تاقالىپ كەتسە، اياماي شاپتان ءىلىپ، وكىرتە لاقتىرادى.
― اناۋ كارى يتتەن ايىرۋ كەرەك ەكەن، — دەدى مىرزا، — قاراشى نە وزىنە، نە باسقاعا جوق. قۇر قىزعانىش. قىسىر قالدىرادى-اۋ.
ابەكەڭ ءالى بىرگە جۇرگەن: مىرس-مىرس كۇلەدى. ونىڭ نەگە كۇلگەنىن باسقالار ايتقىزباي ءتۇسىندى. بىرەۋ جىمىڭ ەتىپ، بىرەۋ جاي عانا ەزۋ تارتىپ كۇلەدى.
― كارىنى جاستان ايىرسا، سەنى دە ايىرامىز دا. قىزىل قاشاردى .اياعاندا، قىزىل توقالدى قالاي ايامايمىز، — دەپ ەدى ابەكەڭ، ۇلكەندەر دۋ كۇلدى. قالجىڭ قاتتى باتسا دا، مىرزا بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، ماقتانا بەردى:
― وزىڭدەي بوركەمىك دەپ پە ەدىڭ مەنى! توسەك جاڭعىرعان سايىن جاسارا تۇسەم مەن.
― وندا تاعى ءبىرىن ال، داۋلەتىڭ جەتەدى عوي.
― نەسى بار، ۇكىمەت لۇقسات ەتسە...
ورتاداعى شاڭقان اق ءۇيدىڭ ەكى اشپالى سىرلى ەسىگىن بىردەن اشىپ، جۇرتتى باستاي مىرزا ەنگەندە، ءشالىسى ءالى تۇسپەگەن جاس كەلىنشەك قارسى ءجۇردى. مىرزا قالپاعىن ۇسىنا بەردى. كەلىنشەك اپارىپ، ويۋلى ادالباقاننىڭ قوشقار مۇيىزدەس كوپ تارماعىنىڭ ەڭ جوعارعىسىنا ءىلدى. تاعى نە بۇيىراسىز دەگەندەي سىلاڭداپ تۇر. تۇلكىدەي قىزىل، قوزعالىسى دا تۇلكىدەي ەپتى. يمەنگەن، قىمسىنعان بولادى. ءبىراق كىشىرەك قارا كوزى قىمسىنار ەمەس: ۇلكەن سىرعا ۇيا بولارلىق تەرەڭ، ءمولدىر، ءارى وتكىر، ءارى بايىپتى. جۇرت وتىرىپ بولعان سوڭ، بولەك اق كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىنداعى ءوز ورنىنا سىلق ەتپەي، سىپايى بارىپ وتىردى. ءالى ەشكىمگە تۋرا قاراعان جوق، بارلىق كوز وعان قادالۋدا. سونى سەزگەندەي تومەن قاpaپ، كوك تورعىن كويلەگىنىڭ جەلپەيى مەن ويناي بەردى.
كەلىنشەك قانشا قىزىقتى بولسا، وسى ءۇيدىڭ كوركى دە سونشا قىزىقتى. سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان بەرگى تورت-بەس جىلدا تىعۋلى جاتاتىن اق ءۇي بيىل شىقتى جايلاۋعا. تورت-بەس جىلدان بەرى مىرزانىڭ اشىلماعان قاباعى بيىل اشىلايىن دەدى، جاستى كەزى بيىل قۇرعايىن دەدى. بۇنىڭ ءبىرى دە سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ قۋانىشى ەمەس، كەلىنشەكتىڭ ءوزى قۋانىشتىڭ جەمىسى. ول قۋانىش «زامان بىرتە-بىرتە تۇزەلىپ كەلەدى» دەگەن مىرزانىڭ كوڭىلىندەگى ۇلكەن ۇمىتتەن تۋعان-دى. مىرزا ەندى سيقى بۇزىلىڭقىراعان ءسان-سالتاناتىن قايتا تۇزەۋگە كىرىستى. ايەلى ولىسىمەن تاڭداپ توقال الدى. تىعۋلى ءۇيدى قايتا شىعاردى. بۇل ۇيگە باس سۇعىپ، ءبىر توستاعان قىمىز ىشكەن قاراپايىم قازاقتار ۇجماققا كىرىپ، شاراپ ءىشىپ شىققانداي ءبىراز لەپىرەتىن. شىنىندا دا، ءۇيى — قازاقتىڭ ەڭ بولدىم دەگەنى عانا تىگەتىن ءۇي. تابالدىرىقتان تەرگە دەيىن جايىلعان كىلەمدەر جايناپ جاتىر، جامان اياق باسۋعا قالتىرايدى. تور كوز، بالعىن كەرەگەلەرى، ءيىندى، ۇزىن ۋىقتارى، سوم شاڭىراعى الۋان ءتۇستى بوياۋلارمەن ورنەكتەي بويالعان. كەرەگەنى سىرتتان قورشاعان، اس بەتىن ىشتەن قورشاعان شىم شيلەرگە، وسى ءۇيدى ۇستاپ تۇرعان جالپاق باسقۇر، تەرمە باۋلارعا، شالاپ شۇعا جاپسىرعاق تۋىرلىقتارعا بۇل وڭىردەگى اتاقتى شەبەرلەردىڭ قولى تيمەگەنى جوق-تى. سالتاناتتى ءۇيدىڭ ءاربىر زەينەتىنە، ول زەينەتتى جاساعان شەبەرلەرگە ءسۇيسىنىپ، قىمىزعا جينالعان ءسوزۋار قازاق قاراپ وتىرا المادى.
― قۋاندىق، سۇيىندىكتە بالكەننەن اسقان ءۇيشى بار ما؟
― ءيسى قازاقتا بار ما دەسەڭىزشى!
― بالكەن، بالكەن دەيسىڭدەر-اۋ، وسىناۋ ءشيدى وراعان كەمپىردىڭ ساۋساعى نەمەنە ەكەن! مىناۋ كىلەمدەردەن سول شي الدەقايدا ادەمى ەمەس پە؟!
― بارىنەن دە تەرمە باۋلاردىڭ، تۋىرلىق استاعى ويۋلاردىڭ ورنەگى قيىن، — دەدى ابەكەڭ. وداعاي بىردەمە ايتقالى كەلە جاتقانىن سەزە قويدى ءبارى. — بۇل شيلەردى ءبىزدىڭ قاتىن كوزىن جۇمىپ وتىرىپ توقيتىن.
كۇلكى دۋ ەتە ءتۇستى. مىرزا تاماعىنان كۇلەتىن، قىرقىلداي، سەلكىلدەي، كوزىنەن جاسى اقتى. ابەكەڭ ءماۋ دەگەن جوق. ايەلىنىڭ ونەرىنە ءوزى سەنىمدى بولعان سوڭ، باسقالاردى نەعىلسىن، ەسىنەي ءتۇسىپ جاي وتىر.
― قاتىنىڭنىڭ سول ونەرىن كورسەتپەي-اق كەتىپ باراسىڭ! وسى وتىرىكتەن جارىلاسىڭ عوي ءبىر كۇنى، — دەدى مىرزا. كەلىنشەك ءسوزدى اياقتاتپاي ءىلىپ اكەتتى:
― جارىلسا، ۇزاماي جارىلار، لىق تولعان ەكەن.
― كۇلكى ۇدەي ءتۇستى. ابەكەڭ ماي باسقان كوزىن كەڭىرەك اشىپ، كۇلىمدەي قارادى كەلىنشەككە.
― سەن بولىسپا بايىڭا. .تۇبىندە مەن ساعان بولىسام.
― قۇداي سەنىڭ كومەگىڭە قاراتپاسىن!
― و-ما-ياۋ. جالعىز مىناعان قاراساڭ، — كەنەلەرسىڭ!
قىمىز اۋىزعا تيمەي جاتىپ، مۇرىنعا كەلگەن يسىمەن وسىلاي ءماز بوپ وتىرىستى. بيەشىلەر ءبىر ساۋىپ قايتتى بيەنى. ماناعى پىسىقشا بالا جىگىتكە كۇبىرلەپ، كەلىنشەك سابانى ىمدادى.ءبۇتىن ءبىر جىلقى تەرىسىنەن ىستەلگەن قۇرىم-قارا سابا تۇندە ەل جاتقانشا كۇمپىلدەگەن. جاس جالشى بويىنان بيىك كۇمىس پىسپەكتى شىلدىرلاتا تاعى دا الدى قولعا. ابدەن جاتتىعىپتى، سالماقپەن ۇرىپ، سابانى كۇمپ-كۇمپ ەتكىزەدى. كەلىنشەك مىرزانىڭ الدىنا داستارقان جايدى. مىرزا ورىسشا كيiنسە دە، مالداس قۇرىپ، جەردە بوستەكتە وتىرعان، داستارقاننىڭ ءبىر شەتىمەن الدىن جاپتى. داستارقان ۇستىنە شىتىرالى، ەكى قۇلاقتى ءداۋ اعاش تەگەنە، ۇلكەندى-كىشىلى سىرلى اياقتار قويىلدى. تەگەنەگە شاعىن ىدىستارمەن سابادان تاسىپ قۇيعان قىمىزدى مىرزا قۇلاشتاي ساپىردى. قولىنداعى قايىڭنىڭ بەزىنەن جونىپ جاساعان يمەك ساپتى وجاۋ تىم ءساندى. كەيىنگى كەزدە سيرەپ، جوعالىپ بارا جاتقان قازاق قولونەرىنىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىلەرى وسى ۇيدە قالىپتى.
قاي زاماندا جاسالدى ەكەن! سوناۋ ادالباقاننىڭ، توردەگى كەبەجە، جۇكاياقتىڭ بەتتەرىنە ويىپ سالعان ورنەكتەر، قوندىرعان سۇيەكتەر سونشا نازىك، سونشا ادەمى، قولدان جاسادى دەگەنگە نانۋ قيىن. سۇيىندىك ۇستالارى ىستەيتىن قامار بەلبەۋ، كۇمىس ەر توقىمنىڭ دا كوكەسى وسىندا كورىنەدى. ءبىراق بۇنىڭ ءبىرى ادەيى ىستەتىپ نەمەسە اقشا شىعارىپ ساتىپ العان ەمەس. بايعازى، سىي، تارتۋ، قالاۋ جولدارىمەن جيىلعان. ەل بايلىعى ءار جىلعامەن كەلىپ قۇيىلعان بۇل ءۇي تەك بايلىقتىڭ ورداسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازاق قولونەرىنىڭ، كورمەسى سياقتى. جيناي بىلگەن مىرزا ساقتاي دا بىلگەن. كارلەن كەسەدەي كوركەم اق ءۇي بەس جىل تىعۋلى جاتىپ ونىڭ ارجاعىندا كەمى بەس جىل ۇستالسا دا ءالى جاپ-جاڭا. مىرزا اقاۋ تۇسكەن جەرى بار ما دەپ، بايىپتى كوزىمەن تاعى ءبىر قاpaپ ءوتتى، ەشتەڭە تاپپادى. قىمىزدى جاي، سوزا ساپىرادى. تالاي قوماعاي تۇكىرىگىن جۇتىنىپ، ءولىپ وتىر.
— .اسسالاۋماليكە-ەم! — دەپ، داۋسىن كوتەرە، تاپەلتەك، كەرگەن توستىكتەي ماقاش ەندى. قولىندا تاياق، كەك ساقالى كەۋدەسىن جابادى. ەركىن ەنىپ، تورگە ەركىن ورلەدى. باستىعى مىرزا بولىپ، ءبارى ۇشىپ تۇردى ورنىنان. جاپىرلاپ قول ۇستاسىپ جاتىر. كەلىنشەك تە قىرىنداپ، بەتىن جاسىرا تۇرەگەلىپ تۇر.
ماقاش وزگەدەن وقشاۋ، ۇلكەن ءۇيدىڭ ەڭ تورىنە شىعىپ،. مىرزاعا جاقىنىراق وتىردى دا، سەزدى كەلىنشەكتەن باستادى:
― وتىر، شىراعىم. «ۇيالما، جاسىرىنبا!» دەگەنىم قايدا؟ ۇيالعانىڭ — «ءارى ءجۇر!» دەگەنىڭ بىزگە.
سىزىلىپ بارىپ كەلىنشەك وتىردى. مىرزا اۋەلى ءدامىن ءوزى تاتىپ الىپ، قىمىز قۇيدى. ۇلكەندى-كىشىلى جيىرما شاقتى ادام جينالعان. ءداۋ شارانى شىپىلداتا، اياقتى بارىنەن بۇرىن ماقاشقا ۇسىندى. ودان ءارى اياقتار كىشىرەيە-كىشىرەيە، بوساعا جاقتاعىلارعا جەتكەندە، كوز توستاعان بولدى. بەتىنە قارا قوشقىل مايى جۇزگەن قارا سابانىڭ سۇپ-سۋىق قويۋ قىمىزى پىسە-پىسە ءولىپ قالعان. انتەك قىشقىل ءتاتتى ءدامى بار، تويا ىشسەڭ ماس قىلادى. تويماي ىشسەڭ، اش قىلادى. بوساعا جاقتاعىلار توستاعاندارىن ماڭدايلارىنا تاق ەتكىزىپ، دەرەۋ قايىردى. جالاقتاپ وتىر. توردەگىلەر شايقاپ ءىشىپ، بوگەلىپ وتىر. ماقاش دەم الماي تارتىپ ورتالادى دا:
― جىلىكتىڭ مايىنداي ەكەن! — دەپ، شارانى الدىنا قويدى. مۇرتىنا جۇققان قىمىزدى سورىپ الىپ، مۇرتىن سيپاپ بولعان سوڭ، جادىراي ءتۇستى. — شاكەنجان، ورىس-ورماننان نە حابار بار؟ قۇلاعىڭ تۇرىك، تارماعىڭ كوپ قوي، ايتا وتىرساڭشى بىزدەي ۇيكۇشىكتەرگە.
― گازەتتەردە جايسىز حابار جوق. تيىشتىق، — دەدى شاكەن. بار وقيتىنى «بوستاندىق تۋى» عانا. ونىڭ ءوزىن اندا-ساندا ءبىر الادى. ەسەپكە جۇيرىك بولسا دا، سوزگە شابان، opىسشا جاقسى كيىنسە دە، وقىماعان كىسى. ماقاش سياقتى ءسوزۋار قازاقى اڭگىمەدە ونىڭ الدى-ارتىن وراپ وتىرىپ، قالا اڭگىمەسىنە كەلگەندە تۇرىپ قالادى. اسىرەسە: “گازەت ايتتى” — دەسە بولعانى، شۇلعي بەرەدى باستى. ماقاش ءقازىر شاكەننىڭ ءار سوزىنە الدەنەشە شۇلعي وتىرىپ، ءبىر مەزگىل ءوزى سويلەپ كەتتى:
— قۇدايعا شۇكىر، زامان تۇزەلىپ قالدى. قازاقتىڭ ءوز دىزگىنى ءوز قولىنا ءتيدى. پاي، پاي، اق قاشىپ، قىزىل قۋعان سوناۋ ءبىر كۇندەردە دۇنيە ساپىرىلىستى-اۋ! ارى-بەرىدەن سوڭ يم قايسى، قىزىلى قايسى ەكەنىن بىلە الماي سورلادىق قوي. وتكەن كۇننىڭ ءبارى ۇمىت. ەندى مىنە ماسايراپ وتىرمىز. «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاتام» — دەپتى لەنين. راس پا، شاكەنجان؟
― ءيا، كۇيزەلگەن ەلدى قالپىنا كەلتىرەيىك، زورلىقتى قويىپ، اقىلمەن بيلەيىك، — دەپ جاتىر.
― ءوزىن اۋرۋ دەگەن نە ءسوز؟
― سونداي ۇزىنقۇلاق حابار تاراپ ءجۇر عوي.
― تۇرا تۇرسا ەكەن جارىقتىق! — دەگەن تومەنگى جاقتان قيسىق مۇرىن تاۋكەنىڭ ءۇنى ەستىلدى. مۇرنىن ءشۇيىرىپ، قىسىق كوزىن جىپىقتاتىپ قويادى. شاكەن مىرزا وعان قاراماستان، قىمىزىن ساپىرا بەردى. تەك باسىن بىرەر شايقاپ، تاڭدايىن قاققاندا، ەزۋىنەن كۇلكى، قاباعىنان ىزبار كورىندى. بۇعان تۇسىنگەن ءبىر-اق ادام. مانا قۇدىق باسىندا مىرزا زەكىپ تاستاعاننان كەيىن دىبىسى وشكەن جىلپوس جاقىپ ەندى ارالاستى سوزگە:
― لەنين كەتسە، قاراڭ قالار دەپ پە ەڭ دۇنيە! ءوزىڭ ءتىپتى كۇنى بۇرىن جىلاعالى وتىرسىڭ با؟
― بۇل قالجىڭعا جاتپايدى، جاقىپ، — دەدى تاۋكە. باسى قالتىلداپ، شامدانىپ قالدى. — ماسەلەن، مىنا مىرزا، ماقاڭدار كەتسە، نە بولادى بۇل ەل؟! قالقا انادا شالابايدى جاتقىزىپ قويىپ سويعاندا: «مەن كوممۋنيست دەيمىسىڭ، ميپالاۋدى جەيمىسىڭ! تاۋكەنىڭ جالعىز شولاعىندا نە اكەڭنىڭ قۇنى بار؟" دەپ سويىپتى. انە، سونى لەنيننىڭ بۇيرىعىمەن iستەدىم دەگەن، ءوزى ءتىپتى اتامزاماننان كوممۋنيست. لەنيننەن ساباق العان دەسەدى. بۇزىقتار سوڭىنا ءتۇسىپ، اقىرى مەرت قىلدى عوي سابازدى. ءبارىبىر لەنين ءتىرى بولسا، بۇزىقتاردىڭ، جاۋىزداردىڭ سازايىن تارتقىزادى. ساپەكەڭ ايتىپ وتىر. لەنين جولى ءتىپتى پايعامبارىمىزدىڭ جولى ەكەن عوي ءوزى.
― پالە، ساپەكەڭنىڭ شاريعاتى رەزەڭكە ءتارىزدى! — دەپ، جاقىپ جۇرتتى ءبىر كۇلدىرىپ الدى دا، قالقانىڭ سىباعاسىن بەردى. — كورىڭدە وكىرگىر، وكىرىپ تە جاتقان شىعار، اشاددى ەدى-اۋ! الدىڭعى جىلى، اسكەرگە ات جيناي كەلگەندە، باستىعى مەس كۇرەڭ قىلىپ، وسى ءۇيدىڭ ىرىڭدەي ون بەس ات-ايعىرىن ءتىزىپ اكەتتى عوي. ءبىر ادام باتىپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المادى. كوزى الاقانداي، شاشى جالبىراعان، بەلىندە ناگان — الباستى ءتارىزدى. ۇيگە سۋسىن ىشۋگە ەنگىزە المادىق. بىلتىر كەلگەندە سول اشاددىلىعىن ءوزىنىڭ بەلسەندىلەرىنە، كوممۋنيستەرىنە ىستەدى. سونداي ادام ساباز بولا ما؟!
تاۋكە بەتىنەن قايتقان جوق، ءبىراق ءسال ويلانىپ بارىپ قايىردى جاۋاپتى:
― نە دەسەڭ، و دە، مەن قالقانى جامان كىسى دەي المايمىن. راس، بايلارعا ءوش-تى: نەگە وشىكتى ەكەن؟ بايدى قۇرتسا، ەڭكەي كەدەي قازىناعا نەسىن بەرەدى. ءوزى كۇنىن كورە الماي وتىر.
― بايسىز كۇن جوق ەكەنىن ءبىلدى بىلەم ءقازىر، — دەدى جاقىپ. قىمىز قىزۋى بويعا جايىلسا كەرەك، داۋسى تىم كوتەرىڭكى، قاپ-قارا سيرەك، مىسىق مۇرتىن شيراتىپ قويادى. قاتىڭقى، سۇرعىلت ءجۇزى ەپتەپ جىپسىگەن، ءبىراق قىزارمايدى. بوساعا جاقتاعىلاردىڭ مانا قايتقان توستاعاندارى ءيىرىلىپ تۇرعاندا، مىرزا وعان شوپىلدەتە ءۇشىنشى اياقتى تولتىردى. جۇقالاڭ، جىلپوس جاقىپ ءازىر تويار ەمەس. بال قىمىزدى سىمىرگەن سايىن سۋىرىلا سويلەيدى. ءتىلى قانداي ەپتى! بىرەۋدى ازىلدەسە، بىرەۋدى سىقاقتاپ، قايسىبىرەۋگە اقىرىپ تاستاپ، مىرزانىڭ قىبىن تاۋىپ وتىر. ول مىرزانىڭ ۇيىندەگى جاس جەڭگەسىنىڭ دە قىبىن تاۋىپ، كۇلكىدەن ەزۋ جيدىرمايتىن. تەك مىنا قۇدىق باسىنداعى زەكۋدەن سەكەم الىپ، وزىنەن-وزى قۋىستانىپ، جەڭگەسىنە بەتتەمەي قالىپتى. مىرزانىڭ مىنەزىن ول جاقسى بىلەدى، مۇمكىن بەكەر سەزىكتەنبەگەن بولار.
قىمىز قۇيعاندا ەسىكتى جاۋىپ قوياتىن بۇل جاقتىڭ ادەتى. جابۋلى ەسىكتىڭ سىرتىندا، ەكى جاق بوساعادا، بالا ەرتكەن ەكى ايەل مانادان وتىر. اندا-ساندا كەرەگە مەن جاقتاۋدىڭ جاپسارىنان سىعالاعان كوزدەرى وڭمەننەن وتەدى. اڭگىمە تىڭداپ وتىرعانعا ۇقسامايدى. قولدارىندا اياعى، توپاتايى بار. ۇلكەندەردىڭ ۇستىنە باسىپ ەنۋدەن يمەنەتىن جاس تا ەمەس، سارقارىن ايەلدەر. كيىمدەرى تىم ناشار، وڭدەرى تىم سىنىق ەكەن، جەلى باسىنان تاعى دا ءسۇت الىپ قايتقان جاس جالشىنىڭ ەتەگىنەن ەكەۋى بىردەي ۇستادى.
― قاراعىم، مىنا تۇرىمىزبەن قالاي ەنەيىك. كوكساۋ شالدىڭ كۇندەگى ءبىر اياق قىمىزىنا كەلدىم.
― مىنا سەرىكتىڭ اعاسى ناۋقاس. وسى ءۇيدىڭ قىمىزىنا ىنتىق بولىپ جاتقانى. ايتا قويشى: «تەز قايت!» — دەپ ەدى.
جاس جالشى كەلىنشەككە بارىپ ايتىپ، ەكەۋىنىڭ ىدىسىنا ەكى اياق قىمىز قۇيىپ اكەپ بەردى دە: «تۇرا تۇرىڭدار» — دەپ، قايتا ەنىپ كەتتى. بالا باس سالدى اياقتى. شەشەسى جەلكەسىنەن تارتىپ:
― قوي، قارعام، اعاڭا اپارامىز. بىزگە ءقازىر اكەلەدى، — دەپ ارپالىسىپ وتىرعاندا، جالشى شىقتى. قولىندا ەندى قىمىز جوق، ەكى بۋىنشاعى بار. ەكەۋىن ەكەۋىنە ۇستاتىپ تۇرىپ، كەلىنشەكتىڭ تاپسىرماسىن ايتتى:
― مىناۋ قىل — «مىرزاعا شىلبىر ەسىپ اكەلسىن» دەدى.
― مىناۋ سابادان قالعان تەرى. «مىرزاعا جول تورسىق تىگىپ اكەلسىن» — دەدى.
سونى ەستىرتىپ جالشى جونىنە كەتتى. ىشىنە بىردەمە سالىپ جىبەرمەدى مە دەگەن ءۇمىتىن بىرىنەن ءبىرى جاسىرىپ، ەكى ايەل ءارقايسىسى ءوز بۋىنشاعىن اشتى. بوس ءۇمىت ەكەن. ورىندارىنان سوزىلا تۇرىپ، سىلبىر اياڭداپ بارادى. اق ءۇيدىڭ ىشىندەگى قارق-قارق كۇلكىنى، دۋىلداعان داۋىستاردى ەستىپ بارادى. جاس بالا ءالى جاعالاسىپ، قىمىز سۇراپ بارادى. وزدەرى دە: جۇتىپ جىبەرەر مە ەدى، — دەپ قىلعىنادى. جۇتا الماي بىر-بىرىنە مۇڭىن شاعادى.
― سوۆەت كەدەيدى جارىلقايدى دەگەنى قايدا؟
― قۇداي جارىتپاعاندى كىم جارىتار دەيسىڭ!
III
تۇندىك جابۋلى. قاراڭعى ۇيگە تاڭنىڭ كوگىلدىر ساۋلە بوساعا ساڭلاۋلارىنان، كيىز جىرتىقتارىنان ەنە باستادى. وسى كەزدەگى ءتاتتى ۇيقىنىڭ شىرقىن بۇزىپ، ساپار اقساقال وتىر. ول، تاڭ بىلىنەر-بىلىنبەستەن وتىرسا دا، ءتورت باس نامازدى بىتىرە الماي قويدى. ءالحام، ءالىپلام، ياسيننەن باستاپ، قۇلقۋاللاعا دەيىن ءوزى بىلەتىن بار سۇرەنى وقىپ شىقتى. قۇدايدىڭ مىڭ ءبىر اتىن دا اتادى. ءبىراق، شاكەن مىرزانىڭ ورىسشالاعانىنداي، ەسىل اراب ءتىلىنىڭ مىلجا-مىلجاسىن شىعاردى. مەكتەپ كورمەگەن كىسى، تاجۋيتتەن مۇلدە حابارسىز، نيەت دۇرىس بولسا بولىپتى، — دەپ، ايداي بەرەدى. ەندى ەكى قولىن العا سوزىپ، جالپاق الاقاندارىن جايا، دۇعاعا كىرىسىپتى. كوزى مۇنشا جاستى بولار ما، سورعالاعان جاس كەلىپ، بۋرىل ساقالىنا سىڭە بەرەدى. قولى مۇنشا كۇشتى بولار ما، كۇن شىققانشا كوتەرگەندە تالمادى. وزىنەن كوپ كەيىن تۇرعان ايەلى نامازىن وقىپ، سيىرىن ساۋىپ، سۇتىنە مايەك سالىپ تا ۇلگىردى. ال مىناۋ نامازدان كەيىن دە جالبارىنۋىن قويعان جوق. تاسپيىعىن تارتىپ، كوزىن جۇمىپ، جاينامازىنىڭ ۇستىندە جالعىزىنا مۇلگۋدە. جايشىلىقتا كوزىنە جاس المايتىن، بەرىك، بايسالدى اقىلدى ادام. قۇداي دەسە، مۇحاممەد دەسە، سونىڭ بارىنەن ايىرىلىپ، ءجۇنجىپ كەتەدى. ول وسىلاي كۇن ساسكەلىككە كوتەرىلگەنگە دەيىن تاپجىلماي وتىرىپ، مۇرنىنا شىجىلداعان باۋىرساق ءيسى كەلگەندە عانa كوزىن اشتى.
― تۇرىڭدار، بالالار. تۇر، امان! — دەدى سالدەسىن شەشىپ جۇكتىڭ ۇستىنە قويىپ جاتىپ.
― ءقازىر، — دەپ، امان قايتا ۇيىقتاپ كەتتى. قاسىندا تاعى دا ءۇش-تورت قارا دومالاق باستار كورىنەدى. اماندى وياۋ ساناپ اكەسى سويلەپ ءجۇر:
― ورازا جوق، ناماز جوق. قىزمەت ىستەمەيسىڭ، شارۋاعا قارامايسىڭ. نە ول دۇنيەگە، نە بۇل دۇنيەگە پايداسىز بيشارا، نە ويىق بار؟ وسى ۇيدە جارتى پۇتتاي ۇن قالىپتى. ساۋىپ وتىرعان بيەڭ سويىپ جەيتىن قويىڭ بار ما، الگى شاقىرىپ جاتقان شودىرعا نەگە بارمايسىڭ؟ ءبىر قاپ ۇن دەگەن ءبىر جازعا ازىق قوي...
ءتۇنى بويى التىباقان تەۋىپ، بوزبالاشىلىق ىستەپ، تاڭ الدىندا جاتقان اماننىڭ قۇلاعىنا بۇل ءسوزدىڭ ءبىرى ەنگەن جوق. شىرت ۇيقىدا. قاسىنداعى ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءتورت بالا بىرتىندەي تۇرىپ، جەروشاق باسىندا نان ءپىسىرىپ وتىرعان شەشەسىنىڭ قاسىنا جينالدى. ساپار ءۇي ءىشىن جيىستىرعان بولىپ، ءالى كۇيبەڭدەپ ءجۇر. جيىستىراتىن دا كوپ دۇنيە كورىنبەيدى. بار جۇگى — ءۇش ابدىرە، ءبىر كەبەجە. ءتور الدىنداعى كونەتوز سىرماقتىڭ ۇستىندە ءجونى ءتۇزۋ ۇلكەن ءبىر الاشا جاتىر. التى قانات ءۇي ەكەن، كيىزدەرى توزا باستاعان، كەي جەرىن ەسكى كەنەپپەن جاماپ قويىپتى. ۋىق كەرگەن الا جىپكە قىستىرۋلى ءسىرى قاپتى كىتاپ — شۇبەرەكپەن تىستاعان قۇران تۇر. كۇيبەڭى بىتكەن سوڭ، ءسىرى كىتاپتى قولىنا الا، ساپار تاعى دا وتىردى. بۇل ءوزى ءبىر مۇقاباداعى ەكى كىتاپ بولىپ شىقتى: «سوپى اللايار» مەن «حيكمات» ەكەن.
ءۇمىت ەتكەن كوزىمنىڭ نۇرى، بالام،
اتاڭ دەپ بولماعايسىڭ ءراسۋاعالام، —
دەپ زور داۋسىن كوتەرە، وزىنە عانا ءتان وزگەشە ءبىر ماقاممەن وقي جونەلدى. امان ويانىپ كەتتى. وسى ولەڭدى كىشكەنتاي كۇنىندە اكەسى الدىنا الىپ، تۇيە ءجۇن كۇپىسىنە وراپ، كوزىنەن جاسى تامشىلاپ، تەڭسەلە وتىرىپ سىڭىرگەن قۇلاعىنا. اكەسى قازاقشا ءبىر اۋىز ولەڭ بىلمەگەن، ءبىر ناماحراممەن جۇرمەگەن كىسى. جاڭاعى ولەڭدى ايتقاندا، ولەڭ رەتىندە ەمەس، اۋليەنىڭ ءمىناجاتى رەتىندە ايتاتىن. امان باسىن كوتەرىپ الىپ:
― اعا! — دەدى. اكەسىن اعا دەيتىن. — ءسىز جاسىڭىزدان «سوپى اللايار» مەن «حيكماتتى» وقىپ كەلەسىز، مەن ابايدى وقىپ كەلەم. قاشان بىتىرەر ەكەمىز؟
ساپار كىتاپتىڭ اراسىنا سۇق قولىن سالىپ، جابا تۇرا سويلەستى:
― ابايدىكى دۇنيە ءسوزى. ال، مىنالاردىكى — احيرەت ءسوزى. سوندا قايسىسى ۇزاق، قايسىسى قيىن؟ ءوزىڭ ايتشى، بالام؟
― احيرەت دەگەن الداۋ عوي، اعا. دۇنيە ءسوزى تەرەڭ ەكەن: بويلايىن دەسەم — شىم باتام.
ءۇمىت ارتقان بالاسىن قۇداي جولىنا سالا الماي نە ودان بەزە الماي، ءدىندار اكە جۋاسىعان كەز. بالاسى قادىمشە، جاديتشە ءبىرسىپىرا وقىپ تاستاعان. ونىڭ ۇستىنە ورىس پوسەلكەلەردە ەكى جىلداي ورىسشا وقىدى، اكەسىنەن الدەقايدا ساۋاتتى. سوندىقتان دارمەنسىز اكە:
― ءدۇنياۋي بيشارا! اللا ءوزى تۇزەسىن بەتىڭدى، — دەپ جىميا كۇلدى دە اندەتە وقي بەردى.
بالالارىن شۇبىرتا بايبىشە كىردى. بەس ۇلدىڭ بۋىنا پىسكەن ادۋىن، وراق اۋىز ايەل شالىنا سوقتىعا كىردى:
― قويا تۇر كىتابىڭدى ءبىر مەزگىل! تيىشتىقپەن شايىمىزدى ىشەيىك. ەل امان، جۇرت تيىشتا كۇڭىرەنەسىڭ دە وتىراسىڭ، نە كورىندى سونشا!
― ەي، اقىماق، ۇجماق، دوزاق دەگەننەن حابارىڭ بار ما؟
― قويشى، كۇنى بۇرىن جىلارىم جوق. كوزىمنەن ءتىپتى. جاس شىقپايدى.
امان ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. ساپار دا جىمىڭداپ قويىپ:
― كارتايعاندا وسى شەشەڭ سەنى ەلىكتەپ، دىننەن شىقپاسا نەعىلسىن! — دەپ ەدى:
― شىقسا دا ەشتەمە ەتپەس، — دەدى بايبىشە. — سەن بارسىڭ عوي. باياعىدان بەرى جىلاعاندا قاتىن-بالاڭنىڭ كۇناسىن سۇراپ العان شىعارسىڭ.
امان قولىن شاپالاقتاپ سەكىرە كۇلىپ، شىعىپ كەتتى ۇيدەن. ول جۋىنىپ كەلگەنشە شاي جاسالدى. قيۋى قاشقان بوياۋسىز دوڭگەلەك ستولدى قورشاي، ءبارى باس قوستى. اماننان وزگە بالالارى كەسكىندەس ەكەن — وڭكەي قارا دومالاق. الدى وننان، ارتى بەستەن اسىپتى. ازعانتاي باۋىرساق ءارقايسىسىنا ءبولىپ بەرىلگەن. جەۋگە قۇمارتسا دا، ءبىرىن-بىرى باقىلاپ، سىپايى جەپ، تاۋىسپاۋعا تىرىسادى. تاۋىسىپ قويعاننىڭ تاۋىسپاعانى كوزىن قىزىقتىرادى. قاسپاق تۇمسىق بىرەۋى قۋ كورىنەدى. شىداماي، ءوز سىباعاسىن جەپ قويدى دا، شەشەسىنە: “ ماعان از بەردىڭ” ― دەپ، قيعىلىق سالدى. شەشەسى تاعى ەكى-ۇش باۋىرساق بەرىپ ەدى، بالالارى قاسپاق تۇمسىققا كوزدەرىن aلارتا قارادى. ساپاردىڭ الدىنا مايعا پiسiرگەن ەكi دوڭگەلەك، اماننىڭ الدىنا مولىراق قىلىپ باۋىرساق، پىسكەن ءسۇتتىڭ قايماعى قويىلعان. داستارقان ونشا تاپشى ەمەس. تويا جەرلىك مول دا ەمەس. ستول باسىنداعى ءۇش ۇلكەن بارماقتارىنىڭ استىنا قۇرتىمداي قانت قىسىپ، ءتورت كىشكەنتايدان جاسىرىپ تىستەپ وتىر. بىرت ەتكەندە جاڭاعى قاسپاق تۇمسىق سەزىپ قالىپ، اكەسىنىڭ بارماعىنا جابىسا ءتۇستى. اكەسى بولماشى قانتتى بەرە سالدى دا، ىرزا بولعان بالانى دەرەۋ جۇمسادى. الدىنداعى ەكى دوڭگەلەكتىڭ بipiن ءتورت بۇكتەپ، بالانىڭ قولىنا ۇستاتتى:
― جۇگىرىپ بارىپ ءالجانعا بەرىپ كەل. «اعام بەرىپ جىبەردى» — دە!
بالا كەتىسىمەن بايبىشە شالىنا تاعى ءبىر سوقتىقتى:
― ءوزىڭ ءتىپتى ىشپەي-جەمەي تويىپ وتىرسىڭ عوي.
― تويعاننان قالعانىڭدى يتكە دە قياسىڭ. زادى، پەندە تويا ما؟ پايعامبارىمىز اش ءجۇرىپ، وزىنەن بۇرىن قارىپ-قاسەرلەرگس بەرگەن. لەنين العاشقى قىسىلشاڭ كۇندەردە: «جۇمىسشى، سولدات نە ىشسە، مەن سونى ىشەم» دەگەن. كەشە الجاندىكىنە كىرىپ شىقتىم. اۋرۋىنىڭ بەتى بەرى قاراپتى. ءدامدى تاماق تىلەپ جاتىر. قىمىز سۇراتىپ، ايەلىن شاكەن مىرزانىكىنە جىبەرسە، ءبىر اياق قىمىز بەرىپتى. قارىمجىسىن تاعى جىبەرمەپتى. از دا بولسا قارايلاسىپ تۇرايىق. ناعىز كەدەي، ادال كەدەي — ءالجان.
امان اكەسىنىڭ پەيىلىنە قاتتى ىرزا بولىپ، ءتۇرلى ويلارعا كەتىپ وتىردى. «وقۋى جوق، توقۋى كوپ. قانداي زيرەك! اتتەڭ، ءدىندار. ال ءوزى جاقسى كورىپ وتىرعان لەنينگە ءدىننىڭ قارسى ەكەنىن بىلە مە؟ بىلسە، نەگە جاقسى كورەدى؟ الدە بۇنىسى ەكىجۇزدىلىك پە؟ جوق، اكەم ونىڭ ادامى ەمەس» — دەي كەلىپ، اكەسىنىڭ تامىرىن باسىپ بايقادى:
― ءسىز بارىنە ءدىن تۇرعىسىنان قارايسىز، اعا. مۇسىلمانشا مەن دە ءبىراز وقىدىم عوي. مۇسىلمان ءدىنى مۇسىلماننان وزگەنىڭ ءبارىن دوزاققا بۇيىرادى. ال ماركس، لەنين — بارلىق ءدىننىڭ جاۋى. بارلىق ەڭبەكشىنىڭ دوسى. سوندا ءسىز لەنيندى قالاي جاقسى كورە الاسىز؟
― بالا كەزىمدە مارقۇم ءاپاندىنىڭ ايتقانى ەسىمدە، — دەدى ساپار بوگەلمەستەن. اپەندى دەگەنى — ورىس-تۇرىك سوعىسىندا پلەنگە ءتۇسىپ، قازاق اراسىندا مولدا-دارىگەر بولىپ قالىپ قويعان بەلگىلى ادام، — ۇكىمەتتىڭ، پاتشانىڭ ءامىرىن ورىنداۋ — ءۋاجىپ. لەنين ءبىزدىڭ پاتشا ورنىنداعى ءامىرشىمىز. ءبىر دە. ەكىنشى — لەنين باسقارعان كەڭەس وكىمەتى قارا بۇقارانى، جەتىم-جەسىردى، جالشى-كەدەيدى سۇيەيدى. شىندىقتى، ادىلەتتى سۇيەدى. بۇل ءبىزدىڭ پايعامبارىمىزدىڭ جولى. ءۇشىنشى — پايعامبار بايلارعا زەكەت، سالىق سالعان. ءوزىنىڭ كۇيەۋى مولدا عۇسمان باي ەكەن. سوعان ءبىر سوعىستا بايلىعىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن قازناعا سالدىرىپتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ سالىقتى بايلارعا مولىراق سالۋى مۇحاممەد جولىنا ەش قايشى ەمەس. ءتورتىنشى — راس، باستىعى لەنين بولىپ، كوممۋنيستەر دىنگە قارسى. قارسى قويعان دىنشىلەردىڭ ءوزى. «كىتاپتى مولدا تەرىس وقىر، داعاراداي بولىپ سالدەسى» — دەگەندى اباي تاۋىپ ايتقان. مولدالار بايدىڭ قول شوقپارى بولىپ كەتتى. ال ءدىندى بۇزاتىن — الدىمەن بايلار: سالىق سالىپ، كۇشتەپ الماسا، مالىنان زەكەت بەرمەيدى. جارلى-جالشىعا راحىمى از. ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، حالىق باسىنا اۋىر كۇن تۋسا، مۇحاممەد مال تۇگىل، جاندى اياماعان. ءبىزدىڭ بايلار تىشقاق لاعىن دا ايايدى. «نيكولاي وكىمەتىنىڭ ءامىرىن ورىنداۋ ءۋاجىپ، لەنين وكىمەتىنىڭ ءامىرىن ورىنداۋ ءۋاجىپ ەمەس»، — دەگەن شاريعات جوق. نيكولاي جولىن ۇگىتتەگەندە، لەنين جولىن نەگە ۇگىتتەمەيدى مولدالار؟ ءار تاسقىنعا ءبىر توسقىن. ءار ازعىنعا ءبىر زاۋال. بۇل وكىمەت سول ءۇشىن كەلگەن. سەن سۇراعان سوڭ، شىندىقتى جارىلا ايتتىم، بالام. قۇداي شىندىقتى سۇيەدى. شىنشىل بول. ءتاڭىرى باققان توقتىنى ءبورى جەمەيدى.
ساپار ءسوزىن ءبىتىردى دە، سۋىعان شايىن جاتا سالدى. شايعا تۋراپ سالعان جۇقا دوڭگەلەك ەزىلىپ، بىلبىراپ كەتكەن ەكەن. ءتىسسىز اۋزىن قومپاڭداتا، تولعاپ وتىر. امان اكەسىنە قاراپ قالىپتى. مۇرىندى، ۇزىن كىرپىكتى بەتىن تۇك باسقان، ءوڭى سۋىق، سارى كىسى. باس، بەت ءبىتىمى ءتىپتى مول. كوزى كوكپەڭبەك. كۇندە كورىپ جۇرسە دە، اكەسىنىڭ بۇل تۇلعاسىن امان جاڭا انىقتادى. اكەسى: «باباڭا تارتىپپىن» — دەيتىن. باباسى دا كوزىنە ءبىر ەلەستەپ كەتتى. جاسى، مىنەزى، دۇنيە تانۋى تۇرلىشە اتا، انا، بالا ازىلدەسە وتىرىپ، جاڭاعىداي ۇلكەن اڭگىمەلەرگە بارا بەرەتىن. امان بۇل اڭگىمەدە اكەسىنىڭ بۇرىن بايقالماعان جاقتارىن بايقادى. «بۇل كىسىنىڭ ءدىن-شاريعاتىن اقىل بيلەيدى ەكەن. ونىسى جاقسى. اگار اقىلىن ءدىن شاريعات بيلەسە، بۇل كىسى، تاركى دۇنيە، جىندى، دۋانا بولىپ كەتەر ەدى» — دەپ، ىشىنە ءتۇيدى دە، اكەسىنە ازىلدەپ قويدى:
― اۋىلناي بايبولعا وكىمەت جولىن ۇيرەتۋگە جارايسىز.
― ماقتاڭقىراساڭ، كوممۋنيست تە بولىپ كەتەرمىن. قالقا ۇلكەن مولدا ەدى عوي.
تاناۋلاپ قاسپاق تۇمسىق قارا جەتتى. قىرىپ كەلگەندەي باسا-كوكتەپ كەلىپ، اكەسىنىڭ وڭ تىزەسىن شىنتاقتاي وتىردى.
مۇرنىنىڭ بوعى دەم العىزباي جىلت-جىلت ەتەدى. سوندا دا سىڭبىرمەستەن قورس-قورس تارتا بەرەدى.
― اپارىپ بەردىڭ بە، بالام؟
― بەردىم.
― نە دەدى؟
― “بالالارىنىڭ قىزىعىن كورسىن” — دەدى.
― ايتقانى كەلسىن.
امان جاسىرىپ تىستەپ وتىرعان قانتىن كورسەتە:
― Miنe، مەندە دە قانت بار، — دەدى بالاعا. — ءتىل الساڭ، مەن دە بەرەم.
― ايتا عوي.
― اۋەلى بەتىڭدى اپپاق قىلىپ جۋىپ كەلشى.
بالا ۇشىپ كەتتى. جۋىنىپ قايتتى ءبىر كەزدە. قاسپاعىن كەتىرەم دەپ، مۇرنىن قولىمەن تىرنالاپ، قىزارتىپ تاستاپتى، ەندى قىزىل تۇمسىق بولىپ تۇر.
― بەر كانە، بەرەم دەگەنسىڭ!..
― تۇرا تۇر، ەندى مىرقىمبايدى ايتاسىڭ.
مىرقىمباي، مىرقىمباي
جۇرمەيسىڭ جاي.
نەڭ بار ەدى، قۇداي-اي!
اۋىلنايدى بوقتاپسىڭ،
شارشاپ زورعا توقتاپسىڭ.
نەسيەدەن قورقىپ،
سارى اتتى ساتپاپسىڭ.
ەندى ول وشىكتى
شاۋىپ الۋدان تايىنباس،
ءتۇرىپ قويىپ ەسىكتى.
بالانى ارقاعا قاعىپ، قانتتى بەرگەن سوڭ:
― اعا، بۇنى بەيىمبەت دەگەن اقىن جازىپتى، — دەدى امان. — ءدال ءبىزدىڭ بايبول ەمەس پە وسىنداعى اۋىلناي؟
― ءبىراز ەسەرلىگى، قياناتى بار عوي. قۇداي ءوزى تۇزەسىن بيشارانى.
ءبۇيىرى مايىسقان سارى ساماۋىر ءالى ىزىڭداپ تۇر. تاباداعى تەزەك شوعىنىڭ بەتى كۇلدەنگەن، ءتۇبى ءازىر قىزۋلى. بايبىشە، باسقالار قانسا دا، قانباي، جالعىز ايداپ وتىر. تەرلەپ العان، ساماۋىردى تۇگەسپەي توقتار ءتۇرى جوق. امان تۇرىپ بارىپ، اكە-شەشەسى تۇسىنا قۇرعان الا سىرماقتىڭ ارتىنان شۇبەرەك سۋمكا الدى. سۋمكانىڭ ىشىنەن قالىڭ داپتەرگە قولدان كوشىرگەن اباي ولەڭدەرىن الدى دا، تىسقا بەتتەدى.
― بالام-اۋ، — دەدى سول كەزدە شەشەسى، — ەكەۋىڭ بىردەي كىتاپقا قادالاسىڭ، كىتاپ تاماق بولا ما؟ ءبىر-اق يلەيتىن ۇن قالدى. باراتىن بولساڭ، بارساڭشى الگى تامىرىڭا.
― بارام، aپa. ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە ۇنعا بايىتام.
― شاي-قانت تا تاۋسىلدى. قاسقىردىڭ تەرىسىن الا كەت. كۇشىگى قۇرعىردى قايتەسىڭ! جاس بالا ەمەسسىڭ عوي، ونى دا الا كەت. ورىستار اۋەس كەلەدى وندايعا.
― كورەرمىز، — دەپ، امان شىعىپ كەتتى.
كۇن قاباعى تۇيىلىڭكى. اسپاندى جاپقان قارا بۇلت الەم تاپىرىق كەشۋدە. بولماشى جەل بار. جەر مەن كوكتىڭ جاپسارىندا، سوناۋ الىستاعى قارا تۇنەكتىڭ ىشىندە ناجاعاي جارقىلدايدى، كۇرىل ەستىلەدى. قۇيىپ جاتىر. جىلقى كەلگەن، بيە بايلاعان كەز. ۇزدىك-سوزدىق وتىرعان قارا قوشقىل كەپ اۋىل قوبالجۋدا. بىرەۋلەر ۇيلەرىنىڭ باۋلارىن تارتىپ بايلاپ، بىرەۋلەر ارقانمەن باستىرىپ ءجۇر. قايسىبىرەۋلەر ەسىك الدىنداعى تەزەك ءۇيىندىسىن دە جاۋىپ تاستاعان. ءار ۇيدەن-اق توقپاق داۋسى ەستىلەدى، قازىق قاعىپ، جەلباۋ بايلاعالى جاتسا كەرەك. امان ۇيدەن شىعا، وسىنى ءبارىن بايقاي تۇرىپ، ەسىك الدىندا بايلاۋلى جاتقان قاسقىر كۇشىگىنە كەز جىبەردى. ءجۇنى ۇيپالاقتانعان كىشكەنتاي سۇر كۇشىك، قازىعىن اينالا، قارانا بەرەدى جان-جاققا. امان اناۋ كۇنى قىزىل-شولاق ارلاندى سوققان سوڭ، ەرتەڭىنە قانشىعىن دا سوققان. ۇياسىمەن بار كۇشىگىن العان. سودان ءبىر كۇشىكتى ءتىرى الىپ قالىپ ەدى. «وسىنى قايتسەم ەكەن؟» — دەپ تۇر ەندى. ويىن تۇيمەستەن، جالپاق قوڭىر بيە ساۋعان كورشىلەس سىزدىقتىكىنە كىردى. سىزدىق — شەشەسىنىڭ كوپ تۋىستارىنان قالعان جالعىز، جاس ءىنىسى، ءازىر بالاسى جوق، ايەلى بار.
― جوعارى شىق، — دەدى ەكەۋى بىردەن. قوس اق قاسقا دا بىردەن تۇرىپ قارسى الدى. ءبىراق باسقا يتتەردەي ارسالاقتاپ، جاتا قالىپ ەركەلەپ، كىشىرەيمەدى. قۇيرىقتارىن ءجاي قوزعاپ، ءجاي ءجۇرىپ كەلىپ، باستارىنان ءبىر-بىر سيپاتتى دا، ماڭعاز تۇردى. قاندى قىزىل كوزدەرىندە، قالىڭ، دولى بەتتەرىندە يەسىنە دەگەن از جىلىلىق، «ءبىر جاققا بارامىز با؟» — دەگەن سۇراق بار. وعان جاۋاپ قايتپاعان سوڭ، قانشىق قاسقا ارلان قاسقانى ەرتىپ شىعىپ كەتتى. امان تورگە شىقپاي، تۇرەگەلىپ تۇرىپ، قامشى ءورىپ وتىرعان سىزدىققا:
― اناداعىداي پوسەلكە جاققا بارىپ قايتساق قايتەدى ― دەپ ەدى:
― بارايىق، — دەدى سىزدىق بوگەلمەستەن، ورىمگە ءبىر بۇركىپ قويىپ. — ءبىراق ەكى ات تەرلەگەنشە ءبىر ات تەرلەسىن. لاشەنكە تاپ.
― تابىلار. ءوزىم دە لاشەنكەمەن بارماقپىن. شەشەي: كۇشىكتى الا كەت» — دەيدى.
― ونى ەسىنە سالعان — مەن. قايتەسىڭ سول كۇشىكتى؟ باي يۆانعا كورسەتسەڭ، ءبىر قاپ استىق بولىپ جاتىر. ورىستار قاسقىرعا تاڭسىق، ايداھارداي كورەدى.
― كۇشىك ساۋدالاپ جۇرگەنىمىز ۇيات بولماي ما؟
― ۇياتتى دا، كۇشىكتى دە ماعان بەر. ەسەبىن ءوزىم تابام.
― بەردىم! — دەپ جايراڭداپ قالدى امان. سىزدىق ونى وسىندايدا ءاردايىم قۇتقارادى. كۇشىگىنەن اسىراعان قوس اق قاسقا دا سۇراپ العان. ايتپەسە الدەقاشان بىرەۋ قولقالاپ الىپ كەتەتىن ەدى. سىزدىقتىڭ قولىنان الۋ قيىن. قازاقى، الىق-بەرىكتەرگە زاۋقى جوق، ەتى ءتىرى، قولى شەبەر جىگىت. قىمىز ىزدەپ، قازان اڭدىپ قىدىرمايدى. جالعىز بيەسىن تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ساۋىپ، ساباشىعىن يىندەتىپ قويادى. جالعىز بيەدەن تۋعان جالعىز كوك بەستى جۇيرىك بولىپ شىقتى. ونى جازى – قىسى مىنسە دە، موينىنان جالىن ءبىر ۇزدىرمەيدى، كۇتىپ، باپتاپ مىنەدى. قىسقى، جازعى ۇيلەرى دە تۇياناداي. ءتولىن قوسقاندا جەتى-سەگىز ءىرى قاراسى، بەس-التى ەشكى-لاعى بار. شەتىنەن كۇيلى، قىستان قوڭدى شىققان. امان كەلگەن سايىن بۇل ءۇيدىڭ بىردەمەسىنە ءسۇيسىنىپ كەتەدى. ءقازىر سىزدىق ەرىپ وتىرعان ءبۇزاۋتىس ورىمگە قىزىعىپ:
― ادەمى-اق ەكەن. وسى قولىڭ دا جەردە قالادى-اۋ! — دەدى.
― قالاي ماقتاساڭ دا، بەرە الماسپىن.
― جيەن سۇرامايدى. العىسى كەلسە الا سالادى.
― ەسەبىن تاپقان ناعاشى جيەننىڭ وزىنەن الادى.
ۇشەۋى كۇلىسىپ الدى. سۋىلداپ جەل كەلەدى. تۇندىك جەلپىلدەدى. ءۇي يەلەرى ابىرجيتىن ەمەس. جەلباۋ تارتۋلى، باقان تىرەۋلى، ءۇي باستىرىلعان.
― باعجان، قىمىز قۇي! — دەدى سىزدىق.
― كەيىن كەلىپ ىشەمىن. شايىم باسىلسىن، — دەپ امان تىسقا شىقتى. اۋىل تۇندىكتەرى جەلپ-جەلپ ەتەدى. ابىرجىعان اكەل داۋىستارى ەستىلەدى. سولاردىڭ ىشىندە ءبىر داۋىس داۋىلعا داۋىل قوسىپ تۇر:
― قۇداي-اي، قۇداي، نە جازىپ ەدىك، قۇداي! مەنەن اياعانىڭ بار ما؟ جورگەكتە شەشەمدى الدىڭ، توسەكتە وندىردەي ءورىمدى الدىڭ. ول از بولعانداي، بىلتىر ەكى سيىردىڭ ءبىرىن الدىڭ. بۇگىن ودان قالعان جالعىز قاشاردى تاعى الدىق؟ شيەتتەي ءتورت بالانى قالاي اسىرايمىن ەندى. ءتورت ەمشەككە بەس جان قاراپ قالدىق-اۋ! قىزىل قاشاردى العانشا مەنى الساڭ ەدى، نە ءتورت بالانىڭ ءبىرىن الساڭ ەدى! قۇداي، قۋ قۇداي، تاس باۋىر قۇداي. اياساڭ ەدى ءبىر!..
جەل جاقتان سامپىلداعان ىرىسجاننىڭ بۇل سوزدەرى اماننىڭ توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتتى. «نە بوپ قالدى؟» — دەپ، جۇگىرە باسىپ كەلسە، قاشىپ كەتكەن قىزىل قاشار قۇدىققا جىعىلىپ ءولىپتى. ءسۇتتى سيىردىڭ تۇقىمى ەكەن.
― تىم قۇرىسا، ادال ولمەدى-اۋ! — دەپ كۇيىنەدى ىرىسجان.
ءتورت بالا ۇرپە-شۇرپە ءبىر جەردە. امان اياپ كەتىپ:
― سابىر ەتىڭىز، جەڭەشە، سابىر، — دەسە:
― سابىر قۇرعىر ءسۇت بولا ما بالالارعا! — دەپ، ىرىسجان ورشەلەنە تۇسەدى.
بولماسىن بىلگەن سوڭ، امان جىلىستاپ كەتتى. «جانى كۇيگەن ءتاڭىرىسىن قارعايدى» دەگەن وسى ەكەن-اۋ! — دەپ كەلەدى ىشىنەن. ەسكى ىردۋاننىڭ دوڭگەلەگىن قيقاڭداتا، شيقىلداتا، نۇرعالي ءوتىپ بارادى الدىنان.
― بوگەلشى، ەي ساڭقاي، قايدان قايتتىڭ اندەتىپ؟
نۇرعالي جاۋاپ بەرۋدەن بۇرىن قول ۇستاسقاندا قولىن قىسىپ-قىسىپ جىبەردى.
― نە دەيسىڭ؟!
― اعاتاي، اعاتاي! بايقاۋسىزدا اۋزىمنان شىعىپ كەتتى.
― ءارى اربامدى، ءارى مۇرنىمدى مازاقتايسىڭ!..
― قويدىم، اعاتاي! ەندىگارى ساڭقيعان مۇرنىڭىزدى، شيقىلداعان ارباڭىزدى اۋىزعا السام، جەلكەمنىڭ شۇڭقىرىن كورمەيىن.
― بالەم! سولاي ما، انت ىشكىزدىم بە!
ەكەۋى قۇرداس. نۇرعالي — اڭعال، بالۋان قۇربى. «جەلكەمنىڭ شۇڭقىرىن كورمەيىن. باسقان ءىزىم ارتىمدا قالسىن. ءتىلىم مۇرنىما جەتپەسىن» دەگەن قۋلىقتاردى شىن انتقا بالاپ قابىلداي بەرەدى. امان ەكەۋى ءتىپتى قاتتى وينايدى. جەڭىلىپ بارا جاتسا، نۇرعالي قول جۇمسايدى. مىقىر ساۋساقتارى تەمىردەي.
― اقبالادان جىلقىنىڭ جۋساۋىن كورىپ ەدىم. سونى سالىپ اكەلە قويايىن، — دەپ شىقسام، كۇندى كورمەيمىسىڭ... — دەدى دە، قولىنداعى شىبىعىمەن كوكتى نۇسقادى.
― بۇگiن باستاعى اۋىلداردى تورىساق قايتەدى؟
― ە، ءجىپ تاققانىڭ بار ما ەدى؟
― بارعان سوڭ تاعامىز دا.
― جاي ءجۇر. موينىڭدى ۇزەم.
― شىنىڭدى ايتشى، جاراسىپ پا ەدىڭدەر؟
― تاقاۋ، ― دەپ نۇرعالي جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. ول تاقاۋ دەگەلى جىلدان استى، ءالى تاقالىپ بولماپتى. شورقاق، اڭعال زىميان قىز تۇلكىشە قۇيرىعىن شالدىرىپ ءجۇpسە كەرەك. زاۋەدە سول قىز: «كەلە عوي» — دەسە، نۇرعالي تۇندە ەسىك اشىپ ەنe المايدى. جۇرەكسىز. جايشىلىقتا جىعىپ جۇرگەن جىگىتىنەن كوپ الدىندا جىعىلىپ قالادى. ەركەك قۇربىلارىنا وكتەم، وسپادار. قىز، كەلىنشەكتى كورسە قىسىلىپ، قىزارىپ، ابدەن زىقىسى شىعادى.
― شىنىڭدى ايت! — دەدى تاعى دا امان. قۇربىسىنىڭ سىرى وزىنە ءمالىم. ءالى كۇنگە: «جاس جاستىڭ تىلەۋى، جىبەكتىڭ ءتۇيىنى بىرمەن» جۇرسەڭ، قىز سەنەن تورىقتى.
― نەمەن، مەنى قىزدان قورقادى دەيمىسىڭ! — دەپ، نۇرعالي تاپ بەرگەندە، امان اتىپ كەتتى. قاشقان بەتىمەن الجاندىكىنە كەلiپ كىردى.
بۇل ― مانا ساپار اقساقال الدىنداعى ەكى دوڭگەلەك ناننىڭ ءبىرىن بالاسىنان بەرىپ جىبەرگەن كەدەي ءالجان. توسەگىنىڭ ۇستىندە وتىر. جۇدەۋ. قىناعا بوياپ، قوي جاباعىسىنان ىستەگەن كونەتوز كۇپiءسىن، قىزىل ەلتىرى تىماعىن كيىپ العان. ويناقى، وتكىر قوي كوزى بۇرىنعىسىنان ۇلكەيىپ، باياۋ قوزعالادى. بەتىندە قان جوق، اق شولمەك.
― جوعارىلا، قاراعىم، ― دەدى، ءالسىز اقىرىن داۋسىن سوزا.
جوعارىلايتىن جەر شامالى. ءتور الدىندا تور جاباعىنىڭ تەpiءسى جاتىر. امان سوعان وتىردى. ءۇي ءۇش قانات ەكەن: كيiز قاپ-قارا توزىعى جەتكەن، شوقپىتتان جاماسا دا، شۇرق-شۇرق، قاي تەسىگىنەن قاراساڭ دا دالا كورىنەدى. كەشە بالاسىن ەرتە بارىپ شاكەن مىرزانىڭ بوساعاسىندا زارىعىپ وتىرىپ، قىمىز الىپ قايتقان ايەل قىل شىلبىردىڭ ەكى ءتىلىن ەسىپ تاستاپتى. ءۇشىنشى تىلگە اقىرعى شۇيكەلەردى ءسىڭىرىپ بارادى. اياقتاعى سۋعا قولىن باتىرىپ الىپ، ەسە جونەلگەندە، اياڭمەن كەلە جاتىپ، شوقىتا جونەلگەندەي ءوندىرىپ-وندىرىپ جىبەرەدى. قاسىنداعى كىشكەنتاي ەركەك بالا شەشەسىنەن كورىپ، و دا بىردەمە ەسكەن بولادى.
امان ءۇي يەلەرىمەن قىسقا امانداسىپ، اۋرۋدىڭ دا ءحالىن قىسقاشا سۇراپ، ءبىرازعا دەيىن وزىمەن-وزى بولىپ وتىردى. ءتور الدىندا ەسكى كەبەجە، اۋزى بۇزىلعان، قاقپاقسىز ەسكى ابدىرە. كەرەگە باسىندا جىلقىنىڭ باس تەرىسىنەن ىستەگەن تالىس، جەلقوم ەر، بوساعادا بىر-ەكى قاقپان جاتىر. شي جاقتا كوز توسارلىق ەشتەمە كورىنبەيدى. جىرتىق اق ءشيدى قۇرۋعا كەلمەگەن سوڭ، اس بەتىن قالقالاپ، كەرەگەگە سۇيەي سالعان. ونىڭ تاساسىنداعى استىڭ قاۋقارىن كورمەي-اق شامالاۋعا بولادى. امان ءالجاننىڭ كەدەي ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىن. ءۇي تۇرمىسىن كورگەنى وسى. وي بيلەپ وتىر: «نان، قانت، شاي دەگەندى كورمەيدى. ەت، ماي اتىمەن جوق. قاراعانى — جالعىز سيىردىڭ ءسۇتى. قىستى كۇنى سول سيىردىڭ جالعىز تورپاعىن تالشىق قىلادى. ءالجان بيشارا جاۋىر قۇلا شولاقتان جەلقومىن الماي، جاز بولسا ارتىنا قاپ بوكتەرىپ، قىس بولسا استىنا قول شانا باسىپ، پوسەلكە قىدىراتىن ەدى. كوبىرەك جاتىپ قالعان سوڭ، كۇيزەلىپ قالعان ەكەن عوي...»
― شىراعىم، ءوز كوڭىلىڭدى بىلدىرە، مەنىڭ كوڭىلىمە دەمەۋ سالا كەلگەنىڭە قاتتى ىرزامىن، — دەدى ءالجان. اماننىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى. ءسوزىن ىدىراتا، باياۋ ايتىپ وتىر. — شۇكىر، بەرى قارادىم. ءبىراق كوتەرەم سياقتىمىن. جۇدەتىپ كەتتى. تەز وڭالۋعا ءدامدى تاماق كەرەك قوي. قۇلقىن شىركىننىڭ تاق بەتەسىنەن قۇتىلا الماي قويدىم. تۋعان جەردى تاستاپ، وسى ەلگە تەنتىرەپ كەلگەندە، ءدال ەزىڭدەي جاس ەدىم. بيىل قىرىققا شىعام. جيىرما بەس جىل جالدا ءجۇرىپپىن. سونىڭ كەيىنگى ون جىلىن شاكەن مىرزانىڭ ەسىگىندە ەتكىزدىم. ەسىكتە ءجۇرىپ وڭبايتىنىمدى بىلگەن سوڭ، ءوز تۇسىمنان تالپىنىپ بايقادىم. جازعىتۇرى سۋىر اۋلاپ، كۇزگى سوناردى قۇر جىبەرمەي، ارا-اراسىندا پوسەلكە ارالاپ، ءبىردى بىرگە جاعىستىرىپ جۇرگەندە جاتىپ قالدىم. قاقپان اناۋ، جەلقوم ءور دە اناۋ بوس تۇرعان. «بايلىقتىڭ الدى دەنساۋلىق» — دەگەنگە جاڭا تۇسىنگەن ءتارىزدىمىن. مىنا قاتىن مىرزاعا شىلبىر ەستىپ وتىر. تەزىرەك اپارىپ بەرىپ، تاعى دا ءبىر اياق قىمىز الىپ قايتپاق.
― قىمىز، ءسىرا، جاعادى عوي؟ تەز وڭالتاتىن شىعار؟
― شۇكىر، جاعادى. جارىقتىق وسى كەزدەگى ۋىز قىمىزعا نە جەتەدى!
― ياپىراي، ون جىل ەڭبەگىڭىز سىڭگەندە، مىرزا كۇنىنە ءبىر اياق قىمىز بەرىپ تۇرماي ما؟
― سۇراۋشى كوپ. كەلىم-كەتىمى كوپ. كىمگە جەتكىزەدى، — دەي سالدى ءالجان. ىشىنەن مىرزاعا قاتتى نالىپ، كەيدە وڭاشادا قارايا سويلەپ قوياتىن. اۋزى بەرىك ادام: «وتپەس وكپەنى جۇرتقا شاعىپ نە قىلام؟» دەپ، بۇل جولى اۋزىن باعىپ قالدى. وسى ءۇيدى باسقان اۋىرلىق جاڭا كىرگەن جاس اماندى دا باسىپ، قاتايماعان قابىرعاسىن قايىستىرىپ بارادى. سەرپىپ، لاقتىرىپ تاستاۋعا و دا جارامادى. قولىنان بار كەلگەنى:
― بۇگىننەن باستاپ كوتەرىلگەنشە بىزدىكىنەن ءبىر اياق قىمىز الدىرىپ تۇرىڭىز، — دەدى.
― قاراعىم-اۋ، سىزدىكىنە قىمىز قايدان كەلدى؟! — دەپ، ءالجان سالبىراعان ۇزىنشا مۇرتىن كوتەرە ەزۋ تارتتى. بەتى مەن كوزىنە لەزدە جىلى، قۋناقى، شادمان رەڭ پايدا بولا قالدى
― سىزدىق جالعىز بيەسىنىڭ ءسۇتىن بىزدىكىمەن ءبولىپ ىشەدى. مەن ءوز سىباعامدى سىزگە قيدىم.
― قoي، نە قىلاسىڭ، شىراعىم.
― جوق، جوق! ايتقانىم — ايتقان، الەكە. دەنىم ساۋ، اتىم بار، قىمىز ىشەرلىك بەدەلىم دە بار. كەرەك بولسا، ەل قىدىرىپ ىشەرمىز.
― كوپ جاسا. بىزدەن قايتپاسا، قۇدايدان قايتار.
زۋىلداتىپ كەلىپ قالعان جاۋىن اماندى ۇيدەن شىعارماي باستى. اۋەلى ەكپىندەتە، بۇركە كەلدى دە، قۇيىپ كەتتى. شۇمەكتەپ قۇيىپ تۇر. جارق-جۇرق ەتىپ الىپ، ءدال توبەدەن شارت ەتكەندە، جان-جانۋار تۇگىل، قارا جەر سولق ەتەدى. مال اتاۋلى ىقتاپ، ءبۇرىسىپ قالعان. اۋىل ماڭىندا جايىلعان ەشكى، لاق، قوزى، بۇزاۋلاردى اۋىلعا قايرىلتپاي، بۇكشەڭ-بۇكشەڭ دەدەكتەپ ايداپ بارادى. تۇتەگەن نوسەر اپ-ساتتە سaي-جىرالاردى، قازىلعان جولدارى تاسىتىپ جىبەردى.
كۇن قۇدىرەتىن ءبۇتىن ۇيدەگىلەر جەتە بايقاماۋى مۇمكىن. ءالجان ۇيىندەگىلەر ارتىعىمەن بايقادى. جىرتىقتاردان ساۋلاعان سۋ جيىلا-جيىلا كەرەگەنىڭ تومەنگى كوگىنە دەيىن كوتەرىلدى. ءالجان توسەگى قالقىپ كەتەتىن بولعان سوڭ، قارا ابدىرەنىڭ ۇستىنە شىعارىلدى. ءالجاننىڭ ءوزىن ايەلى مەن امان ەكى جاقتاپ سۇيەپ اكەلىپ، كىشكەنتاي، دوڭگەلەك اس ستولىنا وتىرعىزدى. الدىنا بالاسىن بەردى. ابىروي بولعاندا، بۇكىل ۇيدە بۇلار وتىرعان تۇستا عانا تامشى اقپادى. امان مەن ايەل دە سولاردىڭ قاسىن پانالادى. اياقتارى شىلقىلداعان سۋ. ونى ەسكەرۋگە مۇرشا جوق. كۇن بىرەسە جارقىلداپ، بىرەسە شارتىلداپ ۇرەي قالدىرمادى. جاي انە تۇسەدى، مىنە تۇسەدى دەپ يمان ايتۋدان اۋىز بوسامادى. جاي شاقىرادى دەپ، اعارعان نارسەنى تىعۋدان، تەمىر اتاۋلىنى جابۋدان قول بوسامادى. ادەتتە، بۇنداي قاتتى كەلگەن جاۋىن ۇزاققا سوزىلمايتىن. جارقىل، كۇرسىل ءبىر سايابىرلاعان كەزدە، جاۋىننىڭ باسىلۋىن كۇتپەستەن، ءالجاننىڭ ايەلى كۇرەك الا تىسقا شىقتى ەسىك الدىنا جينالعان سۋ ۇيگە كىرە باستاعان سوڭ، جىرىپ باسقا جاققا اعىزا بەرىپ ەدى، اسپان قۇلاپ جەرگە تۇسكەندەي كۇن تاعى ءبىر شاتىر-كۇتىر ەتتى. ايەل قۇلاپ قالدى. امان ۇشىپ بارىپ، كوتەرىپ ەنگىزدى ۇيگە. ولگەن جوق، ەسالاڭ. ازدان سوڭ وزىنە-وزى كەلىپ:
― وسى جاق شەكەم كۇيىپ بارادى! — دەپ، وڭ شەكەسىن ۇستاي بەردى. ەندى ءبىرازدان كەيىن تيىشتاندى. بالاسىن كەلىپ بەتىنەن ءسۇيدى. سول كەزدە:
― جاي تۋرا تۇسپەي، شارپىپ كەتكەن، — دەپ ءالجان قۋانىشى قوينىنا سىيماي، ىرجيا ءبىر كۇلدى. — قۇداي ءامان ساقتاي كور. سەرىكجان جەتىم قالا جازدادى عوي.
بۇلار جايدىڭ اۋرەسىمەن جۇرگەندە كۇن اشىلىپ كەتىپتى. قارا تۇنەك بەلدەن اسىپ بارادى. بۇلت استىنان جاڭا شىققان اششى كۇن ءدال توبەدە شاقىرايىپ تۇر. امان ۇيگە قايتتى. الجاندىكىندەي كۇيزەلتپەگەنىمەن، جاۋىن ءوز ءۇيىن دە ءبىراز مازالاعان ەكەن. كەلىسىمەن شەشىنىپ، كيىمدەرىن جايىپ، بولعان وقيعانى بايانداپ، جايۋات وتىرعاندا، دالادان توسىن داۋىس ەستىلدى:
― ساپار اقساقالدىڭ ءۇيى قايسى؟
― مىنا ءبىر قوڭىر ءۇي.
ءۇي-ىشى شالا-پۇلا جيىستىرىلىپ، تەر الدىنا جالعىز الاشا جايىلعان كەزدە سالەم بەرىپ، ورىسشا كيىنگەن قازاق جىگىت ەندى. ساپارعا ەكى قولىن، امانعا ءبىر قولىن بەرىپ امانداستى. ورتا بويلى، قامىت اياق، اق شۇبار جىگىت ەكەن. ساقال-مۇرتىن قىرىپ تاستاپتى، جاسى وتىز بەس، قىرىق اراسىندا بولار. سىرت كيىمىن شەشىپ بارىپ وتىردى. بەلىندە ناگان. ءبىراق ءوڭى جىلى، اماندىعى سىپايى كورىنەدى. ءوزىن ەركىن ۇستاپ، ۇلكەن كوزىمەن وتە بايىپتى قارايدى.
― قاي بالاسىڭ، شىراعىم؟ — دەدى ساپار قىسقا اماندىقتان كەيىن. — تاني المادىم، سوكپە.
― ءيا، تانىماسسىز. اتىم — جۇمابەك. اكەم اتى — ەرالى. تۇراعىم — اقمولا قالاسىندا. سوۆەت قىزمەتىمەن ەلگە شىعىپ كەلەم.
― الىستان كەلەدى ەكەنسىڭ، بالام. الىس-جۋىقتان نە ەستىلەدى؟ قالاڭ، جولشىباي كورگەن ەلىڭ قالاي، تيىش پا؟
― تيىش، اقساقال. پالەندەي بوتەن حابار جوق.
― بارەكەلدى، تيىشتىق جاقسى.
بايبىشە قابىنىڭ ءتۇبىن قاعىپ، نان يلەۋگە كىرىستى. اشىق ادامنىڭ قولى بوساماسا دا، ۇيرەنگەن اۋزى جاي تۇرا الماسا كەرەك، سىي كىسىنىڭ كوزىنشە دە سىرالعى سوزدەرىن ايتىپ وتىر:
― امانجان، ساماۋىر قوي. «شۇيكەباس ال» — دەسەم، بولمايسىڭ. قارتايعاندا مەن قوناق كۇتىپ قانشا وڭدىرام؟
― الىپ بەرسەڭىزدەر، نەگە الماسىن، — دەپ قوناق ءبىر جىميىپ قويدى.
― ءبىز اپەرسەك، مالدىڭ كۇشىمەن اپەرەمىز. قازاعى بار بولعىر تەگىن قىز بەرە مە؟ قىزعا تولەر مالىم جوق. سۇيگەن قىزىن سوۆەت جولىمەن تەگىن الادى دا.
― بۇل كىسى سوۆەتشىل، زاڭشىل، — دەدى ساپار، ايەلىنە كۇلىمدەي قاراپ. — «ەندى ۇراتىن بولساڭ سوۆەتكە ايتىپ جاپقىزىپ قويام» — دەيدى ماعان. سودان قورقىپ، قول كوتەرۋدى قويدىق.
قوناق كىرىمدى ەكەن. ءۇي يەلەرىنىڭ قاباعىنا، قالجىڭىنا راحاتتانىپ، بۇرىن كورىسىپ جۇرگەن ادامداي، اڭگىمەگە ارالاسىپ كەتتى. امان ساماۋىردى الىپ شىعىپ، تۇتاتىپ ءجۇرىپ، اكەسىن اشىق ەسىكتەن ىمداپ شاقىرىپ الدى. بىلايىراق اپارىپ، كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ تۇر.
― قوناقتى بىلەسىز بە؟
― بىلمەيىم.
― مەنىڭ سىرتتان ەستۋىم بار. سوۆەت وكىمەتىن قولدان جاساعان ادامداردىڭ ءبىرى. بۇكىل اقمولادا پارا المايتىن، بايعا، ۇرىعا راحىمى جوق قالقا مەن وسى كىسى دەيتىن.
― بالام-اي، وندا تىم ءقادىرلى قوناق ەكەن عوي. بۇنى قايتتىك؟!
اكەلى-بالالى ەكەۋى كەڭ دالادا تۇرىپ، قىسىلىپ تۇر. باي بولماسا دا، قوناققا كەدەي ەمەس. ازعانتاي سوعىمنان الىپ شىققان از عانا سۇر الدەقاشان تاۋسىلعان. سويا قوياتىن قوي، قوزى ساتىپ الا قوياتىن اقشا جوق. قىسىلعاندا ءتورت سيىردىڭ بۇزاۋىنا قول سالادى. ەل ادامى وسى جايدى ءبىلىپ، جاز كۇندەرى بۇل ۇيگە كوپ تۇسپەيتىن، تۇسە قالسا، تەك سالەمدەسىپ، شىعىنداتپاي، اسىعىس كەتەتىن. توسىن جولاۋشى ول سىردى قايدان ءبىلسىن، ادەيى ىزدەپ كەلىپ ءتۇستى. قوناقاسى بەرمەۋ تىرىدەي ءولىم-داعى.
― سىزدىقتى شاقىرايىق، — دەدى ساپەكەڭ، تولعانا كەلىپ. ― سىزدىق، ەي، بارمىسىڭ، شىعىپ كەتشى!
ۇيدە ەكەن، سيدا سىزدىق شىعا كەلدى. بۇلاردىڭ قۇپياسىن ايتپاي ءبىلىپ، كۇلىمدەي كەلدى.
― ال قۇتقار ءبىزدى. قوناق كەلدى.
― قالاي قۇتقارايىن؟
― سەركەشىڭدى بەر. سيىر سۋالعان سوڭ ءتورت بۇزاۋدىڭ ءبىرىن الارسىڭ.
― سەركەشكە بۇزاۋ وبال عوي. جاسىرىپ جۇرگەن جالعىز ىسەگىم بار-دى، سونى الىڭىز. سوندا ءبىر بۇزاۋ قۇرىعاندا ەكى قوناق جونەلتەدى.
― ويپىرىم-اي، مىنا جاماندى قاراي گور! — دەپ، ساپەكەڭ ىرزا بولىپ قالدى. — ءارى ەسەپتەن، ءارى ءوزىمشىل ەمەس! بار، ەندەشە، تەزىرەك سويىپ تاستا.
مال سويىلاتىن بولعانىن جۇمابەك بىلگەن جوق. ىستىق باۋىرساق، سارى مايمەن كەلگەن شايدى سۇيسىنە ءىشىپ وتىرىپ، ساپاردان ەل جايىن ەجىكتەي سۇرادى.
― وسى جايلاۋدا ون - ون بەس اۋىل كورىنەدى. ءبارى ءبىر رۋ ما؟
― ارىدەن الساق، ءبىر رۋ. ءبارى ءبىر التايدان تارايدى. بەرى كەلە تارام-تارام بولىپ ءبولىنىپ كەتەدى. سول ون - ون بەس اۋلىڭىز — ون - ون بەس اتا. ءار اتا — ءوز الدىنا ءبىر اۋىل.
― وندا ءسىزدىڭ اتا وسكەن ەكەن. وسى اۋىل ءتىپتى كوپ قوي.
― ءيا، ەڭ وسكەن اتامىز. ىشىمىزدە كىرمەلەر دە بار.
― كىرمەلەرگە كەيدە قوجاڭداپ قوياتىن شىعارسىزدار؟ — دەپ جۇمابەك قالجىڭداپ ەدى، ساپار ءسوزىن تەرەڭدەتە ءتۇستى:
― ونداي اۋىلدان كىرمە قاشادى. ءازىر، قۇدايعا شۇكىر، باسقا اۋىلدان كىرمە بىزگە قاشادى. ويتكەنى ءبىز ولارعا قوجاڭدامايمىز، باسقانى قوجاڭداتپايمىز. مەن، ءوز باسىم، كىرمە ءۇشىن كەيبىر تۋىستارىممەن پىشاقتاسۋعا دەيىن بارعان كىسىمىن. سوندا تەك كىرمەنى ەمەس، پايعامبار جولىن دا قورعادىم.
― پايعامبار جولىنان دا جارامدى بىردەمە تابىلاتىن بولعانى ما؟
― سىزدەرمەن بۇل جايدا سويلەسۋ قيىن، — دەدى دە، ساپار جۇمابەكتىڭ سۇراعىن جاۋاپسىز قالدىردى. شاي ءىشىپ بولعان سوڭ، جۇمابەك:
― مەن ەندى جۇرەم. امان، ەكەۋمىز وڭاشا ءبىراز سويلەسەيىكشى، — دەپ ورنىنان تۇرعاندا:
― جۇرمەيسىز. لۇقسات جوق، — دەدى ساپار. — مال سويىلىپ قالدى.
― بەكەر ىستەگەنسىزدەر. «بۇل اۋىلدا قوي جوق» دەيتىنى قايدا؟
― كوڭىل بولسا، قوي بولادى.
― ءاربىر قىزمەتكەر تۇسكەن جەرىنەن قوي جەي بەرسە، قوي قالا ما؟
― قوي ودان تاۋسىلمايدى. جۇتتان، اۋرۋ، اپاتتان تاۋسىلادى. سولارعا بەرمەۋ كەرەك.
اماندى قولتىقتاي جۇمابەك تىسقا شىقتى. اۋىلدان شەتتەپ، قىراتقا بارادى. بۇگىنگى سەل جەردى تويدىرۋمەن بىرگە، بەتىن دە جۋىپ كەتكەن ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ىلە كۇن قىزدىرعان سوڭ، ءيىسى اڭقىپ، قۇلپىرا قالىپتى. شايعا قانىپ، تەرلەپ شىققان جۇمابەك ومىراۋىن اشىپ تاستاپ، تۇنىق اۋادا ءجۇزىپ كەلەدى.
― بالا، شىنىمدى ايتايىن، مەن ءسىزدىڭ ۇيگە باس جەگەلى، نە اقساقالعا سالەم بەرگەلى كەلگەنىم جوق، — دەپ باستادى ءسوزىن، — زناچيت، جۇمىسپەن كەلدىم. جۇمىسىم سەندە. ءوزىڭ مەنى بىلەمىسىڭ؟
― سىرتىڭىزدان ەسىتەم.
― مەن ءقازىر ۋكومدا ىستەيمىن. پارتيا قىزمەتكەرىمىن. پارتيانىڭ ۇلكەن ماقساتتارىنىڭ ءبىرى — جاستاردى كوممۋنيستىك رۋحتا تاربيەلەۋ، سوۆەت ىسىنە باۋلۋ. ءقازىر وزىڭدەي تالاي جاس سوناۋ اقمولادا، ورىنبور، ماسكەۋدە ءبىلىم، تاربيە الىپ ءجۇر. تالاي جاس مەملەكەتتىك، قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسىپ، باۋلىنىپ ءجۇر. سەن ءبىرسىپىرا ساۋاتتى جىگىت بولا تۇرا، قاراپ ءجۇرسىڭ. بۇل قالاي؟ چتو ەتا زناچيت؟
امان ۇندەمەدى. جۇمابەك ناسىبايىن اتىپ، شىرت تۇكىرىپ تاستاعان سوڭ دا، ءبىراز كۇتتى، جاۋاپ الا المادى.
― ايتاتىن ءسوزىم كوپ ەدى. شىڭىراۋعا تاستاعان تاستاي بولسا، نەسىنە ايتام. جاۋاپ قايتقانشا مەن دە ۇندەمەدىم.
ەكەۋى اۋىلدان ۇزاپ بارادى. حوش ءيىستى كوك ءدوڭدى ورلەي، بيىكتەپ بارادى. بيىكتەگەن سايىن قىمىزدىقتى سايدىڭ بويىنداعى كوپ ەل ايقىن كورىنەدى. جۇمابەك جان-جاققا كوز جىبەرىپ تۇردى ءبىر كەزدە. ءالى ءۇنسىز. اماننان ءالى جاۋاپ جوق. جاۋاپ بەرمەي ۇلكەن كىسىنى كۇتتىرىپ قويعانىنا قىزارىپ، تەرلەيدى. ءوزى سونشا قىسىلىپ، جولداسىن سونشا زارىقتىرىپ بارىپ قايىرعان جاۋابى جارتىمسىز-اق ەدى:
― مەنىڭ قاتارىم ءازىر ەلدە ءسىز ايتقان جاستاردىڭ كوبى باي بالاسى نە بۇزاقىلار عوي، ― دەگەندە، جۇمابەك قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى.
― ىرزامىن، باۋىpىم، ىرزامىن! ىشىڭدەگى زاپراندى توكتىڭ. وتىرشى! ― دەدى. اماندى وتىرعىزىپ، الاقانىمەن اندا-ساندا ونىڭ تىزەسىن قاعىپ قويىپ، كۇلىمدەي تۇسە ۇزاق سويلەپ كەتتى. ― سوۆەت وكىمەتى ورناعالى بەس جىل ءالى وتكەن جوق. بۇل وتە از، سونىمەن قابات وتە كوپ ۋاقىت. از دەيتىنىم― سوۆەت ءازىر ويىنداعىسىنىڭ مىڭنان بىرىنە عانا جەتتى. كوپ دەيتىنىم ― كاپيتاليستەر، بايلار «سوۆەت مىقتاسا، بەس-اق جۇما ءومىر سۇرەر» دەگەن. بەس جىل ءومىر ءسۇرىپ وتىر عوي! زناچيت كاپيتاليستەرگە بوي بەرمەي كەتكەنى. ولاي بولسا، اناۋ شاكەن مىرزانىڭ ەسىگىندە ون-ون بەس باتىراق نەگە جۇرەدى؟ جەتى اتاسىنان بولىستىق ارىلماعان شونجار مالقار نەگە بولىس بولادى؟ ورىنبوردا، اقمولادا وقۋعا باي بالالارى ەنىپ العان، قىزمەتتە دە — كوبىنەسە نە سولاردىڭ قول شوقپارى، نە پاراقور بۇزاقىلار. بۇل قالاي؟ — دەيسىڭ عوي. راس پا؟
― راس.
راس، بۇلارعا شىداۋعا بولمايدى. ءبىراز شىداماسقا تاعى بولمايدى. رەسەي ارتتا قالسا، قازاق وتە-موتە ارتتا قالعان. جۇمىسشى تابى جوققا ءتان. ال جالشى، كەدەي، ورتاشالار شارۋاشىلىقتى، مادەنيەت، ساياسات ىستەرىن ءدال ءقازىر باسقارىپ اكەتە المايدى. سوندىقتان ولاردى دايىنداي وتىرىپ، قارسى تاپتى دا پايدالانا ءبىلۋ كەرەك. وكتيابر ريەۆوليۋسياسى قازاق اۋلىندا قاناۋشى مەن قانالۋشىعا بىردەي عالامات ءبىر سەزىم بەردى. ءقازىر جالشى قانشا جانشىلسا دا، كوڭىلىندە قۇدايعا سەنگەندەي سەنىم تۇر، ول — سوۆەت وكىمەتى. ءقازىر باي قانشا جانىشسا دا، كوڭىلىندە قۇدايدان قورىققانداي قورقىنىش تۇر، ول — سوۆەت وكىمەتى. بۇل زور سەنىم مەن قورقىنىشتى اقىلعا سالىپ پايدالانا بىلسەك، ءبارى ورىندالادى.
جۇمابەك ناسىبايىن تاستاپ، جاڭارتىپ سالدى دا، تومەن قاراپ، تاپجىلماي تىڭداعان امانعا كوز قىرىمەن قاراپ قويىپ، سوزا بەردى ءسوزىن:
― ال سوندا قالاي ورىندالادى؟ بىلەمىسىڭ؟
― ايتا بەرىڭىز.
― الدىمەن اۋىلدا تاپ جىگىن اشۋ قاجەت. قازاقتىڭ جالشى كەدەيىنىڭ كوپشىلىگى جاۋى كىم ەكەنىن ءالى بىلمەيدى. شاكەن ەكەۋىڭ توبەلەسىپ جاتساڭ، ونىڭ جالشىلارى ساعان جابىلادى. «جاۋىڭ — باي» دەگەندى جالشىعا ابدەن ۇعىندىرۋ كەرەك. ۇعىنباسا، باسىنا تەسىپ قۇيۋ كەرەك. ايتپەيىنشە ەشبىر ءىس العا باسپايدى. ءبىرىڭعاي ۇگىتپەن دە ەلدى ەرتۋ قيىن. سوندىقتان جالشىلاردىڭ ەڭبەگىن قورعايتىن جالشى كوميتەتتەرى، كەدەيلەرگە كومەكتەسەتىن قوسشى كوميتەتتەرى قۇرىلعالى جاتىر. كوممۋنيستىك جاستار ۇيىمى بۇرىن قۇرىلعان. ول بۇتاعىن جايا بەرمەك. بۇل قوعامدىق ۇيىمدار اۋىلدىڭ ويىن، ءىسىن، كۇشىن بىرىكتىرىپ شاكەن، مالقارلارعا قارسى قويادى، اۋىلدا سوسياليستىك ماقساتتاردى ىسكە اسىراتىن سوۆەتتىڭ زور كۇشى سانالادى. مىنە وسى ۇيىمداردى قىزدىراتىن سەندەي جاستار. سەن توڭ تورىس ءجۇرۋدى قوي، شىراق، ىسكە ارالاس. ۋادەلەسسەك قايتەدى وسىعان؟
امان، ادەتىنشە، جاۋاپتى تەز بەرە قويعان جوق. تومەن قاراپ، ءشوپ شيراتىپ وتىر. مانادان بەرگى سەز نەندەي اسەر ەتتى، نەسىن الدى، نەسىن قويدى، — ءبىلۋ قيىن. تۇيىق، ۇيالشاق، بىردە ءتىپتى جاسىق جان بوپ كورىنسە دە، جۇمابەك ىشىنە كىرە الماي قويدى. «كىرمەي قويمان!» — دەگەندەي قۇشتارلانا سويلەيدى:
― جارايدى، ۋادەڭدى ابدەن ويلانىپ بەر. ءبىراق مىقتاپ بەر. سوندا مىنانى ەسكە ال: «قازاقتا، اسىرەسە اۋىلدا، سەندەي ساۋاتتىلار از. قازاق ەلىنىڭ تاعدىرى ءوز قولىنا تيگەن شاقتا، سول تاعدىردى شەشۋگە كەزى اشىق قازاق بالاسى قولعابىس تيگىزبەي قالا المايدى. ەرتە مە، كەش پە، پايداعا ما، زيانعا ما، سەن دە بارىڭدى بەرەسىڭ. سەنىن، تۋىستارىڭنىڭ ءبىرى — ماقاشتىڭ سايلاۋبەگىمەن دە، جاس، ساۋاتتى دەپ، وسىلاي سويلەسكەم. ونى بولىستىق ريەۆكوم پرەدسەداتەلى ەتكەن مەنىڭ كومەگىم بولاتىن. اقتامادى. اكەسى ماقاش بي ەدى، ءبيدىڭ جولىنا ءتۇستى، حالىقپەن ىستەسە المادى. سايلاۋ شىققان كەزدە مالقار سونسوڭ تىرايتا سالدى. ءقازىر ورىنبوردا وقىپ ءجۇر عوي، مۇمكىن، تۇزەلەر. وسىنى ەسكە ال. شالاباي سۇر كەدەي بولاتىن. قوناققا دا ۆينتوۆكاسىن الا بارىپ «اۋەلى سەن جە، قارا قۇداي. ساعان بەرىلگەن اس. ماعان بەرسە، باياعىدان بەرى قايدا جۇرگەن!» — دەپ، ۆينتوۆكاسىن تاباققا سۇعادى ەكەن. حالىق ونى دا قۋىپ تاستادى. قالقا دۇرە سوقتى. وسىنى ەسىڭە ال.
― قورىقپاڭىز، بۇل ەكى مىنەز ماعان دارىمايدى. ويتكەنى ولاردان جۇرەگىم اينيدى، — دەپ، امان قاباعىن ءسال شىتىپ قويدى.
― سوندا قورقاتىنىمىز نە؟ ايتساڭشى، كومەيىڭدە تۇر عوي بىردەمە؟
جۇمابەك ءدال باستى. امان كۇلىپ جىبەردى دە، كومەيدە تۇرعان ءسوزىن ەندى بىرتىندەپ، قىزاراڭداپ شىعارا بەردى:
― بەكباي — جۇمىسشى، تاناش — كوممۋنيست، ءادحام — جالشى بولاتىن. ۇشەۋى، ۇتىلاعانداي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى الىستى شاكەنمەن. اقىرىندا شاكەن ساۋىرلاپ ءبارىن ەلدەن قۋدى. مەنىڭ ەلدەن كەتكىم كەلمەيدى. سوناۋ وڭاشا وتىرعان اق ۇزىكتى ءۇي ― اۋىلنايىمىز بايبولدىكى. بىزگە جاماعايىن. كەدەي. وزىندەي كەدەي قاسەندى ايداتىپ، ۇيىنە اق ۇزىك جاپتى. تاعى تالاي مىسال كەلتىرۋگە بولادى. ايدالعىم كەلمەيدى، جۇمەكە. توقاباي دەگەن كىسى شاكەن مىرزانىڭ بيەسىن ساۋادى. سوۆەتتەن بۇرىن ەپتەپ ۇرلىق ىستەپتى. كەدەي. سوۆەت تۇسىندا ۇرلىعى ەستىلمەيدى. جۇرتقا كىرپىش قۇيىپ، پودرەت الىپ، ءۇي سالىپ بەرىپ ءجۇردى. جوعالعان ءبىر جىلقىسىن شاكەن سودان كورىپ، اعايىندى ۇشەۋىن بىردەن شاۋىپ العاندا، ءبىر جىلقىنىڭ قۇنى تولمادى، — دەپ، توقابايعا بيە ساۋعىزىپ قويدى. بايدىڭ بيەسىن ساۋعىم كەلمەيدى، جۇمەكە. وسىنىڭ ءبارىن زورلىقشىلدار سوۆەت قىزمەتكەرىنىڭ قولىمەن نە قازاقى ەسكى ءداستۇردىڭ كۇشىمەن ىستەپ ءجۇر. ونداي قىزمەتشى دە، ءداستۇرشى دە بولعىم كەلمەيدى. اكەم ءوز تۇسىندا قياناتتارعا كونە الماي نە تۇزەي الماي، ءدىن جولىنا ءتۇسىپ كەتكەن ءتارىزدى. مەن ول جولعا تۇسە المادىم. «تەك جۇرسەڭ، توق جۇرەسىڭدى» مىقتى ۇستادىم. جۇيرىك اتىم، جاقسى تازىم، جىگىت شاعىم بار. سولاردىڭ قىزىعىمەن ءجۇرمىن. ايتپەسە، ابايشا كۇڭىرەنىپ وتەر مە ەدىم، كىم بىلەدى؟ ب ا ق، داۋلەت، اقىل بىردەن قونعان ابايعا بوي بەرمەگەن بۇل قازاق، ءبىزدى شوپاق قۇرلى كورە مە؟
امان توقتاعان كەزدە جۇمابەك قويىن داپتەرىنە جازىپ وتىرعان. جاڭا اڭگىمە ۇستىندە، اتالعان جابىرلەنۋشى ادامداردىڭ اتىن، فاميلياسىن قايتادان انىقتاپ جازىپ الدى دا:
― ەتى ءتىرى، نيەتى دۇرىس كىمدەر بار وسى ماڭدا؟ — دەدى.
― Kءوپ قوي.
― سول كوپتىڭ ىشىنەن قولىنان ءىس كەلەتىنىن ايتشى.
― ءقازىر اۋرۋ، ءالجان دەگەن ءسۇر كەدەي بار. سىزدىق دەگەن كوبەڭ كەدەي بار. نۇرعالي، ءىزباسار دەگەن ورتاشالار بار. شاكەن مىرزانىڭ ەسىگىندەگى جاس جالشى تايماس بار... وسىلار «جاۋىڭ — باي» — دەگەنگە دە تەز نانادى، جاڭاعى ءوزىڭىز ايتقان جالشى، كەدەيدى قورعايتىن ۇيىمدارعا دا باسقادان بۇرىن ەنەدى.
― ساۋات اشاتىن مەكتەپتەرگە بارىپ ءجۇر مە؟
― ءالجان وقىپ جۇرگەندە اۋىرىپ قالدى. وزگەسى حات تانىپ شىقتى. گازەتتى ەركىن وقيدى. ەندى تەك ساياسي ساۋاتتارىن اشۋ كەرەك.
جۇمابەك بۇلاردىڭ دا ءاتى-جونىن جازىپ الىپ، اۋىلعا بەتتەدى. ۇندەمەيدى. ويىندا نە بار، مانادان بەرگى اڭگىمەنى قالاي ءتۇيدى، نەگە ۇندەمەيدى؟ بىلگەنشە اسىعىپ، ەندى اماننىڭ مازاسى كەتىپ كەلەدى. ءوزى ايتار دەپ كۇتىپ ەدى، ايتا قويماعان سوڭ، شىدامادى:
― بەتىم دۇرىس پا، تەرىس پە، جۇمەكە؟
― دۇرىس. دۇرىستىڭ ءوزىن كۇرەسىپ، جەڭىپ الادى ومىردە. سەن كۇرەستەن قاشاسىڭ. قاشقانمەن قۇتىلا المايسىڭ. سوندىقتان بىلەك سىبانىپ، توپقا ءوزىڭ ءتۇس دەپ ەدىم. تۇسەر ءتۇرىڭ جوق. ءبىراق توپ سەنى ەرىكسىز تۇسىرەدى. سول كەزدە تاعى كەزدەسەرمىز.
«قالاي ەرىكسىز تۇسىرەدى؟» — دەگەن ويىن امان اياقتاعانشا، اۋىلعا جەتىپ قالىپتى.
IV
شىركىن، كوكتەم جەر بەتىن ءبىر جايناتىپ، جان-جانۋاردى ماسايراتىپ وتە شىقتى. اۋىل ماڭىنىڭ وتى شايىلىپ قالعان. — قاشىقتاعى بالدىر شوپتەر قاتايا، سارعىلت تارتا باستاعان. كۇن قىزۋى كۇشەيە ءتۇستى. سالقىن، شىبىنى از يتجون جايلاۋىنىڭ وزىندە جەلى باسىنداعى جىلقىلار تەرشىپ تۇر. سايگەل جاتىپ، سيىر مالى تيىشتانسا دا، بەگەلەك ىزىڭداپ، جىلقىنىڭ مازاسى كەتكەن كەز.
ءقازىر ءتالتۇس. تىپ-تىنىش. بوزتورعاي دا شىرىلدامايدى. بوگەلەك تىپىرلاتقان جىلقىدان وزگەنىڭ ءبارى كولەڭكە قۋالاپ، ىستىقتان قورعالاۋدا. وسى تيىشتىقتى بۇزىپ، الدەقايدا شىرقاعان ءبىر ءان ەستىلەدى:
ازامات، سەستەنىپ، كوزىڭدى اش، جۇرمە بوس،
ۇران سال العا باس، بىرىگىپ تىزە قوس.
قىزىل تۋ شىلاۋى — قورعانىڭ،
تىزە قوس، تىزە قوس، تىزە قوس...
بۇل — حالىق اراسىنا كوپ تاراعان ساكەن سەيفۋلليننىڭ ولەڭى. جاستار انگە سالىپ، قوسىلىپ ايتاتىن. مىناۋ جەكە داۋىس. ۇزىن جەلىنىڭ باسىندا، شاڭقيعان كۇن استىندا، ءبىر تىزەسىن بۇگىپ، ەكىنشى اياعىن سوعان اسىپ قويىپ، شالقاسىنان تايماس جاتىر. قاسىندا — بيە شەلەك، اۋزىندا — الگى ولەڭ. توقاباي جەلىدەن ۇزاڭقىراپ شىعىپ دارەت سىندىرىپ، ودان اۋىلعا بارىپ، قول جۋىپ قايتقانشا، تايماس توقتاماي سوعا بەردى
― جامان نەمە، ءبىر شارشامايدى ەكەنسىڭ، — دەدى توقاباي كەلە. — كىمنەن ۇيرەندىڭ؟ مىناۋىڭ تاعى دا ءبىر جاڭا ءان عوي.
― اماننان جازىپ الدىم.
― ە-ە، اماننىڭ قولىنان كەلگەنى سول-اق بولدى ما؟
― باسقا نە كۇتىپ ەدىڭىز؟
― سونداي وقۋىم بولسا، كورەر ەدىڭ؟ ونىڭ شيرەگىنە كەلمەيتىندەر الدەقاشان الدىنا مال سالىپ، باسىنا اق ءۇي تىگىپ الدى. ەڭ بولماسا، اق ۇزىك سالىپ الدى. ساپار اقساقالدىڭ ءتورت سيىرى نە وشپەيدى، نە وسپەيدى. مال تاپپاعان جىگىت ― جىگىت پە ءتايىرى!
― توقا، قانشا كوپ بىلسەڭىزدە، وسى جولى بىلمەدىڭىز.
― ال، جامان نەمە، بىلگىش نەمە، ۇيرەتە قويشى!
پاراقورلاردى، زورلىقشىلاردى جاقتاپ وتىرسىز. سايلاۋبەك، ءادقام، شالابايلار سونىمەن جيعانى قايدا مالدى؟
― سونىڭ ءوزى ونەر. جاسىقتىڭ، جۋاستىڭ قولىنان كەلمەيدى.
― بەۋ، توقا-اي، ەرتەدە ۇرى بولعانىڭىز ءقازىر دە كورىنىپ تۇر-اۋ! ― دەپ سىقىلىقتاپ كۇلىپ ەدى تايماس، توقاباي ۇستىنە مىنە ءتۇستى:
― سەن شەشەڭنىڭ جاتىرىندا جاتقانسىڭ وندا. سىعالاپ جاتىپ پا ەدىڭ، قايدان بىلەسى!ءى ەندىگارى ايتامىسىڭ؟! — دەيدى، القىمىن سىعىپ جاتىپ.
― ايتپايىن! ءولدا-بىلدا، ايتپايىن! اعاتاي! — دەپ جالىندى تايماس.
توقاباي بوساتىپ جىبەردى. ەكەۋى، جاستارىنىڭ اراسى الشاقتىعىنا قاراماستان، قۇرداستاي وينايدى. ەندى كۇنگە ارقالارىن توسەي، قاتارلاسا ەتپەتىنەن جاتىپ اڭگىمەلەستى:
― ەي! قىزىل توقال سەنى نەگە جاقسى كورەدى؟
― مەنى جاقسى كورە مە؟
― «كوك شەشەك!» دەپ، كىشكەنتاي جۇدىرىعىمەن قويىپ-قويىپ قالادى. سول جاقسى كورگەنى.
― قويىڭىزشى، مەنىڭ نەمە قىزىعادى!
― سەنىڭ مىنا كۇلىمدەگەن ءمولدىر قارا كوزىڭە قىزىعادى. كۇنگە پىسكەن مىنا جىلتىر بەتىڭە قىزىعادى... بارىنەن دە ۇستاراداي وتكىرلىگىڭە، جالىنى لاپىلداعان جاستىعىڭا قىزىعادى. مىرزادا بۇنىڭ ءبىرى جوق.
― بىلمەيسىز، ول امانعا قىزىعادى، — دەدى تايماس، توقاباي تاقالا جاتىپ، قۇشتارلانا سۇراستىردى.
― ايتساڭشى، قايدان ءبىلدىڭ؟
― امان كەلگەندە، ودان كوزىن المايدى. كەلمەسە: «قايدا ەكەن؟»، «نەعىپ ءجۇر ەكەن؟»، «بىلەسىڭ بە، كىممەن جۇرەدى؟» — دەپ، ماعان مازا بەرمەيدى.
― اماندى سىلتاۋراتىپ، ءوزىڭدى تورۋى دا عاجاپ ەمەس. قايسىسى بولسا دا، ساعان سوقپاي كەتپەيتىن بولدى. جامان يت، قيمىلدا ەندى.
― سويقانسىز، توقا! مەنى ءسىبىر ايداتتىرىپ جىبەرمەي مە؟
― قايدان بىلەدى! مىرزا جوقتا ەكەۋىڭ ءبىر ۇيدە وڭاشا جاتاسىڭ. مىرزا: «كۇزەتشىم» دەسە، قىزىل توقال: «شۇناعىم» دەيدى. سال سايراندى! بۇل ۇرلىق تاستاي باتىپ، سۋداي سىڭەدى. بىلىنە قالعان كۇننىڭ وزىندە سوۆەت وكىمەتى ول ءۇشىن سوتتامايدى، «ماحاببات» دەيدى.
تايماس انتەك ويلانىپ قالدى. البىرت كوڭىلى العا ءبىر الا جونەلدى دە، جالت بەردى.
― وندا قاسەندى بىلتىر ون جىلعا نەگە سوتتادى؟
— قاسەندى جىلقىبايدىڭ توقالىنا بارعانى ءۇشىن كەسكەن جوق. جىلقىبايدىڭ تور بيەسىن ۇرلادى، ― دەپ كەستى.
― ۇرى ەمەس ەدى عوي.
― ۇرى ەمەس-تى. توقالىن قىزعانعان باي پالە سالدى. اۋىلناي بايبول ءمور باسىپ، ول پالەنى راستادى. راستاعانى ءۇشىن ۇيىنە اق ۇزىك جاپتى.
― مەنى ايداتىپ، تاعى ءبىر ۇزىك جاپسىن دەيسىز عوي! — دەپ، تايماس قارقىلداپ كۇلە، اتىپ تۇردى ورنىنان. — بيەنىڭ ساۋىنى بولدى، اعىتايىق، قۇلىن ۇشىپ كەتەر. كۇن بۇگىن ناعىز مي قاينار.
بيەلەردىڭ جەلىنى جانشىلىپ، قىتىعى باسىلىپ، جۋاسىپ قالعان. ونىڭ ۇستىنە ىستىق، بەگەلەك ەكى جاقتاپ ەسىن شىعارىپ، باۋىرىنا وتىرعان ساۋىنشىنى ءقايسىبىرى بايقامايدى ءتىپتى. بۇل تايماسقا جاقسى بولدى. بيە ساۋعىزىپ تۇرىپ تا اڭگىمەلەسىپ تۇر:
― توقا، ءسىز بىلەسىز عوي، ايتىڭىزشى: بولىس كۇشتى مە وسى، بولكوم كۇشتى مە؟
― بولكومنىڭ قولىندا نە بار، بولىس كۇشتى دە.
― بولىس پەن ميليسيانىڭ قايسىسى كۇشتى؟
― بولىس تۇتقىنداي المايدى. ميليسيا تۇتقىندايدى.
― سوت كۇشتى مە، ميليسيا كۇشتى مە؟
― سوت ءبارىنىڭ ەنەسىن ۇرىپ جىبەرەدى.
بيە ساۋىپ بولعان سوڭ توقاباي ءسۇتتى تايماسقا قالدىردى دا، قۇدىق باسىنا جونەلدى.
― مەن استاۋدى تولتىرا بەرەيىن. ءسۇتتى اپارىپ تاستاپ، جىلقىنى ايداپ كەل.
تايماس ۇيگە ءسۇت الىپ ەنگەندە مىرزانىڭ قاسىندا ماقاش قارت پەن قىزىل توقال عانا باردى. ماقاش كەلگەن شارۋاسىن ايتىپ وتىر ەكەن:
― الىس جەر. سۇيەك تە بولسا، كوپتەن كورىسپەگەن سىي جەر. اتىمىز داعاراداي. ارىق كەكتى مويىنعا قاعىپ جەتىپ بارسام: «مىنا بيشارا بىتكەن ەكەن» دەيدى عوي. دوسقا كۇلكى. دۇشپانعا تابا قىلما. ءمىنىپ باراتىن تاقىمعا تولى ءبىر ات بەp. قايتىپ كەلىسىمەن ۇيىرىنە قوسام.
شاكەن ماڭداي تەرىسى قۇرىسىپ، جاراتپاي تىڭداپ وتىرسا دا:
― جارايدى، — دەدى. شىعىپ بارا جاتقان تايماسقا قانداي ات بەرىلەتىنىن دە ايتىپ جىبەردى. ماقاش ەندى ءماسى بايپاعىنىڭ سوگىلگەن ۇرتىنا بارماعىن تىعىپ قويىپ، قىزىل توقالعا بۇردى بەتتى:
― كەلىن شىراعىم، مىرزانىڭ ەسكىسى بولسا دا، قاراستىرشى، مىنامەن جات ەلگە قالاي بارام؟
قىزىل توقال نە بار، نە جوق دەي الماي، سيپاقتاپ قالعاندا، مىرزا: بەرىپ قۇتىل دەگەندەي، يەك كوتەردى. بىلعارى بايپاق قولىنا تيگەن سوڭ، ماقاش بوگەلگەن جوق، العىس ايتىپ، ۇيدەن شىقتى. ونىڭ العىسىنا وڭاشا قالعان مىرزا بۋلىعىپ وتىرىپ جاۋاپ قايىردى:
― كوك توبەت! وتىز جىل بي بولىپ، ەل سورعاندا ءبۇيىرى بip شىققان ەمەس. العانى جىلماي اعادى ارتىنان. جانىم-اۋ، قاشانعى بەرە بەرەرسىڭ! قىلقىپ قويىپ، قولىن جايادى دا تۇرادى! بەرسەڭ ― ءبىر پالە. بەرمەسەڭ — ەكى پالە...
كوكتىڭ كولىندە قىمىز ەكەش قىمىزدى ەسەپسىز بەرمەيتىن سارابدال شاكەننىڭ Mاقاشقا بەرە بەرۋى دە، ماقاشتىڭ سۇراي بەرۋى دە ەسەپسىز ەمەس-تى. ماقات رۋ باسى، كەزىندە بولعان كىسى. قارتايعان شاعىندا بايلىق پەن بيلىكتەن بىردەي ايرىلىپ، اتا ارۋاعىن، ساقال اعىن ساۋدالاۋعا كىرىستى. مال كەتكەن سوڭ جەر دە كەتتى. ماقاش قورىعى اتالاتىن كەڭ بيدايىق، ماقاش قۇدىعى اتالاتىن ءسۇتتى قۇدىق شاكەن اتىنا ءازىر كوشپەسە دە، شاكەننىڭ پايداسىنا كوشىپ بولعان. رۋ نامىسى، اتا جولى، قازاق ءداستۇرى، ادەت، عۇرىپ دەگەندەر دە بايلىققا باعىنىپ بولعان. ماقاش ءقازىر، جاپىراعى جوق، بۇتاعى قۋراعان كارى بايتەرەك ءتارىزدى. شاكەن ونىڭ كۇندە ءبىر بۇتاعىن سىندىرىپ الىپ، وتىنا تامىزىق ەتەدى. سوندا دا ەسكى ءتۇبىر ماقاشتىڭ كوڭىلىن اۋلاپ قويادى. اۋلاماسقا امالى دا از. ول باۋىر باسقان جۇزگە تارتا تۇندىكتىڭ استىندا تالاي وجەت، ءوp، تەنتەك، تالاي ءشيى شىققان كەدەي، مىرزادان ءجابىر كورگەندەر بار. مىرزاعا قولعابىس تيگىزىپ، قاسىنا ەرىپ، شaبارمانى بوپ جۇرگەندەردىڭ، مالشى-جالشىلاردىڭ ءبىرسىپىراسى سول ءجۇز تۇندىكتەن كەلگەن. مىرزاعا ب ا ق، داۋلەت بىتكەنمەن، باسقا جارلى، ءوزى تومەن ءارى از اتادان شىققان. سوندىقتان، ءبىر ماقاشتىڭ سۇيەك تاستاپ، كوڭىلىن اۋلايدى دا، ءجۇزدى جۇدىرىقتاپ ۇستايدى.
ماقاشتىڭ تاعى ءبىر كەرەك جەرى بار. ونىڭ، كەنجە ۇلى سايلاۋبەك ورىسشا ءبىراز ساۋاتتى، تەنتەك جىگىت. تەنتەكتىگىنە اتاسىنىن، توزعان ارۋاعىن ەرتىپ، كەدەيلىگىن بەتكە ۇستاپ، سوۆەت تۇسىندا ازۋلى مالقارمەن ۇستاسا كەتتى. سوۆەت جەڭىپ بەردى مالقاردى. جەتى اتاسىنان بەرى قولىنان كەتپەگەن بولىستىعىن سايلاۋبەككە الىپ بەردى. ءبىراق سايلاۋبەك ۇزاق ۇستاپ تۇرا المادى. سايلاۋ شىققان كەزدە مالقار قايتىپ الدى. ازۋلى ايعىرعا يىعىن الدىرعان ساۋرىكتەي، سايلاۋبەك ەلدەن بەزىپ، ورىنبور شىعىپ كەتتى. ەكى جاعىن ەگەستىرىپ قويىپ، ەكەۋىن دە وزىنە جالىنىشتى ەتىپ كەلگەن شاكەن مىرزاعا بولىس مالقاردىڭ دا ىشكە تۇيگەن بىردەمەسى بار سياقتى. ماقاشتىڭ كوڭىلىن اۋلاعان سايىن مىرزا بۇنى دا ەسكەرتىپ قوياتىن. «بولىسپىن، دەپ قيقاڭداي بەرسە، ەسكى جارانىڭ اۋزى تىرنالار، قارا شىبىن ۇيمەلەر» — دەگەن ويىن بۇركەي تۇرىپ، بۇكپەسىز ءپىشىن كورسەتكەن بولىپ ءجۇر.
مىرزا ءقازىر توقالمەن وڭاشا قالىپ، ماقاشتى سىرتتان سىباعاندا، وسى جاعدايلاردان اسا الماي، تەك ىشتەگى ءزارىن توكتى. ىستىق كۇنگە ىزا قوسىلىپ، ەتجەڭدى كىسى تەرلەپ بارادى ەكەن:
― باتەڭكەمدى شەششى! — دەدى توقالعا. بوتينكادان باستاپ، سىرت كيىمدەرىن تۇگەل شەشتى. كويلەك-دامبالشاڭ، مامىق جاستىققا شىنتاقتاپ جاتىپ، تاعى ءبىر ادەتىن ىستەدى:
― اياعىم سيپاشى!
قىزىل توقال جۇندەس، جۋان اياقتى الدىنا سۇلاتىپ قويىپ، سۇيرىكتەي اق ساۋساقتارىمەن سىرىلداتا سيپاعاندا، مىرزانىڭ كەپكە بارماي كوزى جۇمىلدى. سيپاي بەردى اق ساۋساق.
― اسسالاۋماليكۋم، — دەپ اۋىلناي بايبول كىردى. مىرزا تەك كوزىن اشتى. باسىن كوتەرگەن جوق، كىسى كەلدى-اۋ، دەپ قىمسىنعان جوق. توقالدىڭ الدىنا ەكىنشى اياعىڭ سالىپ، شالقالاي جاتقان سوڭ عانا ءتىل قاتتى:
― ءبىر جاققا بارىپ قايتتىڭ با؟
― ءيا، — دەپ، بوتا تىرسەك اۋىلناي ۇزىن موينىن ءبىر بۇلعاڭداتىپ، تاقالا ءتۇستى. سويلەۋگە اسىعىپ-اق وتىر ەكەن، جولسىزدا جەلگەن ارباداي، سالدىرلاتا جونەلدى. — بولىس شاقىرىپ، سوعان بارىپ قايتتىم. بارلىق اۋىلناي بارىپتى. قىسىپ-قىسىپ جىبەردى. تاعى دا سالىق كەلىپتى. ءبىزدىڭ اۋىلنايعا ون ءىرى قارا، ون بەس كولىك ءتۇستى. بولىس ءوزى بىزبەن ەرە شىقتى جيناۋعا. قاسىندا ەكى ميليسياسى، ءوزىنىن، ەكى شابارمانى بار. ءقازىر مىنا سۋ بويىنداعى ەلدەن شىعىپ، وسىلاي كەلگەلى جاتىر، سونسوڭ الدىن الا جورتىپ كەتتىم. قايتەمىز، مىرزا؟ بەتى قاتتى. قولما-قول جيناپ كەلەدى. ءۇشىنشىنىڭ اۋىلنايىن بيتتەي كەشىكتىردىك دەپ ورنىنان الىپ تاستادى. ءوزىڭىز بىلەسىز، قاشاننان بۇل توتيايىن بولىس قوي. تەزىرەك ءبولىپ بەرسەڭىز، مەن جيناي بەرەر ەدىم...
بايبول ساسقانمەن، شاكەن ساساتىن ەمەس. باسىن جاڭا كوتەرىپ، انىقتاي، ەجىكتەي باستادى:
― بۇل سالىق ءبىر جينالىپ، الداقاشان بىتكەنى قايدا؟ جوعارىعا بارعاندا، تولماي قالىپتى. «تولتىر!» دەپ، قىسىپ جاتسا كەرەك.
― نەگە تولمايدى؟ تۇگەل سالماي، جەپ قويعان دا. جەپ قويادى دا: «ءولىپ قالدى» — دەپ، اكت جاسايدى. قازىناعا اكت كەرەك ەمەس، مال كەرەك. كولىك سالىعى قالاي تۇسكەن؟ بۇل ەلدە تۇيە بار ما؟
― وگىزدى دە كولىك ورنىنا الا بەرەتىن بولىپتى. ءبىزدىڭ وگىزدەر بىلاي دا قازنانىڭ كىرەسىن تارتىپ ءجۇر. باسقا وگىزدىڭ جايىن وزدەرىڭ بىلەسىڭ.
― ول جاعى وڭاي، — دەدى اۋىلناي، — وگىزى بارلار بەلگىلى. كونبecە، ميليسيا ەرتىپ ءجۇرىپ جينايمىن. مىنا ون قارانى ءبولىپ بەرىڭىزشى.
― اۋىل-اۋىلدىڭ، ءار اتانىڭ، اقساقالدارىن جيناپ، وزدەرىڭ-اق ءبولىپ تاستامايسىڭدار ما؟
― تەك نۇسقاپ جىبەرسەڭىزشى، ارجاعىن ەزىم بىلەم عوي.
مىرزا ءسال ويلانىپ بارىپ، نۇسقاۋىن ەسكەرتتى:
― وندا، ون ەمەس، ون ەكى قارا، — دەگەيسىڭ. سونسوڭ اقساقالدارمەن باس قوسىپ وتىرىپ، تورتكە بولىڭدەر: ۇشەۋىن بايسەكەڭە، ۇشەۋىن سارەكەڭە، تورتەۋىن اقبەكەڭە بەرەرسىڭدەر. اۋىل-اۋىل، اتا-اتا وسىلاي ءوز سىباعاسىن العان سوڭ، ءوزارا بولىسە جاتار، سەن وعان كىرىسپە، وبال-ساۋابىن وزدەرىنە تاستا.
― قالعان ەكى قارانى شە؟
― بىرەۋىن مەن جەكە العان بولايىن. ءبىراق دامەلەنبە، تولەمەيمىن. بىرەۋىن جىلقىباي السىن. ونى بولىس ەكەۋىڭ ءبولىپ، اۋىزعا سالارسىڭدار.
اۋىلناي جىمىڭ ەتكەندە، جاداعاي جاتقان جالپاق مۇرنى ءبىر دەلديدى. وسى ۇيدەن بىلتىر سۇراپ العان سيا قارىنداشتىڭ تۇقىلى عانا قالعان ەكەن، سونى كەرتىپ بايلاپ، جىڭىشكە كەندىرمەن ومىراۋىنا ارقانداپ تاستاپتى، الا سالا جالاپ قويىپ، جازا باستادى. اق كيىز سۋمكا تىزەدە، تۇتەلەنگەن قويىن داپتەر قولدا، باسىندا مىرزانىڭ ەسكى شلياپاسى، اياعىندا ساپتاما ەتىك، سۇق قولىنا اتىن جازدىرىپ، دوبالداي كۇمىس جۇزىك سالىپتى. بايقاعان كىسىگە اۋىلنايدىڭ سىرتقى تۇرپاتى دا كوپ نارسەنى اڭعارتىپ تۇر. ول قىمىزعا قانىپ، مىرزانىڭ نۇسقاۋىن جازىپ الىپ، جونەلە بەرگەندە:
― توقتاشى! — دەدى مىرزا. توقتاتىپ قويىپ، تۇرىپ باردى دا، پاپكاسىنان جازۋسىز اق قاعازدار شىعاردى. — ءمورىڭدى باسشى. انادا باسقاندارىڭ تاۋسىلىپ قالدى.
بايبول قولىن قوينىنا تىعىپ جىبەرىپ، مىقشيىپ تۇرىپ، الىستاعى ىشكى قولتىق قالتادان ەسكى شۇبەرەك الىپ شىقتى. شۇبەرەكتىڭ ىشىنەن دوڭگەلەك ءموردىڭ جۇقا رەزينكاسىن شىعاردى. ونى اۋەلى تۇكىرىكتەپ، وعان جارىماعان سوڭ تۋرا تىلىمەن جالاپ، سيا قارىنداشتى ەزدى دە، اق قاعازعا باسا بەردى. مىرزا: «جەتەر ەندى» — دەگەندە عانا توقتادى. ءتىلى، ەرنى تۇگىل، بۇكىل بەتىن سيا ساتپاقتاعانىن بايقاعان جوق. سول تۇرىمەن تىسقا شىعا كەلگەندە، بوساعادان كىرىپ، سۇتكە ءتيىپ شىعا كەلگەن بەت-اۋزى كۇيە-كۇيە ۇرى كۇشىككە ۇقساپ تۇرعانىن دا بايقاعان جوق. اتىنا مىنە سالا، وقشاۋ وتىرعان اق ۇزىكتى، قىزىل تۋلى ۇيىنە قاراي شوقىتا جونەلدى. ايەلى انادايدان تانىپ قارسى الدى. اتىن بايلادى. نەلىكتەن ەكەنىن كىم ءبىلسىن، كۇيەۋىن مىرزا دەيدى ەكەن. ەسىك اشىپ ەنگىزدى.
― شارشادىڭىز با، مىرزا؟ — دەپ، قىلىمسىپ تۇر.
― ازىراق دەمالايىن. كۇن قايتا تاعى كەتەم.
ايەل مىرزاسىن شەشىندىرىپ، كيىمدەرىن ءىلىپ، قالتاسىندا ءمور جاتقان قارا جيلەتكانى باس جاققا اپارىپ تىقتى. سونىڭ ۇستىنە قوس جاستىق تاستاپ، مىرزاسىن جەر-توسەككە سۇلاتىپ سالىپ قويدى. مىرزانىڭ مىنەزى اپ-ساتتە وزگەرىپ كەتىپتى. اۋزى اۋىر، پاڭ، سويلەۋگە ەرىنەدى. بىرەسە بولماشى مۇرتىن شيراتىپ ەدىرەيتەدى. بىرەسە تەكە كوزىن ۇلكەيتە ءتۇسىپ ادىرايتادى. ساپتاما ەتىكتەن پىسىناپ شىققان شۋاشتى اياعىن ءبىر كەزدە ايەلىنىڭ الدىنا سالدى دا:
― سيپاشى! — دەدى. شاماسى كەلگەنشە شاكەن مىرزاعا ۇقساپ جاتىر. ايەلى: «شىنىمەن-اق بولىپ قالدى» — دەسە كەرەك، ساسىق اياقتىڭ اڭقىعان ءيسىن سەزبەستەن، سيپاي بەردى.
― توبا! بىردەمە ءتۇرتىپ ءجۇر-اۋ!
― كىمگە اشۋلانىپ كەلدىڭىز؟ باسە، ءىشىم سەزە قويىپ ەدى.
― الگى دوراقتى ايتامىن! اماندى!
― بەتىم-اۋ، ول نەعىپتى؟!
― كەشە بولىستىڭ شاقىرۋىمەن اسىعىپ بارا جاتسام، ساپاردىڭ قارا دومالاقتارىنىڭ ءبىرى: «اۋىلناي سالدى اق ۇزىك، ادىلەتتەن قول ءۇزىپ» دەپ ءجۇر. «كىم ۇيرەتتى؟» دەسەم: «امان اعاتايىم ۇيرەتكەن» دەيدى. ادىلەتى نە سونىڭ، سەن بىلەمىسىڭ؟
― قايدام... انەۋگى ادىلبەكتەن العاندى ايتپاسا! ايتەۋىر اق ۇزىكتى قوسۋى جاقسى ەمەس.
― وندا نەسى بار؟! السام، جىلقىبايدان الدىم كيىزدى.
― «قاسەندى قارالاپ الدى» دەيتىن كورىنەدى جۇرت.
― قاسەن قاشان اق ەدى؟ Top بيەنى بىلاي قويعاندا، توقالدىڭ قوينىنان سۋىرىپ العانى از با؟ وتتايدى اعايىم. وڭكەي دوراق! بار بولساڭ كورە المايدى. جوق بولساڭ اسىراي المايدى. «ەسەكتىڭ بىردەمەسىن جۋساڭ دا مال تاپ» دەگەن. مەن سونى بىلەم...
اۋىلناي اشۋمەن ءىسىنiپ، وڭاشa ۇيگە سىيماي جاتقاندا، جۇرت بولىستىڭ كەلە جاتقانىنان حابارلانىپ قويىپتى. ءار اۋىلدىڭ باس كوتەرەرى اتقا ءمىنىپ، شاكەن اۋلىنا قاراي كەلەدى. بولىس كەلسە، نە سالىق نە داۋ اكەلەتىنى ءمالىم. سوندىقتان، ءاربىر باس كوتەرەر باسىنا سىيعانشا ەسەپ-ايلاسىن الا كەلەدى.
ەرتەسى سۋ بويىنداعى ەلدەن ءبىر توپ ادام جۇگىرتە شىقتى بەلگە. بەلگە شىعىسىمەن جۇرىستەرىن باسەڭدەتىپ، بەتىن شاكەن اۋلىنا تۇزەدi. جىلپوس جاقىپ كورە سالا، اق ۇيگە زىپ بەرىپ ەنىپ كەتتى.
― مىرزا! بولىستار كەلە جاتىر. قايدا تۇسىرەمىز؟
― قوناق ۇيگە ءتۇسىر، ― دەدى شاكەن. ءالى كويلەك-دامبالدىڭ باۋىن كوتەرگەن جوق. ادەتتە قۇرمەتتەگەن قوناعىن ءوز ۇيىنە تۇسىرەتىن دە، جاتاردا عانا قوناق ۇيگە جىبەرەتىن. جاقىپ بۇل قالاي دەپ تۇرعاندا، مىرزا بەتىن انىقتاي ءتۇستى. كۇن ءالى ەرتە عوي، تۇستىك جەگەن سوڭ كەتەر.
جاقىپ جاڭا ءتۇسىندى. Mال ساناعىن بەرگەندە، مىرزا ىلعي ءبىر ءىرى قارانى بارماعىنىڭ استىنا بۇگىپ قالاتىن. بيىل جىلداعىدان كوبىرەك ءتۇستى. سول جاسىpعaن مالدى بوساتپاي سىرتتان قوسىپ جىبەرسە كەرەك. مىرزا بۇل جايدى وعان ايتا المايدى، نە قۋىنا المايدى. تەك اندا – ساندا بۇعىپ كەتەدى. سوندىقتان “ وسىدان باسقا نە ىستەيسىڭ ماعان” دەپ، كوڭىلى كوتەرىڭكى باي قىرىن بip كورسەتىپ قويعىسى كەلگەنگە ۇقسايدى.
بولىس بۇنى كۇتپەگەن ەكەن. ات باسىن تۋرا اق ۇيگە تىرەۋگە بەتتەگەندە، داياشىلار الدىنان توسىپ، قوڭىر ۇيگە بۇرىپ اكەتتى. ون بەس، جيىرما كىسى. تورتەۋى ميليسيا مەن پوچتوۆوي. وزگەسى ءار رۋدىڭ، اتانىڭ بەتكە شىعارلارى، بولىستىڭ ەرتەدەن تىزەلەستەرى. ءبارى تومسارا قالىپتى. ايتپاسا دا بەلگىلى، مىناۋ ءۇيدى قومسىنىپ: “ اق oرداعا نەگە تۇسىرمەدى. شاكەن نەگە كورىنبەيدى؟” دەپ وتىر. مالقار بولىس ادەتىنشە، ءبىر شاقىرىپ قويدى. ءتۇبi تىم بaتىڭقى، ۇش جاعى كوتەرىڭكى، كەسەكتىلەۋ كەلگەن مۇرنى ءامان ءبىتىپ جۇرەدى. سوندىقتان اشىق داۋسىنا ازىراق مىڭقىل قوسىلىپ، دەمىن ىلعي اۋزىنان شىعاراتىن كىسى ەدى.
― اۋىلناي قايدا، كەلسىن! ― دەدى مىڭقىلداپ. سۇزىلە قارايتىن كۇڭگىرت قoڭىp كوزi ىزبارلى، شەكەسى قىسىڭقى، سارعىلت ءجۇزى شاڭىتىپ تۇر. شابارماننىڭ ءبىرى ىتىپ كەتتى. تىرسەگى ءيميىپ العا، بەلى بۇكتەلىپ العا تارقان ۇزىن بايبول اسىعا كىردى ەسىكتەن. امانداسپاستان، وتىرۋعا مۇرشا بەرمەستەن، تىك تۇرعىزىپ قويىپ تەرلەي جونەلدى مالقار.
― دايىن با؟
― دايىنداپ جاتىرمىز. ءبولىسىپ بولىپ قالدىق. جيناۋى اپ-ساتتە. ەل جيىن عوي..
― قالاي ءبولىپ جاتىرسىڭدار؟
بايبول شاكەننەن العان نۇسقاۋى بويىنشا ايتىپ شىقتى. «تاعى دا ءولىم-جىتىمى بولسا، تولماي قالماسىن دەپ، بىرەر قارانى ارتىعىراق قامتىدىق»، — دەگەندە، بولىس تۇسىنە قالدى، كىرىسى جۇمساپ سالا بەردى.
― ايتەۋىر، ارتى داۋسىز بولسىن.
― اقساقالداردىڭ الدىنا سالدىم. ءتورت كوزى تۇگەل. كىم شاتاق شىعارادى!
― بار، تەزدەت. سالىق مالىن، كىرە كولىگىن اپارىپ تابىس ەتەتىن ادامدارىڭ دا ءازىر بولسىن. كومەك كەرەك بولسا، ميليسيا ال.
بايبول ۇيدەن جۇگىرە، ىسىنە شىقتى. «ميليسيا ال!» — دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى شوقتىعىن ءبىر سۇيەم كوتەردى. العان كەزدە قانشا كوتەرەتىنىن قۇداي ءبىلسىن.
جيىننىڭ ۇلكەنى دالادا كورىنەدى. ەكى-ەكىدەن، ۇش-ۇشتەن وڭاشا كەتىپ، سىبىر-سىبىر سويلەسكەن ادامدار. سوزگە ەنە الماعان جىگىت-جەلەڭ، كارى-قۇرتاڭدار — ءوز الدىنا ءبىر توپ. تىمىق كۇندە ءتۇتىنى بيىكتەي ۇشقان، اس ءۇيدىڭ الدىنداعى جەروشاق ماڭى دا قاراقۇرىق. وسىلاردىڭ اراسىندا شارق ۇرىپ جۇرگەن ۇشەۋ: جىلپوس جاقىپ، اۋىلناي بايبول، شابارمان شوگەل. شوگەل تەك شابارمان عانا ەمەس. مالقاردىڭ وڭ كوزى، اتسا — مىلتىعى، شاپسا — قىلىشى. شوگەل سوزىنەن مالقار ءسوزىن، شوگەل كوڭىلىنەن مالقار كوڭىلىن تانىپ وتىرادى جۇرت. بىردە اشاددى، بىردە ايار شوگەل، قاي ەلگە كەلسەڭ دە، كىممەن سويلەسسە دە، ىشكە كىرە بىلەدى. ءقازىر سىبىرلاسىپ، ىمداسىپ، زىر قاعىپ جۇرگەندە ءوزىنىڭ ءبىر جوعىن ىزدەپ ءجۇر ەكەن. توپاس بايبولدى تۇيە ءجۇن شەكپەننىڭ جەڭىنەن جەتەلەپ، وڭاشا الىپ شىقتى.
― ەي، يت، ساعان سىڭىرگەن ەڭبەگىم از ەمەس-تى. بىردەمەگە جارايمىسىڭ؟ — دەپ تۇر. يت دەگەندە، ول ايار كۇلكىمەن تەك ءتىسىن اقسيتتى. بايبولدىڭ سالپى اۋزى جۋىقتا جيىلماي، ىرسيىپ قالدى.
― نە كەرەك ەدى؟
― جۇيرىك تازى، جۇيرىك ات كىمدە بار بۇل ماڭدا؟ بولىستىڭ تازىسىن بىرەۋ قالاپ اكەتىپ، تازىسىز قالدى. بايگە كەر قارتايدى. جۇيرىكسىز وتىرا المايتىن كىسى عوي بۇل.
― ءبىزدىڭ مىرزانىڭ، وندايمەن زاۋقى جوق. ساپاردىڭ امانىندا ەكى تازى بار. ۇيىنە بيىل عانا جەتتى. وسى جازدا ەكى قاسقىر الدى. ءبىراق بەرمەيدى. كىرمە ناعاشىسى بولاتىن، سونى يە قىلىپ قويدى. ول ءبىر مۇجىق. الا الساڭدار، انە سونىڭ كوك بەستىسىن الىڭدار. جىلقىنىڭ سۋرەتى، جىلقىنىڭ جۇيرىگى. وسى كۇننىڭ وزىندە الدىنا مال سالماي قويدى.
― كورسەتشى!
بايبول جان-جاققا كوز جىبەرىپ تۇرىپ، تاپتى. ۇيەزدەگەن ءبىر ءۇيىر جىلقىعا قاراي شوگەلدى باستادى. كوك بەستى اماننىڭ بوزىمەن بىرگە وسى ۇيىردە. ەكەۋى دە ءمىنىلىپ جۇرگەن capى تاپ، جاراۋ.
شوگەل كورگەن جەردە ولە ءتۇستى.
― قايتسە دە الۋ كەرەك! امالىن تاپ!
― ول ساتپايدى. قولقالاعانىڭا بەرمەيدى. ءبىر عانا امال بار. سۇراپ سەزىكتەندىرمەڭدەر، لاۋعا دەپ ءمىن دە، ءسىڭىرىپ كەت. جەڭگەن كۇندە ءبىر بەستى الار. ءقازىر ءتورت بەستىگە الا المايسىڭ.
تانىس ءادىس ميعا تەز قوندى. شوگەل اۋىلعا كەلە-اق، اتىنا مىنە سالا، جۇگىرتىپ كەلىپ كوك بەتىگە قۇرىق تاستادى. سول جەردە استىنداعى لاۋ اتتى بوساتىپ، ءمىنىپ تە الدى. جيىن وتىرعان قالىڭ ەلدى قاق جارىپ، باياعى پوچتوۆوي جۇرىسكە سالىپ بارادى. سول بەتىمەن بەل استى. بەل استىندا سۋ بويىنداعى ەلدەن جيناعان سالىق مالى قاپتاپ كەلەدى. ول مالدىڭ ىشىندە بولىستىڭ العان پارالارى بار. سونى تۇگەندەگەلى كەلدى. شوگەل، كوبىنىڭ تۇسى-تۇگىن ۇمىتىپ قالىپتى. ءبىراق اككى پاراقور قۇيرىقتارىن كەسىپ، بەلگىلەگەن ەكەن. كەسىلگەن قۇيرىق جيىرماعا جەتكەندە، كوڭىلى دەمدەدى. مالشىلارعا: “ ساق بولىڭدار!” — دەپ، قايتا شاپتى. كوك بەستى تاقىمىنا ابدەن جاعىپتى. تىزگىنىن بوساتىڭقىراپ، اعىزىپ-اعىزىپ العاندا كوزىنەن جاس پارلايدى. اكەسى ولگەندەي قۇيعىتىپ كەلدى اۋىلعا.
سىزدىق ىستىقتان قورعالاپ، تۇندىكتى جاۋىپ جاتقان. دالاعا شىعا كەلسە، مىرزانىڭ اۋلىندا ادام قاپتاپ ءجۇر. جون جاقتان كوك اتپەن اعىزىپ كەلىپ، بىرەۋ توقتادى. ۇيقىلى كوزىن ۋقالاي، جۇگىرە باسىپ، سىزدىق تا جونەلدى. «ياپىراۋ، مەنىڭ كوك بەستىم بە؟!» — دەپ، ءدۇرس-دۇرس سوعادى جۇرەگى. ءدال ءوزى ەكەن. قۇلاعى تاس توبەسىندە، تەرگە شومىلعaن، جەز مويىن جانۋار ەلەڭدەپ، قوناق ءۇيدىڭ سىرتىندا جالعىز بايلاۋلى تۇر. مالقار كوز توقتاتا قارادى دا، قاسىنداعى شوگەلگە ءبىر مىڭق ەتىپ، ۇيگە ەنىپ كەتتى. شوگەل مەن ەكى ميليسيونەر اتتىڭ قاسىندا قالدى.
― اعاتاي-اي، جانىما بالاعان جالعىز اتىم ەدى، بۇنشا نەگە سابىلتتىڭىز؟ — دەدى سىزدىق كەلە.
― ەشتەمە كورمەگەن جىگىت ەكەنسىڭ، ات تەرىن ءسوز قىلىپ تۇرعانىڭ... — دەپ، شوگەل تىڭداعىسى كەلمەي، قويقاڭ-قويقاڭ ءجۇرىپ كەتتى.
― جالعىز اتتىڭ تەرى جانعا باتادى دا.
― ءوزىڭ ۇكىمەتكە ءالى باعىنباعان نەمەسىڭ؟ ءتىپتى لاۋ بەرگىڭ كەلمەيدى عوي.
― اعاتاي-اۋ، لاۋ كەزەگى بىزدىكى ەمەس-تى.
― «لاۋ كەزەگى قايسىڭدىكى؟» دەپ جۇرسەم-اۋ!
― قايتەيىن، ارام تەرى شىعار توگىلگەن. ەر-توقىمىڭىزدى الىڭىزشى.
― ءاي، ءاي، جاقىنداما! ءازىر قايتپايدى. اناۋ بەل استىنداعى ەلدەردەن قايتارام، — دەدى دە، اتقا تاقالعان سىزدىقتى شوگەل قاعىپ جىبەردى. ميليسيونەرلەر وڭدەرىن سۋىتىپ، كوز الارتا ءبىر قارادى. سىزدىقتىڭ كوزىنەن جاس اتىپ كەتتى. بولماسىن بىلگەن سوڭ، تۇرا جونەلدى اۋىلعا. قورلىق پەن زورلىقتى كوتەرە الماي، ەڭىرەپ كەلەدى وڭاشادا. سول بەتىندە ساپاردىكىنە كەلىپ ەندى.
ساپار، ادەتىنشە، الدىنا جاستىق قويىپ، «حيكماتتى» كوزىلدىرىكسىز وقىپ وتىرعان. ۇزىن كىرپىكتەرىن جاي كوتەرىپ سىزدىققا قاراعاندا، شوشىپ قالدى.
― نە بولدى؟!
وقيعانى ەستىگەن سايىن ساپاردىڭ جۇندەس بەتىنىڭ تۇكتەرى تىرىلە بەرىپ، سىزدىقتى قاعا تىڭداپ بولعان كەزدە تەگىس تىكىرەيىپ كەتتى.
― سالعان ەكەن قىرعيىن. ءبارىمىز تورعاي بولمايىق! مومىندى زالىمنان قورعاۋ — پايعامبار جولى، ۇكىمەت جولى! — دەدى دە ورنىنان تۇردى. ايەلى ەتەگىنەن ۇستاي الىپ، سوزبەن باسپالاتىپ جاتىر:
― جەلىكپە، ارمەن ءارى! قارتايعاندا بىرەۋدىڭ قولى تيسە، ءتىلى تيسە قايتەسىڭ؟ ءولىم-داعى! جەلىكتىرمە، سىزدىق. مىناۋ بىرەۋدىڭ قولىندا ولەدى. كەلىپ-كەلىپ، كارتايعاندا، بالاڭ ەرجەتكەندە، نە ىزدەپ باراسىڭ؟!
― تارت، بوسات ەتەگىمدى! جاماننىڭ جانى بالدان ءتاتتى.
― ۇستا، سىزدىق جىبەرمە! اتىڭ قۇرسىن، ونان ءارى كەتسىن. بالالار، جۇگىر! اماندى تاپ!
ءتورت قارا دومالاق بىردەن اماندى ىزدەپ شاپقىلاي جونەلدى. ول تابىلعانشا ءبىرتالاي ۋاقىت ءوتتى. ساپار ساباسىنا تۇسىڭكىرەدى.
― جامان يت-اۋ! — دەدى سىزدىققا. — جالعىز اتىڭدى بەرىپ، جىلاپ كەلەرمىسىڭ!
― قايتەيىن، جالعىز؟
― نەگە جالعىزسىڭ! قۇداي سەن جاقتا، حالىق سەن جاقتا، ۇكىمەت سەن جاقتا. ەندى نە كەرەك؟
― ويباي-اۋ، بولىسىڭ، پوشتابايىڭ، مەليتساڭ عوي وسىنى ىستەپ وتىرعان!
― جو-جوق! ولار ۇكىمەت ەمەس. ۇكىمەت — كەشە كەلىپ كەتكەن جۇمابەكتەر. ءوزىڭ كوردىڭ: كەدەي اۋىل دەپ، بىزدەن لاۋ دا مىنبەي كەتتى. انە، ۇكىمەت ادامى سولاي، بەتەگەدەن بيىك، كەدەدەن الاسا بولادى. اتتەڭ، جۇمابەك قالقالار ءازىر از. سونسوڭ ەل اۋلاقتا دوڭىز توبەگە شىعادى. مىنە، باياعى مالقار، باياعى شوگەلدەر شىعا كەلدى...
جايشىلىقتا از سويلەپ، كوپ تىڭدايتىن ساپار ءبىر كوتەرىلسە جۋىقتا باسىلماي، شەشەن بولىپ كەتەدى ەكەن. سويلەگەن سايىن اشۋى تاراپ، ارناسىنا تۇسكەن كەزدە امان كىردى.قاسىندا نۇرعالي مەن ءىزباسار بار. سىزدىق بۇلارعا دا بولعان وقيعانى باستان-اياق ايتىپ بەردى.
― شەشەڭ مەنى باجىلداپ جىبەرمەي قويدى، امان، — دەپ، ەندى كۇلىمسىرەدى ساپار. — بۇل تۇقىمىمەن، اناۋ وتىرعان سىزدىعىمەن قورقاق. سەن ناعاشىلارىڭا تارتىپ كەتپەسەڭ، بار، اتىن الىپ بەر!
― ماعان بەرە مە؟
― نەگە بەرمەيدى؟ اقىسى بار ما؟ بۇگىن اتىن تارتىپ السا، ەرتەڭ ونىڭ قاتىنىن تارتىپ اكەتەر. نامىس قايدا؟ اقيقات قايدا؟
― ونىڭىز دۇرىس قوي، اعا. ءبىراق وسىندايدان اۋلاق جۇرسەم دەپ ەدىم.
― اۋلاق قويىپ وتىر ما؟ وندا سەنى قاپقا سالىپ ساقتايىق.
نۇرعالي كەڭكىلدەپ كۇلىپ جىبەردى. امان قىزارىپ كەتتى. ساپار ەندى بۇيىرا سويلەدi بالاسىنا:
― ءسوزدى قوي! بار! قايتسەڭ دە الىپ بەر! بارماساڭ، ءوزىم بارام. ول زالىمداردىڭ ويى بەلگىلى، اتقا قىزىعىپ ءجۇر. قايتارماي كەتەدى. لاۋ دەگەنى — سىلتاۋ.
― سوندا سىڭىرە مە؟ءى
― ابدەن سىڭىرەدى. قاعازداسىپ جەڭىپ العانشا كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەيدى. بارىمتالاسساڭ، شابىسساڭ، ءوزىڭدى ايىپتايدى. قازاق جولىمەن مىقتاساڭ، ءبىر بەستى الاسىڭ. بۇندايدىڭ تالايىن تۇگىمەن جۇتقان ولار. ەمى — ات قولدا تۇرعاندا قيمىلداۋ. وتىرماڭدار!
امان ويلى پىشىنمەن ورنىنان تۇردى. نۇرعالي، سىزدىق، Iزباسارلار قاسىنا ەردى. تومەن قاراپ كەلە جاتىپ، بىلاي شىققان سوڭ:
― اتتى بەرمەسە قايتەمىز، جىگىتتەر؟ — دەدى امان. ەشقايسىسى جاۋاپ قايىرمادى. ءوز سۇراعىنا ءوزى بەردى جاۋاپتى. ― وندا امالسىزدان جانجالعا بارامىز دا.
― قوي، جانجالى قۇرسىن! — دەپ دىز ەتە ءتۇستى نۇرعالي. امان مىرس-مىرس كۇلىپ جىبەردى دە، قالجىڭدادى:
― قۇداي ساعان وسىنشا دەنە، وسىنشا كۇش بەرگەندە، تىم قۇرىسا، شاقپاق وتىنداي جىلت ەتەتىن بىردەمەنى ايادى-اۋ! اگار جانجال شىعا قالسا، سەن بەرەكە تاپتىرماسسىڭ. تەك قاشا جونەلمە، اينالايىن! وسى تۇلعاڭمەن قاباعىڭدى ءتۇيiپ، قاسىمدا كۇدىرەيىپ تۇرشى. سول جەتەدى.
― وتتاما! — دەگەن بولدى نۇرعالي. الدەن-اق ءوڭى بۇزىلا باستاپتى، ۇندەمەيدى، قورقاقتىعىن بىلدىرمەگەن بولادى. ول اسىرەسە قىزمەت ادامدارىنان، قالامعا ىلىگۋدەن قاتتى قورقاتىن. ءقازىر ۇيالعانىنان قالا الماي كەلەدى.
بۇلار اۋىلعا تاقالعاندا شاكەن ءوز ۇيىنەن شىعىپ، قاسىندا جىلپوس جاقىپ، قوناق ۇيگە بارىپ ەندى. ارتىندا ەسىكتەن قاراپ قالعان قىزىل توقالدىڭ كوزى اماندارعا ءتۇستى. ەسىكتى جاۋىپ الىپ، بوساعادان سىعالاپ تۇر ەندى. جالاڭ ول ەمەس. ورىسشا ءتاۋىر كيىنگەن جىگىتكە دالاداعى جيىن ىشىنەن تالايلار نازار اۋداردى. ميليسيا مەن شابارماندار، «بۇل كىم ەلى؟!» دەگەندەي، تاڭىرقاي قالىپتى. شوگەل سىزدىقتى تانىعان سوڭ عانا: «ءتايىرى، سونىڭ جيەنى ەكەن عوي» — دەدى ىشىنەن. اتى شىقپاعان، وبال-ساۋاپ دەمەي، مال تاپپاعان جىگىت — شوگەلدىڭ ويىنشا — مومىن، جاسىق، ونەرپاز. «ارۋاق جەبەگەن» ازۋلى بولىستىڭ وركوكىرەك شابارمانى تاكاپپار مىنەزبەن قارسى الدى اماندى. سالعان جەردەن بويىنا دارىتپاي، ساعىن سىندىرعىسى كەلىپ:
― ەي، جىگىت! — دەدى سىزدىققا انادايدان. — ۇيىڭە قايت تا، كيىنىپ كەل! وسى ورتادان جيىلعان سالىق مالىن اقمولاعا ايداپ اپاراسىڭ. جوعالسا — تولەيسىڭ.
سىزدىقتىڭ كوزى ۇلكەيىپ كەتتى. امان كىرىستى سوزگە:
― ەلدەن الا-بوتەن سىزدىق مال ايدايدى، سىزدىق لاۋ تارتادى. جازىعى نە؟
― شىراعىم ساعان ءسوز سالعان ەشكىم جوق. كيلىكپە!
― مەن ادەيى كيلىككەلى كەلدىم. سونىڭ اتىنا بولا كەلدىم.
― اتىن لاۋعا مىندىك، قايىرامىز مىناۋ ەلدەن.
― لاۋعا باسقا ات تاۋىپ بەرەيىك. بۇل بىرەۋدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز اتى. جۇيرىك اتى. بەكەر قيناعانسىز. — داۋىس كوتەرىڭكى شىعا باستادى. دالاداعى جيىن ەلەڭدەپ، بىرتىندەپ بەرى تاقالا بەردى. قوناق ءۇيدىڭ ىشىندە قىمىزعا قىزعاندار تىستاعى اڭگىمەنى بايقاعان جوق، ءوزدى-وزى دۋىلداسىپ وتىر. بايبول ويداعى اۋىلداردان شاۋىپ كەلدى دە، ميليسيونەردىڭ بىرىنە سىبىرلاپ، ەرتە جونەلدى. شوگەل سويلەسكىسى كەلمەي، سولاردىڭ سوڭىنان، كوك بەستىگە ءمىنىپ، جونەلە بەرگەندە، امان شاۋجايىنان ۇستاي الدى.
― اتتى تاستاپ كەتىڭىز!
― ۇستاما شاۋجايىمنان! وقۋلى، ونەرلى بولساڭ، ورنىڭ — اناۋ ورىنبور، اقمولا. اۋىلداعى پىسىقتىق وزىمنەن دە ارتىلمايدى! — - دەپ شوگەل اششى ءتىلىن سۇعىپ-سۇعىپ جىبەردى. ءسويتىپ، اتتى بوربايعا وسىپ قالىپ، ومىراۋلاتا بەرگەندە، امان اتتان تىماقتاي جۇلىپ الدى. ۇرعان دا، بوقتاعان دا جوق، جاعاسىنان بۋىندىرا ۇستاعان بەتتە، شالقاسىنان جىقتى دا، كەۋدەسىنە ءمىنىپ وتىرىپ، قۇشىرلانا تىزەرلەدى. جۇرت جيىلىپ قالعان. شەگىر كوز تاتار ميليسيونەر شاقار-اق سەكىلدى ەدى، جۋاسىپ، اراشاشى بولا قالىپتى.
― ءيپتاش، بۋ ينتەلليگەنت ءىشى تۋگيل! تۇتماڭىز ياقاسىنان! ۋلارگا قالدى ميسكىن... — دەپ، اماننىڭ قولىن جازا الماي جاتىپ تا، ءبىر كوزى نۇرعاليدا. نۇرعاليدىڭ ءوڭى قۋ شۇبەرەكتەي، ءداۋ دەنەسى ءدىر قاعادى. ونىڭ قورقىپ دىرىلدەگەنىن ميليسيونەر سەزبەپتى. كۇشى كەرنەپ، اشۋ قىسىپ تۇر، دەسە كەرەك:
― ءسىز قىزماڭىزشى! وللاھي، حاراپ ءيتاسيز، قىزماڭىز! ― دەپ قويادى وعان.
شىنىندا، بۇل جيىلعانداردىڭ ىشىندە قاتتى قىزعان ابەكەڭ مەن توقاباي. ابەكەڭ ۇيىندەگى قوناقتارىن ەرتە كەلگەن. سولاردىڭ الدىندا، دابى دامبالىنىڭ اۋى سالاقتاي، قويقاڭ-قويقاڭ ءجۇرىپ:
― بۇل ءبىزدىڭ ءىنىمىز! ― دەگەندە، اياقتارىن تالتاڭ-تالتاڭ باسادى. توقاباي قاسىنداعى تايماسقا سۇيسىنە كۇبىرلەپ تۇر:
― اينالايىن-اي، ىشىندە ەكەن عوي ءبارى! ەزسىن شوشقانى، ەزسىن! كىمدى ەزبەدى ول!
ءۇي iشiندە دۋىلداعاندار، شاكەن كىرگەندە باسىلا قالعان. باستىعى مالقار بولىپ ورىندارىنان تىك تۇرىپ قول بەردى. شاكەن مالقارمەن، تاعى بىرەن-ساران اداممەن قىسقا امانداستى دا، تۇس-تۇستان اماندىق جاۋدىرىپ جاتقاندارعا يەگىن ءبىر كوتەرە سالدى. ەشكىمگە قارامادى، شۇيىركەلەسپەدى. كوزىن بوساعاعا جىبەرىپ، باسىن جوعارى ۇستاپ، تاپجىلماي، تاكاپپار وتىر. بۇنىسى — مالقارعا كورسەتكەن ءبىر قىرى. باستاس، زامانداس ازۋلى بولىستى كوپ قوناقتىڭ بىرىندەي قوناق ۇيگە ءتۇسىرىپ، قوناق ۇيدەن جونەلتپەك. بۇ دا قىر كورسەتكەنى ەدى. ەندى تەزىرەك كەتىرگىسى كەلىپ:
― سالەمدەسىپ كەتكەلى كىردىم. كەشكى سالقىنمەن جۇرەم، — دەدى، قاباعىن شىتىنىپ قويىپ. — ورىنبورعا جونەلتەتىن اسىعىس حات، تەلەگرامدار بار. بۇل ارادان جينالاتىن الىم-سالىق مەن جۇرگەنشە جينالىپ بىتەدى. تاپسىرامىن.
ساپىرۋلى سارى قىمىز قارىن تويدىرىپ، شەكە قىزدىرعانمەن، مىرزانىڭ تاكاپپار مىنەزى مالقاردى مازاقتاپ، مالقاردىڭ وعان كارى جىنى قوزا جازداپ وتىرعاندا، سىرتتان ەستىلگەن ايعاي-شۋ لاپ بەرىپ ۇيگە ەندى. امان مەن شوگەلگە دۇرلىگە قارادى ءبارى. اشىلماعان قىز مىنەز اماننىڭ ءوڭى ەندى ءتىپتى سۋىق: قانىن ىشىنە تارتىپ العان، سۇپ-سۇر؛ قىزعىلت كوزىندە ناجاعاي وينايدى، قالىڭ قاباعى جاۋار كۇندەي تۇنەرىپ كەتىپتى. ءدال ءقازىر ەشتەمەدەن تايىنار ەمەس، توردەگىلەرگە تايسالماي، تۋرا قاراپ تۇر.
— مىنە كورىڭدەر، ومىرىمدە كورمەگەن قورلىعىم! قازىنا جۇمىسىنا لاۋ مىنگەنىم ءۇشىن ىستەدى وسىنى! — دەپ، شوگەل قارا ساتەن بەشپەنتىنىڭ قاق ايرىلعان جاعاسىن، جەر جىرتىپ قانتالاعان شەكەسىن كورسەتتى.
قىمىز ءىشۋسىز، جۇرت ءتىلسىز قالدى ءبىرازعا دەيىن.
― جىرتقانىڭ — شوگەلدىڭ جاعاسى ەمەس، مەنىڭ جاعام، بالا! — دەدى مالقار. لەزدە، ءورت سوندىرگەندەي، تۇتىگە قالىپتى. ىزا بۋىپ، ودان ءارى سويلەي المادى. امان بولىستىڭ وزىنەن دە ىققان جوق:
― كىمنىڭ جاعاسى بولسا دا، جىرتۋعا تۋرا كەلدى! — دەگەندە، ارت جاقتا، سىرتتا ءۇيدى قورشاپ دۋىلداعانداردىڭ ىشىنەن ءبىر داۋىس اشىق ەستىلدى:
― قاراعىم، كوپ جاسا!
امان بۇدان ءارى تۇرمادى. «قولىڭنان ەكى كەلسە، ءبىرىن قىل» دەگەندى اڭعارتقان سوڭ، توپتى جارىپ، ەركىن باسىپ شىعىپ كەتتى.
ۇشقىندار
I
پىشەن ۋاقىتى. ەلگە لىق تولى قىمىزدىقتى ساي ورتايىپ قالىپتى. ءار اۋىلدان ءۇي كوشىپ، ءتىسى تۇسكەن اۋىزداي وپىرايىپ تۇر. ماڭايداعى وت شايىلعان، جەر بەتى قۋاڭ تارتقان. كوشكەن ۇيلەردىڭ جۇرتى ءالى كوگەرگەن جوق: قوقسىپ، شىمى تاپتالىپ، ءولى جاتىر. تەك كەرەگە تۇبىندە، جۇك استىندا ساقتالعان شوپتەر عانا ءتىرى.
ساپار وتىرعان قالىڭ اۋىل تىك كوتەرىلە كەتكەن. جۇرتتا ساپار مەن الجاندىكى عانا بار، ەكەۋى ەكى جەردە، ارالارى الشاق. بۇلار دا كوشۋگە قامدانىپ، ءالجان مەن امان اتتارىنا ءمىندى. قۇدىق باسىندا شور اياق كۇرەڭ تۇر، ەكەۋى سونى كورىپ، سۋارىپ جىبەرۋگە قۇدىققا بۇرىلدى.
كۇرەڭ ات ساپاردىڭ اياق ارتىپ كەلگەن جالعىز شوبىرى بولاتىن. بىلتىردان بەرى كارى اقساعى دەندەدى. ساپارعا بيىل سوعىمنىڭ ورايى كەلمەدى. سونسوڭ ساپەكەڭ: «اتقا ءمىنىپ، ەندى مەن نە بىتىرەم؟ ات بولىپ اقساق كۇرەڭ نە بىتىرەدى؟» دەگەن دە، جالقۇيرىعىن كۇزەپ، سوعىمعا جىبەرگەن.
― كوزىم تيمەسىن، ءتىپا-تىپا، — دەدى ءالجان، اقساق كۇرەڭنىڭ قاسىنا كەلە بەرە. — قىسىلىپ جۇرگەن جانۋار، ارقاسى بوساعان سوڭ، مايلانىپ-اق قالعان ەكەن. امان بولسا، سوعىمعا دەيىن بۇتىن كوتەرە الماس.
― جىلقى دا شوشقاشا سەمىرە الادى بىلەم.
― قوي، كاپىردىڭ اتىن اتاپ نەعىلاسىڭ!
كۇرەڭدى سۋارىپ، جونەلە بەرگەندە، تورى تايعا جايداق ءمىنىپ، ىزعىتىپ تايماس جەتتى ارتتارىنان.
― امان، ساعان مىرزا سوعا كەتسىن دەدى.
ءالجان اياڭداي بەردى. امان ارتىنان قۋىپ جەتپەك بولىپ، تايماسقا ەرە، مىرزاعا كەلدى. مىرزانىڭ ءوڭى جىلى، قاباعى كوتەرىڭكى، ءتىپتى كۇلىمدەي قارسى الدى. سالەم ۇستىندە-اق قامقورلىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر:
― شىراعىم، جۇيرىك اتتى كوك يىق بولعانشا مىنە بەرسەڭ، جۇگىرمەيدى.
― باسقا مىنگىش جوق قوي. اكەي جالعىز شولاعىن سوعىم سوعىمعا جىبەرگەن.
― تايماس، بارشى! بوزدىڭ ەرىن توبىلعى تورىعا ەرتتە. بوزدى قويا بەر، وڭالسىن، — دەدى دە، مىرزا ۇيىنە باستادى. — ءجۇر، قىمىز ىشەيىك. تورىنى ۇيىرىنە قىستان شىعارىپ قوسارسىڭدار.
جازى-قىسى جايلاعان جالعىز بوزدىڭ ارقاسى بوساۋى، امانعا ءوز ارقاسى بوساعانداي سەزىلدى. اق ءۇيدىڭ تورىنە جەتكەنشە، ونىڭ كوڭىلىندە كۇز بولىپ، قار ءتۇسىپ، بوز اتتى سەمىزدەن جاراتىپ، قوس تازىمەن سىزدىق ەكەۋى قاسقىر سوعىپ ءجۇردى. تورگە شىققان سوڭ، كوڭىلدى قىزىل توقال اۋدارىپ اكەتتى. جاۋلىق كيىپتى! جاسى ءالى جيىرماعا جەتكەن جوق. ەرگە شىققالى جىلدان استى. ەرىنەن جيىرما التى جاس كىشى. ال ىستەيتىنى — ۇلكەننىڭ ءىسى. دەگەنمەن، جەلەك استىندا جاستىق ءيسى اڭقىپ تۇراتىن؛ اماننىڭ “جەڭگەي” دەۋگە اۋزى بارمايتىن. ەندى مىنا جاۋلىق وزىنەن كىشى قىزدى ۇلكەيتىپ جىبەرگەندەي نەمەسە مىرزاعا مۇرنىن تەسىپ، ءبىرجولا بۇيدالاپ بەرگەندەي اسەر ەتتى.
قىزىل توقال «ونىڭ راس» دەگەندى كوزىمەن عانا اڭعارتىپ قويادى. ءمولدىر قارا كوزى امانعا تەلمىرىپ، الدەنەنى سۇراعانداي، «ايتساڭشى!» دەپ قيىلعانداي بولاتىن. بۇل جولى دا قارا كوز تەلمىرە قارادى. ءبىراق بۇرىنعىداي ءمولدىر، ويناقى ەمەس، كۇڭگىرت تارتىپ، باياۋ قوزعالادى. جاس پا، وي ما، قايعى ما، — ايتەۋىر، جاۋلىقپەن بىرگە ءبىر كولەڭكە باسىپتى. جاعىن جىبەكپەن جيىپ، ۇساق مەرۋەرتتەر تىزگەن ەكەن، اق تورعىن جاۋلىقتىڭ ىشىندە ۋىلجىعان جاس ايەل ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي. ايتپەسە اق تۇيعىنشا قولعا قوندىرىپ نە اق گۇلشە ومىراۋعا تاعىپ العانداي. اتتەڭ، قاسىنداعى شومبال قارا، ايۋشا، ۇياسىنا باسىپ العان، ماڭىنا جان جولاتار ەمەس. امان مەن توقال تەك كوزدەرىن عانا ءتۇيىستىرىپ وتىر. ونىڭ ءوزىن ۇرلاپ ىستەيدى. نەگە ۇرلايدى، نەگە تۇيىسە بەرەدى كوزدەر؟ انىعىن ءالى وزدەرى دە بىلمەيدى.
— شولپان، قىمىز قۇي! — دەدى باي، جۋان كەۋدەسىمەن توقالىنا بۇرىلا قاراپ. شولپان ەكەۋىنە ەكى اياق قىمىز اكەلىپ ۇسىنعاندا، — بالام، — دەپ، ەندى امانعا بۇرىلدى، — بىرەۋ وقۋ، بىرەۋ قىزمەت ىزدەپ كەتىپ، ەل ىشىندە باس كوتەرەردىڭ ءوزى قالماۋعا اينالدى. ويلاپ تۇرسام، ۇلكەننەن مەن، جاستان سەن ەكەنسىڭ قالعان. ەل اڭگىمەسىز بولمايدى. وعان تاعى تارتپاي قويمايدى. ماعان سەرىك بول. مالقاردىڭ ساعىن سىندىرعانىڭا قاتتى ىرزامىن. ول سەنىڭ قاپىڭدى ءبىر تاپپاق. تاۋەكەل، كورەرمىز.
اماننىڭ ءىشىن قىمىزدان بۇرىن جىلى سوزدەر جىلىتىپ بارا جاتسا دا، ادەتىنشە، ۇندەمەي تىڭداي بەردى. مىرزا از ءۇزىلىس جاساپ، قىمىزىن شايقاپ ءىشىپ وتىرعاندا، كوزىنە جاس كەلدى. قانشا جاس كەلگەنىن بىلدىرمەي ورامالمەن سۇرتىنە بەرەدى. كوپ جىلاعان كىسىشە، مۇرنىن ءبىر قاتتى ءسىڭبىرىپ تاستاپ، قايتا كىرىستى سوزگە:
― انشەيىن، ماقاشتى ويلاپ كوڭىلىم بۇزىلعانى. قارتايعاندا كەدەيلىك باسىپ قاجىپتى ساباز. وعان دا ءبىر اتتىڭ مايىن بەردىم. دامە ەتەتىن اعايىن كوپ، شىراعىم، وزىمسىنەدى عوي. بارىنە جەتكىزە المايسىڭ. ءوزىمدى ءبىر تىلەسەم، وسى ەلدى ەكى تىلەپ، ءتۇن ۇيقىم ءتورت بولىنەدى...
شاكەندى تىڭداعان سايىن اماننىڭ بۇرىنعى ويى بىتىراپ بارادى. ول وي ءوزىنىڭ ءومىر تاجىريبەسىنەن ەمەس، اركىمنىڭ ايتۋىنان قۇرالعان. شاكەندى. پاڭ دەيتىن. ءقازىر ءتىپتى كىشىپەيىل. ساراڭ دەيتىن. كەرىسىنشە، مىرزا. قاتىگەز دەگەندەرى دە بەكەر. جىلاپ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ وتىرىپ، ەل تىلەگىن تىلەگەن كىسى قاتىگەز بولا ما؟ ءازىر الداپ نە الدانىپ، ءتىس قاقپاعان اڭقاۋ جاس، جاسامىس ادامنىڭ قاي جىقپىلىندا نە جاتقانىن قايدان ءبىلسىن، سەزىنە، كوزىنىڭ، جاسىنا قاراپ، سەنىپ قالدى.
بۇنداي ادال پەيىل، جاس پەيىلدەردىڭ تالايىن شوڭقيتقان مىرزا كوڭىلى دەمدەگەندەي، ەندى شىنتاقتاي بەرە:
― شولپان، جاستىق اپەرشى، — دەدى. جۇمساعانى جالىنعان ءتارىزدى. داۋىسى ءتىپتى نازىك، جىلى شىقتى. جايناعان كەڭ وردانىڭ ىشىندە اق تورعىنعا ورانىپ، اياعى كورىنبەي، اسەم جىلجىپ بارا جاتقان شولپان ايدىن كولدە جۇزگەن اققۋ سەكىلدى كورىندى امانعا. شولپان ءيىلىپ كەلىپ، جاستىق قويىپ جاتقاندا، مىرزانىڭ جايشىلىقتاعى ءزىل، پاڭ مىنەزىنىڭ، ءبىرى قالعان جوق. اۋىر دەنەسىن شاپشاڭ كوتەرىپ، جاۋتاڭداي، كۇلىمسىرەي قارادى ونىڭ بەتىنە. «شولپان؟» دەپ، اتىن ءجيى اتاعاندا دا، قىرتىسى قالىڭ ارقاسىن، جۇندەس اياعىن دامىل-دامىل سيپاتقاندا دا، سۇيگەندىكتەن ىستەيتىن ءتارىزدى. ءار ادامنىڭ بويىندا ءبىر وسالدىعى بولسا، قاتال مىرزا ناقسۇيەر توقالىنىڭ الدىندا جۇمساق-اق. توقالدىڭ كوبى كۇن، ورنىندا سالپاقتاپ جۇرگەندە، مىرزا بۇلدەگە بولەپ، بەتىنە قاراپ وتىر. توقال ونىسىن ابدەن باعالايدى. ءسۇيىپ العان جارىڭمىن، — دەپ كەرىلمەي، قول بالاشا، قاباعىمەن ۇشىپ ءجۇر. ءبىراق ءوز قاباعىنداعى كىربەڭ نە ەكەنىن ايتپادى.
― شولپان، ءبىر جەرىڭ اۋىرا ما؟ — دەپ ەدى مىرزا، ءوزى اۋىرعانداي شىتىنىپ.
― جوق، — دەدى.
الدە ءۇيىڭدى ساعىندىڭ با؟
― جوق، — دەي سالدى شولپان.
امان: «بولدىم» — دەپ، اياقتى ۇسىنعاندا.
― تاعى دا ءبىر ءىشىڭىز، — دەپ، قايتا قۇيىپ اكەلدى. شولپاننىڭ «ىشە ءتۇسشى، وتىرا ءتۇسشى» دەگەن ىقىلاسىن ايتپاي-اق ابدەن تۇسىنسە دە، ءوزى وسى ۇيدەن شىققىسى كەلمەي وتىرسا دا امان جۇرۋگە قامداندى:
― پوسەلكە جاققا بارا جاتىر ەدىك. لۇقسات بولسا؟..
― لۇقسات، شىراعىم. انشەيىن ەسىڭدە ءجۇرسىن، — دەپ ايتتىم جاڭاعى سوزدەردى.
توبىلعى تورى وكپە-باۋىرداي جالى بار، جاتاعان كەلگەن، تۇرىقتى جىلقى ەكەن. ءۇستى جايلى، ءبىرسىدىرعى جەلىسى بار كورىنەدى. امان اۋىلدان بۇلان قۇيرىقتاتا شىعىپ، ۇزاڭقىراعان سوڭ، جەلدىرىپ-جەلدىرىپ الدى. ولجاڭ اقىرىن جۇرسە دە، ۇزاپ، بىرنەشە بەلدەردەن اسىپ كەتىپتى. كورىنبەيدى. يتجوندى مەكەندەگەن كوپ سۋىر ەل اۋلاقتا ىندەرىنەن ۇزاپ جايىلىپ، ءۇيىp-ۇيىرىمەن ءجۇر. وتە ساق. اماندى انادايدان كورەدى، ىنىنە جەتكەنشە شىبىنى قالماي، مىرتىڭ-مىرتىڭ جۇگىرەدى. جەتىپ العان سوڭ، ءىنىنىڭ باسىندا باتىرسىنىپ تۇرىپ، شاقىلدايدى، مازاقتايدى. جاقىنداساڭ، قۇيرىعىن شوشاڭ ەتكىزىپ، ەنىپ كەتەدى ىنگە. ءبىر سايدىڭ ىشىنەن بۇكشەڭدەپ بورسىق تۋرا جونەلدى. امان باستىرىپ كەپ بەردى. تەز-اق جەتتى. ءبىراق قامشىدان باسقا قارۋى جوق. مايلى قابىرعادان كومىپ وتەدى. مىڭق ەتپەيدى بورسىق. وسال جەرى — قارا تۇمسىعى. ونى ىشىنە قاراي تۇقىرىپ العان، قامشى تيمەي ءجۇر. باسقا جەردەن تيگەنگە ەلەر ەمەس. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر ىنگە قويدى دا كەتتى. باساتىن قاقپان جوق. ىستاۋعا وت تا جوق. امان امالى قۇرىپ كەتە باردى.
جاز شىعىپ، قىس ىندەرىندە جاتىپ قالاتىن سۋىر، بورسىقتار عانا كوپ ەمەس. قىس بويى ەلسىز، قارى قالىڭ بۇل جونداردا قارساق، كۇزەن، ءاقتيىن، قويان، قاسقىر سياقتى جازى-قىسى بىردەي جورتاتىن اڭدار دا كوبەيىپ كەتكەن. تەك تۇلكى جوق. قىس كۇندەرى بۇندا اڭشىلار كەلە المايدى، كەرەعار. جىلقى قوستاپ شىققان كەزدە جىلقىشىلار عانا تام-تۇمداپ اڭشىلىق ەتەدى. اڭقۇمار امان: «قىستى كۇنى جىلقىشىلاردىڭ قوسىندا جاتىپ، تىم قۇرىسا، بىرەر جۇما اڭ اۋلاپ قايتار ما ەدى!..» دەپ كەلەدى. وسى ويمەن ول ءالجانعا جەتتى.
― جول بولسىن، الەكە.
― ايتسىن، بىرگە بولسىن. استىڭداعى اتىڭ وزگەرىپ قالعان با؟
― ءيا، مىرزا شاقىرىپ العاندا، وسىنى بەردى. ءتىپتى ويلاماعان جەردەن بەردى. ات مايىن سۇراعان ەمەس ەدىم.
― تۋما جىلقىسى ەمەس. ءبىر جاقتان كەلگەن-اۋ.
― ونى قايدان بىلە قويدىڭىز؟
― مىرزا مالىنا ەن سالمايدى، تاڭبا باسادى. مىنانىڭ ويىق، تىلىك ەنى بار كورىنەدى عوي. تاڭبانى تاقاۋدا باسىپتى. ە-ە، ءبىلدىم، ءبىلدىم! قارا قورابايدان، ميليسيا جىبەرىپ، ءبىر ات الدىردى دەگەن. سول ەكەن عوي.
― وندا بۇل سوڭىنان ءسوز ەرگەن جىلقى بولدى ما؟
― بولعاندا قانداي! — دەپ ءالجان اتتان ءتۇستى. كۇدىس قۇلانىڭ جاۋىر شوقتىعىنا تاقالعان جەلقوم ەرىن كەيىنىرەك يتەرىپ قويىپ، شاپ ايىلدى جۋان قارىننان قاتتىراق تارتقاندا، كۇدىس قۇلا ارتقى اياعىن سەرمەپ تە، اۋزىمەن تicتeپ تە قالدى. اياعى تيمەدى، اۋزى ءالجاننىڭ سان ەتىنەن جۇلىپ الا جازدادى. ءالجان ۇستىنە مىنگەن سوڭ، قامشىمەن بوربايعا وسىپ-وسىپ جىبەرىپ:
― سەن يتتەن بۇگىن قايتسەم دە قۇتىلارمىن! — دەدى دە، توبىلعى تورىنىڭ اڭگىمەسىنە قايتا ورالدى. — قورابايدىڭ مىرزاعا ءبىر تورپاق بەرەسىسى بار-دى. قازاق بەرەسىنى كەزىندە بەرە قويا ما، جىل ءوتىپ كەتەدى. تورپاق قۇنان وگىز شىعادى. مىرزا ەندى قۇنان وگىز داۋلايدى، قوراباي تورپاقتان ارتىق بەرگىسى كەلمەيدى. ءسويتىپ جۇرگەندە تورپاق اتان وگىز بوپ كەتەدى. اقىرى وسى توبىلعى تورى بولىپتى عوي.
― مىرزانى سونداي ادام دەۋگە اۋزىم بارمايدى، — دەدى امان، — جازى-قىسى قونىسىمىز ءبىر بولسا. دا بىلمەيدى ەكەمىز، جاڭا ءبىلدىم. اقىلدى كىسى، راحىمدى كىسى. جۇرت: «قاتال، پاڭ، اعايىنعا قايىرىمسىز» — دەيتىنى قايدا؟..
― اقىلسىز دەۋگە بولماس. ارباعانىن الماي قويمايدى، سيقىرى بار. ءوزىڭدى جاڭاعىنىڭ اراسىندا الىپ قويعان با؟ — دەپ، ءالجان جىميا قارادى امانعا...
― مەنىڭ نەمدى الادى؟!
― ولاي دەمە، امان. باياعىدان بەتى قايتپاي كەلە جاتقان ءزالىم شوگەلدى ءوزى سىيىنعان بولىسىنىڭ كوزىنشە تەپكىلەپ، كوك اتتى تارتىپ العانىڭ ۇزىن ەلدىڭ ۇيىرىنە، قىسقا ەلدىڭ قيىرىنا كەتتى. مالقار بولىس تىرىدەي ءولىپ قايتتى. سەنى جۇرت بۇرىن: «مومىن، ونەرسىز» — دەسە، ەندى: وجەت، ەستى بالا، تۇبىندە ەل وسىعان ۇيىرىلەدى» — دەي باستادى. مىرزا دا تورى اتتىڭ مايىن تەگىن بەرىپ وتىرماعان بولار، بۇرىن بەرسە، كورمەگەن بە؟ سايلاۋبەك كوزگە تۇسە باستاعاندا دا، شالاباي، ءادحامدار ات ۇستىندە جۇرگەندە دە مىرزا ولاردىڭ بەتىن بۇرىپ العان. ولار بەتىن ءارى اۋدارعان كەزدە، سۇرىنگەن كەزدە، اياماي-اق قاراقۇستان قوس قولداپ تۇرىپ ۇرعان. شىراعىم، بىرگە تۋعان ىنىمدەي بولعان سوڭ، اۋىزىن، اۋىر بولعان سوڭ، جول ۇستىندە ايتىلىپ قالعان ءبىر سىر بۇل. ىشىڭدە جاتا بەرسىن. مىرزانىڭ ەسىگىندە باقانداي ون جىلىم ەتتى. سىرىن ابدەن تۇيگەمىن. جاقىن جۇرسەڭ، سەنى اركىمگە ايتاقتايدى، الىس جۇرسەڭ، اركىمدى ساعان ايتاقتايدى. قىزىعى، بۇرىنعىڭشا، امپەيلەسپەي دە، ارازداسپاي دا جاي ءجۇرۋ عوي دەيمىن. — اۋزى بەرىك ءالجان كەڭ دالادا، جول ۇستىندە كەلە جاتىپ، ەڭ جاقىن ادامىنا ەڭ تۇكپىردە جاتقىن سىرىن شىعاردى. امان قايتا ويلاندى. شيە بولىپ قالعان شاكەندى شەشە المادى ءبىراق. بىرەسە جاقسى، بىرەسە جامان بولىپ كورىندى. ەكەۋىنە دە ءدۇدامال كۇيدە قالىپ، اڭگىمەنى سونسوڭ شولپانعا اۋداردى:
― شولپاننىڭ توركىنى قانداي ادامدار، بىلەسىز بە؟
― توركىنى مىنا كەرەكۋ ويازىنا قاراعان سۇيىندىكتەر عوي، ― دەپ كۇدىس قۇلانى تەبىنە قاتارلاسا ءتۇستى ءالجان. — داۋلەتى شاعىن، ادامشىلىعى بار ادامدار دەسەدى. اكەسىن مەن كوردىم. شورمان بالالارىنا ەرىپ، مىرزانىكىنە ءبىر كەلگەن. مارقۇم سەرى، كومەيى بۇلكىلدەگەن ءانشى بولاتىن. شولپان دا قىز كۇنىندە دومبىرا تارتىپ، ءان سالادى ەكەن. مىرزاعا كەلگەن سوڭ، قويدى. ويتسە دە، وڭاشا قالعاندا دومبىرا شەرتىپ وتىرادى دەيدى. ءوزى، ايتەۋىر، ۇلگى كورگەن بالا. ۇلكەننىڭ الدىن كەسىپ وتپەيدى، كىشىپەيىل-اق. ءبىزدىڭ قاتىن بiر كۇنى رەنجىپ قايتتى. قىمىز سۇراي بارسا، ماعان بەرىپتى دە، وزىنە، قاسىنداعى بالاسىنا اۋىز تيگىزبەپتى. ەرتەڭىنە مىرزانىڭ شىلبىرىن ەسىپ اپارعاندا، سوعان قاتتى ۇيالىپتى. “ۇيدە كىسى تولىپ وتىردى، ءوزىم شىعا المادىم. تايماس الاڭعاسار قۇر اۋىز جىبەرىپتى” — دەپ، قاتىندى قىمىزعا، بالامدى نانعا ابدەن تويدىرىپ، ماعان ءبىر اسىم ءسۇر بەرىپ جىبەرىپتى.
― ونىسى كىسىلىك ەكەن!
― جالشىلارى ماقتايدى. جالشىعا جاققان ايەل جامان بولمايدى. داۋلەتى تەڭ بولماسا دا، مىرزاعا باسى ۇناعان سوڭ، ەل بولىپ ماقتاعان سوڭ الدى عوي. اۋەلى جىلپوس جاقىپ بارىپ كورىپ، سويلەسىپ قايتقان. سوندا «شولپان ايتتى» دەگەن ءبىر ءسوز بار.
― قانداي ءسوز ەكەن؟
― ويپىر-اي، اكەمنەن ۇلكەن كىسىگە قالاي بارام؟ اكەم ءتىرى بولسا بەرمەس ەدى-اۋ! — دەپ جىلاپ جىبەرىپتى.
― شىن بارعىسى كەلمەسە، زورلاي الماس ەدى عوي.
― امانجان، ەسىڭدە بولسىن، ۇكىمەت زاڭىنان ەل زاڭى كۇشتىرەك. باتىردىڭ نايزاسى، مەرگەننىڭ وعى، شەشەننىڭ ءتىلى — ءبىرى دە ەل داستۇرىنەن وتكەن ەمەس. ول داستۇردەن ۋىلجىعان شولپان قالاي وتەدى؟!
«قالاي وتپەيدى؟ — دەگەن ويدا كەلە جاتىپ، امان پوسەلكەگە جەتىپ قالعانىن ءبىر-اق ءبىلدى. پوسەلكە ۇلكەن، بولىس ورتالىعى. نۇرا وزەنىنىڭ جاعاسىندا، قازاق جەرىنە ەرتەدە ورناعان پوسەلكەلەردىڭ ءبىرى. ماگازيندەرى، مەكتەبى بار. جەكسەنبى سايىن بازارى بولىپ تۇرادى. ماڭايداعى قازاقتار اسىرەسە بازار كۇنى كوپ كەلەدى. قويىندارىنا تىعىپ شاي-قانت، اتتارىنا بوكتەرىپ استىق الىپ قايتادى. ورىس، قازاعى ات ايىرباستاۋعا قۇمار. ايىرباستان كەيىن ءبىرىن-بىرى «تامىر» دەسىپ جۇرەدى. ءالجاننىڭ تامىرى ءتىپتى كوپ. بۇل جولى ول تامىرلارىنا سوقپاي، امانمەن بىرگە كەدەي شودىردىكىنە كەلىپ ءتۇستى.
شودىر — قازاقتاردىڭ قويىپ العان اتى. شىن اتى — فەدور يۆانوۆيچ پەسيك. ءۇش پەسيك قاتارىنان ەسىك الدىندا وتىر ەكەن، ۇشەۋى بىردەي ورىندارىنان ۇشىپ تۇرىپ، شۇرقىراي قالدى. بىرەۋى قوناقتاردىڭ اتىن الا جونەلگەندە، ەكەۋى اماندى ورتاعا الىپ، اماندىقتى كەزەك-كەزەك سۇراپ جاتىر ەدى، ايەل پەسيك كەلىپ قوسىلدى. پەسيكتەر شەتىنەن قازاقشاعا سۋداي. ۇلكەن پەسيك — شودىر — ساپاردىڭ دوسى. ونىڭ ۇلكەن ۇلى الەكسەي — اماننىڭ ۇستازى، وسىنداعى ورىس مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى. كىشى پەسيك شودىردىڭ كەنجەسى — اماننىڭ قۇرداس جولداسى. امان ورىسشانى ءۇش جىل وسى ۇيدە جاتىپ وقىدى.
― كلاۆا، تەزىرەك اس قامدا! — دەدى شودىر. كۇن جەكسەنبى، جۇمىس جوق، وتە كوڭىلدى وتىر. قالجىڭداپ قويادى. — قازاقتار «كەدەي شودىر» دەۋىن قويار ما ەكەن، اسىندى مولىراق قامدا.
ەرتەدە روسسيادان كوشىپ كەلگەندە شودىردىڭ كەدەي ەكەنى راس-تى. قازاقتار، ءبىر پوسەلكەدە بىرنەشە شودىر بولعان سوڭ، بىرىنەن ءبىرىن ايىرۋ ءۇشىن «باي شودىر»، «كەدەي شودىر»، «اقساق شودىر»، «ماسكۇنەم شودىر» دەپ، قوسىمشا ات قويعان. مىنا شودىر ءقازىر كەدەي ەمەس، ورتاشا: ەكى پار اتى، ەكى بريچكاسى، ەكى بۇزاۋلى سيىرى بار. ونىڭ ۇستىنە ۇساق-تۇيەكتەرى تاعى بار. بۇل دا — ايىرباسسىز وتىرمايتىن كىسى. ءالجان ەكەۋى اماندىقتان كەيىن ات قوراعا قاراي اياڭدادى.
― ءسىز «كەلىپ كەتسىن» دەگەن سوڭ كەلدىم، — دەدى امان، الەكسەيگە بۇرىلىپ، — پىشەنگە كوشىپ جاتىر ەدىك، اسىعىس كەلدىم.
― وڭاشا شىعىپ، جۇرە اڭگىمەلەسەيىك، — دەدى دە، الەكسەي اماندى كوشەگە ەرتىپ شىقتى. داۋسى باياۋ، قوڭىر، ءجۇرىسى جاي، لەبىزىنەن، قيمىلىنان سالماقتى ادام ەكەنى بايقالىپ تۇر. جاسى ءالى قىرىققا جەتە قويماعان، سامايىنا اق ەنە باستاپتى. ادەتى بولسا كەرەك، تىعىز سارى، شالعى مۇرتىنىڭ ۇشىن شيراتا بەرەدى. ازداپ تەمەكى جوتەلى بار. كوشەنىڭ ارعى بەتىندە كووپەراسيانىڭ كوك تەمىرلى ەسىگى اشۋلى كورىندى. تەمەكى الۋعا سولاي ويىستى ەكەۋى. سالپى اۋىز اندرەيدىڭ دۇكەنى دە اشىق ەكەن.
― كوردىڭ بە؟ — دەپ، جاي عانا ەزۋ تارتتى الەكسەي. — اناۋ نەپمان كووپەراسيامەن باسەكەلەسىپ، قۇدايىن دا ۇمىتىپتى. جەكسەنبى كۇنى ساۋدا قىلىپ تۇر.
― ونى نەگە باسەكەلەستىرەدى؟
― قايتەر دەيسىڭ. سوۆەت ساۋداسى باستىققانشا عانا عوي.
قاپ بوكتەرگەن، جىلقى جەتەلەگەن، بىردى-ەكىلى قوي، ەشكى ايداعان قازاقتار ءجۇر. كووپەراسيا الدىندا ەگىن ءشوپ ماشينالارىن كورىپ ءۇش-تورت ورىس شارۋاسى تۇر. سالپى اۋىز اندرەي قازاق شالىنىڭ ارتىنان جۇگىرە شىعىپ، سۇق قولىمەن ىمداپ شاقىرىپ الدى دا، دۇكەنىنە قايتا الىپ كىردى.
الەكسەي ءبارىن بايقاپ كەلە جاتىپ، مۇرنىنان ءبىر مىرس ەتتى دە:
― نەپمان انا شالدىڭ كوزىن ۋقالايدى. كورەيىك، — دەپ، اندرەيدىڭ دۇكەنىنە بۇرىلدى. بۇلار كەلگەندە شال شاپىلداپ تۇر ەكەن:
― تارتپاي كەزدە! جىرتامىسىڭ، كەرمە!
― مىنە، مىنە بوساتتىم.
― بوساتا ءتۇس. كاپەراتىپ بۇلاي كەزدەمەيدى.
شال شاپىلداعانداي. اندرەي قولىنىڭ كۇشى جەتكەنشە شەرتتىرە كەزدەپتى. كەزدەمەدەن كەزىن سۋىراردا شەكەسى قىزارعانشا تارتىپ، ازار سۋىردى. شال جەتى كەز كوك تىبەندى ولشەتىپ الىپ، قايتا-قايتا سانايدى. كوزىنە مە، ەسەبىنە مە سەنبەيتىن ءتارىزدى، ساقالىن تۇتامداي ۇستاپ تۇرىپ ويلانادى.
― ەندى قاتىنعا ءبىر كويلەك سال.
اندرەي تورت-بەس ءتۇرلى ماتانى الدىنا جايىپ تاستادى. ءارقايسىن جەلپىپ قويىپ، جايا كورسەتىپ، بىرىنەن ءبىرىن اسىرا ماقتايدى. ونىسىنا شال سەنە قويمادى. اۋەلى ءار كەزدەمەنى ۋقالاپ، بۇراپ بايقادى. ودان كەيىن تۇكىرىگىمەن سۋلاپ كوردى. سونسوڭ بارىپ ساۋدالاستى:
― ال قۇنىن ايتشى، كانە؟
― مىناۋ ەلۋ تيىن. مىناۋ قىرىق تيىن. مىناۋ وتىز بەس تيىن. سۋ تەگىن ەمەس پە؟ ءبارى باياعى تۆەرسكوي. سۇيەگى تەرىدەي.
― ۋداي عوي، تۇگە. مىناۋىڭنىڭ ۇنى شىعىپ تۇر. مىناۋىڭ كۇنگە، سۋعا تيسە، وڭىپ كەتەدى. كانە، قانشا كەمىتەسىڭ، وسى بىرەۋ بالىق كوزدەن الا سالايىن، كىر كوتەرەدى ەكەن.
― اقساقال، قۇداي اقىنا سىزدەن ارتىق سۇراعامىن جوق. ءوز باعاسى وتىز بەس تيىن.
― قۇدايدى قايتەسىڭ، بوقتان وزگەگە كۋا قىلىپ. كاپاراتىپتە وتىز تيىن وسىڭ. جامانتايدىڭ قاتىنى كيىپ ءجۇر عوي. كەمىتپەسەڭ، الگى تىبەنىڭدى دە ءوزىڭ ال. ساتپايمىن قويىمدى. كەمىت. ۇستاعان جەردەن اعاش تا سىنادى.
― بولماس-بولماس... — دەپ، ولشەي باستادى اندرەي. ەكەۋى دە جىمىڭدايدى. الەكسەي ءبىر پاچكا ماحوركا الىپ، تىسقا شىققان سوڭ:
― نە بايقادىڭ؟ — دەدى امانعا.
― تۇك تە بايقامادىم.
― ەكەۋى دە جىمىڭدايدى. شال: «ساۋدالاسىپ، ارزانعا الدىم، جەمەك ەدى، ارپالىسىپ، جەگىزبەدىم» — دەپ جىمىڭدايدى. جەگىزگەنىن بىلمەدى. اندرەي: «ءبىر ەمەس، ءۇش جەدىم» — دەپ جىمىڭدايدى. شەرتتىرە ولشەپ كەز سايىن ول ءبىر سانتيمەتردەي جەدى. وتىز بەس تيىن سۇراپ، وتىز تيىنعا كەلىسكەننىڭ، وزىندە كەز سايىن بەس تيىن ارتىق الدى.
شال بيشارا توۆاردى تۇرىنە قاراپ ايىرادى ەكەن. اندرەي ساپاسىنان، سورتىنان شاتاستىرىپ تاعى جەپ تۇر. جەۋ ءۇشىن، جەگىزبەۋ ءۇشىن ەكەۋى تاماشا ارباستى. كوردىڭ بە؟
― الەكسەي فەدوروۆيچ! مەن سونى ءتىپتى سەزبەپپىن.
― وندا ءمان بەرمەگەنىڭ. كوپ نارسەگە سەن ءالى ءمان بەرمەي كەلەسىڭ، — دەپ، الەكسەي ماحوركاسىن وراي باستادى. وراپ بولىپ، قامىس مۋدشتۋككە سالىپ تارتىپ، ءتۇتىندى اۋزى-مۇرنىنان بىردەي بۇرق ەتكىزگەن سوڭ عانا، ءۇزىلىپ قالعان ءسوزىن جالعادى:
― اندرەي شالدىڭ ارتىنان جاڭا جۇگىرىپ شىعىپ، سۇق قولىن شوشاڭداتىپ شاقىرىپ الىپ، قۇلاعىنا سىبىرلادى. دۇكەنگە قايتا الىپ كىرىپ، استىنا ورىندىق قويدى، الدىنا بارىن جايىپ تاستادى، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، ءار نارسەسىن ماقتايدى، الدايدى. بىزدەرگە الداۋى كەرەك ەمەس. ال الۋشىنىڭ قىبىن تابۋدى ءبىزدىڭ كووپەراسيالار دا ۇيرەنۋى كەرەك. قانشا ۇيرەندى ەكەن، سوعا كەتەيىك.
بۇلار كووپەراسيا دۇكەنىنە ەنگەندە، ەكى ساتۋشىنىڭ ءبىرى شەكىلدەۋىك شاعىپ، ءبىرى گازەتكە قاراپ تۇردى. ونىسى قول بوستىقتان ەمەس، كوڭىل بوستىقتان بولار. ەكەۋىنىڭ ءدال قاسىندا ورىس شالى ساتىپ العان كور-جەرىن سىيعىزا الماي، قوبىراتىپ وتىر. وعان ءبىرى كومەكتەسپەدى. الۋشىنىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپتى ساراڭ قايىرادى، كورەم دەگەن نارسەلەرىن كورسەتسە دە شۇيىركەلەسىپ سويلەسپەيدى. الۋشىلاردىڭ الدىندا اندرەيشە بايىك بولماق تۇگىل، سولاردىڭ ءوزىن بايىك ەتكىسى كەلەتىن سەكىلدى. كەۋدەلەرى جوعارى، قيمىلدارى كەرەناۋ. بىرەۋ ونى، بىرەۋ مۇنى سۇراپ، جاپىرلاعان ورىس-قازاق شارۋالارىنىڭ ەسىنە كەلمەگەن نارسەدەن: «مىناۋ بار، الىڭدار» — دەگەن ءبىرى جوق. ءبىر قازاق شالبارىنىڭ باۋىن بايلاپ تۇرىپ:
― اناۋ جوعارىدا جاتقان قىزىل نە ماتا؟ — دەپ ەدى.
― ونىڭ سىزگە كەرەگى جوق. المايسىز، — دەدى.
وسى كەزدە ءبارىن باقىلاپ، ىشتەي كەيىپ تۇرعان الەكسەي شىداي الماي:
― السىن، الماسىن، سۇراعان سوڭ، ءسىز كورسەتۋگە، كورسەتىپ قويماي، تۇسىنىك بەرۋگە، كەڭەس بەرۋگە مىندەتتىسىز عوي، — دەپ ەدى، ساتۋشى ساسىپ قالدى. جاڭا بايقادى. الدىندا ينتەلليگەنت قانا ەمەس، ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى الەكسەي پەسيك تۇر ەكەن. ەندى قالبالاقتاي باستادى. جاڭاعى قىزىل ماتانى دەرەۋ قازاقتىڭ الدىنا جايىپ، ءتۇسىندىرىپ جاتىپ:
― الەكسەي فەدوروۆيچ، وزىڭىزگە نە كەرەك ەدى؟ — دەيدى جىلماڭداپ.
الەكسەي: ― جاي كىردىم، — دەدى دە، شىعىپ كەتتى. قورادا مانادان ماشينانىڭ ماڭىندا جۇرگەن شارۋالار ءبىر لوبوگرەيكانى ەندى الىپ شىعىپ بارادى ەكەن. پەسيك زابور سىرتىنان قولىن كوتەرىپ داۋىستادى:
― قايىرلى بولسىن! جۋۋعا بارارمىز ءبىز.
― كەلىڭىز، كەلىڭىز، الەكسەي فەدوروۆيچ! جۋامىز.
وڭ جاقتا، الدەكىمنىڭ ەسىگى الدىندا، ۇننىڭ ءدامىن جەپ كورىپ، اۋزى مالجاڭداعان اق اۋىز ءبىر قازاق تۇر. سول جاقتا، البار ىشىندە، اقساق شودىرمان قول سوعىسىپ جاتقان قازاق جەتەكتەگى اتىنىڭ نوقتاسىن سىپىردى، جالىنان قىل جۇلىپ، سول قىلعا اتتىڭ سىلەكەيىن جۇقتىرىپ الدى دا، قونىشىنا تىقتى. اندرەيدىڭ جاڭاعى ساۋدا دوس شالى قويىن قالدىرىپ، قوينى-قونىشىن تومپايتىپ، بۇلك-بۇلك جەلىپ بارادى. الەكسەي مەن امان بۇل تانىس كورىنىستەرگە كوز قىpىن بipء-بىر تاستاپ، نۇرا وزەنىنە بەتتەپ كەلەدى. الەكسەي امانعا نەگە شاقىرعانىن ءالى ايتقان جوق. ويىن باسقا نارسەلەر ءبولىپ كەتتى.
― قازاق كەدەيلەرى كووپەراسيادان جاڭاعىداي ماشينالار الدى ما؟ — دەپ، ءۇنسىز تومەن ۇستاپ كەلە جاتقان باسىن جوعارى كوتەردى.
― جوق، — دەدى امان. — كەدەيدىڭ شاماسى كەلە مە وعان.
― كەلەر ەدى، ۇيىمداستىرمايسىڭدار عوي، — دەدى دە ءسال شىتىندى الەكسەي. قاباعىنان، ءۇن اۋەنىنەن ىشىنەن ايتىلاتىن كوپ ءسوز بارى، ول باپتالىپ ايتقانشا بايقالىپ تۇردى. — جاڭاعىلار — كەدەي كوميتەتىنە ۇيىمداسقان كەدەيلەر. ماشينانى نەسيەگە، ءبولىپ-بولىپ تولەۋگە الىپ بارادى. جەكە الۋعا اقشاسى، جەكە جۇرگىزۋگە كولىگى جەتپەيدى. سوندىقتان بىرلەسىپ، مويىن سەرىك بولىپ جۇرگىزەدى. قوسشى كوميتەتىن قۇرسا، قازاق كەدەيلەرى دە وسىلاي ەتەر ەدى. سوندا ءارى ءوزىن اسىرايدى، ءارى مەملەكەتىنە قارايلاسادى.
امانعا ۇستازىنىڭ، تانىس ءۇنى ادەتتەگىدەي جاي، قوڭىر ەستىلسە دە، شاپشاڭ اسەر ەتىپ، ءبىر ءسوزىن شاشاۋ شىعارماستان، قۇلاعىنا قۇيىپ الىپ كەلە جاتىر ەدى، ۇستازى شىلىمىن تۇتاتىپ العان سوڭ:
― سەنى بۇل ءۇشىن شاقىرعام جوق، — دەدى. — مالقار بولىس سەنى سوتتاتقالى جاتىر. ەستىپ پە ەدىڭ؟
― جوق! — دەدى دە، امان سۇرلانىپ سالا بەردى.
― ەستىمەسەڭ، ۋاتكومنىڭ ءبىر تاپسىرماسىمەن تاياۋدا ءسىزدىڭ بولىسقا بارىپ قايتتىم. «قارسىلىق كورسەتتى، باعىنبادى» دەپ، ءىسىڭدى تەرگەۋشىگە تاپسىرىپتى. اۋىزشا ۇستىڭنەن ءبىرسىپىرا شاعىم ايتتى. وقيعاعا باستان-اياق قانىقپىن، ول جاعىن سۇرامايمىن. وسى سەن كىم بولعالى ءجۇرسىڭ، سونى ايتشى؟
― بىلمەيىم.
― مەن دە بىلمەيىم. ەكەۋلەپ بىلۋگە تىرىسايىق. سەنى مەن شاكىرتتەرىمنىڭ ىشىندەگى ەڭ زيرەگى، اقىلدىسى دەۋشى ەدىم. ءتورت جىلدىڭ وقۋىن ءۇش جىلدا وقىدىڭ. بەس جىلدىق مەكتەپتىڭ ءبىر جىلى قالعاندا تىڭداماستان، تاستاپ كەتتىڭ. سودان بەرى وسىمەن ەكىنشى رەت قانا كەرىسىپ وتىرمىز. نەگە تاستادىڭ وقۋدى؟ نەگە قاشتىڭ مەنەن؟
― اكە-شەشەم: «قازاققا وسى وقۋىڭ جەتەدى» دەپ جىبەرمەي قويدى. سونسوڭ سىزگە كورىنۋگە ۇيالدىم.
― ول عانا ەمەس. اكەڭ بۇدان ءارى وقىسا، سەنى دىننەن شىعادى، — دەپ تە قورىقتى، بالاسىنىڭ ەرەسەگى بولعان سوڭ، كۇندەلىك قولقابىسىڭا دا قىزىقتى. بەكەر مە؟
― راس ايتاسىز. بۇنى مەن كەيىن ءبىلدىم، مەكتەپ جاسىنان وتكەن سوڭ ءبىلدىم. ءقازىر تەك وكىنەم.
― شىن وكىنسەڭ، ءالى دە جول كەسىلىپ قالعان جوق. لومونوسوۆ ون توعىز جاسىندا ون ەكى جاسار بالالارمەن ساباقتاس بولۋعا ارلانباعان. اقىرىندا الەمگە ءمالىم عالىم بولىپ شىقتى. گوركيي ءتىپتى مەكتەپسىز وقىپ، عالىم، جازۋشى بولدى. بۇل جاعىن كەيىنىرەك اقىلداسارمىز، ال قوعام جۇمىسىنان، مەملەكەت جۇمىسىنان نەگە قاشاسىڭ؟ سوۆەت وكىمەتى مالقار بولىس پەن شاكەن مىرزالاردى پايدالانىپ وتىر. سەن ولاردان الدەقايدا ساۋاتتى، سوۆەت الدىندا الدەقايدا بەدەلدى، سەنىمدى ەكەنىڭدى بىلەمىسىڭ؟
― ولاردان ساۋاتىم ارتىق ەكەنىن جاقسى بىلەمىن. بەدەلىم، سەنىمىم ارتىق دەي المايمىن. تاياۋدا اقمولادان ەرالين جولداس كەلىپ، سول كىسىگە بار ويىمدى ايتقان ەدىم. ەندى سىزگە ايتۋعا تۋرا كەلەدى...
الەكسەي قولىن كوتەرىپ، اماننىڭ ءسوزىن توقتاتىپ قويدى. وزەن جاعاسىنداعى بيىك شوقىنى ەتەكتەي ءجۇرىپ، بيىكتەي تۇسكەندە، جازىقتا جاتقان تالدى نۇرانىڭ تالاي جەرى كورىندى. ەل اياماي كەسە بەرگەن سوڭ، بۇرىنعى بىتىك تال سيرەپ قالىپتى، ارنانىڭ ءقايسىبىر جەرى مۇلدە جالاڭاش. انە ءبىر جالتىردا ەرلى-زايىپتى ەكى جاس بىرىنە-بىرى سۋ شاشىپ، سۋ ىشىندە ويناپ ءجۇر. ولاردىڭ ارجاعىندا شوق تالدىڭ تاساسىندا، قۇم ۇستىندە كۇنگە ارقاسىن توسەپ ەكەۋ جاتىر، ۇستىندە تەك شتاندارى عانا بار. مىنا جاقتا، وزەن جاعاسىندا وتىرعان تابۋنششيكتەردىڭ، قوس قاراشا ۇيلەرىنەن شىعىپ، ءبىر توپ جاس گارمونداتىپ، بيلەپ، اندەتىپ كەلەدى. پوسەلكە ورتاسىندا، كەڭ الاڭداعى شەركەۋ وسى شوقىدان وزگەنىڭ بارىنەن زور، الىستان كورىنەدى، قوڭىراۋىنىڭ داۋسى الىسقا كەتىپ تۇر. پوسەلكە شەتىندەگى بەسىكتەي عانا، قامىس شاتىرلى قوجالاق ماسكۇنەم شودىردىكى. قوڭىراۋ داۋسىنان اسىپ، وسى ۇيدەن اششى داۋىستار، جانجال ەستىلەدى. ورىس جەكسەنبىسى بۇگىن بارىنشا قىزۋ. الەكسەي فەدوروۆيچ كوك كويلەگىنىڭ قيسىق جاعاسىن اعىتىپ تاستاعان، قارا كارتۋزى قولىندا، جۇمىر جىبەك بەلبەۋىنىڭ سالپىنشاعىن ساۋساعىنا وراي تۇرىپ، ءباpiن كوزىمەن بولجاپ ءوتتى. وڭىندە وزگەرىستەر بار. قايقىلاۋ بىتكەن قوماقتى مۇرنى وقتا-تەكتە ورەسكەل قوزعالىپ، مىرىس ەتەدى. تەرەڭدە جاتقان كىشىرەك تۇز كوزى بىرەسە كۇلىمدەپ بەرى شىعادى، بىرەسە قوزعالماي كىشىرەيە، تەرەڭ ارناسىنىڭ تۇبىنە كەتەدى. كورىنىستىڭ ءبىرىن ۇناتىپ، ءبىرىن ۇناتپاي تۇرعانى بايقالىپ-اق تۇر. تابۋششيك ۇيىنەن شىعىپ، گارمونداتا كەلە جاتقان جاستاردىڭ ەڭ الدىندا ويناقتاپ كەلە جاتقان ەكى جاستى كورگەندە، الەكسەيدىڭ دە كوزى ويناقشىپ بەرى شىقتى. جاستىڭ ءبىرى ― قازاق، ءبىرى ― ورىس. قازاق جاسى ورىس چاستۋشكاسىن ايتىپ، بيلەپ بەرگەندە، ورىس جاسى “قارا تورعايعا” كادىمگى قازاقشا شىرقاپ بەرەدى.
― قاسەننىڭ ءىنىسى! ― دەپ، قازاق جاسىن قولىمەن نۇسقاي كۇلىمدەپ قويدى دا، الەكسەي سويلەپ كەتتى. — قاسەندى ءوزىنىڭ قازاعى قارالاپ، جيىرما جىلعا كەستىردى. ال ءبىزدىڭ پوسەلكە تاياۋدا سحود جاساپ، ءبىر اۋىزدان «جاقسى كىسى» دەگەن قاعاز جىبەردى.
― ويپىر-اي، جاقسى بولعان ەكەن! — دەگەن اماننىڭ بەتىنە قان ويناپ شىعا كەلدى.
― سونىڭ ءىنىسى اناۋ قارا بالاعا، كوپ ورىستىڭ ىشىندە وسكەن coڭ، ورىستان كوپ جۇعىپتى. ەرتەدەن كوپ قازاقتىڭ ورتاسىندا وتىرعان ءبىزدىڭ پوسەلكەگە دە قازاقتان كوپ جۇققان. تامىر، تانىس، ساۋدا-ساتتىقتان باستاپ، دوستىق دارەجەسىنە كوتەرىلگەن قازاق پەن ورىس تولىپ جاتىر. ەكەۋمىزدىڭ اكەمىز ءپىرادارلاۋ. ءدىنى، قۇدايى باسقالىعىنا قارماستان، سول ەكەۋىنىڭ ەرتەدە دوستاسۋ تاريحى قانداي ادەمى! مەن بۇنىڭ ءبارىن ەسكە تۇسىرگەندە، ەڭبەكشى ادام، ەڭبەكشى حالىق ءبىرىن ءبىرى ەڭبەك ۇستىندە، تىرشىلىك كۇرەستەرى ۇستىندە جاقسى تانيدى دەمەكپىن. ءبىز جاقسى تانىسپىز با وسى؟
امان جىميا ءبىر كۇلىپ الىپ قايىردى جاۋاپتى:
― ول نە دەگەنىڭىز! مەن ءسىزدى جاقسى بىلەم. قاتتى سەنەم.
― قانشا بىلەتىنىڭدى كەلەشەك كورسەتەر. ءبىراق سەن مەنى بىلگەن دارەجەدە، مەن دە سەنى بىلەتىن شىعارمىن، ۇستازدىعىم بار عوي، — دەپ، الەكسەي فەدوروۆي تە ءبىر جىميىپ قويدى. — سەنگەن ەكەنسىڭ، اشىپ ايتايىن. ەرالينگە نە ايتقانىڭ ماعان ءمالىم. سوندىقتان تىڭدامادىم. ونى ساعان كەزىكتىرگەن مەن بولاتىنمىن. ول قايتارىندا ءبارىن ايتتى ماعان. سەن بويىڭا دارىتپاپسىڭ. سوندا اڭشىلىقپەن وتپەك پە ءومىرىڭ؟ جۇيرىك ات، جۇيرىك تازى، سۇلۋ قىز — ءبارى جاقسى. تەك سونىمەن قالىپ قويساڭ — ءبارى جامان.
― جوق، ەندى ونىمەن قالا المايمىن! — دەدى امان. وسى ءسوز ءدال كومەيىنە كەلىپ، كەپتەلىپ تۇرعانداي، اۋزىن اشقاندا اتىپ شىقتى. — قاراپ ءجۇرىپ سوتتالعانشا، قىرقىسىپ ءجۇرىپ سوتتالايىن. ولار سوتتاتپاي قويمايدى...
الەكسەي فەدوروۆيچ اماننىڭ جۇزىنە بايىپتاي قاراپ الدى دا، قولىن ۇسىندى. ول قولىن بەرگەن كەزدە باۋىرىنا تارتىپ، اۋزىنان ءسۇيدى.
― جولىڭ بولسىن! راس، ولار ايامايدى! — دەدى سونان كەيىن. — قالقانى ءولتىرىپ جىبەردى. قاسەن سياقتىلاردى وتىرعىزىپ ءجۇر، اۋىل كەدەيىن ەزۋدە. ءبىراق سەن سياقتىلاردى باسۋ وڭايعا تۇسپەس ولارعا. نە ىستەيدى ساعان؟!
بۇلار ەندى قايتا جۇرە اڭگىمەلەسىپ، ۇيگە جەتكەندە عانا ساياسي تاقىرىپتان شىقتى. ءالجان مەن شودىردىڭ دا ساۋداسى بىتكەن ەكەن. ءالجان مۇرتىن سيپاپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. جەلقوم ەرى شودىردىڭ اربادان بۇزىلعان قاراگەرىنىڭ ۇستىندە.
― ءبىر پۇت ۇن، ءبىر پۇت بيداي ۇستەۋ الدىم. شالعى شاپقاندا شايناما كەرەك! — دەپ سىبىرلايدى امانعا.
كۇن كەشكىرىپ قالىپتى. تاماق ىشە سالا جۇرۋگە قامداندى ەكەۋى. ءالجان ەكى پۇت استىعىن ارتىنا تەڭدەي، اتىنا قونعاندا الەكسەي ەكى بۋما كىتاپ اكەلىپ اماننىڭ ارتىنا سالدى.
― Taپ كۇرەسىنە قۇرالسىز شىقساڭ، جەڭىلەسىڭ، — دەدى بۋمالاردى قانجىعاعا بايلاسىپ جاتىپ. — بۇل — «نارودنىي ۋنيۆەرسيتەت نا دومۋ» دەگەن جۋرنال. وقى. وسىنى وقي بەرسەڭ، ۋنيۆەرسيتەتتى ۇيدە بىتىرەسىڭ.
پەسيكتەرمەن شۇرقىراسا قوشتاسىپ، قورادان شىقتى ەكەۋى. قانجىعالارى توق، قاباقتارى كوتەرىڭكى، اتتارى مىقتى، شىعا سالا بۇلاڭداتا جونەلدى.
― الەكسەيمەن كوپ سويلەستىڭ عوي. نە ايتادى؟ — دەدى ءالجان.
― مالقار مەنى سوتتاتقالى جاتسا كەرەك. سونى ايتادى.
― ويپىر-اي، شىن با؟!
― شىن. شوگەلدەن كەك بەستىنى تارتىپ العاندا ماقتاپ، ماقتانىپ قالىپ ەدىڭىزدەر. اقىرى وسى بولدى.
― ويپىر-اي، اگار مىناۋ شىن بولسا، مالقاردىڭ ءوزىن ءبىر يتشە تەپكىلەپ، مەن-اق سوتتالايىن. سەن كورىنبە، قاراعىم، دەرەۋ اقمولاعا كەت، ىزدەن.
― قورقىپ، ەشقايدا كەتە قويماسپىن. وپ-وڭاي سوتتالا دا قويماسپىن. تاۋەكەل، ءتۇستىم تارتىسقا!
ءىى
“ماقاش قورىعىن” وننان اسا اۋىل قىستايدى. قىستاۋلار قورىقتى ورتاعا الا، ءتورت جاعىنان بىردەي قورشاپ وتىر. ورتاداعى كەڭ جازىققا، جوعارعى تاۋلاردان شىعاتىن تالدى وزەنى قار سۋىن جيناپ اكەلىپ قۇيادى دا، ءوزى تارتىلىپ قالادى. سۋ قاتتى تاسىعان جىلداردا ۇزىنى جەتى-سەگىز، كولدەنەڭى بەس-التى شاقىرىمعا سوزىلعان قورىقتىڭ سۋى يۋن ايىنا دەيىن جاتادى. بۇنداي جىلدارى شابىن ات بويى وسەدى. كوپەنە مەن كوپەنە اراسى ەسىك پەن توردەي، شوشاق، مايالار اراسى ارقان بويى عانا بولادى. سونشاما مولشىلىقتا ازعانتاي مالىنا ازىق جيناپ الا الماي، قىستى كۇنى ەلدەن ءشوپ سۇراپ جۇرەتىن قىربايلار دا تابىلادى. مالدى جايىپ ادەتتەنگەن قازاقتىڭ كوبى قولعا ۇستاپ باعۋعا كونە الماي، كونبەي تاعى قويماي، دەل-دالدا جۇرگەندە، شاكەن مىرزا قورىقتىڭ ءشوبىن قىرىپ تاستايدى.
شابىن بيىل ەرەسەن بىتىك. ءار اۋىلدىڭ پىشەنشىسى جىلداعى ءوز قومسىنا قونعان. پىشەنشىلەر جايلاۋدا قالعانداردا الدەقايدا كوپ. جايلاۋدا تەك داۋلەتتىلەر قالدى، كەدەي ورتاشالار قىستىڭ قامىمەن پىشەنگە، قورا ماڭىنا كەلدى. كەيىنىرەك كەلگەن ءالجان تاڭەرتەڭنەن بەرى كوك-اياز قايىس شاركەسىن بۇتىندەپ، بىرەسە ەسكى، جىڭىشكەرگەن كەتىك شالعىسىن قايراپ، ايەلى وعان ەسكى قاپتان بايپاق تىگىپ، ەكەۋىندە دە دامىل جوق.
قاراقۇرىم جىرتىق ءۇيدى كۇن ىستىعى كەۋلەپ العان، تۇنشىقتىرىپ بارادى. جىلىنى سۇيەتىن جىلان دا ىستىقتان قاشىپ قارا شۇبار، سارى باس بىرەۋى سۋماڭداي كىردى ۇيگە. ەشكىم بايقامادى. ۇيىقتاپ جاتقان بالانىڭ اياق جاعىن الا و دا جاتتى دوڭگەلەنىپ. تۇنشىعىپ تۇرعان دۇنيەدە تەك شەگىرتكەلەر عانا سايراڭداپ ءجۇر: سەكىرىپ ءجۇرىپ سىزعىرادى، كوپ سىزعىرىق قوسىلىپ، وزگەشە ءبىر ءۇن قۇرادى. سول ءۇن ۇزاقتى كۇن پىشەنشى اۋىلدىڭ قۇلاعىنان ءبىر كەتپەيدى.
― شۋلاۋىن قاراشى! — دەدى ءالجان. — وسى بيشارالاردىڭ قوسىلىپ ءان سالعانى ما، جىلاعانى ما؟ ايتەۋىر، ىستىقتا ۇندەرى ۇدەيدى، باسقانىڭ ءۇنى باسەڭدەيدى.
ايەلى بۇل سەزىن ءسوز ەكەن دەمەدى. بايپاقتى تىگىپ، جاماپ، قونىش باۋىنا دەيىن تاعىپ بولعان سوڭ:
― ءما، — دەپ تاستاي بەردى. — كيىپ كورشى.
ءالجان كيىپ كوردى. ءداپ-دال ەكەن.
― جارايدى. بۇعان نە ءسان كەرەك!..
― ۋايىمسىز-اۋ! — دەدى ايەلى. ۋايىمسىز دەسە، دەگەندەي. كۇيەۋى جۋىقتا اشۋلانبايتىن، اسىقپايتىن، تارىقپايتىن كىسى. وعان كەيبىر قۇنتسىزدىعى قوسىلعاندا، ايەلى شىداماي، سويلەپ تاستاپ وتىرادى. كۇيەۋىنىڭ زاۋەدە اشۋى كەلە قالسا، ادەيى تۇرىپ بارىپ قامشىسىن الاتىن دا، ايەلىن كويلەگىنىڭ ەتەگىنەن ءبىر سالىپ قالىپ، قامشىنى ورنىنا قايتا ءىلىپ قوياتىن. بۇل جولى ايەلىنىڭ ءجۇزى جايدارى. ويتكەنى كۇيەۋى پوسەلكەدەن تاياۋدا كەلدى، ەكى پۇت استىق اكەلدى. ءۇي ءىشى تەگىس كوڭىلدى. سوندىقتان وتە اۋىر ءسوزدىڭ ءوزىن قايىسپاي سويلەستى بۇلار. ايەلى:
― بيىل قايدا قىستايمىز؟ — دەگەندە، كۇيەۋى:
― بىرەۋدىڭ ءبىر بوساعاسى تابىلار، — دەپ شاركەنىڭ تاسپاسىن تارتا ءتۇستى.
ەكەۋى قوسىلعالى بەس-التى جىل ءوتتى، ءالى باسىبايلى باسپانا جوق. جىل سايىن بىرەۋدىڭ ءۇيىنىڭ ءبىر جاعىن سۇراپ قىستاپ شىعادى. كۇل توكپەگەن اۋىلى كەمدە-كەم. ايەلىنىڭ ارمانى، جەردەن قازىپ السا دا، قىستى كۇنى بەلگىلى ءبىر ىنشىگى بولۋ. سونى اۋزىنان تاستامايتىن. ءقازىر تاعى ايتتى:
― وسىلاي وتەمىز بە؟ الدە «مىناۋ ۋايىمسىزدىق قىسقى پاناسى» — دەگەندى ەسىتەمىز بە؟
― ءۇيدىڭ باسىن قالقايتۋ قيىن ەمەس. جاباتىن اعاش، ەسىك، تەرەزە قينايدى عوي. تەگىن ەشكىم بەرمەيدى. ساتىپ الۋعا اقشا قايدا؟
― سەرىكجان ەرجەتكەنشە شىدايمىز دا. سول امان بولسا، ءبارى تۇگەل.
― ءيا، سول جامانعا ءومىر بەرسىن دە. اينالايىن-اي، تاناۋى تەرشىپ، ءبىر كەنەلدى-اۋ نانعا!
― «ۇلكەن بولعاندا مەن سەندەردى اسىرايمىن. ناندى مەن كوپ قىلىپ ءۇيىپ قويام!» — دەيدى ماعان.
― ماعان، ەندەشە: «امان اعاتايداي ورىسشا وقيمىن، شاشىمدى بىلاي قايىرام» — دەيدى. ءتىرى بولساق، سەنى وقىتۋعا بارىمدى سالارمىن-اۋ! شوقىنىپ كەتسەڭ دە، ورىسشا وقىتارمىن-اۋ!
― قويشى، ناعىلاسىڭ جامان ءسوزدى! قۇلىنىم ءتىرى بولسا، بىرەۋ قۇرلى كۇن كورەر، — دەپ ايەل ۇيىقتاپ جاتقان بالانىڭ قاسىنا كەلە بەرە:
― استاپىراللا! — دەدى دە، كەيىن اتىپ كەتتى. — جىلان! — ءالجان وت باسىنداعى شىمشۋىردى الا سالا جەتىپ بارعاندا، جىلان ويانىپ، تۇرا جونەلدى.
― ولتىرمە، ولتىرمە! — دەپ، قولىنان ۇستاي الدى ايەلى. — اق قۇيىپ شىعارايىق.
ولتىرمەي، قازاق ىرىمى بويىنشا، اق قۇيىپ شىعاردى. جىلاننىڭ ءدال قاسىندا جاتىپ امان قالعان بالانى ەكەۋى كەزەك ءسۇيىپ، ءومىر-جاسىن ۇزارتىپ جاتىر، باق-داۋلەتتى باسىنا قوندىرىپ جاتىر...
ىستىق قايتا باستادى. كۇن ەڭكەيىپ بارادى. ءالجان ءبىر اياق ايراندى تاستاپ الىپ، شالعىسىن يىعىنا سالا، شابىنعا بەتتەدى. ايەلى ۇيدەن شىقپاي ەستىرتە سويلەپ جاتتى وعان:
― سەرىكجاندى قاسىما الىپ، ۇلكەن اۋىلدىڭ قىستاۋىنا بارام. الابوتا جۇلام، ساقار قايناتىپ الام... .
ءالجان جاياۋ جونەلدى. كۇن اپتابى قايتقانىمەن، ءالى دە ءبىرسىپىرا ىستىق. باراتىن جەرى ەكى شاقىرىمداي. شابىن ىشىندە سونا كوپ. سونا جارادى، — دەپ جالعىز اتىن مىنبەدى. باسىنa كۇننەن، ماسادان قورعاپ ورامال بايلادى، جالعىز اسپاما ەتىگىن اياپ اياعىنا قايىس شاركە كيدى. قاپتان ىستەلگەن بايپاق، ەسكى كەنەپ كويلەك، ەسكى قول شالعى... بار كەدەيلىك ءبىر ءوزىنىڭ بويىنان تابىلادى. قالىڭ شابىننان بىردە توبەسى، بىردە كەۋدەسى كورىنىپ، باتىپ-شىعىپ بارادى. ىزىڭداعان كوپ ماسا قورشاپ العان، قولىمەن جايپاسا دا، بولماي تۇنشىقتىرا تالاپ بارادى. ءبىر كەزدە اياق استىنان شۋ كوتەرىپ، ارالار انداپ قويا بەردى. ءدال ۇيانىڭ، ۇستىنەن تۇسكەن ەكەن. ءالجان ەندى شىن ساستى. ساسسا دا، بالدى تاستاي قاشقان جوق، الا قاشتى. قارىنداعى جامان شەكپەنىن بۇركەنىپ الىپ، بۇكجەڭدەي جۇگىردى. شەكپەن سىرتىنان قادالعان كەيبىر ينە تۇمسىقتاردان شەكپەنگە ارقاسىن ۇيكەلەپ قانا جانى قالادى. دەگەنمەن، بالىن الدىرعان ارالار امان جىبەرمەدى. دەنەسىنىڭ ءار جەرىن تومپيتىپ دىزىلداتىپ جىبەردى. ءالجان قۇتىلىپ شىققان سوڭ، القىنىپ، تەرى سورعالاپ وتىرسا دا، بالدان كوزىن الماي سويلەپ وتىر:
― شىركىننىڭ بەينەتقورى-اي، شەبەرى-اي! شەكىلدەۋىكتىڭ ۇياسىنداي شىپىرلاتىپ ۇيا جاساعان! ءدامىن تاتايىن دا، سەرىكجانعا اپارىپ بەرەيىن...
بالىن وتە ۇقىپتى ۇستاپ ورنىنان تۇرعان ءالجاننىڭ كوزى سىزدىققا ءتۇستى. ونىڭ دا باسىندا ورامال، قولىندا شالعى، سەرمەپ بارادى. سەرمەۋى شاپشاڭ دا، سىلبىر دا ەمەس، دەنەسىن اسەم ۇستاپ، بىركەلكى ىرعاق، قارقىنمەن سىدىرتىپ بارادى. سىزدىق — شالعىشى جىگىت. اپ-ارىق، سىپ-سيدا بولىپ الىپ، سول قالپىنان كەشكە دەيىن تانباۋعا بار. ايەلى كەشە شابىلعان ءشوپتى جيناپ، كوپەنەلەپ ءجۇر. قازاق ايەلدەرىنىڭ ىشىندە، ورىس ايەلدەرىنشە، كۇيەۋىنە ەرىپ، شوپكە شىققان سول عانا. ويتكەنى ءشوپ شابۋدى بۇل جاقتىڭ قازاعى ەركەك جۇمىسى دەپ سانايدى.
― يت-اي، جاستىڭ شارۋاقورى-اۋ! — دەپ، ءالجان انادايدان سۇيسىنە-سۇيسىنە، سىزدىقتىڭ قاسىنا كەلدى.
― ىسكە ءسات! جۋساتىپ سالىپسىڭ عوي.
― الجەكە، انالار ءسىزدىڭ مايەككە ەنىپ كەتكەن جوق پا؟
― ول كىمنىڭ ماشينەسى ءوزى؟!
― مىرزانىكى-اۋ دەيمىن. جىلپوس جاقىپ قوي انا جۇرگەن. سۇراپ العان عوي.
ءالجان جەبەلەي باسىپ جونەلدى. جىلپوس جاقىپپەن مايەگى شەكتەس بولاتىن. بۇنىڭ مايەگىنىڭ ەڭ ءبىر قالىق جەرىنە سۇعىنا ەنىپ، ەكى جول تارتىپتى دا، مايەگىنە قوسىپ الىپتى.
― بۇلاردىڭ قالاي! — دەدى ءالجان، اماندىقتى قويىپ، جاقىپ ات ۇستىندە، ماشينانىڭ الدىنان ءجۇرىپ باستاپ كەلەدى. قاسىندا ءىنىسى بار، و دا اتتا.
― نە قالايىن سۇرايسىڭ؟
― مەنىڭ مايەگىمە ەنىپ كەتىپسىڭدەر عوي؟
― سەندە مايەك بار ما ەدى؟ قاراكەسەكتەن ارقالاپ كەلىپ پە ەدىڭ؟
― جانىم-اۋ، قالاي-قالاي سويلەيسىڭ؟ ءبارى وزىڭە ءمالىم ەمسس پە ەدى؟ «مىنە، مەن ءۇي بولدىم» دەگەنىم قايدا؟ «ەكى قارانى اسىرايتىن، توقىمداي دا بولسا، جەر بەرىڭدەر، جيىرما جىلدان بەرى ءسىڭىسىپ كەتتىم، كىرمە دەمەڭدەر» دەگەندە اقساقال، قاراساقال بولىپ، وسى جەردى بەرگەنى قايدا؟ بۇل باياعى كوشىپ كەتكەن ءساتجاننىڭ جەرى ەدى عوي. بەس جىلدان بەرى مەن يەمىن. بۇگىن سەن يە بولماقپىسىڭ؟!
― كوپ بىلشىلداما! ەشكىمگە سوقامەن ءتىلىپ بەرىلگەن جەر جوق ءالى. بايقاماي، ءبىراز ەنىپ كەتسەم، سەن دە ارجاعىڭا ەنە سال. ءشوپ جەتەدى بيىل.
― تۇمسىعىڭدى ءبىر ەنگىزىپ العان سوڭ: بىلتىر شاپقانمىن، — دەپ ارعى جىلى تاعى شاپپاقسىڭ عوي. قوي، جاقىپ، مەن بالا ەمەسپىن! ەشكىمنىڭ جەرىنە ەنە المايمىن، ءوز جەرىمدى تاعى بەرە المايمىن.
― ەي، اش كوزىڭدى! بۇل كۇشتى كىم بەردى ساعان؟! ىسىك بار عوي وزىڭدە. ىسىگىڭدى باسايىن! — دەپ، جاقىپ سۇرلانا، اتىن تەبىنە جاقىنداي بەردى.
― جاقىنداما، جاقىپ! ايامايمىن! شالعى تيەدى ءبىر جەرىڭە!
― كورىپ الدىم وسىنىڭ شالعىسىن! تارت، باسا-كوكتەپ شابا بەرىڭدەر.
شالعىمەن جايپاپ، جولدى بوگەپ تۇرعان ءالجاندى تىڭداماستان، ءۇش اتتى پارلاي جەككەن ماشينا باسا-كوكتەپ كەلىپ قالعاندا، شەتكى اتتىڭ الدىڭعى اياعىنا ءالجاننىڭ شالعىسى ءتيىپ كەتتى. قان ساۋلاپ قويا بەردى. سول-اق ەكەن، باعانادان شىداپ وتىرعان ماشيناشى مالاي قازانقاپ سەكىرىپ ءتۇستى ماشينادان.
― سەن ەندى مىرزاعا سوقتىقتىڭ با؟ — دەپ، جۇگىرىپ كەلگەن بەتىندە قويىپ جىبەرىپ، مۇرتتاي ۇشىردى ءالجاندى. جاقىپ تا ىنىسىمەن جەتتى. كەلە-اق مىنە ءتۇستى ۇستىنە. انادايدان كورىپ قالعان سىزدىق ۇشىپ كەلەدى. ايەلى اۋىلدى حابارلاۋعا ۇشىپ بارادى...
امان بۇل كەزدە سىزدىقتىڭ ۇيىندە. قاسىندا ءىزباسار، نۇرعالي، جاناق، ءسادۋ بار. ءبارى كەدەي، باتىراق، ەتى ءتىرى جىگىتتەر. پوسەلكەدەن امان مۇلدە وزگەرىپ قايتقان. ەكى جۇمادان استى، ۇيدەن شىققان جوق، اتقا مىنگەن جوق. جاتۋعا، تاماققا بولماسا، ءوز ۇيىنە دە بارمايدى. وسى ءۇيدىڭ ءبىر جاعىنا دوڭگەلەك ستول قويىپ الىپ، الەكسەي بەرگەن «نارودنىي ۋنيۆەرسيتەت نا دومۋ» جۋرنالىنداعى لەكسيالاردى تاپجىلماي، كۇن ۇزىن وقىعاندا تويمايدى، تالمايدى. كەشكە وقۋعا شام جوق. وقۋدان بوساعان كەزدە جاستاردى، قۇربىلارىن جيناپ الىپ، ىلعي ساياسي تاقىرىپقا اڭگىمە سوعادى. Taپ كۇpەسi، تاپ ماقساتى دەگەن نە؟ قۇداي بار ما؟ شاريعاتتى كىم شىعارعان؟ ساۋاتسىزدىقتىڭ زيانى قانداي دەگەن سۇراقتاردى امان ءوزى قويىپ، مىسالدى وسى ورتانىڭ وزىنەن الىپ، ءوزى شەشىپ بەرگەندە، جولداستارى ۇستازىنداي تىڭداپ، ۇيىپ قالادى. بۇگىنگى اڭگىمەنىڭ اقىرى ۇلكەن ارىز بولىپ شىقتى. بەسەۋى بىردەي قول قويىپ، وسى ورتادان كوممۋنيستىك جاستار ۇيىمىن اشۋدى، ول ۇيىمعا وزدەرىن مۇشە ەتۋدى سۇرادى. امان سونىمەن قابات ەرالينگە ەرەكشە حات جازدى. بۇنى بەسەۋى عانا وڭاشا جينالىپ، ەسىكتى بەكىتىپ قويىپ، قۇپيا ىستەدى. قۇپيالارى بىتكەن سوڭ، ءۇمىت قۋانىشى بيلەگەن جاستار ازىلدەسىپ، ءتىپتى كوڭىلدى وتىر ەدى. دالادان ەستىلگەن اششى داۋىس ويران ەتتى كوڭىلدى.
― جيەن، قايداسىڭ!؟ قىرىلىسىپ جاتىر! ءالجاندى جابىلىپ ساباپ جاتىر!..
ۇيدەن جۇگىرە، ەلىرە شىقتى ءبارى.
― كىم؟ كىم؟
― قايدا؟ قايدا؟
― انە! جىلپوس جاقىپ ىنىسىمەن جابىلىپ، وعان قازانقاپ قوسىلىپ...
جىگىتتەر قىزىپ كەتتى. نۇرعاليعا دەيىن كىجىنىپ قالش- قالش ەتەدى. اشۋلى سوزدەر ەستىلەدى:
― بۇل جاقىپ بىرەۋدىڭ قانىن ىشپەي تىنبايدى!
― مىرزانى ارقالانىپ، كورىنگەنگە قامشى ۇيىرەدى!
― مازاق، قىلجاق، بىرەۋمەن بىرەۋدى اتىستىرۋ كاسىبى!
― ءجۇر، قوتانعا اكەلىپ، كەرىپ تاستايىق! ءبىر-اق كورەيىك سوتىن!
― سابىر، جىگىتتەر، سابىر، — دەپ، كوتەرىلگەن جاستاردى امان باسا بەردى. — كەرۋ قاشپاس. اۋەلى مەن بارىپ ءبىلىپ كەلەيىن. كەرەك بولسا، سودان كەيىن-اق كەرەرسىڭدەر.
بۇل سوزگە توقتاسا دا، تاراماي تۇرىپ قالدى جاستار. ءارقايسىسى جاقىپقا كىجىنىپ، توبەلەس سۇراپ تۇر. امان ءبىر اتقا مىنە سالا شاۋىپ كەتتى. ول كەلگەندە جاقىپتىڭ مۇرنى قاناپ، قارا مۇرتىنا دەيىن قان ەكەن. كانى ءالى تىيىلىپ بولماسا كەرەك، تاناۋىن كيىزبەن تىعىنداپ قويىپتى، مىڭقىلداپ سويلەيدى. بۇرىنعى شاپشاڭ، سۋماڭ ءتىلى جۋاسىپ قالىپتى. ءبىراق ۋى سول كۇيىندە كورىنەدى.
― جاقسى كەلدىڭ، شىراعىم! مىنە، يتتەرىڭ تالاپ تاستادى، — دەدى دە، تومەن قاراپ، سۇرلانىپ وتىرا بەردى.
― ەمىنىپ العان الاقانداي جەرىمدى تارتىپ العالى ۇشەۋى بىردەن جابىلىپ، ءولىمشى قىلىپ جاتقاندا مىنا سىزدىق كەلىپ ايىردى. ارا كىسى عوي، وسى ايتسىن، — دەدى ءالجان. تاياق جەسە دە، ەش جەرى كوگەرمەپتى، تالايى جوعارى تۇر.
― مەن ارا كىسى بولسام دا، ارالىقتا قالدىرمادى بۇلار! — دەپ، سىزدىق قىزىنا سويلەدى. — نە دەگەن سۇمدىق! كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، بىرەۋدىڭ جەرىن تارتىپ الماق! سوۆەت تۇسىندا مىناۋ، باياعىدا كەدەي سورلىنىڭ نە جانى جۇرگەن! اۋەلى قازانقاپ جۇگىرىپ كەلىپ ۇرىپ جىقتى. جىعىلعان كىسىنىڭ ۇستىنە مىنالار مىنە ءتۇستى. سودان كەيىن قازانقاپ توبەلەسكەن جوق. مەن كەلىپ، اراشالاي باستاپ ەدىم، ماعان سالدى جۇدىرىقتى...
جىلپوس جاقىپ شىداي الماي، سالبىراعان باسىن جوعارى كوتەرىپ الدى:
― ەي، جانىڭ شىققىر، اراشالاعان بولىپ، ءبىزدىڭ قولىمىزدى ۇستاي بەردىڭ عوي...
― ارينە، اراشاشى ۇرعان قولدى ۇستايدى. تۇرعان قولدى نەسىنە ۇستايدى؟ و زاماندا بۇ زامان، اراشاشىنى ۇرعان بار ما؟ شىنىمدى ايتايىن، سونسىن مەن ءالجانعا بولىسىپ كەتتىم. جاقىپ، جەڭىلىپ باراتقان سوڭ، پىشاق الا جۇگىردى. اراعا ەندى قازانقاپ ءتۇستى. پىشاقتى تارتىپ الدى. «قاي جاعىن، قويماساڭ، سول جاعىڭا مەن دە جۇدىرىق جۇمسايمىن!» — دەگەن سوڭ، ەكى جاعىمىز دا قويا قويدىق...
قازانقاپ پەن جاقىپتىڭ ءىنىسى شالعىعا ارانداعان اتتىڭ اياعىمەن اۋرە. قانىن اعىزباي، وراپ، بايلاپ ءجۇر. امان ات ۇستىندە. ءالى ءۇنسىز. ەكى كوزى قازانقاپتا. موينى ىشىنە ەنگەن، يىعى شىعىڭقى، باقا تاماق، كۇدىس قارا، مىنالاردىڭ قاسىندا ايۋ ءتارىزدى.
― وتاعاسى! — دەدى امان. سوندا عانا ول: «ءاۋ» — دەپ، ەبەدەيسىز دەنەسىمەن بۇرىلا قارادى. — مالعا جانىڭىز اشىعاندا، وزىڭىزبەن ءبىر كەزدە بىرگە ىستەگەن باتىراق ءالجانعا جانىڭىز اشىمادى ما؟ قولىڭىز كوتەرىلىپ، قالاي ۇرىپ جىقتىڭىز؟!
― ە، نەسى سولەكەت ونىڭ؟ — دەپ، كۇج ەتە قالدى قازانقاپ. داۋسى دا دەنەسىنە لايىق ەكەن. ولاق، وجار سويلەيتىن ومىراۋ كورىنەدى. — باتراق بولسا، قايتەيىن؟ مىرزانىڭ مالىنا سوقتىقپاسىن. ول ءالى تولەيدى بۇل اتتى.
«بار ءومىرىن شاكەننىڭ ەسىگىندە ەتكىزىپ كەلە جاتقان قازانقاپ اتى ءۇشىن وسىنى ىستەگەندە، يەسى ءۇشىن نە ىستەمەيدى؟ تاق كۇرەسىندە سۇيەنگەن جالشىنىڭ ءتۇرى مىناۋ بولسا، نە وڭدىرادى؟ ءدال مىناداي جالشىنىڭ باسىنا، بۇرعىمەن تەسسەڭ دە، تاپ ساۋلەسى ەنبەس!» — دەگەن ويىن امان سىرتىنا شىعارعان جوق. ناداندىق كۇيىنەن ءبىر تۇرشىگىپ قالدى دا، ءوز بايلاۋىن ايتتى:
― وزدەرىڭىز باستاپ، وزدەرىڭىز اياقتاعان ەكەنسىزدەر. ەندى تاراۋ كەرەك. جۇمىستان قالماڭىزدار.
― شىراعىم، سوندا قان توگىپ، تالاسقان جەردىڭ تۇگى كىمدىكى بولعانى؟ — دەپ، جاقىپ زىلدەنە سويلەي، ورنىنان تۇردى.
― كىمدىكى بولسىن؟ بۇرىن كىمدىكى بولسا سونىكى بولادى دا.
― جارايدى، بيلىگىڭە بولايىن! ەندى ءبارى تۇسىنىكتى. ايتاقتاي بەر ءيتىڭدى. يت يەسىن ارقا تۇتادى.
ءوز سوزىنەن كەيىن جونەلە بەرگەن امان، مىنانى ەستىگەندە، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الدى. جاقىپپەن شايىرمال سوزگە كەلگەن ەمەس-تى. قايتا ونىڭ مىسقىلى كوپ، بىردە اششى، بىردە ءتاتتى، ورامدى ءتىلىن قىزىق كورەتىن، سىيلايتىن. تەك بيىل عانا كوڭىلى سەكەم الا باستادى. «جاقىپتىڭ ءبىر ۇرتى ماي، ءبىر ۇرتى قان» — دەگەندى جۇرت كوبىرەك ايتىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە شاكەننىڭ ۇيىندە قىمىزعا قىزىپ وتىرىپ، تاۋكەنى قىلجاقتاسا دا، “لەنين ولسە، دۇنيە قاراڭ قالار دەپ پە ەدىڭ؟” ― دەگەنى اماننىڭ ىشىندە ءبىر تۇينەك بولىپ قالدى. سوندىقتان جاقىپتىڭ جاڭا قىر كورسەتە سويلەۋىنە شىداماي، بۇنىڭ، دا سايتانى كەلە قالعان-ەكەن:
― ولار مەنى ەمەس، سوۆەت وكىمەتىن ارقا تۇتادى! — دەدى، ءوڭiن سۋىتىپ. ― ال ءسىز كىمدى ارقا تۇتىپ ءجۇرسىز؟! كىمگە قىر كورسەتىپ تۇرسىز؟! بايقاڭىز، تىم سوقتىعا بەرمەڭىز كەدەيگە شوق تايلاقتاي بولاسىز ءبىر كۇنى!
جاقىپ جاۋاپ قايىرماستان، اتىنا ءمىندى. قاسارىسىپ، ءسوز، مىنەز تالاستىرۋعا باتىلى جەتپەدى. ويتكەنى از اتانىڭ، تومەن اتانىڭ بالاسى. داۋلەتى شاعىن. تەك ءوزىنىڭ پىسىقتىعىمەن شاكەن مىرزانىڭ قولتىعىنا كىرىپ الىپ، بىرەۋ مەن بىرەۋدى، ءبىر ەل مەن ءبىر ەلدى، ەسەبىن تاۋىپ، اتىستىرىپ جۇرەدى. ەل ءىشى تيىش بولسا، وعان ەشتەمە تۇسپەيدى، جۇمىسسىز قالادى. جاتىپ ءىشۋدى داۋلەت كوتەرمەيدى. ەڭبەك ىستەۋگە ادەتتەنبەگەن، موينى جار بەرمەيدى. سوندىقتان قۋلىق، سۇمدىقتان بەزۋ تۇگىل، ابدەن شەبەرلەنىپ بارادى. ءقازىر ءوز اۋلىنا قاراي تۇرا جونەلسە دە، بىلاي شىعا، تۋرا جايلاۋعا، مىرزانىڭ اۋلىنا تارتتى. بەتىنىڭ قانىن جۇماق تۇرسىن سۇرتكەن جوق. تۇتاتام دەگەن وتىنا سول قاندى تامىزدىق ەتپەك. جايلاۋعا نامازدىگەر شەنىندە جەتتى.
ەل ازايعان سوڭ، جايلاۋدىڭ قىزىعى دا ازايىپتى. ون - ون بەس اۋىلدان قالعان ەكى-ۇش اۋىلدىڭ عانا جۇرناعى كورىنەدى. ونىڭ ءوزى قونىس اۋدارىپ، ءبىر تابان قىستاۋعا تاقالا، اششىلى وزەككە كەلىپ قونعان. مىرزا اق ءۇيىن جيناپ قويىپ، قوڭىر ءۇي تىگىپ وتىر. ادام از. دۋىلداسىپ، توپ-توبىمەن ءۇي قىدىرىپ، قىمىز ءىشىپ جۇرگەندەر جوق. مالشىلار، مالدى قارتتار عانا قالعان. وزگە ەڭبەك ادامىنىڭ ءبارى پىشەندە، قىستاۋ ماڭىندا، ەرتەڭ قىلىشىن سۇيرەتىپ كەلەتىن قىسقا قارسى قام جاساپ ءجۇر. جاس كەزىڭدەي قىزۋ جايلاۋ، قىزۋى باسىلعان قۇبا كوڭىلگە ۇقساپتى ەندى.
بۇل مەزگىلدە قوناق، جولاۋشىلار دا سيرەگەن. شولپاننىڭ كوڭىلى قۇلازىپ، جان-جاققا قارانىپ دالادا ءجۇر. تەك ەسەپ قىزىعىنا تۇسكەن مىرزا ۇيدە، كنيجكالارىنا قاراپ، شوتىن قاعىپ قويىپ، وزىمەن-وزى بولىپ وتىر.
― اعاجان كەلە جاتىر! — دەپ، جۇگىرە ەندى شولپان. ءىشى پىسىپ، قوناق ساعىنىپ قالعان ەكەن. قۋانعاننان ءمولدىر كوزى كۇلىمدەپ، جۇقا تاناۋى قوزعالىپ كەتتى. مىرزانىڭ اتىنان ءسوز ايتا بارىپ، ءبىرىنشى تانىسقان، ودان كەيىن مىرزاعا ەرە بارىپ، الىپ قايتىسقان جاقىپ جات ەلگە كەلگەن جاس شولپانعا مىرزادان سوڭعى ەڭ ىستىق، ەڭ جاقىن ادام. سوندىقتان ونىڭ اتىن اتاماي، اعاجان دەيدى. اۋزى-مۇرنىنا قان قاتىپ، جاقىپ كىرىپ كەلگەندە، شولپان شوشىپ، ۇشىپ تۇردى ورنىنان. مىرزانىڭ دا قاعىپ وتىرعان شوتى قالىپ قويدى. اڭىرىپ قالدى.
― نە بولدى، جارقىنىم؟!
― جاي. اتىم ءسۇرىنىپ كەتىپ، جەر سۇزە قۇلاعانىم. جۋىپ تاستايىنشى.
مىرزا ۇلكەن الا كوزىمەن تەسىلە ءبىر قاراپ ءوتتى دە:
― ىشتەمە ەتپەس، — دەي سالدى. سەنگەن جوق. جاقىپتىڭ ۇلكەن سىردى وزىنە عانا وڭاشا ايتاتىنى ءمالىم. شولپان سابىن اكەلىپ، سۋدى قولىنا ءوزى قۇيىپ، جۋىندىرىپ تۇرىپ:
― تايماس، ساماۋىر قويىپ جىبەرشى! — دەدى دالاداعى تايماسقا.
جاقىپتى جۋىندىرىپ بولىسىمەن:
― شاي قايناعانشا ىشە تۇرىڭىز، — دەپ، ءبىر شارا قىمىز اكەپ ۇسىندى. مىرزا اماندىقتان كەيىن شارۋا جايىن سۇراي باستادى:
― ءبىزدىڭ پىشەنشىلەرگە سوقتىڭ با، قانشا شاپتى ەكەن؟
― ءوز مايەكتەرىڭىزدى ءبىتىرىپتى. ەلۋ شوشاق سالىپ تاستاپتى. جىگىتتەرىڭىز: «بيىل ەلدىڭ جەرىن شاۋىپ، ماشينا اقىسىنان كەمى ءجۇز شوشاق تۇرعىزامىز» — دەپ وتىر.
― ءقازىر كىمنىڭ جەرىن شاۋىپ ءجۇر؟
― ءبىر ماشينەنى كەشە بوداۋبەك اكەتكەن. وعان ءبىر كۇن شاپقاندا، سىزگە ەكى كۇن شاپپاق، قازانقاپ ماشينەسىن ەرتەڭ جىلقىبايدىڭ مايەگىنە سالماق.
― ماشينەلەر بوگەلمەي ءجۇر مە؟
— قايدان بوگەلسىن! ءسىزدىڭ ماشينەلەر جاڭا عوي. ءابىل، اقىنجاندار پىشەنگە شىققالى جيىرما كۇن. ماشينەلەرى ءبىر كۇن جۇرسە، ون كۇن تۇرادى. شىقىلداتىپ جاتقانى.
― ءوزىڭ شەبىڭدى شاۋىپ الدىڭ با؟ ايتقامىن قازانقاپقا.
― جوق، ءالى، — دەپ كۇمىلجىدى جاقىپ. قىمىزىن ءىشىپ بولعان سوڭ، مىرزانى ىمداپ تىسقا الىپ شىقتى. اۋىلدان ۇزاڭقىراپ كەتىپ وتىردى ەكەۋى.
― ايتشى كانە، نە بولدى؟
― ايتايىن. ادەيى ايتقالى كەلدىم. بۇگىن ءسىزدىڭ ماشينەنى شارىن سالىپ ەدىم، ءشوپ قالىڭ عوي، مەجە كورىنبەيدى، ءالجاننىڭ مايەگىنە بولماشى عانا ەنىپ كەتىپپىن. سول-اق ەكەن، ءالجان ىسىنە كەلىپ، ماشينەدەگى ءسىزدىڭ ءبىر اتتىڭ اياعىن شالعىمەن ورىپ جىبەردى. ونىڭ سوڭىنان سىزدىق كەلىپ، ەكەۋى قوسىلىپ، مەنىڭ اۋزى-باسىمدى قان جالاتتى. جاڭاعى قان سول. اگار قازانقاپ بولماسا، ەكەۋى ءتىپتى ءولتىرىپ جىبەرەتىن.
― ياپىر-اۋ، قالاي جەلىگىپ ءجۇر؟ مومىن ەدى عوي بۇلار!
― جەلىكتىرۋشى بار. تاياق جەپ، مۇرنىمنان قانىم سورعالاپ وتىرعاندا، القىنىپ امان شاۋىپ كەلدى. انالارعا: “ بۇلارىڭ قالاي؟” دەۋدىڭ ورنىنا، ماعان سازارىپ: «سەن كىمدى ارقا تۇتىپ ءجۇرسىڭ؟ سوقتىقپا كەدەيلەرگە، شوق باسقان تايلاقتاي بولارسىڭ!» — دەدى. وسى ءسوزىمنىڭ ءبىرى بەكەر بولسا، اناۋ باتىپ باراتقان كۇنمەن بىرگە باتايىن.
― امان دا وسىلاي ما ەدى؟!
― ءاي، مىرزا-اي، سەنگىشسىڭ-اۋ! قۇداي وسى پەيىلىڭە بەرگەن شىعap. ول جىگىت انادا ەرالين كەلىپ كەتكەن سوڭ-اق بۇزىلعان. ودان كەيىن شوگەلدى ۇرىپ، شوقتىعى كوتەرىلدى. پوسەلكەگە بارىپ الگى ءبىر اشاددى ورىس مۇعالىمىنەن ساباق الىپ قايتقان سوڭ، مۇلدە قۇتىرىپ كەتتى. ءقازىر ونىڭ ماڭىندا كۇندە جيىن، كۇندە سىبىر. اقىماق، ەسەر جاستاردى جيناپ الىپ: “قۇداي جوق” دەپ ۇيرەتەدى. استاپىرالدا، نە ايتارسىڭ بۇعان! «جاۋىڭ — باي»، «بايدىڭ مالى — مالايدىڭ كوز جاسى» دەپ ۇيرەتەدى. وسىنىڭ ءبىرى وتىرىك بولسا، اناۋ باتقالى باراتقان كۇنمەن بىرگە باتايىن! ءدال بۇگىن بەس كىسى قول قويىپ، اقمولاعا ارىز جىبەرمەكشى. جىبەرگەن شىعار. وسى ورتادان كومسومول اشەيكەسىن اشپاق.
― ونى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەدى شاكەن. باعانادان بەرگى سوزگە، «ءبارى وزىمە ءمالىم» دەگەندەي، بويىن كەڭ سالىپ وتىر ەدى، مىنا سوزدەن ءبىر جيىرىلىپ قالعانداي بولدى. جاقىپ سونى سەزە قويىپ، باسىن تاقاپ، سىبىرلاي:
— ءبىزدىڭ جامان ءسادۋ ايتىپ كەلدى! — دەدى دە جىمىڭ ەتتى. — ارىز بەرگەن بەسەۋدىڭ ءبىرى سول. بۇدان كەيىن ولار جالشىلاردى، كەدەي، ورتاشالاردى بايعا قارسى قوياتىن تاعى دا ءبىر ۇيىمدار اشپاق. ايتەۋىر، پالەنى قوزداتىپ جاتىر. مالقاردىڭ ۇستىنەن ارىز جاۋدىرىپ، اياعىنان الىپ، وسىنداي اشەيكەلەرى مازاسىن كەتىرىپ جۇرگەن جوق پا؟ سول پالەنى مىنە بىزگە امان اكەلدى. ءالجان، سىزدىقتار بۇگىن مەنىڭ توبەمە شىقسا، ەرتەڭ ءسىزدىڭ توبەڭىزدە ويناۋى انىق، مىرزا...
جاقىپ ناسىبايىن الىپ اتتى. تۇكىرىگىن ۇساق قوي تىستەرىنىڭ اراسىنان جىبەرگەندە، جىپ-جىڭىشكە بوپ سوزىلىپ، ەسىك پەن توردەي جەرگە كەتتى. ەندىگى ءسوزدى مىرزادان كۇتىپ، سۇلىق وتىر. مىرزا ويلانۋدا. وڭىنەن ەشتەمەنى بولجاپ بولمايدى. ىشىندە بۇدان ۇلكەن پالەلەر جاتقان كەڭ قۇرساققا، جاقىپ قانشا قۇيدىم دەسە دە، تولماسا كەرەك. الدەن ۋاقىتتا:
― مەنەن سوندا پە تىلەيسىڭ؟ — دەدى جايىمەن وتىرىپ.
Meن سىزگە تالاي ەردىم عوي، ءبىر جولعا ماعان ەرىپ پىشەن باسىنا بارىڭىز. جانجالداسقان جەرىمدى، تىم قۇرىسا، ءبىر جىل شابايىن. قولى تيگەنى ءۇشىن ايىپ الىپ بەرىڭىز. وسىلاي تىيىم سالىنباسا، ەلدىكتەن قالامىز...
― مەنى ءۇيتىپ شوشاڭداتپا، اۋىرلات قايتا. سوندا عانا ۇتاسىڭ، — دەپ، مىرزا كوسىلە سويلەردەگى ادەتىن كورسەتتى: باسىن كوتەرە، الدىنا الىستاۋ ءبىر نۇكتەگە قادالا قاراپ وتىرىپ سويلەدى. — ولار شاۋىپ كەلگەن جوق. مەن شاۋىپ بارعاندا، بولا قالارىن قايدان ءبىلدىڭ؟ توبەلەسپەۋ كەرەك ەدى. ۇرعاننان دا «ۇرامىن» دەپ قورقىتقان باتادى. ماقاشقا حات جازىپ بەرەيىن. سول ءبىتىرسىن. ول بىتىرسە، قازاقشا بىتىرەدى، ساعان جەڭىپ بەرەدى. بىتىرە الماسا، ءتىپتى جاقسى، ماقاش سەن جاققا شىعادى. قازاق جولىنا، زاڭ جولىنا تۇسكەن داۋدان اقىڭدى جىبەرە قويماسپىز. ال قول كۇشكە نە داۋا بار؟ سەن جولمەن جەڭىپ العانشا، ولار قول كۇشپەن شەشىپ تاستايدى. وسىعان قام ويلادىڭ با؟
― ويلاعاندا نە ىستەيمىز ول قارا توبىرعا؟
— ىستەۋگە بولادى! — دەپ، مىرزا كوپتەن ويلاپ تاۋىپ قويعان امالىن، كەزى كەلگەن سوڭ، ايتىپ بەردى. — سەنىڭ وسىنداعى ءۇش ۇيىڭنەن سويىل ۇستاۋعا جارايتىن بەس ازامات شىعادى. سوناۋ نۇرا بويىندا ءار اۋىلعا ءبىر كىرمە بولىپ جۇرگەن ەكى ءۇيىڭدى الدىر. جەر جەتەدى. ولاردا بەس ازامات بار. ون بولدى ما؟ مىناۋ بايبول اتا جاعىنان ولارعا جاقىن بولعانىمەن، جىگى بولەك. بۇل جىكتى ءبولىپ اكەتسەڭ، ءبىر ءوزى سەگىز سويىل بەرەدى. ون سەگىز بولدى ما؟ ماقاشقا حاتتى ادەيى جازعالى وتىرمىن. ساپار ونى ەلەكەڭە قاراعاننىڭ اقساقالى دەپ، سىرتتاي سىيلايدى. ىشتەي پاراقور، قياناتشىل دەپ جەك كورەدى. ماقاشتى جىرىپ الا الساڭ، كەمىنەن ون سويىل شىعارادى. مىنە، سوندا قارا توبىر قول كۇشكە بايقاپ-بايقاپ بارادى. سوزگە كەلسە، تاۋەكەل!
― مىرزا-اي، قارا اتانشا شىرەنە تارتىپ، تالاي وردەن اسىردىڭ-اۋ! مىناۋ امالىن، ءبىر قۇدايدىڭ عانا باسىنا سىيار. ەندى ماعان ءبارى تۇسىنىكتى. وسىلاي ىستەلىك.
اڭگىمە ۇزاققا سوزىلدى. كۇن باتىپ، قاس قارايىپ قالدى. اعاراڭداپ، اقىرىن باسىپ شولپان كەلەدى.
― شاي سۋىپ بارادى. جۇرمەيسىزدەر مە؟
ەكەۋى ورنىنان تۇرىپ ۇيگە بەتتەگەندە، مىرزا ءبىر نارسەنى جاقىپقا قاداعالاپ تاپسىردى:
― جاڭاعى جامان ءسادۋدى قوزعاما، سولاردىڭ ىشىندە جۇرە بەpciن. ءبىراق دىزگىنىن مىقتاپ ۇستا، سەنىمدى حابارشىڭ بولسىن.
― ول قولدا عوي.
ۇشەۋىنە، ۇيگە ەنگەن سوڭ، تايماس قوسىلىپ، دوڭگەلەك ستولدى قورشاي، تورتەۋى عانا وتىردى. جاقىپ ەندى شاي ۇستىندە اركىمنىڭ سىرتىنان سىقاق، قىلجاقتارىن ايتىپ، كۇلدىرە باستادى. دالادا قاتارىنان قازعان ەكى جەروشاقتىڭ ەكەۋىندە دە وت جاعۋلى. بىرىندە — ەت، بىرىندە — قۇرت قايناپ جاتىر. كۇن بۇلتتانىپ العان. جۇلدىز جوق. دالا تاس قاراڭعى، اياق استى كورىنبەيدى. ءبىراق ەكى قازاندى قاتارىنان قايناتىپ وتىرعان جاسامىس ايەل وت ساۋلەسىمەن جاقسى كورىنەدى. تاڭ سارىدەن تۇرىپ، دامىلداماعان بيشارا قالعىپ كەتتi. ءبىر جاعىنا اۋىتقىپ قۇلاپ بارا جاتقاندا ويانىپ كەتتى. ءبىر قازاندى شومىشپەن ساپىرىپ، ءبىر قازاندى قىرعىشتاپ قىرا ارالاستىرىپ، وتىن جاڭارتقان سوڭ، تاعى قالعىدى. اۋىلدى اينالا، اندا-ساندا جاي مىڭق ەتىپ، جورتىپ جۇرگەن بايدىڭ قايقى قۇيرىق، ساق توبەتتەرى شابالانا ءۇردى. ايەل شوشىپ وياندى. جەروشاقتى باسا جازداپ كەلىپ توقتادى ءبىر اتتى. ءداستۇر بويىنشا اۋىلدىڭ سىرتىنان كەلمەي، قوتاندى قاق جارىپ، يتتەردى ابالاتا كەلدى.
― مىرزانىڭ اۋىلى وسى ما؟
― وسى، شىراعىم.
― ءوزى ۇيدە مە؟
― ۇيدە، شىراعىم.
― قوناق بار ما؟
― بار، شىراعىم.
― وندا: «ءۇي سىرتىنا شىعىپ كەتسىن» دەڭىز!
― جارايدى، شىراعىم.
بۇل ادام كەمپىردى عانا شوشىتقان جوق، ۇيدەگىلەردىڭ دە كوزى بادىرايىپ قالدى. اۋىلدى باسا-كوكتەي كەلىپ، اتتان تۇسپەي تۇرىپ، مىرزانى تىسقا شاقىرۋ اقتار قاشىپ، قىزىلدار قۋعان جىلداردا عانا بولاتىن. ودان كەيىن كەزدەسكەنى وسى.
― بۇل كىم ءوزى؟! مەن بارىپ ءبىلىپ كەلەيىنشى، — دەپ تۇرا جونەلگەن تايماستى، مىرزا قايتا وتىرعىزدى. ءوزى شىقتى دالاعا. اتتى ادام اتىنان تۇسپەي، اناداي جەردە تۇر ەكەن. مىرزا قاسىنا بارعاندا عانا اتتان ءتۇسىپ، قولىن ۇستاپ تۇرىپ:
― مەن شالاباي عوي، — دەدى سىبىرلاپ.
― امان-ساۋ ءجۇرمىسىڭ، قاراعىم؟
― شۇكىر، اماندىق. تاعى ءبىر سوعىپ كەتۋگە تۋرا كەلدى. نە حابار بار؟
― استىرتىن تەرگەۋ دە ءجۇرىپ جاتىر. ىزدەتىپ تە جاتىر. تابا الماي ءجۇر.
― الىسقا كەتپەسەم، بولاتىن ەمەس. اق ءمور تاۋىپ بەرىڭىز، ءاتى-جونىمدى وزگەرتىپ، دوكۋمەنت جاساپ الام. ءبىراز اقشا بەرىڭىز. اسىعىسپىن. نە بەرسەڭىز دە، تەز بەرىڭىز، كەتەم.
مىرزا جىلدامىراق باسىپ ۇيگە كىردى. بايبول باسىپ بەرگەن اق ءموردىڭ بىر-ەكەۋىن الدى. اقشا الدى. قايتا شىعىپ، بەرىپ تۇرعاندا:
― راحمەت! — دەدى شالاباي. — كوپ جىلدار دامدەس، سىرلاس بولدىق. سوۆەت وكىمەتى قالتاما كنيجكەسىن، موينىما مىلتىعىن سالسا دا، ءسىزدى ايىرباستاعان جەرىم جوق. «شالاباي سوتقار» اتانعاندا، كوبىنەسە، ءسىزدىڭ كەگىڭىزدى الىپ بەرەم دەپ اتاندىم عوي. قالقانىڭ سوعان كوزى جەتكەن سوڭ، مaعaن دۇرە سوقتى. سىزبەن اقىلداسىپ، مەن ونى قۇرتىپ تىندىم. اقىرى مىنە قاشقىن اتاندىم. قايتىپ ەل قاتارىنا ەنۋگە جول قالمادى. قايدا جۇرسەك تە، وسىنى ۇمىتپايىق، مىرزا!
― قايدا جۇرسەڭ دە، جولىڭ بولسىن! كەلشى، قۇشاقتاسىپ قوشتاسايىق! — دەپ، مىرزا قۇشاعىن جايدى. قۇشاق جازىلىسىمەن، اتىنا ءمىندى شالاباي. قاراڭعى تۇندە جەردى دۇڭكىلدەتىپ، تەپكىلەتە جونەلدى ول.
III
ماقاش قىستاۋى تالدى وزەنىنىڭ ءدال جايىلار، قورىقتىڭ باستالار جەرىندە، شابىندىقتىڭ «كومەي» دەپ اتالاتىن ەڭ شۇرايلى جەرىندە. قۇرعاقشىلىق بولىپ، سۋ تاسىماي، قورىققا ءشوپ شىقپاي قالعان جىلداردا دا «كومەي» قۇرالاقان قالدىرعان ەمەس. جەرى ويپاتتاۋ، ىزالى، قىرتىستى. ءشوپ بيىل ءتىپتى ەرەسەن شىققان. ىشىنە ەنسە، تۇيەدەن باسقا مال كورىنبەي كەتەدى. ماقاش ماقاش بولىپ تۇرعاندا، بۇل قورىق شابىلمايتىن، مال اياعىمەن جايىلاتىن. نەشە كۇنگە سوزىلعان سۇراپىل بورانداردا قورىققا سالعان قوي، جىلقى اشىعۋدى، ىعۋدى بىلمەي، تەبىندەپ جاتا بەرەتىن. ەل قوسىلىپ، جاتاق كوبەيىپ، ءوزىنىڭ داۋلەتى ازايعان شاقتا، ماقاش «كومەيدى» جاستاندى دا، جاتىپ قالدى.
بۇكىل قورىقتاعى ەلدە ءتورت-اق ماشينا بار. ونىڭ دا ەكەۋى شاكەندىكى. كوپشىلىك قول شالعىمەن شابادى. ماقاش بۇگىن «پوموشش» جاريالاپ، مايەگىنە ءۇش ماشينانى بىردەن سالىپتى. «پوموشش»، «ۇمە»، «سەنبىلىك» دەگەندەر اعايىندىق، ۇيىمشىلدىق ۇلكەن كومەك، جاقسى سالت بولعانىمەن، ەكىنىڭ ءبىرى جاريالاي بەرمەيدى. جاريالاسا، جۇرت وعان بارا دا بەرمەيدى. ماقاشتان باق-داۋلەت شاكەن مىرزاعا اۋىپ كەتسە دە، ماقاشتىڭ رۋ اقساقالدىعىن، ونىڭ بەر جاعىندا سايلاۋبەك سياقتى اتقا مىنگەن، ءقازىر ورىنبوردا جۇرگەن ۇلىن ەسكە الىپ، «پوموششقا» اعايىندار كەپ جينالعان. “كومەدىن” قالىڭ شابىنى ماشينالاردى دامىل-دامىل قاقالتىپ، جۇرگىزبەي قويعان سوڭ، ەڭ قالىڭعا شالعىشىلار ءتۇسىپ، ماشينالار شەتكە، سۇيىقتاۋ جەرگە شىقتى. ءبىر مايەكتىڭ ىشىندە شارىلداعان ءۇش ماشينا، سىرىلداعان ون شالعى بىرىنە ءبىرى دەم بەرىپ، ءۇن قوسىپ، قامىس بويى بيدايىقتى جۋساتىپ بارادى. ماقاش ات ۇستىندە كوڭىلدى، ومىراۋىنا تۇسكەن اق ساقالىن ۇشىنان ۇستاپ، پىشەنشىلەردىڭ قىزۋ قيمىلىنا سۇيسىنە قاراپ ءجۇر. مىنا جاق بۇيىردە جەلە شوقىتىپ جاقىپ كەلەدى. كەڭ قورىقتا شوشاق، كوپەنەلەر شىپىرلاپ كەلەدى.پايدا تابام، دەپ نايزا تاپتى، قايتكەندە ەسەسىن قايىرۋ كەرەك. ءبىر قايتسا، وسى ماقاشتىڭ الدىنان قايتۋ كەرەك.
― اسسالاۋماليكۇم، قاريا! — دەپ، ول انادايدان اتتان ءتۇسىپ، ماقاشتىڭ قولىن جاياۋلاپ كەلىپ ۇستادى. بۇلاي تەك ءپىرادالار ىستەيدى. جاسى ۇلكەن جاياۋعا جاسى كىشى ات ۇستىنەن قول بەرسە، ادەپسىزدىك بولار ەدى. ەكەۋى دە ات ۇستىندە تۇرعاندا جاقىپتىڭ اتتان ءتۇسۋى ادەپتىڭ ءتىپتى ارجاعىنا شىعىپ كەتتى. ونىمەن قويماي، مايدا تىلىمەن جالاپ تۇر. — وي، بارەكەلدى! ءقايتسىن-اي، ماقاشىن ۇمىتپايدى-اۋ جۇرت! قورىقتاعى ەلدەن ەشكىم قالعان با؟ مىرزانىڭ دا ءبىر ماشيناسى ءجۇر عوي. جۋساتىپ-اق سالعان ەكەن! قايدا قوياسىز بۇل ءشوپتى؟
― ءشوپ كوپتىك قىلا ما؟ ءوزىڭ ەشتەمە شاپتىڭ با؟ جانجالداسىپ قالدى دەدى مە؟
― شابا العام جوق. سونىڭ الەگىمەن ءجۇرمىن. مىرزاعا بارىپ ەدىم، سىزگە جىبەردى. مىنە حاتى.
― قورا جاققا بارايىق. كوزىلدىرىگىم سوندا.
ەكەۋى سالقىن قوراعا كەلدى. «پوموششىلارعا» ارناپ قوي سويىلىپ، قازانعا شەتىنەن سالىنىپ جاتىر. ەكى سابا قىمىز تۇر. ۇلكەن ساباداعى — ەلدەن جينالعان، كىشى سابادا — Maقاشتىڭ ءوزىنىڭ ءۇش بيەسىنىڭ قىمىزى. ەكى كۇن جيناپ، يىندەتىپ قويىپتى. اۋەلى ءبىر-بىر اياق قىمىز ءىشىپ، سۋسىنداپ الىستى. سودان كەيىن ماقاش ءبىر جاعىنا شۋدا ءجىپ تاققان شيپاۋىت كوزىلدىرىگىن كيىپ، قۇلاعىن شۋدا جىپپەن وراپ قويدى، حات وقۋعا كىرىستى. تىلدەي عانا حاتقا، بىرەسە الىستاتىپ، بىرەسە جاقىنداتىپ، شۇقشيادى كەلىپ، اياعىنا جەتە المايدى. ەسكىرگەن كوزىلدىرىك پەن كارى كوزگە ەسكى وقۋ قوسىلىپ، قيناپ وتىر قارتتى. شاكەن جاديتشە جازعان، بۇل كىسى قاديمشە وقيدى. ەجەلەپ، نوبايلاپ ءتۇسىندى-اۋ اقىرى. سول كەزدە جاقىپ قوينىنان ءبىر تۇلكى سۋىردى. يلەپ، ەتىن سىدىرىپ، قىرىڭقىراپ ءجۇنىن ىشىنە قاراتا بۇكتەگەن ەكەن، ەندى سىرتىما قاراتىپ، سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى دە، قىپ-قىزىل قىلىپ، ماقاش الدىنا سۇلاتا سالدى.
― تىماعىڭىز توزىپ كەتكەن ءتارىزدى ەدى. دوس-دۇشپانعا ءسىز كيىڭىز.
ماقاش مۇرتىنان كۇلىپ، تۇلكىنى جونىنان سيپاپ بىلاي الىپ قويدى. ول تەك قۋانىپ كۇلگەن جوق. وسى تۇلكىنىڭ اينالىپ كەلىپ وزىنە بۇيىرعانىنا دا كۇلدى. قورىقتى باسىپ، نۇرا بويىنداعى ورىس پوسەلكەلەرىنە ۇلكەن جول وتەدى. سول جولمەن قارقارالىنىڭ قاراكەسەكتەرى قىس بويى اعىلىپ جاتادى. اعاش، ەت، ماي، ارقان-جىپكە دەيىن ايىرباستاپ، پوسەلكەدەن ىشەرمەن استىق الىپ قايتادى. جولدا وتىرعان ەلدىڭ — قۋاندىقتىڭ سۇمدارى جۇرگىنشىلەردى ۇرلاپ، الداپ، وعان بولماي بارا جاتسا، قورقىتىپ بىردەمەسىن ءىلىپ قالادى. مىنا تۇلكىنى جاقىپ ءبىر جۇرگىنشىدەن قورقىتىپ العان. ول قايتارىندا ماقاشقا ادەيى سوعىپ: «ءبىر قارا مۇرت تۇلكىمدى الىپ قالدى. ىزدەپ تاپ تا، ءوزىڭ ال. بۇل ەلدىڭ يتىنە بۇيىرعانشا ادامىنا بۇيىرسىن اق مالىم»، دەپ كەتكەن. ەلدە قارا مۇرت كوپ. ول كىم بولدى ەكەن؟ — دەپ جۇرگەندە، سول قارا مۇرت، مىنە، ءوزى اكەلىپ بەردى. ءبىراق تەگىن بەرىپ وتىرعان جوق. داۋدىڭ مايىن تامىزا كەلىپ:
― شوپكە ءزارۋ ەمەن. وسىنىڭ ىزاسىنا سول جەردى تىم قۇرسا بيىلشا ماعان بۇيىرىڭىز. مۇرنىمدى بۇزعان — سىزدىق، جولىمدى الىپ بەرىڭىز، — دەپ قيىلادى.
ماقاش جانجال جايىنا جاقىپتان ابدەن قانعان سوڭ، دەرەۋ ءالجان مەن سىزدىققا قوسىپ، اماندى دا شاقىرتتى. اۋىل اراسى ءتيىپ تۇر. شاقىرىپ بارعان بالانىڭ اتىنا ءمىنىپ امان عانا كەلدى.
― اناۋ ەكەۋى قايدا، كەلە مە؟! — دەدى ماقاش سالەم ۇستىندە-اق.
― جوق، ولار ءۇشىن مەن جاۋاپ بەرەم. ولار جۇمىستا.
― بەرسەڭ، بەر. سەنىڭ قولتىعىڭا تىعىلاتىن كورىنەدى.
― راس.
― ال جانجال بوپتى. نەدەن بولدى، ايتا بەر.
امان ايتىپ بەردى. ءادىل بيشە ەكى جاعىن كەزەك تىڭداپ الىپ، بيلىگىن ەستىرتتى ماقاش:
― بۇل جانجالعا شاكەننىڭ تۇك ارالاسى جوق. ءالجان اناۋ اتتىڭ اياعىن جازىپ بەرسىن. جازا الماسا، استىنداعى ەز اتىن بەرسىن. بيىلعىداي جىلى جەردىڭ تۇگى ءۇشىن توبەلەسەر مە كىسى! كىرمەگە بيلەتسەك، كىرمەدەن تاياق جەسەك، نە ەلدىگىمىز قالدى! جاقىپ سول ماشينامەن وراپ العان جەرىن شابا بەرسىن. ءالجاننىڭ مالى جۇتاپ بارا ما! كىرمەنىڭ جەرى دەگەن جەر جوق ءالى. قۇتىرماسىن! قۇتىرتپا! سىزدىقتى جاقىپتىڭ اياعىنا جىق، ۇستىنە شاپان جاپسىن. ونىڭ جاعى كىشى، قولى ءتيدى. مەن بىلەتىن قازاق جولى — قاسىم سالعان قاسقا جول وسى.
― ىرزامىن! وي، كارىم-اي، ءالى تانعان جوق ەكەنسىڭ عوي! ― دەدى جاقىپ. امان قىزاراڭداپ كۇلە بەردى:
― بۇلاي تەك ايتۋعا وڭاي. ورىنداۋ قيىن، اتا! — دەگەندە، ماقاشتى اشۋ قىسىپ، ەنتىگىپ، دەمىنەن ۇزىن ساقالى جەڭىلدەپ كەتتى. داۋىسى دىرىلدەپ شىقتى:
― مەنى تىرىدەي كومبەك پە ەدىڭ؟ سايلاۋبەكتەن قالايسىڭ، ول مەنىڭ ءسوزىمدى جىققان ەمەس ءالى. سايلاۋبەك — كوممۋنيست. “قۇداي جوق” دەگەن ەمەس ءالى. ەستىپ جاتىرمىن، ۇلكەندى ― ۇلكەن، قۇدايدى — قۇداي دەمەي، كۇندىز-تۇنى پالە تاراتاسىڭ! بار بولساڭ، تاپ، ءتاڭىرىم!..
اششى قارعىستارعا امان شىداپ وتىرا الماي، ۇندەمەستەن شىعا جونەلدى. ماقاش شارشاپ توقتادى. كۇنى كەتكەن كوك شولاق، كۇيزەلىپ ءبىراز وتىرعان سوڭ، جاقىپپەن كەڭەستى:
― ەندى قايتەمىز؟ جاڭاعى كونبەي كەتتى عوي.
― ءبىر جاپىراعىم قالعانشا قۋا بەرەم. بولىسقا حات جازىپ بەرىڭىز. بۇنىڭ موينىن بۇراۋشى تابىلادى.
― جازايىن، جازايىن! — دەپ، ماقاش جامان كوزىلدىرىگىن قايتا كيدى. جازعان حاتى مىناۋ:
“گيززاتلۋ ۋا حۇرماتلۋ مالقار مىرزاعا ءبىز ماقاش اعاڭىزدان ياعني مارحۇم اكەڭىزدىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن بيلەرىنىڭ بىرىنەن كوپتەن-كوپ دۇعاي سالەم. سالەم باعدىندا ايتار ءسوزىمىز: ءۇشبۋ حاتتى اپارۋشى جاقىپ ءىنىمىز اعايىننان ءجابip كورىپ، سىزگە كەتتى. بۇل حاقىندا قانداي حۇكىم ەتسەڭىز دە ءبىز ريزامىز. اعايىن تەنتەك. ءوتىلدىم، ەندى ءوز وبالى ءوزiنe. حات جازۋشى قامقور اعاڭىز ماقاش دەپ بىلەسىز».
حاتتى ءتوس قالتاسىنا سالىپ الىپ، جاقىپ ءجۇرىپ كەتتى. اتى ەركىن جۇرە الماي، كوك شالعىنعا بىردە ومىراۋلاپ، بىردە باتىپ شىعادى. قىزىل باس قۋرايلار، تىكەنەكتى وشاعاندار كەزدەسكەندە ءسۇرىنىپ كەتەدى. جوڭىشقالى، جاپىراقتى، الاسا بالاۋسا شالعىندارعا كەلگەندە، تەپكىلەتە جونەلدى. بولىس اۋلى كوپ جەر. قاتتىراق ءجۇرىپ، كوز بارىندا جەتە قونباق. بولىستا ءالى تۇراقتى كەڭسە جوق. بۇل دا، بايبول اۋىلناي سياقتى، جۇرتتى ءوز ۇيىندە، نە ەل قىدىرىپ ءجۇرىپ قابىلدايدى. بولىس ءقازىر ەلدە مە، ۇيدە مە؟ ۇيدە بولسا اۋىلى ورىنشا ما، كەشتى مە؟ جاقىپ بىلمەيدى. سوندىقتان كەزدەسكەننەن سۇراستىرا وتىردى. ءبىر دوڭەستەن اسا بەرگەندە، ەلسىز، جولسىزدا ءۇش سالت اتتى كەزدەستى. ءبىرى — ايەل، ەكەۋى ەركەك. ايەل ورتادا، استىندا تورى جورعا، باسىندا داعاراداي اق كۇندىك، دەنەلى، ەركەك ءپىشىندى كىسى ەكەن. امانداسىپ، ءجون سۇراسىپ تۇرعاندا بۇرقىراپ بەردى:
— اتىڭ، ءۇستى-باسىڭ، بەت-اۋزىڭ جوندەم بولعاندا، ءتاۋىر جىگىت پە دەسەم، جىلپوس جاقىپ سەن بە ەدىڭ؟ ءدال ەزۋىڭە... ەندەشە! بولىس، اۋىلنايدى سوڭىنان سالاتىن، ءوزىڭ تاعى وتىرىك كۋالىك بەرەتىن اكەڭنىڭ كوز قۇنى بار ما ەدى قاسەندە؟! ۇزىننان ءوشىڭ، قىسقادان كەگىڭ جوق، قۇتىرعان يتشە ۇرىنىپ، جىلقىبايعا قوسىلىپ، اقىرى ايداتىپ تىندىڭدار. ارۋاق، قۇداي بار بولسا، سەندەردى ءبىر تابار. قاسەننىڭ قاقاق بالاسىنا جازىعى جوق-تى. سەندەردەن اۋزى تۇكتى ورىس ارتىق. سەندەردىڭ ورتاڭا سىيماعاندا، ولاردىڭ ورتاسىنا سىيدى. سەندەر قارالاعاندا، ولار اقتاپ جاتىر. ءتىرى بولسا جاتپاس قاسەنجان. كەلەر، ينشاللا! كەلسە، سەندەي شىلىم تۇمسىق، مىسىق مۇرت نەمەدەن كەگىن دە الا بىلەر. بولىسقا شاۋىپ باراسىڭ، تاعى بىرەۋدى شاققالى، ايداتقالى باراتقان شىعارسىڭ؟ بار، مەنى قوسا ايدات!
ايەل تەبىنىپ قالىپ ءجۇرىپ كەتتى. تىپ-تىك وتىرىپ، جورعا تورىنى تايپالتىپ بارادى. جاقىپ جاق اشا الماي قالدى. باسپالاتىپ، ساباپ كەتتى سوزبەن. ساباعان كىم؟ ويلانا-ويلانا ازار تاپتى. وسى جاققا «اپام بار» دەپ، قاسەن كەلىپ جۇرەتىن. سول اپاسى بولۋ كەرەك. بەتالىسى پوسەلكەدەگى تابۋنششيك توركىندەرىنە بارا جاتقان سياقتى. قورجىندارى توق، جاقىپتان وزگە كىسى جاڭاعى سوزگە ولمەسە دە، ءولىمشى بولار ەدى. وندايدىڭ تالايىن ەستىگەن، ءوزى دە تالايدى وسىلاي تىلدەگەن جاقىپ ءماۋ دەگەن جوق. بىلاي شىعا ىڭىرسىپ، اندەتىپ كەلەدى. ناسىبايىن اتىپ العان. كوڭىلى كوتەرىڭكى. مىرزانىڭ قولتىعىنا ەنگەلى مالقار بولىسپەن سۋىسىڭقىراپ بارا جاتسا دا، جۇيرىك تازىسىن قولقالاپ العان تامىرى. تازىنىڭ قارىمجىسىن بولىس ءالى قايىرماي ءجۇر. قايىراتىن ءتۇرى كورىنبەگەن سوڭ، جاقىپ تا قولقا سالا بارماي ءجۇر. ەكى جاعى دا ءبىر ورايىن ەلدەن كەلتىرمەك ەدى، مىنە كەلدى. وسى جولى داۋىن جەڭىپ، جاۋىن اياعىنا سالىپ بەرسە، جاقىپقا ودان ۇلكەن قولقا كەرەك ەمەس، تامىرىنا ولە-ولگەنشە ىرزا. سول ويىمەن بولىسقا جەتكەنشە اسىعا ءتۇستى.
الىستان كورىنىپ، جەتكىزبەي قويعان كوك دوڭگىل، باسىنان اتتاي كۇن وتكەندە، قىزارىپ كەتتى. سول دوڭگىلدىڭ بەرگى الدىندا تەرەڭ، قاراعاندى وزەكتە وتىرعان كوپ ەل كولەڭكە ءتۇسىپ، كۇڭگىرت تارتا باستادى. اسپانى اشىق، تىمىق كەشتە ءار تۇستا باياۋ، تىك كوتەرىلگەن كوك ءتۇتىن بىرتە-بىرتە تومەندەي جايىلىپ، تۇتاستى دا، اۋىل ۇستىندە قالىقتاپ تۇرىپ قالدى. ءتىپتى جاراسىمدى. اۋىل ەندى، بۋلانعان ايدىن قول سياقتى، بەتىن ايقىن كورسەتپەي، دىبىسىن انىق ەستىرتەدى. بۋ تاساسىندا، كول ۇستىندە قاز قاڭقىلداپ، اققۋ سىڭقىلداپ، ۇيرەك بىقىلداپ جاتسا، ءتۇتىن تاساسىندا، اۋىل ىشىندە، ماڭىراسىپ، شۋلاسىپ تابىسقان قوي-قوزىنىڭ، بوزداسىپ-سارناسىپ تابىسقان بوتا-تۇيەنىڭ، كىسىنەسىپ، شۇرقىراسىپ تابىسقان بيە-قۇلىننىڭ الۋان-الۋان ۇندەرى بىر-بىرىمەن ۇلاسىپ جاتىر. مالقۇمار قازاقتىڭ كارى-جاسى بۇل كەزدە دالادا. جىلقىنى ورىسكە جونەلتىپ، ورىستەن قايتقان وزگە مالدى قارسى الىپ، ابىگەر. جاقىپ ەل شەتىنە ءدال وسى مەزگىلدە ىلىكسە دە بولىس اۋلىنا جەتكەندە قاس قارايىپ قالدى. ول اتتان ءتۇسىپ جاتقاندا ەڭ بۇرىن تانىعان — ءوزىنىڭ سۇر كيىگى. كورمەگەلى ءۇش جىل وتسە دە ۇمىتپاپتى، ارسالاڭداپ، باسىنا شاپشىپ جاتىر.
— يت، شىركىن، ەستى-اۋ! قاراشى، مەنەن بۇرىن تانىدى، — دەپ، — انادايدان سويلەپ كەلە جاتقان شوگەلدى جاقىپ تا الىستان تانىدى:
― اسسالاۋماليكۇم، شوگە.
― الىكسالەم، جاقىپ. بالا-شاعاڭ امان با، ەل-جۇرتىڭ امان با؟
― شۇكىر. وزدەرىڭىز دە امانسىزدار ما؟
― تاڭىرىگە تاۋبە، اماندىق. بولىس بۇگىن ۇلكەن ۇيىندە. سىرقاتتانىپ جاتىر. سەنىڭ مىرزاڭداي، بولىستىڭ قوناق ءۇيى جوق. ءجۇر، كىشى ۇيىنە بارايىق، — دەپ، شوگەل ءسوز اراسىندا شاكەندى سىرتتان ءبىر كەكەپ ءوتتى. ءوزى تاياق جەگەن سونay ءبىر ءساتسىز ساپاردا شاكەننىڭ بۇلاردى قوناق ۇيدەن جونەلتكەنى دە ەسىندە مىقتى ساقتالعان ەكەن. ۇيگە ەنىپ، امانداسىپ، جايلاسىپ بولعان سوڭ شاكەندى تاعى دا ءبىر كەكەپ قويدى:
― ايشا، تامىرلارىڭا مال سوياتىن بولارسىڭ، بايقا، مىرزانىڭ توقالىنداي تاباعىڭا قامشى سالىپ بەرە كورمە.
ايشا كۇلىپ جىبەردى. تىنىسى كەڭ، ءمولدىر، كەربەز كۇلكى. ورتادان جوعارى بويى بار، تىپ-تىك، قاعىلەز، اقسۇر ايەل. جاسى وتىزدى ورتالاعان. مول جاۋلىعىنىڭ الدىن يىعىنا دەيىن قايىرىپ تاستاپتى، ىسكە دە، سوزگە دە ءۇيىرىلىپ تۇر.
― ءبىزدىڭ تامىر تاڭداپ اپەردى دەگەن، — دەپ، جاقىپقا كۇلىمدەي قارادى. — جاستىعى ما ول، الدە كورسەتكەن سىيى ما؟
― ەكەۋى دە ەمەس، — دەدى جاقىپ. — مىرزانىڭ ايەلى قازان باسىنا بارمايدى. Ac باسىنداعىلاردىڭ بايقاماعانى عوي.
― سوندا ول ايەل نە ىستەيدى، قولى الدىنا قالاي سىيادى؟
― مىرزانى كۇتەدى.
― مىرزا جوقتا قايتەدى؟
― ول اراسىن ايەلدەر ءوزى بىلەدى دە.
جىمىڭداعان جاقىپقا ەرە، ايشا تاعى دا ءبىر اسەم كۇلىپ توقتادى. ازىلگە ءۇيىر، اشىق كىسى كورىنەدى:
― بولىس بۇگىن سىرقاتتانىپ قالدى. ەكەۋى ارا ءبىر شال ەدى، جاتىپ قالماعاي-اق، — دەدى دە، ورنىنان تۇردى. شوگەل قوسا تۇردى. ەكەۋى شىعىپ كەتىسىمەن جالعىز قالعان قوناق، ادەتىنشە، ءۇي ىشىنە كوز جىبەردى. كىشى ايەلىنىڭ ءۇيى بولعان سوڭ، كىشى ءۇي اتانعان، ايتپەسە ۇلكەن ءۇي. تەك سۇيەگىنىڭ سىرلارى، كيىزدەرىنىڭ ويۋلارى ەسكىرىپ قالىپتى. ءتور الدىنداعى كيىز قاپتى ابدىرەلەردىڭ، كيىز جەر-توسەكتىڭ تۇسىنداعى تۇسكيىزدىڭ ءبىر زاماندا كوز العىسىز ادەمى ويۋلارى دا ءوڭى كەتىپ، قۋراي باستاعان. جاقىپ شاكەننىڭ ۇيىمەن سالىستىرا قاراپ، تەڭ ەشتەمە تاپپادى. ونىڭ ءۇيى، جاڭا تۇسكەن كەلىنشەكتىڭ ۇيىندەي، جايناپ تۇرسا، مىناۋ، قىز ۇزاتقان ۇيدەي كوڭىلسىز دە، كومەسكى دە. بوساعادا توماعالى بۇركىت وتىر، ءبىر ساۋساعىنىڭ تۇياعى ءتۇسىپ، جەزدەن سالىپتى ساۋساقتى. ودان جوعارى، وڭ جاق قابىرعادا، تورگە تامان سۇر كيىك جاتىر. ۇيقىسىراپ، اقىرىن ءۇرىپ قويادى. ءىلۋلى تۇرعان بالا بوركىنىڭ، توبەسىنە ءبىر شوق ۇكى، جيناۋلى تۇرعان بالا بەسىگىنىڭ باس جاعىندا كىرپىكشەشەن تەرىسى، تىرناعى مەن ۇكىنىڭ بالاعى. شاكەن ۇيىندە بۇنىڭ ءبىرى جوق. قازاقتىڭ توزعان ىرىم-جىرىمىنىڭ كوبىن ول ادەيى ەلەمەي جۇرسە، مىنالار ادەيى ەلەپ، دارىپتەپ قويىپتى.
جالعىز قالعان جاقىپ ەسكى بولىس پەن جاڭا بايدىڭ تاعى دا بىرنەشە ايىرماسىن تاپتى. شوگەل ەلگە شىققاندا عانا شابارمان ەكەن. اۋىلدا، وڭاشادا مالقارمەن تەڭ، سىرلاس قۇربى سياقتى. ءسوزى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ايشامەن قالجىڭى ءتىپتى ەركىن. جاقىپ، مىرزامەن قانشا جاقىن جۇرسە دە، بۇنداي ەركىندىككە جەتكەن ەمەس. مالقار ەكى ايەل العاندا، مىرزادان ايەلقۇمارلىعى نە داۋلەتى ارتىقتىعىنان العان جوق. باسقۇمارلىعى باسىم بولعان سوڭ الدى. مىرزادا باسقۇمارلىعىنان بايلىق قۇمارلىعى باسىم. وسى ءۇي ءقازىر، ءداۋ دە بولسا، جالعىز قوناققا قوي سويىپ جاتىر. مىرزا انادا بولىستىڭ ءوزى باستاپ بارعان ءبىر توپ ادامعا سويدى ول قويدى. زىميان جاقىپ مىرزاسىنىڭ دا، تامىرىنىڭ دا جايىن جاقسى بىلەدى. سولارداي بولۋعا قۇمار، تەك بولا الماي كەلەدى. جازاتايىم بولا قالسا، ول ەكەۋى بۇنىڭ ەكى قالتاسىنا سىيىپ كەتەر ەدى. «تاۋداي تالاپ بەرگەنشە، بارماقتاي ب ا ق نەگە بەرمەدىڭ؟» دەپ، قۇدايدىڭ وزىمەن داۋلاسىپ قالدى ءقازىر.
شوگەل قايتا كەلىپ جاڭاعى ورنىنا، وسى ءۇيدىڭ، يەسىندەي-اق توسەك جاققا وتىردى. ايشا ەسىكتەن كىرە، شاي جاساۋعا كىرىستى. داستارقاندى جەرگە جايدى. كوپ كىسىگە ارنالعان دويبى-شۇبار ۇلكەن كوك داستارقان. سونىڭ ۇستىنە تيتىمدەي اعاش توستاعانمەن ءبىر ءدىنى باۋىرساق اكەلىپ شاشقاندا، تەگىس جايىلدى. ەكى باۋىرساقتىڭ باسى ءبىر قوسىلعان جوق، بەسەۋىن جيناپ اۋىزعا سالساڭ ءبىر ۇرتىڭ تولمايدى. ءبىر كىسىگە ءبىر قويدىڭ ەتىن تۇگەل اسقاندا، ءبىر شاينام نان بەرمەيتىن قازاقى بايلاردىڭ ادەتى بولىس ۇيىندە دە بار ەكەن. جاقىپ، جارىمايتىن بولعان سوڭ، باۋىرساقتان اۋىز دا تيمەدى، شايدى دا سول باۋىرساقتاي عانا قانتپەن ءىشتى.
― Iشiن كەبەك تەسكەن مىرزالارىڭ ەتكە دە نان سالىپ بەرەدى، - دەپ، شوگەل ناندى مىرزاعا قوسا كەمىتسە دە، قويدىڭ قۇمالاعىنداي باۋىرساقتاردى قۋالاپ ءجۇرىپ سالادى اۋزىنا. ءتىسى ءالى بالعاداي كورىنەدى. ساقالى سۇيىق، وراق مۇرىن، سارى شۇبار، تاپال شوگەل قىرىقتىڭ جەتەۋىنە شىقسا دا، قۇرداسى مالقاردان الدەقايدا جاس، وتىزدىڭ جەتەۋىندەگى جاقىپپەن شامالاس. شابارماندىقتى مالقاردىڭ اكەسىنىڭ تۇسىندا باستاعان. ول ءولىپ بولىستىق بالاسىنا اۋىسقاننان بەرى شابارماندىقتان شولۋشىلىعى باسىم بولىپ كەتتى. ەل ىشىندە تىرس ەتكەن حابار بولسا، الدىمەن ول ەسىتىپ، ادامدى رايىنان، سوزىنەن، جۇرىسىنەن ول بۇرىن تانىپ، مالقارعا حابارلاپ، وي سالىپ وتىرادى. شاي ۇستىندە جاقىپ ەكەۋى ءبىرىن-بىرى ارباي اڭگىمەلەسىپ، يەلەرىنىڭ ەسىنە سالاتىن ءبىرسىپىرا جايلاردى ىشتەرىنە ءتۇيىپ الىستى. جاقىپ سودان كەيىن، داستارقان جيىلار-جيىلماستان:
― شوگە، دالاعا شىقساق قايتەدى؟ — دەدى. — بولىسقا تاڭەرتەڭ سالەم بەرەمىن. اۋرۋدىڭ حالىن تۇندە سۇراماي-اق قويايىن.
ەكەۋى شىعىپ كەتتى. ولار كەتىسىمەن ايشا داۋىستاپ جالشىسىن شاقىردى:
― تايبەك، مالدى سويىپ بولساڭ، شاي ءىش!
― سويىپ بولماق تۇگىلى، قازانعا سالىپ تا بولدىم، — دەدى ءبىر جۋان داۋىس. — بالالاردى الىپ كەلەيىن.
ۇيىقتاپ قالعان ءبىر بالانى كوتەرىپ، ءبىر بالانى قولىنان جەتەلەپ، كەشىكپەي تايبەك ەندى. ەكەۋىن ايشانىڭ جەر توسەگىنە اپارىپ جاتقىزىپ، بەتتەرىنەن ءبىر-بىر سۇيگەن سوڭ، شايعا كەلدى. قۇيعان كىرپىشتەي، شۇناق قارا ەكەن، جاسى وتىز شاماسىندا، قالىڭ قاباعىن جابا ءتۇسىپ، قىرىن وتىردى. ايشا ونىڭ بەتىنە جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراي بەرەدى. داستارقانداعى باۋىرساقتى جيىستىرىپ، ءبارىن سونىڭ الدىنا اكەلدى دە:
― نەگە تومسارا قالدىڭ؟ — دەپ، كۇبىرلەي، كۇلىمدەي سۇرادى.
― وسى قوناق يت-اق كەلگىش! — دەپ، تايبەك تە كۇبىرلەدى. كۇبىرىنىڭ ءوزى گۇر-گۇر ەتەدى.
― اقىرىن سويلە! قوناققا سەنىڭ، نەڭ شىقتى؟
― ە، شىقپاعاندا! مىنا سۇلۋ مۇرتتى، تامىرلارىڭ بولسا دا، بۇگىن باسقا ۇيگە جاتقىز. ءوزى ءبىر سۋماقاي عوي، ويىنىڭ وسىلعىر.
― قوي ءارى، ۇياتتاعى! قونىپ وتىرعان قوناقتى باسقا ۇيگە قالاي قۋام؟
― وندا مەن دە وسىندا جاتام. تىرپ ەتىپ بايقاسىن! قازان قايناپ كەتتى-اۋ، كوبىگىن الايىنشى! — دەدى دە، تايبەك ورنىنان اتىپ تۇردى. جالعىز قالعان ايشا تومەن قاpaپ، مۇڭايىپ وتىرىپ، كوزىنىڭ جاسىن مونشاق-مونشاق توگىپ جىبەردى. كەيدە سىرتى قىزىق ءومىردىڭ ءىشى ازاپ، سىرتى سۇلۋ سەميانىڭ ءىشى جيرەنىشتى بولا بەرەدى. سىرتى جارقىن ايشانىڭ ءىشى جادىراعان ەمەس-تى. تومەندەۋ جەردىڭ قىزى بولدى. كەدەيلىك ايداي سۇلۋ ارماندى اياققا باسىپ، مالقارعا اكەپ قوستى. قوسقاندا دا، ايۋداي اقىرعان بالقيا بايبىشەنىڭ ۇستىنە، جاسامىس، توپاس بولىسقا تەك بالا تاۋىپ بەرۋ ءۇشىن قوستى. اق ايشا اتانعان كورىكتى، مىنەزدى، ءتىلى ورامدى ايشا ەندىگى باقىتىن — بالا دەپ ءبىلدى. بالالى بولعانىمەن كۇندەس بالقيا اڭگىرتاياق ويناتۋىن قويعان جوق. سونىڭ داتتەۋىنشە تايبەك سياقتى مىقتى كۇزەت قويىلدى. تايبەك اسىرەسە قوناقتاردان ساقتانادى. ونىڭ وجار مىنەزىنەن قورلانعان ايشا كەيدە سوۆەت وكىمەتىن ارقالانىپ، بوسانسام سۇيگەنىمدى تاپسام، دەگەن ويلارعا دا كەتەدى. ءبىراق قازاقى مىنەز، ار، ۇيات، عۇرىپ، تۋىپ قالعان بالالار، وتىڭكىرەپ كەتكەن جالىندى شاق — ءبارى قوسىلىپ، قوبالجىعان كوڭىلدى قوزعالتپاي قويادى. سوندىقتان ءىش قۇسا بولىپ جىلاعان ايشا كوز جاسىن ەشكىمگە كورسەتپەي، ءسۇرتىپ تاستادى.
جاقىپ پەن شوگەل وڭاشا كەتىپ، ۇزاق سويلەسىپ، ۇيگە ەنگەندە، ايشا ءالى داستارقان باسىندا اۋىر ويىنان ايىعا الماي وتىرعان. شوگەل قالجىڭداي كىردى:
― شىركىن، قاتىن بولساڭ، توقال بول! ايدىنىنان ەل ىققان مالقارلار توقال الدىندا قۇرداي جورعالايدى. ايشا، سەندە دە ارمان بار ما ەكەن؟ — دەگەندە، ايشا قام كوڭىلىن قىمتاي ءتۇسىپ، سىرتىمەن جايراڭداي قالجىڭداستى:
― بار بولعاندا، ول ارمانعا سەن جەتكىزبەسسىڭ. اينالىپ، ءۇيرىلىپ كەلىپ، ماقتايتىنىڭ ءبىر شال. باسقا ايتارىڭ بار ما؟
― ويناساڭ دا، شال دەۋىڭدى قويمايسىڭ. ول سەنەن ون ءۇش-اق جاس ۇلكەن. مىنا جاقىپتىڭ مىرزاسى توقالىنان جيىرما التى جاس ۇلكەن. شۇكىرلىك ەت!
― بيشارا-اي، ءتىپتى جاس ەكەن عوي! — دەدى ايشا. اياعانىنان قاباعىن شىتىپ، اۋزىن انتەك اشىپ قويدى. — تامىر-اۋ، ءسىز دە قاتال ما ەدىڭىز! كەلىستىرگەن، ارادا جۇرگەن ءسىز عوي، ايامادىڭىز با؟ ۇلكەن ءۇيدى ۇستاۋ، ۇلكەن كىسىگە ايەل بولۋ وڭاي ما؟!
― قورىقپاڭىز. ونشا ەلجىرەگەن جاس ەمەس، — دەپ، سىقىلىقتاپ كۇلدى جاقىپ. — ايەل ون ۇشتە وتاۋ يەسى. شولپان ون جەتى جاسىندا ءتۇستى. بيىل ون توعىزعا شىعادى. شيراق، وتە ەستى، وڭدى كىسى. ءقازىردىڭ وزىندە مىرزانى دا، ءۇي شارۋاسىن دا بيلەپ الدى.
― ءۇي شارۋاسىندا قولىنا ۇستاعانى كىم؟ ەركەك پە، ايەل مە؟
― ايەلدەن دە ەپتى تايماس دەگەن جاس جىگىتى بار. سول انتۇرعاننىڭ ءالى ءتىس قاقپاعاندىعى عوي — تاباققا قامشىنىڭ ءتۇسىپ كەتىپ جۇرگەنى. شوكەڭدەر وندايدى قۇر جىبەرە مە، بىلاي الىپ تاستاي سالۋدىڭ ورنىنا، تاباققا سالىپ، ايگىلەپ قايىرىپتى.
شوگەل راحاتتانىپ كۇلىپ الدى. Ac پىسكەنشە ۇشەۋىنىڭ اڭگىمەسى شاكەن ماڭىندا بولدى. بەرتىندە بايىپ، داۋىرلەپ كەلە جاتقان جاڭا باي مەن توقىراعان، ەندى توزۋعا بەتتەگەن، جۋان اتا ەسكى باي كۇندەس قاتىندار ءتارىزدى. بەلدەسىپ كۇرەسكە شىقپاسا دا، ءبىرىن ءبىرى كەكەتىپ، سىرتتان مۇقاتۋىن قويمايدى. بولىستىق قولدا تۇرسا دا، مالقار وزىنە از سەنەدى. ۇكىمەت كۇشىنەن قۇرالاقان بولسا دا، شاكەن وزىنە كوپ سەنەدى. مىنالار باعانادان شاكەندى اۋزىنان تاستاماي وتىر. شاكەننىڭ ءۇي ءىشى بۇلاردى اۋزىنا دا المايدى، قاساقانا مەنسىنبەيدى. ەكى جاعىنىڭ سىرىن ابدەن بىلەتىن جاقىپ ارتيسشە ويناپ وتىر. قازىرگى اڭگىمەدە ءوزىنىڭ مىرزاسىن مۇلدە ىستەن شىعاردى.
― «كون تارتسا — قالىبىنا» دەگەن عوي. داستارقانى دا تار. وسى ۇيلەردىڭ جازى-قىسى، كۇنى-تۇنى ەسىگى اشىق. ەشكىمنىڭ اتىنىڭ باسى قايتپايدى. ال ءبىزدىڭ مىرزالار قوناقتى تالعاپ قوندىرادى. قۇداي بىلەدى، وسى ءۇيدىڭ تالاي اتى، تالاي ساۋىنى ەلدە ءجۇر. ءبىزدىڭ مىرزادان بيىل ەلۋ سيىر بۇزاۋلادى. ءبىرىن شاشاۋ شىعارماي، ءسۇتىن ماشينەدەن وتكىزەدى. ماشينەدەن وتكەن ءسۇتتىڭ سارى سۋى عانا قالادى. قىمىز ەلدىڭ اسى عوي، ءتىپتى سونى دا تالعاپ بەرەدى...
― ونداي بايلىقتىڭ ءىشىن ۇرايىن! — دەدى شوگەل. — شاكەن، اقشا بولسا، ءيتتىڭ دە ءسۇتىن ساتادى. ونى قويشى. الداعى سايلاۋدا كىمنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركەر ەكەن؟ ءادحامدى قۇتىرتىپ-قۇتىرتىپ قۇلاتتى. سايلاۋبەكتى، شالابايدى قۇتىرتىپ-قۇتىرتىپ قۇلاتتى. ەندى كىمدى دايىنداپ وتىر؟ جاسىرما. ساعان ونىڭ كەلەر-كەتەرى از. جاسىرعانىڭمەن، ەرتەڭ-اق شىعادى.
― سول الگى اماندى دايىنداپ جۇرگەن سياقتى. وسى باستان باسىن شىرماپ قويماساڭدار، ول جىگىت ءتۇبى ءبىر سويقان جاسايدى.
― باسىنا قايىس نوقتانى ەكى قاباتتاپ-اق كيگىزگەنبىز. ەندى ءۇش قاباتتايتىن شىعارمىز. جاڭاعى ماقاشتىڭ حاتىن ماعان بەرىپ قويشى. بولىس وقىپ، تىلماشپەن اقىلداسا بەرسىن.
جاقىپ حاتتى بەردى. شوگەل، بارماعىنىڭ استىنا بۇككەن كۇيدە، ورنىنان تۇردى. كەتىپ بارا جاتىپ، سويلەپ بارادى:
― قوناقتان ءبىر شولا كۇنى كەلەرمىسىڭ. وڭاشادا كەڭ سويلەسىپ، راحاتتانىپ قالدىق قوي.
ول كەتىسىمەن ءسوز تىيىلدى. مۇرجالى كەروسين شامنىڭ جارىعى تىم ءالciز، كەروسيندi از كەتىرۋ ءۇشىن بىلتەنى ۇشىنان عانا جاعىپ قويىپتى. ايشا كولەڭكەدە شىمىلدىعىن ءتۇسىرىپ، توسەك سالىپ، بالالارىن جايلاپ ءجۇر. جاقىپتىڭ ناسىبايى تاۋسىلسا كەرەك، ءمۇيىز شاقشاسىن تۇبىنەن اشىپ، تىقىرلاتىپ وتىر. «بۇ نە تىم-تىرىس؟» دەگەندەي، وشاق باسىنداعى تايبەك قۇلاعىن تىگە قالدى دا، ەپتەپ كەلىپ ەسىكتەن تىڭدادى. ەشتەمە سەزىلمەگەن سوڭ، كەيىن قايتتى. كەشتەۋ كەلگەن جالعىز قوناقتى اۋىل كەشتەۋ بىلگەن. ەت پىسۋگە جاقىنداعاندا بىرتىندەپ جينالا باستادى. بولىس اۋلى — ۇلكەن اۋىل. ۇلكەن قوتاننىڭ سوناۋ شەتىندە التىباقان تەۋىپ، ءان سالىپ جاتىر ءبىر توپ جاس. اي جارىق، اسپان اشىق. اقسۇيەك ويناپ جۇگىرگەن بالالاردىڭ اياق ءدۇبىرى ەستىلەدى. قونىس جاڭا، جەر وت. جىلقى تاقاۋدا جاتقان بولار. كىسىنەگەن جىلقىنىڭ، جىلقىشى تارتقان سىبىزعىنىڭ ءۇنى كەلەدى قۇلاققا. ءبىر ءۇي ىركىت، ءبىر ءۇي قىمىز ءپىسىپ، كۇمپىلدەتكەندە، ەندى ءبىر ءۇي شاقىرلاتىپ، قازان قىرىپ جاتىر. جارىق ايلى كەن، دالاداعى الا-قۇلا كوپ اۋىلدىڭ ءالى باياعى مىنەزى، باياعى قالپى سەكىلدى كورىنسە دە، التىباقان باسىندا ءبىر جاڭا ءاندى قوسىلا، سۇيسىنە شىرقاپ جاتىر:
ۇلكەن سىندى، بايگەلى بۇل — ءبىر مايدان،
ناشار ۇلى، جىگەرلەن، جاتپا، سايلان!
قورعالايتىن كۇن ءوتتى، باۋىرلارىم.
ارام قۇلقىن، ارام قان پاتشا، بايدان...
جاقىپ بۇل تانىس ءاندى تىڭداپ وتىرىپ، مۇرنىنان ءبىر مىرس ەتتى دە:
― باي نە ىستەدى ەكەن بۇلارعا؟ — دەدى. — جازىعى مايعا، ەت پەن قىمىزعا تويعىزعانى ما؟ تويعىزباسا، تاعى پالە.
― تويعىزساڭ دا، تويعىزباساڭ دا، ولاردىڭ اۋزىنا باعىم بار ما! — دەپ، ايشا دا قوستاپ قويدى.
― قارەكەڭ اۋلىنىڭ اشەيكەلەرى شاۋىپ-شاۋىپ توقتاعان با؟ ۇندەرى ەستىلمەيدى عوي.
― ەستىلمەسە دە، قاراپ جاتپايدى. باي دەي مە، جۋان دەي مە، ايتەۋىر، داتتاپ جاتادى. ەڭ بولماسا، ەل اراسىنا اكەلىپ، بايدى بوقتاعان ولەڭ تاراتادى. وسى ولەڭدى تاراتقان دا سولار.
― تيىش ەدىك، اشەيكە دەگەن پالە بىزگە دە جەتتى...
جاقىپ ياچەيكەگە قوسىپ، امان جايىندا ايشانىڭ قۇلاعىنا دا ءبىرسىپىرا قۇيعان كەزدە، شوگەل قايتتى. ول وتىرىسىمەن، قازان ءتۇسىرىلدى. ۇلكەن قايىڭ تاباقتى ۇيمە قىلىپ تولتىرىپ، باستى ۇستىنە سالىپ، قوناق پەن شوگەلدىڭ الدىنا قويدى دا، ايشا وزىنە كىشىرەك تاباق جاساپ، قاسىنا تايبەكتى الدى. ەسىك جاقتا تاباققا ەنۋگە جارامايتىن ءبىرسىپىرا ادام وتىر. ايەل-ەركەك، كارى-جاس، بالاعا دەيىن بار. كيىمدەرى كىر، جىرتىق، جاماۋ. ءقايسىبىرى تارگە قاراپ تەلمىرىپ، ءقايسىبىرى تومەن قاراسا دا، دامەتىپ وتىر. جەرى كوپ، نانى از، اققا قاراعان قازاق اۋلىندا كەدەي تۇگىل ورتاشالار جازدىكۇنى شايناماعا جارىمايدى. سوندىقتان مال سويعان ۇيدەن ەت اساپ، سورپا ءىشۋ سالتقا اينالعان. ايشا ەسىك جاقتاعىلارعا ەت اساتىپ، سورپا بەرگەن سوڭ عانا تاماق جەۋگە كىرىستى. توردەگىلەر ءازىر باس كوتەرگەن جوق. ەكەۋى دە جەمپاز. ءبىراق شوگەل تەك ەرعارا بولىپ، قوناق تويسىن دەپ وتىر، تويماي قالسا، بولىسقا، الدىمەن ايشاعا ۇيات. قوي ءتىپتى سەمىز ەكەن، جاقىپ جالعىز تاۋىسا المادى. ەسىك جاقتاعىلارعا اساتا باستاعاندا، شوگەل قيمىلدادى.
― كەلشى، وتاعاسى، — دەدى جاقىپ، ەتتەن مولىراق ۋىستاپ الىپ، قارتتاۋ كىسى كەلىپ، قولىن توسىپ تۇرعاندا، قولىنا سالا قويماي، قىلجاق ەتتى. — باي جاقسى ما، كەدەي جاقسى ما؟
― «بەرمەسە دە باي جاقسى. جەمەسەم دە، ماي جاقسى».
― ولەرىڭدى بىلەتىن كەدەي ەكەنسىڭ، ءما!
جاقىپ ءوزى باي ەمەس، كەدەيگە بايدان ءارى راحىمسىز. ونىسى بايعا جالپىشتانعانى ما، الدە كەدەيگە ءتىپتى قانى قارسى ما، كىم ءبىلسىن. ەندى ءبىر بالا جىگىتتى شاقىرىپ الىپ، اۋزىن اشتىردى دا، اساتا بەرىپ، تارتىپ الدى:
― التىباقان باسىندا شىرقاپ جاتقان ولەڭدى وسى بىلەمىسىڭ، ايتامىسىڭ؟
― جوق.
― وندا اش اۋزىڭدى.
ول ءوزى تويىپ العان سوڭ، وسىلاي قىلجاقتاپ، كۇلدىرىپ وتىردى. ءبىراق كوپ ۇزاماي، ءوزى دە كۇلكى بولدى. تاماق جەلىندى، جۇرت تارادى. توسەك سالىندى. قاراڭعى ۇيدە ايشا، تايبەك — ۇشەۋى عانا. ۇشەۋى دە وياۋ جاتىپ، وتىرىك ۇيىقتايدى. تايبەك قورىلعا باسقاندا جاقىپ باسىن كوتەردى. بۋىنى ءبىر سىرت ەتىپ، شىمىلدىققا بەتتەگەندە، تايبەك باسىن كوتەردى. جاقىپ قايتا كەلىپ جاتتى. تاعى دا پىسىلداپ، قورىلداپ ۇيىقتاپ قالعان بولىستى. جاقىپ تاعى تۇردى ورنىنان. تايبەكتىڭ جوتەلىپ قالعانىن ەلەمەي، شىمىلدىققا بارىپ قالعاندا، كويلەكشەڭ دەنەسىنە سارت ەتتى قامشى. ءتىلىپ ءتۇستى. دىمىن شىعارماستان، جاقىپ ورنىنا كەلىپ جاتا قالدى. ارقاسى بىلەۋدەي، ونى ەلەر ەمەس. بۇدان ۇلكەن تاعى ءبىر سۇمدىعى بار ما دەپ قالش-قالش ەتەدى. تايبەكتى اشۋ قىسىپ، ايشانى كۇلكى قىسىپ قالشىلداپ جاتىر. ءبىرى دىبىس شىعارعان جوق، ۇيىقتاي العان جوق. تاڭ اتتى. تاڭەرتەڭ ورىندارىنان تۇرعاندا، ەشتەمە بولماعانداي، تۇك سەزبەگەندەي بولىپ تۇردى. ايشا شاپان بۇركەنىپ، شاينەك الىپ، دالاعا جونەلگەندە، جاقىپ تايبەككە جەتىپ كەلىپ:
― ءاي، يت! — دەدى، وتىرىك كۇلىپ. — اياماي ۇرعانىڭ نە، ارقام ءىسىپ كەتتى عوي! وعان بىردەمەسى كەتە مە ونىڭ، نەگە قورعايسىڭ؟ ءما، جاپ اۋزىڭدى! ەكەۋىمىز عانا بىلەيىك.
تايبەك جاۋاپ قايىرماستان، جاقىپ ۇسىنعان جاپ-جاڭا قارا بارقىت توپى تاقيانى جىمىڭ ەتىپ، قوينىنا تىعىپ جىبەردى دە، باسىن ءبىر شۇلعىپ شىعىپ كەتتى.
شوگەل ورازاسىن دا وسى ۇيدەن اشادى بىلەم. جاقىپقا بەتىن جۋعىزباي كەلىپ امانداستى. كەلىسىمەن، تام سۇراپ شاڭقىلداپ تۇرعان بۇركىتتى تۇعىرىنان الدى دا، جەرگە تايتەرى جايىپ، سونىڭ تاقىر جاعىنا وتىرعىزدى. توماعاسىن سىپىرىپ، تۇندە سويىلعان قويدىڭ شيكى موينىن الدىنا تاستادى. بۇركىتتىڭ تۇمسىعى ادامنىڭ قولىنان ەپتى بولسا كەرەك، مويىننىڭ ەتىن جەگەن سوڭ، يمەك تۇمسىعىمەن ءمۇجىپ ەدى، نە قيىن جىقپىل، تەسىكتەردە تۇك قالدىرعان جوق. مويىن سۇيەگى تۇتاس كۇيىندە، تاپ-تازا بولىپ قالا بەردى.
― سۇيەكتى مەن دە تازا ءمۇجيتىن ەدىم. مىناۋ مەنەن ءمۇجىمپاز ەكەن! — دەدى جاقىپ. كوپ جەگەن ەتتەن بە، ءتىلىپ كەتكەن قامشىدان با، قاباعى قاتىڭقى، دەنەسى اۋىر وتىر. ونىسىن بىلدىرمەگەن بولادى.
ايشا كەلىپ:
― تامىر، جاقسى جاتىپ، جاي تۇردىڭىز با؟ — دەگەندە:
― سۇراماڭىز. سۋىت ءجۇرىپ، ات سوعىپ، شارشاپ كەلىپ ەدىم، قاتىپ قالعان ەكەم. تاڭەرتەڭ ءبىر-اق ويانىپپىن، — دەپ، شۇبىرتا سويلەپ بارا جاتىر ەدى، شوگەل ءبولىپ جىبەردى:
― شايدى ۇلكەن ۇيدەن ىشەيىك. ەل جيىلماي تۇرىپ، وڭاشادا، شاي ۇستىندە بولىسپەن سويلەسىپ قال. كەيىن ەل بوساتپاي قويادى.
ەكەۋى ۇلكەن ۇيگە قاراي اياڭدادى. ۇلكەن ءۇي — دەسە دەگەندەي. مالقاردىڭ اكەسى، اتاسى شىققان قارا شاڭىراقتىڭ، قاسىندا وزگە ۇيلەر وتاۋداي-اق بوپ ءتۇر. ادامنىڭ، ءيتتىڭ ۇلكەنى دە وسىندا. ەسىك الدىندا ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، يەگىن جەرگە توسەي جاتقان ءتورت كوز قارا توبەتتەر تايىنشاداي. ۇيدە بولىستىڭ قاسىنداعى بالقيا بايبىشە ءبىر ەزى ەكى كىسىنىڭ ورنىنا ازار سىيىپ وتىر. كىرىپ كەلگەندە، جاقىپتىڭ كوزى الدىمەن بالقياعا ءتۇستى. جالپاق بوز بيە سياقتى ەكەن. دەنەلى، سەمىز، جاسامىس ايەل بولعانىمەن، باداناداي كوزى ءالى وتتى، بەتى ونشا ەتتى ەمەس، ءاجىمسىز، ءاپپاق. بالا تاپپاعان، بەينەت كورمەگەن، توركىنى جۋان اتا، قارا شاڭىراقتاعى بۇلا كەلىن — مالقاردىڭ عانا بايبىشەسى. ناعىز بايبىشە بولۋعا ءالى ەرتە، اۋىر دەنەسىن جەڭىل بيلەپ، بولىستىڭ قاباعى قالاي قوزعالسا، سولاي قوزعالىپ وتىر.
مالقاردىڭ قازىرگى وتىرىسى، بولىستان گورى، بوسانعان ايەلدەرگە كوبىرەك ۇقسايدى. ۇستىندە تۇيە ءجۇن كۇپى، باسىندا تىماق، بوكسەسىن كورپەمەن وراپ، شىمقاپ تاستاپتى. كەشەدەن بەرى بەلىنەن قۇم بۇلاۋ كەتكەن جوق، دەنەسىنەن ساسىق تەردىڭ ءيسى اڭقىپ تۇر. جاسى قىرىقتىڭ جەتەۋىندە، شوگەلمەن قۇرداس بولعانىمەن، ءوڭى كارى، شوگەلدىڭ اكەسىندەي. ونىڭ ۇستىنە اتاعى، اكىمدىگى ۇلعايتا ءتۇسىپ، جۇرتتىڭ كوبى سالەم بەرگەندە، قولىن ۇستايدى. جاقىپ، ءتىپتى مولدادان ساباق الا كەلگەن بالاداي، تىزەسىن بۇگىپ وتىرىپ ۇستادى قولىن. اماندىعىن، اۋرۋىن ەجىكتەي سۇراماعان ءبىر عانا مۇشەسى قالدى. ۇمىتىپ كەتسە كەرەك، ايتپەسە، ونى دا سۇراعان بولار ەدى. نە اۋرۋ ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن: «انە جەرىڭىز اۋىرا ما، مىنا جەرىڭىز اۋىرا ما؟» — دەپ، بوسقا دالباسالادى. بولىس ءوز اۋرۋىن ونسىز دا جاقسى بىلەتىن كورىنەدى.
― بەلىمنىڭ شويىرىلماسى بار، — دەدى، جاقىپ مازالاي بەرگەن سوڭ. — كەشە دالادا، بايقاماي، سىزداۋ جەرگە وتىرعان ەكەم، قوزعالتپاي تاستاعانى. بۇگىن شۇكىر، باسىمدى كوتەردىم. بۇلاۋلاي بەرسەم، ەرتەڭدەر تۇرىپ كەتەم.
اسشى كەلىنشەك جەرگە داستارقان جايىپ، شاي جاساي باستادى. قارا شاڭىراقتىڭ سول جاعى بولىستىڭ پاتەرى بولعاندا، وڭ جاعى كەڭسەسى. كەڭسە سيقى: ءبىر دوڭگەلەك ستول، ەكى-ۇش پاپكا، موسقال، كوسە ءبىر قازاق. سول قازاق قاعازدان باس الماي، سيامەن جازىپ وتىر. قالامىنىڭ ۇشىنان سىرت-سىرت ءۇن ەستىلەدى. جاقىپ ونىڭ سىرتىلداتقانىنا سۇيسىنە:
― كەڭسەنىڭ ۇيدە بولعانى راحات-اۋ! — دەپ قويىپ ەدى، بولىس قوستاپ كەتتى:
― وعان نە جەتسىن! ەرتە، كەش دەمەي، تاماق ۇستىندە دە، توسەك ۇستىندە دە ىستەي بەرەم. «پوسەلكەگە كوشىرسە قايتەدى، ورىس بولىسىنىڭ كەڭسەلەرى سياقتى جازى-قىسى ءبىر جەردە بولسا قايتەدى؟» — دەگەن. مەن بەت باقتىرمادىم. «قازاق كوشىپ جۇرەدى، پوسەلكەدە وتىرىپ، شوشقا باعامىز با؟» — دەگەنىمدە، ءبىرى جاق اشا المادى.
ىشىنە ىستىق شاي بارعان سوڭ، بولىس تەرلەي، جادىراي ءتۇستى. جادىراعان سايىن مىڭقىلداپ سويلەي ءتۇستى. مۇرنى ەرتەدە ءبىتىپ قالعان، دەمىن اۋزىنان الادى. اۋزى ءامان اشىق، ءاp جەردە ءبىر ءتىس سويديىپ سارعايىپ كورىنەدى، سونىڭ ۇستىنە ناسىباي اتادى. الىستان اتاعى، اتاسى زور بولعانىمەن، قاسىنا كەلگەندە، قوراش-اق كىسى. نە سوزىنە، نە كوركىنە، مىنەزىنە جارىمايسىڭ. ەكى ءسوزدىڭ بىرىندە «ەسەبى» دەپ وتىرعانى. سوندا دا ول سالپيعان جالاق ەرنىن قوس قاتىنعا سۇيگىزە ءبىلدى، ءامىرىن ەلگە ورىنداتا ءبىلدى. تەك سوۆەت تۇسىندا عانا تومەندەپ تۇرعانى ءبۇل. ايتپەسە امان سياقتىلارعا شابارمانىن ۇرعىزىپ، جاقىپ سياقتىلاردى تورىنە شىعارىپ، تىزەلەسە وتىرعىزىپ قويماس ەدى. ءقازىر جاقىپپەن ءتىپتى تەڭ كىسىدەي سويلەسىپ وتىر. شوگەل كەشەدەن بەرى بولعان وقيعانى قۇلاعىنا قۇيعان ەكەن، جاقىپتىڭ ءوزىن تىڭداپ بولعان سوڭ، ءبىر عانا سۇراق بەردى:
― شاكەن اراعا تۇسپەي مە؟
― اگار سۋعا باتىپ باراتسا، باتىرا تۇسەدى. باتپايتىن بولسا، دەمەپ الىپ شىعادى.
― شاكەن كىرىسپەسە بولعانى! — دەپ، قۋتىڭداپ قالدى بولىس. — ماتەكەڭ ۇرپاعىمەن ۇستاسۋعا ۇيرەنگەم. ءبىر كەزدە ماقاشتىڭ ءوزى شىققان. ودان كەيىن سايلاۋبەك شىققان. بىرەۋى ءبىر سىلىككەنىمنەن قالعان ەمەس-تى. ەندى مىناۋ امان دەگەنى باس كوتەرگەن ەكەن. ارۋاق الجىپ كەتپەسە، بۇنىڭ دا باسى ەزىلەر. ول سوندا شوگەلدىڭ جاعاسىن جىرتقان جوق، مەنىڭ جاعامدى جىرتتى. بۇل سوتتالاتىن جۇمىس. تەرگەۋشى كوپتەن اۋرۋ بولىپ، بۇگىن عانا جۇرگەلى جاتىر ەدى، جاقسى كەلدىڭ، بەيسەك، بۇيرىق دايىن با؟
داستارقان باسىندا بىرگە وتىرعان كوسە سەكرەتار بەيسەك ەكەن. ورنىنان شاپشاڭ تۇرىپ، ستولىندا جاتقان جازۋلى بۇيرىقتى اكەلدى دە، بولىسقا ۇسىندى. بولىس، وقىماستان قول قويىپ، بالقياعا بەردى، بالقيا كامزولىنىڭ قويىن قالتاسىنان الىپ، ءمور باستى. بولىستا ارعى اتالارىنان بەرى ۇزىلمەي كەلە جاتقان وزگەشە ءبىر مىنەز — مورگە وتە قىزعانشاق. سەكرەتارىنا ءبارىن سەنىپ تاپسىرسا دا، ءموردى تاپسىرماي، ءوزى اۋىرىپ قالعاندا ايەلىنە ساقتاتادى. ايەلىنىڭ وزگەشە ءبىر مىنەزى — تىم ماقتانشاق. الاقانداي قاعازعا ءمور باسقانعا، الاقانىمەن بۇكىل دۇنيەنى باسقانداي تاناۋى كوتەرىلىپ كەتتى.
― اۋىلنايعا بەر، — دەدى بولىس، بۇيرىقتى جاقىپتىڭ قولىنا ۇستاتا وتىرىپ. — كىرمە تۇگىلى، تۇرعىن ەلدىڭ تالايى كەدەيمىن دەسە، تالاي كەدەيىندە شابىن جوق. بىرەۋدىڭ جەرىن تارتىپ اپەر دەگەن جارلىق تاعى جوق. ءالجان جەرگە قايدان يە بولىپ ءجۇر؟ «جاقىپقا الىپ بەر» — دەپ جازدىم. ارجاعىن سەن ايتشى.
بەيسەك بولىستان الدەقايدا مايدا كورىنەدى. كوپ سىبىرلاسىپ ادەتتەنگەندىكتەن بە، الدە بار داۋسى سول ما، ايتەۋىر ءسوزى داستارقان باسىنداعىلارعا ازار ەستىلەدى. قولىندا دامىل جوق، جاقىپتىڭ الدىنان ءبىر كەتپەيدى، ءسوزىن ارىق ساۋساقتارىمەن جايلاپ وتىرعان سياقتى. جورعاقتاپ وتىرىپ، جاقىپقا ەكى نارسەنى قاداعالاپ تاپسىردى:
― اۋقالتەرگە ماتەريال مىقتاپ بەرىلگەن! — دەپ، ەكى قولىمەن ماتەريالدى شامالاپ كورسەتتى. راس ايتسا، ءبىر كەزدەي ەكەن قالىڭدىعى. باسقا تۇگىل، جاقىپتىڭ ءوزى جاس امانعا كوپسىنىپ قالدى. ءبىراق، وبال عوي ونىمىز دەي المادى، تىڭداي بەردى سەكرەتاردى. — اۋقالتەرمەن بىرگە ءقازىر قايتىڭىز. شوگەلدى ءولىمشى قىلىپ ۇرىپ، لاۋ اتتى تارتىپ العاندىعىن راستايتىن بىرەر كۋا، ودان كەيىن جىگىت جيناپ كەلىپ، ءوزىڭىزدى ءولىمشى قىلىپ ۇرعانىن، جەرىڭىزدى، ساموسوت جاساپ، تارتىپ اپەرگەنىن راستايتىن بىرەر كۋا تاپساڭىز بولادى. تابا الاسىز با؟
― كۋا تابارمىن-اۋ!
― تاپساڭىز، ارجاعى اۋقالتەرمەن كەلىسىلگەن، — دەدى بەيسەك. “اۋقالتەر” دەگەنى — اۋداندىق حالىق تەرگەۋشىسى. ول وزىمەن اتالاس، اۋىلداس، جاقىن قۇربى بولاتىن، كەلىسىمدەرىن دە اشىق ايتتى. — كۋالارىڭىز قۋاتتاسا، اۋقالتەر اماندى قولما-قول تۇتقىنعا الادى، ءىستى سوتقا تاپسىرادى.
جاقىپتىڭ كوزى جايناپ سالا بەردى. شاقشاسىن الىپ، وكشەسىنە قاعىپ-قاعىپ جىبەردى دە، ناسىبايىن اتتى. بولىس الاقانىن جايىپ ەدى، قاعىپ، تىرنالاپ، وعان دا ءبىر اتىم تاپتى. سودان كەيىن تاسىعان كوڭىلىن كورسەتىپ وتىر.
― ىرزامىن، مالقا! ادەيى ات تەرلەتىپ، ارقا تۇتىپ، شاۋىپ كەلگەنىمدە، قۇشاقتاي قارسى الدىڭىز. اكەم ءتىرىلىپ كەلمەس، كەلسە دە بۇنداي قۋانباسپىن. ات جالىن تارتىپ مىنگەلى كورمەگەن قورلىعىمدى سوۆەت تۇسىندا كورىپ ەدىم. ەندى قارىمجىسىن دا سوۆەت تۇسىندا الاتىن بولدىم...
جاقىپ ىرزالىعىن اقتارىلا ايتتى. شايدان كەيىن قىمىز ءىشىپ، كەشىكپەي اتقا قوندى. بەيسەك پەن شوگەل تەرگەۋشىنىڭ اۋلىنا دەيىن شىعارىپ سالىپ، تەرگەۋشىگە جاقىپ جايىن ەكى جاقتان ۇعىندىردى دا، قايتىپ كەتتى. تەرگەۋشىنىڭ ارتىندا كىشىرەك قورجىنى، قاسىندا ءبىر ميليسيونەرى بار. جاقىپ باستاپ، ۇشەۋى ماقاش قورىعىنا بەت تۇزەدى. اتتارى جاراۋ، جۇرىستەرى قاتتى، ەكپىندەرى دە وسال ەمەس.
― امان دەگەن قيت ەتسە قول جۇمسايتىن كورىنەدى. ءوزى پالۋان با سونشا؟ ― دەيدى تەرگەۋشى. ءسىرا، قاۋىپتەنەدى بىلەم.
― جوعا، ءتايىرى! انشەيىن، اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى،م دەپ، بەتىن تىرجيتادى جاقىپ.
— كەزى كەلسە، قولداسىپ تا بايقارمىز، — دەگەندە، قۇجبان بۇجىر ميليسيونەر كۇج-كۇج ەتەدى.
ەتى قىزىپ باستارىن شۇلعي باستاعان جاراۋ اتتاردىڭ، تىزگىنىن بوساتا، اعىزىپ-اعىزىپ الادى. ىستىق كۇندە قاتتى ءجۇرىپ، ات سابىلتقاندار، دالانى دۇرسىلدەتىپ، شاڭداتىپ كەلە جاتقاندار كىم ەكەنىن قازاق اۋلى انادايدان-اق تانىپ تۇردى.
IV
ءيىنجار — بۇل جاقتاعى نەمىستەردىڭ ۇلكەن پوسەلكەسى. ەڭبەك ادامىنىڭ كوبى دالادا، پىشەندە. پوسەلكەدەگىلەر كۇندەگى ادەتىنشە قىزىل ىڭىردە-اق جاتىپ قالعان. تىرس ەتكەن دىبىس، جىلت ەتكەن جارىق جوق. ۇيقى مەن ءتۇن باسقان قاراڭعى پوسەلكەنىڭ قورا جاقتاعى ءبىر تەرەزەسىنەن جىلتىراعان شام جارىعى، ول جارىققا ماي تامىزىپ وتىرعان ادامنىڭ بەت بەينەسى كورىنەدى. بۇل — امان. تۇتقىندا وتىر. قولىندا — «نارودنىي ۋنيۆەرسيتەت نا دومۋدىڭ» ءبىر نومەرى. قوعام تانۋ لەكسياسىن وقىپ وتىر. بۇرىن استىق سارايى بولعان وسى كىشكەنتاي تۇتقىن ۇيگە ەنگىزىپ جىبەرگەندە، ول ءبىر شىڭىراۋعا ءتۇسىپ كەتكەندەي سەزىندى. كەڭ دالادان كەلىپ، قاپاس قاماۋعا ءبىرىنشى رەت تۇتقيىلدان تۇسكەن جاستىڭ كوڭىلى تورعا تۇسكەن بۇركىتتەي الاسۇرىپ، كوپكە دەيىن اقىل-ويعا ىرىق بەرمەدى. تۇلا بويىن نامىس كەرنەپ، قىزارىپ، بۋلىعىپ، «جازىعىم نە؟» — دەگەن ءبىر سۇراققا جاۋاپ تابا الماي، سەندەلۋمەن بولدى. تۇستەن كەيىن كىتاپ وقۋعا كىرىستى. سودان ءالى باس العان جوق. ءقازىر كوڭىلى ءبولىنىپ، اشۋى قايتىپ، اقىل ەنگەن ءتۇرى بار. بۇگىن ءنار تاتقان جوق-تى، قارنى اشقانىن جاڭا ءبىلدى. ءبىراق تاماق قايدا!
ۇيدەن مۇلدە قامسىز شىققان. ارتىنان ەشكىم كەلە قويمادى، تۇتقىنداۋشىلار، قۇلىپقا ءبىر سالعان سوڭ قاراسىن كورسەتپەي كەتتى. ءبىر عانا ءۇمىت بار. باعانادان ارت جاعىندا قور-قور ۇيىقتاپ جاتقان تاز قارانىڭ قۇرتىمداي تۇيىنشەگى قابىرعادا ءىلۋلى تۇر. «سونىڭ ىشىندە ءبىر اسام بىردەمە قالمادى ما ەكەن؟» دەيدى امان. يەسىن وياتۋعا ۇيالادى. وياتپاسقا قارىن قويماي بارادى. ءسويتىپ وتىرعاندا:
― ەي، بالا! — دەدى تۇيىنشەكتىڭ يەسى، ءبىر اۋناپ ءتۇسىپ. — وسىندا كىتاپ وقۋعا كەلىپ پە ەدىڭ؟ قۇرتتىڭ عوي بولماشى مايدى، قويساڭشى.
― قويدىم، اعاي. ءبىر اسايتىن بىردەمەڭىز بار ما؟ قارنىم اشتى. ماعان دا ازىق كەلىپ قالار.
تاز قارا باسىن كوتەردى. ارسىز تاز كورىنەدى، جالتىر باسىن الاقانىمەن ىسىپ-ىسىپ جىبەرىپ، تۇيىنشەككە قول سوزدى. بار بولعانى قوس جۇدىرىقتاي عانا مايعا جەنتەكتەلگەن قىزىل ىرىمشىك ەكەن، سودان مىقتاپ ءبىر اساتتى دا، تۇيىنشەكتى ورنىنا قويدى. امان شامدى ءوشىردى. ەكەۋى ءالى ءجوندى اڭگىمەلەسكەن جوق-تى، تاز قارانىڭ ۇيقىسى ابدەن قانسا كەرەك، ءسوز باستادى:
― سولاي دە، بالا، سولاي. بولىستىڭ شابارمانىن ۇرعانسىڭ... مەن ۇرعانىم جوق، بولىستى تەك بوقتاعامىن.
― نە ءۇشىن بوقتاعانىڭىزدى ايتپادىڭىز عوي.
― ايتايىن. ورازاعا كوشكەن ەرمەك. ايتقان سوڭ باسىنان ايتايىن، — دەدى دە، تاز قارا مالداسىن قۇرىپ، باسىن كەكجيتە وتىردى. قاراڭعىدا شولاق مۇرىنى جوعارى قاراپ ساڭقيىپ تۇر. سويلەپ وتىر.
كۇز. قارا قاتقاق. جەردە ارەدىك-ارەدىك قىربىق قار بار. كۇن كوزى سيرەك كورىنەدى. وسى اي تۋعالى دۇنيەنى تۇمان، بۋالدىر باسىپ الدى. قىزىلجاردان قىتايعا قارا جولمەن كۇندىز-تۇنى اعىلعان اقتىڭ اسكەرى كوكشەتاۋ، شورتان، اقمولا، سپاسسكىنى باسىن، قارقارالىعا جەتكەنشە مىڭ كيلومەتردەي جۇرەدى. ودان ءارى تاعى سول شامادا ءجۇرىپ بارىپ، قىتايعا وتەدى. جاداعاي جاتقان قازاق ەلىنىڭ ىشىمەن ەكى مىڭ كيلومەتر جۇرگەندەر، سوققى كورگەن اشىندى اسكەر، قويعا تيگەن اش قاسقىرشا اۋىزدى سالىپ باقتى. جول ماڭىندا، اياق جەتەر جەردە وتىرعان قازاقتىڭ بىردە مالىن ايداپ، بىردە جارىن زورلاپ كەتسە، ەندى بىردە كەلەمەجدەپ اتىپ تا كەتىپ جاتتى. ەل قاتتى شوشىنعان. جاز بولسا ۇركە كوشەر ەدى، ۇستاتپاس ەدى. قىس ءتۇسىپ قالدى، قايدا بارادى! ايتەۋىر، «اقتار قاشىپ، قىزىلدار قۋىپ كەلەدى» — دەگەن زور ءۇن ۇلان بايتاق قازاق دالاسىن دۋىلداتىپ تۇر. جابىرلەنگەن ەلگە سول ءۇن قۋات بەرىپ، جاۋىنا مويىنسۇندىرمادى. جاس ايەلدەر ەركەكشە كيىنىپ الدى، جاس ازامات مالدى الىسقا، جونعا ايداپ كەتتى، ءدامدىسىن، جىلتىرارىن تاۋ-تاستىڭ اراسىنا تىعىپ، اۋىل قولدان كەلگەن ايلاسىن، قارسىلىعىن ىستەپ جاتىر.
قوي مالى الىسقا كەتە الماي، اۋىل ماڭىندا قالعان. ءبىر قورا قويدى ويعا، تاساعا باعىپ جۇرگەن ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى بالا جىگىت ەدى، كوزى جاساۋراپ، داۋسى قالتىراپ:
― كەلىپ قالدى! — دەدى.
بەس-التى اتتى اسكەر قۇيعىتىپ كەلەدى. ىشىندە شوگەل بار.
― ءبىلىپ قويار ما ەكەن، شوگەل ايتىپ قويار ما ەكەن!- — دەپ بالا جىگىت قالش-قالش ەتەدى.
سولداتتار كەلە-اق قويدى ءبىر شەتىنەن ءبولىپ الىپ، ايداي جونەلدى. شوگەل جانى شىعارداي اياعان، شىجالاقتاعان بولىپ ءجۇر:
― شاۋىپ كەتتى-اۋ! ەسىل، اۋزىن ءۇرىپ، اياعىن سىپىرعان مال يتكە بۇيىردى-اۋ! اتىپ تاستاسا دا، قاشا بەرمەي نەگە توقتادىم ەكەن!.. — دەپ، جاق جاپپاي باجىلداپ جۇرگەندە، بالا جىگىتتى تانىپ قالدى دا، سولداتتارعا سىبىرلاي قويدى. — دەبكا! دەبكا!..
ورىسشالاعانىنا ورىستار تۇسىنە قويماعان سوڭ، كوزىمەن، قاباعىمەن ىمدادى. ەكى سولدات قايرىلىپ كەلىپ، بالا جىگىتتى الىپ كەتتى.
― قۋ ەكەنسىڭ، قازاق قىزى! سولداتتى الداماقسىڭ، ءا؟ — دەپ بارادى. قىز تىلدەپ، بۇلقىنىپ بارادى:
― بوسات! نەلەرىڭ بار مەندە؟ جىبەر، بوسات دەيمىن، اتاڭا نالەت! شوگەل اعا! ءادحام اعا! ءادحام اعا! شابىڭدار ەلگە، حابارلاڭدار، قۇتقارىڭدار!..
تارتىنىپ، جىلاي سالعىلاسىپ بارا جاتقان جاس قىزدىڭ اششى داۋسىنان قويشى ءادحام ەڭىرەپ تۇرىپ:
― اينالايىن كۇلپاش-اي، داۋسىڭ قالاي زارلى ەدى! — دەسە، شوگەل ودان ءارى ەگىلگەن بولادى. ول ەندى ەلگە، قىزدىڭ كارى اكەسىنە حابارلاماق بولىپ تۇرا شاپتى. بولىستىققا تالاسىپ، ۇستاسىپ قالعان رۋلاردىڭ الا اياق سۇمدارى ەل ۇستىنە وسىنداي اۋىرلىق تۇسكەن شاقتا دا كەك الىسىپ ءجۇر. شوگەل كەگىن الدى. ەندى ابىروي الماق، ەڭ بولماسا، بايبالام سالىپ، قىلمىسىن بۇركەپ قالماق. كۇلپاش سول كەتكەننەن ەلگە ءالى قايىرىلعان جوق. ايتەۋىر، جۇڭگو جەرىنە جەتپەي اقتاردىڭ قولىنان قۇتىلىپ، سەمەي قالاسىنا كەلىپتى. ودان ورەنبۋرگ بارىپ وقۋعا ءتۇسىپتى.
ءادحام قويىمەن بىرگە قالا بەردى. ءبىر بۇل ەمەس، كۇن شىعىسقا قاراي شۇبىرعان اقتىڭ اسكەرى تالاي كەزدەستى. تاياقتاپ كەتكەن كەزدەرى دە بولدى. ءبىر كۇنى اپاق-ساپاقتا، قاسىندا ءتورت سولداتى بار، قالقا كەلىپ تۇردى قوتانعا. زارەزەپ بولعان اۋىل، تىعىلعانى تىعىلىپ، قاشقانى قاشىپ، ۇيقى-تۇيقى بولىپ جاتقاندا:
― قورىقپاڭدار! بۇل — قىزىلدار! بولشيەۆيكتەر!.. — دەپ ايعاي سالدى ول. قالاۋلى قيدىڭ اراسىنا تىعىلعان ءادحام داۋىستى تاني قويىپ، تۇرا جۇگىردى.
― ءتىرى مە ەدىڭ، بار ما ەدىڭ، باۋىرىم!..
― ءتىرىمىن، بارمىن. جالشىنىڭ كۇنى تۋدى!
ەكەۋى انادايدان شۇرقىراسىپ كەلىپ امانداستى. قالقا بۇل اۋىلدا كوبىنەسە كۇلپاشتىڭ ۇيىندە جاتىپ، بالا وقىتىپ جۇرگەندە جوعالىپ كەتكەن. اۋىل ادامدارى بىرتىندەپ جينالىپ قالدى. ءبىرىن-بىرى كيە سويلەپ، كورگەن قورلىقتارىن، قياناتتارىن ايتىپ جاتىر. كۇلپاشتىڭ كارى اكە-شەشەسى: «جالعىزىم، كۇلپاشىم!» — دەپ زارلاعاندا، قالقا سولقىلداپ، قوسا جىلاپ تۇر ەدى. ءبىر كەزدە:
― كەك قايتادى، جارا جازىلادى، جولداستار! — دەدى، «جولداستار» دەگەن ءسوزدى بۇل اۋىل ءبىرىنشى رەت ەستىدى. «بۋرجۋي» دەگەن ءسوزدى دە قالقا ەستىرتتى. بۋرجۋيلار جىلقىسىن قايدا جىبەرگەن؟ جوق قوي بۇرىنعى مەكەندەرىندە. نەگە ۇندەمەيسىڭدەر، شاكەن مىرزانىڭ، بولىس مالقاردىڭ جىلقىسىن سۇراپ تۇرمىن.
― ە، بۋرجۋيىڭدى قايدان بىلەيىك؟ جاڭا ءتۇسىندىم عوي! — دەپ ءادحام قولىمەن سولتۇستىككە نۇسقاپ تۇرىپ سويلەدى. — مالقاردىڭ جىلقىسى سارىوزەكتە جاتىر. ءدال ۇستىنەن تۇسپەسە، كورىنە قويماس. شاكەن مىرزانىڭ توبى جوندا، قاشىقتا دەگەن...
― سەن ەكى سولداتپەن بار دا، مالقاردىڭ جىلقىسىنان باسىپ ءجۇرىپ ەلۋ ات-ايعىر الىپ قايت. كەدەيدىڭ، مومىن شارۋالاردىڭ مەنشىگى ءىلىنىپ كەتىپ جۇرمەسىن. شاكەننىڭ، جىلقىسىنا ەكى سولداتپەن ءوزىم بارام. ەرتەڭ كەشكە وسى ارادا تابىساتىن بولايىق. وعان دەيىن قىزىل پولك كەلىپ جەتەدى. ارىقتاعان، قاتاردان شىققان اتتار بار. ولاردى كەدەيلەرگە تاستاپ كەتەمىز. ەل ەندى قورىقپاسىن، قاشپاسىن، حابارلاڭدار. قىزىل اسكەر ءوز اسكەرى، ەلدىڭ جاۋىن — اقتاردى قۋىپ بارادى.
ءادحام ەكى سولداتتى ەرتىپ، ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ كەتتى. سول كەتكەننەن ول قوي باعۋعا قايتىپ ورالعان جوق. قىزىل اسكەرگە ەرىپ، اقتاردى جۇڭگو اسىرىپ، باسقا جولمەن اقمولاعا قايتتى. بىردە قالقاعا، بىردە باسقالارعا ەرىپ، ەلگە شىعىپ، كولىك، تۇيە جينادى، ازىق-تۇلىك جينادى. ءسويتىپ، قىس بويى دامىل تاپپاي مايدانعا، جاس سوۆەت وكىمەتىنە كومەك ەتتى. جاز شىعا بولىستىق ريەۆكومنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ كەلىپ، مالقاردىڭ ورنىنا وتىردى. بۇرىن ايەلدىڭ ءساتى تۇسپەي قويعان، ەندى ايەل الدى، باسىنا ءۇي تىگىپ، الدىنا ازداپ مال سالدى. ءبىراق سايلاۋ شىعىپ قالىپ، ەل مالقاردىڭ ءوزىن قايتادان بولىس سايلادى. از ۋاقىت بولسا دا، اكىمدىكتىڭ ءدامىن تاتقان ءادحام مالقارمەن كۇرەسىپ كورىپ ەدى، ەشتەمە شىعارا المادى. سۇيەنەتىن قالقا ءولىپ كەتتى. ۋاقىت وزگەردى، بايلار ەسىن جيدى. ءبىراق سول ءبىر الاساپىران كۇندەردى ءادحام دا، بايلار دا ۇمىتار ەمەس. ەكى جاعى بىردەي كۇرسىنەدى. ءبىرىنىڭ كەۋدەسىن ساعىنىش كەرنەسە، ءبىرىنىڭ كەۋدەسىن كەك كەرنەپ كۇرسىنەدى.
قاراڭعىدا جانتايىپ جاتقان اماننىڭ قاسىندا مالداسىن قۇرىپ الىپ اڭگىمە سوعىپ وتىرعان تاز قارا — سول ءادحامنىڭ ءوزى. ول ءقازىر نە قويشى، نە قىزمەتكەر ەمەس. بوس ءجۇر. قايتادان قويشى بولۋعا ارلانادى، قىزمەت قولدان كەلمەيدى، وقۋعا جاسى وتىڭكىرەپ كەتكەن، مويىن جار بەرمەيدى. سوندىقتان ەرمەگى دە، ازىعى دا — وتكەنى.
― مەن اتقا مىنگەن كەزدە، — دەپ قويادى ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە، — بايلار باسىما جاستىق، استىما توسەك بولدى. مەن اتتاپ قۇلاعان كەزدە جاباتىنى ماعان ەسەك بولدى. اقىرى مىنە مالقار بولىس ەسەبىن تاۋىپ وتىرعىزدى. قىزىل اسكەر ءمىنىپ كەتكەن ەلۋ ات، ايعىردىڭ كەگى عوي بۇل. نەشاۋا، ءتىلىمدى كەسىپ تاستاماسا مەن دە تابارمىن ءبىر ەسەبىن.
― ءسىزدى جاي شارۋالار دا جاقسى اتامايدى. ونىسى نەسى؟! — دەگەن اماننىڭ دورەكىلەۋ سۇراعىنا ءادحام شامدانىپ قالدى:
― ە، جۇرتتىڭ، بارىمەن سىرلاس پا ەدىڭ سونشا؟! الدە مەنى ۇناتپايتىنداردىڭ ساناعىن الىپ ءجۇرمىسىڭ؟
― ەستىگەنىمدى ايتام، اعاي. اعات كەتسەم، كەشىرىڭىز.
― قۇلاق نە ەستىمەيدى، كوز نە كەرمەيدى. ءبارىن ايتا بەرسەڭ، وكىنەسىڭ بىردە، بارماعىڭدى تىستەيسىڭ. جۇرت مەنى: باسىنا ءۇي تىكتى، الدىنا مال سالدى، قايدان سالدى؟ — دەيتىن شىعار. جاسىرمايمىن، بايلاردان العانىم راس، ءومىر بويى قانالعان ەڭبەگىمدى الدىم. جۇرتتىڭ وعان ءىشى اۋىرماسىن. بايشىلدار اۋىرماق تۇگىل، جارىلىپ كەتسىن. باي جالشىنى جەپ كەلسە، ەندى جالشى بايدى جەيدى.
― سوندا پارامەن جەگەنى قالاي؟ سوۆەت زاڭى پارا ءۇشىن جازالايدى عوي.
― اقمولا ويازىندا پارا جەمەيتىن ەكى-اق ادامدى بىلەمىن. سونىڭ ءبىرى — قالقا ەدى، ءولىپ كەتتى. ەندى ءبىرى ەرالين. باسقاسىنىڭ ءبارى پارا الادى. سوتتالسام، سولارمەن بىرگە سوتتالام.
― ءبارىن قايدان بىلەسىز؟ ءوزىڭىز ايتپاقشى ساناق جۇرگىزىپ پە ەدىڭىز؟
― ءبارىن بىلمەسەم دە، بىلگەنىمنىڭ ءوزى جەتەدى، — دەدى. ءادحام پاراقور قىزمەتشىلەردى ساۋساعىمەن ساناعاندا، ەكى قولىنىڭ ساۋساعى جەتپەي قالدى. — وسىنىڭ ءبارى — باي، جۋان نە سولاردىڭ بالالارى. جالعىز سوپى بولعاندا، مەن نە بىتىرەم؟ باسقا جەردى قايدام، ايتەۋىر، ءبىزدىڭ ويازدا سوۆەت وكىمەتىن بايلار بيلەپ بارادى. ءوزىمىز اتقا مىنگەن كەزدە بايلار قۇرداي جورعالاۋشى ەدى، ەندى اياعىن كەردەڭ-كەردەڭ باساتىن بولىپتى. ءاي بالا، ورىسشاعا جەتىكپىسىڭ، وسىنى تۋرا لەنيننىڭ وزىنە جازساق قايتەدى؟
امان ۇيقىسى كەلىپ ەسىنەپ، ىنتاسىز تىڭداپ جاتقان. ءادحام: «جازساق قايتەدى؟» دەپ يىعىنان ۇستاي يزەپ قالعاندا، ۇيقىسى اشىلىپ كەتتى، كۇلىپ جىبەردى.
― لەنين ءسىز بىلگەندى بىلمەيدى دەيسىز بە؟ — دەدى سودان كەيىن. — ءسىزدى بولىس قويىپتى. قويىپتى دا، ءتۇسىرىپ تاستاپتى. اگار بولىستىقتى دۇرىس باسقارساڭىز، تۇسىرمەگەن بولار ەدى. مەملەكەت ءىسىن باسقارۋعا ەڭبەكشىلەردىڭ ءبىلىمى، تاجىريبەسى جەتپەي جاتىر، جەتىلدىرۋ ءۇشىن ولاردى وقىتىپ، ىسكە ارالاستىرىپ جاتىر. ءسىز، ارالاسىپ ءجۇرىپ، وسى اراسىن اڭداماعانىڭىز قالاي؟ ءالى دە مىلتىقتىڭ، قامشىنىڭ كۇشىمەن ەل باسقارعىڭىز كەلەدى. مەنى: «كىتاپ وقۋعا كەلىپ پە ەدىڭ؟» دەپ قاعىتاسىز. وقىماعان ءسىزدىڭ حالىڭىزدى، وقىماعان ەلدىڭ حالىن كەرىپ تۇرىپ، وقىماسقا امالىم جوق. ناداندىق مالقاردان الدەقايدا كۇشتى جاۋ ەكەن. ءبىزدى وسىندا قاماتقان مالقار ەمەس، ءوزىمىزدىڭ جالشى، كەدەيلەر. ءبىرى ۇستىمىزدەن ارىز بەرسە، ءبىرى كۋا بولادى. ءسويتىپ مالقارعا جەڭىپ بەرەدى. سوۆەت وكىمەتىن بايلاردان شىن قىزعانساڭىز، شىنداپ وقۋ كەرەك. ونسىز سوۆەت وكىمەتىنە قانشا دوسپىن دەسەڭىز دە، دوستىعىڭىز ايۋ مەن ادامنىڭ دوستىعى ءتارىزدى.
― توقتاشى، توقتاشى، ەي بالا، — دەپ، ءادحام قاراڭعىدا اماننىڭ اۋزىن قولىمەن باسا قالدى. — ۇندەمەگەنگە موندىباستاۋ بىرەۋ شىعار دەسەم، سايراپ باراسىڭ عوي ءتىپتى. مۇجىپ باراسىڭ عوي مەنى. ءتۇتىنىڭ تىك ۇشىپ جاتىر. ءما شام، ال وقى! مەنى اۋرەلەمە، باسىما ەنبەيدى.
ءادحام بىلتە شامدى جاعىپ بەرىپ، قاسىنا قول باسىنداي توڭماي قويدى. كىشكەنتاي تاڭقى مۇرنى، قالىڭ ەرنى، تايقى ماڭدايى، جالاڭاش ەڭبەگى، تۇتاس الىپ قاراعاندا، بەت بەينەسى ەنەسىن ارتىنان ەمگەن بۇزاۋعا ۇقسايدى ەكەن. بۇزاۋ بايعۇس مومىن عوي. مىنانىڭ كوزدەرى سۇزەگەن بۇقانىڭ كوزدەرىنە تارتىڭقىراپ كەتىپتى. ول شام جاعىپ، بىلتەسىن جوندەپ تۇرعاندا امانعا وسىنداي اسەر قالدىردى. امان كىتاپقا تاعى دا ۇڭىلە بەرگەن كەزدە، قاسىنا كەلىپ:
― بip ءوتىنىشىم بار، — دەدى.
― ايتا بەرىڭىز.
― سوت ەل ارالاپ كەتىپتى. بىر-ەكى ايسىز قايتپايدى. وعان دەيىن ءبىزدى مۇندا ۇستاماس. اقمولاعا، ۇلكەن تۇرمەگە ايدايتىن شىعار. وندا قانشا جاتارىمىزدى قۇداي ءبىلسىن. قاي بۇرىن بوساعانىمىز ىزدەۋشى بولايىق. زاۋەدە مەنەن بۇرىن بوسانا قالساڭ، مەنىڭ جايىمدى ايتىپ، كۇلپاشقا تەلەگرامم بەرە گور. ول ءقازىر قازسيك-تىڭ مۇشەسى، رابفاكتى بىتىرگەلى ءجۇر. ايەل دە بولسا، ءبىر ەركەكتى قۇتقارۋعا شاماسى بار دەسەدى.
― بۇل قاي كۇلپاش؟ الگى اقتار الىپ كەتكەن كۇلپاش ەمەس پە؟
― ءدال ءوزى. ايەلدىڭ تورەسى بولىپ ەستى. جاسىنان-اق بولىپ تۇر ەدى. ول كەتىسىمەن اكە-شەشەسى ءبىر كۇندە قايتىس بولىپ. «ەندى كىمگە بارام؟» دەگەن عوي، سودان ەلگە ءالى ورالعان جوق. جالعىز ەدى، جاقىن تۋىستارى جوق ەدى. مەنى وتكەن-كەتكەننەن سۇراستىرىپ جاتادى، — دەيدى. اينالايىن، ۇمىتپاپتى، موينىما تالاي مىنگەن ەدى...
كۇلپاشتىڭ جايىن ءادحام ۇزاق ايتىپ كەتتى. امان قۇنىعا تىڭدادى. بالاسىز كەمپىر-شالدىڭ موينىنا بۇرشاق سالىپ، تاڭىردەن سۇراپ العان جالعىز قىزى شولجىڭ دا، سۇلۋ دا، ەستى دە كورىنەدى. جاڭا ءپىسىپ كەلە جاتقاندا جاۋىزداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، بوسانىپ شىعىپتى. قالاي بوساندى ەكەن؟ — دەپ، ءبىر كورۋگە ىنتىعادى امان. ادرەسىن ءبىلىپ الدى. ءادحامعا ۋادەسىن بەردى دە:
― اگار ءسىز بۇرىن بوسانساڭىز، دەرەۋ ەرالينگە حابارلاڭىز، — دەدى. — «ايتقانىنىڭ ءبارى راس ەكەن. ەندى ايانارىم جوق» دەپ وتىر دەگەيسىز...
― ءوزىڭ ەرالينمەن امپەي كورىنەسىڭ عوي، — دەگەندە، ءادحامنىڭ، اۋزى كۇلكىمەن ءبىر سۇيەم سوزىلدى، — ودان بىلىقپايى بارلاردىڭ ءبارى قورقادى. ول بولىسسا، قولما-قول سۋىرىپ الادى. قۇداي كەسىرگە جازباسىن، وتىرعانىمىز جاقسى بولدى. كورسىن سولار بايەكەڭدەردىڭ مۇنداعى سويقانىن. ۋا، جالعان دۇنيە، اتقا ەندى ءبىر مىنسەم!
تاۋىق شاقىردى. تاڭ ءبىلىندى. ادام باسى عانا سيارلىق كاتالاجكانىڭ تار تەرەزەسىنەن ءسونىپ بارا جاتقان جۇلدىزدار كورىنەدى. دالانى اڭساعان ەكى تۇتقىن شامدى ءوشىرىپ، تەرەزەدەن، تاڭ ساۋلەسىن قارسى الا وتىرا، اڭگىمەلەسە بەردى. كۇن شىقتى. الەم جارىق. كاتالاجكا الا-كولەڭكە. ەل تۇردى، جان-جانۋار بەتىمەن تىرباڭداي باستادى. سولارشا تىرباڭداۋعا، جارقىراعان كۇن، تۇنىق اۋە، سارقىراعان سۋعا تۇتقىندار قۇمارتىپ وتىر... ءبىر كەزدە تىقىر ەستىلدى. كەنەتتەن ەسىك اشىلدى.
― ساپار ۇلى امان، شىق بەرى. نارسەڭ بولسا، الا شىق! ادحاممەن قوشتاسىپ شىعا كەلگەندە، ميليسيانىڭ قاسىندا شاكەن مىرزا تۇر ەكەن، امان اڭىرىپ قالدى.
― كۇتپەگەن شىعارسىڭ، بالام، — دەدى شاكەن كۇلىمدەپ. — شالدار كەيدە كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسە بەرەدى. ەستىگەن سوڭ، جاتا المادىم. اگار ەرتەرەك ەستىگەندە بۇندا كەلتىرمەي-اق الىپ قالۋعا بولۋشى ەدى. ۋاقاسى جوق ەندى. «ات جىعىلماي جەر تانىمايدى».
يناباتتى شاكەن وسى. ارادا ەپتەپ وتىرىك ايتتى. ول تەرگەۋشىنىڭ كەلگەنىن دە، اماندى تۇتقىندايتىنىن دا جاقىپتان الدىن-الا ەستىپ، ۇيىندە وتىرماي، سىرعاقتاپ كەتكەن. ەندى قۋىپ كەلىپ، سوتقا دەيىن كەپىلگە الىپ وتىر. بۇل كىسىنىڭ ەسەبىنە ءتۇسىنۋ قيىن. بىرەسە جاپقىزۋعا، بىرەسە شىعارۋعا كومەكتەسەدى. جاپقىزاردا، ءوزى كورىنبەي بۇعىپ قالادى، شىعاراردا عانا كورىنەدى. ءقازىر جايراڭداپ، اماندى ەرتە كوشەگە شىقتى. پار ات جەككەن سولقىلداق فاەتوندا شولپان وتىر. كوشىرىندە — تايماس. استىندا كوك بەستى، جەتەگىندە توبىلعى تورى سىزدىق تۇر. ءبارى قۋانىشپەن جامىراي امانداستى.
― وسىعان-اق جۇدەپ قالعانسىڭ با؟ — دەپ ەدى شولپان، امان قىزارىپ كەتتى. ءوزى ۇيالشاق جىگىت، قۋىستانادى. قۋىستانعان سايىن قىزارا تۇسەدى. شولپاننىڭ بۇل تالاي كەزدەسىپ جۇرگەندەگى ءبىرىنشى رەت تۋرا قاراپ، ءتىل قاتقانى بولاتىن. امان ءبىرىنشى رەت جاۋاپ قايىردى:
― ۇيقىم شالا. سونىكى شىعار.
― ۋايىمشىل ەكەنسىڭ عوي.
بۇل سوزگە جاۋاپ قاتپادى. كۇيەۋى: «بالام» دەسە، ايەلى «قۇربىم» دەپ تۇرعان سياقتى. بالا بولىپ، نە قۇربى بولىپ سويلەسەرىن بىلە الماي، امان جىميدى دا قويا سالدى. شاكەن ارباسىنا ءمىنىپ، باي كايزەردىكىنە قاراي تارتتى.
― جۇرىڭدەر، ءبىزدىڭ تامىردىكىنەن تاماقتانىپ الايىق تا، كەشكى سالقىنمەن ءبارىمىز ءبىر قايتايىق.
كايزەردىكىنە جەتكەنشە سىزدىق پەن اماننىڭ اڭگىمەسى اقشا بولدى. شاكەن ءبىرجولاتا بوساتقان جوق، سوتقا دەيىن كەپىلگە العان. ءىستى سوت قاراعانشا امان اقمولا بارىپ قۋىنباق. ۇزاق ساپارعا، قالاعا ءىستى بولىپ بارا جاتقاندا ادام قۇر قالتا قالاي بارادى. تىم قۇرسا تامىر-تانىسى جوق. بۇرىن كورمەگەن بەيتانىس قالا اۋىلداي جاداعاي، مەيماندوس ەمەس، تانىماسىن ەسىكتەن دە قاراتپايدى. قالاي اقىلداسسا دا، اقشا تابىلماعان سوڭ:
― بوز اتتى ساتامىن، — دەدى امان. — ءتورت بەستى بولا ما؟
سىزدىققا شانشۋداي ءتيدى بۇل ءسوز. قىنجىلىپ قالدى.
― تاقىمعا باسقان جالعىز اتتى ساتىپ، جاياۋ جۇرەمىن؟ بوز اتتى قالاي قيىپ ساتاسىڭ؟
― قيماسام دا ساتامىن. بۇدان بىلاي ات قىزىعىن، يت قىزىعىن كورە الماسپىن. باسقا ساتارىمىزدىڭ ءوزى جوق قوي. ءتورت سيىرعا سوقتىقساق، كەمپىر-شال، بالالار اققا تارىعادى. قىسقى ازىق — جالعىز كۇرەڭدى قالاي ساتاسىڭ؟
― بۇل ارا دا اقىل تاۋىسپالىق، — دەدى سىزدىق. — اۋىلعا بارعان سوڭ، ساپەكەڭمەن اقىلداسارمىز. اياق استىنان اققۇلا ءبىر ءىس كەزدەستى عوي، ايتەۋىر.
باي كايزەر قوناقتارىن تىك تۇرىپ قارسى الدى. قازاقشا قوي سويدى. شاي ءىشىپ العان سوڭ، شاكەن مەن شولپاندى ەرتىپ دۇكەنىنە كەتتى. شاكەن دۇكەننەن قايتىسىمەن، امان ەكەۋى وڭاشا بولمەگە توسەك سالدىرىپ جاتىپ قالدى. شولپان قورادا وتىرىپ، بۇرىن كورمەگەن پوسەلكە امىرىنە قاراۋمەن بولدى. سالقىن سارايدىڭ ىشىندە تايماس پەن سىزدىقتىڭ اڭگىمەلەسكەن داۋسى ەستىلەدى.
― تايماس! — دەدى داۋىستاپ شولپان. تايماس كەلدى قاسىنا. — سەن قايدا جوعالىپ كەتتىڭ. سىناپشا، ءبىر جەردە تۇرمايسىڭ-اۋ ءتىپتى.
― سىزدىقتان ءبىرسىپىرا اڭگىمە ەستىپ كەلدىم، جەڭەشە.
― نە اڭگىمە؟
― امان جايىندا.
― ايتشى! — دەپ، ەلەڭ ەتتى شولپان. تايماس شىنى ما، وتىرىگى مە، ايتقىسى كەلمەگەندەي، كۇمىلجىپ، كەشەڭدەپ ەدى، اسىقتىرا ءتۇستى. — ايتساڭشى، ايتار بولساڭ، بالسىنبەي؟
― ءبالسىنىپ وتىرعام جوق. اماندى اياپ كەتتىم، — دەدى تايماس. اياعانداعى سىلبىر، قالتىراڭقى شىققان ۇنىنەن دە بايقالىپ تۇر. — ءبىزدىڭ جىلپوس جاقاڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇرىپ، مىقتاپ-اق سالعان ەكەن اۋرەگە.
― اۋرەسى التى كۇن قاماتقانى ما؟ وعان نەسى كەتتى؟
― ءبىر التى كۇن ەمەس، شولپان. مىرزا كەپىلگە عانا شىعاردى عوي. الدا سوت بار. سوت كەسىپ جىبەرسە، قايتەدى؟ امان سوندىقتان الدىن-الا قۋىنىپ، اقمولا بارماق. بارۋعا راسحود كەرەك. قايدان تابادى؟ قىسىلعان سوڭ، تاقىمىنا باسقان جالعىز اتىن ساتپاق بولىپتى.
― جۇيرىك بوزدى ما؟
― باسقا بوزى بار ما ونىڭ؟ سونداي جىگىتتى كەدەيلىككە قيمايدى ەكەن كىسى.
جايدارى وتىرعان شولپان كەنەتتەن تۇنجىراي قالدى. بۇدان ءارى تايماستىڭ اڭگىمەسىن تىڭداماستان وزىمەن-وزى وتىرىپ، ءبىر كەزدە اقىرىن عانا ىڭىرسي اندەتتى. كومەيدەن قۇيىلعان جۇمساق، سۇلۋ ۇنمەن بىرگە قارا كوزىنەن مونشاق-مونشاق ءمولدىر جاس تا دومالاپ تۇردى.
جۇيرىك ات، جانىم سۇيگەن جارىم قايدا؟
كوتەرگەن قام كوڭىلدى ءانىم قايدا؟
كەدەيلىك كوك جەلكەدەن باستى كەلىپ،
جاتىرمىن جۇگىم اۋىپ تەرەڭ سايدا.
― كوكەم ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى، — دەدى دە شولپان، ءاندى اياقتاعان سوڭ، كوز جاسىن ءسۇرتىپ تاستاپ، كوكەسىن ءبىرسىپىرا اڭگىمە ەتتى. — ءانشى كىسى ەدى. وسى اماندار سياقتى ءبىزدىڭ دە ارعى اتالارىمىز داۋلەتتى، بەدەلدى بولعان دەسەدى. كوكەمدى ءوزىمىزدىڭ اۋىل كەدەي سەرى دەپ اتايتىن. كەدەي دە بولسا، استىنان ءبىر جاقسى ات كەتكەن ەمەس. شەشەمىزگە الىپ قاشىپ ۇيلەنىپتى. مەن ون ۇشتەن ون تورتكە قاراعاندا، شەشەم قايتىس بولدى. ونىڭ قىرقىن بەرىپ جاتقاندا، كوكەمنىڭ جانىنا بالاعان جالعىز قۇلاسى جامانداتىپ ءولدى. كوكەم كوپكە دەيىن ۇيدەن شىقپاي وتىرىپ قالدى. ءبىر كۇنى دالادان كipسەم، دومبىراعا قوسىپ، باياۋلاتىپ، جاڭاعى ءاندى ايتىپ وتىر ەكەن. كوكەيىمە قۇيىلىپ كەتتى. اگار بىرەۋ ايت دەسە، ءدال سول ارادا ايتىپ جىبەرۋگە دايىن تۇرمىن. وسى ءاندى ەستىپ، كوكەمنىڭ جاقسى كورەتىن قۇربىسى داۋرەن ارا قونىپ كەلدى. كوكساندىق دەيتىن ءوزى ءمىنىپ جۇرگەن جاقسى اتىن جەتەلەي كەلىپتى. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىنەن ەسىمدە قالعان كوپ نارسەلەر ءالى ساقتاۋلى. داۋرەن شەشەن، تاقپاقتاپ سويلەيتىن كىسى ەكەن. بەلبەۋىن شەشىنە وتىرىپ ايتتى مىنا ءسوزدى: «ات – ەردىڭ قاناتى دەۋشى ەدى، قاناتىڭ سىنىپتى. ايەل – ءۇيدىڭ تۇلعاسى دەۋشى ەدى، تۇلعاڭ جىعىلىپتى. «جاتىرمىن جۇگىم اۋىپ تەرەڭ سايدا» دەگەن داۋىسىڭدى ەستىگەندە، شىداي المادىم. كوكساندىققا ەرىڭدى سال. ەل ىشىنە كوزىڭدى سال. جەتىمسىرەتپە بالالاردى. بالاعا انا كەرەك. اناسىنداي ايەل اكەل!».
كوكەم كوكساندىققا مىنگەن سوڭ، ەل ارالاپ ءجۇرىپ، بىزگە انا تاۋىپ اكەپ بەردى. كوكساندىققا مىنگەن سايىن داۋرەندى ەسىنە تۇسىرەتىن ءتارىزدى ەدى. «داۋرەننىڭ جاقسىلىعىن ۇمىتار ما ەكەم، وتەي الار ما ەكەم؟» — دەپ وتىراتىن. ءبىراق سول داۋرەننىڭ ءبىر تىلەگىن اكەم دە، مەن دە ورىندارمىز — دەپ ىشتەي كەلىسىپ جۇرگەندە، ورىنداي الماي كەتتىك.
― قاپ! — دەدى تايماس. — ول قانداي تىلەك ەدى؟
― قۇمارىن قاراشى — دەپ كۇلىمسىرەدى شولپان. — ساعان ونىڭ كەرەگى قانشا؟
― ماعان كەرەگى، كەرەكسىزى ەسەپ ەمەس. ايتەۋىر بىلە بەرگىم كەلەدى.
― سەن اماندارعا قانداي تۋىسسىڭ، وسى؟
― شوبەرەنىڭ ار جاعىندامىز.
— وندا نەمەنە بولامىسىڭ؟
― ءدال ءوزى.
― سەن ونى ولەردەي جاقسى كورەسىڭ. ول قالاي كورەدى سەنى؟
― بىلمەيمىن، ىشىنە كىرگەم جوق. جەك كورمەيتىن شىعار.
― “شىعار” دەيسىڭ بە؟
― جو-جو-جوق. كۇماندانباي-اق قوي، جاقسى كورەدى. Meءنى ەركىمە قويماي وقىتىپ، ساۋاتىمدى اشتى. كەزدەسكەن سايىن اقىلىن ايتادى، سىرتتان قامقور بولىپ جۇرەدى.
― جەتەر، جەتەر. ءوزىم دە بايقاعامىن، — دەپ، ءسوزدى سوزىپ بارا جاتقان تايماستى شولپان توقتاتتى دا، ورامالعا وراپ قولىنا اقشا ۇستاتتى. — امانعا بەر. اتىن ساتپاسىن. جاس ازاماتتىڭ جارسىز ءجۇرۋى كەمشىلىك كەلتىرمەس، اتسىز ءجۇرۋى كەمشىلىك كەلتىرەر. سول اتقا مىنگەن سايىن مەنى دە ءبىر ەسىنە الار.
― ءسوز بار دەيسىز بە؟ كوكساندىققا مىنگەن كوكەڭ ءتارىزدى دە!
تايماس اقشانى وزىنە بەرگەندەي قۋاندى. قويارعا جەر تاپپاي، ءبىر قالتاسىنان ءبىر قالتاسىنا اۋىستىرىپ سالا بەردى. بىرەسە قۋلانىپ قويادى.
― اقشا ىستىق ەكەن عوي، قولتىعىمدى قىزدىرىپ بارادى. بۇدان كوبىرەك بولسا، جاندىرار!
― انتۇرعان، اۋزىڭا يە بول! — دەدى شولپان. — ويىندى قوي، ويىننان وت شىعادى. بۇل سىردى ۇشەۋمىز عانا بىلەيىك. امانعا سولاي دەگەيسىڭ. ۇقتىڭ با؟
― ۇققاندا قانداي.
― قاشان ءۇيلى، بالا-شاعالى بولعانشا، سەنى قولدان شىعارمايمىن دەپ ءجۇرمىن. بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
― بالا-شاعالى بولىپپىن دا، شىعۋى قالىپ پا، ءتايىرى.
― ولاي دەمە. ساعان قىزدىڭ اۋليەسى تيەدى. ءوزىم تاۋىپ بەرەم، قوزعالما.
― بۇل جاقسىلىقتى مەن نەمەن وتەر ەكەم سوندا؟
― قىسىلما، ونى دا ءوزىم ايتام.
امان ۇيقىدان ويانىپ، تىسقا شىقتى. شولپان مىرزا دا تۇرعان شىعار دەپ ۇيگە جونەلدى. تايماس اماندى ىمداپ شاقىرىپ الىپ، وڭاشادا اقشانى بەردى قولىنا.
― بۇنىڭ نە، ەي؟!
― تانىماي تۇرمىسىڭ؟ اقشا.
― ۇرلىق ەمەس پە، جانىم، قايدان الدىڭ؟
― ءيا، ۇرلىق. ۇرلاۋشى دا، ساعان بەرۋشى دە شولپان.
― نە دەيدى وسى؟! مەن سۇرايدى دەپ ءبۇلدىرىپ ءجۇرمىسىڭ الدە؟ شىنىڭدى ايت!
― اۋزىما قان تولسىن، ونداي بىردەمە دەسەم. ءوزىڭ وسقىرما، بىرەۋ كورىپ قالار، ەڭ اقىرى سىزدىق تا كورمەسىن، سالىپ قويشى قالتاڭا، ― دەدى دە، تايماس اماننىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى، — بۇل كەلىنشەك سەنى جاقسى كورەدى. نەگە جاقسى كورەتىنىن ءوزى بىلەدى. قويار دا قويماي، دۇكەننەن نارسە الام دەگەن سىلتاۋمەن وسىندا سەنى كورۋ ءۇشىن كەلدى...
امان دەلدال كۇيدە اقشانى قالتاسىنا سىلبىر اپارىپ سالدى دا، اياعىن ويلانا باسىپ، ءجۇرىپ كەتتى. «كۇيەۋى دە، ءوزى دە جاقسى كورەدى. ەكەۋىن مەن دە جاقسى كورە باستادىم. قايسىمىز نە ءۇشىن جاقسى كورەمىز؟ وسى ارادا ءارقايسىمىز ءوزىمىز عانا بىلەتىن سىر جاتىر-اۋ» — دەپ، سول سىردى ەجىكتەپ جۇرگەندە:
― جاس جىگىت، ونداي اۋىر ويدى كوتەرىپ قايتەسىز؟ — دەگەن داۋىس ەستىلدى. قاسقا باس كايزەر ەكەن. اۋزىنداعى ەمەن ترۋبكاسىن قولىنا الىپ، ءبىر قولىمەن الاقانىن جايا، ءۇي جاققا نۇسقاپ كۇلىمسىرەيدى. — ويمەن قورەكتەنگەننەن اسپەن قورەكتەنگەن پايدالىراق. ءجۇرىڭىز، اس ىشەلىك.
Ac ءىشىپ بولعانشا كۇن كىشى بەسىندىككە باردى. ىستىق قايتتى. قوناقتارىن اتتاندىرىپ، ارتىنان قولىن بۇلعاپ كايزەر قالا بەردى. ارقانىڭ قۇم قايراق، كۇرەڭ جولىن شاقىرلاتا، قوس ات جەككەن فاەتون زىمىراپ كەلەدى. ورتاداعى ۇزىن قارا باسىن شۇلعي كوسىلتە جەلگەندە، شەتكى تەكشە قارا موينىن قيسايتا، شاپاشوتتاي شابادى. الدان جەلپىگەن ءالسىز سامال قاتتى جۇرىستەن جەلگە اينالدى. شولپاننىڭ جۇقا كويلەگىنىڭ ەتەگىن جەل كوتەرىپ-كوتەرىپ كەتەدى. شولپان قولىمەن باسىپ قويادى. شاكەن وتە كوڭىلدى. سالت اتتىلارمەن داۋىستاي سويلەسىپ، ارا-تۇرا قالجىڭ ايتىپ، كۇلىسىپ الدى. ەندى ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن «اۋپىلدەك» انىنە باسىپ، ىڭىرسىپ كەلە جاتىر ەدى.
― سۇلۋ ەكەن مىنا كوك! — دەدى شولپان، سىزدىقتىڭ اتىنان كوز الماي. — اتتى ساعىنىپپىن، مىنسەم قايتەدى؟
― مىنگىڭ كەلسە، مىنە عوي، — دەپ، لىپ ەتتى شاكەن. اربانى توقتاتتى. ءوز قولىمەن ەردىڭ ۇستىنە كورپە سالىپ، تارالعىسىن قىسقارتىپ، بالتىرىن قاجاماسقا تارالعىنى ەرىنبەي، شۇبەرەكپەن وراپ مىنگىزدى. ەتى قىزعان جەز مويىن، القارا كوك وق جىلانداي جاراۋ، قۇلىن مۇشەسى بۇزىلماعان، يەگىن كوتەرىپ تاستاپ جورعاقتاي، شوقاقتاي، بيلەي اياڭداپ بارادى. وقتا-تەكتە كولدەنەڭدەي ءجۇرىپ، اقساي باسادى اياعىن. ەكى قۇلاعى تاس توبەسىندە، ءبىر قيسايمايدى. جۇيرىكتىگى سۇيەگىنە بىتكەن شىعار، جەلىستى، وزگە ونەرىنىڭ ءبارىن سىزدىق ۇيرەتكەن. ونىڭ قولىنا تۇسكەن ات، قانداي جابى بولسا دا، بىردەمە ۇيرەنبەي قالعان ەمەس.
― شىركىن-اي، قىز قاشاردا قىزعا مىنگىزەتىن ات ەكەن! — دەپ، شولپان ءوزىنىڭ ءبىر تويدا جىگىتكە جەتىپ ۇرعانىن ايتىپ كەلە جاتتى دا، ەرىنە تاعى ەركەلەپ قويدى. — سول تويدا سالعان ءانىمدى ايتىپ بەرەيىن بە؟
― ايتا عوي، — دەدى شاكەن. اۋزىنان شىعۋى-اق مۇڭ ەكەن، شولپان شىرقاپ جىبەردى. «ماقپال قارانى» ايتىپ كەلەدى. وڭاشانى ساعىنعان با، ءاندى ساعىنعان با، ءان ىرعاعىمەن بالقىپ، تولقىپ كەتەدى. امانعا ءقازىر مۇلدە باسقاشا كورىندى شولپان. «ىشىنەن سىرتى، سىرتىنان ءىشى سۇلۋ، ءارى نازىك، ءارى بيىك، ءارى تەرەڭ جان ەكەن! ءبىر وسى ءانى ءۇشىن-اق دۇنيەنىڭ تورىنەن ورىن الۋعا حاقى بار. ياپىر-اي، قالاي بىلدىرمەي كەلگەن؟ بۇنشا ونەر.سىيعان ىشكە نە سىيمايدى؟» — دەپ، تاڭدانىپ، ءسۇيسىنىپ كەلە جاتقاندا، جول بۇيرات اراسىنا ەندى. شالعىندى سايلار، ءور، ۇرا توكپە ىلديلار كەزدەسە باستادى. ءبىر بۇلاقتى سايدان وتە بەرگەندە، سايدىڭ ءور باسىنا قاراي قامشىمەن نۇسقادى امان:
― مىنا سايدىڭ باسىندا بۇلدىرگەن كوپ بولاتىن ەدى.
― مىرزاعا بۇلدىرگەن تەرىپ اكەلەيىك! — دەپ، سولاي قاراي شولپان شوقىتا جونەلدى. امان دا كەتتى سوڭىنان.
اربالىلار ويعا قۇلاپ، جازىققا شىقتى. بۇيرات الىستاپ قالىپ بارادى. بۇلدىرگەنشىلەر كورىنبەيدى. شاكەن مەن سىزدىق دامىل-دامىل قارايدى ارتقا. اتتىڭ بوجىسىن تەجەپ، توسا ءجۇردى. بۇلدىرگەنشىلەر بۇلدىرگەننىڭ قىزىعىنا تۇسكەن بولۋ كەرەك، ءالى كورىنبەيدى.
— توقتا! — دەدى شاكەن. — سىزدىق، سەن شەتكى اتقا مiنە سالا، جاڭاعىلاردىڭ ارتىنان بارشى، امان با ەكەن، ناعىپ كەشىكتى.
سىزدىق اربادان ءتۇسىپ، شەتكى اتتىڭ پوسترومكاسىن اعىتىپ جاتقاندا، تاۋ قويناۋىنان اسەم كوكتى ويناقتاتىپ شولپان شىعا كەلدى. ونىڭ ارتىنان امان كورىندى.
قارا وتكەلدەر
1
پارومى، كوپىرى جوق. ەسىل وزەنى، ونشا ۇلكەن بولماسا دا، وتكەل بەرە بەرمەيدى. باسقا جەرىنەن گورى ەندىلەۋ، تايىز، جاداعاي جاتقان ءبىر جەرى ەل وڭاي وتە بەرگەن سوڭ قاراوتكەل اتانىپ كەتكەن. بەرتىن كەلە، ءدال وسى وتكەلدىڭ اۋزىنا وياز ورتالىعى اقمولا قالاسى ورنادى. ەلدىڭ كوبى ەسكى ادەتپەن اقمولانى ءالى دە قاراوتكەل دەپ اتايدى. قاراوتكەلمەن ءوتىپ، قالاعا ەنەردە، وڭ قول جاقتا، وزەن جاعاسىندا، جاتاعان اعاش ءۇي كورىنەدى. جەرگە بەلۋارىنان باتقان، شاتىرلاپ جاپقان تەمىرسىز تاقتاي توبەسى دال-دۇل، جۋان بورەنەدەن قيىپ سالعان اعاش قابىرعالارى دا قۋارىپ، اق جەمدەلگەن وسى ءۇي ەسكىنىڭ كوزى ەكەنىن ءوزى-اق ايگىلەپ تۇر. بۇل ەراليننىڭ پاتەرى. بارلىعى ەكى بولمە، كۋحنياسى، شولانى بولەك. اعاش قورشاۋىنىڭ ءبىرسىپىراسى ءتۇبى ءشىرىپ، قۇلاپ، قۇلاماعانى قيسايىپ قالسا دا، اجەپتاۋىر قوراسى بار. سول قورادا ەرالين پۇتتىق گيردى ەكى قولىمەن كەزەك كوتەرىپ، تاڭەرتەڭگى دەنە شىنىقتىرۋ امالىن ىستەپ ءجۇر. كۇدىستەۋ، قامىت اياق، ورتادان تومەنىرەك بويى بار، وتىزدان اسا جاسى بار جىگىت. گيردى ارى-بەرىدەن سوڭ لاقتىرىپ جىبەردى. قوراداعى قۇدىقتان ءبىر شەلەك سۋ الىپ، پانەردەن جاسالعان دالداعا ەندى دە، سۋىق سۋ قۇيىنىپ، ودان كەيىن ورامالمەن دەنەسىن ىسپالاپ جاتتى.
قورادا ەككەن اعاش، وسىمدىك جوق. ءوز بەتىمەن وسكەن شەپ بيىكتەپ، شالعىن بوپتى، جاپىرىلماي تۇرعانىنا قاراعاندا، مال ۇستامايتىن، كەلىم-كەتىمى از ەكەنى بايقالادى. ەرالين جۋىنىپ شىققان سوڭ، قوراسىنا ويلى كوزبەن قاراپ تۇرعاندا ەسىكتەن باسىن عانا قىلتيتىپ، قارت اناسى شاقىردى.
― جۇمابەك، ءجۇر، شاي سۋىپ بارادى.
كىشىرەك ەكى بولمە، ،باسى ارتىق نارسە بولماعان سوڭ، ۇلكەن كورىنەدى. ەدەنىن جۋىپ ءسۇرتىپ، جالتىراتىپ قويىپتى. تەرەزەلەرى اشىق. كۇن ءتۇسىپ، اۋاسى جاڭارىپ، ءۇي ءىشى كوڭىلدى-اق. جۇمابەكتىڭ ايەلى تاتار بولاتىن. قازاقشا سويلەگەندە تاتار ءتىلىنىڭ، تاتارشا سويلەگەندە قازاق ءتىلىنىڭ اسەرى ءبىلىنىپ تۇرادى. اتا-اناسى تاتار بولسا دا، قازاق ىشىندە تۋىپ-وسكەندىكتەن، ەكى ۇلتتىڭ ىقپالى بىردەي ءتيىپتى. تاڭەرتەڭگى شايعا ىستىق سامسامەن قاتار ءبىر اياق قىمىز قويىپتى. جۇمابەك ستولعا وتىرا بەرە قارق-قارق كۇلدى.
― نە بولدى سيڭا؟ نەگە كۇلاسىن؟! — دەپ، ايەلى بىلگەنشە اسىعادى.
― قىمىزعا جول بولسىن؟
― ول قازاق اسى. سەن قازاق اسىن ياراتاسىن.
― شايمەن بىرگە قىمىز ىشكەن قازاقتى قاي اتاڭ كورىپتى، شاقشاباس؟
― قازاقتىڭ قارنىنان اس قايتپاس، ىشە بەر.
ەكەۋىنىڭ قالجىڭىنا بايبىشە دە ارالاسىپ، كەلىنىن قوستاپ جاتىر:
― مارفۋعاجاندىكى دۇرىس. ءدامدىسىن اياماي، الدىمىزعا جايىپ، سىيلاپ وتىر. شومىشتەن قىسسا قايتەر ەدىڭ؟ بايىنىڭ بار تاپقانىن ءوزى جەپ، جونى استاۋداي بولىپ جۇرەتىن كەلىندەر دە بار. مەنىڭ مارفۋعام كىسى كۇتىپ قالعان. قازاقشا، تاتارشا، ورىسشا دا كۇتە بىلەدى.
― اپام ىلعي بالاسىن كەلىنىنە جىعىپ بەرەدى. وسىڭىز دا كوممۋنيستىك پە، ادىلدىك پە، اپا؟ — دەپ ەدى جۇمابەك.
― ادىلدىك، — دەدى اپاسى. — ەركەكتەر، اسىرەسە مۇسىلمان ەركەكتەر ۇستەمدىك ەتىپ ادەتتەنگەن. ايەلمەن تەڭدىك ولارعا كەمدىك كورىنەدى. سوندىقتان ۇيرەتۋ كەرەك ولاردى.
― مەن مۇسىلمان ەمەسپىن عوي، اپا.
― مۇسىلماننىڭ سارقىتىن ىشكەنسىڭ.
ۇشەۋى بىردەن كۇلدى. شايدىڭ اقىرىنا قاراماي، جۇمابەك قىزمەتىنە جينالا باستادى. كيىمدەرىن دايىنداپ جالاقتاپ تۇرعان مارفۋعاعا:
― سەن ءبالسىنىپ ءجۇرمىسىڭ، ۇيالىپ ءجۇرمىسىڭ. ەڭلىكتىڭ ءرولىن نەگە وينامايسىڭ؟ — دەگەندە مارفۋعا كۇمىلجىپ قالىپ ەدى، اپاسى تاعى دا اراعا ءتۇستى:
― كىنا وندا ەمەس، مەندە. ەلى بار بولعىر قاۋلاپ تۇرعان ءسوز ەمەس پە. «پالەنشەنىڭ كەلىنى بۇزىلعان ەكەن» دەپ، ەرتەڭ گۋ ەتە تۇسەدى.
― ءوزىڭىز قارسى ەمەسسىز بە، ايتەۋىر؟
اپاسى ۇندەمەدى. جۇمابەك باسىن شايقاپ، تاعى سويلەپ كەتتى:
― ۇشەۋىمىز دە كوممۋنيسپىز، جۇمىسشى سەمياسىنان شىقتىق، سويتە تۇرا سوزدەن قورىقساق، نە بولعانىمىز! ەل كەيدە بالا ءتارىزدى، اپا، جاتىرقايدى. جاتىرقاۋ — جەك كورۋ ەمەس. ەلدىڭ كوزىن جاڭالىققا ۇيرەتە بەرۋ كەرەك. ساحنا ونەرى — قازاققا ۇلكەن جاڭالىق. ۇلكەن جاڭالىققا ۇلكەن تالاپ، ۇلكەن باتىلدىق اپارادى. كوممۋنيستەر ەڭ باتىل، ەڭ تالاپكەر ادامدار.
― ال باتىل-اق، تالاپكەر-اق بولايىق. سوندا ۇياتتى قايتەمىز، بالام؟
― ۇياتپەن قوسا قورلىق، اجال ءتونىپ تۇرعان كۇندەردە دە ەڭلىك سياقتى قىزدار ەرىك ىزدەپ توپ جاردى، اپا. بۇگىن سول قىزداردىڭ بەينەسىن ساحنادا كورسەتەتىن ايەل تاپپاي، ەركەك ايەل بولىپ ويناعالى جاتىر. مىنە، ناعىز ۇيات وسى. اگار مارفۋعا ەڭلىكتىڭ بەينەسىن جاقسى كورسەتە السا، سول ۇيات دەۋشىلەر ەڭكىلدەپ جىلايدى، قارقىلداپ كۇلەدى. سودان كەيىن مارفۋعانىڭ بەتىنەن كەلىپ سۇيەدى. مىنە بۇنىڭ اتى — ونەر، aپa. ءۇي اراسىنداعى پىش-پىشتان قورقىپ، ونەردى تاستا دەگەنشە، باستا، قولتىعىڭدا قىتىعى بار ايەلدەردى ءۇيىر ماڭىڭا دەمەيسىز بە؟ بۇنىڭ اتى — كوممۋنيستىك، اپا. ءسىز كوممۋنيسسىز عوي.
― قويدىم، قويدىم. ال مەيىلدەرىڭ! — دەدى اپاسى. جۇمابەك مارفۋعاعا يەگىن ءبىر كوتەردى دە، كۇلىمدەگەن كۇيدە دالاعا شىقتى. قاقپا الدىندا قايقى قارا بيەگە جەگۋلى كونەتوز فاەتون كۇتىپ تۇرعان، سوعان كەلىپ ءمىندى.
توپىراعى سارعىش، كۇنى جەلتەڭ، ۇيلەرىنىڭ دەنى اعاش، شيكى كىرپىشتەن سالىنعان الاسا، شاعىن قالا، تەمىر جولدان بەس ءجۇز كيلومەتر قاشىق تۇرسا دا قايناپ جاتىر. ماڭىنداعى قىرىق سەگىز بولىس قازاق ساۋدا-ساتتىعىمەن، داۋ-جانجالىمەن، وقۋ ىزدەگەن بالالارىمەن جازى-قىسى ءبىر بوساتپايدى. ەرالين ويازدىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيىنە كەلىپ توقتاعاندا، قاقپا الدىندا ەكى-ۇش اۋىل جاسى تۇر ەكەن، جۇگىرىپ كەلىپ، قول الىستى.
― جاي ما، بالالار؟
― وقۋ ىزدەپ ءجۇر ەدىك، — دەدى قاراتورى، جايناڭ كوز بىرەۋى، — ءبىزدى الماي، باي بالالارىن الدى. سونسوڭ سىزگە كەلدىك.
― وقۋ جۇمىسىن مەن باسقارمايمىن عوي.
― ءسىز كەدەيدى قولدايدى دەگەن سوڭ كەلدىك.
― كەدەيدى قىزمەت باسىنداعىلاردىڭ ءبارى قولداۋعا ءتيىستى.
― ءتيىستى بولسا دا، قولدامادى. تەمىرجان ءوزى باي بالاسى. قارعانىڭ كوزىن قارعا نەگە شوقىسىن!
جۇمابەك ناسىبايىن ەكى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ەرنىنە قىستىرىپ، جايناڭ كوز جىگىتكە كۇلىمسىرەي قاراپ تۇردى دا، كابينەتكە ۇشەۋىن دە الىپ كىردى. دوكۋمەنتتەرىمەن تانىستى. ەكەۋى كەدەي، بىرەۋى جالشى ەكەن. ۋكومدا وقۋ جاعىن باسقاراتىن جىگىتتى شاقىرىپ الىپ، سوعان ەرەكشە تاپسىردى:
― ۇشەۋىن وقۋ بولىمىنە ەرتىپ اپارىپ، ءوز كوزىڭمەن ورنالاستىر. ورىن قالماسا، باي بالالارىنىڭ ورنىن الىپ بەر. جالپى مالىمەتىن الا قايتشى: بيىل جالشى، كەدەيدەن وقۋعا — جوعارعى جاققا قانشا جىبەرىلدى ەكەن؟
بالالاردى جونەلتە سالا جۇمابەك سەكرەتاردىڭ كابينەتىنە كىردى. سامايىنا اق ەنگەن، اشاڭ ءجۇز ورىس ورنىنان تۇرىپ، قول الىسقاندا، ونىڭ قاسىنداعى قالىڭ بەت، بىتىك كوز قازاق جاس تا بولسا اۋىر وتىرىپ، سولعىن امانداستى.
جۇمابەك ەكەۋىنىڭ ارالىعىنان كەلىپ وتىرا بەرە-اق، ۇزاق اڭگىمەسىن باستاپ جىبەردى:
― ءبىر اي ون كۇن ءجۇرىپ قايتتىم. قاراعاندى، شارىقتى، شەرۋباي، نۇرا، قۇمكول، اسانقايعى بولىستارىندا بولدىم. مارقۇمنىڭ جۇرگەن جەرلەرى وسى ەكەن. Kءوپ ارىز، كوپ ايىپتىڭ ءبارى بەكەر، بايلار جاپقان جالا كورىنەدى...
بىتىك كوز جىگىت جايىمەن وتىرىپ مىرس ەتتى. جۇمابەك ونىسىن ەلەۋسىز قالدىرمادى:
― ەرمەكباي، سەن كۇدىكتەنسەڭ دە، ايتايىن: جالا بايدىكى بولعاندا، ولتىرتكەن تاعى سولار. ولىكتى جالامەن كومىپ، ىزدەۋسىز قالدىرماق.
― ءبارىن بايعا جاپقانمەن اق — اق، قارا — قارا ەمەس پە؟ — دەدى ەرمەكباي شىتىناپ قويىپ، قالىڭ ەرنىن شوشايتا، تاعى دا سويلەپ كەتتى. — كەشە سوۆدەپ مۇشەسى بولعان، بۇگىن كوممۋنيست، جاۋاپتى قىزمەتتە جۇرگەن ءادىل قالاي بايدىڭ جۇمساۋىمەن كوممۋنيستى ولتىرەدى؟ جۇمىسشى دەسەڭ — جۇمىسشى، كەدەي دەسەڭ — كەدەي، «بايلاردى قويداي قۋ قامشىمەن»، — دەپ جۇرگەن شالاباي قالاي بايدىڭ جۇمساۋىمەن كوممۋنيستى ولتىرەدى؟ جۇمەكە، بايعا شۇقشيعاندا باسقا ەشتەمەنى كورمەي قالاسىز-اۋ ءتىپتى!
― مۇمكىن، كورمەيتىنىم كوپ شىعار، شىراق، — دەپ، جۇمابەك ەزy تارتتى. شىرايى جىلى كورىنگەنمەن، ءسوزى ىزبارلى. جاي سويلەپ، ءسوزىن دامىتىپ بارادى. — سوۆدەپتىڭ ىشىندە ارامدار بولعان. ولاردى قازاق بايلارى ادەيى ەنگىزگەن. اقمولادا سوۆدەپ قۇلاپ، كولچاك بيلەگەن كەزدە، سوۆدەپتىڭ ادال مۇشەلەرى قۋعىنعا، قىرعىنعا ۇشىرادى. ارامدارى امان قالدى. بايلار قورعاپ قالدى. كولچاك قۇلاعان كەزدە سوۆدەپ اتىمەن سول سۇمدار تاعى دا سوۆەت قاتارىنا ەنىپ كەتتى. بۇنى بەرتىندە كەلگەن سەن كورمەسەڭ، — ءبىر ءجون. ولارمەن ارتىندە اينالىسقان، ءبىر الدانعان مەن سياقتىلار تاعى دا الدانسا، پارتيا كەشىرمەيدى. ءادىل، شالابايلار — بايدىڭ، قولشوقپارى. قالقانى ولار وزدىگىنەن ولتىرگەن جوق. شاكەن، مالقارلاردىڭ جۇمساۋىمەن ءولتىردى. ولگەن قالقانىڭ ۇستىنەن جاۋىپ جاتقان ارىزدار حالىقتىكى ەمەس، تاپ دۇشپاندارىنىكى. اۋىل بايلارى ءقازىر ەسىن جيىپ الىپتى، اۋىزدىقتاماسا، ىرىق بەرەر ءتۇرى جوق.
― جۇمەكە، ۆوەننىي كوممۋنيزمگە شاقىرىپ تۇرسىز با؟ ءناپتى قايتەمىز! اۋىلعا بەت بۇر دەپ جاتىر، ونى قايتەمىز؟
― ەرمەكباي شىراق، مەنى سولاقاي دەگىڭ كەلەدى-اۋ! مەن سەنى ءازىر وڭقاي دەمەي-اق، ويىمدى ايتىپ بىتىرەيىن، سابىر ەت. ءناپ — بايدىڭ باسىنان جۇگەنىن سىپىر دەگەن ءسوز ەمەس. اگار كەيبىر اڭقاۋلار نە وڭقايلار سولاي دەسە، جونگە سالۋىمىز كەرەك. ءناپ — كومپارتيانىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنا قايشى كەلمەيتىن ساياسات. ولاي بولسا، جاعدايعا ۇڭىلە ءبىر قارايىقشى. بىزدە قالا، ءوندىرىس، جۇمىسشى تابى جوقتىڭ قاسى. حالقىمىزدىڭ قاپتال كوپشىلىگى قارا شارۋا: ۇلان بايتاق دالادا كوشىپ، كيىكشە جوسىپ جۇرگەن ەل. سول ەلدىڭ قۇلاعىنا ءبىز ءازىر لەنين، بولشيەۆيك، سوۆەت، بوستاندىق، بۋرجۋي دەگەن بەس ءسوزدى عانا مىقتاپ قۇيىپپىز. وزگە ويىمىزدىڭ كوبى جەتپەي جاتىر. اۋىلدى ءالى رۋ باسى اقساقال باسقارادى. جالشى ءالى قاناۋشىنىڭ بەتىنە تۋرا قاراي المايدى. جەرگىلىكتى وكىمەت باسىندا بۇرىنعى جۋاندار وتىر، ويانا باستاعانداردىڭ ءۇنىن شىعارمايدى. جەر قوجاسى ءالى كۇنگە بايلار. كەدەي، ورتاشا ونىڭ قوڭسىسى. ەل بەتىن وسى ساسىق سالىندىلاردان ارشىمايىنشا، جاڭا لەپ، جاڭا اۋا بارا قويمايدى. «بارعىزامىن!» دەپ، قالقا سياقتى باتىل قيمىلداعاندار قازا تاپتى.
― بەتىڭىز ەندى ايقىن كورىندى. اۋىل ءۇشىن ەرەكشە ءبىر وكتيابر تىلەپ تۇرسىز، — دەپ ەدى ەرمەكباي، جۇمابەك كوتەرىلىپ كەتتى:
― وكتيابر ەمەس، وكتيابر جەمىستەرىن اۋىلعا جەتكىزگىم كەلەدى. جەتپەي جاتىر، جول سوقتى بولىپ جاتىر. سوۆەتتەندىرۋ كەرەك اۋىلدى!
― مىسالى؟
― مالقارلاردىڭ قولىنان وكىمەتتى الىپ، اۋىل ەڭبەكشىلەرىنىڭ، ءوز قولىنا بەرسەك، ورتاشا، كەدەيلەردىڭ، جالشىلاردىڭ باسىن قوسىپ، ماقساتىن قورعايتىن كوپشىلىك ۇيىمدار قۇرساق، بۇنداي ۇيىمدار ورىس شارۋالارىنىڭ، تۇركىستان قازاقتارىنىڭ اراسىندا الداقاشان قۇرىلعان، سول ۇيىمدارعا سۇيەنە وتىرىپ، بايدىڭ جەرگە قوجالىعىن جويساق، جەردى ەڭبەكشى قارا شارۋالارعا ءبولىپ بەرسەك، مىنە سوندا عانا وكتيابر جەمىسىنەن تاتقان بولادى جۇرت. سوندا عانا اۋىل سوۆەتتەنەدى، سوسياليزم دەگەن سوزگە تەز تۇسىنەدى. وسى شارالاردى كوڭىلدەگىدەي ەتكىزۋ ءۇشىن اۋىلدى اۋدانداۋ تارتىپتەرىن وزگەرتپەي بولمايدى. پاتشا زامانىندا قازاقتىڭ باي-جۋاندارى ەلدى رۋعا جىكتەپ، بولىستىڭ، اۋىلنايدىڭ سانىن كوبەيتىپ، بولشەكتەپ جىبەرگەن. ءبىز ەندى سول بولشەكتەلگەن، ءاربىر رۋ باسى جۋاننىڭ شىلاۋىندا كەتكەن جۇرتتى قايتادان اۋدانداساق، بىرنەشە بولىستى قوسىپ ءبىر بولىس جاساساق، باسقارۋ ءىسى كوپ جەڭىلدەيدى، رۋ اراسىنداعى شاتاقتاردى دا ازايتامىز. قىسقارتا ايتقاندا، بۇل ساپاردا مەنىڭ اۋىلدان الىپ قايتقان ويلارىمنىڭ نەگىزى وسىلار.
ەرمەكباي سويلەۋگە اسىعىپ وتىر ەكەن، جۇمابەك بولىسىمەن، ورنىنان ءبىر قوزعالىپ قويىپ:
― مەن كورگەن اۋىلدا جاعداي جۇمەكەڭ ايتقاننان باسقاراق، الەكسەي الەكساندروۆيچ، — دەدى. سەكرەتار مانادان تومەن قاراپ، اندا-ساندا ءبىر جازىپ قويىپ، ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان قالپىن بۇزعان جوق. ەرمەكباي سالعان جەردەن قىزۋ سويلەپ بارادى. — جۇمەكەڭ قالادا وسكەن جۇمىسشى، اۋىل سىرىن كەيدە اڭداماي قالادى. بارعان سايىن توڭ بوپ جاتقان ەسكىلىكتى كورەدى دە، شاۋىپ، قوپارىپ تاستار ما ەدى، — دەپ، كىجىنىپ قايتادى. قوپارىپ تاستاۋعا كۇش جەتپەيدى. ەسكىلىك توڭى استىنان ەرىپ بىتەدى. ەرىپ جاتىر، جۇمەكە، كورە الماپسىز. قازاق دالاسىندا كازىر جۇزدەگەن كوممۋنيست، كومسومولدار ىستەيدى، مىڭداعان گازەت، جۋرنال، كىتاپتار تارايدى؛ ءار اۋىلدا دەرلىك ساۋات اشقىش مەكتەپتەر بار... وسىنىڭ ءبارى دالاداعى ەسكىلىك توڭىن ەرىتىپ جاتقان جىلى لەپ، سوۆەت لەبى. بۇل لەپ سول مالقار، شاكەندەردىڭ ءوزىن ءجىبىتىپ، بۋىندارىن بوساتقان. ولاردا بۇرىنعى قارسىلىق، وشپەندىلىك كازىر جوق، مۇمكىندىك بەرسەك، بىرگە وتىرىپ ىستەسكىسى كەلەدى.
جۇمابەك جايلاپ قانا سىلق-سىلق كۇلىپ قويدى. ونىڭ وسى كۇلكىسى ەرمەكبايدىڭ قىزۋ سوزىنەن جانعا الدەقايدا باتىمدى ەدى.
تاعى دا باتىرا ءتۇستى:
― سەنىپ-اق قالعان ەكەنسىڭ! تاپ تارتىسى بىتكەن عوي ون دا؟
― ولاي بۇرمالاماڭىز. مەن: سوۆەت ىقپالى ساعات سايىن ءوسىپ بارادى، دەمەكپىن. سوۆەت ىسىنە جاردەمى تيەتىن ادامداردىڭ بىردە-بىرىن قاقپالىق، پايدالانايىق، دەمەكپىن. ءسىز ادامداردىڭ تەك تاپتىق تەگىنە قارايسىز. مەن، سونىمەن قوسا، قۇلىق-مىنەزىنە دە، قولىنان كەلەتىن ىسىنە دە قاراعىم كەلەدى. ادام تاس ەمەس، تاس تا وزگەرەدى.
― فەودال مالقارلار قانشا وزگەردى؟ سونىڭ قولىنان سوۆەتتىڭ قانداي ءىسى كەلەدى؟
― ول ءتىپتى قولىنان ەشتەمە كەلمەگەن كۇندە سوۆەتتىڭ ايتقانىن ىستەيدى، جۇرتقا ىستەتە الادى، بەدەلى بار. ونىڭ ورنىنا ءبىر باتىراقتى اپارىپ قويساڭ، جۇرت وعان ءازىر باعىنبايدى، باعىندىرام دەپ جۇرگەندە، ول ءوزىن نە جۇرتتى بۇلدىرەدى. شالاباي، ءادحامدارعا باسقارتىپ بايقامادىق پا؟
― سوندا ەڭبەكشىلەر ءوزى باسقارا المايدى دەمەكپىسىڭ؟
― جوق! ءسىز سياقتى جۇمىسشى، باتىراق كەدەيلەر باسقارسا عانا، سوسياليزمگە اپارادى، باسقالار بۇرىپ اكەتەدى دەۋدەن اۋلاق بولعىم كەلەدى. سوسياليزم — بۇكىل حالىق ءىسى.
― مەن قاشان ايتىپپىن ويدەپ؟
― شالاباي، ءادحامداردى كوتەرگەن ءسىز عوي. ايتپاق تۇگىلى، ءىس جۇزىندە كورسەتتىڭىز.
جۇمابەك وسى كەزدە قىزارىپ كەتتى. سەكرەتار جاڭا عانا جوعارى قارادى. ءمولدىر كوك كوزىن كۇلىمدەتە وتىرىپ، سوزگە ارالاستى:
― بۇنداي قاتەلىك ءارقايسىمىزدان تابىلادى. تەك ونى بەتكە سالىق ەتپەيىك، ساباق ەتەيىك، — دەدى ەرمەكبايعا. قازاقشا سويلەدى. تىلىنەن تيتتەي اكسەنت سەزىلمەيدى. ءبىر رەت مىسقىلداپ تا قويدى. — ءبىرىڭدى ءبىرىن، «جۇمەكە»، «شىراق» دەسەڭدەر دە، ارالارىڭ جىراقتاپ بارادى. تىم جىراقتاپ كەتىپ، جاقىنداسا الماي جۇرمەڭدەر.
― جۇمەكەڭ مەنى ۇناتپايدى. ۇناۋ ءۇشىن ويىمدى قالاي وزگەرتەيىن!
― مەن ءۇشىن ويىڭنان اينىما، شىراق. ءوزىن الداعان — وزگەگە ءتىپتى وپاسىز.
― ءجا، ولاي بولسا، وسىمەن توقتالىق، — دەدى دە، سەكرەتار ورنىنان تۇردى. ءسال تۇيىلگەن قاباعىنان سالماقتى قىنجىل بايقالادى. — ەندىگى ءسوز الداعى بيۋرودا بولسىن. مەن ويىمدى سوندا ايتارمىن.
كەڭەس وسىمەن تارادى. سەكرەتاردىڭ بەتىن ەكى جاقتىڭ ءبىرى بىلە العان جوق. ءبىراق الداعى بيۋرودا قاتتى ايتىس بولاتىنى، تۇجىرىمدى قاۋلى الىناتىنى ۇشەۋىنە دە تۇسىنىكتى ەدى.
جۇمابەك وي باسىپ، ۇيىنە اۋىر قايتتى. ول قاقپادان ەنگەندە، قورادا جۇرگەن اناسى قوبالجىعان پىشىنمەن قارسى الدى.
― جاي ما، جۇماش؟
― جاي، اپا. تاعى دا ءبىر تارتىسقا تۇسكەلى تۇرمىن.
― كىممەن؟
― ەندى سول ەرمەكبايدىڭ وزىمەن.
― بايقا، بالام. ول ۇكىمەت باستىعى، وقىعان، قولداۋشىسى كوپ. وقىعاندار، جۋاندار، قالتالىلار ونى قولدايدى. سەنىڭ جۇمىسشى، جالشى كەدەيىڭنەن ستول باسىندا قانشا ادام وتىر، ويلاشى! سورلى كەدەي مىنا زاماندا الدىنا قويعان استى دا الىپ ىشە الماي وتىرعان جوق پا؟
― ماسەلەنى ستول باسىنداعىلار شەشپەيدى، حالىق شەشەدى، اپا. قوبالجىماڭىز، — دەدى دە، جۇمابەك ۇيگە كىرمەستەن قوراداعى سكامەيكاعا وتىرىپ حاتتار وقي باستادى. ءوزى جوقتا كەڭسەگە كەلىپ جاتىپ قالعان حاتتاردى الا قايتقان، سونىڭ ءبىرىن وقي باستاعاندا-اق، كۇلىمدەپ، جابىڭقى كەلگەن قاباعى اشىلا بەردى. قاباعىن كورىپ، اپاسى دا جايراڭ جۇزبەن تەلمىرە قالدى بالاسىنا.
― كىم جازىپتى، نە ايتادى؟!
― كازىر، اپا، سابىر ەتىڭىز.
قىزمەتتەن مارفۋعا قايتتى. كۇيەۋى مەن شەشەسى بىردەن قادالعان حاتقا بۇ دا ۇڭىلە كەلىپ تۇردى.
― جازعان كىم؟ ءتىپتى راحاتتانىپ وتىرسىڭدار عوي!
«كازىر، كازىر» دەي وتىرىپ، جۇمابەك وقىپ شىقتى دا:
― وسى ءجۇرىپ قايتقان جولىمداعى ەڭ ۇلكەن تابىسىم بولار بۇل حات! — دەدى. قۋانعاندا كۇلىمدەپ، كىشىرەيىپ، اشۋلانعاندا ۇلكەيىپ، ادىرايىپ كەتەتىن الا كوزى بۇل جولى ۇزىن، ۇشى قايقىلاۋ ادەمى قارا كىرپىكتەرىنىڭ استىنان تىم كىشى، ويناقى كورىنىپ تۇردى. — امان دەيتىن بالا جىگىتتى، اركىم ءتاۋىر اتاعان سوڭ، ادەيى ۇيىنە بارىپ، اڭگىمەلەسىپ ەدىم، قاتتى ۇنادى. جانى كريستالداي تازا، ءوزى اجەپتاۋىر ساۋاتتى، ۋىتتى، زيرەك جاس ەكەن. قىزىق، سويتە تۇرا، سوۆەت جۇمىسىنا ءالى ارالاسپاپتى. ءتىپتى سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ، كوبىنە قىرىن قارايدى. باۋىرىما تارتىپ بايقادىم، ونشا يلىگە قويمادى. ەندى مىنە حات جازىپ وتىر. مالقار بولىستىڭ پوچتوۆويىن ءوزىنىڭ الدىندا يتشە تەپكىلەپتى. سودان كەيىن بەس جىگىت قول قويىپ، كومسومول ۇيىمىن اشۋدى سۇرايدى. شىركىن-اي، وسىنداي جاستار شىعا بەرسە!
― ەتى ءتىرى جالشى ەكەن، قولداي گور. مالقار مالعۇن ور قازىپ جاتقان شىعار وعان.
― جالشى ەمەس، اپا. ورتا شارۋانىڭ بالاسى. ارعى اتالارى مالدى، بەدەلدى بولعان دەسەدى.
― وندا، كون تارتىپ، قالپىنا كەتىپ جۇرمەسىن!
― مەيلىنشە ساقسىز-اۋ! — دەپ، سىلق-سىلق كۇلدى جۇمابەك. — تەگىنەن قاۋىپتەنبەڭىز، جامان ىقپالداردان قاۋىپتەنىڭىز. بىردەمە شىعادى-اۋ دەگەن ادامدى بايلار بىزدەن بۇرىن كورىپ، وزىنە تارتىپ جۇرگەن جوق پا؟ نادان مالقار ەسكى ادەتىمەن ەلدى قورقىتىپ ۇستاماق بولسا، زالىم شاكەندەر الداپ ۇستاماق. امان مالقارمەن تەز-اق ءتۇس شايىستى. ال شاكەنمەن ءتۇس شايىسۋ ودان قيىنىراق...
― ول كاپىر ماڭايلاسقاننىڭ باسىن اينالدىرىپ الادى. مارقۇم قالقانىڭ ءوزى: «باي بولسا دا، اقىلدى باي ەكەن» دەپ كەلگەنى قايدا؟
— ءيا، ونىڭ، ايلاسى كوپ، بايلانىسى كوپ. ۇيدە وتىرىپ قولىن سوزسا، ورىنبورعا جەتەدى. بۇل سياقتى بايلارعا قولداناتىن شارا باسقا بولۋ كەرەك. سوندا نە بولۋ كەرەك؟ — دەپ وتىرىپ، جۇمابەك باسىن ۇستادى دا، ءۇنسىز ويعا كەتتى...
II
امان اتىن قيناماي ءجۇرىپ، اراعا ەكى قوندى. ءۇشىنشى كۇنى اقمولانىڭ تۇبىندەگى كۇيگەنجار دەيتىن جەردە وتىراتىن قىپشاقتارعا جەتە قونباق بولىپ كەلەدى. جالعىز. سالت. بۇرىن جۇرمەگەن جول، كورمەگەن ەل. اداسىپ كەتپەيىن دەپ، كەزدەسكەننەن ءجون سۇراي وتىرادى. كەزدەسۋشىلەر دە ءوزى سياقتى: قوينىندا ءبىر قالاش نانى جوق، ايلىق، اپتالىق ساپارعا «ەر ازىعى، ءبورى ازىعى — جولدا» نەمەسە تۇپ-تۋرا داۋلاسا، «قوناعاسى — قازاقتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى» دەپ، ەل جاعالاي، جىلا قوناقتاي، سۇراستىرا بارا جاتقان وڭكەي سالت اتتىلار. ولار ءبىراق ءجون سۇراسقاندا، امانشا سۇرامايدى. رۋىڭنان باستاپ وزىڭە جەتكەندە توقتايدى. «الىس-جۋىقتان»، «ورىس-ورماننان» ەستىپ-بىلگەنىڭدى تەگىس ايتقىزادى. ءوزى دە سونىڭ ءبارىن بىلگەنىنشە ايتىپ بەرەدى. قيساپسىز كەڭ دالاعا شاشىلعان مالشى قازاقتىڭ ءبىرى ەستىگەندى ءبىرى ەستي قويۋى، مەملەكەت بولماسا دا، عاسىرلار بويى ءبىر تۇتاس ءتىلى، اڭىزى، سالتى ساقتالىپ، دامي بەرۋى وسى قىدىرىمپازدىعىنان، ءجون سۇراعىشتىعىنان سياقتى. جولعا شىققان ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە بۇرىن اتىن عانا ەستىگەن، كەيدە ءتىپتى ەستىمەگەن رۋلارمەن، جەرلەرمەن تانىسىپ، اماننىڭ ويى ءبىرسىپىرا كەڭىپ، تىڭايىپ قالدى. ءاربىر قونعان، تۇستەنگەن جەرىنەن قازاق ءومىرىنىڭ، ءبىر ەلەسى ەسىندە قالىپ قويعان ءتارىزدى. توسىن كوز تۇرعىن ەلدىڭ ەلەۋسىزىنە شۇقشيا قاراپ قىزىقسا دا، جاتىرقاسا دا، اقىل سارابىنا سالماي، العاشقى سەزىمنىڭ دەگەنىمەن كەلەدى. باباتايعا جەتكەندە جەر رەڭى شۇعىل وزگەردى. ەسىلدىڭ ەكى جاعى كوز تويارلىق كەڭ جازىق. جازىقتىڭ ءبىر شەتىندە جالپاق بەلەستەر جاتىر. سارالا تۇزدىق شۇبار دۇنيە ەكەن. ورىلعان ەگىن ورىندارى اعارىپ، ويدىم-ويدىم ورماندار قاراۋىتىپ كورىنەدى. تاياق تاستام ەل. سالىنعان شوشاق، مايالار ءجيى. الىستاعى قىر ەلىندە، كەڭ ساحارادا وسكەن امان بۇل كورىنىسكە قاپەلىمدە قىزىقسا دا، ءبىرازدان سوڭ جالىعىپ ءىشى پىسقانداي، كەۋدەسى تارىلعانداي بولدى. كوڭىلى ايدىن، ەركىن، ۇيرەنگەن جەرگە تارتىپ، شىققالى تالاي ەلەستەتكەن سول جەردەگى ءبىر كورىنىستى تاعى دا اكەلىپ ەلەستەتتى...
اكەسى تورت-بەس كىسىمەن بەل اسىرىپ شىعارىپ سالعان. شىعارىپ تۇرىپ، مىنانى ايتقان: «بالام، الىسقا، ايتىسقا جاستاي اتتاندىڭ، ۇرىن اتتاندىڭ. قالتالى دا، بالتالى دا ەمەسسىڭ. تىم بولماسا، قاسىڭدا ءبىر سەرىگىڭ جوق. بۇنىڭ ءبىرىن بەرە الماي، البىرت جاستى ايبالتالى اككى جاۋعا قۇر قول جىبەردىم. ءبىراق اق باتامدى الا كەت. «باتامەنەن ەر كوگەرەدى، جاڭبىرمەنەن جەر كوگەرەدى». جاڭىلماسام، ەل باتاسى، اتا باتاسى — اق باتا مىناۋ بولاتىن: قارنىڭ اشىپ، كوزىڭ قاراۋىتسا دا، اتىڭ ارىپ، جاياۋلاساڭ دا، دۇشپانىڭ داندايسىپ، دوسىڭ نالىسا دا، تاۋەكەلىڭ مۇقاماسىن. باقىت قۇسى باسىڭا كەلىپ قونا قالسا، تاستاعان تاسىڭ ورگە دومالاپ، قۋانىش شىركىن تاسىعان سۋداي كەۋدەنى كەرنەپ كەتسە، ارناڭنان ەشبىر اسپاسىن. تىلەگىم وسى-اق. جولىڭ بولسىن، جولداسىن، قىزىر بولسىن».
شىعارۋشىلار قوشتاسىپ كەيىن قايتتى. بوز كودەلى بەلەستىڭ بەتىندە، اقبوز اتتان ءتۇسىپ، جالعىز قالعان، ەكى راكاعات ناماز وقىپ، قولىن ۇزاق جايىپ، تىلەۋ تىلەپ قالعان اق باس اكەسىن امان قوزى كوش جەر ۇزاعانشا كورىپ بارا جاتتى، ارتىنا جالت-جالت قاراپ بارا جاتتى. وسى كورىنىس ەسىندە مىقتى قالعان ەكەن. ۇزاق جولدا ات سوعىپ، جالىعىپ، شارشاپ كەلە جاتقاندا ويىن بولەدى. اكەسى سول بوز بەلدىڭ بەتىندە قولىن ءالى جايىپ وتىرعان سياقتانادى. «بۇل نە ساندال؟ باي-جۋاننىڭ زامانى كەتتى، — دەگەنى قايدا؟ شالاباي سورلى قاشقىن بولعاندا وسىنداي زورلىققا شىداي الماي بولدى ما ەكەن؟» — دەگەن ءارقيلى ويلارمەن كەلە جاتقاندا، اتى قاتتى ءسۇرىنىپ، ەتپەتىنەن ءتۇستى دە، ۇشىپ تۇردى. اماننىڭ ويى ءبولىنىپ كەتتى، دەنەسى ءبىر شىمىر ەتتى. «سۇرىنبەيتىن تورى شۇناق، سۇرىنسەڭ دە، تۇرىپ كەتتىڭ. مەن دە سەندەي تۇرعان-اق!» — دەپ، اتىنان ءتۇستى دە، اۋىزدىعىن الىپ، شىدەرلەپ قويا بەردى. ءوزى شاپانىن شەشىپ جايىپ تاستاپ، شالقاسىنان جاتىپ قالدى. لەزدە ۇيقتاپ بارادى. جول تاقاۋ، ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتقاندار بۇعان قاراپ وتەدى. قوراپتى لەكشەنكەگە جالعىز ات جەگىپ، قاتار وتىرعان ەكەۋدىڭ ءبىرى شۇقشيا قارايدى. شاعىن قارا مۇرتى بار، تاپەلتەك قاراتورى جىگىت ەكەن.
― اناۋ اتتى مەن تانىپ كەلەم. سوعا جۇرسەك قايتەدى؟ — - دەدى قاسىنداعىعا.
جولدان بۇرىلىپ، اۋەلى تور اتقا سوقتى ەكەۋى.
― ءدال ءوزى! — دەپ، جىگىت سەكىرىپ ءتۇستى اربادان. — ەي، بەيقام جىگىت، باسىڭدى كوتەر. اتىڭدى تانىپ بۇرىلدىق.
امان ويانا قويماپ ەدى، قاسىنا كەلىپ تۇرىپ:
― پالە! ءوزىن دە تانىدىم. مىناۋ ساپاردىڭ امانى عوي! — دەگەندە، امان كوزىن اشىپ الدى.
— قاسەنبىسىڭ-ەي! بوساندىڭ با؟
― بوسانباي. جىلقىبايدىڭ دۇزاعىندا جاتام با! ال، ەل-جۇرت امان با؟ قاشان شىقتىڭ؟
― بۇگىن ءۇشىنشى كۇن.
― جول بولسىن، قايدا باراسىڭ؟
― ايتسىن. اقمولاعا بارام. ساعان سالعان دۇزاقتى بايلار ماعان دا سالدى. سونى ۇزگەلى بارام.
― بايدىڭ ءدال ونىسىنا ولە-ولگەنشە ىرزامىن! — دەپ ساق-ساق كۇلدى قاسەن. دەنەسى كىشى بولعانىمەن، داۋسى ۇلكەن، قاسقىر مويىن جىگىت كورىنەدى، كەۋدەسىمەن بۇرىلا قاراپ، اماننىڭ وڭ تىزەسىنە ءبىر قولىن سالىپ قويدى. — ۇستىڭە سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرمەگەندە جىلى توسەكتە پىس-پىس ۇيىقتاپ جاتا بەرەتىن ەدىڭ-اۋ. سەنىڭ تەڭىڭ الدەقاشان ويانىپ، ات ۇستىندە ءجۇر.
― اباقتى كوزىڭدى اشا تۇسكەن بە، قالاي؟
― اشپاق تۇگىلى، اشىندىرادى. نانباساڭ، ءبىراز جاتىپ شىق.
― مەن جاتىپ تا ۇلگىردىم. كەپىلگە شىعىپ كەلەم.
― ياپىراۋ، نە دەيسىڭ؟!
― اڭگىمە كوپ. ال ءوزىڭ قالاي بوساندىڭ؟ كىم بوساتتى؟
― پاراسىز بوسانۋ قيىن ەكەن، كوبىرەك جاتىپ قالدىم. ستول باسىنداعىلاردىڭ كوبى — بايلار نە بايشىلدار. باعىما قاراي، ۋكومدا ىستەيتىن ەرالين دەيتىن جىگىت قۋعىنشى بولدى. بۇرىن ءوزىن كورگەن ەمەن، ايتەۋىر، سول جىگىت ارالاسىپ بوساتتى.
― ءيا، ءيا، ول كىسى ەلگە بارىپ، سەنىڭ جايىڭا قانىپ كەتكەن. «پوسەلكەنىڭ سەنى اقتاپ بەرگەن قاعازىن دا الا كەتتى» دەگەن. مەنىڭ دە سەنىپ بارا جاتقانىم سول كىسى. ءوزى قالادا ما ءقازىر؟
― قالادا. ۇزاق ءجۇرىپ، تاياۋدا عانا قايتتى. سەنەن حات العان ەكەن، ايتىپ وتىردى. ءبىراق كەلەتىنىڭدى، مىنا شاتاعىڭدى ەستىمەگەن سياقتى. كۇن كەشكىرىپ قالدى، جۇرە اڭگىمەلەسەيىك.
ەكەۋى ارباعا وتىرىپ، ارباداعى جىگىتتى اتقا مىنگىزدى. بۇلار اۋىلدا كەزدەسكەندە بىر-بىرىمەن سىپايى امانداسىپ وتە شىعاتىن. ءقازىر، تۇزدە كەزدەسكەندىكتەن بە، بولماسا مۇڭداستىقتان با، شۇرقىراسىپ قالدى. قالتقىسىز سويلەسىپ كەلەدى. قاسەننىڭ جاسى، كورگەنى كوبىرەك، ۇلكەنسىپ، اقىل ايتپاق بولادى:
― بالا، سەنىڭ دۇشپانىڭ مەنىكىنەن ازۋلىراق، — دەدى باسىن يزەي وتىرىپ. — قالام ۇستاۋشىلاردىڭ كوبى سولاردىڭ قۇيىرشىقتارى. مىناۋ ءناپ دەگەننىڭ نە ەكەنىنە تۇسىنبەي قويدىم، ايتەۋىر، قالانىڭ، دالانىڭ بايلارى جىلانشا ءتىرىلىپ، سۋماڭ-سۋماڭ جورتا باستادى. سولار وسى كۇنى يسپولكومنىڭ الدىنان شىقپايدى.
― يسپولكوم باستىعىنىڭ ءوزى باي بالاسى دەگەن.
― بولسا بولار، مايەگى اۋزىنان شىعىپ تۇر ەكەن. وسىنى لەنين بىلە مە؟
― بىلگەندە قايتەدى؟ جۇلىپ تاستاعاندا، ورنىنا قويا قوياتىن كىمىڭ بار؟ ءبىلىمسىز ادام باسشى بولا المايدى.
― ەگەسكەندە مەن ەندى ەلگە قايتپادىم! — دەپ، قاسەن بوجىنى قاتتىراق قاعىپ قالىپ، شىبىرتقىسىن شارت ەتكىزدى. كۇدىس كوك جەلە ءتۇستى. ات ەكپىنىمەن سەز دە ۇدەي ءتۇستى. — سەن دە قايتپا. بولىستىق قىزمەتكەرلەر دايىندايتىن كۋرس بار كورىنەدى. سوعان تۇسەيىك. پارتياعا ەنەيىك. سونىسىن مالقار، جىلقىبايلاردىڭ ءتىسى بوقتى باتار بىزگە!..
― مەن رابفاكقا كەتەر ەدىم. اتتەن، المايدى. سەنى الادى، جالشىسىڭ عوي.
― ماعان اقمولانىڭ وقۋى جەتەدى. سوناۋ ورىنبورعا قاڭعىپ جىنىم بار ما؟
امان جىميىپ قانا كۇلىپ قويدى. كەيدە ءسوز كەمشىلىگىن سىناعانى بۇل. قاسەن ءتىلسىز، ءۇنسىز سىندى اڭعارعان جوق. بىردە اڭقاۋ، بىردە ادۋىنداۋ سويلەپ كەلە جاتسا دا، تۇيسىگى مول، تالاپتى جىگىت ءتارىزدى.
― وقۋ، وقۋ دەيمىز-اۋ، — دەدى ءبىر كەزدە. — مالقار بولىستا قانشا وقۋ بار؟ مالى مەن بەدەلى امان بولسا، باي وقۋىڭدى قاقپالاپ مىنەدى. ورىستىڭ كۋبرين سياقتى بايلارىن قولما-قول شاۋىپ العاندا، قازاق بايلارىنا نەگە تيمەدى ەكەن؟
― قازاق دالاسىندا كۋبرين سياقتى باي بار ما؟
― شاكەندەر شە؟
― كۋبرين ميلليونەر. سان قالادا ءۇيى، دۇكەنى، ونداعان، جۇزدەگەن جۇمىسشىسى بار. شاۋىپ الۋعا سول جۇمىسشىلار كومەكتەستى. ءبىزدىڭ جالشى، كەدەيلەر بايعا جارامساقتانىپ، تاقىمىمىزدان الادى.
― ويپىر-اي دەسەڭشى! باي يەك كوتەرسە، ءبىر كەدەيدىڭ ۇستىنەن ءبىر كەدەي ارىز بەرەدى. ءۇشىنشى كەدەي كۋا بولادى. ۇشەۋىن جەتىستىرىپ قويىپ، بايەكەڭ مۇرتىنان كۇلەدى...
ەكەۋىن دە باي-جۋانعا جىعىپ بەرگەن، بەتىنە داق سالعان كەدەيلەرگە ۇلكەن وكپەلى بۋلار، تۇڭىلە سويلەيدى. سوندا دا ولاردان ات كەكىلىن كەسىپ كەتە الاتىن ءتۇرى جوق.
― تاپ جاۋلىعىنان ناداندىق جاۋلىعى باسىمىراق! — دەپ كۇرسىنەدى امان. — ءبىز وسى ەلدىڭ كەدەيى تۇگىلى، بايىنا نە زيان كەلتىردىك؟ سونار قاردىڭ ۇستىندە جاتقان تىشقان ىزىندەي-اق، ءىزىمىز بار ومىردە. نەنى بۇلدىردىك؟! قاراڭعى، مىلقاۋ، نويىس ناداندىققا وبالىمىز!.. ونىمەن الىسارمىز، بىردە استىنا تۇسسەك، بىردە ۇستىنە دە شىعارمىز. ءسويتىپ ءجۇرىپ، «جىلاي كەلگەن دۇنيەدەن كۇڭىرەنە ءبىر كۇنى كەتەرمىز». بۇل ناداندىق قازاققا اباي سياقتى ارداقتىسىن دا ۇرعىزعان. ءبىز كىمگە شىكىرا! سايىپ كەلگەندە، قۇر تارىعۋدان پايدا جوق. شاماڭ كەلسە، سۇلتانماحمۇت ايتپاقشى، قاراڭعى قازاق ەلىنە ورمەلەپ شىعىپ، كۇن بول...
ءوزىن اعا تۇتىپ، اقىل ايتپاقشى بولعان قاسەن، امان سويلەگەن كەزدە كىشىرەيىپ، باسىن شۇلعي بەرەدى. اشىلماعان جاس جىگىت ءىشىن اشقان سايىن ءبىر اسىلىن كورسەتىپ، قىزىقتىرىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى.
― باۋىرىم! — دەدى قاسەن، بوجىدان بوس قولىن ۇسىنا بەرە. — ءبىر ەلدە، ءبىر جەردە وسسەك تە، تىزەلەس وتىرىپ، قۇنارلى اڭگىمەلەسكەنىمىز وسى شىعار. وسى تىزە ايرىلماسىن. ولە-ولگەنشە دوس بولايىق، قولىڭدى اكەل. قايدا جۇرسەڭ دە جامان اعاڭدى ەستەن تاستاما بۇدان بىلاي.
― دۇرىس! — دەپ، امان قول الىستى. — جامان ءىنىڭدى ءوزىڭ دە ۇمىتپا. جاسىڭ ۇلكەندەۋ بولسا دا، سالعان جەردەن «سەن» دەپ سويلەۋىم ادەپسىزدىك ەمەس، وزىمسىنگەندىك. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن سەنى، ايتەۋىر، سىرتتاي-اق ءوزىمسىنىپ قويعامىن. سەن ءۇشىن بايبول اۋىلنايدان دا بەزىپ بولدىم. ونىڭ ءۇيىنىڭ اق ۇزىگىن كورگەن سايىن، سەنى ەسىمە الاتىن ەدىم.
جول ەكى ايرىلدى. اڭگىمە ءۇزىلدى. مانادان ءۇنسىز كەلە جاتقان جىگىت اتتان ءتۇستى دە:
― ىنىشەگىم، سۇراعان اۋىلىڭ مىنا اعاشتىڭ تۇبىندە، — دەپ، اتتىڭ شىلبىرىن ۇستاتا بەردى امانعا. امان قاسەنمەن قالادا كەزدەسۋگە ءسوز بايلاسىپ، كورىنىپ تۇرعان ءبىر شوق اعاشقا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. ىزدەپ كەلە جاتقان اۋلىنىڭ ءبىر ادامىن تانىمايدى. ءبىراق وسى اۋىل اكەسىنىڭ نەمەرە، شوبەرە تۋىستارىمەن، جاما اعايىندارىمەن ەرسىلى-قارسىلى قۇدا، جەكجات. بەرتىن كەلە سۇيەك جاڭعىرتپاعان سوڭ قارىم-قاتىناستارى سيرەپ، تەك الىستان، سىرتتان تىلەكتەس بولىسىپ جۇرەدى. كەيىنگى جاستاردى ەكى جاعى دا از بىلەدى. امان بەيتانىس جەكجاتتاردىڭ بەينەسىن ءارقيلى جورىپ كەلە جاتقاندا، جول شوق اعاشتىڭ ءدال تۇبىندە كورىنبەي وتىرعان ءۇش-تورت ءۇيلى شاعىن اۋىلدىڭ ۇستىنەن ءتۇسىردى. اۋىلعا ەنە بەرىستە توعان، توعان ۇستىندە سۋ ديىرمەن. جولشىباي ەسىل بويىنداعى ەلدەردەن مۇنداي ديىرمەننىڭ تالايىن كەزدەستىرسە دە، تورى شۇناق ۇركۋىن ءالى قويماپتى، وسقىرا ءوتتى.
ءوتىپ العان سوڭ، امان ديىرمەنشى ورىستان اقاننىڭ ءۇيىن ورىس تىلىندە سۇراپ ەدى، ۇزىن بويلى، ۇزىن ساقالدى قارت ديىرمەنشى ءۇستى-باسى ءاپپاق بولىپ تۇرىپ، جاۋاپتى قازاقشا قايىردى:
― اقاننىڭ كىمى ەدىڭ؟
― قايىن جۇرتى بولام.
― سەنبەيمىن ونىڭا.
― نەگە سەنبەيسىز؟
― جەزدەڭە دەگەن ءتوسىڭ، اپاڭا دەگەن اسىقتى جىلىگىڭ قايدا؟ بوكتەرىنشەگىڭ كورىنبەيدى.
― سالت اتپەن الىس جولدا اس بوكتەرىپ جۇرە المادىم.
― بۇنىڭا اقان جۇبانسا، مەن قويدىم. ول انتۇرعان سەن تۇگىلى، مەنەن دە دامە ەتەدى. ءوزى اناۋ ءۇش تەرەزەلى كىرپىش ءۇيدىڭ ىعىندا ءشوپ ايىرلاپ جاتىر. ءۇيى سول.
امان سالەم بەرە اتتان تۇسكەندە، ەڭگەزەردەي سارى شال كەپ، الباردىڭ ىشىندەگى ءشوپ مايانىڭ ماڭىن جيىستىرىپ ءجۇرىپ، شۇقشيا قارادى وعان.
― قاي بالاسىڭ، شىراعىم؟
― التاي، ساپار دەگەن كىسىنىڭ بالاسىمىن.
― كادىمگى ەلباي ساپاردىڭ با؟
― ءيا.
― اتىڭ كىم؟
― امان.
― ءباتيما، ءباتيما! بەرى شىق، باۋىرىڭ كەلدى! — دەپ ايعاي سالدى اقان. قورادان اتجاقتى، قارا كەز، اقسۇر ايەل شىعىپ، تاني الماي توسىرقاي قاراپ كەلە جاتىر ەدى، كەڭكىلدەي كۇلدى:
― ءىنىسىن اپاسى تانىمايدى. ساپار اعاڭنىڭ بالاسى، امان.
― كەلشى، باۋىرىم، قۇشىپ امانداسايىن وندا، — دەدى دە، ءباتيما قۇشاعىن جايدى. امان بارىپ قۇشاعىنا ەنگەن شاقتا قارتاڭ تارتىپ، وتى ازايعان قۇرالاي كوزىنەن ىستىق جاس ىتىپ شىقتى. — ءتىلىم تاسقا، كوزىم تاسقا! بولىپ تۇر ەكەنسىڭ، قاراشىعىم، سىرتىڭنان ەستىپ، ءبىر كورۋگە ىنتىزار ەدىم. ىرزامىن، ءتاڭىرىم، كورسەتتىڭ!
البار ىشىنە ون شاقتى بالا جينالىپ قالدى. ارتى ءۇش-تورت جاستا، الدى ون سەگىز، جيىرماعا كەلىپ قالعان ءجاسوسپىرىم قىز، بالا جىگىت. بىرىنە-بىرى: «ناعاشىمىز» دەپ سىبىرلاپ، تاناۋلارى جەلپ-جەلپ ەتەدى. ءوزى امانداسىپ بولعان سوڭ:
― مىنالار جيەندەرىڭ، — دەپ، ءباتيما ءبىر توپ بالاعا ءبىر-اق نۇسقادى. ىشىندەگى ەڭ كىشىسى جۇگىرىپ كەلىپ، شەشەسىنىڭ ەتەگىنە جابىستى. كەنجەسى وسى بولسا، باتەكەڭ كەمى ەلۋ جاستا تاپقان بولار. ءقازىر ەلۋ مەن الپىس اراسىندا جاسى بار. اقان ءبىر توپ جاندى باستاپ ۇيگە تارتتى.
كۇن كەشكىرگەن، ءۇي ءىشى الا-كولەڭكە. ءۇستى-باسى تازا، ءجاسوسپىرىم جيەن قىز ادەپتى ءجۇرىپ، اماننىڭ الدىنا وزىنەن ۇلكەن دوڭگەلەك ستول اكەلىپ جايدى. شام جاقتى. شىنىسىندا كىرشىك جوق، ونىنشى نومەرلى كەروسين شام اكپەن اعارتقان ءۇيدىڭ ءىشىن جارقىراتىپ جىبەردى.
― ءشاي پىسكەنشە تىنىعا تۇرسىن، ات سوعىپ كەلدى عوي، جاستىق اپەر، بالام، — دەپ اقان ءباتيمانى ەرتىپ اۋىز ۇيگە شىقتى. جاستىق اپەرگەن سوڭ قىز دا شىعىپ كەتتى.
كوپ بالالى ۇيدە شاڭ-شۇڭ كوپ بولاتىن، بۇل ۇيدە ءبىر بالا قىڭق ەتكەن جوق. شەتىنەن ەڭبەككە ۇيرەتىپ تاستاپتى. ەكەۋى ءۇش شەلەكپەن سۋعا جونەلدى. بىرەۋى ساماۋىرعا اعاش جارا باستادى، ەندى ءبىرى قارا باس ساۋلىقتى الىپ سوعىپ، سويعالى جاتىر. اقان مەن ءباتيما بالالارىن جۇمىسقا جاۋىپ جىبەرىپ، باقىلاپ تۇر. اندا-ساندا: «ولاي ەمەس، ە، سولاي» دەپ، ءجون سىلتەپ قويادى. وزدەرى دە ءالى ەڭبەككە مىعىم سياقتى، ەڭكەيمەگەن، تىپ-تىك، ءىرى دەنەلەرىندە اقاۋ كورىنبەيدى. ساماۋىر شۋىلداپ، قوي سويىلىپ بولعان كەزدە:
― اقجاندى شاقىرىپ كەل، قوناقپەن بىرگە بولسىن، — دەپ ءبىر بالانى جۇگىرتىپ جىبەردى دە، اقان تورگى بولمەگە كەلىپ، جايلانىپ وتىردى. وقىماعان، اۋام ادام. قازاقى اڭگىمەلەرگە دە شورقاق، قارا جۇمىسقا اپات، كوڭىلى اق، مىنەزى مورت بولاتىن. قولى بوساعاندا ەرمەگى — اباي. ءوزى وقي الماسا دا، بالالارىنا، قوناعىنا وقىتىپ جاتتاپ الادى. سول ادەتىنشە، باسقا اڭگىمەگە ءجوندى كىدىرمەستەن، تۇرىپ بارىپ، ابايدىڭ باسپاعا باسىلعان ولەڭدەرىن ابدىرەدەن كىلتپەن اشىپ الدى.
― وقىشى، امانجان، نە دەپ زارلايدى اباي؟!
امان وسى ۇنار-اۋ دەگەن جەرىن تاڭداپ وقىپ وتىردى.
«ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي
تويادى قارنىڭ تىلەنبەي».
― پاھ-پاھ سابازىم-اي، — دەدى اقان. — ەت اڭدىپ، ەل قىدىرعان تالاي قازاقتىڭ شاپقان ءشوبى ەكى-ۇش قاراسىنا، جيعان ازىعى ەكى-ۇش بالاسىنا جەتپەيدى. ونى تاعى قۇدايدان كورەدى-اۋ!
«سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،
اۋرە ەتەدى، ىشىندە قۋلىق ساقتاپ.
وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار
ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ».
― پاھ، پاھ، دانىشپانىم-اي، بۇدان ارتىق قالاي ايتسىن! — دەدى دە، اقان بۇل جولى ابايدىڭ ءوز سوزىمەن قورتىندى جاسادى. — «جۇرەكتە اينا جوق بولسا، ءسوز بولمايدى وڭگەسى. تىڭداعىش قانشا كوپ بولسا، ءسوزدى ۇعارلىق كەم كىسى».
اياعىن ءجاي باسىپ، ەكەۋىنە كۇلىمسىرەي قاراپ، ءباتيما ەندى. سويلەي ەندى:
― شارشاپ كەلگەن شىعار. مازاسىن نەگە الدىڭ؟
― اباي ءسوزى شارشاعانعا قۋات، ساۋاتسىزعا ساۋات ەمەس پە؟
― ابايدى وقۋمەن ساۋاتىڭ اشىلسا، اشىلاتىن بولىپ ەدى عوي.
― بىلمەيسىڭ، كەمپىر، ونىڭ ءسوزى وقىعان سايىن تەرەڭدەي تۇسەدى.
جيەن قىز كىرىپ، ستولعا داستارقان جايدى. ابايدى وقۋ توقتالدى. بالالار بىرتىندەپ جينالا باستادى. امان جيەندەرىنىڭ كەسكىنىنە ەندى انىقتاپ قارادى. ءبىر اكە-شەشەدەن تۋسا دا، كوپ بالا قيلى سيپاتتى ەكەن. ءبىرىنىڭ كوزى شاپىراشتاۋ، ءبىرى شەشەسىنە تارتقان، ءوڭدى، اقسۇر، ءبىرى اكەسىنە ۇقساعان ءداۋ سارى، ەندى ءبىرى، كىمگە تارتقانىن قۇداي ءبىلسىن، بارىنەن بولەك تايپاق قارا. ءباتيما ۇساقتارىنا ءبىر ۋىستان باۋىرساق بەرىپ، اۋىز ۇيگە ايداپ تاستادى. ەرەسەكتەرى قوناقپەن بىرگە شايعا وتىردى. ستول ءۇستى تولى — قابارتىپ پىسىرگەن كۇرەڭ باۋىرساق، قولدان سالعان بۋلكا، شاقپا قانت، سارى ماي. داستارقاندا كىر جوق، شىنى اياقتاردا جاماۋ جوق. ءۇي ادامدارىنىڭ ءۇستى-باسى، كورپە-جاستىعى ءبۇتىن، تازا. امان ۇندەمەسە دە، ءبارىن بايقاپ، ىشىنەن: «قالاعا جاقىن ەل قىر ەلىنەن جيناقى، مادەنيەتتى كەلەدى-اۋ»، — دەپ وتىردى. ونىسى راس شىعار. ءبىراق مىناۋ اقان قىردا تۇرسا دا، قوبىراي قويماس. ءشوپ ءۇيىسى، داستارقانى، ءۇي ءىشى وزىنە ءوزى مىعىم، ەڭبەكشىل ادامدى كورسەتەدى.
― بالدىز، ۇيالما، نان جەپ ءىش! — دەپ، قالجىڭداپ قويدى ءبىر ۋاقىت. — ەلىڭ ەگىن سالماسا دا، ناندى جاقسى كورەتىن. مىناۋ اپالارىڭ دا ماعان نان ءۇشىن كەلگەن.
بويى ۇيرەنبەگەن ۇلكەن كىسىمەن ازىلدەسۋگە ۇيالىپ، امان اۋزىنا كەلگەن ءسوزىن ىركىپ قالدى. اقان ءوز سوزىنە ءوزى ءماز بولىپ، كەڭكىلدەي كۇلىپ وتىرعاندا، شىنى اياعى قولىنان ءتۇسىپ كەتىپ شايى توگىلدى.
― قىر قازاعى قىمىزعا تويىپ ماس بولعاندا، — دەدى ءباتيما، — وي قازاعى وسىلاي، نانعا تويىپ تا ماس بولا سالادى. ەسىڭدە بولسىن، امانجان.
ءبارى قوسىلىپ دۋ كۇلدى. كۇلكى باسىلعان كەزدە:
― جيەندەرگە وندا ناندى شاقتاپ بەرگەيسىز، — دەپ ەدى امان، قايتا كوتەرىلدى كۇلكى. شاي قۇيىپ وتىرعان جاس قىز شەشەسىنە وكپەلەي، ەركەلەي سويلەدى:
― اپام ىلعي توركىندەرىنىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ بەرىپ وتىرادى.
― جەتەسىندە بولماسا، شايناپ بەرسەڭ دە اس بولمايدى، مارجانىم. اكەڭنىڭ باباسى ولەر شاعىندا: «الگى ۇلكەننىڭ اتىن ايتىپ جىبەرىڭدەرشى» دەپ قويماپتى. جينالعان اعايىندارى وزدەرى بىلگەن ۇلكەننىڭ ءبىرىن قالدىرماي اتاسا دا، تابا المايدى. بىرەۋى داعدارىپ وتىرىپ: «قۇداي-اۋ، ەندى نە بولدى ەكەن؟» دەگەن كەزدە: «ە-ە، ءدال وسىنىڭ ءوزى!» — دەپتى باباڭ.
مارجان شاي قۇيا الماي، سىلق-سىلق ەتەدى. جۇقالاڭ اقسۇر جۇزىندە قان ويناپ، قانمەن بىرگە ءمولدىر قارا كوز ويناپ، جاس مارالداي سۇيكىمدى كورىندى امانعا. قاراي بەرگىسى كەلەدى. قاراۋعا ءبىراق ۇيالادى. قوي سويعان شاپىراش جيەن ەزۋ دە تارتپادى. «دوراق ەكەن!» دەدى دە، قولىن سەرمەي، تۇرىپ جۇرە بەردى. اقان: «قاپ، مىنالار ءابدان مىقتادى-اۋ بابامدى!» — دەپ، كەڭكىلدەپ وتىرعاندا، ءىنىسى اقجان كىرىپ كەلدى. بۇ دا الىپ دەنەلى، ءبىراق قارا تورى، شاعىن ساقالدى، ساۋدىراعان كىسى كورىنەدى. سالعان جەردەن ۇيىرىلە، قازبالاي امانداسىپ، اماندى اڭگىمەگە تارتىپ بارادى. اماندىق بىتىسىمەن:
― مالقار بولىستىڭ پوشتابايىن ءوز كوزىنشە تەپكىلەگەنىڭ راس پا؟ — دەگەندە، داۋىسى كوتەرىلە ءتۇستى، ورنىنان ءبىر قوپارىلىپ، قورازدانا وتىردى. امان ءجاي عانا:
― راس، — دەي سالدى.
― بۇل ءوزىن ۇرعانمەن بىردەي. سول كەرەك ول ەتياۋمايتقا! مەن ون ءتورت جاسىمنان كىرە تارتتىم. مىنا جاعى قىزىلجار، پەتروپاۆل، مىنا جاعى — ءنىلدى، ۋسپەن، بۇل ەكى ارانىڭ جولىن، ەلىن بەس ساۋساعىمداي بىلەمىن. وندا نيكولاي زامانى. سپاسس زاۆودىنان شىعا بەرە، كوكوزەكتىڭ بويىندا، وسى اۋىلداعى ديىرمەنشى اندرەي ەكەۋمىز كولىك شالدىرىپ جاتتىق. ازىققا دەپ جولشىباي ساتىپ العان جالعىز مارقامىز ارقانداۋلى ەدى. ءبىر پوشتاباي اعىزىپ كەلدى دە، ات ۇستىنەن الا جونەلدى. اندرەي پىشاق الا ۇمتىلدى. جەتكىزە مە، وگىزبەن قۋا الماي، قالا بەردىك. سول سۇم سەن ۇرعان شوگەل بولىپ شىقتى. قىر ەلىنىڭ بولىسى بىلاي تۇرسىن، پوشتابايى قۇداي. ەندى سوۆەت زامانىندا دا سونىسىن ىستەمەك. اھ، ەتياۋمايتتى سويا ءتۇسۋ كەرەك ەدى!..
اقجاننىڭ مىنەزىن، ورىسشىلاعانىن قىزىق كورىپ، امان جىميا بەرەدى. ءوزىنىڭ اتاعى ءبىرسىپىرا جەرگە جايىلعانىن دا جاڭا سەزىنىپ، كوڭىلى كوتەرىڭكى وتىر. اقجان اڭگىمەگە تويار ەمەس، قالادان باستاپ قىردان، قىردان باستاپ قالادان شىعادى.
― ال جولىن، بولسىن، — دەدى ءبىر كەزدە، — نە جۇمىسپەن شىعىپ ەدىڭ؟ جالعىز ءجۇرسىڭ عوي، مەزگىلسىز ءجۇرسىڭ عوي.
امان ءۇزىپ-ۇزىپ، ساراڭ سويلەپ، وقيعانىڭ ۇزىن ىرعاسىن ايتىپ بەردى. جاڭا عانا كوتەرىڭكى كوڭىلدەر كىربەڭ تارتتى ەندى. ءباتيما كۇرسىنىپ تە قويدى. اقجان ءۇنسىز، ۇزىن، جۋان ساۋساقتارىن بۇكتەپ، سىرتىلداتا بەرەدى. اقان باسىن شالقاق ۇستاپ، الدىنا تۋرا قاراپ، قادالىپ قالىپتى. الىستا جاتسا دا، كوڭىلدەس، تىلەۋلەس جەكجاتتار قامىعا وتىرىپ، قىرشىن جاستى كارى كۇشىگەننىڭ تىرناعىنان قۇتقارۋ امالىن قاراستى.
― مالقاردىڭ اتاسى بەكباي بولىس ايتىسىپ ءجۇرىپ، اقمولادان ۇيىنە جەتە الماي جولدا ولگەن ەكەن. مالقاردىڭ ءوز اتاسى Taپa بولىس اعاسىنىڭ ۇستىنەن ويازعا ارىز ايتىپ تۇرعاندا، جۇرەگى جارىلىپ كەتكەن ەكەن. جاسىما، بالا. مالقاردىڭ جۋان قارنى قانشا مىقتى بولسا دا، جارىلاتىن كەزى تاقاۋ، — دەپ، اقجان قايتا كوتەرىلگەن كەزدە اقان زەكىپ تاستادى:
― وعان دەيىن جۇرتتى ەزىپ، جانشىپ باراتقان جوق پا! قۇر زاۋال سۇراعانشا، قولمەن بىردەمە ىستەۋ كەرەك قوي. قاتىن قارعىستان ولگەندى كورگەم جوق.
اقجان باسىلا قالدى. اعاسى الپىستان، ءوزى ەلۋدەن اسىپ بارادى، ءارقايسىسىندا بەس-وننان بالا بار، سوندا دا ەنشىلەرىن ءالى بولىسپەي كەلەدى. ىشىم-جەمدەرى، قىسقى-جازعى ۇيلەرى عانا بولەك. مەيلىنشە ىنتىماقتى تۋىستار. وراق اۋىز اقجان اعاسىنىڭ سارىنىن تەز تانىدى. اعاسى ءقازىر اشۋلى، ول اشۋلانعاندا ءۇي ىشىندە شىبىن ۇشپايتىن ءتارىزدى. ءبىرى جاق اشپاي، تىرس ەتپەي، تەك سونىڭ اۋزىن باعۋدا. ول اۋزىن مىقتاپ جاۋىپ العان، جاڭاعى سوزدەن كەيىن تۇنەرىپ، ءۇنسىز وتىر. ارى-بەرىدەن سوڭ بۇل تيىشتىقتى مارجان عانا بۇزدى. جەز قارماقتاي مايىسىپ، اياعىن مىسىقشا باسىپ، اۋىز ۇيگە جونەلە بەرگەندە، شولپىسى ءبىر سىلدىر ەتتى. قايتىپ كەلىپ، شەشەسىنە سىبىرلادى دا، ەرتىپ اكەتتى. ءبىر قولىندا جىلتىراعان جەز لەگەن، ءبىر قولىندا شاينەك، يىعىندا ورامال، شاپىراش جيەن كىرىپ، قولعا سۋ قۇيا باستادى. قوناقاسىعا مىرزا ءۇي كورىنەدى. جاس قوناققا ءبىر قويدىڭ جارتى ەتىن ءبىر-اق اسىپتى. تاباق بەتىندە قۇيقاسى سىدىرىلىپ، ىرسيىپ جاتقان باستى اقان ءوزى ۇستاپ:
― جاس بالدىز، باس ۇستاۋ ساعان ءالى ەرتەرەك، — دەدى دە، ءبىر قۇلاعىن كەسىپ بەردى. ءباتيما بالالارىمەن اۋىز ۇيدە. ءبىر تاباقتى ۇشەۋى وڭاشا الدى ورتاعا. امان ايتەۋىر ەر قارا: بىرەر اساعان سوڭ، جۇمىسى ءبىتتى. اعايىندى ەكى ءداۋ مۇرىندارى پىسىلداپ، سوعىپ وتىر. قىر ەلىندە مۇنداي ەتتى وڭاشا جەگىزۋ قايدا! «وي ەلىنىڭ سالتى ما ەكەن، الدە كارى جەزدەيدىڭ ورىس مىنەزدىگى مە ەكەن، كورشى-قولاڭدار نەگە كىرمەيدى؟» — دەپ، امان جەۋدىڭ ورنىنا ويمەن وتىرعاندا، جەزدەسى ىنىسىنە: «ال، ال» — دەپ وتىرىپ، تاباقتان شەگىندى. داۋىستاپ قايىس الدىردى. سيىر تەرىسىنەن ءتىلىپ قويعان جاڭا پوسترومكەگە قولدارىنىڭ مايىن ىسپالاپ، ابدەن ءسىڭىرىپ بولعان سوڭ، ارشامەن تىستەرىن شۇقۋعا كىرىستى. داستارقان جينالىپ، قول جۋىلىپ بولعان سوڭ دا، اقان سويديعان تىستەرىن شۇقىپ وتىرىپ ماناعى ءۇزىلىپ قالعان ءسوزدى قايتا جالعادى:
― توبا! سوۆەت زامانىندا كەدەيگە مالقار ءوزى سوقتىعادى. امانجان، جاسىما. قالاعا ءوزىم ەرتىپ اپارام، مالقاردىڭ موينىن بۇرايتىن كىسى تابىلادى.
ءسوز بايلاۋى وسى بولدى. امان قوناقكادە ىستەپ، تىسقا شىقتى. مارجان قوناعىنا توسەك سالا باستادى.
III
ەرتەڭىنە، تاڭەرتەڭگى شايدى ىشكەن سوڭ، شىبىق قوراپتى لاشەنكەنىڭ تورىنە اقان مەن امان قاتار وتىرىپ، قالاعا تارتتى. لاشەنكەنىڭ قورابى تولى ءشوپ، ءشوپتىڭ ۇستىنە ەكى قاباتتاپ قارا كيىز توسەگەن، استارى جۇمساق، جەككەندەرى — ءتورت اياعى بىردەي تاعالاۋلى بيىك كۇرەڭ، اربانى اۋزىمەن ۇشىرادى، تەرتەگە توسەلگەن، ءجۇرىستى ات كورىنەدى. اقان تۇزگە شىققاندا ءساندى كىسى ەكەن. اتى، ات تۇرمانى، كيگەن كيىمى قالانىڭ ولاي-بۇلاي بايسىماعىنان كەيىن ەمەس. بيىك كۇرەڭگە شىتىرالى شليا، جۇگەن كيگىزگەن دە، ءوز ۇستىنە قالىڭدىعى ءبىر ەلى كۇرەڭ ساتەننەن سۋ جاڭا شاپان، باسىنا بارقىتپەن تىستاۋلى قارا قاسقا پۇشپاق بورىك كيگەن. كەڭ بالاق، كوك شۇعا شالباردى ءماسى بايپاقتىڭ سىرتىنا جىبەرگەن، اياعىندا امىركەن كەبىس. كەشە كەشكە ءشوپ ايىرلاپ جۇرگەن اقاننان مىناۋ اقان ءتىپتى بولەك، ايدىندى. كۇرەڭنىڭ بوجىسىن شەرتتىرە ۇستاپ، قاتتى جەلدىرەدى. ات ەكپىنىمەن تۇرعان جەل ءجوندى اعارماعان كۇرەڭ ساقالىن ەكى ايىرىپ، جەلكىلدەتىپ كەلەدى. توعانعا تاقالعاندا ديىرمەنشى اندرەي ايعاي سالدى:
― اقىرىن، اقىرىن! ەي، سۋعا قويىپ كەتپە!
― وتتاما، قۇدا. مال-جانىڭ امان با؟ — دەدى دە، اقان وتە شىقتى. امان «قۇدا» دەگەنگە تۇسىنە الماي، ەجىكتەپ ەدى، ادەتىنشە، كەڭكىلدەي كۇلىپ الىپ قايىردى جاۋاپتى:
― ءجاي، ويىن ءسوز. ەكەۋمىز قۇرداسپىز. جاس شاعىمىزدان جولداسپىز. ءبىزدىڭ اۋىلداعى ءتورت ءۇيدىڭ ءبىرى سونىكى. ەڭبەكشىل، مىنىسكەر ادام. باسىندا وسى ديىرمەن مەن توعاندى ەكەۋمىز سالعامىز. كەيىن مەن ءوز سىباعامدى الىپ، ەگىنگە ءبىرىڭعاي قاراپ كەتتىم. جەر، سۋ بىزدىكى. ول — كىرمە، ءوزى ورىس. سوندا دا ءالى ءبىر قاباق شىتىسقان ەمەسپىز. كوڭىل كەلىسسە ورىس، قازاق دەگەن بىلشىل عوي. بيشارادا ەركەك بالا جوق. ويناسا دا ويىنداعىسىن ايتادى-اۋ دەيمىن، «ءبىر ۇلىڭدى ماعان بەر، كۇشىك كۇيەۋ قىلىپ الايىن» دەپ قويمايدى. قىزى مۇسىلمان بولسا، بەرەر دە ەدىم...
اماننىڭ قۇلاعى اڭگىمەدە، كوزى جولدا. كەڭ، قۇمايت جولدىڭ ۇستىندەگى جۇرگىنشىلەر ءجيى جانە قيلى-قيلى. ءشوپ تيەگەن، تەرى تيەگەن ەگىز اربالار، جىلقى جەتەلەگەن، ازىن اۋلاق قوي، سيىر ايداعان سالت اتتىلار، سولاردىڭ الدىنان لاشەنكە اربامەن شىعىپ، ەرە سويلەسىپ كەلە جاتقان قالانىڭ شولاق الىپساتارلارى كورىنەدى. ءبىر جەردە ۇزىن تۇيە كەرۋەن كەتىپ بارادى. وڭكەي قىزىل بۇيرا تىقىر نار، ءبىرى قىڭق ەتپەيدى، تىرناداي تىزبەكتەلىپ، ساۋ اياڭداپ بارادى. ۇستەرىنە ارتقان جۇكتەرى — كيىز، ءجۇن، تەرى. بۇلارمەن سەلبەسە كەلە جاتقان مال قارامى كوبىرەك: قوي، سيىر، جىلقى توپ-توپ. ساۋدەگەرلەر، اش قاسقىرداي، ءار توپقا ءبىر شاۋىپ ءجۇر.
― تامالاردىڭ الدى كەلە باستاپتى عوي، — دەدى اقان، تۇيە كەرۋەندى كورگەندە. — ولار كەلمەي، بازار ارزاندامايدى.
تاما ەڭ شەتتە جاتقان، اقمەشىت، اۋليەاتا ويازدارىمەن جاپسارلاس، مەيلىنشە مالدى، مومىن ەل. جازداي مالىن سەمىرتىپ، ءجۇن، تەرىسىن جيناپ، كيىزىن باسىپ العان سوڭ، كۇزگە قاراي قالا شىعادى، كەرەك-جاراعىن الىپ قايتادى. مىناۋ تۇيە كەرۋەن سولاردىڭ الدى ەكەن. ساتۋشى قازاق پەن الىپساتار قازاق، ءبىرى جەۋگە، ءبىرى جەگىزبەۋگە ارباسىپ بارادى.
― كوردىڭ بە، الىستاعى اڭقاۋ ەلدى جالداپتاردىڭ تورۋىن! — دەپ، اقان باسىن شايقاپ قويدى. — بۇلاردىڭ ەڭبەگى — الداۋ. ولارعا سونسوڭ سوۆەتتىڭ ءىشى قالاي ءجىبىسىن؟..
الدارىنداعى اق توبەنىڭ يىعىنا شىعا كەلگەندە، كوگىلدىر تۇمان باسقان قالا كورىندى. قالانىڭ شىعىسىنا قاراي تارتقان بوز دوڭگىلدەردىڭ بەتى ويدىم-ويدىم، قوتان-قوتان اق قايىڭ. تۇرعىن ەل شىبار دەپ اتايدى. شىبار مەن قالانىڭ ارالىعىندا جاتقان جالاڭاش بەلدىڭ جوتاسى قاپتاعان جەل ديىرمەن. قاناتتارى اۋىر اينالىپ تۇر. ديىرمەندەردىڭ بەر جاعىندا، قالانىڭ شەتىندە، اۋماعى ۇلكەن قارا قۇرىق: كيىز ۇيلەر، اتتىلى، اربالى ادام، مال...
― اناۋ كورىنگەن مال بازارى، — دەپ سولاي قاراي نۇسقاپ قويدى اقان. — مىنا جۇرگىنشىلەردىڭ كوبى سوندا بارادى.
جولدىڭ ەكى جاعىندا، بۇرىلا كەتىپ كولىك شالدىرىپ، قوس، شاتىر تىگىپ، تۇتىندەتىپ اس ءپىسىرىپ جاتقان الۋان-الۋان قالاشىلار الىستان كەلەدى. اقمولاعا ءتورت جاقتان ەنەتىن بارلىق جولدىڭ ءۇستى وسىلاي.
― وسىلار ەلىنە ايلاپ، اپتالاپ ءجۇرىپ قايتادى-اۋ! — دەدى امان، مانادان ۇندەمەي كەلە جاتقاندا، تەك كورىپ قانا ەمەس، كورگەندەرىن وزىنشە قورىتىپ تا كەلە جاتقان سياقتى. — سوندا جىلدىق كەرەگىن الىپ قايتا المايدى. اگار جەر-جەردە كووپەراسيالار كوبەيسە، بۇل ساندالۋدىڭ ءبىرى دە بولماس ەدى.
― بارىنەن دە ەگىن سالسا دەسەڭشى! قۇداي بۇل قازاققا تەلەگەي-تەڭىز جەر بەرگەندە، تەڭگەدەي اقىل بەرمەپتى.
― ەگىن سالۋعا اقىلى جەتەر. ادەتى جەتپەس.
― اقىل جەتسە، ادەت تە جەتەر ەدى عوي.
― جەزدە، ەڭ قيىن نارسە جامان ادەتتى جەڭۋ مە دەيمىن. ناسىباي، شىلىمنان باستاپ، زۇلىمدىققا دەيىنگى ادام بويىنان تابىلاتىن ۇلكەندى-كىشىلى جامان بەلگىلەردىڭ ءبىر دە بiءرىن ءوزى جاقسى دەمەيتىن سياقتى. ءبىراق سونى ىستەيدى. ادەت ىستەتەدى. ورىستار ادەتتى ادامنىڭ ەكىنشى سيپاتى، — دەيدى ەكەن.
― پاھ، پاھ! مىناۋ ءبىر تاۋىپ ايتىلعان ءسوز. ولار بىلەدى-اق! — دەپ، اقان ءسۇيسىنىپ قالدى. — مەن سەنى قىمىزشىنىڭ ۇيىنە ورنالاستىرام. ايەلى بىزگە جيەن بولادى. جيەن كۇيەۋدىڭ ادەتى — جاتىپ ىشەدى. دەنى ساۋ، ەسى ءبۇتىن، كورمەگە ءتىپتى كورىم جىگىت. ءبىراق، ايەلى اسىراپ وتىر. كۇيەۋ سوعان اpلانبايدى، ادەتتەنىپ كەتكەن...
اڭگىمەمەن قالاعا كىردى ەكەۋى. ۇلكەن ءوندىرىسى، تەمىر جولى جوق شاعىن قالا كەڭ ساحارادان ءبىرىنشى رەت كەلگەن، بۇرىن قالا كورمەگەن اماننىڭ كوزىنە مەيلىنشە ۇلكەن، كوركەم، ءارى قىزىقتى بوپ كورىندى. ورتالىق كوشەلەردىڭ ءبىرىن بويلاپ، قالانىڭ ەكىنشى جاق شەتىن الا تۇرعان كىرپىش ۇيگە جەتكەنشە، امان اقمولاعا تەك سۇيسىنۋمەن، قىزىعۋمەن بولدى. كىرپىش ءۇي سىرتىنان قوراش ەدى، ىشىنە ەنگەندە، بۇعان دا كوڭىلى تويىپ قالدى. كۇن تۇسكەن قوس تەرەزەلى كەڭ بولمەگە بوساعاسىنا دەيىن كيىز، تەكەمەت، سىرماق، ولاردىڭ ۇستىنە كىلەم، الاشا نە كورپە جايىلعان. ورتادا الاسا، ۇلكەن دوڭگەلەك ستول، ۇستىندە پىسكەن ءبىر تاباق سۋىق ەت. ستولدىڭ قاسىندا، جەردە، بەتى جابۋلى ءداۋ شىنى تەگەنە، كارلەن كەسەلەر تۇر. ءۇي ونشا مۇلىكتى بولماعانىمەن، جيناقى، تازا، كوڭىلدى-اق. اقان مەن امان ەڭ تورگە كەلىپ وتىردى. كوپ كەشىكپەي ءۇي يەسى جاس ايەل كىردى. مول جاۋلىعىنىڭ ۇشى وكشەسىن سوعادى. جاۋلىق سىرتىنان سانگە اقسارى ءشالى جامىلىپ، ءشالىنى ارتىنا قايىرىپ تاستاپتى. ەكى بىلەگىندە ۇش-ۇشتەن التى كۇمىس بىلەزىك، ءار ساۋساعىندا بىرنەشە جۇزىك، ساقينا. جاۋلىعىنىڭ جيەگىن ەكى قاتار كەستەلەپ، ەكى كەستەنىڭ اراسىنا ۇساق اق مونشاقتار تىزگەن. ايەل ءسانقوي دا، باۋىرمال دا ەكەن. اقاندى «ناعاشىلاپ»، شىن ىقلاسىمەن قارسى الدى. اماندىقتان كەيىن ىلە ساماۋىر قويۋعا تۇرعاندا:
― ءشايدى مەن كەيىنىرەك كەلىپ ىشەرمىن، ءساليما، — دەدى اقان. — وتىرشى. مىنا جىگىت مەنىڭ بالدىزدارىمنىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى. ەلى الىس. بۇندا تانىسى جوق، جۇمىستى بولىپ كەلدى. وسىندا جاتسىن، قانشا جاتسا دا قوزعاما.
ءساليما:
― جارايدى، — دەپ، باسىن يزەدى.
اقان تەگەنەدەن ءبىر كەسە قىمىز قۇيدىرىپ ءىشتى دە، شىعىپ كەتتى. وڭاشادا، ءۇنسىز تومەن قاراپ وتىرعان امانعا ءساليما قاپ-قارا قايقى كىرپىكتەرىن قاداي، بايىپتاپ ءبىر قاراپ ەتكەن سوڭ:
— ناعاشىمنىڭ بالدىزى، اۋەلى شاي بەرەيىن بە، قىمىز بەرەيىن بە؟ — دەپ ەدى.
― ەكەۋىن دە قويا تۇرىڭىز، جەزدەي كەلسىن، — دەدى امان.
قىمىزعا كوڭىلى سوعىپ تۇرسا دا، ىشەم دەۋگە ۇيالدى. ءساليما سونى بىلگەندەي:
― ول انشەيىن سىپايىلىق شىعار. جىگىتتىڭ ىزدەيتىنى قىز بەن قىمىز عوي، — دەدى دە، قىمىز قۇيىپ ۇسىندى. اشىق، وتكىر ايەل. قالجىڭى، شىنى قايسى ەكەنىن ءبىلۋ قيىن، سويلەگەندە، كوزى ىلعي كۇلىمدەپ تۇرادى. بەتىنىڭ كولدەنەڭى قىسىڭقى، تۇرقى شىعىڭقى، ۇزىنشا مۇرنىنىڭ ۇش جاعى ەتەكتىلەۋ، ءتۇپ جاعى جىڭىشكە، بيداي وڭىنەن ءبولىنىپ، بۇعاعى ءاپپاق كورىنەدى. وزىنەن ءساليمانىڭ كوزى تايعاندا، امان ودان كوزىن العان جوق. ايەل تۇلعاسىنا سىناي قارايتىن ادەتىنشە، مەيلىنشە سۇيسىنە ءارى سىناي وتىرىپ، بۇعاققا كوزى تۇسكەندە، اقتاماق دەپ، ەلەڭ ەتتى كوڭىلى.
اقتاماق دەگەن قىمىزشى ايەلدىڭ داڭقى قالادان اسىپ، قىردىڭ ءبىرسىپىرا جەرىنە جايىلعان. ءبىراق مىنانىڭ اتى ءساليما. «اقتاماق لاقاپ اتى بولار ما؟» دەپ، امان وزىنەن سۇراي الماي، سۇراماي تاعى قويا الماي وتىرعاندا، جەتى-سەگىز جىگىت كىرىپ كەلدى. ىشىندە ءبىر شالى بار. شالدىڭ قولىندا ون ەكى ءتىلدى، ەسكى، جاماۋلى گارمون. شال دا بولسا، ۇزىن بويى ءالى يىلمەگەن، تىپ-تىك، ساقال-شاشى اعارسا دا قىزىل شىرايلى جۇزىندە ءجوندى ءاجىم جوق. ءوزى قۇبىلىپ، ۇشىن قىرىققان شاعىڭ ساقالىن سيپاپ، سيپاعان سايىن، كوزىن قىمىزشى كەلىنشەككە ءبىر تاستاپ قويادى.
― قۇيا بەرىڭىز، — دەدى بارىنەن جوعارى وتىرعان ۇزىن مويىن قىلي جىگىت. — اقشاسىن ءبىر كىسى تولەيدى.
― وندا، ارينە، ءسىز تولەرسىز؟ — دەپ، ەزۋ تارتىپ ەدى ساليما.
― مەن تۇرعاندا، باسقانىڭ تولەگەنىن كوردىڭ بە، اقتاماق؟ — دەپ، جىگىت شالقايعاندا، شالقاسىنان تۇسە جازدادى. وڭدالىپ وتىرىپ سىرتقى جيەگىنە قۇندىز ۇستاعان ادەمى پۇشپاق بوركىن تۇرە كيدى. امان ونىڭ سوزىنەن ءساليمانىڭ اقتاماق ەكەنىن عانا اڭعارعان جوق، جىگىتتىڭ ماقتانشاق، بايسىماق ەكەنىن دە اڭعارىپ قالدى. «قىمىز ىشپەي دە، بولىپ-تولىپ تۇرعان سياقتى، قىمىزعا تويعاندا نە بولادى؟» — دەيدى ىشىنەن. ول كۇدىگىن ۇزاق كۇتكەن جوق. جىگىتتەر قىمىزعا باس قويا باستادى. ءدال سونى اڭدىپ تۇرسا كەرەك، ءۇي يەسى قارا مۇرت اقتاماقتىڭ ارت جاعىنا كەلىپ، جانتايا كەتتى. جەڭىنە تىعا كەلگەن كىشكەنتاي ەسەپشوتى بار، سونى تىقىلداتىپ قاعىپ جاتىر. قىلي مىرزانىڭ ەسەبى باسقادا. اقتاماق جىميسا، ول ىرجيادى. اقتاماق مىرس ەتسە، ول تارقىلداي كۇلەدى. ەكى-ۇش كەسە تاستاپ العان سوڭ، ۇزىن موينى قىزارىپ، بۇيىرا سويلەدى:
― اقساقال، ال گارموندى قولعا! بۇگىن دۇنيەنى ءبىر تەڭسەيىك!
شال ىركىلمەي، شىرقاپ جىبەردى. كىشكەنتاي گارمونىن كەرە تارتقاندا، جىرتا جازدايدى. گارمون داۋسى سوندا دا ىلەسە المادى. گارموندى ەندى تيىش تاپقىزباستان، كەۋدەسىنە سۇيەي، بىرەسە باسىنان جوعارى كوتەرە، بىردە وڭ جاعىنا، بىردە سول جاعىنا تولقىپ كەتىپ، قۇتىرتا تارتىپ وتىر. قىزعان سايىن موينى جۋانداپ، داۋسى ۇدەي تۇسەدى.
اتاندىم عازيز اقىن بالا جاستان،
ءانشى جوق قاراوتكەلدە مەنەن اسقان.
جۇيرىكتى، جورعا ءمىنىپ جەتەلەدىم،
قالماي ءجۇر ءالى كوڭىلىم قيعاش قاستان.
اماننىڭ كوزى شالدى ىشىپ-جەپ بارادى. الىستان اتىنا قانىق عازيز اقىن وسى ما، الدە سونىڭ ولەڭىن ايتقان بىرەۋ مە ― بىلگەنشە اسىعادى. كىم دە بولسا، جاسىندا سايرانداپ باققان. ءقازىر كارىلىكپەن قوسا كەدەيلىك تە ءمىنىپتى موينىنا. سوندا دا بولمان دەپ، بۇلقىنىپ وتىرعان ءبىر ادام. لەزدە ستول باسىن دۋمان ەتتى. سويلەمەيتىندەر سويلەپ، قوزعالمايتىندار قوزعالىپ، بىرەۋلەر: «پاۋ، ەي، مىنا سالىڭ نە دەيدى!»، «ماشينەمەن سويلەيدى!»، «وراراق، وراراق!» — دەسىپ جاتىر. ءانشى شال قىلي مىرزاعا «دۇنيەنى ءبىر تەڭەپ» بەرگەن سوڭ:
― اينالايىن اقتاماق، بال تامعان لەبىزىڭدى ءوزىڭ ءبىر ەستىرتشى! — دەپ قيىلدى.
― عازيز اعا، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا داۋسىم شىقپايدى عوي، — دەپ، ەركەلەي سويلەگەن اقتاماقتى ءبارى قاۋمالاي جونەلدى. اقتاماق قولىنا ۇكىلى دومبىراسىن الىپ، ءبىراز تولعانىپ وتىردى دا، داۋسىن ونشا كوتەرمەي، ناز قوڭىر، اسەم ۇنمەن انگە سالدى:
جاسىم بار جيىرما بەستە، جىلىم مەشىن،
ءولىمنىڭ كىم بىلەدى ەرتە-كەشىن.
بارىندا بازارىمنىڭ ءان سالايىن،
«اقتاماق الا كەتتى» — جۇرت دەمەسىن.
قاسىنا نوكەر ەرتىپ، اقشاسىن اياماي، اقتاماقتىڭ الدىندا داراقىلانعان قىلي مىرزادان ءجاي وتىرىپ، كولدەنەڭ قاراعان اماننىڭ قىزىعى از بولمادى. ءبارىن كورىپ، تانىپ وتىر. زامانى ءوتىپ، جاسى جەتكەن عازيز اقىن ەندى بىرەۋدىڭ وتىنا جىلىنىپتى. قالتاسىنا سەنگەن قىلي مىرزا اقتاماقتىڭ كۇلىم كوزىنەن دامەتىپ، قىلىشتان تارتىنار ءتۇرى جوق. ول كۇلىم كوز جۇرتتىڭ ءبارىن شاقىرسا دا، ءوزى ىزدەگەنىن تابا الماي، شارق ۇرادى. ىقىلاسى تەك مىرزادا، تاناۋى شەلتيىپ، «ايت!» دەسە، اتا جونەلەتىن تازىداي، ەلەڭدەگەن بىرەۋ وتىر. وزگەسى جاي قوشەمەتشىلەر، تەگىن قىمىزعا تويىپ، اڭگىمە، ءان تىڭداعانىنا ءماز. ءۇي يەسى قارا مۇرت اقتاماقتىڭ تاساسىندا جاتىپ، شوت قاققانىنا ءماز. وسى دۋماننىڭ ۇستىنە، ماناعى بەتىنەن قايتا ورالىپ، اقان كىردى. تورگە شىقپاي، بوساعادا تۇرىپ، ءبىر-اق كىسىمەن ورەسكەل امانداستى:
― امانبىسىڭ، اق باس عازيز؟ ايقايدى ءالى قويماپ پا ەدىڭ؟
― امانمىن، سارى مۇجىق. سەن سوقانى تاستاعاندا، مەن گارموندى تاستارمىن.
― سوقا نان بەرەدى. جىرتىق گارمون نە بەرەدى؟
― سەن قارىن تويعىزساڭ، مەن كوڭىل تويعىزام، ماستەك.
― قارىن تويماي، كوڭىل تويعاندى كورگەن ەمەن. كارتايعاندا اباي ايتقان ارسىز اقىن بولا كورمە، سىڭايىڭنان سەسكەنىپ قالدىم... امان، بەرى شىعىپ كەتشى. بۇل ەكەۋمىزدىڭ بىلشىلىمىز تاۋسىلمايدى.
اماندى ەرتىپ شىعا جونەلدى. كۇرەڭ اتتى دوعارىپ، لاشەنكەنىڭ قورابىنداعى شوپكە قويعان ەكەن، اسىعىس ءوتىپ بارا جاتسا دا، ساۋىرىنان ءبىر سيپاپ كەتتى. ءتىپتى كوڭىلدى. جىمىڭداي دالاعا شىققاندا:
― بالا، جۇمىس وڭالاتىن بولدى. ءوزىڭدى ەرالين بىلەدى ەكەن عوي، — دەپ كۇبىر ەتتى.
― ءيا، ءبىزدىڭ ۇيدە ءبىر بولعانى بار.
― بىرەۋلەر سوندايىن ايتىپ، بىلشىلداپ جۇرەدى. اۋىزدىڭ اۋىرى جاقسى. مەن ساعان ول جىگىتتىڭ جايىن جاقسىلاپ ايتىپ بەرەيىن، — دەدى دە، ساقال-مۇرتىن سىلاپ-سيپاپ قويدى، ۋكومعا باستاپ بارادى. اڭگىمەسى — ەرالين.
― 1918 جىل. كولچاكتىڭ جازالاۋشى وتريادى قازاق دالاسىن قۇتىرعان قاسقىرداي كەزىپ جۇرگەن كەز. ءنىلدى زاۆودى توقتاپ، جۇمىسسىز قالعان سوڭ، ەرالين كارى شەشەسىمەن، كۇيەۋسىز اپاسى، ەرجەتكەن ىنىسىمەن سپاسس زاۆودىنا كەلىپ ورنالاسقان. قازىرگى ۋكوم سەكرەتارى، ول كۇندەردە ساعاتشى-ماستەر، جاسىرىن بولشيەۆيك، الەكسەي الەكساندروۆيچ افاناسيەۆ ەكەۋى ءبىر باراكتا تۇراتىن. جۇمابەكتى افاناسيەۆ ساعاتشىلىق پەن بولشيەۆيكتىككە بىردەي باۋلىدى. ونىڭ ۇستىنە جۇمابەك سكريپكانى جاقسى تارتادى. ءوزى پالۋان جىگىت. سوندىقتان بۇلاردىڭ ماڭىنان ادام ارىلمايدى.
ءبىر كۇنى افاناسيەۆ اڭعا كەتتى. ءبىراز جىگىت جۇمابەكتىڭ سكريپكاسىن تىڭداپ، ودان كەيىن كۇرەس سالىپ جاتىر ەدى، اقتىڭ ون شاقتى اتتى اسكەرى كەلدى دە، باراكتى قاماپ الىپ، تىنتە باستادى. افاناسيەۆتى تابا المادى. كۇرەسىپ جۇرگەن جۇمابەكتى اسكەر باستىعى كەلە سالا:― اح، سۆولوچ، بولشيەۆيك! — دەپ، قامشىمەن تارتىپ جىبەردى. ەكىنشى رەت تارتقان قامشىدان ۇستاي الدى جۇمابەك. مىقتى قولدان قامشىسىن قايتىپ الا الماعان سوڭ، اق وفيسەر قىلىش سەرمەدى. جۇمابەكتىڭ جەلكەسىنەن قان بۇرق ەتتى. شەشەسى، اپاسى، ءىنىسى بىردەن كەلىپ قۇلادى ۇستىنە. اققان قان، توگىلگەن جاس، اششى داۋىسقا اقتار قاراعان جوق، تورتەۋىن بىردەي قامشىنىڭ استىنا الىپ، كوشە بويلاتا، جۇرتتى تۇرشىكتىرە، ايداپ بارا جاتتى. جۇمابەك جالاڭباس. بۋدىراعان قارا شاشىنىڭ اراسىنا قان ۇيىسقان. كەۋدەسى جالاڭاش. كويلەگىن شەشىپ الىپ، موينىن وراعان. اق ەتىندە بىلەۋلەنىپ تۇرعان كوگىلدىر قامشى داعى، تارام-تارام اقان قان ايقىن كورىنىپ بارادى. سوندا دا ەڭسەسى كوتەرىڭكى، اياعىن نىق باسادى، الاقتاماي، تۋرا العا، الىسقا قاراپ كەلەدى.
― ءما ساعان «كولچاك كۇنى قىسقا!» — دەپ وشىككەن وفيسەر اندا-ساندا قامشىمەن ءبىر وسىپ وتەدى. جۇمابەكتە ءۇن جوق، تىستەنە بەرەدى.
سول ايداعاننان، بىردە كولىككە مىنگىزىپ، بىردە جاياۋ، ەكى ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جەردەگى اقمولاعا دەيىن ايدادى. بىلاي شىققان سوڭ، جۇمابەكتەن وزگەسىن بوساتىپ جىبەرگەن. ءبىراق جولشىباي ءۇش تۇتقىن قوسىلىپ، تاعى دا تورتەۋ بولدى. ايداۋشى بەسەۋ. اقمولانىڭ تۇبىندەگى كۇيگەنجارعا جەتكەندە، كۇن كەشكىرىپ، كوز بايلانا باستاعان. ايداۋشىلاردىڭ باستىعى ماس، وزگەسى جاي قىزۋ ەدى. باستىق جول بويىنداعى جاقىنىنا قونا كەتپەك بولىپ، ءدال اندرەيدىڭ ديىرمەنى تۇرعان توعاننان ءوتىپ كەلە جاتقاندا، جۇمابەك كورىنە كوزگە سۋعا قويدى دا كەتتى. توعان سۋى ءبىرسىپىرا جالپاق، تەرەڭ. جاعاسىنا تال، قالىڭ قۇراق قامىس ءوسىپ كەتكەن ەسىلدىڭ ءبىر سالپىنشاعى بولاتىن، اينالىپ بارىپ ەسىلگە قايتا قۇيادى. ايداۋشىلار الىستى كورە الماسا دا، ەلۋ-الپىس مەترگە دەيىن انىق كورە الادى، مىلتىقتارىن توسەي قالدى. جۇمابەك سۋعا شىم باتقان كۇيى جوق. سۇڭگىپ كەتتى مە، سۇڭگيمىن دەپ، ەرىپ كەتتى مە — بەلگىسىز. ءتورت تۇتقىن مىنگەن جامان اربادا پيدجاگى، بوتينكاسى جاتىر، ۇستىندەگى كيىمى تەك شالبار عانا.
ايداۋشىلار سۋ بەتىنەن ەشتەمە كورە الماعان سوڭ، شاپقىلاپ، سۋ جاعاسىن قاعا باستادى. قاشسا، كەيىن قاشار دەگەن ويمەن كەيىنگى جاقتى كوبىرەك ءتىنتتى.
جۇمابەك سۇڭگىپ وتىرىپ، جاعاداعى قامىسقا شىققان. قامىسقا ايالداماستان، العا قاراي، ەڭبەكتەي تارتتى. موينى ءالى وراۋلى، كەۋدە جاعى جالاڭاش، شاشى مەن شالبارىنان سۋ سورعالاپ، ءبىرىنشى كەزدەسكەن اقاننىڭ ۇيىنە القىنا كىرگەندە، ۇيدەگىلەر دۇرلىگىپ قالدى.
― جارقىنىم، نەعىلعان ادامسىڭ؟ — دەدى اقان، ورنىنان اتىپ تۇرىپ.
― اجالدان قاشىپ كەلەم، قۇتقارساڭ دا، ۇستاپ بەرسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل، اعا!
― نە دەيدى! نە دەيسىڭ، جانىم-اۋ! — دەپ، اقان داعدارىپ تۇرعاندا:
― ايتپەسە اقجاننىڭ ءۇيىن تاۋىپ بەرىڭىزشى! — دەدى جۇمابەك.
― قاي اقجان
― بايبولدىڭ اقجانى.
― ە، ول نەمەنەڭ ەدى؟
― ەشتەڭەم دە ەمەس. نىلدىگە كىرە تارتىپ جۇرگەندە تانىس، كوڭىلدەس بولىپ ەدىم. مەن ءنىلدىنىڭ جۇمىسكەرىمىن. مۇندا اقتاردان قاشىپ كىردىم.
― بۇتاعا قورعالاعان تورعاي دا امان قالادى، — دەدى اقان، از ويلانىپ تۇرىپ. تەزىرەك بارىپ، جيۋلى جۇكتىڭ استىنداعى ءداۋ ابدىرەنى اشتى. جۇمابەكتى سونىڭ ىشىنە تىقتى دا، جۇكتى ۇستىنە قايتا جيناپ قويدى.
جۇمابەك سودان قاشان كولچاك ۇكىمەتى قۇلاعانشا اقاننىڭ، ۇيىندە پانالادى. اقجانمەن بىرگە كىرە تارتقان بولىپ، مىنا جاعى ءسپاسس-نىلدى زاۆودتارىنا، مىنا جاعى اقمولا، قىزىلجارعا دەيىن بارىپ قايتىپ، سىرتقى دۇنيەمەن بايلانىسىن ۇزبەدى. ازامات سوعىسى كەزىندە چك-دا ىستەدى. سوعىس بىتكەن سوڭ، افاناسيەۆ ەكەۋى ويازدىق پارتيا كوميتەتىنە اۋىستى.
اقان امانعا وسى جايلاردى ايتىپ، ويازدىق پارتيا كوميتەتىنە جەتكەنشە بىتىرە العان جوق-تى. بۇلار كەلگەندە ەرالين ورنىندا ەمەس ەكەن، سونى توسىپ وتىرىپ، اڭگىمەنىڭ قالعانىن ايتىپ ءبىتىردى. ءبىر مەزگىلدە سەكرەتاردىڭ كابينەتىنەن ەرالين شىقتى. اماندى كورە سالا، جارقىلداي، سويلەي كەلەدى:
— بارەكەلدى، جاقسى كەلدىڭ، امان! اكە-شەشەڭ كۇيلى مە؟
― شۇكىر، سالەم ايتتى.
― افاناسيەۆ جولداسپەن سەندەر تۋرالى اقىلداسىپ شىقتىم، — دەپ، جۇمابەك اماندى قولتىقتاي كىرگىزدى كابينەتىنە. — ال ايتا بەر ەندى. سەنى كىم وتىرعىزدى، قالاي وتىرعىزدى؟ كىم بوساتتى، قالاي بوساتتى؟
― تەرگەۋشى جاپتى. جاپتىرعان مالقار، — دەدى امان. — كەپىلگە شىعارتقان شاكەن مىرزا. ول كىسى كوپ جاقسىلىق ىستەدى.
― جۋان جارالاپ، ول جارانى باي سيپاعان ەكەن. قالاي دەيسىڭ: اياپ سيپادى ما، الداپ سيپادى ما؟
― اياعانى شىعار. الداعاندا، مەنىڭ نەمدى الادى.
جۇمابەك اماننىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ، سىلق-سىلق كۇلدى دە، باسىن شايقاپ قويىپ:
― اگار، بەرەر بولساڭ، بايدىڭ سەنەن الاتىنى كوپ، — دەدى. — مەنىڭشە، ول الداپ سيپادى. بۇعان دا كوزىڭ كەشىكپەي جەتەر. ايتا بەر.
― ايتارىم دا از، جۇمەكە. تەك جۇرسەم دە، تيىش قويمادى. سونار قاردىڭ ۇستىندە جورتقان تىشقان قۇرلى ءىز قالدىرعام جوق ءالى. سوندا دا بۇلدىرگىش، بۇزىق دەپ ايىپتادى. جالعىز ناعاشىمنىڭ جانىنا بالاعان جالعىز اتىن مالقار بولىس پوشتابايىن جىبەرىپ تارتىپ الدى. مەن سوعaن شىداي الماي، اراعا ءتۇسىپ، قايتىپ الدىم. بۇل تۋرالى تولىق جازعامىن وزىڭىزگە.
― الدىم، حاتىڭدى وقىدىم.
― ەكىنشى كىنام — قىرقىسىپ جاتقان ەكى كەدەيدى ايىردىم. ءبىر كەدەي بايدى ارقالانىپ كەلىپ، ەكىنشى كەدەيدىڭ الاقانداي مايەگىن تارتىپ شاپپاق ەكەن، مەن ول زورلىققا بوگەت بولدىم. سول ءۇشىن بايشىل كەدەي ۇستىمنەن ارىز بەردى. بايدىڭ جالشىسى ول ارىزدى قۋاتتاپ كۋالىك بەردى. تەرگەۋشى: «سەن تەرىس» دەپ، جاۋىپ قويدى. ويلاپ تۇرسام، باي تۇگىلى، تەرگەۋشى، بولىس، اۋىلناي، كەدەي، جالشى — بارىنەن دە شەككى كورىپپىن. جازىعىم نە؟ سولاردان شەككى كەرگەن جالعىز مەن بە؟ «وسىنىن، ءبارى بايدىڭ ىقپالى دەسەك، سوۆەت ىقپالى قايدا؟» — دەگەن سۇراۋ تۋادى. مەن ءوزىم اۋىلدا سوۆەت وكىمەتى بار ما؟ — دەگەن ويدامىن ءقازىر.
― ول جاعىنا كۇماندانباي-اق قوي. بار، — دەپ، جۇمابەك اماننىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ازۋى التى قارىس مالقارعا قارشاداي سەنى قارسى قويعان، اۋزىڭا جالىندى ءسوز، كەۋدەڭە جارقىن وي بەرگەن، ءتىپتى شاكەن مىرزاعا سەنى بوساتتىرعان دا سوۆەت وكىمەتى. ايتسە دە، سوۆەت ماقساتتارىنىڭ كوبى ءالى ىسكە اسقان جوق. بۇگىن تاڭدا الدا تۇرعان زور قيىندىق — ەزىلگەن اۋىلدىڭ قاراڭعى كوڭىلىنە تاپتىق سانا شىراعىن جاعۋ. ول شىراق جانعاندا، اۋىل جاڭا قونىسقا ۇدەرە كوشەدى.
― سول شىراق قايتسە تەز جانادى؟
― سەندەي تالاپتى، ساۋاتتى جاستار تەز ويانىپ، جاعۋشى بولعاندا عانا تەز جانادى.
― ال مەن كەلدىم وندا.
― بەلىڭدى بەكەم بۋىپ كەلدىڭ بە؟ ۇلكەن سىنداردان وتەسىڭ. سوۆەت ماقساتى — حالىق ماقساتى. كەيدە باسقا قيماسىڭ تۇگىلى، جانىڭدى قيۋدى سۇرايدى. بەرە الامىسىڭ؟
― جۇمەكە شىن بەرىلگەن كوڭىلدىڭ الىپ قالارى بار ما؟
― تاۋىپ ايتتىڭ، امانشيك! — دەپ جۇمابەك امانعا ويلانا، قادالا قاراپ، ءۇنسىز ءبىراز وتىردى، — نەشەدەسىڭ؟
― جيىرمانى ورتالاپ قالدىق قوي.
― نە وقيسىڭ؟
― «نارودنىي ۋنيۆەرسيتەت نا دومۋ».
― باسە، كورىنىپ تۇر. ۇزبەي وقى ەندى. مەن دە سونى وقىپ ءجۇرمىن. كوپ ءبىلىم بەرەدى. قايدا جاتىرسىڭ، قالاي ورنالاستىڭ؟
― ول جاعى ۋايىمسىز، — دەدى اقان. — اقتاماقتىكىنە ورنالاستىردىم.
ەسىكتەن قاسەن كىردى. جاعالاي قول ۇستاسىپ امانداسىپ، تومەنىرەك بارىپ وتىردى، جۇمابەك سونى كۇتكەن ەكەن:
― ەكەۋىڭە ايتار كەڭەسىم مىناۋ، — دەدى. — جاقىن ارادا بولىستىق قىزمەتكەرلەر دايىندايتىن كۋرس اشىلادى. سوعان تۇسىڭدەر. تۇسۋگە ۋكوم جاردەمدەسەدى. امان، سەن وزىڭە قوسىلىپ ارىز بەرگەن تورتەۋدىڭ ىشىنەن بىر-ەكەۋىن تاڭداپ شاقىرشى. جاراسا ولاردى دا وقىتىپ الايىق.
― ولار كەلەر ەدى، قولدارى قىسقا عوي، — دەپ ەدى امان، جۇمابەك قولىن سەرمەپ تاستادى.
― كۋرستىڭ ءوزى قولى، قىسقالاردىكى. شاقىرا بەر، قازىنا كومەكتەسەدى. ال ەندى بايلاردىڭ شىرماۋىنا كەلسەك، قاسەننىڭ، «قىلمىسى» جويىلدى. سەنىڭ «قىلمىسىڭدى» زاڭ ورىندارى ارقىلى الدىرىپ، ونى دا جويامىز. الاڭداما. قارسىلىقتارىڭ بولماسا، وسىمەن بىتىرەيىك اڭگىمەنى. قىسىر اڭگىمەلەردى كەڭىرەك وتىرىپ، كەيىن سويلەسەرمىز.
قارسىلىق تۇگىل، جۇرەكتەرى لۇپىلدەپ، جاستاردىڭ بەتىندە قان جۇگىردى. بىرىنە-بىرى قاراپ جىمداسا، اقان ەكەۋىنە قاراپ، كەڭكىلدەي كۇلەدى.
ۋكومنان شىعا قاسەن ءوز جونىنە كەتتى. اقان مەن امان اقتاماقتىكىنە قاراي تارتتى. كۇن كەشكىرگەن. ىمىرت. كوشە قاراڭعى. كەيبىر ۇيلەردىڭ قاقپا ماڭدايىندا كەروسين نەمەسە ماي شامنىڭ ءالسىز جارىعى سىعىرايادى. الدەن-اق ساق كۇزەتشىلەردىڭ توقىلداق داۋسى ەستىلەدى. توزعان تاقتاي تروتۋارلاردىڭ جىرتىعىنا اياقتارىن تىعىپ الىپ، ىڭق ەتىپ، سۇرىنە-سۇرىنە اقان مەن امان كەلەدى. كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى، اۋىزدارى اڭگىمەدە.
― جاقسىلاپ ءبىر شاي ءىشىپ الام دا، قايتام، — دەدى اقان. — تەزىرەك بارىپ، اپاڭدى قۋانتايىن. ول ءوزى باۋىرمال، ۋايىمشىل كىسى، ءتۇنى بويى سەنى ويلاپ، ۋھىلەپ شىقتى.
― قالاعا ءجيى قاتىناپ تۇراسىزدار ما؟
― مەن ءوزىم سيرەك قاتىنايمىن، جۇمىستان قول تيمەيدى. ال ءبىزدىڭ اۋىلدان كۇن ارا قىمىزشى كەلەدى اقتاماقتىكىنە. سونىڭ كولىگىمەن كەلىپ تۇر. جاقىن جەر عوي، ون ءۇش-اق شاقىرىم.
― جاتقان ۇيىمە قانشا تولەۋ كەرەك بولار ەكەن؟
― ەشتەمە دە تولەمە. ولارمەن مەن ەسەپتەسەم. مىناۋ جۇمىسىڭنان ابدەن قۇتىل، وقۋىڭدى ءبىتىر، قىزمەتكەر بول. سول كەزدە اۋسەلەڭدى ءبىر كورەرمىن.
امان جەزدەسىنە قاتتى ىرزا بولدى. ىرزالىعىن ءبىلدىرىپ، ۇلكەن ادامدارشا، بىردەمە ايتۋعا ۇيالادى. ىشىنەن ايتقان العىسى، بەرگەن باعاسى كوپ. ءبىراق ولارىن جەزدەلىگىنەن گورى ادامشىلىعىنا ارنادى. ءباتيما ساپاردىڭ نەمەرە اعاسىنان تۋعان. اقان سوندا قانشالىق جەزدە؟ ودان الدەقايدا جاس، جاقىن، جاڭا جەزدەلەردى كوردى، ەستىدى امان. سوندىقتان جەزدەلىكتەن ادامشىلىقتى جوعارى قويىپ:
― باسىما ءىس تۇسكەن كۇننىڭ ىشىندە، — دەدى اقانعا، — تالاي كورمەگەنىمدى، كۇتپەگەنىمدى كەزدەستىرىپپىن. سىزدەن دە بۇنداي جاقسىلىقتار كۇتكەن ەمەسپىن-دى. ادامنان، ءسىرا، ادامگەرشىلىك كوپ جوعارى ما دەيمىن. ءبىرسىپىرا جۇرت وعان جەتە الماي، تەك ادام دەگەن اتقا يە سياقتى. مالقارمەن شاتاسقانىم جاقسى بولدى، وسىنى اڭعارتتى ماعان.
― امانجان، دۇنيە دەگەن — تۇڭعيىق قارا سۋ عوي! تاۋەكەلى جەتكەن شەشىنەدى دە سۇڭگيدى. تاۋەكەلى جەتپەگەن جاعادا تۇرىپ-اق، ۇرەيلەنىپ قۇريدى. سەن ءالى سۇڭگىگەن جوقسىڭ، بەتىندە ءجۇرسىڭ. سۇڭگىگەن كەزدە ايتارىڭ ءتىپتى كوپ بولادى. مىناۋ جۇمابەك، افاناسيەۆتەر، مارقۇم قالقا مەنەن الدەقايدا كىشى، ءبىراق كورگەندەرى الدەقايدا ۇلكەن. سولار سونىڭ ءبارىن سەندەي جاس شاعىندا كورگەن. جاسىندا كورگەنى جوقتىڭ، ەسكەندە ايتارى دا جوق.
امان ۇندەمەي قالدى. «جاسىندا كورگەنى جوقتىڭ، وسكەندە ايتارى دا جوق» دەگەن ءسوزدى ويىمەن ەجىكتەي وتىرىپ ۇيگە جەتتى. ماناعىلار ءالى كەتپەگەن. ولاردىڭ ۇستىنە تاعى قوسىلىپتى. ءۇي ادامعا لىق تولى. قىمىزعا قىزعان جۇرت دۋ-دۋ ەتەدى. اقان كوريدوردان بۇرىلىپ، ەكىنشى بولمەگە ەندى. اقتاماقتىڭ شەشەسى جاسامىس، ەڭكەكتەۋ ايەل:
― قالاعا ايىندا-جىلىندا ءبىر كەلگەندە، ادام سياقتى ورنىعىپ ءبىر وتىرمايسىڭ، — دەپ، كىنالاي قارسى العاندا، اقان ونىسىن قالجىڭعا اينالدىردى:
― الپىستىڭ ەكەۋىنە شىقتىم، ءالى دە مەنەن بىردەمە دامەتەمىسىڭ؟
― ءتايت ءارى، جاستاردان ۇيالساڭشى!
― وندا شايىڭدى تەزىرەك اكەل. قونبايمىن، جۇرەمىن.
― انە، ىلعي اسىعىس، — دەدى دە ايەل، ەڭكەيگەن، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاعان كۇيىندە، شىعىپ كەتتى.
اقتاماقتىڭ شەشەسى اقانمەن اۋىلداس، اعايىنداس كىسىنىڭ قىزى بولعان سوڭ، اقان اقتاماقتى جيەن دەپ جۇرەدى. ايتپەسە تۋىستىعىنان دا كوڭىلدەرى جاقىن. ەڭكەك بايبىشە مانادان ساماۋرىن قويىپ، قازانىن اسىپ، كۇتىپ وتىر ەكەن، ەت پەن شايدى بىردەن اكەلدى. بۇلار تاماق ۇستىندە وتىرعاندا، قارسى ۇيدەگى دۋماندى قاق جارىپ، ءبىر داۋىس اسپانعا كوتەرىلدى. تىك شىرقاپ بارادى. مىنە ەندى قالىقتاپ بەرى ورالدى. تومەندەدى. قاناتىمەن جەر ساباي ۇشتى. قايتا كوتەرىلدى اسپانعا. ۇيدەگى شۋ سۋ سەپكەندەي باسىلا قالىپتى. اسقاقتاعان اسەم ءان قۇيقىلجۋدا. امان ءىشىپ وتىرعان اسىن تاستاي سالا:
― مىناۋ ءانشىنى كورىپ قالايىنشى! — دەپ، تۇرا جونەلدى. قارسى ەسىكتى ەپتەپ اشىپ سىعالاپ تۇر.
ءانىم ەدى ءسۇيىپ سالعان «قاناتتالدى»،
بۇل ءانىم بالقىتۋشى ەد تىڭداعاندى.
ومىردەن ءوز ەركىمە ورىن تاپپاي،
كەيىنگە «قاناتتالدى» ءانىم قالدى.
― پاھ، پاھ توكتى-اۋ انتۇرعان! بۇ دا كەلىپ قالىپ پا ەدى؟ — دەدى اقان.
― قالعانى جوق. قوسىمجان دا، وسپان دا بار، — دەگەندە، بايبىشەنىڭ قاباعى ءبۇرىسىپ كەتتى. — تەك جانجالسىز تاراسا ەكەن، تۇگە. ولەردەي ءىشىپ، قىزۋ ءبارى.
ءان باسىلىسىمەن امان كەلىپ ورنىنا وتىردى. ءتوس قالتاسىنان كىشكەنتاي داپتەرىن الىپ، جاڭاعى ءاننىڭ ءسوزىن جازىپ قويدى.
― جەزدە، بۇلار اباي ايتقان ازعىن اقىندارعا ۇقسامايدى، تاماشا انشىلەر عوي. جاڭاعى ءانشى كىم؟
― ساتماعامبەت. ارعى تەگى سۇيىندىك. ءبىراق ءوزى وسى ەلگە ەرتەدەن سىڭگەن. بۇل ۇيدە جاتا تۇسسەڭ، ءالى تالاي انشىمەن تانىساسىڭ. انشىلەردىڭ كورىنەتىن جەرى: اس، توي، جارمەڭكە بولاتىن. بەرتىن كەلە وسى قىمىزشىلاردىڭ ۇيىندە دە كوبىرەك كورىنىپ ءجۇر.
― قىمىز ءۇيى وندا ءارى ساۋدا، ءارى ساۋىق ورنى ەكەن عوي.
― كەيدە جانجال ورنى دا بولىپ كەتەدى.
اقان اۋزىن جيىپ العانشا، بىرەۋلەردىڭ كۇجىلدەسكەن داۋسى ەستىلدى. وعان دەرەۋ اياق ءدۇرسىلى قوسىلدى.
― ۇستاڭدار! ايىرساڭدارشى! — دەگەن اقتاماقتىڭ اششى داۋسى شىقتى. — قيراتتى! توكتى!
قارت اقان وقتاي اتىلىپ، قارسى بولمەگە ەندى. مانا قىلي مىرزانىڭ قاسىندا تاناۋى شەلتيگەن شايتان كوز جىگىت، تالاسقان يتتەي تىستەسىپ جاتىر بىرەۋمەن. جەر تاپپاعانداي، استىنداعى جىگىتتى ءدال قىمىز تەگەنەنىڭ ۇستىنە اكەلىپ جىعىپتى. قىمىز توگىلگەن، بىرەر كەسە سىنعان. اراشاشىلار ايىرا الماي ءجۇر. اقان، كەلگەن بەتتە، شايتان كوزدى ءبىر قولىمەن جەلكەسىنەن ۇستاپ، دالاعا سۇيرەي جونەلدى. ول استىنداعىدان ايرىلمادى. قوساقتالعان ەكەۋدى قابات سۇيرەپ دالاعا شىعارعان سوڭ:
― ال، ارمانسىز بولىڭدار! — دەپ اقان قاتتى يتەرىپ جىبەرگەندە، ەكەۋى تالتىرەكتەپ بارىپ، ەكى جەرگە جالپ ەتتى. ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى ەندى دالادا. اقان ەنتىگىپ تۇرىپ، قىلي مىرزاعا ءسوز تاستادى:
― مىرزا، مىناۋ يت سەنىكى. ادەيى ايتاقتادىڭ با، ايىرىلىپ قالدىڭ با، ءوزىڭ بىلەسىڭ. ايتەۋىر، بۇل جانجالعا سەن جاۋاپتى.
― جاۋاپتى بولسا، نەسى بار؟! مىنە تولەيمىز، — دەدى دە، مىرزا ۇزىن موينىن ءبىر جاققا، قىلي كوزىن ەكىنشى جاققا قاقىرايتىپ قويىپ قالتاسىنان سىتىرلاتا سۋىرعان چەرۆوندى اقتاماققا ۇستاتا بەردى. — اقىڭىز كەتپەگەن شىعار، ءۇش كۇننەن قالدىرماي، ءۇيىمدى بوساتىڭىز!
سونى ايتىپ، ول اياعىن كەردەڭ باسا، كەتە بەردى. جۇرت تارادى. اقان دا ۇيگە ەنىپ جۇرۋگە قامدانعاندا:
― ناعاشى-اۋ، ءبىز قايتتىك! — دەدى اقتاماق. — جاڭاعى: “ءۇيىمدى بوسات” — دەپ كەتتى عوي.
― ءجاي ءسوز شىعار.
― ءجاي ەمەس. جانجال دا ءجاي ەمەس. سول ءيتتى كىجىڭدەتپەي، ءبىر باسپانا تابۋعا جاردەم ەتىڭىزشى. اندرەيدىڭ وسىنداعى جەسىر قارىنداسىندا ەكى بولمەلى ءۇي بار. ەكى جىلدىڭ اقشاسىن بۇرىن سۇرايدى. وعان بىزدە شاما قايدا؟
― وندا كيىن، ماناربەك. مەنىڭ ارباما ءمىن، — دەپ اقان قارا مۇرتقا يەك كوتەردى. — اندرەي ەكەۋىڭدى كەلىستىرەيىن. اندرەي كەلىسسە، قارىنداسى ودان قۇرىق اكەتە قويماس.
ماناربەك قۋانىپ كەتتى. قاپىل-قۇپىل كيىنىپ جاتىر. كۇن ۇزىن جاق اشپاعان. ەندى اقتاماقتى ىمداپ، وڭاشا بولمەگە شىعارىپ الدى دا، سۇق قولىن سەرمەي تۇرىپ سويلەدى:
― بايقا، قازاققا سەنىم جوق...
― بۇل نە دەگەنىڭ؟
― مىناۋ جىگىتتى ايتام دا.
― ە، ونىڭ نە سۇمدىعى بار ەدى؟
― مەن جوقتا باسىنىپ، قاسىڭا كەلىپ جۇرمەسىن. كەلە قالسا، تۋرا اۋىزعا تەپ، سوتىن ءوزىم كوتەرەم.
― الاڭداما، بارا بەر. كىسى كۇتىپ تۇر.
― ەندى بىردەمەڭدى سەزسەم، وندا، وڭدىرمايمىن!
ماناربەك پەن اقاندى جونەلتىپ، اقتاماق شايعا وتىردى. قاسىندا ءبىر عانا امان. بايبىشە ويرانى شىعىپ جاتقان قوناق بولمەنى جيىستىرىپ ءجۇر. ەكى-ۇش جاسار ۇل بالا شاتىر شىمىلدىقتىڭ ىشىندەگى كەرەۋەتتەن باسىن كوتەرىپ: «اپا» دەگەندە، اقتاماق ۇشىپ بارىپ، بالانى قۇشىرلانا ءسۇيدى دە، كوتەرىپ اكەلىپ، قوناق پەن ءوزىنىڭ ارالىعىنان وتىرعىزدى. امان بالاعا قاراي بەرەدى.
― جاڭاعى ساتماعامبەت انشىمەن تۋىس جاقىندىعىڭىز جوق پا؟ — دەدى ءبىر كەزدە.
― جوق. ونى نەگە سۇرادىڭىز؟ — دەگەندە اقتاماقتىڭ كوزى ءبىر كۇلىم ەتتى.
― ءجاي، انشەيىن.
― مىنا بالاعا قاراپ ايتتىڭىز بىلەم. بالا اركىمگە تارتا بەرەدى. «ءبىر قونىپ كەتكەن قوناققا دا تارتا سالادى» دەيدى وسىندا ءبىر شالدار. بولاشاق بالام سىزگە تارتقاي-اق.
امان جاۋاپ قايىرماي، قىزارىپ كەتتى. اقتاماق قانشا اشىقپىن، ءازىلشىمىن، ماڭايلاسقان ەركەكتى ۇرشىقشا يىرەم دەسە دە، بۇل سوزىمەن جاقىن وتىرعان قوناعىن الىستاتىپ الدى. ايەل ءوزىن الىستاۋ ۇستاسا، امان جاقىنداۋعا قۇمارتاتىن. ايەل تىم جاقىنداپ كەتسە، الىستاتۋعا اسىعاتىن. اقتاماقتىڭ جاڭاعى قالجىڭىن ول ۇياتسىزدىققا قوستى. ۇيات-ارى جوعارى جىگىت ءقازىر قىزارۋمەن قويماي، تاناۋىنىڭ ءۇستى دە تەرشىدى. «مەن ەندى سىزبەن سويلەسپەيمىن» دەگەندەي، شىناياعىن توڭكەرىپ تاستاپ، تومەن قاراپ سۇلىق وتىر. اقتاماق ۇرلەگەندە، جىگىت تۇگىل، ءقايسىبىر شالداردىڭ دا وشۋگە جاقىن شالاسى ءبىر جارق ەتىپ، جالپ ەتەتىن. قىزىل شوقتاي جايناعان مىنا جىگىتتىڭ، جالىن اتپاي تۇرىپ قالعانى اقتاماقتى دا باسىپ تاستادى. ءۇنسىز اڭگىمەسىز بىرنەشە مينۋتتەر ءوتتى.
― سىرتىم ءبۇتىن، ءىشىم ءتۇتىن باقىتسىز اداممىن، — دەدى الدەن ۋاقىتتا اقتاماق، كۇرسىنىپ قويىپ. — «كورىنگەنگە ۇرىنعان ۇياتسىز ايەل» — دەسەڭىز دە، سىزبەن اشىق سويلەسىپ، ءىشىمدى ءبىر بوساتقىم كەلەدى. ايتىلماعان سىر — شەر عوي، ايتا بەرۋگە بولمايدى. سىر ساقتاۋشى كەم. ءسىز مەنى كورىسكەننەن كەيىن بىلسەڭىز، مەن ءسىزدى كورمەي تۇرىپ-اق بىلگەنمىن.
― قالايشا؟ — دەپ، امان تاڭدانا سۇرادى.
― تاقاۋدا ناعاشىم اۋلىنا بارىپ، قوناق بولىپ قايتتىم. سول اۋىلدىڭ، اسىرەسە ءباتيما اپاڭىزدىڭ اڭگىمەسىنەن ەسىمدە قالىپ قويىپسىز. «ەل ماقتاعان جىگىتتى قىز جاقتايتىنى» بەلگىلى. ءسىز جانجالداسقان مالقار بولىس، شوگەل پوشتابايلار بۇل ۇيدە سان رەت بولعان. ەل اعاسى، جىگىت اعاسى دەگەن قازاقتىڭ تالايىن كوردىم. شىركىن-اي، تۋرا جولعا سەرمەگەن ءبىرىن كورسەمشى! قىرىنداماعان، تۇنىق كوڭىلدى لايلاماعان ءبىرى جوق. الدايدى، قىزىقتىرادى، قورقىتادى، قايتكەندە بۇزادى. جاڭاعى قىلي مىرزا: «بۇزىلماساڭ، ىستەيتىنىم مىنە» دەپ كەتتى عوي. وسى قاۋمالاۋ ومىرلىك جارىمدى تاپتىرماستان، جاستاي ۇرىندىردى.. ەندى تاپسام دا، تىرپ ەتەر شاما جوق.
― Heگe؟ الىستاعى اۋىلدا ەمەس، قالادا وتىرسىز، — دەگەن امانعا اقتاماق كوز جاسىن توگىپ وتىرىپ، سىبىرلاي قايىردى جاۋاپتى.
― كۇيەۋىمنىڭ باسكەسەر اعاسى بار. تۇراعى بەلگىسىز. «تىرپ ەتسەڭ، باسىڭدى كەسەم» دەپ، سەرت ەتكەن. ول سەرتىن ورىنداماي قويعان ەمەس. قالقانىڭ دا باسىن كەسىپ تىندى.
― اتى كىم؟ءى
― شالاباي.
― كادىمگى بەلگىلى شالاباي ما؟
― سونىڭ ءوزى.
امان اقتاماقتان جاڭا عانا جيرەنىپ، كورىكتى ايەلدەردىڭ كوبى وسىلاي بۇزىق كەلەتىن بولا ما؟ — دەپ وتىرسا، ەندى ونىڭ سەبەبىن تاۋىپ، اياپ وتىر. جىلقىباي، مالقار، شاكەن توقالدارىن ەسىنە ءتۇسىردى. «ولاردىڭ باسىنداعى نوقتا بۇدان دا مىقتى-اۋ! — دەيدى ىشىنەن. — اش قارىن مايلى اس جەمەي جۇبانباسا، اش كوڭىل دە تويات ىزدەمەي تۇرا ما؟ سوندىقتان الاسۇرىپ ءجۇرىپ ۇرىنادى، بۇزىلادى ەكەن عوي» دەگەن ويىن اقتاماققا اشىپ ايتپاستان، تۇسپالداپ، توقتاۋ سالا سويلەدى:
― شالاباي ۇزاق جۇرە الماس، ۇكىمەت قۇرىعى ۇزىن. ومىرلىك جارىڭىزبەن دە تابىسارسىز. ءبىراق جار اتاۋلىنىڭ بip-بىرىنە قوياتىن شارتى، ءومىر بويى كوكسەيتىنى — ادالدىق ەمەس پە؟ ادام بويىنداعى قاسيەتتەردىڭ ىشىندە ول بارىنەن جوعارى سياقتى. جاستىقپەن نە شىدامسىزدىقپەن تالايلار ونى ارامداۋعا اسىعادى، ارامداپ العان سوڭ، وكىنەدى. مەن شامام كەلگەنشە وكىنبەۋگە تىرىسام.
― جاس باسىڭىزبەن قارياشا تولعاناسىز! ويىڭىز قالاي تۇنىق ەدى، سۇڭگىپ شىققانداي بولدىم عوي، — دەپ، اقتاماق ەگىلگەندە، ونىڭ كۇلىم كوزىنەن سورعالاعان ىستىق جاسى، قانداي ارامدى بولسا دا تازارتقانداي ەدى. شىنىمەن-اق سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن ەكەنى كورىنىپ تۇر. شەشەسى ەسىكتەن كىرە:
― وكىن، بالام، وكىن، وكىن-داعى بەكىن! — دەگەندە:
― بەكىنەرمىن-اۋ، اپا، ازازىلدەر شىداتسا، — دەدى. — بۇدان بىلاي تاڭىردەن سۇرايتىنىم ءتىپتى از. شىمشىق تورعاي بيىك اعاشتىڭ باسىنا ۇيا سالادى. سونداي عانا ۇيام بولسا، ىرزامىن.
بايبىشە دە ءبىر كۇرسىنىپ، سۋىپ قالعان ساماۋىردى الا جونەلدى. اقتاماق داستارقان جيا باستادى. امان قوناق ۇيگە سالىنعان توسەگىنە كەلىپ، شەشىنىپ جاتسا دا ۇيىقتاي العان جوق. مانادان بەرگى اڭگىمەلەر ويىن الدەقايدا الىپ بارادى. الدەن ۋاقىتتا «ۋنيۆەرسيتەتتىڭ» ۇيدەن الا شىققان ءبىر نومەرىن اشىپ، سوعان قادالدى. ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدە ول قولىنان ءتۇسىپ كەتتى. تاناۋى پىس ەتتى.
IV
قۋارعان جاپىراقتار توگىلە باستادى. كۇن شاقىرايسا دا، دەنە قىزدىرا المايدى. جانعا جايلى قوڭىر كۇز: «قاتال قىس كەلەدى، قامدان» دەپ تۇرعان سياقتى. مالشى قازاقتار مال بازارىنا جينالعان. ىعى-جىعى كوپشىلىك، ءبىرى مەن ءبىرى ساۋدالاسىپ، قول سوعىسىپ جاتقان جۇرت. قۇر ات، قۇر وگىز، تۋ بيە، تىك وركەش تۇيە، تەگەنە قۇيرىق قوي — ءبارى بار. جازداي دامىل تاپپاي سەمىرتىپ، ەڭ كورنەكتىسىن، قۇندىسىن اكەلگەن مالشى قازاق قىمباتقا ساتقىسى كەلسە، ونىڭ اياۋلىسىن جالاقتاعان ساۋدەگەرلەر ارزانعا الىپ، پايدا تاپقىسى كەلەدى. وسىلاردىڭ اراسىندا شاپاندارىن جەلبەگەي سالىپ، ءالجان مەن نۇرعالي دا ءجۇر. ەكەۋىنىڭ بۇرىن قالا كورمەگەن قازاقتار ەكەنى بەپ-بەلگىلى. قالا ومىرىندەگى بولماشىعا تامسانا، اڭىرا قارايدى. بىرەسە ءسال نارسەدەن وقىس سەسكەنىپ، ەلەڭ، ەتەدى. اسىرەسە، قورقاق نۇرعالي سابىرلى ءالجاندى دامىل-دامىل ءتۇرتىپ قالىپ: «مىنا تاماشانى قارا!» دەسە، ەندى بىردە: «مىناۋ جۇلىك!» دەپ، داۋسىن دىرىلدەتە سىبىرلايدى. نۇرعالي ابىگەرلەنگەنمەن، ءالجان ءازىر بايسالدى قالپىن بۇزا قويعان جوقتى، اياعىن ءجاي باسىپ، بارىنە بايىپتى قاراپ كەلە جاتىپ، جالپاق الا سيىر ۇستاعان بىرەۋدىڭ قاسىنان وتە بەرە كىلت بۇرىلدى. كەلە سيىردىڭ جەلىنىن، ءتورت ەمشەگىن اينالدىردى. ودان قۇيرىعىن ولشەدى، مۇيىزىندەگى بۋناقتارىن سانادى. و جاعىنا ءبىر، بۇ جاعىنا ءبىر شىعىپ قاراپ، ايتپاسا دا ءولىپ ءجۇر.
― نە سۇرايسىز، وتاعاسى؟
― الپىس بەس سوم.
― شىرقاپ كەتتىڭىز عوي. قىرىق بەسكە. بەرەسىز بە؟
― ەلۋگە دە سيپاتپايمىن، شىراعىم. ساۋىن كەرەك بولسا، الىپ قال. ءتورت ەمشەگى. ءتورت بۇلاق، ءبىر ءۇيلى جاندى ءبىر ءوزى اسىرايدى. اتاسى ولسە اتاماس مالىم ەدى، تەگى ءبىر ءتورت سيىرىمنىڭ ءبىرى ەدى. جالعىز بالام جالالى بولىپ، سول ءۇشىن امالسىز اكەلدىم بازارعا. جونىپ جەرلىك باسقا جۋان كەڭىردەك بولمادى.
كيىمى ىقشام، ءسوزى قوزعالىسى شاپشاڭ، قاقپىشتاي قاتىپ-كەۋىپ قالعان ەكى ادام بۇلاردىڭ قاسىنا ساپ ەتە ءتۇستى. الۋشى دا، ساتۋشى دا بىلاي قالدى، ەكەۋى كەلە-اق ەكى جاقتى بيلەپ، ساۋدالاسىپ جاتىر. قولدارىن سارت-سۇرت سوعادى.
― يمام اعزام ساۋداسى، ءما، ەلۋ سەگىزگە الا بەر!
― اكەل قولىڭدى، توق ەتەرى ەلۋ بەس.
نۇرعالي كۇيىپ-پىسىپ ءالجاننىڭ قۇلاق ەتىن سىبىرلاپ جەپ تۇر:
― جىن سوقتى ما ءوزىڭدى؟ قالتاڭدا كوك تيىنىڭ جوق، كورىنگەن مالعا ساۋدالاساسىڭ.
ءالجان ساسپايدى. مۇرتىن سيپاپ قويىپ، جىميا قايىرادى جاۋاپتى:
― وعان نەمىز كەتەدى؟
― سوندا «كانە، اقشاڭ سۋىر» دەسە قايتەسىڭ؟
― كەلىسپەگەن بولا سالام.
― ءبۇيتىپ جۇرگەندە بىرەۋ-مىرەۋ، اقشاسى كوپ ەكەن دەپ، باسىمىزدى كەسىپ الار. ءجۇر، كەتتىك!
― اسىقپا، — دەدى ءالجان. — بازارعا كەلگەن سوڭ، اسىقپاي، بازار نارقىن ابدەن ءبىلۋ كەرەك. اتتەڭ، اقشا جوق، شىركىن-اي، مالدىڭ نە تورەسى بار ەكەن! مىناۋ الا سيىر ءبىر ءۇيدىڭ قۇتى عوي!
― ءوزىڭ وقۋعا كەلمەي، ساۋداعا كەلگەن سياقتىسىڭ.
جاڭا كەلگەن ەكەۋدىڭ ءبىرى كوزىن قىسىپ قويىپ، ءالجاندى جەڭىنەن تارتا جونەلدى. ساۋدالاسىپ، ونەرىممەن ارزانعا ءتۇسىردىم دەگەندى سىبىرلاعان سوزىمەن عانا ەمەس، قولىنان كەلگەن بارلىق يشاراتىمەن دە ايتىپ بارادى. كوزىن، ەرنىن كەزەك قىسىپ، بەتىن تىرجىڭداتقاندا، ساۋساقتارى ويناپ كەتەدى. اۋزىنان ءالى يمام اعزام تۇسكەن جوق. ەگەر يمام اعزام ساۋداسى وسىلاي بولسا، جالداپتىڭ ۇلكەنى سول مارقۇمنىڭ ءوزى سياقتى. ەكىنشى جالداپ سيىر يەسى شالدى سۇيرەپ كەلەدى.
― توقتا، بالام كەلسىن، — دەگەنىنە قويماي، الجانمەن ەكەۋىنىڭ قولىن ەرىكسىز قابىستىردى. شال سوندا دا بەزەكتەۋدە:
― قويا تۇر، قويا تۇر! بالامدى توسامىن.
ەكەۋدى ەكەۋ زورلاپ، تورتەۋىنىڭ قولى ءتۇيىسىپ تۇرعاندا، تايقى ماڭداي، تاڭقى تاناۋ، قارا قاسقا جىگىت كەلەدى. باسىنان تەر مونشاقتاپ، اۋزىنان ءسوز بۇرقىراي كەلەدى:
― تالاسپاڭدار، الۋشى نەشەۋسىڭ؟ — دەدى كەلە-اق.
― الۋشى بىرەۋ. مىنا ەكەۋى جاي كەلىستىرۋشى، — دەپ ەدى شال، جىگىت اناۋ ەكەۋىنە سۇزەگەن بۇقاشا قارادى. كوزى دە بۇقانىڭ كوزىندەي ەكەن، ءبىراز ءىشىپ السا كەرەك، ەندى داۋسىن بۇزا، كۇجىلدەي سويلەدى:
— جالداپ! ءناپماندار! قۇدايلارىڭ بەرگەن سوڭ، قۇلقىن سارىدەن تۇرىپ اپ، جورتاسىڭدار! جىرىم جەگىش ۇرى كۇشىكتەي، جولاۋشىنىڭ ەر-توقىمىن اڭدى، ءبۇلدىر، جەپ قال! جاساي بەرمەسسىڭ، زامان اينالىپ تاعى ءبىر سوعار. كوك مىلتىقتىڭ استىندا، كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەپ، بۇرسەڭ-بۇرسەڭ جورتقانىڭدى ەندى ءبىر كورسەم، ارمان جوق! ءادحام سوندا كۇلىپ ولەدى.
كەلىستىرۋشىلەر شەگىنە-شەگىنە تايىپ تۇردى. ءالجان مەن نۇرعالي دا سىتىلىپ بارا جاتىر. «ءادحام» دەگەندە، «سول ەمەس پە؟» دەگەندەي بىرىنە-بىرى جالت قاراستى. از كۇن بولىس بولىپ ءتۇسىپ قالعان ءادحام ارتىنا كوپ ءسوز قالدىرعان. بۇلار ونى تانىماسا دا، وداعاي مىنەزىنە، سوزىنە قانىق ەدى، ءقازىر ءوزىن كورگەندە، سول سىرت ەستۋمەن جازا باسپاي تانىدى.
― تىماقتارىڭ: «مۇراتپىز» دەيدى. راس پا؟ — دەدى ءادحام. تىماققا قاراپ، بۇ دا رۋدى ءدال تاپتى.
― راس، — دەپ، ءالجان جاقىنداي بەردى. — ءسىز ءبىزدىڭ جاقتان قاشان كەتىپ قالعانسىز؟
― كەتكەنىم جوق ءالى. سالت ءجۇرمىن. اكە-شەشەم، تۋعان ەلىم وسى جاقتا بولاتىن. سارمانتاي، مۇراتتىڭ باي-جۋاندارى سوڭىما ءتۇسىپ جاپتىرىپ قويعان. سودان ۋاقىتشا بوسانىپ، ەركىمدى ىزدەپ كەلدىم.
― بىلەم، امان ەكەۋىڭىز ءبىر جاتتىڭىز عوي.
― سەندەر اماننىڭ نەمەنەسىسىڭدەر؟
― سول اۋىلدىكىمىز. امان ءقازىر وسىندا. وقۋعا شاقىرعان ەكەن، ءوزىن ىزدەپ تابا الماي جۇرگەنىمىز...
― ءجۇر، مەن تاۋىپ بەرەيىن وندا، — دەدى دە، ءادحام باستاي جونەلدى. سەزدى بۇرقىراتىپ كەلەدى. وقتىن-وقتىن ىقىلىق اتىپ قويعاندا، اۋزىنان حانجا ءيسى اڭقيدى. ءالجان جيرەنىپ تەرىس قارايدى. اۋىل قازاعىنىڭ كوزىندە كىسى ولتىرگەن قاندى قول مەن اراق ىشكەن جيرەنىشى بارابار-اق شىعار. ءالجان ارى-بەرىدەن سوڭ جۇرەگى اينىپ، ءادحامنىڭ جەل جاعىنا شىعىپ الدى. سوندا دا تىجىرىنۋىن قويعان جوق. جاياۋعا مال بازارىنان قالا ءبىر قىدىرۋ جەر. وعان قوسىمشا، جاياۋدىڭ باسىندا تىماق، ۇستىندە ءجۇن تارتقان قالىڭ شاپان، اياعىندا ساپتاما ەتىك بولسا، شارشاماسقا، بىرشىماسقا شاماسى قانشا. نۇرعالي مەن ءالجان كيىمدەرىن اۋىرلاپ، قارا سۋعا ءتۇستى. ءادحامنىڭ كيىمى جەڭىل: شۇناق كەپكاسىن شالقيتا كيگەن، اياعىندا ورىس ەتىك، ۇستىندە كوستيۋم عانا. ءوزى قىزۋ ادام، اراق قىزۋىمەن قىزا ءتۇسىپ، ءسوزى دە، ءجۇرىسى دە ەكپىندى. قاسىنداعى اياڭى از ەكەۋ ەرە الماي، كەيدە بۇلك-بۇلك جەلەدى.
― اينالايىن كۇلپاش قوي مەنى بوساتتىرعان! — دەدى ءبىر كەزدە، قالاي جابىلعانىن ۇزاق اڭگىمە ەتىپ كەلە جاتقان ءادحام. — ونى حابارلاعان اماننان دا اينالايىن. ءتىرى بولسا، امان ادام بولادى. مەن ەندى وعان مىناۋ تاز باسىمدى كەسىپ بەرۋگە دايىنمىن. اباقتى دوستان ارتىق دوس جوق.
قوس ات، جالعىز ات جەكەن لاشەنكە، فاەتوندار ۇشىرتا، جولدىڭ شاڭىن بۇرقىراتا، ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتىر. شاڭنان بەتىن باسقان سايىن ءادحام سىپىرتا ءبىر بوقتاپ الادى. ونىڭ ويىنشا، دۇنيەنى ءناپمان باسىپ باراتقان ءتارىزدى. سالت اتتى ەكى-ۇش قىر قازاعى جارىسا شاۋىپ ءوتىپ ەدى، ولاردى دا ءبىر سىبادى:
― مىنا جالدەپ ءناپماندار شاڭىمەن تۇنشىقتىرا ما! — دەپ، جولدان شىقتى.
ءالجاننىڭ كوڭىلى ءالى بازاردا ەكەن:
― جاڭاعى الا سيىر ورىس سيىرىنىڭ، تۇقىمى-اۋ، ءىرى كورىنەدى، — دەيدى اڭگىمەنى ءبولىپ.
― بولسا بولار. مەن ءبىراق ونىڭ شەشەسىن شاكەن مىرزادان العانمىن.
― قانشاعا؟
― تەگىن الدىم. بايدان قورقىتىپ ال، سۇراپ ال، پارامەن ال — ءبارى ساۋاپ. مەن قورقىتىپ العامىن. ول كەزدە بايلار نەسىن ايادى؟ ەندى مىنە جەگەنىڭدى جەلكەڭنەن شىعارىپ جاتىر. كوك مىلتىقتى كەۋدەسىنە تىرەپ قويماساڭ، بۋرجۇيەكەڭدەر بورباي ەتىڭدى بورشالار ءالى!
نۇرعالي پىشاق سالىپ الادى دەپ، ماستان دا قاتتى قورقاتىن. ءادحامنىڭ داۋسى كوتەرىلگەن كەزدە، كوزى ءبىر الاق ەتەدى. الىسا كەتسە، ەكى كىسىلىك ءالى بار. قورقاق جۇرەك ەسىل كۇشتى قورلاپ كەلەدى. نەشە رەت وقتالىپ: «قويشى، ماس ادام بايلانىسا كەتەر» دەگەن ويمەن توقتالىپ قالسا دا، ءبىر سۇراعىن، ايتەۋىر، سۇراپ تىندى:
― ءسىزدى بوساتقان «ەڭبەكشى قازاققا» ولەڭ جازىپ جۇرەتىن كۇلپاش پا، باسقا بىرەۋ مە؟
― مەن گازەت وقيمىن با، ءتايىرى! — دەپ، قولىن ءبىر سەرمەپ تاستادى ءادحام. وندىق ساۋاتى بولسا دا، وقىمايدى ەكەن. — مەنى بوساتتىرعان كۇلپاش ورىنبورداعى رابفاكتا وقيدى. كازسيك-تىڭ مۇشەسى. جاس تا بولسا، باسىنان كەشىرگەنى كوپ. موينىما تالاي مىنگىزىپ ەدىم، اقتادى سونىسىن. اگار بۋرجۋيلار بۇل قۋدالاۋىن قويماسا، تۋرا ورىنبورعا تارتامىن...
ءادحام ءوزى عانا سويلەپ، قاسىنداعىلارعا ءسوز بەرمەي، قالاعا ەندى. توبەسىنە تەمىر ايدار قويعان ءبىر قابات ادەمى سۇر ءۇيدىڭ الدىنان ەتىپ كەلەدى. ءۇي الدىندا سولقىلداق فاەتونعا جەگۋلى ارعىماقتار، جاي لاشەنكەگە جەگۋلى پار اتتار، كۇمىس ەرىنىڭ ايشىعى كۇنگە شاعىلىسىپ سالت اتتار تۇر.
― كوردىڭدەر مە؟ — دەدى ءادحام، ىزالى كۇلكىمەن سۇر ۇيگe ءبىر نۇسقاپ قويىپ. — ۋاتكوم وسىندا. باستىعى — مالقاردىڭ بالدىزى ەرمەكباي ەسجانوۆ. مىناۋ اربا مەن اتتارعا كەدەيلەر ءمىنىپ كەلمەگەن بولار.
قالا كورمەگەن ءالجان مەن نۇرعالي قالاعا ەنگەلى ءسوز تىڭداۋدان قالعان، جان-جاعىنا الاقتاۋمەن، تاڭىرقاۋمەن كەلە جاتقان. سۇر ۇيگە كوزدەرى تويسا دا، كوڭىلدەرى كونشىمەي، ءدال قاسىنا كەلگەندە، قولىمەن ءبىر شۇقىپ قالىپ:
― تاماشا-اۋ! ءوزىن نەدەن سالعان؟ تاس بولات وسى بولدى ما ەكەن؟ — دەدى ءالجان. تاستاي قاتتى، تەپ-تەگىس، ادەمى سۇر سىلاۋدىڭ استى كىرپىش پە، تاس پا، اعاش پا، — ۇشەۋى ساراپقا سالىپ، ايىرا الماي تۇردى.
― تەرەزەلەرى قاقپاداي! بۇنداي دا ۇلكەن شىنى بولادى ەكەن-اۋ!
― شارباعىن قارا! قالپىمەن تەمىر، كىسى بويى...
― ءبارىن ماسكەۋدەن اكەپ سالدىرعان، — دەپ، ءادحام بۇل ارادا دا ءبىر بىلگىشتىك كورسەتتى. — بۇل — كادىمگى اتاقتى كۋبريننىڭ ءۇيى. ول ماسكەۋ بايىنىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن. سول ناقسۇيەرىنە ارناپ سالدىرعانى عوي. ءقازىر قازنانىكى. ورىستار كۋبريندەرىن الداقاشان شاۋىپ الدى. ءبىزدىڭ قازەكەڭ ءالى ماپەلەپ وتىر.
سۇر ءۇيدىڭ سىرتىنداعى ۇلكەن سۇر ماگازيننىڭ الدى، كەڭ قوراسى — ساپىرىلىسقان ادام، ەگىز، تۇيە، ات جەككەن اربالار. بىرەۋلەر جۇك اكەلە جاتسا، بىرەۋلەر اكەتىپ بارادى. ورىس، قازاق شارۋاسى استىعىن، مالىن، ءجۇن، تەرى-تەرسەگىن وتكىزىپ، كەرەك-جاراعىن الىپ ءجۇر.
― بۇل ءۇي دە كۋبريندىكى بولاتىن، ەندى كووپەراسيا. كىرە كەتەلىك، — دەپ، ءادحام ماگازينگە بۇرىلدى.
ماگازين ءىشى كەڭ، ۋ-شۋ كوپشىلىك، بۇلاردىڭ تۇمسىعى باتار ەمەس. بىرەۋدى بىرەۋ باسا-كوكتەي، كيمەلەي بارادى ساتۋشىعا. بارا الماعاندارى كەرەگىن سىرتتان داۋىستاپ سۇراپ، مويىندارىن سوزىپ تۇر. نەشە جىلعا سوزىلعان سوعىس، ريەۆوليۋسيا جۇرتتىڭ شىڭىنا جەتىپ قالسا كەرەك، جاپىرلاسىپ جاتىر.
― شاڭىرقاپ كەلىپ، استاۋعا باس قويعان جىلقى عوي مىنالار، — دەيدى ءالجان. — ءبىرىن ءبىرى قاعىپ، تىستەلەپ، تەبىسۋىن قاراشى!
تەرلەپ-تەپشىپ كوپتىڭ ىشىنەن ازار شىققان ادامدى بۇل ۇشەۋى تاعى اۋرەلەيدى. «كورسەتىڭىزشى، ۇلتان-اق ەكەن!»، «مىنا شىتتى كويلەككە الدىڭىز-اۋ؟»، «شىركىن-اي، ءبىر شاينەك ءزارۋ-اق ەدى، ساتپايسىز با؟» سۇراقتارىنىڭ، ەرمەكتەرىنىڭ ءتۇرى وسى ەدى. الا كوز، ادۋىن ايەل العاندارىن قولتىقتاپ، ەسىككە ەنتىگە، سويلەي جەتكەندە، ءالجان ونىڭ قولىنداعى اعاش اياققا جارماستى. جىلدار بويى كورىنبەي، جاڭا شىققان سىرلى اياق كوزىنە وتتاي باسىلدى بىلەم:
― جەڭەشە، ساتىڭىزشى! — دەدى قىزىعىپ كەتىپ.
― ءتايت ءارى، ەزۋىڭە!.. مەنى جالداپ دەيمىسىڭ؟ ءولىپ-تالىپ ءوز قولىم ازار جەتسە...
ايەل سونى ايتىپ، بوگەلمەستەن كەتە باردى. نۇرعاليدىڭ، ءداۋ دەنەسى كۇلكىدەن سولق-سولق، ەتەدى. ءبىر كۇلسە، جۋىردا باسىلمايتىن. كەزىنەن جاس اققانشا كۇلدى. ءالجاننان كىشى دە بولسا، ەكەۋى قۇرداستاي:
― ال، «ساۋدالاسۋدى قوي!» دەسەم، بولمايسىڭ! سۋسىنىڭ قاندى ما؟ — دەپ مازاقتايدى. ءالجان مۇرتىن سيپاپ، جىميعان كۇيدە، جاۋاپ قايىرماي، تىسقا شىقتى.
ەكى قابات اق ءۇي «ناردوم» اتالادى. ءادحام، تىسقا شىعىسىمەن، تۋرا سوعان تارتتى. جولشىباي ەسىگى اشىق شاعىن دۇكەندەر، بالاعاندار تۇر. كووپەراسياداعىداي دۋ، كوپشىلىك بۇلاردا جوق. ساۋدا سولعىن. ءقايسىبىر ساتۋشىلار ەسىك الدىنا شىعىپ، ولاي-بۇلاي وتكەندەردى ىنتىزار بولىپ شاقىرادى. «الماساڭىز دا كورىڭىز» دەيدى. ءتىپتى ادەپتى، كىشىپەيىل-اق. ءالجان سان رەت كورۋگە بوي ۇرعاندا، ءادحام ءبىر رەت جىبەرمەي قويىپ ەدى، تاتار بەركىن كيگەن دۇكەنشى جەڭىنەن سۇيرەي جونەلدى.
― نە كەرەك وزىڭە، ءبارى بار. كووپەراسيادان ارزان بەرەم، — دەپ جارىلقاپ بارادى. ءادحام جۇگىرىپ بارىپ، ونىڭ قولىنان ءالجاندى تارتىپ الدى.
― سارماسا، ءناپمان، سورماقسىڭ عوي؟ ءما، سور مىنانى! — دەگەندە، دۇكەنشىنىڭ كوزى باقىرايىپ، اۋزى اشىلىپ كەتتى.
― ءباتشاعار، ماس شىعار! — دەدى دە، قالا بەردى.
ەسكى پاۋەسكەگە قوس كۇرەڭ جەگىپ، كۇرەڭدەردىڭ وڭ جاعىنا شۇجىقتاي قارا بايتالدى بوس بايلاعان بىرەۋ اۋلاسى كەڭ، ەڭسەسى بيىك ءبىر قابات اعاش ۇيگە بۇرىلدى. اتتارى سابىلعان، ارباسىنىڭ ارتقى دوڭگەلەگىنىڭ ءبىرى تاباق بولعان. سوندا دا قاتتى ءجۇرىپ، پاۋەسكەسىن قيساڭداتا. بارىپ كىردى قوراعا. ءادحام ولاردى كوزىمەن ۇزاتىپ، قوراعا كىرگىزگەن سوڭ، قاسىنداعىلارعا سۇراق بەردى:
― جاڭاعى پاۋەسكەنى تانىدىڭدار ما؟
― جوق.
― تانىماساڭدار، ول — مالقار بولىس. كوشىرىندەگى قاپىلىستان شوگەلدى تانىپ قالدىم. امان ەكەۋمىزدى ءبىرجولا قۇرتقالى كەلگەن شىعار. بالدىزىنىڭ پاتەرىنە بارىپ ءتۇستى. سول پاتەردە جاتىپ، مەنەن ول بولىستىقتى العان. ەندى شونتايىمدى الا ما؟ — دەپ، ءادحام ىزالى كۇلكىنى بىرەسە اۋزىنان، بىرەسە تاققى مۇرنىنان شىعاردى. وجار، كەسكىر، وتكىر ءتىلدى ادام جالشىلىقتان قول ءۇزىپ، اكىمدىكتەن ايرىلىپ، اباقتىعا ءتۇسىپ شىققان سوڭ، ابدەن اشىنىپ الىپتى، جىنىن شاقىرعان باقسىشا، جۇلقىنا، كۇڭىرەنە سويلەيدى. وسى دەنەدەگى ەسىل قايرات كوزى اشىق ادامعا بىتسە، تاۋ قوپارار ەدى. ءادحام باسىن تەك تاستان تاسقا سوعادى. ناردومنىڭ الدىندا پاپكا، داپتەرلەرىن قولتىقتاعان وزىندەي جالشى كەدەيلەردى كورىپ كەلە جاتىپ:
― مىنالار وقۋمەن جەڭبەك بايدى، — دەپ كەكەتەدى. — امان وسىلاردىڭ ىشىندە. سەندەر دە بارىپ قوسىلىڭدار. مەنىڭ باسىما وقۋ ەنبەيدى. بىلەككە كەلەر كۇن تۋسا، — كۇتتىم. بىلىمگە كەلەر كۇن تۋسا، — قۇرىدىم، ءبىتتىم. قىرىق جاساعان تاقىر باسقا، سەل قۇيسا دا ءشوپ شىقپاس!
ۇشەۋى ناردومنىڭ ۇلكەن البارىنا ەندى. رۋعا بولىنگەن قازاقتىڭ ءار جەرىنەن-اق كەلگەن ەكەن. قۋاندىق، قاراكەسەك، سۇيىندىك، تاما، تەمەش، ۋاق، كەرەي — ءارقايسىسى ءوزىن كيىم وزگەشەلىكتەرىمەن تانىتىپ تۇر. كيىمدەرىنەن اۋقاتتارى دا، ءسوز، مىنەزدەرىنەن تەكتەرى دە بايقالادى. وڭكەي جالشى، كەدەي، ورتاشانىڭ، بالالارى. ءبىلىم الىپ، مەملەكەت ىسىنە ارالاسپاق. بۇلاردىڭ ساۋاتى، داۋلەتى عانا از ەمەس، مەملەكەتتىك سالتى دا از. اۆتونوميا تيگەن ەكى ءۇش جىل بويىندا سوۆەتتىك مەملەكەتتىك جاڭا ءتارتىپ عاسىرلار بويى شەگەندەلگەن اقساقالدىق-فەودالدىق ەسكى سالتپەن تايتالاسۋدا. ريەۆوليۋسيا ءوتىپ، بەيبىتشىلىك كۇندەرى جەتسە دە، مىنا جاستاردىڭ ويى ءالى ويران. ەكى زامان ەكى جاققا تارتىپ تۇر. اق جۇرەك بالا شاعىندا كەۋدەڭە ۋىزداي ۇيىعان ارداقتى سەنىمدەرىڭنىڭ تالايىن جىگىت شاعىڭدا تابانعا سالىپ تاپتا! — دەيدى جاڭا زامان. تاپتاۋدان ەتىڭنەن ەت كەسىپ تاستاۋ وڭايىراق. تاپتاماۋ تولقىعان تەڭىزدە قايىقپەن جۇزۋدەن قيىنىراق. موندىباس قازاق جاسىنا ءومىر وسىلاي ەكى الۋان، بىرىنەن ءبىرى اسقان قاتال شارت قويدى. امان سونى تۇسىنگەندەي، ويلى، سالماقتى جۇرەتىن، ءبىرسىپىرا مىنەزدەرى جاستان گورى ۇلكەنگە لايىق ەدى، مىنالاردى كورگەندە، شۇعىل وزگەرىپ، بالاشا جۇگىرە، تايراڭداي كەلىپ امانداستى. ماردىمدى امانداسا العان دا جوق، قىزاراڭداپ، كۇلە بەرەدى. بۇرىن ەلدەن ۇزاپ شىقپاعان جاس ەندى ساعىنىپ قالسا كەرەك، ءداۋ ءنۇرعاليدىڭ موينىنا سەكىرىپ بارىپ، ەكى قولىن ايقاستىرعاندا، اياعى جەرگە تيمەي تۇردى.
― امان شىراعىم!- — دەدى جايلاسقان سوڭ ءادحام. — مىناۋ مۇرت مەن بولماعاندا، ءبىر ساۋداگەردىڭ قولىندا كەتەتىن ەدى. ال مىناۋ تۇيەڭنىڭ تۇگىنە تۇسىنگەنىم جوق. تۇيە ۇرىكسە، وقىس ۇركەتىن. بۇل قورىققاندا وقىس قورىقپاي ما؟
ءالجان كۇلكى قىسىپ، قوراداعى قازوتى كوككە قۇلاي كەتتى. امان سەلكىلدەپ ازار تۇر. نۇرعالي شامدانىپ قالدى. ءادحامعا ءۇزىپ-ۇزىپ كۇج ەتە ءتۇستى:
― ءسىزدىڭ ءمىنىڭىز مەنىكىنەن سوراقىلاۋ. مەن قاراڭعىدا قالىڭ، بەيىتتى قاق جارىپ وتكەن كىسىمىن.
― وتسەڭ، ءىشىڭ دە ءبىر وتكەن شىعار.
قوڭىراۋ شىلدىرلادى. البار ىشىندەگىلەر اسىعا كىردى ۇيگە، امان دا نۇرعالي مەن ءالجاننىڭ دوكۋمەنتتەرىن الا سالا، جۇگىرىپ كەتتى. ۇيدە ەرالين باسقارعان كوميسسيا كۋرسقا وقۋشىلار ىرىكتەپ وتىر. امان ءوزى كوميسسيادان ءوتىپ الىپ، تەك قاسەندى قارايلاپ جۇرگەن. ءبىر مەزگىلدە قاسەندى ەرتە شىقتى. سويلەپ كەلەدى:
― الەكە، نۇرعالي، جۇرىڭدەر، كەشىكسەڭدەر دە، ۇلگىردىڭدەر، ايتەۋىر!
نۇرعالي ورنىنان بۋىنى دىرىلدەي تۇردى. كوميسسيانىڭ الدىنا بارعاندا، ءوڭى قۋ شۇبەرەكتەي ەدى، قولاقپانداي بولسا دا، قۇر سۇلدەرى تۇرعانىن ەرالين سەزسە كەرەك، جىمىڭداي وتىرىپ، ەكى-اق سۇراق بەردى وعان:
― حات تانيسىڭ عوي؟
― تانيمىن.
— ءتورت امالعا قالايسىڭ؟
― بىلەمىن.
― الىندىڭ وندا.
سول ەكى ارادا-اق نۇرعاليدىڭ كوزىنە دەيىن تەرلەپ ۇلگىرىپتى. مونشادان شىققانداي بوپ، دالاعا شىعا كەلگەندە:
― ءوي سابازىم، نەگە بۇنشا سابىلدىڭ! — دەدى ءادحام.
― ويپىر-اي، قيىن ەكەن! كىم ءبىلىپتى، قيىن ەكەن! — دەدى دە، تەرىن ءسۇرتىنىپ، القىنا بەردى نۇرعالي.
ءادحام القىمداپ تۇر:
― ايتساڭشى، الىندىڭ با؟
― الىندىم-اۋ، ايتەۋىر.
ءالجاندى ەكەۋى ەكى قولتىعىنان الىپ، دەدەكتەتىپ، ءبىر مەزگىلدە امان مەن قاسەن كەلدى.
― تورتەۋمىز دە وتتىك! جۇرىڭدەر توي جاسايمىز، قىمىزعا بارامىز! — دەپ، ءادحامدى الا، امان اقتاماقتىڭ جاڭا پاتەرىنە قاراي باستاي جونەلدى.
الاسا قالاداعى ەڭسەسى كوتەرىڭكى قوڭىر ءۇيدىڭ ادامدارى بۇگىن كەش جاتىپ، كەش تۇردى. مالقار بولىستىڭ، قولىندا شاينەك، يىعىندا شاپان، ومىراۋى مەن اۋزى بىردەي اشىق، باسقىشتا تۇرىپ كەڭ دۇنيەگە كىشكەنتاي كوزىن سىعىرايتا ءبىر قارادى دا، ءتۇسىپ كەتتى. ۇلكەن اۋلانىڭ تۇكپىرىندەگى دارەتحاناعا باردى. بارسا دا، ىشىنە ەنگەن جوق، تاساسىنا جالپ ەتىپ وتىرا قالدى.
ول دارەتتەن قايتىپ، ۇيگە ەنگەن سوڭ دا، قالا تارتىبىنە باعىنباي، قىرداعى ءوز ادەتىن ىستەدى. قول جۋعىشتىڭ استىنان شىلاپشىندى ءوزى جاتقان بولمەگە الدىردى. قولىنا سۋ قۇيعان كۇتۋشى ايەلدەن يمەنبەستەن، كىر دامبالىنىڭ، اۋىن سالاقتاتا وتىرىپ، دارەت الدى. دارەتى شالا. تاڭ نامازىن كۇن كوتەرىلە وقىدى، نامازى قازا. نە قۇداي، نە پەندە سۇيەر قىلىعى جوق، پاسىق مالقار سوندا دا بولىس. بولىسەكەڭ كەيدە پاڭ، كەيدە ءمۇلايىم. كەيدە جۇمساق، كەيدە قاتتى، كەيدە بەرەگەن، كەيدە ساراڭ. ءقازىر ءتىپتى پاڭ. اق ايشانى اۋىلعا قالدىرىپ، اق بالقياسىن الا كەلىپتى كەڭ شالبارىن، شاڭىن بۇرقىراتا، سىلكىپ-سىلكىپ العان سوڭ:
― ءبىلىپ كەلشى، ەرمەكباي تۇرىپ پا؟ — دەدى بالقياعا، بالقيا قايتقانشا، قول ايناعا قاراپ تۇرىپ، مۇرنىنىڭ ىشىندەگى جۇندەردى ىسكەكپەن جۇلا بەردى. ءار تالىن سۋىرعان سايىن، كوزىنە جاس كەلەدى، تىتىركەنەدى. بۇنىسى بوي كۇتكەنى ەمەس، دۇمشە مولدانىڭ ساندىراعىن ورىنداعانى. زامان اقىر بولىپ قۇداي قاھارىنا مىنگەن كەزدە وسى جۇندەردىڭ ءارقايسىسى ءبىر-بىر ىستىككە اينالىپ، ادامنىڭ باسىن ءساجداعا تيگىزبەي تۇرادى-مىس. مالقار سوندىقتان قيامەتكە ءجۇنسىز مۇرنىمەن بارماق. ول بىرەۋدى ناحاقتان قان قاقساتقاندا، قايىرشىعا جەتى تيىن ساداقا بەرەدى. ارزان باتامەن كۇناسىن جۋىپ تاستاپ، ماحشاردا تۇك كورمەگەنسىپ وتىرماق. وعان قۇدايدى الداۋدان ۇلىقتى الداۋ قىمباتقا تۇسەدى. ءوزى ەلدەن ەكى اساعاندا، ۇلىققا ءبىر اساتىپ قوياتىن. بۇل ادەتىن بالدىزىنىڭ ۇيىنە كەلەردە دە قويا المادى. پاۋەسكەسىنىڭ جەتەگىنە شۇجىقتاي قارا بايتالدى بايلاي، قاعاز اقشاعا قالتانى سىقاي كەلگەن. قارىن توق، قالتا تولى. بالدىزى ءبىر ويازدى بيلەپ تۇر. نادان مالقاردىڭ شالقىماسقا ءتىپتى شاراسى جوق. بالقيا كىرىپ:
― تۇرىپتى، شايعا كۇتىپ وتىر، — دەگەندە:
― ەرمەكبايعا اقىل ايتىپ قويماسام بولماس. ۇرىسىپ ايتام، — دەپ شىقتى ۇيدەن.
ەرمەكبايدىڭ ءوز اقىلى وزىنە جەتەتىن سياقتى. وقىعان، ىسىلعان، ساياسات ادامى، قازاقى قۋلىقتىڭ، ءسوزدىڭ ءوزىن ەگدە مالقاردان ارتىق بىلەتىنى اۋزىن اشقاننان-اق بايقالادى:
― بۇرىن، وياز ەلگە شىققاندا، جەزدەمدەردىڭ ابىگەرى شىعادى ەكەن. ەندى جەزدەم ويازدىڭ ابىگەرىن شىعاردى. قاراڭدارشى! — دەدى، جەزدەسى كىرگەندە. قالجىڭداسا دا شىنىن ايتتى؛ استى بيىك ستولدا ىشەتىن. ءقازىر دوڭگەلەك ستول جاساعان. ەدەنگە قالىڭداتىپ كيىز، كىلەم، ولاردىڭ ۇستىنەن كورپە جايعان. تارەلكا، شانىشقى دەگەندەردى جىتىرىپتى. بولىستىڭ سابىن تيمەگەن سارعىش ساۋساقتارى اق داستارقاندى ارامداي باستادى، جالاپ-جالاپ الىپ، تاباقتاعى سۋىعان ەتكە، بىرەسە مايعا، بىرەسە بالعا اپارىپ سالادى. اۋزى استان بوساماسا دا، بالدىزىنىڭ جاڭاعى قالجىڭىنا جاۋاپ تا قايىرىپ ۇلگىردى:
― سەن، ماعان دەسەڭ ءتۇۋ-تۇۋ پەتروگراد، ماسكەۋ شىعىپ كەت، ءتۇۋ-تۇۋ لەنيننىڭ وڭ دىزەسىن باسىپ وتىر، ماعان ءبارىبىر ەرمەكبايسىڭ. سەنىڭ ويازدىعىڭنان قورقام با؟ سولاي ما، شوگەل، سولاي ەمەس پە؟ سەن ايتشى!
شوگەل ەرتە تۇرىپ، شاي كەلگەنشە ەرمەكبايمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان. مالقاردى، ادەتىنشە، قوستاي جونەلگەن جوق، قاباعى سالقىن تارتىپ، اۋزى اۋىرلاي قالىپتى. جاۋاپتى ساراڭ بەردى:
― مەن ونى سەنەن بۇرىن ايتتىم. وسىنداي وڭاشادا اقىلداساتىنىڭدى اقىلداسىپ الساڭشى.
― ءيا، ءوزىمنىڭ دە ويىمدا وتىر ەدى، — دەپ، مالقار دەمىن اۋزىنان مولىراق ءبىر شىعاردى دا، ءۇزىپ-ۇزىپ، مىڭق-مىڭق سويلەپ كەتتى. — قۇدايعا شۇكىر، سوناۋ ءبىر ءتۇسى سۋىق كۇندەردەن، ۇرەيلەنسەك تە، امان وتتىك. قۇداي جار بولدى، ارۋاق جار بولدى. ەندى زامان اينالىپ قالپىنا كەلە جاتىر. نە بار جاسقاناتىن! سەلتەڭدەگەن نەمەلەردى تارپىپ تاستاپ وتىرۋ كەرەك! ەرمەكباي سەن قورقاقسىڭ با، جۇمساقسىڭ با، بىلمەيمىن. كوزىڭە ايتام، ۇرسىپ ايتام، سول، ەل دىزگىنىن بوس ۇستايسىڭ. بوس ۇستاساڭ، ەل بەتىمەن كەتەدى، كورىنگەن تەكەشىك باسىڭا سەكىرەدى. مەن باسىما سەكىرتپەي، قاسەندى، اماندى، ءادحامدى شاپتىرىپ قويعاندا، سەندەر نەگە بوساتتىڭدار؟ سەكىرە بەرسىن، بۇلدىرە بەرسىن دەيسىڭدەر مە؟ وندا بولىستا نە بەدەل قالادى؟ مىنە مەن ادەيى وسىنى ايتقالى كەلدىم قالاعا.
― كەدەيدى تىم قۋدالاماڭىز. سول ءدۇمپىتۋ جەتەر، — دەدى ەرمەكباي. جەزدەسىنىڭ بەتىن ۇناتا قويماعان سياقتى، سابىرمەن تىڭداسا دا، ءسال شىتىنىپ قالدى. — ونىڭ بەر جاعىندا ولاردى بوساتقان مەن ەمەس، — دەپ، اقتالا دا باستاپ ەدى، جەزدەسى كيىپ كەتتى:
― ەندى كىم؟ سەنەن اساتىن كىم بار مۇندا؟!
― اسپاعاندا، بىرەۋدىڭ ىسىنە بىرەۋ قول سۇعا بەرە مە؟ تاعى دا ەسكەرتەم، جەزدە، كەدەيدى ەپپەن ۇستاڭىز. كۇشپەن ۇستاسا، پاتشا ۇكىمەتى ۇستار ەدى عوي.
― كەدەي ەمەس، بۇزىقتارمەن ۇستاسىپ ءجۇرمىن! بۇزىقتى كەدەي دەسەڭ، شاكەندى نە دەيسىڭ؟ ونى نەگە قۇتىرتاسىڭدار؟ ونىڭ اكەسى مەنىڭ اكەمنىڭ ۇستىنە باتىپ ەنە الماعان. ءوزى ەكى رەت. نيكولاي زامانىندا بولىستىقتى العىسى كەلىپ، ءبىر رەت تە الا الماعان. سودان كەيىن سايلاۋ سايىن بىرەۋدى قۇتىرتىپ، مەنىڭ سوڭىما سالىپ كەلەدى. مەنى ءتىپتى بولىس ەكەن دەمەي بارادى. «وسىنى ءبىر جىعىپ بەر!» دەگەنىم قايدا؟
― سىزدەرگە، جىقپاي-اق، جىعىلماي ءجۇرۋدىڭ ءوزى قاناعات ەمەس پە؟ — دەدى دە، ەرمەكباي مىرس-مىرس كۇلىپ الدى. كۇلكىسى كەلەمەجگە بەرگىسىز، «ءسىزى» «سەننەن» قاتتىراق. ىشىندە ءبىر ىزعار بار سەكىلدى. — جەزدە، قايتەسىز مەنى شىڭداپ، شىڭداۋدان كەندە ەمەسپىن. قانشا ايتقاندا، ءوز باسىڭىزدىڭ قامى عوي. ونى سىزدەن مەن كوبىرەك ويلايمىن، كوبىرەك بىلەمىن. ءتىل الساڭىز شاكەنمەن تارتىسپاڭىز. ول ءالى كۇنگە ءبىر كەدەيمەن ايتىسىپ كەلگەن جوق، قايتا ءسىز جابىرلەگەن ادامداردى قورعاپ جاتىر. شاكەن اقىلدى باي. ودان كوپ نارسەنى ۇيرەنۋگە بولادى. ەگىن سالۋدى، ءشوپ شابۋدى، مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋدى، مادەنيەتتى تۇرۋدى، ءتىپتى ەل ۇستاۋدى دا ۇيرەنۋگە بولادى، ۇيرەنىڭىز!
ءدال ەرنىنىڭ الدىنا ءبىر ەلىدەي عانا مۇرت قويىپ، ونىڭ، ءوزىن قىرقىپ تۇجىرعان سىركە قارا جىگىت ەندى.
― جوعارىلا، تەمىرجان، — دەدى ەرمەكباي، ءسوزىن ءبولىپ، تەمىرجان جوعارىلامادى، قول ۇستاسىپ امانداسپادى، بوساعادا تۇرىپ، بارىنە ءبىر-بىر باس يگەن سوڭ، ەرمەكبايدى اسىقتىردى:
― ءالى شاي ءىشىپ بولماعانسىزدار ما؟ ۋاقىت از قالدى. دايىندالعان شىعارسىڭ، تاپسىرعان مالىمەتتەرىڭ قالتامدا. ال ءجۇر!
ساعاتقا قاراي سالىپ، ەرمەكباي ورنىنان تۇردى. جۋان پورتفەلىن قولتىقتاپ بارا جاتقاندا، ايەلىنە كۇبىر ەتتى:
― بيۋروعا بارام. كەش كەلەرمىن، تۇسكى تاماققا مەنى كۇتپەڭدەر.
مالقاردىڭ سارعىلت، جالپاق بەتىنە قان جۇگىرىپ، كۇرەڭىتە قالىپتى. ماڭقا مۇرنىن تىڭقىلداتىپ، پىسقىرىپ، بىرەسە وسقىرىپ قويىپ مازا بەرمەي وتىر. ىزا بولعاندا، وسىلاي وتىراتىنى بالقيا مەن شوگەلگە بەلگىلى. ءازىر ونشا سىر الىسپاعان بالدىز كەلىن ەشتەمە سەزگەن جوق ەدى.
― جاڭاعى نە دەپ كەتتى، جانىم-اۋ؟ تۇسىندىڭدەر مە، نە دەپ كەتتى؟! — دەپ، الاقانىن جايا، ءارقايسىسىنا ءبىر قارادى. ەشكىم جاۋاپ بەرە قويماعان سوڭ، سويلەي بەردى. — مەنىڭ قامىمدى جەگەنى، مەنەن كوپ بىلگەنى — «دۇشپانىمنىڭ اياعىنا جىعىل!» دەگەنى مە؟ جىعىلۋعا كومەكتىڭ كەرەگى جوق، جىعۋعا كەرەك. كومەگى تيمەگەن جاقىن نەمە كەرەك؟ ءبىلدىم، بۇ دا بۇزىلىپ بارادى ەكەن! قۇداي ساقتار!
― جەزدە، بالدىزىڭىزدى اياعىنان اركىم الىپ ءجۇر عوي وسى كۇنى، — دەدى شاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان بالدىز كەلىن. داۋسى مۇڭدى شىقتى. جۇقا ەرنى سوزگە وقتايلى، قازاقى ادەپتى، بەدەلدى كەلىن كۇيەۋىنىڭ كوپ سىرىن بىلەتىن ءتارىزدى. ءقازىر تەك شەت-جاعالاپ قانا ايتتى. — بايشىل دەيتىن كورىنەدى. بۇگىن ەسىكتى جاۋىپ سايىساتىن كۇندەرى. سوعان كەتتى.
قوناقتار تۇنجىراپ سالا بەردى. بۇكىل وياز ءبىر ەرمەكبايدىڭ قولىندا، ونىڭ اق دەگەنى — العىس، قارا دەگەنى — قارعىس، دەپ تۇسىنەتىن بۇلار. كەلىننىڭ جاڭاعى سوزىنەن ولاي ەمەس، جاعالاسىپ، قاتەر ءتوندىرىپ جۇرگەندەر بارى بايقالدى. جازاتايىم ەرمەكبايدىڭ اياعى تايىپ كەتسە، كۇن نە بولماق؟ مالقاردى باسقان ءقازىر وسى وي. شوگەل ودان تەرەڭىرەك شومدى. كەشەدەن بەرى قالاعا كەلىپ جاتقان بىرنەشە بولىستىڭ وزىندەي جاقىن ادامدارىمەن كورىسكەن. تانىس ساۋدەگەر، بايلارمەن سويلەسىپ ۇلگىرگەن. بۇگىن تاڭەرتەڭ ەرمەكبايدىڭ وزىمەن اڭگىمەلەستى. بۇرىن ەستىپ-بىلگەنىن قولما-قول مالقاردىڭ قۇلاعىنا اكەلىپ قۇياتىن. بۇل جولى «بولىستى كەدەيدەن قويادى» دەگەن سىبىستى ەستىسە دە، تىسىنەن شىعارماي، ىشىنە قىزعانا، قۋانا ساقتاپ، سونىڭ انىعىنا جەتكەنشە اۋرە. جەتسە-اق ءىشىن جارىپ شىققالى تۇر. «بار ءومىرىم شابارماندىقپەن ءوتتى. كەدەي دەسەڭ — كەدەي، تومەن اتا دەسەڭ — تومەن اتا. ەبىم، ايلام ءبىر كىسىدەي بار. ەندى بولىستىق مەنىكى» دەپ سايراماق شوگەل. اتتەڭ، انىعىنا ءازىر جەتە المادى.
ەرمەكبايدى جاعالاتىپ بايقاپ ەدى، ەشتەمە سەزە المادى. ەكى كۇندەي ءىشىن ويران ەتكەن سىبىس ءقازىر كومەيىنە كەلىپ، جىلتىڭداپ، اۋزىن اشسا اق تيىنشا اتا جونەلەتىن سياقتى. سوندىقتان شوگەل جاق اشپاي، مانادان ءوزىنىڭ قاراڭعى ويىنىڭ تۇبىنە ۇڭىلۋدە ەدى. ءبىر مەزگىلدە ورنىنان تۇرا بەpiپ، مالقاردى ءتۇرتىپ قالدى دا، شىعىپ كەتتى. ول تۇرتسە، كوزىن قىسسا، مالقاردىڭ تاماعى قىشيتىن. دانىككەن بولىس سول ۇمىتپەن ەرە جونەلدى. ەكەۋى قوناق بولمەگە وڭاشا كەلىپ وتىرعان سوڭ:
― ەرمەكباي ەشتەمە ايتتى ما؟ — دەدى شوگەل.
― جوق، كەلگەلى بار سويلەسكەنىم جاڭاعى.
― بولىستى ەندى كەدەيدەن قويادى، جۋان اتانىڭ بالالارىن تەگىس تۇسىرەدى، — دەپ ەسىتتىم.
― قويشى! كىم ايتتى؟ — دەگەندە، مالقاردىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. داۋسى قالتىراپ، جۇرەگى اۋزىنا تىعىلعانداي بولدى.
― كىم ايتتى دەيتىنى جوق، — دەدى شوگەل. ىشىنەن ۇلكەن دامەلى بولسا دا، سىرتىناڭ قايعىرىپ، كۇرسىنىپ قويدى. — بۇل سىبىستى اركىم-اق ەستىپتى. سىپان، بارلىبايلار قالادا جۇرگەن كورىنەدى. ونداي كۇن بولا قالسا، شارعا ءوز كەدەيلەرىن سالۋعا دايىن دەسەدى. وزىنەن كەتسە دە، ءوز ادامىنان كەتپەسىن دەگەنى عوي، اقىل-اق! جامان ايتپاي، جاقسى جوق، ءبىز دە بەيقام وتىرماي، اقىلداسايىقشى.
مالقار ۇندەمەدى. جۇزىنەن اقىل نىشاناسى بايقالمايدى. ۇرەي-كۇيىنىش قانا بيلەگەن. ءالى انىق-تانىعى بەلگىسىز نەعايبىل سىبىستىڭ ءوزى توزىعى جەتكەن ەسكى بولىستى جىرتىپ جىبەرە جازدادى.
― اپىر-اي، زامان تۇزەلىپ، قالپىنا كەلىپ قالعان سياقتى ەدى. قوي، بەكەر شىعار، بەكەر شىعار... — دەپ، ءبىر كەزدە ءوزىن-وزى جۇباتا باستاعاندا، شوگەل ءقاۋىپتى توندىرە ءتۇستى:
― ابدىرەنىڭ تۇبىندە بىلتىردان ءبىر كيىكتىڭ ءمۇيىزى جاتاتىن، — دەدى. — سونى تۇندە بەيسەكەگە اپارىپ ساتتىم. ماعان بەيسەكە ايتتى. بۇل قالادا ول بىلمەيتىن پالە بار ما؟ بايقاساڭ، ەرمەكبايدىڭ قاباعى دا ونشا ەمەس قوي. ءبىر سىر بار. ءداۋ دە بولسا، سول سىردى ءدال بۇگىن ەسىكتى جاۋىپ الىپ شەشىپ جاتقان بولار.
― اپىرماي، جورامالىڭ قالاي قيسىندى ەدى. انادا، ەرالين بارىپ قايتقاندا،.ءبىر سوزىنەن دەنەم تۇرشىككەن. ەرمەكبايدى اياعىنان الىپ جۇرگەن دە سول شىعار. الاساپىران كۇندەردە بايدى ول ءوز قولىمەن اتقان، لاعنات! بابام بەكبايدان اكەم تاپاعا، ودان ماعان قالعان دوڭگەلەك ءموردى بالقيادان باسقاعا سەنىپ ۇستاتپاعانىم وزىڭە ءمالىم. جامان ايتپاي جاقسى جوق، ايتشى، ال سوندا كىم ۇستاۋعا لايىق؟
شوگەل ازدەرىنە ءتان، وسى لايىق-اۋ دەگەن ادامدى بىرتىندەپ اتاي بەردى. اتاعانىمەن، مالقاردىڭ وزىنە قوستاتا وتىرىپ، ءارقايسىسىنا ءبىر جونەۋ تاپتى دا، ءبارىن جاراتپاي تاستادى. قالاي ايتۋدىڭ قيسىنىن كەلتىرە الماي وتىر. مالقار اركىمدى اۋزىنا العاندا، بۇنى ءبىر المادى. بولاشاق بولىستى تابا الماي، تاپسا، قيا الماي، ەكەۋى داعدارعان كەزدە:
― سەنى قۇداي اتار! — دەپ، مالقارعا شۇقشيا قارادى شوگەل. دەنەسى شاعىن بولسا دا، ءسوزى، جۇرەگى مىعىم، قوشقار تۇمسىقتى، تۇلكى كوزدى شابارمان ەت ۇيرەنگەن يەسىنە وتكىر ءتىلىن سالىپ-سالىپ جىبەردى. — اسىقتى ەكەۋىمىز بىرگە ويناپ وستىك. ءبىر جىل تۋعان ءتولمىز. قوينىڭداعى بالقيا مەن ايشادان بۇرىن جولداس بولدىم. اكەم ومىرىنشە اكەڭنىڭ شابارمانى بوپ ءوتتى. ءوزىم ءوزىڭنىڭ شابارمانىڭ بوپ ءوتتىم. قاتتى تۇشكىرسەڭ دە، «شوگەل!» دەۋشى ەدىڭ، قان ءسيىپ وتىرعاندا، اۋزىڭا نەگە ءبىر المايسىڭ؟ مەنى اتتان قۇلاپ قالادى دەيمىسىڭ! سەن بىلگەندى مەن بىلگەم. مەن بىلگەندى سەن بىلە بەرمەيتىنسىڭ-دى. باسىڭنان ۇشقان باقتى مەنەن قىزعانساڭ، قىزىل يتكە جەم بولار! كورىپ وتىرىپ، مەنى ۇمىتساڭ، ەكى كوزىڭ كور بولار!..
― استاپىراللا، توبە قۇيقام شىمىرلادى! تارت ءتىلىڭدى، تارت! توقتا، شوگەل، توقتا، ءسوز تىڭدا، — دەي كەلىپ تۇرىپ بارا جاتقان شوگەلدىڭ مالقار ەتەگىنەن ۇستادى.
― توقتاماعاندا، قايدا كەتەر دەپ ەدىڭ، جىبەر، تىسقا شىعىپ كەلەم.
سونى ايتىپ شوگەل شىعا جونەلدى. مالقار، بىرەۋمەن الىسقانداي، ەنتىگىپ، تەرىن ءسۇرتىپ وتىرعاندا بالقيا ەندى. ءاجىمسىز اق جۇزىندە، جايناعان تانا كوزىندە سەزىك بار. كۇيەۋىنە ەسىكتەن كىرە قادالعان كوزىن، جاي ءجۇرىپ كەلىپ، جايلاسا وتىرىپ جاتقاندا دا العان جوق.
― بۇل نە؟! داۋىستارىڭ نەگە شىقتى؟ شوگەل قايدا؟
― كەلەدى كازىر. مورگە قاتەر ءتونىپ تۇر. مال اشۋى — جان اشۋى عوي، سوعان شىقتى داۋسىمىز.
― ە-ە، بىرەۋگە مال، بىرەۋگە باس قايعى، قۋ زامان! — دەپ، بالقيا ءبىر كۇڭىرەنىپ قويدى. — ءمور ۇستاعانعا ءمۇيىز شىقسا، شىعار ەدى. مىرزام، ەندى باس اماندىعىن تىلەيىك. ويىڭدا ءالى ىشتەمە جوق. ەرمەكجاندى، جابىلىپ، اراشا تالاپ جاتىر! ءمورىڭ ساداعا سونىڭ جولىنا. ءوزىم دە ساداعا سونىڭ جولىنا. ءبىر تۇقىمنان قالعان ەكەۋ ەدىك. مەن ۇرپاقسىز ءوتتىم. جالعىز يەم، بار بولساڭ، جالعىز باۋىرىمدى پاناڭا ال!
بالقيانىڭ ۇلكەن كوزدەرىنەن ءىرى-ىرى ىستىق جاستار دومالاپ كەتتى. شوگەل كەلگەنشە، بوساعان كوڭىلىن قاتايتىپ، كوز جاسىن قۇرعاتىپ الدى. مالقار مىلجىڭ. ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى تيگەن سوققى ەسەڭگىرەتىپ تاستاسا كەرەك، شوگەل قايتا كەلگەندە، ماردىمدى ەشتەمە ايتا الماي:
― ءوي يت، ءوي يت، سەنى تۇپكە ساقتاپ وتىرسام، تۇپكە ساقتاپ وتىرسام... — دەي بەردى. شوگەل ونىسىنا سەندى مە، سەنبەدى مە، ايتەۋىر، ساباسىنا ءتۇسىپ، قالتاسىنان كىشكەنتاي قۇمالاق دورباسىن سۋىردى.
― اۋەلى ەرمەكبايعا تارتشى. باسىنىڭ، باعىنىڭ اماندىعىنا تارتشى. ءۇش قايتارا تارت، — دەدى بالقيا.
ۇشەۋىندە دە جۇرەگى توپ، قاباعى جابىڭقى، بۇيىرىنەن بىرەۋ قادالا بەرگەن سوڭ، شوگەل قۇمالاق ءتارتىبىن بۇزىپ، بەسكە دەيىن تارتتى. سودان كەيىن عانا ەستىرتە جورىپ وتىردى:
― قادالسا دا، تۇك بىتىرە المايدى... تالايى جوعارى، بوساعاسى بەرىك، جۇرەك ءسۇيىنىش — نە قىلادى!..
― ايتقانىڭ كەلسىن. ەندى ءوزىمىزدىڭ مىرزاعا تارت.
قۇمالاق تارتۋ ۇزاققا سوزىلدى. ودان وزگە ەرمەكتىڭ ءوزى دە شامالى. كۇن قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن، سىلبىر جاۋىپ تۇر. ءازىر اشىلار ءتۇرى جوق، اق جاۋىن بولار. دالا قانداي كوڭىلسىز بولسا، ۇيدەگىلەر دە سونداي كوڭىلسىز. ءۇش قوناق ءبىر جەردە قۇمالاققا ءتونىپ، تۇنجىراپ وتىر. بالدىز كەلىن ءوز بولمەسىندە، كوزى جۇمۋلى، كوڭىلى وياۋ، بۇك ءتۇسىپ جاتىر. Ac ۇيدە ەتتىڭ نانىن جايىپ تۇرعان جاس ايەل عانا جايراڭ. ىڭىرسىپ سالعان ءانى كەلەدى قۇلاققا. قىسقا كۇندى بۇلت باسقان سوڭ، ءۇي ءىشى بۇگىن ەرتە قاراڭعى تارتتى. اسشى ايەل اندەتىپ ءجۇرىپ نانىن قازانعا سالدى دا، بولمەدەگى اسپالى ۇلكەن كەروسين شامداردى جاقتى. قاراڭعى بولمەلەر جارق ەتكەندە، جابىڭقى كوڭىلدەر دە ءبىر جارق ەتكەندەي بولدى. ەرمەكباي ءالى جوق. ۇيدەگىلەر كۇتۋدە. دىبىس ەستىلسە، سول ما، — دەپ، ەلەڭ ەتەدى. كەلمەگەن سوڭ، قوناقتار استى وزدەرى ءىشتى.
ەرمەكباي ابدەن زارىقتىرىپ، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى، جاڭبىرلى تۇندە سۋعا، بالشىققا مالشىنا قايتتى. قاسىندا تەمىرجان. ەكەۋىنىڭ دە ءوڭى، ءورت سوندىرگەندەي كۇرەڭىتىپ، ءىسىنىپ كەتكەن. ۇيگە سويلەسە ەندى. تەمىرجان ءتىپتى شاپشاڭ، قىزۋ جىگىت كورىنەدى. سالعىلاسىپ، باۋىرى جازىلىپ كەلسە كەرەك، اۋزى دامىل تاپپاي، قايمىجىقتاي الاقانىن جايىپ قويىپ، ەرمەكبايعا تونە تۇسەدى:
― جوعا، ءوزىڭ ايتشى، ەرمەكباي، وسى دا اۋىلعا بەت بۇرۋ ما؟ ورىستىڭ اتىسىپ-شابىسىپ تۇسكەن گەنەرالدارى، وفيسەرلەرى قىزمەتتە وتىر. قازاقتىڭ موندىباس بولىس، بايى قىزمەتتەن نەگە قۋىلادى؟ اۆتونوميانى سول ءۇشىن الدىق پا؟ ەرالين اۋەلدەن ءبۇلدىرۋ جاعىندا. افاناسيەۆتىكى نە؟ لەنين ايتقان ۇلى ورىسشىلدىق! بۇل قاۋلىعا ءبىر دە كونۋگە بولمايدى، جازۋ كەرەك ورىنبورعا!
تەمىرجان كۇيىپ-پىسكەندە، ەرمەكباي تەك تۇنەرە بەردى. سۋ بولعان، بىلعانعان كيىمدەرىن جاڭارتىپ ءجۇرىپ تىڭداسا دا، ءبىر ءسوزدى جوعالتقان جوق. جايلانىپ وتىرعاننان كەيىن ءوز ءسوزىن تەمىرجاننىڭ اقىرعى سوزىنەن باستادى:
― سەنگەنىڭ ورىنبور بولسا، بايقاماپسىڭ، جاڭاعى بيۋرودا ورىنبوردىڭ سالقىنى سوعىپ تۇردى. باسشىلىق سولاقاي قولدارعا اۋىسىپ بارادى. سوۆناركومعا سەيفۋللين باردى. بەلگىلى سەيفۋللين. مۇمكىن، ەرالين دە سولاي بارىپ قالار. قازاق وقىمىستىلارىنىڭ كوبى ورىنبوردان قاعاجۋ كورىپ، تاشكەنگە جينالا باستادى. وسىلاي بارا بەرسە، قازاقتىڭ باي، جۋانى تۇرسىن، كوممۋنيسى سەنى مەن ءبىز دە ىعىسارمىز.
― قالاي سوندا، وسىلاي بارا بەرمەك پە؟
― ول قاۋىپكە قارسى تۇرعان ءبىر عانا سەنىم بار. تۇركىستاننىڭ قازاقتارى مەن ارقا قازاقتارىن قوسۋ ماسەلەسى قوزعالىپ ءجۇر. اگار قوسىلسا، بۇكىل قازاقتىڭ عانا ەمەس، ونىڭ بۇكىل وقىمىستىلارىنىڭ دا باسى قوسىلادى. مىنە سوندا سولاقاي باسبۇزارلار ازشىلىق بولىپ قالادى دا، باسشىلىقتان كەتەدى.
اسىعا كۇتىپ، مازاسى كەتىپ وتىرعان مالقار، بالقيا، شوگەلدەر كىردى. اڭگىمە ءۇزىلدى. تەمىرجان قايتۋعا ورنىنان تۇرعاندا:
― ايتسە دە، جاڭاعى ءوزىڭ ايتقان سارىندا ىستەي بەر، جازا بەر، — - دەدى ەرمەكباي.
تەمىرجان شىعىسىمەن ءۇي ءىشىنىڭ تۇس-تۇستان ورەكپي قويعان سۇراقتارىنا، ەشتەمە بولماعانداي، سىرتىمەن كۇلە وتىرىپ قايىردى جاۋاپتى. ونىڭ قاباعىنا قاراپ، ءبارىنىڭ قاباعى جادىراعان كەزدە، جەزدەسىنە قايعىلى حاباردى قالجىڭمەن ەستىرتتى:
― جەزدە، توزبايتىن دۇنيە جوق، بولىستىق تا توزعان ءتارىزدى. وسى ەسكىڭىزدى قاي كەدەيگە بەرەسىز؟
كۇنى ۇزىن تۋلاپ، مالقار جۋاسىپ قالعان ەكەن، ىرشىعان جوق. ىشىنەن قىنجىلسا دا، سىرتىمەن قۋانعانسىپ جاتىر:
― شوگەلىم تۇرعاندا، كىمگە بەرەم؟ — دەدى. ءوز باسىمەن اۋرە بولىپ، بىقسىپ وتىرسا دا، فەودال مالقار ءالى مىعىم. مىعىم بولاتىنى — قولىنان ءمور كەتكەنىمەن، ءازىر ەل كەتپەيدى. سوندىقتان بولاشاق كەدەي بولىستىڭ ونىمەن ساناسپاسقا امالى جوق. ەرمەكباي دا، بولىستىقتى ءادحامنان جەزدەسىنە الىپ بەرگەندە، ەل سايلاعان سوڭ اپەرگەن. ءقازىر سول ەل شوگەلدى سايلاي ما؟ ەرمەكباي وسىنى ويلانىپ وتىرىپ، مالقارعا ماردىمدى كەڭەستەر بەردى:
― جەزدە، جاسىراتىنى جوق، اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋگە باي-جۋانداردان بولىستىقتى الۋعا بەت بۇرىلدى، — دەدى. — ەندى ءمور قالتادا، كەڭسە بولىس ءۇيىنىڭ ءبىر جاعىندا بولا المايدى. بۇرىنعى جەتى بولىس ەلدى ءبىراق بولىس ەتپەكپىز. ءوزiڭiز سياقتى ءاربىر ەسكى بولىستىڭ ءبىر-بىر شوگەلى بار شىعار. سوندا ءسىز ءوز شوگەلىڭىزدى قالاي وتكىزبەكسىز؟
مالقار ۇندەمەدى. قالاي ۇندەسىن؟ جەتى رۋ ەلدى سوڭىنا ەرتپەك تۇگىل، ءوزىنىڭ ءبىر رۋ ەلىن جەڭىپ، بولىس بولعاندا، تيتىقتاپ قالاتىن. جاڭا اڭعاردى. شوگەلگە امالسىز قيىپ وتىرعان ءمورىن باسقا بىرەۋ قاعىپ اكەتۋى كادىك ەكەن. ول كەلىپ، ەرتەڭ باسىنا داڭگىل تاياق ويناتپاسىن كىم بىلەدى. سوندىقتان مالقار ەندى شوگەل تىلەۋىن شىنىمەن-اق تىلەپ وتىر ەدى.
― شاكەنمەن تاتۋلىقتىڭ بۇل ارادا دا پايداسى تيەدى، — دەدى ەرمەكباي. — اگار ەكەۋىڭىز بىردەي قولداساڭىز، ونىڭ ۇستىنە ەلدى ءبىز ۇگىتتەسەك، سىزدەر ۇسىنعان كەدەي داۋىستى كوپ الۋىندا كۇمان جوق.
― شوگەل مەن ءۇشىن نەگە بارمادى! مەن دە بارام ول ءۇشىن! — دەپ مالقار داۋسىن كوتەرگەندە:
― ساداعاڭ كەتەيىن، تۇكتى قوشقارىم! — دەپ شوگەل ونىڭ ءبىر قولىن قوس قولداپ قىستى.
اڭگىمە وسىلاي اياقتالىپ، جاتار مەزگىل جەتتى. مالقار جەكە بولمەدە، بالقيانىڭ قاسىندا، قۇس توسەكتىڭ ۇستىندە، ويدان ءالى ارىلا الماي جاتىپ:
― و ءتاڭىرى، ەندى شوگەلدىڭ تىلەۋىن تىلەتتىڭ بە؟! — دەپ اۋىر كۇرسىنىپ قالدى.
سايلاۋ
I
كۇزگى بۇلتتار قالىڭداعان، كوك اسپاندى كورسەتپەي، ۇيقى-تۇيقى كوشىپ ءجۇر. كۇن جەلتەڭ، جەر قاتقاق. تۇندە تۇرعان بوز قىراۋ ءالى ەرىپ بىتكەن جوق. جايلاۋ قۇمار قازاقتار جازعىتۇرىم تاستاي قاشقان قىستاۋلارىنا بۇرسەڭ قاعىپ قايتتا كەلىپ جاتىر. سولاردىڭ ىشىندە ابەكەي، قيسىق مۇرىن تاۋكە سياقتى سالاقتارى سازايىن مىقتاپ-اق تارتتى. ءۇي سىلانباعان، سىنىق تەرەزەلەرى قويىلماعان، ەكى بولمەگە ورتاق جالعىز پەش قۇلاپ قالىپتى. وتىندىق از عانا قامبا تەزەك دالادا، بولماشى ءشوپ تاسۋسىز، قورانىڭ دا جىرتىق-پىسىكتەرى جابۋسىز. سالاق ءۇيدىڭ بار جۇمىسى قىسپەن قاربالاسىپ، تەك قىسىلعان كەزدە، مانا تاڭ سارىدەن تۇرىپ، ابەكەڭ شوپكە كەتكەن.
ماقاش قورىعىن قىستاعان ەلدىڭ ءشوبى ىرگەسىندە. باسقالار ءۇش-تورت قاتىناعاندا، ابەكەڭ ءالى ءبىر دە قاتىناعان جوق. ىردۋانى شيقىلداپ، وعان جەككەن قوس قۇنان وگىزى مىقشىڭداپ، جاڭا كەلەدى. ارتقان ءشوبى ءبىر جاعىنا اۋىق. اۋعان ءشوپتىڭ سالماعى اربانى دا قيسايتىپ، ءبىر جاقتاۋى ارتقى دوڭگەلەككە ءتيىپ-تيىپ كەتەدى. سول كەزدە بالاڭ وگىزدەر تۇرا قالادى. ابەكەڭ اقىرىپ، تال شىبىقپەن وسىپ-وسىپ جىبەردى. جۇرگەن سايىن شيقىل ۇدەپ، اربا قيسايا ءتۇستى.
— توقتا، مولداش! تاپتىم اقىلىن، — دەدى ابەكەڭ.
مولداش اعاسىنىڭ بالاسى، ۇندەمەيتىن جۋاس جىگىت، وگىز جەتەلەپ كەلە جاتقان، توقتاي قالدى.
― مەنى اياعىمنان كوتەرىپ جىبەر، اربانىڭ ۇستىنە شىعايىن. مىنا جاعىن الا وتىرسام، ءشوپ تە اۋمايدى، جاقتاۋ دا دوڭگەلەككە تيمەيدى، تەڭەلەدى.
ابەكەڭ جۋان دەنەسىمەن ۇسكە شىققاندا، اعاش ىردۋان سىقىر-سىقىر ەتتى. جۇك اۋىرلاي ءتۇستى. جاس وگىزدەر ءبىرازدان سوڭ سىلەكەيى شۇبىرىپ، قىرىلداي باستادى. ابەكەڭ ونىڭ ءبىرىن ەلەگەن جوق، جۇمساق ءشوپتىڭ ۇستىندە جانى جاي تاۋىپ، قالعىپ بارا جاتىر ەدى، دوڭگەلەكتىڭ ءبىرى قاۋساپ تۇسە قالدى. اربا جانتايا كەتكەندە، ابەكەڭ دومالاپ جەرگە ءتۇستى.
― قاپ! — دەدى كەيىپ. بوقتاۋ بىلمەيتىن، وكىنگەندە «قاپ!»، كىجىنگەندە «بالەم» ەدى ايتاتىنى. — بارىمدى سالسام دا، ءبىر ساموحود الارمىن-اۋ، بالەم!
اربانى دالاعا تاستاپ، ەكەۋى ەكى وگىزگە جايداق ءمىنىپ، اۋىلعا كەلگەندە، قىسقا كۇن كەشكىرىپ قالعان. قيسىق مۇرىن تاۋكە كەشە تاڭەرتەڭ باستاعان الاسا جال پەشتى جاڭا عانا بىتىرگەن ەكەن، تارتۋى ناشار بولىپتى. ءۇي ءىشى الاي-تۇلەي ءتۇتىن. بوقتامپاز تاۋكە قولتوقپاقتاي-اق كىسى، ءوزى سالعان پەشتى ىزالانىپ بوقتاعاندا ءسوزى قولاقپانداي: «...ءبىر قويىپ قۇلاتا سالايىن با!» — دەيدى.
تاڭسارىدەن كەتكەن ابەكەڭ جاۋراپ، قارنى اشىپ قايتقاندا، ءۇيى وسىلاي قارسى الدى. ايەلى كورىنبەيدى.
― تاناكوز قايدا؟ — دەدى كەلىسىمەن. ايەلىنىڭ اتى باتەن. كوزى ۇلكەن، تازا بولعان سوڭ، تاناكوز اتانعان. ابەكەڭنىڭ باسى ەتتىلەۋ، ۇلكەندەۋ بولعان سوڭ، باتەن ونى ناۋباس دەيتىن. تاۋكە جاۋاپ قايىرمادى. ەكى-ۇش ساعاتتىق جۇمىستى ەكى كۇن ىستەپ شارشاعان. كوزىنەن جاس، مۇرنىنان سۋ سورعالاپ، جاڭا ورناتقان قازاندىققا قاراعان جاعىپ وتىر، جالىن وقتىن-وقتىن كەيىن لاپ بەرگەندە، سەلدىر ساقالى جانىپ كەتە جازدايدى. شالقىعان جالىن، بۋداقتاعان تۇتىنگە قاراماستان، قاراعاندى تولتىرا تۇسەدى قازاندىققا. ويتكەنى قازاندا ەت جاتىر. پەشتى سالىپ بەرىپ، شىلقيا ءبىر تويماقشى. وعان دەيىن ءتۇتىن زىقىسىن شىعارىپ بارا جاتسا، ابەكەڭ ءبىر جاعىنان تاناگوزىن سۇراپ قويمايدى. سونسوڭ اقىرىپ تاستادى وعان:
― بىلمەيمىن، ناۋباس؟ ماعان باقتىرىپ قويىپ پا ەدىڭ قاتىنىڭدى؟
ابەكەڭ سىرالعى تاۋكەمەن مىنەز تالاستىرمادى. تاۋكەنىڭ ءوز ءۇيى، شارۋاسى بۇدان ءارى بىلىعىپ جاتىر، بىرەۋگە قولقابىس ەتەتىن نە ۋاقىتى، نە ونەرى جوق. سوندا دا بىلمەيتىن ىسىنە ەكى كۇنىن تەككە ءولتىردى. تەككە ولگەن كۇندەرىن ەسەپتەي بىلسە، تاۋكە، ءسىرا، شالاعاي، سالاق بولماس ەدى-اۋ. ونىڭ مۇرنى عانا قيسىق بولسا نەعىلسىن، مىنەزى، ءسوزى دە قيسىق ءتارىزدى. تاناگوز كەتەرىندە: «مەن سىزدىققا بارام» — دەپ ايتىپ كەتكەن. وزىنەن اسقان پەششى جوقتاي-اق، سوعان قيتيىپ وتىرعاندا، سىزدىقتى ەرتىپ تاناگوز كەلدى.
سىزدىق بۇل ماڭداعى شەبەر پەششى، كورىپ جىبەرىپ، كەمشىلىگىن ايتتى:
― كومەيىن تىم تومەن، ءارى تار تەسكەن. قالاعاندا، لاي تەگىس جايىلماي، ساڭلاۋلار قالعان. ءتۇتىننىڭ كوبى ساڭلاۋلاردان شىعىپ جاتىر، پەشتىڭ تارتۋىن دا سولار سولعىنداتادى. سىلاۋ كەرەك. تاعى ءبىر شاتاق بار. قاي جەرىندە؟
بۇل شاتاقتى ىشتەن تابا الماعان سوڭ، سىزدىق ءۇيدىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى دە، قولىنا ءبىر كىرپىش ۇستاپ كۇلە كىردى ۇيگە:
― مىنا كىرپىش قۇلاپتى دا، پەشتىڭ موينىن جاۋاپقا الىپتى. تاۋكە-اۋ، مويىندى تىگىنەن قالامايدى عوي.
― ە، مەن سونى بىلمەيدى دەيمىسىڭ؟ كىرپىش جەتپەسە قايتەيىن!
― ونىسى راس، — دەپ، تاناگوز تاۋكەنى قوستادى. اسۋلى ەتكە قاراماستان، تىزە دە بۇكپەستەن كەتىپ بارا جاتقان سىزدىقتى بولماي توقتاتىپ، داستارقان جايدى. سارى ماي، تۋراپ تابا نان اكەلىپ قويدى. بيە اعىتىلعان، سيىر سۋالعان كەز، اق جوق. جالعىز عانا جىلدىم قارا سيىردىڭ ءسۇتىن شايعا قۇيىپ، اشىتقان بيداي كوجەگە قاتىپ وتىرعان. نان مەن مايدىڭ ارتىنان كۇبى شەلەكتى ءپىسىپ-پىسىپ، كىسى باسى ءبىر اياق اشقىلتىم اق كوجە اكەپ بەردى تاناگوز. سىزدىق ءىشىپ الىپ: “قىمىزداي ەكەن!” — دەگەندە، ابەكەڭ ماقتاۋىن اسىرا ءتۇستى:
― كۇزگى قىمىزدان بۇل ارتىق. كوپ ىشسەڭ كادىمگىدەي قىزدىرادى.
سىزدىق جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. سىرتتان ابەكەي، تاۋكە، نۇرعالي بولىپ ويناعاندا، تىڭداۋشىنىڭ شەك-سىلەسىن قاتىراتىن. «كوجە قىزدىرادى» دەگەن ءسوز ءتىپتى ۇنادى وعان. قازانعا قاراماي اسىقسا دا، اڭگىمەمەن ءبىراز وتىرىپ قالدى. ەكەۋىن ءتۇرتىپ، سويلەتىپ قويىپ، كۇلە بەرەدى.
― جەڭەشە، — دەدى كەتەرىندە، — كىرپىش تاۋىپ قويىڭىز. قولىم بوساعاندا، مىنا پەشتى تاۋكەشە... ءبىر قويىپ قۇلاتام دا، قۇدىق پەش سالىپ بەرەم. مىناۋ جىلۋ ساقتامايتىن، ءجاي، جاپپا پەش قوي.
― جەرگە قاعىپ جىبەرىپ، سۋىرىپ الايىن با وسى! — دەپ، تاۋكە ورنىنان ۇشىپ تۇردى. قاۋقارى قارشاداي-اق ءتۇيۋلى جۇدىرىعىنا تۇكىرىپ-تۇكىرىپ قويادى. ءبىر ەمەس، ءۇش تاۋكە جابىلسا، ءبىر سىزدىققا شاماسى كەلمەس ەدى، وعان قاراماستان، تەپسىنىپ تۇر. — كىمدى مازاق قىلاسىڭ؟!
― قويدىم، تاۋكە، قويدىم، — دەدى دە سىزدىق، كۇلكىگە بۋلىعىپ، شىعىپ كەتتى.
ول كەتىسىمەن تاناگوز ابەكەڭ مەن تاۋكەنى بيدايشا قۋىردى:
— نەسىنە ەركەك بولىپ جۇرسىڭدەر؟ سەنىڭ ەكى كۇن سالعان پەشىڭنىڭ ءتۇرى مىناۋ. سەن قارىس جەردەن كۇن ۇزىن ءبىر اربا ءشوپ اكەلىپ توككەن جوقسىڭ. مەن ءۇيدى سىلاپ، تەرەزەلەردى ورناتىپ، تەزەكتىڭ دە ءبىرسىپىراسىن قوراعا ەنگىزىپ الدىم. قۇداي، ەكەۋىڭە بەرگەنشە، سول ءبوزدى ماعان بەرسەيشى!
تاناگوز ءتىلدى، پىسىق ايەل، ابەكەڭ تۇگىل تاۋكە سياقتى شاقار كورشىلەرىنىڭ دە جاعىن اشىرمايدى. كەزى كەلگەندە، ەركەكتىڭ ءىسىن ىستەي بەرەدى. اتقا مىنۋگە، قۇلىن قۇرىقتاۋعا، اعايىن اراسىنداعى اڭگىمەلەرگە ارالاسۋعا ەرىنەن الدەقايدا ەپتى. اربا سىنىپ، دالادا قالعانىن ەستىسىمەن، قولىنا تاعى قامشى الىپ:
― تاماق پىسكەنشە جىلقىبايدىڭ ءبىر ساموحودىن سۇراپ كەلە قويايىن، — دەدى دە تۇرا جونەلدى.
جىلقىباي جۋىردا عانا بايىعان قارا قازان باي، قايرىمى تەك قايمىعاتىن كىسىسىنە تيەتىن. قوراسىنىڭ ماڭىندا ءجۇرىپ، كەشكە تامان قاتتى كەلە جاتقان اتتىنى كورگەندە، ميليسيا ما دەپ، ۇيىنە ەنىپ كەتتى. ۇيىندە بايبول قونىپ وتىر. ول، شاكەن مىرزانىكىنە كەلگەندە، تورگە شىعا الماي، اياعىن كوسىلە الماي قورعانسا، بۇعان ءتىپتى ەركىن: ەڭ توردە، باسىندا قوس جاستىق، شالقاسىنان سۋلاپ، بولماشى مۇرتىن شيراتىپ جاتىر ەدى.
― ميليسيا-ay دەيمىن، بىرەۋ زىرلاتىپ كەلەدى، — دەپ، جىلقىباي ەنگەندە، باسىن كوتەرىپ الدى. ميليسيادان اۋىلناي دا سەسكەنەتىن سياقتى.
― بۇل نە ىزدەپ ءجۇر؟! الدە سول قاسەن شىعاردى ما ەكەن؟ — دەي بەرەدى. «قاسەن بوسانىپتى، وقۋعا ءتۇسىپتى، ۇلكەن باسشىلاردىڭ ءبىرى وراسان سۇيەيتىن كورىنەدى، قىزمەتكە تۇرىپ، جوعارىلاپ قايتاتىن ءتۇرى بار» — دەگەندى جاڭا شاي ۇستىندە ءوزى ايتقان. سودان بەرى بۇل ءۇيدىڭ كوڭىلى جابىرقاۋ. جىلقىبايدا ءقازىر ەڭ جوق. شىنى ما، وتىرىگى مە، — بۇيرەك بەت توقال دا شابالانىپ:
― قۇداي-اي، بۇل پالە سوڭىمىزدان قالمادى-اۋ! — دەپ كۇرسىنسە:
― ءجا، نانا قالدىم، سەنە قالدىم سونىڭا! — دەپ، جىلقىباي قوسا كۇرسىنەدى. بايبولعا اق ۇزىك ەندى الا قايعى بولدى. ءارقايسىسىنىڭ ءوز قىلمىسى ەسىنە ءتۇسىپ، دالادا زىرلاتىپ كەلە جاتقان جالعىز اتتىنى قۋىستانا كۇتىپ وتىرعاندا، تاناگوز كىرىپ كەلدى. بايبول قۋانعانىنان كۇلىپ جىبەرىپ:
― ءوزىمىزدىڭ جەڭگەي ەكەن عوي، ءتايىرى! — دەدى. «كۇتكەندەرىڭ كىم ەدى؟» — دەگەن جەڭگەسىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ قايىرماي، قالجىڭ ۇستىندە ءوزىنىڭ ءبىر ەسەك دامەسىن سەزدىرىپ جاتىر:
― «بايتال شاۋىپ بايگى الماس» دەگەن بەكەر. باياعىدا قاتىن بولىستار بولىپتى، سوۆەت تۇسىندا نەگە بولمايدى؟ جەڭگەمدى وسى سايلاۋدا بايگەگە قوسىپ، باعىن سىنايمىز.
― سىناڭدار، سىناڭدار. سەن قۇرلى قىزمەت اتقارارمىن. سايلاۋ قاشان؟
― ول اراسىن كەسىپ ايتا المايمىن. ەندىگى بولىس، ايتەۋىر، كەدەيدەن، تومەن اتادان بولاتىنى انىق.
― وندا «بايگەنى شاپپاي بەر» دەيتىن ءوزىڭ بولدىڭ عوي. كەدەي دەسە — كەدەي، تومەن اتا دەسە — تومەن اتاسىڭ. شاكەن مىرزا، مىنا جىقاڭدار سۇيەيدى. بۇلار سۇيەگەن سوڭ، سەنى ەل سۇيەيدى.
― كىم بولسا دا، الداعى سايلاۋدا بولىستىقتى وسى ورتاعا سۇيرەپ ءبىر اكەلەرمىز. قاراوتكەلدەن مالقاردىڭ ءجۇنى جىعىلىپ قايتىپتى. سوندا بولىستىققا ءبىز نە ەمەي كىم يە؟
تاناگوز جەلوكپە قاينىسىن جەلىكتىرىپ قويىپ، ىشىنە ءبىراز سىر ءتۇيىپ العان سوڭ، جىلقىبايعا كەلگەن شارۋاسىن ايتا باستادى:
― جىقا، اۋىلىمىزدىڭ اراسىندا اۋىل جوق، جازى-قىسى كورشى، ءتاتۋ-تاتتى اعايىن ەدىك. سىزگە ءبىر ءىسىم ءتۇسىپ كەلدىم. بەرەم دەسەڭ عانا ايتام. ايتقىزىپ الىپ، بەرمەي قوياتىن بولساڭ ايتپايمىن، ىزىمشە كەيىن قايتام.
― كەلىن-اۋ، نە سۇرايتىنىڭدى قايدان بىلەيىن. اۋەلى ايتساڭشى!
― جوق، ۋادەڭدى بەر. ەردىڭ قۇنىن، ناردىڭ پۇلىن سۇرامايمىن. بۋىنسىز جەرگە پىشاق قويمايمىن. قورىقپا، باسىمەن بەر، — دەپ تاعى ايتپايمىن. جاسىرارىم جوق، وسىدان مەسەلىمدى قايتارساڭ، بۇل ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن اتتاۋىم ەكىتالاي، ءىسىڭنىڭ بىزگە دە ءتۇسۋىن كۇتەرمىن.
قاراۋ جىلقىباي جامان قىسىلدى. «بەرەم» نە «بەرمەيىم» دەي الماي، ءتىلى كۇرمەلىپ، كەپ وتىردى. سۇراۋىن تاپسا، ءسىرا، بەرمەيتىن ساراڭ بولماس. تاناگوزدىڭ اسىرەسە «ءىسىڭنىڭ بىزگە دە ءبىر ءتۇسۋىن كۇتەرمىن» دەگەن ءسوزى جىلقىبايدىڭ ەڭ وسال جەرىنە بارىپ ءتيدى. قاسەن پوسەلكەدەن كەلگەندە، تاناگوزدىڭ ۇيىندە جاتاتىن. ابەكەڭ اندا-ساندا پوسەلكەگە بارىپ، قاسەننىڭ ۇيىنەن ازىن-اۋلاق ۇن، نان الىپ قايتىپ جۇرەتىن. كوڭىلدەرى جاقىن. سول قاسەن تۇتقىننان بوسانىپتى. ونىمەن قويماي، وقۋعا ءتۇسىپتى. ءبىر كۇنى ول قىزمەتكە تۇرىپ، جوعارىلاپ كەلسە، جىلقىبايدان كەگىن الماي قويا ما؟ سوندا اراعا تۇسەتىن كىم بار؟ وسىنى، جىلقىباي تۇگىل، بايبول دا ويلاپ قويعان ەكەن:
― جىقا، مەسەلى كايتپاسىن. كەلىنىڭىز دە ءبىر كەرەككە جارايتىن كىسى عوي، — دەپ ەدى، ءۇنسىز قالعان جىلقىبايدىڭ ءۇنى شىقتى:
― ال ايتشى، بار بولعىر! ماساداي-اق قادالدىڭ عوي.
تاناگوز جىمىڭ ەتىپ، «ءجىبىتتىم شالىڭدى» دەگەندەي، بۇيرەك بەت توقالعا كوزىن ءبىر قىستى دا:
― دابىرايتقانىم بولماسا، سۇرايتىنىم ونشا ۇلكەن ەمەس، ― دەدى. — ازعانا ءشوبىمىز قار استىندا قالىپ بارادى. تورت-بەس كۇنگە وگىزىمەن ءبىر ساموحودىڭدى بەرە تۇر.
― جارايدى. بەردىم ءبىر كۇنگە.
― تىم قۇرسا، ءۇش كۇنگە بەرسەڭشى. جۇمىسىڭ ءبىتىپتى، قاراپ تۇر عوي.
― جو-جوق، اتاما، كەلىن، سونىڭ ءوزىن ساعان امالسىزدان...
ەكەۋىن تاعى دا بايبول كەلىستىردى. ەكى كۇنگە بەرمەك بولدى. قوقسىپ جاتقان الاكولەڭكە ءۇيدىڭ ءدال ورتاسىنداعى تىرەۋگە بايدىڭ توقالى شىنىسىز كەروسين شامدى تۇتقاسىنان ءىلىپ تۇرعاندا، بۇيرەك بەتىنىڭ ۇستىندەگى قارا مەڭ انىق كورىندى. وزگەنىڭ ءبارى كومەسكى. جىلقىباي جىلدامداتا تۇرىپ جىعىلادى: اقشام نامازىن وقىعانى بولسا كەرەك. بايبول جانتايىپ جاتسا دا، قولىندا دامىل جوق، داۋدە بولسا، مۇرتىن شيراتىپ جاتىر. قاراۋىتقان توبەدەن قاز قاتار سالبىراپ تۇرعان ءتۇتىن، شاق سۇڭگىلەرى، ەسىك اشىلسا، ادام قوزعالسا بىرگە قوزعالادى. شام جارىعى سونشا ءالسىز، ءۇي سونشا كوڭىلسىز بولسا دا، يەسىنىڭ كوڭىلىنەن جارىعىراق، كوڭىلدىرەك ەكەن. نامازىن ول شالا-پۇلا وقي سالا:
― وگىزدەرىمدى بۇلدىرە كورمە، اربامدى سىندىرا كورمە، كەلىن، — دەدى. — ەكى وگىزىم ەكى بالامداي. اربام مىنا توقالىمنان ارتىق.
اسىعىپ وتىرعان تاناگوز الدىنا قويعان سىقپا قۇرت پەن سارىمايدان اۋىز ءتيدى دە، تىسقا شىقتى. قاسىندا جىلقىباي: «ويتە كورمە، بۇيتە كورمە» دەپ، قۇلاق ەتىن جەپ بارادى. تاناگوز ءبارىن ماقۇلداپ، ءمىنىپ كەلگەن اتىن اربانىڭ ارتىنا بايلادى. ءوزى ارباعا وتىرىپ، وگىزدەردى ايداي بەرگەندە، جىلقىباي توقتاتىپ قويدى:
― شۇعىل بۇرا كورمەڭدەر، جەتەگى سىنادى.
سونى ايتىپ، كەتىپ بارا جاتتى دا، قايتا ورالدى:
― ساموحود مىقتى دەپ، ۇيە بەرمەڭدەر، شاقتاپ ارتىڭدار.
وسى ەڭ اقىرعى ءسوزى ءتارىزدى ەدى، ايتارى ءالى تاۋسىلماعان ەكەن. تاناگوز ۇزاعانشا ارتىنان داۋىستاپ تۇردى:
― وگىزىمىزدى قاتتى ايداپ، قيناي كورمەڭدەر. مەزگىلىمەن سۋارىپ، وتتاتىپ الىڭدار. اعايىن مالى — جاۋدىڭ مالى ەمەس، ءوز مالىڭداي كور...
تاناگوز ۇزاپ كەتتى. جىلقىبايدىڭ كوپ ءسوزى دالاعا كەتتى. سوندا دا ۇيگە كىرمەي، داعدىلى ويىن وڭاشادا قايتالاپ تۇر: «اتتەن، قاسەن! ايتپەسە سەن سىپىلداق قاتىندى دارىتام با بويىما! وسى جۇرت مەنەن باي دەپ سۇرايدى. قايدا سول بايلىق؟ شاكەندە جىلقى ءۇش ءجۇز. مەنىكى سەكسەنگە عانا جەتتى. ول ەلۋ-الپىس ساموحود جۇرگىزدى. مەنىكى ۇشەۋ عانا. وندا ساۋىن سيىردىڭ ءوزى ەلۋ-الپىس. مەندە ون بەس-اق. شاكەننىڭ ءىشى مايلى. مەنىڭ ىشىمدە تۇلدىر دا جوق. ودان جۇرت سۇرامايدى، قايتا وزدەرى بەرەدى. ماعان ماڭايلاسقاننىڭ ءبارى الاقانىن جايادى. اسىرەسە وسىناۋ اۋىلناي، بولىس، ميليسيا دەگەندەردەن ەلدىم. «سەن ءوزىمىزدىڭ سوۆەت بايىسىڭ» — دەپ كەلەدى دە بىردەمەڭدى ىلە كەتەدى. سوۆەت تۇسىندا كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىم راس. ەگەر سوۆەت بايى جۇرت ءۇشىن جينايتىن بولسا، ول بايلىقتىڭ ءىشىن ۇرايىن! مەن ءوزىم ءۇشىن جينايمىن! ءتىپتى وزىمە دە قيمايمىن...»
تىسقا شىققان بايبولدىڭ «جىقالاعان» داۋسى ەستىلگەندە عانا جىلقىبايدىڭ ويى ءبولىندى. داۋىسقا ىلە جاۋاپ قايىردى كۇبىرلەپ:
― تىم «جىقالاپ» كەتتىڭ. قۇداي بىلەدى، تاعى دا جەم سۇرايسىڭ عوي.
بۇل ەكەۋى قاراڭعىدا، مايانىڭ ىعىندا باس قوسىپ، ىبىر-سىبىر سويلەسىپ وتىرعاندا، تاناگوز ۇيىنە جەتتى. ءۇيى ماناعىداي ەمەس، كوڭىلدى. تۇتىننەن ارىلعان، جىلىعان. قازان بۇلك-بۇلك قايناپ جاتىر، ىشىندەگى جىلقى ەتىنىڭ ءيسى بۇرقىpaپ، مۇرنىڭدى جارادى. سۇيىق اق بالشىقپەن سىلانعان قابىرعالار كەۋىپ، شىنىلى، كەروسين شامنىڭ جارىعىمەن شاعىلىسقان سوڭ اعارا ءتۇسىپتى. بۇل جاقتا اعاش قات. ءۇيدىڭ توبەسىن، استىن تاقتايلاماق تۇگىل، تىرەۋسىز ارقالىق سالاتىن ۇيلەر كەمدە-كەم. بۇل ءۇيدىڭ دە ءدال ورتاسىندا جىڭىشكە ارقالىقتى ءبىر تىرەۋ ۇستاپ تۇر. اسقا، تاقتاي ورنىنا، كىرپىش توسەپ، ساتى جاساپ، ساتىنىڭ ۇستىنە قالىڭداتا ءشوپ، ءشوپتىڭ ۇستىنەن كيىز جايىپ تاستاعان. ابەكەڭ مەن تاۋكەنىڭ قۇرىسى جازىلىپتى، داۋىستارى جايدارى ەستىلەدى. جاز بويى كورمەگەن قىسقى ۇيگە توڭىپ كەلىپ، وسىلاي جاڭارتىپ ەنگەندە، قازاقتىڭ ءبىر جاساپ قالاتىن ادەتى. تاناگوز ولجاسىن ەستىرتكەندە، ابەكەڭ ىرزا بولىپ كەتىپ:
― ءتۇۋ، ساعان ءسوز جوق ەكەن، قاتىن! — دەدى. — جىلقىبايدان الۋ قارىنبايدان العانمەن بىردەي.
اڭگىمەلەسە، ازىلدەسە وتىرىپ اس ءىشتى. اۋىلداس تا بولسا، كوشەدەن بەرى ۇيىنە قايتپاعان تاۋكە جاڭا قايتتى. ۇندەمەس مولداش، تويىپ العان سوڭ، جاتىپ قالدى. ابەكەڭ سەمىز بەتىندەگى قىسىنقى كوزدەرىن كۇلىمدەتىپ، شالبارىن شەشىپ جاتقان تاناكوزگە قاراي بەرەدى. تاناگوز شالبارىن تاستاعان سوڭ، كويلەگى كورىك بەرىپ، كادىمگى ايەل تۇرىنە ەندى. دارەت الىپ، كۇنى بويى قازا بولعان نامازدارىن جيىستىرىپ ءبىراق وقىدى. سودان كەيىن جارىلعان بەتىنە، قولىنا شيكى قايماق جاعىپ، ونى سيپالاپ، سىڭىرە وتىرىپ:
― ناۋباس، ەستىدىڭ بە، سايلاۋ شىعاتىن بولىپتى، — دەدى.
― قويشى! — دەپ، جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الدى ابەكەڭ.
― جىلقىبايدىكىنە قونىپ وتىر ەكەن، بايبول ايتتى. ءوزىنىڭ بولىستىقتان دامەسى بار، بولىس ەندى كەدەيدەن، تومەن اتادان بولاتىن سياقتى.
― اسپاننان بولىستىق جاۋماسا، بايبولعا بولىستىق تيە قويماس. بولىس وندا امان بولادى. ەلگە دە، ۇكىمەتكە دە جاعىمدى بالا.
― شاكەنگە شە؟
― نە دەيدى! اتىن، اسىن اياماي، ۇلكەن باسىمەن ءوزى بارىپ، اباقتىدان شىعارىپ، جانى قالماي جۇرگەن جوق پا؟
― ناۋباسىم-اي، تىم مومىنسىڭ-اۋ، اڭقاۋسىڭ-اۋ! — دەگەندە، تاناگوز ۇلكەن كوزدەرىن ەرىنە جاۋدىراتا قاراپ، باسىن يزەپ ءبىراز وتىردى. — قۇربىڭنىڭ سىرىنان ءالى تۇك سەزبەپسىڭ عوي. مەن سونداي «جاقسىلىقتارىنان» قورقام، ارتىندا پالە جاتاتىن.
― وتتا، شىركىن! امانمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنان قىل وتپەيدى ءقازىر.
― قىل وتپەسە، امان مەن شولپان بۇلدىرگەن تەرۋگە وڭاشا كەتكەندە، نەگە جارىلا جازدايدى؟ ۇيىنە كەلگەن سوڭ، شولپان ءۇش كۇن جىلاپ جاتىپتى.
― قويشى، كىم ايتتى؟
ءىى
ەكى ءتۇن، ءبىر كۇن دىبىسسىز، تىنىمسىز جاۋعان جاپالاق قار جەر ءجۇزىن اق بۇلدەگە بولەپ سالدى. ماقاش قورىعىن قورشاي وتىرعان، ارالارى تاياق تاستام قازاق اۋىلدارىنىڭ قيقى-جيقى بەينەسى جويىلىپ، تەك قار استىنداعى كەڭ جازىقتىڭ ءار جەرىنەن بۋداقتاعان تۇتىندەرى كورىنەدى. تۇتىندەر تىك ۇشىپ جاتىر. اسپان جالتىر، جەل تىنىق، تىمىرسىق قانا اياز بار. بۇگىنگى كىرشىكسىز تازا دۇنيەنى جۇرت تاڭسارىدەن تۇرىپ قارسى العان. اڭشىلار الدەقاشان بەل اسىپ كەتتى، ءىز كەسىپ ءجۇر. اۋىلداعىلار ەسىك الدىنىڭ قارىن كۇرەپ، قۇدىقتان نە سۋاتتان اتتارىن سۋارىپ، قارا مالعا، تىسقا شىعارىپ، ءشوپ شاشىپ، الدى تاڭەرتەڭگى شايعا جاڭا عانا وتىردى.
شاكەن مىرزا ءازىر ۇيىنە ەنگەن جوق. ەكى قولى ەكى قالتاسىندا، ۇستىندە قاسقىر ىشىك، باسىندا تۇلكى تىماق، اياعىندا قىزىل الا پيما، مالىنىن، ورتاسىندا ءجۇر. تىماعى، بوكەبايى قىراۋىتسا دا، جىلى كيىم، جۇمىس ىستەگەندەي قىزدىرىپ، بەتى كۇرەڭىتكەن، ماڭدايى جىپسىگەن. جىلى قورادان جۇگىرە شىعىپ، شاشۋلى ءشوپتى بۋى بۇرقىراي قوماعاي اساپ جاتقان مالىنا مىرزا قۇنىعا قارايدى. جىلقىدان وزگە مال قولدا. ءشوپ جەتكىلىكتى. وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي سوزىلعان بيىك، ۇزىن كىرپىش اراننىڭ ىشىندەگى جوڭىشقاسى ارالاس كوك بيدايىق، قويانجون مايا — تاۋداي، قانشا جەسە تاۋسىلار ەمەس. جىگىتتەر مايانىڭ ۇستىنە شىعىپ، ءبىر شەتىنەن قۇلاتىپ جاتىر. پ ارپىنشە سالىنعان اران مەن مال قورالارىنىڭ ارالىعىندا، كەڭ الاڭدا، ەكى جۇزدەن اسا سيىر، ءجۇز شامالى قوي، ون شاقتى تۇيە، جەتى-سەگىز مىنگى ات بار. سولارعا ءشوپ شاشىپ جۇرگەن مالايلاردىڭ سانى وننان اسادى. ءبارىنىڭ باسىنان بۋى بۇرقىراعان. ءقايسىبىرى جالاڭاش قولىن ايىر سابى قارىعان سوڭ، دەمىمەن ءۇرىپ جىلىتپاق بولسا:
— وسى كۇنگە توڭار ما! — دەپ شاكەن باسىن شايقايدى.
ءوز قولى ايازدا ايىر ۇستاماعان سوڭ، باسقا قولدىق توڭعانىن قايدان ءبىلسىن ول. زادى، راحات پەن بەينەتتىڭ ايىرماسىن ءدامىن تاتقان عانا بىلەدى. جانى قينالىپ كورمەگەنگە بىرەۋدىڭ قۇلاعىن بىرەۋ كەسىپ جاتسا، كيىز كەسىپ جاتقانمەن بىردەي. سول سياقتى، ءوزى ءسۇيىپ كورمەگەنگە باسقانىڭ سۇيىسكەنى مالدىڭ يىسكەسكەنىمەن ءبىر داعى. شاكەن ءبىراق جارامسىزدىڭ ءبارىن سەزىنبەگەندىكتەن ىستەمەيدى. سەزىنىپ، كەيدە ءتىپتى وبال، قاتال ەكەنىن بىلە تۇرىپ-اق اقىلىنا ەرمەي، تىلەگىنە ەرەدى. مالايلاردىڭ ۇستىنەن قارايتىن مالاي قازانقاپ سىلبىر، ولاق قيمىلداپ نەمەسە توڭىپ بۇرسەڭدەپ جۇرگەندەرگە اقىرىپ، زەكىپ تاستايدى. ءقايسىبىرىن نۇقىپ تا جىبەرەدى. مىرزا ونىسى تەرىس ەكەنىن بىلە تۇرا تەرىس قاراپ جىميادى. ىشىنەن قازانقاپتى ايۋانعا تەڭگەرسە، سىرتىنان «قازەكەلەپ»، دارداي قىلادى. سوعان سەمىرگەن ايۋ تۇلعا قازانقاپ باي جۇمىسىن كەيدە جيىرما ءتورت ساعات تىزە بۇكپەي، كوز شىرىمىن الماي ىستەگەندە دە قىڭق ەتكەن ەمەس. ءقازىر ول مايانىڭ ۇستىندە جوعارىدان ءشوپ قۇلاتىپ، جان-جاقتى تەگىس كورىپ تۇر. وقتىن-وقتىن كۇجىلدەپ سويلەيدى:
― جوننان قۇلاپ، تاۋعا قاراي بىرەۋ كوسىلتىپ بارادى. قاسقىر قۋىپ بارادى-اۋ!.. كوپ اۋىلدان ەكەۋ كەلەدى تەپەكتەپ... جۇرتتىڭ، ءبارى اڭعا شىققان با بۇگىن، جوسىتىپ ءجۇر عوي دالادا... انە ءبىر بوتەن سيىر كەلىپ قالدى. كىمدىكى بولسا دا، سىندىر ءمۇيىزىن. داندەمەسىن!..
مىرزا مال ىشىمەن جاي ءجۇرىپ كەلىپ، قاراكەر اتتىڭ قاسىندا تۇرعاندا، مايادان ءتۇسىپ، قازانقاپ قوسىلدى وعان. ات وراسان سەمىز. شىبىق مايى جەڭدى بىلەكتەي، جالىنىڭ جۇگەندىگىنە دەيىن قول باتپايدى. الدىڭعى ءبىر اياعىنىڭ تولارساعى جۋان، سول اياعىن جەرگە نىق باسا الماي تۇر. شاكەن:
― قانشا بەرەر ەكەن؟ — دەگەندە، قازانقاپ:
― كەمى مىناۋ عوي، — دەپ، ءتورت ساۋساعىن كورسەتتى دە، قاباعىن تۇيە تاعى ءبىر كۇج ەتتى. — ءالجان امانعا سۇيەنىپ، وسىنىڭ اياعىن كەسكەنى ءۇشىن ءبىر تىزە بۇكپەي-اق كەتكەنى مە؟
― قازەكە، قايتەمىز سونى قۋدالاپ. بۇل اتتىڭ قۇنى اقساعان سوڭ ارتا ءتۇستى.
― ەندى ەكى اتقا دا بەرمەسپىن. تەك سونىڭ ىزاسىن ايتامىن-اۋ!
جىلپوس جاقىپ پەن ءالجان شابىنعا تالاسقاندا اياعى كەسىلگەن قاراكەر ات وسى ەدى. كەدەي ءالجانعا مال يەسى باي كەشىرسە دە، جالشى كەشىرمەپتى. اقىماق، جارامساق جالشىدان كەيدە ايلاكەر بايدىڭ ءوزى جوندەم. شاكەن قازانقاپتى باسا سويلەپ، ونىڭ كوڭىلىن باسقاعا اۋداردى ەندى:
― سوعىمدى سويا بەرسە دەيمىن.
― ارينە.
― سوندا جىلقىدان بيىل قانشا سويامىز، قازەكە؟
― قىرا بەرگەنمەن جۇرت تويمايدى. تورتەۋ-بەسەۋ جەتەدى.
― ونىڭىز تىم از. بيىل سايلاۋ جىلى، قوناق كوپ بولار.
― جەتەۋ بولسىن.
― جوق، ون بولسىن.
― ءجۇز بولسا دا، قازاق جەپ قويادى! — دەپ، قازانقاپ تىجىرىنا تەرىس اينالدى. شاكەن كۇلىمدەي تۇرىپ، كوندىردى، ايتەۋىر.
― قاسىڭىزعا كىسى ەرتىپ، جىلقىعا ءوزىڭىز بارىڭىز. باسقالار سوعىم مالىن بىلمەيدى.
قازانقاپ تالتاڭ-تالتاڭ اياڭداي جونەلدى. ەجەلدەن oنى قۇرتقان وسى «ءوزىڭىز بارىڭىز»، «ءوزىڭىز بىلەسىز» بولاتىن. شاكەن مال ىشىنەن شىعىپ، قورادان اۋلاعىراق، دوڭەس ءۇستى نە جيىستىرىپ قويعان بريچكالارىن، ءشوپ، ەگىن ماشينالارىن كورىپ تۇردى دا، قول بۇلعاپ، توقابايدى شاقىرىپ الدى.
― سەنىڭ كۇنىڭ قاشان بىتەدى؟
― قايدام، مىرزا. مەن ءوز ەركىممەن كەلىپ، كۇن كەسىسىپ، اقىعا كەلىسىپ تۇردىم با؟
― بوساعىڭ كەلىپ، قىڭقىلداي بەرۋشى ەدىڭ، بۇگىننەن باستاپ بوسسىڭ. الاسىمدى الىپ بىتكەم جوق. ءبىراق كەشتىم.
توقاباي راحمەت ايتۋدىڭ، قۋانۋدىڭ ورنىنا سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. مىرزانىڭ جىلقىسىنا جالالى بولىپ، سونى وتەي الماعان سوڭ، ايەلىمەن ەكەۋى جاز بويى وسى ەسىكتە كەلە جاتقان. ەرتەدە ەپتەپ ۇرلىق ىستەگەنى راس. ءبىراق كەيىنگى ون جىلدا جاماناتى ەستىلگەن ەمەس. پودرەت الىپ، كىرپىش قۇيىپ، اركىمگە ءۇي سالىپ بەرىپ جۇرەتىن. مىرزا ونىسىنا قارامادى. جالعىز سيىرىن الدى دا: «جەتپەگەنىن ەڭبەگىڭمەن وتە» دەدى. ءقازىر ويلاماعان جەردەن «راحىمى ءتۇسىپ»، ازات ەتتى. قىس مىناۋ. توقاباي ەندى قايدا بارماق؟ مال، ءۇي، ازىق، اقشا جوق. ايەلىنىڭ كيىمى جىلى بولسا، قول ۇستاسىپ كەتە بەرەر ەدى، وندا سۋىققا شىعار شاما جوق. سوندىقتان توقاباي داعدارىپ تۇر. ارباعا سۇيەنىپ، ءۇنسىز جالعىز تۇر.
شاكەن ايتارىن ايتىپ، ءجۇرىپ كەتكەن: الدىن كەس-كەستەي اق تاياقتى، اق ساقالدى ماقاش كەلەدى ەكەن، توسىپ الدى.سالەمدەستى دە، ۇيىنە ەرتىپ كىردى. ءاستى-ۇستى تاقتايلى ءۇش بولا مەنىڭ ورتالىعى اس ىشەتىن، قوناق قابىلدايتىن بولمە بولاتىن. داستارقان جايۋلى، اق ساماۋىر بىجىلداپ، تاڭەرتەڭگى شاي دايىن تۇر. شولپان، مىرزاسىنىڭ كيىمدەرىن ءىلىپ، جۋىندىرعان سوڭ شاي قۇيا باستادى. ماقاش توڭازىعان سەمىز جاباعىنىڭ ەتىن اۋزىن تۋلاتا شايناي وتىرىپ، اڭگىمە قوزعادى:
― شاكەنجان، ەل گۋ-گۋ ەتەدى. سەندە ءالى ءۇن جوق. تىڭ تىڭداپ جاتا-جاتا، ەشتەمە ەستي الماعان سوڭ، ادەيى ويىڭدى بىلگەلى كەلدىم.
― ماقا-اۋ، سايلاۋعا مەن قاشاننان ارالاسپايمىن عوي. نە دەپ گۋلەيدى ەل سوندا؟
― قايدان بىلەيىن، بولىستى بىرەسە جاقىپ، بىرەسە بaيبول، بىرەسە شوگەل، بىرەسە امان قويادى جۇرت.
― وزىڭىزگە سولاردىڭ قايسىسى ۇنايدى؟
― بولىستى مەنىڭ تاڭداۋىممەن قويا ما! — دەپ، ماقاش مۇرنىنان ءبىر مىرس ەتتى. — ايتەۋىر، امان بولماسا بوپتى
شاي قۇيىپ وتىرعان شولپان بەتىنە قاراۋعا ۇيالاتىن قارتىنا جالت قاراعاندا، كوزى وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتە جازدادى. شاكەن سىلق-سىلق كۇلىپ وتىرىپ، شالدى شاپتان ءتۇرتىپ قويدى:
― تۋىسىڭىز، بالاڭىز ەمەس پە امان؟ ءجاي ايتاسىز دا...
― تۋىستىعىن قايتەيىن ول كاپىردىڭ؟ قۇدايدان قورىقپايدى، ارۋاقتى، مىناۋ اق ساقالدى سىيلامايدى. كەشە مالقاردان حات الدىم. ماعان سالەم بەرە، ساعان امانداسا كەلمەك. و دا: امان بولعانشا، ءشۇرشىت بولسىن، — دەپ جاتىر.
سايلاۋ حابارى جايىلعاننان بەرى اماننىڭ دوس-دۇشپاندارى ات ۇستىندە. دوسىنىڭ ءسوزى اشىق، دۇشپاندىكى جابىق. قايسىسى بولسا دا، وسى ۇيگە ءبىر سوقپاي كەتپەيدى. بۇرىن بۇل ۇيدەن كۇندىز-تۇنى شىقپايتىن جىلپوس جاقىپ، بايبولدار تۇندە عانا كەلىپ-كەتەتىن بولعان. كەلگەن سايىن اماندى داتتەپ كەتەدى. باسى ماقاش، مالقار بولىپ، كىجىنە جامانداعاندا: «ونىڭ قولىنا دەس تيسە، ەشكىمنىڭ ىرقىنا كونبەيدى» دەگەندى كوبىرەك ايتادى. مىرزانىڭ بەتى ءازىر بەلگىسىز. تۇك بىلمەگەنسىپ، ءمۇلايىمسىپ قالعان باي-جۋاندار اتقامىنەرلەرىن جورتقىزىپ قويىپ، وزدەرى وسىلايشا جاسىرىن كەڭەسiپ جاتتى. وسى ۇيگە دابىراسىز جينالىپ، دابىراسىز كەڭەسىپ كەتەتىن تالاي ءسوزدىڭ الۋان سىردىڭ كۋاسى شولپان، كەۋدەسى تولىپ، اۋىر كۇرسىنەدى. امانعا ايتىلعان جامان سوزدەر وعان شانشۋ بوپ قادالادى. جامانداۋشىنى جاراتپايدى.جاقسىلاۋشىنى جاقىن تۇتادى. ماقاشقا جاڭاعى سوزىنەن كەيىن شايدى سۇيىق قۇيا باستادى.
― شايىڭ اعارىپ كەتتى عوي، — دەپ ەدى ەرى.
― شاي ءبىتىپ قاپتى، — دەي سالدى.
سايلاۋ دەسە، جاتىپ كورمەگەن، جەتپىستەن اسقان كارى بي، ەسكى ادەتىمەن، شاكەندى توري كەلسە، شاكەن ونىڭ ءوزىن تورىپ وتىر:
― ال، امان بولماي-اق قويسىن. بولىس كىم سوندا؟ قاي كەدەي لايىق؟ قاراپ وتىرعانشا، سىرتتان تون پىشە وتىرايىق تا.
― تالاي سايلاۋدى كوردىك قوي، بۇنداي ۇلكەن سايلاۋ بولعان ە مەس، — دەدى ماقاش، ۇزىن ساقالىن ادەتىنشە سيپاپ قويىپ. ― جەتى بولىسقا بولىنگەن ءتورت رۋ ەل — سارمانتاي، Mۇرات، قارەكە، بارعانا ءبىر قوسىلسا، ونىڭ بولىسى ءدال ءوزىڭ دەپ ەدىم، قايتەيىن، زامان اۋىزعا قاعىپ تۇر. سوۆەتتىڭ دەگەنى بولسىن. كەدەيدەن، تومەن اتادان سايلايىق. ءبىراق شيىرىپ-شيىرىپ، شىمىرىن، قولعا جاققانىن سايلايىق. وسىنى ارلى-بەرلى ويلاي كەلىپ، جاقىپقا توقتادىم. كەدەي دەسە كەدەي، تومەن اتا دەسە تومەن اتا. حات تانيدى. ءسوز، ءجون ءبىلۋى، پىسىقتىعى جەتەدى. قاي جەرىنەن ءمىن تابادى ۇكىمەت؟
― ءيا، جاقىپتى ەل قوستاسا، ۇكىمەت قوستار.
― ەل ىشىندەگى كيكىلجىڭ، بەگاتاڭ ءارۋاعىن شاقىرساق باسىلادى عوي. بەگاتاڭ تۇتاس تۇرعاندا، مالقار دا ءحاۋىپتى ەمەس. شوگەلىن تىقپالاپ، بولماسا: «جۋان بولىستىڭ نيكولاي زامانىنان بەرگى پوشتابايى، ەلدى زارلاتقان ادام» دەپ، استىرتىن قارالاپ تاستاۋ كەرەك. سونسوڭ مالقار تاسىن جاقىپقا سالادى. جاقىپ وعان دا جاقىن كىسى.
― سونداعى كۇندە ءسىز بۇرىنعى جەتى بولىس، ءتورت رۋ ەلدىڭ، كوپ بولسا، ۇشتەن ءبىرىن عانا الاسىز. قالعانىن قايتەسىز؟
― بارىنەن مۇراتتى تۇتاس ۇستاۋ قيىن. مۇراتتى تۇتاستىرىپ، مالقار ەكەۋىڭ دىزە قوسساڭ، التاي بالاسى شاشاۋ شىقپايدى. قارەكە مەن سارمانتاي ءوزى كەلىپ قوسىلادى. التاي بولىپ بىرىككەن سوڭ، جالعىز بارعانا نەمدى بىتىرەدى؟ كەلسە، مالقار دا وسى ەسەپپەن كەلەر. ءبىزدى ساعىنىپ كەلمەس.
«ءشاي ءتاتتى-اق!» — دەپ، تاناگوز كىرىپ كەلدى. سىرت كيىمىن شەشىنگەن، جەڭىل، ايەلشە كيىنگەن. تازا، ۇلكەن كوزدەرى كۇلىم قاعادى.
― ەركەك كيىمدەرىڭ قايدا، سىپىلداق؟ — دەدى شاكەن سالعان جەردەن. — بىرەسە ايەل، بىرەسە ەركەك بولىپ قۇبىلاسىڭ-اۋ انتۇرعان.
― امالسىزدان قۇبىلام. ەركەك كيىمدەرىم اس ۇيدە. ايەلدىڭ ەركەكشە كيىنگەنىن قىزىق كورسەڭ، شولپاندى كيىندىرىپ، كور دە وتىر. مەن بۇل جولى ايەل بولىپ كەلسەم دە، سەنىمەن ەركەكشە سويلەسەم.
― قالاي سويلەسسەڭ دە مەيلىڭ. تەك ناۋباسقا ەركەكتىك ىستەي كورمە.
ماقاش اڭگىمەسى ءۇزىلىپ قالدى. ەكى قۇرداس سايىسىپ كەتتى. شولپاننىڭ قاباعى جاڭا اشىلىپ، شايدى جاڭادان دەمدەدى. تاناگوزدىڭ ءسوزىن قىزىق كورىپ، ەزۋ جيماي، تەلمىرە قاراپ وتىر ەدى شولپان.
― قالجىڭدى قويىپ، شىن سوزگە كوشەيىك، — دەدى تاناگوز. — جىلپوس، قانقۇيلى اتانعان جاقىپ «بولىس بولادى» دەگەن نە سۇمدىق؟! باسقاسىن بىلاي قويايىن، اناۋ كۇنى عانا جۇدىرىقتاي اماندى مالقار ەكەۋى جابىلىپ جاپتىرىپ قويعاندا، ءوزىڭ ەدىڭ عوي بوساتتىرعان. سونداي ادامنىڭ قولىنا ۇكىمەت تىزگىنى تيسە، ەل نە وڭادى؟! امان پەرىشتەدەي تازا، سابيدەي سۇيكىمدى جاس ەلگە. سۇرقيا جاقىپ: «اكەسى مولدا، ءپىرادار، جۋان اتا...» — دەپ، ونىڭ ۇستىنەن تاعى دا ارىز جاۋدىرىپ جاتقان كورىنەدى. وسى جاقىپ كىمدى ارقالانادى؟ اتا، جاقسى كەزدەستىڭىز، بۇل ەلدە ءسىز بىلمەيتىن پالە جوق، ايتىڭدارشى!
ماقاش تومەن قاراپ كەتتى. شاكەن قىسىلعانىن سەزدىرمەي، قاسقيتا قويعان سۇراقتان قالجىڭعا سۇيەپ قۇتىلماق:
― انتۇرعان سىپىلداق، ايىپتاعىڭ كەلە مە ءبىزدى. جاقىپتىڭ ءىسىن بىزدەن نەگە سۇرايسىڭ؟ وزىنەن سۇرا. ەگەر سايلاۋ مەنىڭ قولىمدا بولسا، ونى بولىس قويعانشا، سەنى اۋىلناي قويار ەدىم. بولامىسىڭ؟
― نەسى بار، بولسام؟ بايبول قۇرلى بولماس دەپ پە ەدىڭ؟
― تاۋەكەل وندا، سايلاۋدان قانشا قاشسام دا، وسى جولى سەنى سۇيرەپ ءبىر كورەيىن. ءبىراق سەن اۋىلناي بولعان كۇنى باسىڭداعى جاۋلىقتى ناۋباسقا كيگىزەم.
― جاۋلىقتا، تىماقتا تۇرعان ەشتەمە جوق. سەن سۇيرە، سۇيرەمە، ايتەۋىر، ايەل سايلاۋعا بارسا، مەن بارام. بارامىن دا، جىلپوس جاقىپتىڭ بەتىنە قارا كۇيە جاعام. قاشان ايتتىڭ دەمەڭدەر، كەدەيلەر، ايەلدەر اماندى سايلايدى. سەن-اق ايتشى، شولپان، جىگىتىم-اق ەمەس پە امان؟
― قاينىڭىز بولعان سوڭ، جامان بولا ما؟ — دەپ، شولپان قالجىڭداي قايىردى جاۋاپتى. — دۇرىس جىگىت. ەلگە سۇيكىمدى ەكەنى راس. ءبىراق «قارالاپ تاستادى» دەيسىز عوي.
― اقتالۋعا شاماسى بار ونىڭ. ءبىر ۇرتى ماي، ءبىر ۇرتى قان سۇمداردى ايىرا دا بىلەر امان.
تاناگوز باسقاعا ءسوز بەرمەدى. وتكىر ءتىلىن جاقىپقا سالىپ-سالىپ العاندا، ماقاش پەن شاكەننىڭ ءىشى ءاۋ دەسىپ، بۇراپ-بۇراپ كەتەدى. «قوي!» دەۋگە، قورعاۋعا ءبىرى باتقان جوق. بوي كورسەتكىسى كەلمەيدى. ءازىر وزدەرىن تۋرالاپ اتپاعانىمەن، تاناگوزدىڭ تالاي ءسوزى قاق قاستارىنان كەلىپ، بومبىشا جارىلىپ جاتتى. ماقاش، شىداي الماعان سوڭ، بەلىن ۇستاپ، ورنىنان مىقشيا تۇردى دا:
― كەلىندەر ەركىن اڭگىمەلەسسىن. ءبىز دالاعا شىعايىق، — دەدى.
قۇپيا سوزدەرىن اياقتاۋ ءۇشىن شاكەن ەكەۋى دالاعا، وڭاشا كەتتى.
III
ۇيدە قالعان ەكى ايەل دە وڭاشا. جاس جاعىنان شالعاي جاتسا دا، كوڭىلدەس، كۇيەۋ جاعىنان قۇربىلاس ايەلدەر ءسۇت قۇيعان كۇرەڭ شايدى سىلتەي وتىرىپ، ۇزاق اڭگىمەلەستى. قىز، كەلىنشەك شاقتارىن ەسكە ءتۇسىردى. ەرلى-زايىپتى ادامدار اراسىن ءسوز ەتتى. شولپان ءبىرسىپىرا قيسسا وقىپ تاستاعان ەكەن، قيسساداعى ماحاببات وقيعالارىن ايتىپ، اياقتاپ كەلگەندە، تاناگوز تۇتقيىلدان سۇراق قويدى:
― ءبىر سىر سۇرايىن، ايتاسىڭ با؟
— ايتار ەدىم، تەك اۋزىڭىز بەرىك بولسا.
― سەنىڭ بەتىڭە شىركەۋ كەلەتىن سىردى اشسام، ءوز بەتىم قاپ-قارا بولسىن!
― سۇراي بەرىڭىز، سەندىم.
― امان ەكەۋىڭ وڭاشا بۇلدىرگەن تەرە كەتكەندە قۇرداستىڭ قىزعانعانى راس پا؟
― ويپىرماي، كىم ايتتى بۇنى؟ كىم ەستىپ تۇرىپتى؟!
― ەشكىم دە ەستىمەگەن. قاستارىڭداعىلار وزدەرىڭنەن بايقاعان، قۇرداس اشۋلانعاندا جاۋار كۇندەي تۇنەرىپ، ءتىل قاتپايتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟ سەن ۇيگە كەلگەن سوڭ، ءۇش كۇندەي جاتىپ، كوزىڭ ءىسىپ تۇرىپتى.
― بۇل جۇرتتىڭ بىلمەيتىنى، باقىلامايتىنى بار ما ەكەن؟ — دەپ، شولپان ءۇنسىز ءبىراز وتىردى دا، سىرىن بىرتىندەپ اشا بەردى. — جورامالدارىڭىز راس. مىرزا اشۋلانسا دا، «كىمنىڭ ايەلى ەكەنىڭدى ۇمىتپا!» دەگەننەن باسقا ەشتەمە ايتقان جوق-تى. سول ءسوزدىڭ ءوزى اۋىر ءتيدى. ءۇش كۇن ەڭسەمدى كوتەرە الماي، جاتىپ قالدىم. وسىندا كەلگەلى مۇلدە وزگەرىپ بارام. ەكى قولىم الدىما سىيماي، ءىشىم پىسادى. بىردەمە جەتپەيدى، نە ەكەنىن بىلمەيمىن. كوڭىل سونى دالباسالاپ ىزدەيدى، تاپپايدى. مىناۋ باق-داۋلەتكە، ەل اعاسى ەرگە يە بولعان دەنى ساۋ جاس ايەلدە نە ارمان بار؟ — دەيسىزدەر عوي. ارماننىڭ جوعىنان بارى، ازىنان كوبى جاقسى سياقتى، ايتپەسە ادام ازىپ كەتە مە دەيمىن. مەن ۇيدە جۇرگەندە ىستىق باۋىرساققا ءبىر تويسام، جەلكەمە سەرە جال بىتكەندەي بولۋشى ەدى. مۇندا قازى-قارتاعا قانشا تويسام، شىر بىتپەگەندەي. ۇيدە جۇرگەندە كيگەن جاڭا شىت كويلەكتىڭ قۋانىشى مۇندا كيگەن تورعىن كويلەكتىڭ قۋانىشىنان، ۇيدە جۇرگەندە كەلى ءتۇيىپ تۇرىپ شىققان تەردىڭ راحاتى مۇندا قويۋ شاي ۇستىندە شىققان تەردىڭ راحاتىنان الدەقايدا ارتىق ەكەن. بۇل نە عاجاپ، اپا؟ ءسىزدى بۇدان بىلاي «قۇرداس» دەگەنشە، «اپا» دەيىنشى، تەگىمىز سۇيىندىك قوي. ۇلكەن تۇتىپ، اقىل سۇرايىن، ايتىڭىزشى، مەن نەگە دەلسال؟ نە جەتپەيدى. ماعان؟
― تالعاق ەمەسسىڭ بە؟ — دەدى تاناگوز، جۇلىپ العانداي.
― ول قالاي بولۋشى ەدى؟
― قۇسادى. اسقا كوڭىل شاپپايدى...
― جو-جوق، جۋىسپايدى.
— وندا سادىققا تامىرىڭدى ۇستاتىپ بايقاساڭ قايتەدى؟
شولپان كۇلىپ جىبەردى. ىشىنەن: جۇمباق شەشكەن بالاشا، اۋىزعا كەلگەن ءسوزدى ايتا سالاسىز ەكەن، — دەي تۇرىپ، جاۋاپتى باسقاشا قايىردى:
― اپا-اۋ، اۋىرماي-سىرقاماي، مولداعا نە دەپ بارام؟ ۇيات-تاعى.
― جانىڭا باتپاسا، شىداي تۇر. كەيدە ادامنىڭ بەيجاي بولىپ جۇرەتىن كەزدەرى بولاتىن، وزىنەن-وزى تۇزەلىپ كەتەتىن، — دەدى تاناگوز. بىلسەم دەگەن سىرىن بىلسە دە، ايتام دەگەن ءسوزىن ايتا الماي، ايتپاسقا بەكىنگەن كەزدە:
― سىزدەن سىر سۇراۋعا بولا ما؟ ― دەپ ەدى شولپان، تاناگوز جايراڭ قاعىپ، ۇلكەن ىقلاس ءبىلدىردى:
― نەگە بولماسىن، سۇراي بەر. ۇيالماي سۇرا، بىلگەنىمنىڭ ءبىرىن بۇكپەيىن.
― بiءزدىڭ ارامىزداعى بۇل سىردىڭ سىزگە قانشا كەرەگى بار؟
― كەرەك بولماسا، وندا مەنىڭ نەم بار؟ بەكەر بولعان-اق،― دەپ كەلىپ ەدىم، راس بولىپ شىقتى. ايتپەسە سەنى سالىپ، قۇرداستىڭ بەتىن امانعا بۇرماق ەدىم. ول ايەلجاندى كىسى عوي، بۇرىلاتىن دا ەدى. ماعان ەندى ءبارى تۇسىنىكتى. امانعا مىرزا نيەتىن ەمەس، بەتىن عانا كورسەتىپ ءجۇر ەكەن.
― اپا-اۋ، سوندا امانعا op قازۋشىلارمەن دە اقىلداس بولعانى ما مىرزا؟ _
― قوينىڭداعى كۇيەۋىڭدى مەنەن گورى ءوزىڭ جاقسى بىلەرسىڭ. ەسەبىن تاۋىپ ءبىل-داعى، وسىنىڭ شىندىعىن ءوزىڭ ايت ماعان.
شولپان مۇڭايىپ تومەن قاراپ كەتتى. جۇقالاڭ، تازا جۇزىنەن كوڭىلىن باسقان كولەڭكە كورىنىپ تۇردى، ءبىراق نەنىڭ كولەڭكەسى ەكەنىن تاناگوز ايىرا العان جوق. شولپان امانعا جاماندىق ويلاۋشىلاردىڭ بىردە-بىرىنە ءازىر كەشىرگەن ەمەس. مالقار، شوگەلدەر تۇگىل، «اعاجان!» دەپ، بايەك بولىپ تۇراتىن جاقىپقا سالقىن تارتا باستاعان. بايبولمەن ءجوندى امانداسۋدان قالدى. ەگەر شاكەن شىن سولارمەن سىرلاس بولسا قايتپەك؟ شولپاننىڭ كوڭىلىن باسقان كولەڭكە وسى ەدى.
― ءسىز اماندى جاقسى كورەسىز. سول ءۇشىن مەن ءسىزدى جاقسى كورەم، — دەدى تومەن قاراپ وتىرىپ. — ال اماندى نە ءۇشىن جاقسى كورەتىنىمدى، جاسىرسام دا ىشىمە سىيمايدى، ايتايىن با؟ — دەگەندە، بۇرىنعىسىنداي كۇلىمدەپ تۋرا قارادى تاناگوزگە.
― ايتشى، كانە؟
― ول ەشكىمنەن قورىقپايتىن، ەشكىمگە تابىنبايتىن جىگىت سياقتى. قۋانسا دا، قايعىرسا دا، ارناسىنان ءبىر اسپايتىن سياقتى. جاداعاي جاتىپ-اق ماحابباتقا، سىرعا مەيلىنشە تەرەڭ، بىردە مۇز، بىردە شوق، بىردە دوعال، بىردە وتكىر. سونىڭ ءبارى جاساندى ەمەس، وزىمەن بىرگە جارالعان قاسيەتتەر بوپ كورىنەدى ماعان. جاسىنان بۇنشا اقىلدى، مىنەزدى، سەگىز قىرلى جىگىتتى مەن ءالى كورگەم جوق. ايەل كوبىنەسە ەركەكتىڭ اتاعىنا قارايدى. اتاق الىستان عانا قىزىقتى ەكەن. ال مىنانداي جىگىت الىستان دا، جاقىننان دا قىزىقتى ەمەس پە، اپا؟
― ارينە. جاقىننان ءتىپتى قىزىقتى.
― ەندەشە وعان ور قازۋشىلارمەن مەنىڭ كۇيەۋىم بىرىگە قويماس، زاۋەدە بىرىگە قالسا، مەن وعان قوسىلماي سىزگە قوسىلام. اۋەلى ەكى جاقتاپ انىعىنا جەتەيىك. مىرزادان بۇل تۋرالى سۇراۋعا باتپاسام دا، بۇدان بىلاي بۇل ۇيدەگى سىبىرلارعا قۇلاق ءتۇرىپ باعايىن.
― ءوزىڭ ءتىپتى وجەت ەكەنسىڭ عوي! — دەدى دە، تاناگوز شولپاندى موينىنان قۇشاقتاي الىپ، بەتىنەن ءسۇيدى.
ءسوزدى وسىعان بايلاپ، جۇرۋگە قامدانعاندا، شولپان تاناگوزدىڭ قوينىنا ءبىر شارشى اققا وراپ اكەلىپ قانت پەن شاي تىقتى. ەكەۋى ەندى بىر-بىرىنە كۇلىمسىرەي قاراپ تۇر. تاناگوزدىڭ باسىندا جاۋلىق سىرتىنان تىماق، اياعىندا ساپتاما ەتىك، كويلەگىن شالبارلانىپ العان. اينىماعان ەركەك.
― اتتەڭ، ەركەك بولسام، قولتىعىما قىسىپ الا جونەلەر ەدىم سەنى.
― مەن ەرە جونەلەر ەدىم.
قالجىڭداسا دالاعا شىقتى. شولپان تاناگوزدى اتتاندىرىپ، قوراعا قايتا ەنە بەرگەندە، تايماس جەتتى ارتىنان. قولىنان ايىر ءالى تۇسپەگەن، ەنتىگە سويلەيدى:
― توقاباي كەتىپ بارادى!
― قايدا؟
— قايدا ەكەنىن ايتقان جوق. «قايتا ورالعانشا، ايەلىم پانالاي تۇرسىن، شولپانعا ايتا كور!» — دەدى ماعان.
― نە دەيدى؟! بىرەۋمەن جانجالداسىپ پا ەدى؟
― ويباي-اۋ، مىرزا شىعارىپ جىبەرگەن جوق پا؟
تايماس سونى ايتىپ، جونىنە كەتە بەردى. شولپان ۇيگە كىرمەستەن، مايانىڭ سىرتىنا كەلىپ تۇردى. جازىقتا، قاردان دەنەسى كورىنبەي، ءتۇتىنى عانا كورىنگەن كوپ اۋىلعا قاراي جالعىز جاياۋ جەبەلەي باسىپ بارادى. كوبىك قاردى تولارساعىنان كەشىپ بارا جاتقان شاڭقان دالاداعى بۇل جالعىز قاراعا قادالىپ تۇرعان شولپاننىڭ ءىشى ەلجىرەپ كەتتى. «شىراعىم، قۇتقارار دەپ ايتپايمىن، ەسىڭدە بولسىن دەپ ايتامىن، — ناحاقپىن! مىرزانىڭ مالى تۇگىلى، بار ومىرىمدە ءبىر رەت الا ءجىبىن اتتاسام، بۇل كۇنىم كوپ بولسىن!» — دەگەن ەدى توقاباي. شولپاننىڭ سول ەسىندە قالىپتى، ايايدى، ءتىپتى قورقادى كوز جاسىنان. توقاباي بەتتەگەن كوپ اۋىل دا كوڭىلىنەن شىقپايدى. ءبىراق بۇرىنعىداي قىزىقتى ەمەس، قىز ۇزاتقان ۇيدەي ومسىرايىپ، كوڭىلسىز ەلەستەيدى. ويتكەنى ول كەدەي اۋىلدىڭ كوركى امان دا جوق ءقازىر. توقابايدى اياپ، ءىشى ەلجىرەگەن، اماندى ويلاپ، كوڭىلى قۇلازىعان شولپاننىڭ قاسىنا باعانا شىققان ماقاشتى جاققا جونەلتىپ، شاكەن كەلدى.
― نە قارايسىڭ، شولپان؟
― اناۋ بيشارا توقابايعا قاراپ تۇرمىن. وسى قاقاعان قىستا نەگە قۋدىڭىز؟ وبال عوي، قورقامىن كوز جاسىنان.
― ول بيشارا ەمەس، كەۋدەسى تولى سايتان! قيراتىپ جىبەرەتىن نەمەشە، قىرجىڭداپ، الا جازداي قاباعىن اشتى ما؟ وسى كەتكەندە بيتتەي سىنباستان، ءلام دەمەستەن، قىر كورسەتىپ كەتتى. ايەلىن دە قۋىپ جىبەر. قالسا، بايىنان ءبىرجولا ايرىلىپ قالسىن.
― ەكىقابات قوي، قالاي ايرىلادى؟
― مەيلى، ءۇش قابات بولسا دا!..
باسا سوزگە كەلمەستەن، شاكەن مال قورالارىنا بەتتەدى. ەرىنىڭ قاتالدىعىنان ءبىر تۇرشىگىپ، شولپان ۇيگە ەندى. Toقابايدىڭ، ايەلى اڭدىپ تۇر ەكەن، ەرە كىردى سوڭىنان.
― مەن قايتەم، شولپانجان؟ — دەپ كەمسەڭدەيدى. ءىشى كوتەرىلىپ قالىپتى. شوقپىت شالبارىنىڭ جىرتىعىنان تىزەسى جىلت-جىلت ەتەدى. اجەپتاۋىر بادەندى، جاسى وتىز شاماسىندا، پىسىقشا كەلگەن جالشى ايەل، باسىنا ءىس تۇسكەن سوڭ، لەزدە ءجۇنجي باستاعان. بىلتىر ءدال وسى ۋاقىتتا ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتىپ، كۇيەۋىمەن ەكەۋى: «قۇداي قالاسا، ەندىگى جىلى قارا سيىردىڭ قارا تورپاعى تۇمسا بۇزاۋلايدى» — دەپ وتىرعان ەدى. ول ءۇمىتىن مىرزا كەستى. ءقازىر قارا قايعىنىڭ استىندا وتىر.
― جىلاما، جىلاما! — دەدى شولپان، ءوزى كوز جاسىن تىيا الماي تۇرىپ. — سوندا دا مەنەن سەن باقىتتىسىڭ.
― مەن بە، قاراعىم؟ شىنىڭ با؟
― ءدال سەن. ءدال شىنىم، — دەدى دە، شولپان تورگى بولمەگە ەنىپ كەتتى. ءوزىنىڭ جاپ-جاڭا شىت كويلەگىن، ءبىر ىشكيىمىن، كونەتوز شاپانىن اكەلىپ بەرىپ، — ەشقايدا قاڭعىما، وسى ءۇيدىڭ سورپا-سۋىن ءىشىپ جۇرە تۇر، — دەگەندە جالشى ايەل كۇلىپ جىبەردى. ءجۇزى جايناپ سالا بەردى.
― وركەنىڭ ءوسسىن، قاراعىم! قوساعىڭمەن قوسا اعار! — دەپ، العىس جاۋدىرىپ جاتىر.
― مىنە سەنىڭ مەنەن باقىتتى ەكەنىڭ! — دەدى شولپان. — بip كەزدە مەن دە وسىلاي قاتتى قۋانا بىلگەم. ءقازىر سونداعىداي قۋانا المايمىن. باقىت دەگەن قۋانىش-تاعى. قۋانىشسىز باقىتتىڭ كەرەگى نە؟
شاكەن كىرىپ كەلدى. شولپان، ادەتىنشە، كۇيەۋىنىڭ كيىمدەرىن شەشىندىرىپ، ىلە باستادى. جالشى ايەل شولپاننىڭ بەرگەندەرىن قاپىل-عۇپىل وراپ الىپ، شىعىپ كەتتى.
― قالاي، ايرىلاتىن با كۇيەۋىنەن؟
― ايرىلۋ سونشا وڭاي دەيسىز بە؟
― ەندەشە جولى بولسىن!
― جوق، جۇرە تۇرسىن، مىرزا. جىلاپ كەلگەن سوڭ، مەن قيا المادىم.
― نەسىن قيمايسىڭ؟
― ۇيرەنىسكەن ءيتتى دە كىسى قيمايدى عوي، يت قۇرلى جوق پا؟
شاكەن جاۋاپ قايىرمادى. دوڭگەلەك ستولعا بارىپ، قويىن كنيجكەسىن سۋىردى. ەسەپشوتىن الدىنا قويدى. شوتتى تىقىلداتا باستاعاندا، شولپان تورگى بولمەگە كەتىپ، دەلسال كۇيدە ءبىراز تۇرعان سوڭ، دومبىراسىنا قول سوزدى. الدىڭعى بولمەدەن تىقىلداعان شوت دىبىسى ەستىلگەندە، تورگى بولمەدەن تىڭقىلداعان دومبىرا دىبىسى ەستىلىپ تۇردى...
IV
توقابايدىڭ بەتىنىڭ ۇشى قىپ-قىزىل، قولىندا تاياق، قاتتى اياڭداعان قالپىندا كوپ اۋىلدى قاق جارىپ كەلىپ، ساپاردىكىنە ەندى. ورتاسىنان جال پەشپەن بولگەن ەكى بولمەلى ءۇيدىڭ تورگى كەڭ بولمەسىندە، پەشتىڭ تۇبىندە بۇك ءتۇسىپ جاتقان ساپار باسىن كوتەردى. توقاباي سالەم بەرە ەنىپ، تىزەسىن بۇگە، قولىن ۇستادى قارتتىڭ. بەت-اۋزىن تۇك باسقان، ءتۇسى سۋىق بۋرىل ساقال قارت بۇرىنعىسىنان دا، ىزبارلى ەكەن، سولعىن قىسقا امانداستى دا، قايتا جانتايدى. ءۇي ءىشى دە ونشا كوڭىلدى ەمەس. كىشىرەك، جالعىز تەرەزەنىڭ جارىعى بۇرىشتاعى كولەڭكەنى جويا الماعان، كۇن ساۋلەسى تەرەزە الدىنان اسا الماعان. بالالاردىڭ ويىنداعىسى ويىندا، وقۋداعىسى وقۋدا، بۇرىن ءۇيدى بوساتپايتىن جاستار، كەلىم-كەتىمدەر امان كەتكەلى سيرەگەن. سوندىقتان كوپكە ۇيرەنگەن بايبىشە ەلەگىزىپ، ءۇيسىز ءالجاننىڭ ايەلىن جالعىز بالاسىمەن اۋىز بولمەگە ەنگىزىپ الىپتى. بايبىشە، ادەتىنشە، توقابايمەن قازبالاي امانداسا، وسى جايلاردى ايتا كەلىپ:
― شال بۇگىن سىرقاتتاۋ، — دەدى.
― سولاي ما، قاي جەرىڭىز؟ — دەگەن توقابايعا:
― بىلمەيىم، دەنەمدە تەك قىزۋ بار، — دەي سالدى ساپار.
― ادەيى ءىشىمدى ءبىر بوساتقالى كەلىپ ەدىم. قاپ، اۋىرىپ قالعانىڭىز-اي!
― ايتا بەر، شىراعىم، تىڭداۋعا شامام بار.
― مىرزا اقىرى بوساتتى! — دەپ، كۇرسىنىپ قويدى توقاباي. سودان ءارى سويلەگەن سايىن قىزا ءتۇستى، جىلان كوزىنەن وقتا-تەكتە ۇشقىن شاشىرايدى. — ءدال ءقازىر بوساتقانىنان بوساتپاعانى جاقسى ەدى. ول كىسىنىڭ جاماندىعى بولماسا، جاقسىلىعى ماعان بۇيىرا ما؟ قارا سيىردى تورپاعىمەن الدى. ەرلى-زايىپتى ەكەۋمىزدى جاز بويى پارلاپ جۇمىسىنا جەكتى. ايەلىمنىڭ اياعى اۋىر، كيىمى جوق بولعان سوڭ، سوندا قالدى. ءۇش قانات قارا لاشىق تا قالدى. كەلىپ وتىرعان سوقا باسىم. وسى قۇداي بار ما؟! بار بولسا، ناحاقتان كۇيگەن جاندى نەگە كورمەيدى؟ باي، مىرزا، ەل اعاسى اتانعان شاكەن تەنتىرەتىپ جىبەردى. قايدا بارام مىنا قىستا، قالاي كۇن كورەم؟ ۇرلىق ىستەسەم، ولەم، ءشوپ جەسەم، قاقالام. باسقا كاسىپ قايسى؟ ەڭ اقىرى بايدىڭ ەسىگى دە بۇيىرمادى، ساپەكە! بۇل ورتاداعى «قۇداي!» دەگەن، «كەدەي!» دەگەن ءبىر ادام ەدىڭىز، سىزدەن جاسىرمايىن، قانىما قارايىپ كەلدىم. اگار بۇل ىزادان ەرىپ كەتسەم، قيامەتتە ءوزىڭدى، ءتىرى كەتسەم، اماندى كۋاعا تارتىپ كەتەم.
كيىمشەڭ قيسايعان ساپار باسىن قايتا كوتەردى. ءسوزدى تىڭداپ بولعان سوڭ، ءبىرسىپىرا ۋاقىت ويلانىپ، ءۇنسىز وتىردى. سودان كەيىن باياۋلاتا سويلەپ كەتتى:
― تارىعىپ كەلگەن ەكەنسىڭ، شىراعىم. سابىر ەت. سابىر ءتۇبى ― سارى التىن، سارعايا جەتەرسىڭ مۇراتقا. راس، شىدامنىڭ دا شەگى بار. شەكتەن دە اسقان شىعار، سوندا وت الىپ، قامىسقا كىرگەنمەن، نە تاباسىڭ؟ شاكەن ەل اعاسى. ەلدىڭ وبال-ساۋابىنا قۇداي الدىندا، ۇكىمەت الدىندا ءوزى جاۋاپتى. ماعان باعىنبايدى. اگار سەنى ناحاقتان زارلاتسا، نە ول، نە بۇل دۇنيەدە جازاسىن ءبىر تارتار. و دا قۇداي پەندەسى، باسى جۇمىر پەندەنىڭ ءبىرى زور، ءبىرى قور كورىنگەنمەن، ءبارى باعىنىشتى. تاعدىر الدىندا تىزە بۇكپەيتىن ءبىرى جوق. كەدەيلىككە ۇيرەنگەن جانسىڭ عوي، اماننىڭ كەلۋىن كۇت. ول سوزدەن قانشا قاشسا دا، ەندى قاشا المايتىن بولدى. ۇكىمەت ىسىنە ارالاستى. مىرزا ءسوز تىڭداسا، بۇل ورتادا سونىڭ ءسوزىن تىڭداۋى كادىك. امانجان وعان ءسوز ايتۋعا جارار.
توقاباي توقتالىڭقىراپ قالدى. جول بويى كوڭىلى تالاي جاماندىققا اۋىتقىعان. شاكەنگە قازاق جولىمەن، ۇكىمەت جولىمەن ەشتەمە ىستەپ، مۇقاتا المايتىنىن بىلگەن سوڭ، تۇندە كەلىپ ۇيىنە، ماياسىنا ءورت قويسام نەمەسە تورت-بەس سايگۇلىگىن ماتاپ الىپ، باسقا ءبىر دۋاننىڭ قول استىنا ەنىپ كەتسەم، ءتىپتى ءويتىپ قاشقىن بولعانشا، ءوزىن جايراتىپ سالىپ، اباقتىعا وتىرسام قايتەدى دەگەن نيەتتەرىنىڭ قايسىسىنان دا بولسا تايىنباۋعا بەل بايلاپ، ءبىراق ءبىرىن ءالى تاڭداعان جوق ەدى. ساپاردىڭ «اماندى كۇت» دەگەنى قۇلاعىنا جاعىپ كەتتى. بۇرىن جاسىق، ونەرسىز دەپ جۇرەتىن جىگىتى مالقاردىڭ شوگەلىن ساباعاننان بەرى وتە ونەرلى، وجەت كورىندى. ونىمەن ەندى شاكەن دە ساناساتىن سياقتى. سوندىقتان توقابايدىڭ سەنگەن ءۇمىتى قايتا تۇتانىپ:
― ال اماندى توسايىن. ودان دا ءبىر وتىنەيىن، — دەدى جۋاسىڭقىراپ. — ءبىراق سوعان دەيىن قالاي كۇنەلتەم؟ كەسىپ جوق، ءبىر كۇندىك ازىق جوق. ايەلىم ءبىر جاقتا، ءوزىم ءبىر جاقتا قاڭعىپ ءجۇرمىن.
― ءتاڭىرىم ىرزىقسىز جان جاراتپاعان، ىزدەنسەڭ، تابىلار، — دەپ، ساپار بايبىشەسىنە قارادى. — كەسپەلەرىڭ پىسسە، اكەل، توقاباي ءىشىپ كەتسىن، — دەدى دە، توقابايمەن اڭگىمەلەسە بەردى. — جىلقىباي جاڭادان ءۇي، قورا سالدىرعالى ءجۇر، بايىپ بارادى عوي. بىرەۋگە بەرىپ قويماسا، سونىڭ پودرەتىن ال. اگار ساعان نەسيەگە سەنبەسە، مەن كەپىل بولىپ، بىردەمە الىپ بەرەيىن.
«كەسپەگە قاراماي-اق، ءجۇرىپ كەتسەم بە ەكەن!» — دەپ، قۋانعانىنان قوپاڭداعان توقابايدى ساپار جىبەرمەدى:
― اسىقپا. بۇيىرعان كەتپەس، كەسپە ءىشىپ كەت. ول ۇيدە جوق دەگەن، كەلگەنىن ءبىلىپ بار. الدا-جالدا ايەلىڭمەن تۇرۋعا ءۇي تابىلماسا، ءبىزدىڭ اۋىز ۇيدە الجاندىكى وتىر. ءبىر قىس ەكەۋىڭ سىيىسارسىڭ. بىرەۋمەن بىرەۋ سەلبەسىپ جاتقان دۇنيە عوي. ءسۇيتىپ ءبىز دە سەلبەسەيىك.
توقاباي بۇل ۇيدەن ىستىق كەسپە كوجەگە تويىپ، جاقسى ءسوز ەستىپ، ويى دا، بويى دا جادىراپ شىقتى. كىرمەسى ارالاس كوپ اۋىلدىڭ، ءبارى تانىس وعان. ەندى قايسىسىنا بارسام ەكەن؟ جىلقىباي اۋلىنا كىم قاتىناستى ەكەن؟ — دەپ تۇرعاندا ءىزباساردىڭ ەسىگى الدىندا ادامدار كورىندى. سولاي اياڭدادى.
ءىزباسار جاس ءمۇعالىم، ۇيدە ساباق بەرىپ تۇر. وقۋشىلارى ءارقيلى: ايەل، ەركەك، ۇلكەن، كىشى، بالا — ءبارى ارالاس. جالپاق ۇزىن تاقتايدان ءۇش-تورت سكامەيكا جاساپ، سولاردى ستول ورنىنا پايدالانعان. وقۋشىلارى جەردە وتىر. ءارقايسىسى توسەنىش الا كەلىپتى. ءىزباسار بىرەۋلەرىنە «ا»، «ب» ارىپتەرىن جازىپ كورسەتسە، ەندى بىرەۋلەرىنە «ەكى جەردە ەكى — ءتورت» دەپ ۇيرەتەدى. ءتورت امالدان ءارى بارا المايدى. ونىڭ ءوزىن اماننان ۇيرەنگەن. ءبىراق تالاپتى جىگىت. ءوز تۇسىنان تىربانىپ، قىسقا مەرزىمدى كۋرستان ءوتىپ، از ۋاقىتتا مۇعالىمدىك جولعا ءتۇسىپ الدى. قويىن كنيجكەسىندە «مەنەن ساۋاتىن اشقاندار» دەيتىن ءتىزىم بار. سول تىزىمدە ءجۇز ون ءبىر ادامنىڭ اتى ءجۇر. ادام اتى قوسىلعان سايىن قۋانادى، بەس جۇزگە جەتكىزۋدى ارمان ەتەدى.
ءىزباسار تەك وقىتۋشى عانا ەمەس، ناسيحاتشى دا. «بوستاندىق تۋى»، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتتەرىن الىپ تۇرادى. بىرەۋدىڭ قولىنان قازاقشا كوركەم ادەبيەت كىتاپتارىن، جۋرنالدارىن كورە قالسا، قۋىپ ءجۇرىپ وقيدى. كەيدە بۇكىل كىتاپتى قولدان كوشىرىپ الۋعا ەرىنبەيدى. وقىپ، ەستىپ بىلگەن جاڭالىعىن اسىعا جايادى جۇرتقا. تەك كەمپىر-شالدىڭ قاراپ وتىرعان جالعىز بالاسى بولىپ، اۋىلدان ۇزاپ شىعا الماي قالدى.
قىسقا كۇن كەشكىرگەنىن بايقاتپاي، جالتىر اسپاندى شەتتەي جىلجىپ، بايداۋلەت تاۋىنىڭ باسىنان اسقالى بارادى. جالعىز تەرەزەلى مەكتەپ، مەكتەپ ەمەس-اۋ، ءىزباساردىڭ ءوز ءۇيىنىڭ تورگى بولمەسى قاراڭعى تارتا باستاعان سوڭ، وقۋ توقتالدى. وقۋ سوڭىنان وقۋشىلاردىڭ قوسىلىپ ولەڭ ايتۋى ادەتكە اينالعان. ءىزباسار باستاپ، باسقالارى قوستاپ، ساكەننىڭ «جولداستارىن» ايتقاندا، دالادا ەسىك الدىندا تۇرعاندار لاپ قويىپ ۇيگە ەندى. ىشىندە توقاباي، بايبول بار. باسقا اۋىلدان جىلپوس جاقىپ، تاعى بەيتانىس بىرەۋلەر ءجۇر. توقابايدىڭ ولەڭمەن ءىسى بولعان جوق (تايماستان تالاي ەستىگەن)، كوزى قابىرعاداعى سۋرەتتە: «سايلاۋ كەلەدى. جالشى، كەدەي، ورتاشا بىرىگىپ، ۇكىمەتتى ءوز قولىڭا ال! مىنالار تاعى تالاسادى!» دەگەن ءىرى جازۋدى ەجەلەپ وقىپ شىقتى. ەندى سول ءسوزدىڭ استىنداعى باي، جۋان، مولدانى كەلەمەج ەتىپ كورسەتكەن ۇلكەن سۋرەتكە قادالىپ تۇرىپ، كۇلىمدەيدى. «ءىزباسار قايداعىنى تابادى! قايداعىنى ەستيدى!» — دەيدى ىشىنەن.
ولەڭنەن كەيىن بالالار تاراپ، ۇلكەندەر عانا قالدى. جاڭا كەلگەن سۋرەتكە، بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن اۋىل ادامدارى تاڭىرقاي قاراپ، سوزدەن ءسوز تۋعىزىپ جاتىر:
― ال قيمىلدا، جالشى، كەدەي، ورتاشا!
― ءيا، كىمنىڭ دامەسى بار، كورىنىپ قال!
― ە، ءتايىرى، بىزگە بولىستىق ءتيۋشى مە ەدى! تيە قالسا، ەل باسقاراتىن شاما قايدا؟
― بولىستىق ءتيىپتى دە، باسقارۋى قالىپ پا؟ بۇرىن باسقارىپ قالعاندار بىزگە بيلەتپەس.
― نەگە بيلەتپەيدى؟! — - دەپ، جىلپوس جاقىپ سۋىرىلا جونەلدى. — بايدىڭ كەدەيدەن ارتىق بولسا، مالى ارتىق، ءوزىنىڭ نەسى ارتىق؟ كەدەيدەن دە تالاي توپ جارعان شەشەن، قول باستاعان باتىل، ەل ۇستاعان بيلەر شىققان. حالىق سايلاسا، ۇكىمەت قولداسا، ءبىر بولىس تۇگىلى بۇكىل ويازدى بيلەۋگە جارايتىن كەدەي تابىلادى. كورەرسىڭدەر، بۇل سايلاۋدا بولىس بايدان بولمايدى، كەدەيدەن بولادى. ءبىراق، سول قاي ەلدىڭ كەدەيى؟ ءوز رۋىنا تارتپايتىن قازاق جوق. وسىنى ويلايىق. بۇرىنعى جەتى بولىس، ءتورت رۋلى ەل ءبىر بولىس بولادى ەكەن. سارمانتاي، مۇرات، قارەكە، بارعانا — ءارقايسىسى وزىنە تارتادى. سوندا كىم اكەتەدى؟ مىنە كەپ وسىندا. ءۇي اراسىنداعى، اۋىل اراسىنداعى كيكىلجىڭدى بۇندايدا ۇمىتالىق. ەل نامىسىن، رۋ نامىسىن جوقتايىق. اتىڭنان اينالايىن بەگايداردىڭ ءارۋاعى تالاي جەبەگەن، بۇل جولى دا جەبەيدى. تەك پىشىرامايىق، بەگايداردىڭ ءيتى بولسا دا، قيالىق بولىستىقتى!
جاقىپ بەگايدار ءارۋاعىن شاقىرعاندا، باسقالار تۇگىل، اۋىلناي بايبولدىڭ دا دەلەبەسى قوزىپ تۇردى. ءجاي تىرشىلىكتە بۇلار بەگايداردى بەس تيىن قۇرلى كورمەيدى. ال وسىندايدا ەلەۋرەپ كەتەدى. رۋ قىزۋى اراق قىزۋى ءتارىزدى. قىزۋ باسىلعان سوڭ، باسىن شايقاپ وتىرادى اركىمدەر. وسى ارادا باس قوسىپ قالعان ون - ون بەس شارۋانىڭ ىشىندە ءىزباساردان وزگەسى بەگايدارشىل بولعانسىپ، جامىراسىپ، بىردەمەلەر ايتىپ جاتىر ەدى، ءىزباسار ءسوزدىڭ بەتىن بۇرىپ جىبەردى:
― رۋ تالاسى توزاتىن ۋاقىت جەتتى، جولداستار! — دەدى، قاباعىن ءسال شىتىپ. جاقىپتىق جاڭاعى سوزىنە قاتتى كەيىگەنى ەدى بۇل. — ەندى تاپ تارتىسىنا ءتۇسۋىمىز كەرەك. تاپقا بولگەندە، ادامنىڭ تەك اۋقاتىنا قاراماي، نيەتىنە دە قاراۋ كەرەك. كەشەگى شالاباي جالشى دەسەڭ جالشى، كەدەي دەسەڭ كەدەي ەدى عوي. كىمنىڭ سويىلىن سوقتى؟ كەدەيگە تيگىزگەن پايداسى قايسى؟ بۇگىن مالقاردى ءتۇسىرىپ، بەگايداردىڭ ءبىر جۋانىن نەمەسە ءبىر شالابايىن سايلاعانمەن، كۇن اشىلمايدى، سوۆەتتىڭ ديدارىن انىق كورە المايسىڭ. رۋىنا قاراماي، كوزى اشىق، جۇرەگى اق، ادىلدىك دەگەنگە ەڭبەكشىلەر تۇرعىسىنان قارايتىن ادامدى سايلاۋىمىز كەرەك.
― تاۋىپ ايتتىڭ، اينالايىن! — دەپ، توقاباي ۇستازىنا ايقايلاپ جىبەردى. ءىزباساردىڭ قويىن كنيجكەسىندەگى ءجۇز ون ءبىردىڭ ءبىرى بولاتىن. — مىنە مەن بەگايداردىڭ بالاسىمىن! بەگايداردان كورىپ ءجۇرمىن قورلىقتى.
ءىزباسار توقابايدىڭ كەلىپ قالعانىن جاڭا بايقادى.
― اسسالاۋماليكۇم، توقا! — دەگەندە، توقاباي سالەمىن الماستان، سۇراق قويدى:
― تابىلا ما سونداي ادام؟
― نەگە تابىلماسىن! قاق قاسىمىزدان تابىلادى. امان ءدال سونىڭ ءوزى ەمەس پە؟ جاسى مەنىمەن شامالاس بولا تۇرا، اقىلى، مىنەزى، جۇرەگىمەن ەل اعاسىنا ۇقسايدى. ءسوز تۋدىرعان اناۋ سۋرەتتى سوناۋ اقمولادان ول ادەيى جىبەرىپتى ماعان. حاتى — مىنە، بەس بەت. تىڭداساڭىزدار، ءبىر بەتىن عانا وقىپ بەرەيىن.
― وقىشى، كانە.
― ءتىپتى ءبارىن وقىشى.
ءىزباسار وقي باستادى:
«...ويىنىڭ با، شىنىڭ با، الداعى سايلاۋدا سەنى بولىس قويامىز، — دەپسىڭ. قايسىسى بولسا دا، بۇدان بىلاي اۋزىڭا الا كورمە، وسى العانىڭ ءۇشىن-اق اعايىندار ۇستىمنەن بىرەر ارىز ءتۇسىرىپ ۇلگىردى. قاشاننان شەن قۇمار، مالقۇمار قازاق، شەن ءۇشىن ەلىڭ مال ءۇشىن بالاسىن قيعان. تيتتەي وكپەم جوق. تەك سول مىنەزدەرىن كورگەندە، ۇيقىم اشىلىپ، ارمانىم وسە تۇسەدى. قازاق كوزىنە شەل بولىپ بايلانعان ناداندىقتى سىلىسا، قازاق اياعىنا كىسەن بولىپ سالىنعان رۋ، اقساقال، ءدىن داستۇرلەرىن قيراتسا، لەزدە قابىرعالى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ كەتەر ەدىك-اۋ! سىلۋ، قيراتۋ وڭاي بولىپ پا! كونە بەرۋ ودان دا قيىن. ال سىلىعان، قيراتقان كۇندە ىشكە قاتقان ەسكى داتتار تازارعانشا قاشان!
بۇل سوزدەردى سەنىڭ كوڭىلىڭە سارى ۋايىم سالۋ ءۇشىن جازعام جوق. زامان ارتقان مىندەت — «بايلاردى قويداي قۋ قامشىمەن» عانا ەمەس، ودان تەرەڭىرەك ەكەن. سوعان بويلاي ءتۇسسىن، ويلاي ءتۇسسىن دەپ جازىپ وتىرمىن. كەش ويانىپ، ىسكە كەش كىرىسىپپىز. ەرتە تۇرىپ، كەش جاتايىق، كەرەگى بولعاندا ءتۇن قاتايىق. ەلىمىز بەرگەن جول-ازىق جاقسىلى-جاماندى مول. تەك سونىڭ ءبارىن ارتىپ، جۇكتى اۋىرلاتپاي، جارامدىسىن تاڭداپ الا بىلسەك، بولدىرماي جەتەمىز مۇراتقا...»
ءبىر بەتىن وقىعان سوڭ، حاتتى بۇكتەپ، قالتاسىنا سالا تۇرىپ، ءىزباسار ءوز ءسوزىن ايتىپ كەتتى:
― اۋىلدان كەتكەن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە امان كوپ وزگەرىپتى. ءبىز قاز قالپىمىزدا. «سونداي جاستى بولدىرمان!» — دەپ قاراۋشىلار جۇرت تىمىسكىپ ءجۇرىپ، كوككە قاراپ ۇلىعان بۇرالقى يتپەن تەڭ-داعى. الدىمەن ۇسىناتىن ادامىمىزدى تاني بىلەيىك. سوندا قاتەلەسپەيمىز سايلاۋدا.― تانيمىز، تانيمىز! — دەپ، توقاباي تاعى ءبىر داۋىستاپ جىبەردى. — قانشا ارىز جاۋسا دا، اماندى قارايتا المايدى. سونى ۇسىنامىز.
― اپىراي، سونى جامانداعاندا، قانداي كىنا تاقتى ەكەن؟
― قازەكەڭ قارالاۋعا ءسوز تابار، اقتاۋعا بولماسا.
― وبالىن قايتەدى؟
― وبال دەگەنىڭ قاراشىلاردىڭ قىمىزى ەمەس پە، سىمىرەدى دە، قىزارا بورتەدى.
جاقىپتىڭ اتىن اتاپ، ەشقايسىسى «سەن ءجۇزىقارا!» دەمەسە دە، وسىنداي جامىراندى، كيمە سوزدەر وزىنەن-وزى بارىپ، وعان تىكەنشە قادالىپ جاتتى. سوندا دا ەشتەمە سەزبەگەن بولادى. بۇل وتىرعانداردىڭ كوبىمەن ءىشى اراز، سىرتى تاتۋ. الايدا سايلاۋ الدىندا اعايىنسىپ، تابىسقانسىپ ءجۇر. ءبىراق ونىڭ بيىل پىشەن كەزىندە سالعان ىلاڭىن، سونىڭ، سالدارىنان، ءبىر كۇن دە بولسا، امان اباقتىعا وتىرىپ، ودان اقمولا كەتىپ قالۋىن ۇمىتا المايدى بۇل اۋىل. تەك جاقىپ سالعان جارا، جانعا ونشا باتپاي، اقىرى ءوزى ابرويسىز قالعان سوڭ، ەلەمەگەن ءپىشىن كورسەتۋشى ەدى. ءسوز بولعان جاڭاعى ارىز، ەسكى جارانى قايتا بىلتەلەدى. «ءوزى ىستەسىن، باسقاعا ىستەتسىن، ايتەۋىر، — جاقىپ. جاقىپتان باسقا ەشكىم ەمەس!» دەگەن وي ءىزباساردان باستاپ، توقابايعا جەتكەنشە، تالاي ادامنىڭ باسىنان ءوتتى. جاقىپ سونى بىلە قويدى. ۇندەمەي وتىرعاندا، ۇيالىپ، مويىنداپ وتىرعان جوق. «اۋىزدارىڭدى اشا ءتۇس، كومەيلەرىڭدى كورەيىن ابدەن!» — دەپ، مىعىم وتىر. شاكەن مەن مالقارعا قول ارتقان سوڭ، كىمنەن جاسقانسىن ول! ءبىر قورقاتىنى وسى اۋىلدىڭ قول كۇشى بولاتىن، وعان دا قارسى كۇش دايىن. انادا شاكەننىڭ بەرگەن كەڭەسى بويىنشا، باسقا جاقتا بىتىراپ جۇرگەن اعايىندارىن جيىستىرىپ العان. ءقازىر قاسىنداعى بوتەن ءۇش-تورت جىگىت — سول تۋىستارى. ماقاشقا، بايبولعا قاراعاندار، تۋىس جاعىنان امانعا ءبىر تابان جاقىن بولعانمەن، جاقىپپەن نيەتتەس. الدا-جالدا جانجال شىعا قالسا، جاقىپ ەندى قول كۇشتەن دە جەڭىلمەيمىن، — دەپ ءجۇر. ايتسەدە كوپ اۋىلعا كەيىنگى كەزدە كوبىرەك كەلەدى. جىلپىلداپ، كىشى پەيىل كورسەتىپ كەتەدى. ونىسى قورىققاندىق تا، تاتۋلىق سۇيگەندىك تە ەمەس، بولىس بولۋدىڭ، سايلاۋدا داۋىستى كوبىرەك الۋدىڭ قارىزى. اڭقاۋ، مومىن شارۋالاردىڭ ءبىرازى بۇل قۋلىققا تۇسىنبەي: «جاقىپ تۇزەلىپ قالدى، ەسى بار جىگىت قوي» — دەي باستاعاندا، اماننىڭ ۇستىنەن بەرىلگەن اناۋ ارىز ول ءۇمىتتى وشىرگەلى تۇر. سوندىقتان بىردەمە دەمەسكە بولمادى، ناسىبايىن اتىپ الىپ، شىرت تۇكىرىپ تاستادى دا:
― اعايىن اراسىندا كوزدىڭ بىلشىعى، ءتىستىڭ سارسىعى سياقتى بىردەمەلەر بولماي تۇرا ما؟ — دەدى جاقىپ. — وندايدان جاتتىڭ كوڭىلىندە كەك قالعاندا، اعايىننىڭ كوڭىلىندە داق تا قالمايدى. بيىل ويلاماعان جەردەن امانجانمەن ءتۇس شايىسىپ قالعانىما قاتتى وكىنىپ، ءوزىن ءتىپتى ساعىنىپ ءجۇر ەدىم. مىناۋ حاتتاعى ءسوزىن ەستىگەندە، شوقتىعىم ءبىر كوتەرىلدى. ءوسىپ كەتكەن ەكەن! سەندەر بولىس قويام دەيسىڭدەر، ونىڭا پىسقىراتىن ەمەس قوي. ءتىلىم تاسقا، بولىسىڭ تۇرسىن، ويازدىڭ ارناسىنا سيا قويماس. تەك تىرشىلىگىن سۇرايىق. اۋىل اراسىنداعى كور-جەرمەن شىرماماي، الىسقا سالايىق. ءىزباسار، ادرەسىن بەرشى، اقتارىلا ءبىر جازايىن وزىنە.
مانادان باسىڭقى وتىرعان بايبول كوتەرىلە وتىردى. ونىڭ باسىنان ءاردايىم: «شاكەنگە جاقىپ ەكەۋمىزدىڭ قايسىمىز جاقىن؟ بولىس قايسىمىز بولامىز؟» دەگەن وي شىقپاي جۇرگەندە، كولدەنەڭنەن امان قوسىلىپ، ءقاۋپى كۇشەيە تۇسكەن. سوندىقتان جاقىپتى امالسىز قوستادى:
— وقىعان ءيتتىڭ ورنى، قايدا بارسا دا، كۇرەۋلى عوي. اماندى ۇلكەن جارىسقا سالايىق. اۋىل اراسىنداعى شولاق بايگەگە ءوزىمىز دە اق مىلتىق! — دەپ، بۇ دا ءوزىنىڭ بۇقپا قۋلىعىن كورسەتپەي، باسىن بۇركەگەندە، بوكسەسى كورىنىپ جاتتى. ءبىراق سونى ەشقايسىسى بايقاماي بارا جاتىر ەدى، توقاباي ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ:
― بۇلاڭداتپا قۇيرىقتارىڭدى! اماندى اۋىزبەن جارىلقاپ وزدەرىڭ بولا قالماق شىعارسىڭدار، — دەگەندە، جaقىپ پەن بايبول ونى ەكەۋلەپ الدى قولعا:
― المامبەتتىڭ ىشىندەگى اڭگىمەدە سەنىڭ نەڭ بار، ەي؟ باسالقاڭدى اناۋ سالياڭا بارىپ ايت!
― ءوزىڭدى تاعى بىردەمە ءتۇرتىپ ءجۇر عوي، ءسىرا...
― «تىشقان ىنىنە كىرە الماي ءجۇرىپ، قۇيرىعىنا قالجۋىر بايلايدى» دەگەن وسى!
― قىزىل تەمىرمەن قارىسا اۋزىن!
ەكى جاقتاپ سوڭىنان قالار بولماعان سوڭ، توقاباي دا تايىنبادى:
― جىگىتتەر، قىزىنباڭدار ماعان. بيت تويار قانىم، ايارلىق جانىم قالعان جوق، بەكەر قىزىناسىڭدار. اشىندى ادامنىڭ ءتىلى اششى بولادى.
― مىناۋ شاكەڭنىڭ اشۋىن بىزدەن الماق پا؟ اششى، كانە، اۋزىڭدى اششى ءتىلىڭدى كورەيىن! — دەدى جاقىپ. توقاباي:
― اشقاندا قايتەسىڭ؟ — دەگەندە:
― بيتەمىن! — دەپ، جاقىپ قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. ءىزباسار ۇستاي الدى قولىنان. جاقىپتىڭ اعايىندارى ءۇش-تورت جىگىت ورىندارىنان دۇرديە تۇرىستى، توقاباي قول كوتەرسە-اق، باسسالعالى تۇر. توقاباي قاپەلىمدە قول كوتەرۋگە ۇلگىرمەگەن. ەندى قونىشىنان پىشاعىن الىپ:
― قان كەرەگىڭ كەلە بەر! — دەدى قالشىلداپ.
ەشكىم كەلە المادى. اراشاشىلار جانجالدى باسىپ. جيىندى دەرەۋ تاراتتى. توقاباي پىشاعىن قونىشىنا قايتا تىعىپ، جىلقىباي اۋلىنا جاياۋ بەتتەگەندە سەرت قىلدى:
― وسىنىڭ كەگىن ساعان جىبەرسەم، جەر باسىپ جۇرمەي-اق قويايىن!
V
جانجالدان كەيىن جاقىپ جالعىز ءوزى شاكەن اۋلىنا تارتتى. كۇن كەشكىرىپ، كوز بايلانىپ قالعان. قاراڭعى دالادا، جول ۇستىندە ءبىر جۇمادان بەرگى ەستىپ-بىلگەنىن جيىستىرىپ، مىرزاعا وڭدەپ ايتۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرىن ويلاپ كەلەدى. اڭگىمەنى، وقيعانى ول ەشۋاقىتتا بولعان كۇيىندە ايتقان ەمەس، اسىرەلەپ، كەيدە ءتىپتى ورەسكەل وتىرىك قوسا ايتادى. ءقازىر بار ونەرىن امانعا جۇمساپ بارادى.
شاكەن بۇل كەزدە تورگى بولمەدە شولپاننىڭ قاسىندا وتىر. شولپان مانا تاناگوز، ماقاشتار كەلىپ كەتكەن سوڭ، قارلى دالادا جالعىز، جاياۋ تەنتىرەپ بارا جاتقان توقابايعا، ول بەتتەگەن كوپ اۋىلعا قاراپ، ءبىرسىپىرا تۇرعان سوڭ، ءتۇرلى ويلار باسىپ، ءبىرىن شەشە الماي، دومبىرا شەرتكەن. دومبىرا جۇباتا المادى. بۇك ءتۇسىپ، كيىمشەڭ جاتىپ قالدى. كوزىن قانشا جۇمسا دا، ۇيىقتاي العان جوق. جيناپ جۇرگەن قيسسا، بىرەن-ساران گازەت، جۋرنالدارى دا تارتپادى — ءبارى تانىس، كەبىن جاتقا بىلەدى. اقىرى، الا مىسىق بولدى ەرمەگى. جاس مىسىق ءتىپتى ويىنشى، قىزىق. جاتقان شولپاندى الدىڭعى ەكى اياعىمەن موينىنان قۇشاقتاپ، بەتىنە بەتىن ءتيىستىرىپ، بىرىلدايدى.
― اياعانىڭ با، جاقسى كورگەنىن، بە بۇل؟ — دەپ، شولپان وعان ءتىل قاتادى. ارى-بەرىدەن سوڭ مىسىق تا زەرىكتى. مياۋلاپ ولاي، بىلاي ءجۇردى دە، ىشقىنا اتقىدى. قابىرعاعا قۇرۋلى كىلەمنىڭ باسىنا ءبىر-اق شىقتى. ودان جەرگە سەكىرىپ، بولمەنىڭ ءىشىن وپىر-توپىر قىلا، اينالا جۇگىردى. قوج-قوج ەتەدى، كوزىنەن وت شاشادى. شولپان «قۇتىردى ما؟» — دەپ، شوشىپ قالدى. باسىن جاستىقتان جۇلىپ العاندا، شاكەن كىردى ەسىكتەن.
― مىرزا، مىنا قاراڭىزشى! قوجىلداپ، مياۋلاپ الاسۇرادى. قۇتىرسا كەرەك!
شاكەن سىلق-سىلق كۇلىپ:
― بىلمەۋشى مە ەدىڭ، ماس مىسىق ماۋىققاندا وستەدى، — دەدى. كۇشاقتاي كەلىپ وتىرعاندا، شولپان ونىڭ كەۋدەسىنە باسىن سۇيەدى. كوزى جۇمۋلى، شىرايلى ءجۇزى سونشا موماقان، ءبىراق سونشا سەزىمتال، ۇيقىدا جاتقان جاس مارال ءتارىزدى. ەرگە شىققالى ەكى جىلدان اسسا دا، جاسى ءالى جيىرمادان اسپاعان جاۋلىقتى ايەل بىردە بالا، بىردە سۇڭعىلا. ءقازىر بالاشا ەركەلەپ جاتىپ، كۇرسىنەدى. شاكەن جاعىنان سيپاپ وتىرىپ:
― قاباعىڭ نەگە كەلىسپەي ءجۇر، نەگە كۇرسىنەسىڭ؟ — دەسە:
― مەن قاشان بالالى بولار ەكەم؟ — دەپ، قارسى سۇراق قويادى. قۇلازىعان كوڭىلى بالانى جۇبانىش، قۋانىش ەتكىسى كەلە مە، الدە جوق ىزدەگەن كوڭىلدىڭ كوپ دالباساسىنىڭ ءبىرى مە، — ايتەۋىر، شاكەنگە اۋىر ءتيدى بۇل سۇراق. ويتكەنى شولپان ءۇشىنشى ايەلى. العاشقىسىنان بالا جوق، ەرتە قايتىس بولعان. ەكىنشىسىنەن ءبىر ۇل، ءبىر قىز كوردى، ۇلى تۇرمادى، قىزى ۇزاتىلىپ كەتتى. ءۇشىنشىسى مىنە ەكى جىلدان استى، ءالى بالا كوتەرمەي كەلەدى. كىنا وزىندە ەكەنىن شاكەن كەيىنگى كەزدە سەزىنىپ، كەيىپ جۇرسە دە، شولپانعا جايراڭ قايىردى جاۋاپتى:
― بالا كارتايتادى ايەلدى. مەن سەنى كارتايتپاۋعا، وسى قىزعالداق قالپىڭدا ساقتاۋعا تىرىسام. سەن، كارتايعانشا نەگە اسىعاسىڭ؟ ماعان بالا دا، جار دا — ءبىر ءوزىڭ.
― كارتايۋعا قۇمار دەيسىز بە، جۇبانىش ىزدەگەنىم دە. «توسەكپەن كوتەرەدى» دەيتىنى قايدا؟
― ول ءجاي ءسوز. بىرەۋ ەرتە، بىرەۋ كەش كوتەرە بەرەدى. ۋايىمداما بالانى. سول ەكەن عوي قاباعىڭ كەلىسپەي جۇرگەنى، — دەپ شاكەن شولپاندى جۇقا ەرنىنەن ءسۇيىپ الدى. شولپان تاعى ءبىر كۇرسىنىپ قويىپ، ناز ايتا باستادى:
― مەندەگى ۋايىم سول عانا دەيسىز بە... «بالام دا، جارىم دا — ءبىر ءوزىڭ» — دەپ وتىرىپ، مەنى بارىنەن قاعاجۋ ۇستايسىز. قۇشاعىڭىزعا كۇندە ەنسەم دە، سىرىڭىزعا ءالى ءبىر ەنگەم جوق. وڭاشا وتىرىپ، اركىممەن سىرلاساسىز، سونىڭ ءبىرىن ماعان سەزدىرمەيسىز.
― جاس باسىڭمەن، ايەل باسىڭمەن، ويىما ورتاق بولۋعا جاراساڭ، سەنەن جاسىرارىم بولماس، شولپانجان.
― جاس بولىپ، اۋزىمنىڭ نە مىنەزىمنىڭ جەڭىلتەكتىگىن كورسەتتىم بە؟
― جو-جوق! تەك بايقاعايسىڭ، وي دەگەن اۋىر نارسە، ارى-بەرىدەن سوڭ دىڭكەڭە تيەدى.
― ءيا، اۋىر. بىلەمىن، اۋىر.
― قايدان بىلەسىڭ؟ باقشاداعى بۇلبۇلىم، تۇعىرداعى تۇيعىنىم ەشبىر ۋايىمسىز دەپ ءجۇر ەدىم.
― سونىڭ ەكەۋى دە قۇس قوي، مىرزا. اكەم قۇستى كوپ ۇستاعان. قۇس اتاۋلى كوككە، ەركىندىككە ۇمتىلماي ما؟
― سەن ەرىكسىزبىسىڭ؟ ەركىڭمەن كەلىپ، ەركىن ءجۇرسىڭ عوي.
― ەرىكتىمىن، ءتىپتى باقىتتىمىن. ەرىكسىزبىن، ءتىپتى باقىتسىزبىن.
شاكەن ويلانىپ قالدى. ويلانسا دا، شولپاننىڭ ويىن تاپپادى. تاپپاعانىن تاپتىم دەپ ويلاپ:
― ءتۇسىندىم، — دەدى. — كەيىنگى ءسوزىڭ ءالى دە سول سىرلاسپايسىڭ، اقىلداسپايسىڭ دەگەنىڭ شىعار. بۇدان بىلاي سەنەن ىشتەمە بۇكپەيىن. ال باقىتتى، ەرىكتى ساناشى ءوزىڭدى. تەك ەسىڭنەن شىعارما: سەنىڭ قاباعىڭ جابىلسا، مەنىڭ كوڭىلىم جابىرقاۋ؛ سەنىڭ قاباعىڭ اشىلسا، مەنىڭ كوڭىلىم جايلاۋ.
اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلدى. شولپان ۇشىپ تۇرىپ، تورگى بولمەنىڭ ەسىگىنەن قارادى.
― اعاجان كەلدى.
― جاقىپ، شەشىن-داعى مۇندا كىرى
― كازىر، كازىر.
جاقىپ كەلسە، قۇر كەلمەيتىنى بەلگىلى. بۇرىن ىلعي تورگى بولمەدە ەكەۋى وڭاشا سويلەسەتىن. بۇل جولى شولپان دا وتىردى.
جاقىپ اماندىقتان، بۇرالقى سوزدەردەن ءارى بارا الماي، قيپاقتاي بەرىپ ەدى.
― ايتا بەر. مەنىڭ شولپانىمنان جاسىراتىن سىرىم جوق، — دەدى شاكەن. جاقىپ سوندا دا لاق ەتپەي، اۋىل اراسىنىڭ قۇپيا، قۇندى سىرلارىن تۇپكە ساقتاپ، الىستى ءبىراز شولىپ كەتتى.
― كەشە تيىشبەك تۇستەنىپ اتتاندى بىزدىكىنەن، — دەگەندە، كۇلىم قاقتى قاباعى. — سارمانتاي سابدەن بالالارىمەن قۇدا عوي ول. قۇداسىنا بارىپ كەلەدى ەكەن. سارەكەڭ ەكى جار كورىنەدى. تاعى دا ازىنا مەن قورام تۇقىمى سيىسا الماپتى. جارىلعانى جاقسى ەمەس پە؟ سارمانتاي ءبۇتىن تۇرسا، تارازىنىڭ ءبىر باسىنا ءبىر ءوزى سالماق قوي.
― ارينە، — دەپ باسىن يزەدى مىرزا. — تيىشبەكتىڭ ءوز ەلى نە كۇيدە ەكەن؟
― مالقار قاراوتكەلدەن قايتقالى، ءبىزدىڭ اتا بولىستىققا ىرزا. «ەندى ۇيدە تيىش جاتامىن» دەسە دە، شوگەلدى باپتاپ وتىرعانى انىق سياقتى. ءبىراق شوگەلگە قارا مۇرات، ۇمبەت جاعى ءومىرى كونبەيدى، الدەن-اق ۇستىنەن ارىز جاۋدىرىپ جاتسا كەرەك.
― قارەكەدەن نە حابار بار؟
― ەشتەمە ەستىلمەيدى، مومىن ەل عوي. ساڭىرىقتا باس كوتەرەر قالعان جوق. نۇرجانمەن بىتكەن. باسقا كىمى بار جۇلقىنىپ تۇرعان!
― ايماعامبەت بالالارىنىڭ ەپتەپ ورىسشا وقىعانى، ءتىلماش بولىپ جۇرگەنى بار ەمەس پە ەدى؟
― ءتايىر، ول كوپ بولىستىڭ كەزىندە، ازعانتاي ەلدىڭ ىشىندە كوزگە تۇسكەن جىلتىقايلار عوي.
― وسى قارەكەنى ارجاعىنان بارعانالار وزىنە تارتىپ جۇرمەسىن.
― تارتقانمەن، التايدىڭ ءارۋاعىن اتتاي الماس قارەكە. اتتاي قالسا، التاي بولىپ، تاپتاپ جىبەرمەي مە!
― تاپتاتا ما ۇكىمەت! ءبىراق التاي ىنتىماقتاسسا، ءوزى دە شىعا قويماس. بارعانادان نە ەستىلەدى؟
― انىق حابار جوق. بارعانعا كوپ التايدىڭ ءبىر جاعى قوسىلا سالادى دا. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل سايلاۋدا توبە بي ءوزىڭىز، مىرزا. التاي، قارپىق باس قوسقان جەردە سىزگە توقتامايتىن كىم!
شاكەن كوڭىل قويعانسىپ، جاڭا ەستىگەنسىپ، تىڭداپ وتىرسا دا، رۋلار اراسىندا ءجۇرىپ جاتقان بۇل تارتىستاردى جاقىپتان كوبىرەك، تەرەڭىرەك بىلەدى. ولاردىڭ تالايى وزىنە سوعاتىنى دا، سوندا قايسىسىنا قالاي ءجون سىلتەيتىنى دە بەلگىلى. قاشاننان باسقارىپ، بيلەپ قالعان رۋ باسى، باي حالىق پەن ۇكىمەت اراسىن ءبولىپ تۇرعان بيىك بەل سياقتى. سول بەلدەن اسىپ قاتىناسۋ ماڭدايدان تەر شىعارادى. كەيدە ءتىپتى شارشاتادى. شاكەن بۇنى دا جاقسى بىلەدى. ول قولىن سوزسا، اقمولادان اسىن ورەنبۋرگ، تاشكەنتكە، التاي-قارپىقتان اسىپ، قۋاندىق، سۇيىندىك، قاراكەسەك، مىنا جاعى قانجىعالى، كەرەي، ءتىنالى، تەمەشتەرگە جەتەدى. ءقازىر بۇل جاقتاعى قازاق ەلى تۇگىل، تۇركىستان قازاقتارىنىڭ جايىنا دا قانىق. وسىنداي ءارجاقتى، حابارى مول ۇلكەن ادام قويىنىنداعى كىشكەنتاي شولپان قۇرلى كوز الدىندا ءوسىپ كەلە جاتقان اماندى بىلمەيدى. بىلمەيدى ەمەس-اۋ، جاس جىگىتتىڭ كەلەشەگىنەن بىرەسە ۇمىتتەنەدى، بىرەسە حاۋىپتەنەدى. سوندىقتان ءاردايىم باقىلاپ وتىراتىن.
ءبىر كەزدە جاقىپتىڭ ءسوزىن ءبولىپ: «ءوزىمىزدىڭ ماڭايدا نە بولىپ جاتىر؟» — دەگەندە، الدىمەن كوپ اۋىلدىڭ حابارى ەدى بىلمەگى. جاقىپ ءدال تاپتى ويىن:
― جولشىباي كوپ اۋىلعا سوقتىم، — دەپ جىمىڭدايدى. ءبىراق جۇزىندە جىلىلىق جوق. بىرەۋدى كەلەمەج ەتەردەگى ءوزىنىڭ كادىمگى سۇرقيا جىمىڭى. — اماننان حات العان ەكەن. قۇداي ساقتاسىن، اۋىزدارىنان اق كوبىك شاشادى!..
شاكەن امان حابارىنا قۇمارتسا دا، حات كەلدى دەگەنگە ەلەڭدەي قويعان جوق. ويتكەنى ول حاتتى ءىزباسارعا تاپسىرماستان بۇرىن، كەشە وسى ۋاقىتتا، ءدال وسى بولمەدە بايبول ەكەۋى وڭاشا وقىپ الدى. بۇل بايبولدىڭ اۋىل سوۆەتتە اتقاراتىن ۇلكەن ءىسىنىڭ بىرىنە اينالعان. شاكەن مانا تاناگوزگە «اۋىلناي بولامىسىڭ؟» دەگەندى قالجىڭ ۇستىندە ايتسا دا، حاتتاعى اماننىڭ پىكىرىن ءوز پىكىرى ەتىپ ايتقان بولاتىن. ەندى تۇك بىلمەگەنسىپ:
― نە جازىپتى، نە ايتادى؟ — دەيدى. شولپان حات حابارىن ەستۋگە اسىعىپ، جاقىپتىڭ اۋزىنا تەلمىرە قالىپتى.
― قازاق اتاۋلىنى بالاعاتتاپ جاتىر. «شەتىنەن شەنقۇمار، مالقۇمار كەلەدى. شەن ءۇشىن ەلىن قيعاندا، مال ءۇشىن بالاسىن قيادى. كوزدەرىن تەزىرەك سىلىپ، قۇدايدان، اتا جولىنان ايىرۋ كەرەك» — دەپتى. بۇل نە سۇمدىق، مىرزا؟ وقىعاندا، قولىنا دەس تيگەندە، ىستەيتىنى مىناۋ بولسا، قۇرتادى دا!
شاكەن بۇل ءسوزدى دە ەلەي قويمادى، تومەن قاراپ، سۇلق تىڭداپ وتىر. شولپان شوشىنىپ، قوبالجىپ كەتكەن ەكەن، جاقىپ ەندى سولاي بۇرىلا سويلەدى:
― كوپ اۋىلدىڭ كەدەيى وسىنداي سوزدەرگە ابدەن سەمىرىپ، جەلىگىپ العان. «اماندى بولىس قويامىز!» — دەپ، گۋ-گۋ ەتەدى. وسىنان كەتكەن بەتتە توقاباي سالىپ وتىرىپ سوندا باردى. ساپەكەڭ قولتىعىنا دىم بۇرىكسە كەرەك، قارادان قاراپ وتىرىپ، بايبول ەكەۋمىزبەن بايلانىسقانى. شىداي الماي، قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردىم. ءتۇرى جامان، ىشتەمەدەن تايىناتىن ەمەس...
― ءيا، ول بۇزىق جىگىت. سوندىقتان شىعاردىم، — دەدى ىىىاكەن. جاقىپ جىلماڭ قاعىپ جاقىنداي ءتۇستى دە، كۇبىر ەتتى وعان:
― نەگە بۇزىلىپ جۇرگەنىن بىلەسىز بە؟
― جوق.
― بىلمەسەڭىز، پالەنىڭ ۇلكەنى كەلە جاتىر. سونى سەزگەن ول. «ياشەيكا بولامىز» — دەپ، كۇزدى كۇنى ارىز بەرگەن بەسەۋ بار ەدى عوي، سولاردىڭ ارىزى بويىنشا، الدىڭعى كۇنى تۇندە اقمولادان بىرەۋ كەلىپ، ىزباساردىكىنە قونىپ كەتىپتى. ءتۇنى بويى ارىز يەلەرىمەن اڭگىمەلەسىپ، انكەت دەي مە، نەمەنە، بىردەمەسىن تولتىرىپ اكەتىپتى. ياشەيكە كوپ ۇزاماي اشىلاتىن كورىنەدى. سودان كەيىن «قوسشى» دەگەن ءبىر ۇيىم تاعى اشىلسا كەرەك. بۇنىسى جالشى، كەدەي تۇگىلى، ورتاشانى قۇتىرتاتىن پالە سياقتى. امان اۋىلداعى كەزىندە وسىنىڭ ءبارىن ۇرلەپ جۇرەتىن، اقمولاعا بارعان سوڭ، تۇتاتقان عوي.
― كىم ايتتى ساعان؟ كىمنەن ەستىدىڭ بۇنشا حاباردى؟! — دەپ، شاكەن جاڭا عانا تۋرا قارادى جاقىپقا. كوزى ۇلكەيىپ كەتتى، جۇرەگى قوبالجىعانى وڭىنەن، داۋسىنان ايقىن كورىنىپ تۇر.
― ءوزىمىزدىڭ جامان ءسادۋ ياشەيكانىڭ ءبىرى ەمەس پە، سول ايتتى.
ءدال وسى اراعا كەلگەندە، اڭگىمە ءۇزىلدى. شاكەن ءوز ويىمەن بولىپ كەتتى. اۋىلدا پارتيا، قوعام ۇيىمدارى نەكەن-ساياق، اسىرەسە بۇل ماڭايدا بولمايتىن. ەندى قاق ىرگەدەن كەلىپ ورناسا، مازا قالا ما! ورناتپاۋعا امال جوق. شاكەندى باسقان وي ەمەس، دۇرىسىندا وسى قايعى ەدى. ول سول ۇيىمداسقان شارۋالارمەن دە ءىشتى-تىستى بولىپ، ءسادۋ سياقتى كەدەي جاستاردى جاسىرىن حابارشى، قولشوقپار ەتىپ قويىپ، كۇنەلتە بەرۋگە بار. ال اماندى قايتەدى؟ قولعا قوندىرسام، — دەپ، قىزىلعا شاقىرىپ-اق باقتى. مىناۋ ىستەرىنە قاراعاندا، قوناتىن ءتۇرى جوق. جاقىپ، بايبولداردى شاكەن سىرتىمەن دامەلەندىرگەنىمەن، ىشىنەن قومسىنىپ، بولىستىققا اماننىڭ ءوزى قايتەر ەكەن! — دەپ جۇرگەندە، جاقىپ اكەلگەن سۋىق حابار ءىشىن سۋىتىپ جىبەردى. سوندا دا امان تۋرالى سىرتىنا ىشتەمە شىعارماستان:
― سايلاۋ باسىنا مەن بارماسپىن. بارعىزا دا قويماس، — دەدى تۇنەرىپ وتىرىپ. — ساعان ءوزىمىزدىڭ ەلدەن قارسىلىق كوپ بولار. ۇيدە وتىرسام دا، سىرتقى ەلدىڭ كومەگىمەن سەنى بولىس سايلاتام. ءبىراق جاڭاعى ءوزىڭ ايتقان ۇيىمدارعا يە بولاسىڭ.
― مەن ولارعا مالقار ەمەس قوي. قورقاتىنىم جوق، جوعالتاتىنىم تاعى جوق! — دەگەندە، جاقىپ ءتىپتى ەلەۋرەپ، جۇگىنە وتىردى. جاڭا داۋالادى كوڭىل. مىرزا بۇعان دەيىن كىمدى بولىس قويارىن ەشكىمگە اشىپ، كەسىپ ايتپاعان. ەندى ايتتى، ايتسا، — بولدى، — دەپ، ونىڭ كوزى جايناي شىقتى بۇل ۇيدەن.
جاقىپ كەتكەن سوڭ، شاكەن توسەك سالدىرىپ، جاتىپ قالدى. جاتقانىمەن ۇيىقتاي المادى. اۋىق-اۋىق كۇرسىنەدى. كۇندەگىدەي شولپانعا ارقاسىن دا سيپاتپادى، جىگىت شاعىندا كورگەن قىزىقتارىن دا ايتپادى. ءۇنسىز وزىمەن-وزى بولىپ جاتىپ، ەكى جاعىنا كەزەك دوڭبەكشىگەندە، جۋان قارنى قاسىنداعى جىڭىشكە شولپاندى باسىپ قالادى.
― مىرزا، بۇگىن مازاڭىز بولمادى-اۋ، — دەدى شولپان ءبىر كەزدە.
― ءيا، بولمادى، — دەپ، شاكەن بەرى اۋنادى دا، شولپاندى قۇشاقتاي جاتىپ، مازاسى نەگە كەتكەنىن تام-تۇمداپ ايتتى. — وي دەگەن ءتىپتى اۋىر. ساعان ايتىپ، جاس قابىرعاڭدى قايىستىرماۋ كەرەك ەدى. ايتپاسام، وكپەلەيسىڭ. سەنىڭ وكپەڭ. بارىنەن اۋىر. وسى ۇكىمەت سىرتتان مىقتاپ قورشاسا دا، ىشكە ءازىر ەنىپ كەتە الماعان. اۋىلىڭنىڭ قاسىنان ياشەيكا، «قوسشىلار» ورناسا، ءىشتى دە كەۋلەگەنى عوي. بۇعان سەبەپشى بىزدە امان بولدى. ەسىڭە بەرىك ساقتاعايسىڭ، بارا-بارا امان بىزبەن جاۋلاسۋى مۇمكىن. وكىمەت وزىنە-وزى كەلگەنشە بايلارعا ءبىراز سىپايىشىلىق ىستەپ وتىر. وزىنە ءوزى كەلگەن كۇنى ەسىگىڭدى ءتۇرىپ قويىپ، شاۋىپ الۋدان تايىنبايدى. ايتەۋىر، لەنين اۋرۋ. جازىلمايتىن ءتۇرى بار. سىرتقى مەملەكەتتەر جابىلىپ، بۇل وكىمەتتى قويمايتىن ءتۇرى بار. وسى ەكى ءۇمىت بولماسا، مەن الداقاشان سوۆەتكە بارىمدى جيناپ بەرىپ، باسىمدى ساتىپ الار ەدىم. بۇل سىردى ساعان عانا اشتىم. سەن ەشكىمگە سەزدىرىپ الا كورمە، شولپانجان.
― جارايدى، — دەگەندە، شولپاننىڭ ءۇنى ازار ەستىلدى. تۇڭعيىق كۇيەۋىنىڭ ىشىنە ءبىر سۇڭگىپ شىققاندا، جۇرەگى ورەكپىپ اۋزىنا كەلگەندەي بولدى. بايسالدى ويعا بارا الماي «بۇل قالاي؟ بۇل قالاي؟!» دەپ جاتىر ىشىنەن. — سوندا مەن-داعى لەنينگە، امانعا جاماندىق تىلەۋىم كەرەك پە؟ جو-جوق، تىلەي المايمىن! مىرزا وزىڭە قانداي تىلەمەسەم، ولارعا دا سونداي تىلەمەيمىن! اتتەگەن-اي، بىلگەنشە، بىلمەسەم ەدى بۇل سىردى!..
VI
قازانقاپ ناماز وقىماسا دا، نامازشىلاردان ىلعي ەرتە تۇراتىن. بۇگىن كۇندەگىسىنەن دە ەرتە تۇردى. تاڭ جوق، ءۇي قاراڭعى، شام جاعىپ كيىندى. شام بايدىكى بولعانىمەن، وزىنىكىنەن ءارى ۇقىپتاپ، سىعىرايتىپ قانا قويدى. دالاعا شىققاندا ءوشىرىپ كەتتى. وزگە اتتاردى قوزعاماي، ءۇش اتتى عانا سۋارىپ كەلىپ، س ۇلى بەردى. ۇيگە قايتا ەنگەندە، شامدى قايتا جاعىپ، قازاندىققا وت تۇتاتتى. ۇندەمەيدى، داعدىلى جۇمىسىنان وزگەنى ويلامايدى، تىنىمسىز كۇيبەڭدەپ ءجۇر. ءتور جاقتاعى ايەلى، اۋىز جاقتاعى مالايلار ءالى تۇياق سەرىپكەن جوق ەدى، وياتا باستادى. تايماس ۇيقىسىن اشا الماي، ىڭىرانىپ جاتىر.
― تۇر، يت، تۇر! ىستىق ىشە سالىپ، ءجۇرىپ كەتەيىك. كوپ جەر... تۇرمادىڭ با؟ ال سۋىق سۋ اكەلە جاتىرمىن. تايماس باسىن كوتەردى. كوزى جۇمۋلى، سويلەپ وتىر:
― ادامدا قازاكەڭنەن، ايۋاندا قارا توبەتتەن ارتىق بەرىلگەن بار ما ەكەن مىرزاعا! شىعارا ءتۇس شامنىڭ بىلتەسىن، كيىمىمىزدى تاۋىپ كيەيىك.
― مەن كيىندىم عوي وسى جارىقتا-اق. كوزىڭدى جۇمىپ الساڭ، تۇندە تۇگىلى، كۇندىز قاراڭعى.
شىنىلى شامدى «زاكۇنباي جاعىس» دەيتىن جاعىسقا سالىپ، بىلتەنى ءدال ۇشىنان جاندىرعاندا، كەروسين وتە از كەتەدى. قازانقاپ «زاكۇنباي جاعىستان» دا قۇلدىراتسا كەرەك. جارىق تىم ءالسىز. ءۇي ءىشى الا كولەڭكە، تايماستان وزگەسىندە توسەك جوق، قالاي بولسا سولاي جاتا كەتكەن مالايلار قاسىنا-قاسىنا ورىندارىنان تۇردى. شام جارىعىنان بەت بەينەلەرى ازار كورىنەدى. مۇرىندارىنىڭ پىسىلى، تىر-تىر قاسىنعانى انىق ەستىلەدى. دارەت، ناماز بىلاي تۇرسىن، كوبى قولىن دا شايمادى. ىشىنە تابا نان تۋراپ، ءبىر-بىر شارا اياق ىستىق، مايلى سورپانى باستارىنا كوتەرە، بورپ-بورپ ۇرتتاپ جاتتى. قازانقاپ ءارقايسىسىنا بۇگىن ىستەلەتىن جۇمىستى قاداعالاپ تاپسىرعان سوڭ، قاسىنا تايماستى، تاعى ءبىر جىگىتتى ەرتتى دە، ءجۇرىپ كەتتى.
تاڭ جاڭا-جاڭا بەلگى بەرىپ كەلەدى. بۇلاڭ قۇيرىقتاتا جونەلگەن ۇشەۋدىڭ بەتى — ەلسىز دالا. قانجىعالارىندا — شۋماقتاپ بايلاعان ارقان، ءجىپ. جىلقىعا، سوعىمعا بارادى. جىلقى قاشىقتا. قىس قاتايماي تۇرعان كەزدە الىستاعى پاناسى از، بورانى كوپ بولاتىن جەردىڭ وتىن جەپ جاتىر. قىس قاتايعان كەزدە جەلى سايابىر، بورانى از بولاتىن قۇيقالى، شوپتەسىن ويپاتتاردى، تۇبەك-قورىقتاردى، وزەن، تاۋ ىقتارىن ساعالايدى. كوبىك قار ءتىپتى قالىڭ ءتۇسىپ قالعان ەكەن. اتتار تولارساقتاپ، اجەپتاۋىر اۋىرلاپ كەلەدى. ءۇپ ەتسە-اق الاي-تۇلەي بوران بولعالى تۇر. اۋىلدان ۇزاعان سايىن تاڭ جارىعى مولايىپ، شاققان اق دالاعى كەڭەيتىپ بارادى. بەلەستى كەڭ دالانىڭ ءار جەرىندە جورتىپ جۇرگەن اڭشىلار الىستان قارا نوقاتتاي كورىنەدى.
جاس تايماستىڭ ۇيقىسى مانا اشىلعان. مامىق قارلى، كىرشىكسىز تازا دالانىڭ تاڭەرتەڭگى بەينەسىنە ءسۇيسىنىپ، كوڭىلى لەپىرە باستادى.
― قازەكە! اتتىڭ باسىن ازىراق جىبەرىپ الساق قايتەدى؟ — دەدى.
قازانقاپ جاۋاپ قاتپاي، ونىڭ بەتىنە بۇرىلا ءبىر قارادى دا، قويا سالدى. قويان، قارساق، بىرەسە ءاقتيىن، ساسىق كۇزەن ىزدەرى كەزدەسەدى. كەزدەسكەن سايىن تايماستىڭ ءىشى ءبىر قاينايدى. ەركىن دالادا، ات ۇستىندە كەلە جاتىپ تا ەرىكتى ەمەس. ءبىر ىزعىتا المادى. ىزىنە ءتۇسىپ، يەسىز اڭنىڭ ءبىرىن الا المادى. امال جوق، ەرە بەرەدى قازانقاپقا. قازانقاپتىڭ بەتى، اڭنىڭ ءىزى تۇگىل، ءوزى كورىنسە دە بۇرىلار ەمەس. ويىندا — تەك سوعىم. باي سوعىمىن ءوز سوعىمىنداي ويلاپ بارادى.
― قازەكە، قانشا سويامىز بيىل؟ — دەدى تايماس.
― ون.
― ءبارىن وسى جولى الىپ قايتامىز با؟
― ە، قايتا-قايتا كەلىپ جۇرەمىز بە؟
― وندا، ايتەۋىر جۋاستارىن ۇستاڭىز. اساۋلارمەن الىستىرا كورمەڭىز.
― جامان يت! — دەپ، قازانقاپ تاعى ءبىر بۇرىلدى تايماسقا، — مالدان كىسى قورقا ما ەكەن!
― يت، يت دەي بەرەسىز. يت مەندەي مە، قازەكە؟
— ەندى قانداي؟
― ايتايىن، ۇرىسپايسىز با؟
― ۇرىسپايمىن.
― ۇرمايسىز با؟
― ۇرمايمىن.
― ەندەشە، يت ءدال ءوزىڭىز سياقتى ۇلكەندەۋ بولادى دا، مەن ءالى كۇشىكپىن عوي.
― ونىڭ راس، سەن ءالى جاسسىڭ-اۋ، — دەدى قازانقاپ. ءوزىنىڭ يتكە تەڭەلىپ قالعانىن ەلەگەن جوق. — مەن جاس كەزىمدە جابۋ اراسىندا كۇشىكتەرمەن بىرگە ءوستىم. كۇشىكتى ءالى كۇنگە جاقسى كورەم. سەنىڭ بىردەمەڭ سول كۇشىكتەرگە ۇقسايدى. نەمەنەڭ ەكەن، ءا؟..
― كۇشىكتەرگە ءسىزدىڭ دە بىردەمەڭىز ۇقسايدى. ول انتۇرعاندار ەرجەتكەن سوڭ، ۇيالاسىن ۇمىتىپ، ءبىرىن-بىرى تالاپ جاتادى. ءسىز دە جابۋ اراسىندا وزىڭىزبەن بىرگە جاتقانىن ۇمىتىپ، ءالجاندى سابادىڭىز عوي.
― ە، اتتىڭ اياعىن نەگە كەسەدى؟
― ول كەستى مە؟ جاقىپتان جەرىن قورعاپ تۇرعاندا، ومىراۋلاپ كەلىپ، ءوزىڭىز ءتۇستىڭىز شالعىعا.
― ءبارىبىر ول كىنالى.
― جارايدى، كىنالى بولعان سوڭ، ۇرعان ەكەنسىز. سازايىن تارتتى. سوڭىنان نەگە قالمايسىز؟
― نە ىستەدىم، قالماعاندا؟
― كەشە تاڭەرتەڭ مىرزاعا نە ايتقانىڭىزدى مەن ەستىپ تۇردىم. «اماندى ارقالانىپ، ءالجان تىزە بۇكپەي-اق كەتە مە» دەگەن جوقسىز با؟
قازانقاپ ۇندەمەدى. قاپ-قارا قالىڭ بەتىندە ۇيات نىشانى بايقالماسا دا، سوزدەن جەڭىلگەنىن سەزسە كەرەك. اتىن بوربايعا ءبىر كومىپ، ىلگەرى كەتتى. سەڭسەڭ تىماعىنىڭ قىراۋىن قامشىسىن بۇكتەپ الىپ، قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. تايماس قۋىپ جەتىپ، قۇلاعىنىڭ ەتىپ جەپ بارادى.
― ەگەر كەشىرمەگەن جاقسى بولسا، ءالجان ەرتەڭ وقۋىن ءبىتىرىپ، قىزمەتكە تۇرىپ كەلگەندە، سىزدەن كەگىن الار. ۇرعانىڭىز ءۇشىن ءتىپتى سوتتاتىپ جىبەرەدى.
― كوتىنە قاراسىن! مىرزا ونى تەسكەنتاۋ وتكىزىپ جىبەرەر.
بۇل سوزگە تايماس تا توقتادى. ويتكەنى وكىمەت تە، ەل دە مىرزانىڭ قولىندا. مىرزانى تۇندە توقالى، كۇندىز قازانقاپ بيلەيدى، دەگەن ۇعىم مالايلاردىڭ باسىنا بەرىك ورناعان. قۋ ءتىلدى تايماستىڭ، قالجىڭى، شىنى ارالاس، باتىل سويلەپ كەلە جاتقانى: شولپاندى ارقا تۇتادى. قازانقاپ شولپاننىڭ بەتىمەن وزگە مالايلاردان گورى ونى جاقىنداۋ، ەركىندەۋ ۇستايدى. ءبىرى ايەل، ءبىرى ەركەك قوجاسىنا جاققان ءبۇل ەكەۋدىڭ كوڭىلى وزگە مالايلاردان كوتەرىڭكى. قاستارىنداعى بۇقپا اۋىلدان شىققالى جاق اشقان جوق. اندا-ساندا تايماستىڭ سوزىنە ىرجيا كۇلەدى. «قازانقاپتاي بولا الماسام دا، تايماستاي توقالعا جاقسام» دەگەن ارمانى بار. ونىڭ ويىنشا، قازانقاپ پەن تايماس — ەڭ باقىتتى جالشىلار، قوجاسىمەن ءجيى كەزدەسىپ، سويلەسىپ تۇرادى. استىڭ ءدامدىسى، كيىمنىڭ ءتاۋىرى تيەدى ولارعا. بىلاي شىقسا، مىرزانى ارقالانىپ، ەركىن جۇرەدى. «يەسىن سىيلاعاننىڭ يتىنە سۇيەك سال» دەپ، ەل بۇلاردى دا اجەپتاۋىر سىيلايدى. سوندىقتان بۇقپانىڭ ارمانى ساعىم ەمەس، ىزدەنسە تابارلىق، قۋسا جەتەرلىك نارسە ەدى. تايماسقا تۇتقيىلدان ءبىر سۇراق قويدى ول:
― مالاي بايعا قايتسە جاعادى؟ وسىنىڭ اقىلىن ايتشى. مەن جاعا الماي قويدىم.
― ونى مەنەن گورى قازەكەڭ جاقسى بىلەدى. وسى كىسى ايتسىن.
― الا ءجىبىن اتتاما. سۋىن ءسۇت قىل. جانىڭدى اياما، — دەدى قازانقاپ.
تايماس ساق-ساق كۇلىپ الىپ، تاعى ءتۇستى ونىڭ سوڭىنا:
― وكىمەت بايعا قارسى قويادى، ءسىز جىعىپ بەرەسىز. قايسىڭدى تىڭدايىق؟
― وكىمەت سوندا نە بەرەدى؟ ءوزى بايدان كۇن كورىپ وتىر. ورتاشا وزىنەن اسپايدى. اگار باي قۇرىسا، كەدەي مەن جالشى قىرىلىپ قالادى. ونىڭ بەر جاعىندا باي بىرەۋدەن ۇرلاپ الدى ما؟ زورلاپ الدى ما؟ الداپ الدى ما؟ كۇندەيدى، تۇگە.
― وندا قالاي بايىعان؟
― قۇداي بەرسە، بايىماق تۇگىلى، پاتشا بولارسىڭ.
― بىزگە نەگە بەرمەيدى سول قۇداي؟ قاتىنىنىڭ قوينىنان شىقتىق پا؟
― استاپىراللا! ءتاۋبا قىل، شايتان! — دەپ، قامشىمەن تارتىپ جىبەردى قازانقاپ. تايماس، شىنى ما، وتىرىگى مە، ويبايلاپ، العا قاراي شابا جونەلدى. تاقىمىن ايتەۋىر ءبىر جازدى. سۇلىعا پىسكەن، جاراۋ كۇرەڭ توبەلمەن كوسىلتىپ بارادى. داۋسى ءالى سەمگەن جوق. جىلاۋ ما، ءان بە، كىم ءبىلسىن. قازانقاپ شوشىپ قالدى:
― الگى يتكە ءوتىپ كەتتى مە قامشى؟ اتتى قينادى-اۋ! — دەپ، مازاسى كەتىپ كەلەدى.
كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەن. تايماس زىرلاتىپ بەلەسكە شىعا كەلگەندە، ارجاعىندا، ەتەكتە، يت ەرتكەن ەكى ادام اتتارىنا قاپىل-عۇپىل مىنە سالا، بەرى ءجۇردى.
― ساۋعا، ساۋعا! بايلا، بايلا! — دەپ، تايماس ولارعا ايعايلاي جەتتى. سىزدىق پەن قيسىق مۇرىن تاۋكە ەكەن.
― كەش قالدىڭ. قانجىعادان شەشىپ بايلامايدى اڭشى، — دەدى سىزدىق. استىندا — جۇيرىك كوك، قانجىعاسىندا — ءىشىن جارىپ بوكتەرگەن ءولى قاسقىر، جەتەگىندە — اۋزىن بۋعان ءتىرى قاسقىر. اماننىڭ قوس اققاسقاسىمەن تاۋكە سوڭىندا كەلەدى. قاسقىردىڭ اۋزىنا قامشىنىڭ سابىن كولدەنەڭ تىستەتىپ بايلاپتى. اۋزىمەن قارۋ ىستەي الاتىن ەمەس، تارتىنايىن دەسە، ارتىنداعىلاردان قورقادى، ىلەزدە يتتەي جەتەكشىل بولا قالعان. تايماس تاڭدانىپ تۇرىپ:
― باتىر-اۋ، مىناۋىڭ نە ساياسات؟ — دەگەندە سىزدىق كۇلىپ جىبەردى. «ساياسات» — سوۆەت كەزىندە ەنگەن جاڭا سوزدەردىڭ ءبىرى. ءازىر قاراپايىم جۇرتتىڭ كوبى تۇسىنبەيدى. تايماستىڭ ءوزى دە تۇسىنبەيدى، ادەتتەن تىس بىردەمە كورسە، ايتا سالادى. سىزدىق ونىڭ بۇنداي مىنەزدەرىن قىزىق كورىپ، ورايىنا كۇلدىرگى بىردەمە ايتپاي قالعان ەمەس.
― بۇل — قاسقىر دەگەن ساياسات، — دەدى، — اۋزىنا اعاش تىعىپ بايلاعانسكيي. موينىنا شىلبىر تاعىپ سۇيرەگەنسكيي. باي يۆانعا تىرىدەي ۇستاپ اپارسام، ول ايداھارداي كورەدسكيي. قىمباتقا ساتىپ الادسكيي.
― سىزەكەڭ ءبارىن بىلەدسكيي، — دەپ تايماس اتتان ءتۇستى دە، قاسقىردىڭ ۇستىنە ءمىندى. كوپ قۇمارىنىڭ ءبىرى اڭ بولاتىن. مىنالاردى كورگەن سوڭ، ءتىپتى قۇمارتتى. بۇكىر تورىنىڭ بەلىندە شوقيعان جۇدىرىقتاي تاۋكەنىڭ دە قانجىعاسى قۇر ەمەس: قاقپان باسىپ ءبىر قارساق، قازىپ ەكى ءاقتيىن، ءبىر ساسىقكۇزەن العان. ءارى قىزىق، ءارى اقشا — اڭشىلىققا قالاي قىزىقپاسىن تايماس! اتتەڭ، ەركى جوق، ەركى بولسا، اتى جوق. قاسقىرعا ءمىنىپ الىپ، ءدال وسى ساعاتتا اتىم دا، ەركىم دە بار-اۋ!» دەپ تۇرعاندا، قازانقاپ پەن بۇقپا دا كەلدى.
قازانقاپقا بۇل كورىنىس ونشا اسەر ەتپەدى. قالپىن بۇزباي، ءجاي ءبىر قاراپ ەتتى. ءجوندى امانداسپادى دا. ونىسى — بەلگىلى ادەت. مۇرنىنا ناسىباي يىسكەپ تۇرعان تاۋكەگە قولىن سوزىپ ەدى، ول شاقشاسىن قونىشىنا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ: «جوق!» — دەدى. بار تۇرىپ بەرمەدى. ءالجاندى ۇرعاننان بەرى قازانقاپپەن قاراپ ءجۇرىپ اراز. سىزدىق سول توبەلەستىڭ جۋان ىشىندە بولعان كىسى. كورشىلەس، اۋىلداس اعايىنداردىڭ دالادا كەزدەسۋى وسىلاي توڭتورىسقا اينالعان كەزدە قازانقاپ كۇج ەتە قالدى:
― ەي، يت، اناۋ اتتى ولتىرەمىسىڭ؟! اكەڭ ولگەندەي شاپقانىڭ نە؟ ءجۇر، كەتتىك!
― بارا بەر ءوزىڭ، بارمايمىن! — دەدى دە، تايماس اتىنا ءمىنىپ الدى. — تەرلەگەن اتقا جانىڭ اشىعانشا، مەنىڭ بىلەۋدەي ارقاما جانىڭ نەگە اشىمايدى؟
― بوقتى بارماسسىڭ! — دەگەندە، قازانقاپ اتىنىڭ باسىن بەرى بۇردى. ەندى قارسىلاسسا، ۇراتىن ءتۇرى بار. تايماس تايىنبادى، ءبىراق:
― بوقتى بارارمىن! اپارشى، كانە! سەنىڭ مالايىڭ ەمەس، شاكەننىڭ مالايىمىن. سەن تۇگىلى، شاكەن دە ءالى قول تيگىزگەن جوق. داندەمە، توبەت!
― نە دەيسىڭ؟ نە دەيسىڭ، ەي؟ — دەپ، قازانقاپ بۇرىلا بەرگەندە، سىزدىق اراعا ءتۇسىپ، شاۋجايىنان ۇستادى. باسالقى ايتىپ تۇر:
― وتاعاسى، قول جۇمىسقا كوپ ءۇيىر بوماڭىز. ءۇيىر بولىپ باراسىز...
تاۋكە مۇلدە قايناپ كەتكەن. بۇكىر تورىنى بوربايعا كومىپ جىبەرىپ، اينالا ءجۇرىپ سويلەيدى:
― تىرپ ەتشى، كانە، كەرىپ سالايىن! تايماس — ساعان كوپ مالايدىڭ ءبىرى ەمەس! كىرمە ەمەس! قوجامسەيىت ۇرپاعى قورلاتىپ قويمايدى ساعان. كۇلىڭدى كوككە ۇشىرادى!..
قازانقاپ، قانشا نوقاي كۇش بولسا دا، سەسكەنەيىن دەدى. تايماستىڭ سىرتقى كومەكشىلەرى مىناۋ بولعاندا، ىشكى كومەكشىسى ونان دا مىقتى: شولپان! مىنالارمەن توبەلەسىپ بايقار ەدى، شولپانمەن بايقاسۋعا باتپاي، ءجۇرىپ كەتتى. ول كەتكەن سوڭ، تايماس اشۋىن لەزدە باسىپ، الاقانىن شاپاقتاي كۇلىپ، تاۋكەگە كەلدى:
― قايتىپ باراسىز عوي، شوقپارىڭىز بەن شوتىڭىزدى ماعان بەرىڭىز. وسى جانجالدى ادەيى، اڭعا ءبىر شىعۋ ءۇشىن، شىعاردىم. اڭ اۋلاپ، كەشكە بارامىن اۋىلعا. شولپان تۇرعاندا، جاڭاعى توبەت ماعان تۇك قىلا المايدى.
سىزدىق پەن تاۋكە اۋىلعا بەتتەگەندە، تايماس، جالعىز ءوزى، ءاقتيىننىڭ ىزىنە تۇسە جونەلدى. شاڭقان دالادا، مامىق قاردى بۇرقىراتا جورتىپ بارا جاتقان جالشى جاستىڭ كوڭىلىندە ءدال ءقازىر قارا كەز، قارا قۇيرىق ادەمى اقتيىننەن وزگە ەشتەمە جوق. جورتىپ بارادى، ارا-تۇرا شوقىتادى، تەكىتەدى. كەڭ دالادا ادەمى ءتيىن قۋعان تايماس ءتارىزدى، كەڭ دۇنيەدە اركىم ءوزىنىڭ ءبىر قىزىعىن قۋىپ بارادى...
قازانقاپ تا، ايرىلىسىمەن جورتىپ كەتكەن. قاباعىن قارس جاۋىپ الىپ، قاسىنداعى بۇقپاعا جول بويى تۇك ايتقان جوق. جىلقى وتارىنا ساسكە تۇستە جەتتى. جىلقىشىلار قوستا ەكەن، «قازەكەلەپ» قارسى الدى. ەلدەن كىسى كەلسە، جىلقىشىلار قۋانىپ قالاتىن ادەتى. ويتكەنى ەل الىس، قىستى كۇنى قاتىناس از، ادامدى ساعىنادى. جىلقى، قارلى دالا، قاسقىر — كورەتىندەرى. ايدان استى، مىنە ەل ادامىن كورىپ وتىرعاندارى وسى. اسىرەسە حابارعا اڭسايدى. انشەيىندە ەلەۋسىز بىردەمەلەردى ەلەڭدەپ وتىرىپ تىڭدايدى. قازانقاپ ءبىراق، ءۇش جىلقىشى ۇتىلاي سۇراسا دا، حابارعا جارىتپاعان جىلقىشى باۋبەك:
― سايلاۋ شىعاتىنى راس پا؟ — دەپ ەلەڭدەگەندە، قازانقاپ بۇلك ەتپەي، توسەۋلى جاتقان جاباعى تەرىسىنە تەسىلە قاراپ وتىرىپ، جاۋاپ پەن سۇراقتى بىردەن بەردى:
― سولاي دەسەدى. وزگە ەت ءدامسىز بولدى ما، جاباعى نەگە سويعانسىڭدار؟
― قاسقىر تارتىپ كەتكەن سوڭ، سويىپ الدىق.
― ۇيىقتاپ قالعانسىڭدار عوي.
― ۇيىقتاۋ قايدا! قاسقىردىڭ سىڭايى بيىل جامان. كۇندىز-تۇنى توريدى. ۇركەر بەسىندىككە بارعان كەزدە ات ۇستىندە، سويىلعا سۇيەنىپ تۇرىپ، ازىراق مىزعىدىم. دىبىسى قاشان وشەدى دەپ ءجۇر ەكەن، سول ەكى ارادا جىلقى شۋ ەتە ءتۇستى. شاۋىپ كەلسەم، سۇر جاباعىنى تارتىپ كەتىپتى. ايتەۋىر، جەگىزبەي ايىرىپ قالدىم. سوزدان بەرى تۇندە ەكى كىسىلەپ كۇزەتەمىز.
― ول قاسقىرلارىڭ سوعىلدى ەندەشە، — دەدى بۇقپا. — سىزدىق بىرەۋىن بوكتەرىپ، بىرەۋىن تىرىدەي جەتەلەپ بارادى.
― وي، تىلەۋىڭ بەرسىن! تازىمەن الدى ما ەكەن، اتپەن سوقتى ما ەكەن؟
― ەكەۋى دە بار.
تەمىر موسىعا اسۋلى قارا شەلەكتەن بۋ كوتەرىلدى. قاراعان جاعىپ وتىرعان جىلقىشى دالادان قار اكەلىپ ەسەلەپ، قار ەرىگەن كەزدە جاباعىنىڭ جاس ەتىمەن تولتىردى. قاراعاننىڭ ۇزىن جالىنى، ۇشقىن شاشا، لىق تولى ءداۋ شەلەكتى جالماي جانىپ جاتىر. وتقا بۇيىرىنەن تۇرعان شويىن قۇمان تاسىپ توگىلدى. شاي جاسالدى. قانتى جوق، نانى كوپ، مايى بار قارا شايدى ۇرتتاي وتىرىپ اڭگىمەلەستى. قازانقاپ كۇپىسى مەن شەكپەنىن شەشىپ تاستاپ، ىشكى شولاق تونىمەن وتىر. «ابىلايشا» اتالاتىن كەڭ قوس جىپ-جىلى. ىرگەسىن قارمەن كومىپ، استىنا قاراعان توسەگەن. كيىزى قالىڭ، جاڭا، تەك ىشكى جاعى ءتۇتىن شالعان سوڭ سارعايىپتى. شاكەن، ەسەپقوي، قاتال ادام بولعانىمەن، مالايلاردى اسىرەسە ىشىپ-جەمنەن ونشا قىسپايتىن. ءقازىر ءوزى كەلگەن بولسا، قازانقاپشا جاباعى تەرىسىن ەجىكتەمەگەن بولار ەدى. قازانقاپ ءالى كۇدىكتى. شاي ءىشىپ وتىرىپ تا، تەرىنىڭ قاسقىر جىرتقان جەرىن كوزىمەن ىزدەپ قويادى. وسى مىنەزىنەن مالايلاردىڭ كوبى ونى جەك كورەدى. ۇستىنەن شاكەنگە شاعىم ايتىپ جۇرەدى. قازانقاپ شاكەنگە جاعىنۋ ءۇشىن يتارشى بولىپ، جەكسۇرىن كورىنسە، شاكەن مالايلارعا جاعىمدى بولىپ شىعادى. بۇل قۋلىقتى توقاباي سياقتى بىرەن-ساران سەزىپ قالعانى بولسا، شاكەن دەرەۋ قۇتىلادى ودان.
باۋبەك مىرزاسىنا ادال، ەتى ءتىرى، اڭقىلداق جىگىت. ءالى اۋىز جاپقان جوق. مىرزانىڭ ءوزى كەلەدى، — دەپ ءجۇر ەكەن.
― اتتەگەنە-اي، كەلە الماعانى. كەلەم-اق! دەپ ەدى، — دەدى دە، قازانقاپتىڭ ءوزىن اينالدىرا بەردى. — سايلاۋ كەلە جاتسا، بولىس كىم، اۋىلناي كىم؟ نە ايتادى جۇرت؟
― قايدان بىلەيىن. وندا مەنىڭ نەم بار؟
― مىرزادان قۇلاعىڭا بىردەمە تيمەدى مە؟
― مىرزا سايلاۋدى نەعىلسىن؟
― دەگەنمەن، ول كىسىگە سوقپايتىن ءسوز جوق قوي.
― بىرەۋلەر تاناگوزدى اۋىلناي قويادى، — دەدى بۇقپا. — وسىنىڭ جانى بار سياقتى. تاناگوز مىرزاعا كەلگىشتەپ ءجۇر. پىسىق انتۇرعان بايبولدى شوڭقيتىپ كەتپەسىن.
― ەركەك قۇرىپ قالىپ پا؟ قانشا پىسىق بولعانىمەن قاتىندى اۋىلناي قويۋشى ما ەدى، ءتايىرى! بايبولدى شوڭقيتسا، جاقىپ شوڭقيتادى.
― ونىڭ بولىستىقتان دامەسى بار، دەسەدى.
― اۋىلنايلىق تاقياسىنا تار بولماس، مالقاردان بولىستىق الۋعا شونتايىنا قاراسىن.
― ويباي-اۋ، ءالى ەستىمەپ پە ەڭ؟ باي-جۋاننان بولىس سايلانبايتىن بولىپ جاتىر عوي.
― قويشى!؟
― تاستاڭدار بوس ءسوزدى! — دەدى دە، قازانقاپ ورنىنان تۇردى. — ەت پىسكەنشە سوعىمداردى ۇستاپ، ماتاپ قويايىق.
Ac پىسىرۋشىدەن وزگەسى تىسقا شىقتى. بولماشى عانا جەل تۇر، ءبىراق وتكىر. اسپاندا ۇشپا بۇلتتار كورىنەدى، مانا جوق-تى. قىراتتاۋ جەر جاياۋ بوراسىنداپ، ويپاتتاۋ جەر ءالى ۇلپىلدەك قالپىندا، تيىش جاتىر. بەس جۇزگە تارتا جىلقى بىتىراي جايىلىپ، دوڭەستى اق دالانى تالقانداپ تاستاپتى. قارى ەرتە ءتۇسىپ، كەش كەتەتىن بۇل جالاڭاش دالا الدەن-اق قىستاۋ ماڭىنان قارلى. تەبىنگە جاتتىققان قازاق جىلقىسى ول قاردى ەلەر ەمەس، قۋلىقتىڭ قۇلىندارىنا دەيىن تەبىندەپ، ءوز تاماعىن ءوزى تاۋىپ ءجۇر. از ءمىنىلىپ، از ساۋىلاتىن باي مالى شەتىنەن كۇيلى، ءارى سەرگەك، كوبىك قاردا سەمىرە تۇسكەن. ادامدى ونشا جاقىنداتپايدى. ءقايسىبىرى قۇيرىعىن قوقايتىپ، تۇرا جونەلسە، ءقايسىبىرى تىستەسىپ، الىسىپ، ويناپ بارادى.
― جىلقى كۇيلى-اق ەكەنى — دەدى قازانقاپ ارالاپ كەلە جاتىپ. سودان كەيىن: «مىنانى ۇستا، انانى ۇستا!» — دەپ، نۇسقاي بەردى. باۋبەكتىڭ استىندا جالى تىزەسىنە تۇسكەن بەلگىلى كوك ايعىر، قاشاعاننىڭ ءشوبىن جۇتقىزبايدى. ۇستىنە تون سىرتىنان اق شيدەم كۇپى، اياعىنا ەتىك، سىرتىنان اق ۇيىق كيگەن باۋبەك سول بوربيعان قالپىندا قۇرىقتى ەكى سىلتەمەيدى. سىلتەدى-اق، قىل تاماقتان قىلعىندىرىپ، قانداي اساۋدى بولسىن جىبەرمەيدى. اۋەلى قارتاڭ، جاسامىس سوعىمداردى ۇستاپ، بەسەۋىن ءبىر ءتىزدى. ەندى تاي، جاباعى، قۇناجىن، دونەجىندەردىڭ سەمىزىن قاراستىرىپ جۇرگەندە، قازانقاپ كوك قاسقا بيەگە نۇسقادى:
― وسى قالاي؟
― بۇدان سەرە شىعۋىندا ءسوز جوق. تايىندا قىسىر ەمدى. بايتالىندا قۇلىن تاستادى. دونەجىن بيە عوي. ءۇش جىلعى تۋ.
― كوك ايعىردىڭ تۇقىمى ەمەس پە؟
― جوعا ءتايىرى!
― ەندەشە، ءۇش جىلدان بەرى ىشتەمە بەرمەگەن نەمەنى ۇستا!
باۋبەك باستىرىپ قالىپ، قۇرىقتى قىل موينىنان سالا، تولعاپ جىبەرگەندە، كوك قاسقا شىڭعىرا موڭكىدى. بويلاي المادى. باۋبەك جانتايا تارتسا، ول شاپشىپ، شالقايا، بىرەسە الدىڭعى ەكى اياعىن كوسىلتە تىرەپ، كوتكەنشەكتەي تارتادى. الەم-تاپىراق تۋلاپ ءجۇر. نوقتالاماقشى بولعان بۇقپانى بويىنا دارىتپاي قويدى. باۋبەك سونسوڭ بۋىندىرىپ، قۇرىقتى تاعى بىرەر تولعاپ قالىپ ەدى، قىرىلداپ بارىپ قۇلادى. قازانقاپ ۇستىنە مىنە ءتۇستى. ەكى قۇلاقتان مىقتاپ ۇستاعان سوڭ:
― بوسات، ءولىپ كەتەر! — دەدى. ءوزى بوساتپاستان، قۇلاعىنان باسىپ، تىرپ ەتكىزبەي تۇرعاندا،، بۇقپا كەلىپ وپ-وڭاي نوقتالاپ الدى.
― قازانقاپ اساۋدىڭ قارا الباستىسى! — دەپ، باۋبەك قارق-قارق، كۇلەدى. دەسە دەگەندەي. ول تەك كۇشتى ەمەس، ەپتى دە، قۇرىق سالىمپاز دا. تاي، جاباعىلاردى قۋعىزبادى. جىلقىنى شوقتاپ قويدى دا، جاياۋ ءجۇرىپ، ءوزى ۇستادى. تورتەۋىن ۇستاعاندا، ءبىر ءمۇلت كەتكەن جوق، قولىن ءتورت-اق سەرمەدى.قالماقشا سەرپە، قازاقشا جابا، بىرەسە الدىنان توسا، قاعا سالادى قۇرىقتى. قۇرىقشىلار كوبىنەسە ءبىر-اق وڭتايلى بولسا، بۇنىڭ وڭتايى ۇشەۋ. ۇلكەندى-كىشىلى، كارىلى-جاستى ون سوعىمدى نوقتالاپ العان سوڭ، قوستىڭ قاسىنا اكەلىپ، ماتاپ تاستادى. قوستىڭ ىشىندە ەت ءپىسىپ، سەلدىر ساقال، ارىق جىلقىشى ىستىق سورپاعا قۇرت ەزىپ وتىرعان. قازانقاپ ەسىكتەن كىرە:
― اسان-اۋ، سەنىڭ بايىڭ قۇرتتان وزگە ەشتەمە بەرە مە، ءسىرا؟ — دەپ ەدى.
― ەت بەرەدى، — دەدى اسان.
― توقتىق ناندا عوي.
― ناندى، مەن تۇگىلى، وزىنە تاپسىن. ءبىزدىڭ باي ءسىزدىڭ بايداي ەگىن سالمايدى، — دەدى دە، اسان شىمشۋىردى وتقا تىقتى. تۇرىپ بارىپ، وراۋلى جاتقان كوك تورسىقتى شايقاعاندا، ىشىندەگى از قىمىز ازار شىلدىرادى. قىمىزدى ساپتىاياققا قۇيىپ، قىزارعان شىمشۋىرمەن بۇلعاي جىلىتقان سوڭ، قازانقاپقا ۇسىندى.
― بيەنى كەشە اعىتىپ جىبەرىپ ەدىم. تورسىق ءتۇبى ساعان بۇيىرعان ەكەن، — دەگەندە قازانقاپ ۇلكەن اۋزىن ىرجيتا ءبىر كۇلدى. بۇل ءبىر ايدا ءبىر كۇلگەنى ەدى، ونىڭ ءوزى تەگىن كورىنبەيدى:
― بايدىڭ تورسىعىنىڭ ءتۇبى بۇيىردى. تەگى مەن باييتىن شىعارمىن! — دەپ، ىرىم ەتەدى.
شىنىندا، بايۋى كادىك. جالدا جۇرسە دە، ءدال ءقازىر وننان اسا ءىرى مال تۇياعى بار، شەتىنەن ۇرعاشى، ءبىرىن جۇمسامايدى. جىل اينالعاندا ولار بالالاپ، ەكى ەسەگە جاقىن كوبەيەدى. سويتە-سويتە تورت-بەس جىلدىڭ ىشىندە-اق مال سانى جۇزگە جەتىپ قالادى. اتتەڭ، لاجى تابىلمايدى، ەگەر تابىلسا، قازانقاپ سونىڭ وزىندە ول مالدى ىشىپ-جەمەستەن، شاكەننىڭ ەسىگىندە جۇرە بەرەر ەدى. ويتكەنى ول بايلىقتىڭ راحاتىنا قۇمار ەمەس، اتاعىنا قۇمار. جىلقىباي قالىپتاس ادام. جىلقىباي داۋلەتتىڭ تەك بەينەتىن كورىپ كەلەدى. شاكەن قىزىعىن كورىپ كەلەدى. اسان سول جىلقىبايدىڭ جىلقىشىسى. قاراۋ، پاسىق باي مالشىسىن دا الداپ الا الماپتى. اسان قازانقاپتىڭ الدىنا اقىرعى قىمىزىن، قۇرتىن توسىپ وتىرعاندا، ايتپاق ءبىر مۇڭى بار ەكەن:
― ءبىزدىڭ باي قازىمىر، قارا قازان كىسى عوي، كەتكىم كەلەدى. مىرزاڭا ايتىپ، مەنى ءوز قاسىڭا الساڭ قايتەدى؟ — دەگەندە، قازانقاپ ىركىلمەستەن:
― جارايدى، — دەدى، — توقابايدىڭ ورنى بوس. ماعان دەسەڭ، بۇگىن كەل.
― ءتىپتى ءدال ءقازىر كەتەر ەدىم، اتتەڭ، بوساتپايدى. كۇنىمدى ءبىتىرىپ بارايىن.
― كۇنىڭ قاشان بىتەدى؟
― ەل جايلاۋعا بارعاندا.
― سوندا كەلسەڭ دە ورىن تابام. ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، مەن جالشىنىڭ ارامىن، جالقاۋىن جاراتپايمىن. مەن جاراتپاسام، مىرزا دا جاراتپايدى.
ايدالادا، اپپاق قار ۇستىندە، قار جامىلعان جالعىز «ابىلايشادان» كوك ءتۇتىن ۇيتقي ۇشىپ جاتتى. سول قوستىڭ ىشىندە باي داۋلەتىن جاساۋشى جالشىلار، وسىلايشا اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ تاماق ءىشتى. تاماقتان كەيىن تىسقا شىققاندا، كۇن ەڭكەيىپ، جەر بەتى تەگىس جاياۋ بوراسىنداعان. باۋبەك پەن بۇقپا ەكى جاقتاپ ءقاۋىپ ايتا باستادى:
― كۇن كەشكىرىپ قالىپتى. تۇندە ەلسىز، جولسىزدا اداسىپ جۇرمەيىك.
― يە، بايقاڭدار. الاقانشىقتاپ جاتىر عوي. بوران بولىپ كەتپەسىن كىم بىلەدى...
― قونا المايمىز، جۇمىس كوپ، — دەدى دە، قازانقاپ تەبىندەپ تۇرعان اتىنىڭ اۋىزدىعىن سالدى. — ەل جاتقانشا جەتەمىز. اداسا قويماسپىز، جەر تانىس قوي.
سوعىمنىڭ ىرىلەرىن جەتەلەپ، ۇساقتارىن ولاردىڭ قۇيرىعىنا تىركەپ الىپ، قازانقاپ جورتا جونەلدى. بۇقپانىڭ جەتەگىندەگى جىلقى ۇشەۋ عانا، الداعى توپتىڭ تارتىنعانىن قۇرىقپەن ۇرىپ، جاسقاپ، ارتتا بارادى. باۋبەك كوپ جىلقىدان ۇزاپ، بەل اسقانشا، اساۋ، شالكەس سوعىمدار جوندىككەنشە، ەرىپ وتىردى دا، قايتىپ كەتتى.
كەپ كەشىكپەي-اق كۇننىڭ كوزىن بۇركەگەن بۇلت اسپاننىڭ دا بەتىن بۇركەدى. دىبىسسىز ەسكەن ىزعارلى جەلگە دىبىس پايدا بولدى. جاياۋ بوراسىن بۇرقاققا اينالدى. كۇن كەشكىردى. ازىرگە دۇنيە تەك قاباعىن ءتۇيىپ تۇرعان ءتارىزدى. قازانقاپ كۇلاپاراسىن جاڭا كيدى باسىنا. الىستى كورە الماسام دا، قاس قارايعانشا، بەتى اۋعان جوق، اداسام دەپ، قوبالجىعان جوق. كوزى ارقان بويى كورسە، جەردى تانىپ، قاي تۇستا جۇرگەنىن شامالاپ كەلە جاتىر ەدى. قاس قارايعان سوڭ، ناعىز بوران بولدى. بۇرىننان جاتقان كوبىك قارعا اسپاننان ەسەلەي جاۋعان قيىرشىعى ارالاس قار قوسىلا بوراعاندا، الاي-تۇلەي بولىپ كەتتى. ات قۇلاعى ازار كورىنەدى. ارقا جەلى دەم سايىن كۇشەيىپ، بار كەمەلىنە كەلگەن. ەگەر جاز كۇندەرى بولسا، وسى داۋىل جايلاۋداعى ەلدىڭ، كيىز ۇيلەرىن قيراتىپ كەتەر ەدى. ءقازىر ءىشىن تارتا، ۇدەي-ۇدەي، ىسقىرا-ىسقىرا سوققاندا، ات ۇستىندەگى جىگىتتەردى ات-ماتىمەن ەڭسەرىپ-ەڭسەرىپ تاستايدى. مانا قاباعىن تۇيە تۇنەرگەن دۇنيە ەندى ودان الدەقايدا قورقىنىشتى. اق بۋرا ءتارىزدى: اۋزىنان اق كوبىك شاشا، ءتىسىن شاقىرلاتا شابىنىپ تۇر.
قازانقaپ ءبىر كەزدە اتىنىڭ باسىن تارتىپ، ارتىنا قارادى. كۇلاپارادان ەكى بەتىنىڭ ۇشى عانا اشىق ەكەن، ونىڭ ءوزىن مۇزداق باسىپ، مۇز كىرپىكتىڭ استىنان تىشقان كوزى جىلت-جىلت ەتەدى.
― بۇقپا، بەتىمىز دۇرىس پا؟ — دەيدى داۋىستاپ. جۋان داۋىستى جەل قاعىپ اكەتىپ ەستىرتپەيدى. تاعى داۋىستادى، — بەتىمىز دۇرىس پا؟ اداسقان جوقپىز با؟
― مەنەن ەشتەمە سۇراما، باسىم الداقاشان اينالعان.
بەتىن جەلگە قىرىن ۇستاپ، قازانقاپ تارتا بەردى. قاتتى جۇرۋگە، اساۋ كوكقاسقا ىلەسە الاتىن ەمەس، تاناۋى دەلديىپ، ءبۇيىرىن سوعىپ، سەمىزدىكتەن بولدىرۋعا جاقىن. ءازىر، ايتەۋىر، يت بۇلكىلگە جاراپ كەلەدى. جىلقىلاردىڭ قايسىسى بولسا دا، جەلىگى باسىلعان، جۋاسىعان. ءۇستىن قار باسىپ، كىرپىگىنە، تاناۋىنا مۇز قاتىپ، پىسقىرىپ-پىسقىرىپ قويادى. ءتۇن، سۇراپىل بوران اياق استىن دا كورسەتپەيدى. قازانقاپ ءبىر كەزدە قالىڭ قارعا كۇمپ بەرىپ جوق بولدى. ىڭق ەتكەن دىبىسى قاتتى ەستىلدى. اتى بۇلقىنا-بۇلقىنا ازار شىقتى قاردان، ءوزى قوزعالماي جاتىر. قار باسقان اپان قۇدىقتىڭ جارلاۋىت ەرنەۋىنە سوعىلا قۇلاعان ەكەن، ەسەڭگىرەپ قالىپتى. بۇقپا سىرتقا الىپ شىعىپ، باسىن سۇيەپ وتىرعاندا، ەسىن جيدى:
― جىلىنشىگىم... سىندى!.. — دەپ قينالىپ جاتىپ، — مىرزاكەر امان بولعاي-اق. مەرتىككەن جوق پا؟ — دەدى.
بۇقپا:
― امان. تۇك تە ەتكەن جوق، — دەگەندە، كوڭىلى تيىش تاپقانداي بولدى.
مىرزاكەر كەيدە شاكەن مىنەتىن ءتاۋىر ات. قازانقاپ بۇل جەردە، شاكەن تۇگىل، ونىڭ تاقىمى تيگەن اتتى دا وزىنەن جوعارى تۇتتى. اياعى سىنىپ، قينالىپ جاتقاننىڭ وزىندە، وزىنەن بۇرىن جەتەكتەگى مىناۋ باي مالىنىڭ قامىن ويلاپ جاتىر ەكەن، ىڭقىل اراسىندا «مالدى قايتەمىز؟» — دەي بەرەدى. بۇقپا اقىرزامان ورناتىپ وتىر:
― مالدى قويا تۇر، ءوزىڭنىڭ اتقا وتىرۋعا شاماڭ بار ما!
― ءتىپتى قوزعالتپايدى!
― ايتۋداي-اق ايتىپ ەدىم، شىقپايىق دەپ. وسى ەكەن عوي شىداتپاعان! ەندى قايتتىك، جاپان دالادا ولگەنىمىز بە؟ سۇيەگىمىزدى دە تاۋىپ الا المايدى-اۋ!
― زارلاما كوپ! كازىر زار دا، ءولىم دە ماعان لايىق. سەن اقىل تاپ.
― جىلقىنى ەندى بەتىمەن جىبەرەيىك. باس قامىن ويلايىق، — دەدى بۇقپا. — ەكى سويىلدى ارىس ەتىپ، اتقا جەكسەم، اراسىن جىپپەن شاندىپ، سەنى جاتقىزسام، ءسويتىپ ەل ىزدەپ كورسەم قايتەدى؟
― مىناۋ ىرىڭدەي ون جىلقىنى كورىنە كوزگە بوراننىڭ، قاسقىردىڭ جەمىنە تاستاپ پا؟..
— ءتايىرى، جىلقىدان جان ءتاتتى دە!
― اتاما، اتاما! — دەپ، ىڭقىلداي جاتىپ، قازانقاپ الدەن ۋاقىتتا بەكىگەن ويىن ايتتى. — كەر اتقا ءمىن. جىلقىنى ەكى-ەكىدەن قوساقتاپ ايدا، ەندى ىرىققا كونە بەرەدى. وڭ جاق بەتىڭدى جەلگە ۇستا. جەل اۋىسىپ كەتپەسە اداسپايسىڭ، ەل جاتار-جاتپاستا اۋىلعا باراسىڭ. زاۋدە كەر ات ءبىر جاققا بۇرىلا بەرسە، ونى تەگىن دەمە، ىرقىنا جىبەر.
― ءوزىڭ وسى ارادا جالعىز قالماقپىسىڭ؟
― قالام. قاسقىر جەي المايدى، پىشاعىم بار. جىلقىنىڭ ءبىرىنىڭ قۇيرىعىن كەس تە، سويىلعا بايلا. سويىلدى مەنىڭ باسىما شانشىپ كەت. اداسپاي بارساڭ، وسى تۇندە-اق تابارسىڭدار مەنى.
― جانىم-اۋ، نە دەپ جاتىرسىڭ؟ مىناۋىڭ ساندىراق پا، شىنىڭ با؟
― شىنىم.
― مىنا تۇندە، مىنا سۇراپىلدا كىم تابادى سەنى؟
― تايماس تابادى. تەك مەنىڭ قالعان جەرىمدى ۇمىتپا. مايوزەكتىڭ اياعىندا، «كوپ اۋىل» وتىرا بەرەتىن اپاندا قالدى دەگەيسىڭ.
― ول اپاندى قايدان تاني قالدىڭ؟
― ءبىر توپ شوكە بار-دى قاسىندا. وسى سول ەمەس پe؟ — دەدى دە، قازانقاپ جاستانا جاتقان شي تۇبىرىنە مەگزەدى.
― سول بولسىن-اق. جۇرت كەلگەنشە ءۇسىپ قالمايمىسىڭ؟
― ۇسىمەيمىن. قار باسادى. قار استى جىلى.
بۇقپا كەتەرىن، كەتپەسىن بىلمەي، كوپ قيپاقتادى. اقىرى، كەر اتقا ءمىنىپ، جىلقىنى الدىنا سالدى. ارقان بويى ۇزاماي-اق، كوز جازدى قازانقاپتان. قاراڭعى تۇندە، تۇتەگەن بوراندا، ايدالادا، باسىنا قۇرىق شانشۋلى، جالعىز ءوزى ىڭقىلداي ءتۇسىپ، قالا بەردى قازانقاپ.
VII
تايماس قازانقاپتان ايرىلىسىمەن ءاقتيىن ىزىنە تۇسە جونەلىپ ەدى. ءاقتيىن ونشا الىسقا ۇزاماي، شاعىن ءبىر اۋماقتى شارلاي بەردى. اتى مىقتى، جىرىندى اڭشىلار كۇنىنە بىرنەشەۋىن ىندەتەدى. ءىنى قىسقا، ساياز كەلەدى. تايماس سۇلىعا پىسكەن جاراۋ كۇرەڭ توبەلمەن جەلە-شوقىتا ءجۇرىپ، تەز-اق ىندەتتى. ءبىراق الۋى تەز بولمادى. ءىن، ارىرەك بارعان سوڭ، ەكىگە ءبولىندى. قاي تاراۋىندا جاتقانى بەلگىسىز. سوندىقتان ەكەۋىن دە قازۋعا تۋرا كەلدى. ءبىرىن قازىپ جەتىپ ەدى، وندا جوق. ەندى ەكىنشىسىن قازىپ جاتىر. جەر قاتتى، توڭ. ارقا ءجىپسىدى، ماڭدايدان بۋ بۋداقتادى. «توقىلداتسا، ءىننىڭ تۇبىندە جاتا المايدى، — دەيتىنى قايدا؟ ماعان ءبىر اككىسى كەزدەستى مە، الدە ۇيىقتاپ قالدى ما، نەگە تىرپ ەتپەيدى؟» — دەيدى تايماس. اتى ەلەڭ ەتكەندە، ءوزى دە سولاي جالت قارادى. بەلەستەن اسىپ، يت ەرتكەن بىرەۋ كەلىپ قالىپتى. تاني كەتتى. “ءبىزدىڭ ابەكەڭ عوي” — دەدى ىشىنەن. «ءبىزدىڭ» دەسە دە «العاشقى اڭىمدى، تىرناق الدىمدى بايلانباق!» دەپ، قىزعانىپ تۇردى.
― اسسالاۋماليكۇم، ابەكە.
― الىكسالەم. مايلانا بەرسىن قانجىعا!
― ايتقانىڭىز كەلسىن، تەك الدىمەن مەنىكى مايلانباي- اق قۋراپ تۇر.
― اڭعا تارشىلىق ىستەمەس بولار. جاقپايدى، — دەپ، ابەكەڭ اتتان ءتۇستى. — نەمەنە وسىنشا قازىپ جاتقانىڭ.
― ءاقتيىن.
― قوي كۇزەن شىعار. ءاقتيىن بۇنشا قيىندا جاتپايدى. كورىندى مە ءوزى؟
― جوق ءالى.
ابەن ءىننىڭ اۋزىنداعى ىزدەرگە ءۇڭىلدى. كەتكەنى ەكەۋ، كەلگەنى بىرەۋ ەكەن.
― ويبوي-وي، بالام-اي! — دەدى، ىزدەردى ساناپ. — بوسقا اۋرە بولىپسىڭ عوي. شىعىپ كەتىپتى.
― كوز بايلايتىنى بار ما، قالاي شىقتى؟
― اگار ءاقتيىن ەكەۋ بوسا، بىرەۋى قايتپاعان. بىرەۋ بولسا، قايتقان دا، قايتا شىعىپ كەتكەن. ءبىر ىندە ەكى ءاقتيىن جاتقانىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەن. مىنە، ءبىلىپ ال: ەكى ءىز كەتكەن، ءبىر ءىز كەلگەن. سوندا بۇل ىندە جوق بوپ شىعادى.
ەكەۋ اتقا ءمىنىپ، كەتكەن ىزگە ءتۇستى. ابەن داعدىلى اڭشى بولماعانىمەن، اجەپتاۋىر جىرىندى كورىنەدى. ءوزى ىزدەن ايرىلماي، تايماسقا ماڭايىن شولعىزىپ وتىرىپ، شارىندىلاردى ءىزدى تەز شىعاردى دا، تەز ىندەتتى. بۇل جولى ىنگە كipگەن ءىز جالعىز، ءاقتيىننىڭ بارىندا ەش كۇمان جوق ەدى. تايماس شوتىن قۇشىرلانا سىلتەپ تۇرعاندا، ءاقتيىن شىق ەتىپ اتا جونەلدى. الا توبەت قۋىپ بەردى، ەندى اۋزىن سالا بەرگەندە، قالىڭ قارعا سۇڭگىپ كەتتى ءتيىن. اداسىپ قالدى ءبارى. ءۇش جاقتاپ ىزدەپ جۇرگەندە، اناداي جەردەن بارىپ شىقتى. تاعى قۋدى، تاعى سۇڭگىدى. كورۋ قيىن، قارمەن قار، اپپاق. تەك كوزى، قۇيرىعىنىڭ ۇشى قاپ-قارا بوپ، كوزگە تۇسەدى. ابەن تايماسقا ىزا بولىپ، ۇرسىپ ءجۇر:
― ۇيدە ەسكەن بۇزاۋ تۇزدە وگىز بولمايدى! انتۇرعان- اۋ، ءىننىڭ اۋزىن بەكىتە سالۋدى بىلمەدىڭ بە؟
― بىلسەڭىز، نەگە ايتا قويمادىڭىز؟
― سوعان كەلتىردىڭ بە؟ مەن اتتاردىڭ اۋىزدىعىن العانشا، ايرىلدىڭ دا قالدىڭ.
― انە كەتتى!
«قايدا، قايدالاپ»، ابەكەڭ جۋان دەنەسىمەن تايماستىڭ سوڭىنان دولباڭ-دولباڭ جۇگىرە جونەلدى. الا توبەت پەن تايماس باسقا ءبىر ىنگە قۋىپ تىعىپ تۇرعاندا، القىنىپ ازار جەتتى.
― توقتا، قازباي تۇرا تۇر. مەن ساعان بۇنى وڭاي الۋدىڭ امالىن كورسەتەيىن، — دەدى دە، تايماستىڭ شەكپەنىن شەشتىرىپ الدى. شەكپەننىڭ جەڭىن قولتىعىنان بۋىپ، ۇشىن ءىننىڭ اۋزىنا توستى. سودان كەيىن قازا باستاعاندا، ءاقتيىن زىتىپ كەلىپ، شەكپەننىڭ جەڭىنە قويىپ كەتتى. ابەكەڭ ۋماشتاي بەرگەندە قولىنان ۇستاي الدى تايماس:
― ولتىرمەڭىز، ولتىرمەڭىز! شولپان «تىرىدەي ۇستاپ اكەل!»: — دەگەن.
― ول قايتەدى، جەرىك پە؟ الدە ماسكەۋ كوپەستەرىنىڭ ايەلىنە ەلىكتەي مە؟
— قايدان بىلەيىن، ماعان ايتا ما سىرىن؟ ايتەۋىر «قايدان تاپساڭ دا، تىرىدەي ءبىر ءاقتيىن تاپ!» — دەپ، ادەيى جىبەردى.
― جارايدى، وندا بايلانباي-اق قويايىن، سوعان اپارىپ بەر، — دەدى اڭقاۋ ابەكەڭ، — ءبىراق قىزىل توقالعا ايتا بار، مەنى ىرىمسىز قالدىرماسىن.
تايماس، شەكپەنىن اقتيىنمەن قوسا، قانجىعاسىنا بايلانىپ جاتىپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. بۇگىن ەكى قاسقىر سوققان سىزدىقتان قۋانىشى كەم ەمەس. اتقا مىنگەن سوڭ. ابەن ونى ەرتىپ الىپ كەيىن ءجۇردى. جاڭا وسىندا كەلەردە ءبىر ساسىقكۇزەن ىندەتكەن. ءىنى تەرەڭ، جەر قاتتى ەكەن. ەتجەڭدى كىسى ازىراق ىرسىلدادى دا، الا الماي، ءجۇرىپ كەتتى. تايماس ونى شولپاننىڭ اتىمەن الدادىم دەسە، تايماستى ول كۇزەنگە سالىپ، قيناعالى كەلەدى.
― قايدا تارتتىڭ، ابەكە؟
― تابۋ مەنىكى، قازۋ سەنىكى. ۇندەمە!
― بايلانۋ كىمدىكى!
― ونى كەزىندە ايتام.
ىنگە كەلگەن سوڭ، تايماس سىرت كيىمىن شەشىنىپ، جەڭىلتەك كىرىستى. ابەن اتتاردىڭ اۋىزدىعىن الىپ، وتقا جىبەرىپ كەلگەنشە، بۇرقىراتىپ قازا باستادى.
― توقتا! — دەدى ابەن. توقتاتىپ قويىپ قولىنداعى ۇزىن شىبىعىن ىنگە جۇگىرتتى. ەكى مەتردەي ۇزىن شىبىق بويلامادى. — وسى شىبىق جەتكەن تۇستان ويىپ ءتۇس!
تايماس ويىپ ءتۇستى. ابەن تاعى سۇقتى شىبىعىن. سۇعىپ جاتىپ جىمىڭدايدى، كۇزەن ەستىمەسىن دەگەندەي، كۇبىرلەيدى.
― تاقاۋ جاتىر. قازا بەر. قاشان جەتكەنشە، جاتا بەرەدى.
توڭ جەردى دۇرسىلدەتە قازىپ، ءىننىڭ تۇبىنە جەتكەنشە دە، كۇزەن ويانعان جوق. جۇدىرىقتاي عانا بولىپ، يتشە دوڭگەلەنە تۇمسىعىن شاتىنا تىعا جاتقان ەكەن. ءۇيىن تالقان ەتىپ كەلىپ تۇرعاندارعا باسىن دا كوتەرمەدى.
― مىناۋ ءتىپتى مەنسىنبەگەنى مە ءبىزدى! — دەدى دە، تايماس قۇيرىعىنان ۇستاپ، اسپانعا اتتى. جەرگە تۇسكەندە عانا كوزىن اشىپ، قاشا جونەلدى. الا توبەت تۇرا قۋدى. بەتىنەن الىپ، شاقىلداعانىنا قاراماستان، اۋزىن سالعالى جۇرگەندە، كۇزەن ءدال تاماعىنان شاپ بەرىپ، قاتتى دا قالدى. يت ەندى ءوز جانىمەن اۋرە. قىڭسىلاپ، اينالا جۇگىرىپ ءجۇر. باسىن سىلكە بەرەدى. كۇزەن تۇسپەيدى. جيىرىلىپ، تاماعىنا ءتۇيىن بولىپ قالىپتى. ءيتىن اياپ، ابەننىڭ جانى شىعىپ بارادى:
― قاپ، ءولتىردى-اۋ! كا، الامويناق، كا! مۇندا كەل، قۇتقارايىن، — دەپ ىرس-ىرس جۇگىرەدى ءيتتىڭ سوڭىنان، تايماس ءماز-مايرام. شەك-سىلەسى قاتىپ ءجۇر.
― دوبالداي نەمەنىڭ تيتتەي كۇزەنگە شاماسى كەلمەگەنى مە! — دەپ كۇلەدى.
ءبىر كەزدە توبەت كۇزەننەن بوسانىپ، بەرى قاشقاندا، كۇزەن ءارى قاشتى. اقتيىنشە قارعا سۇڭگي بىلمەيدى ەكەن، تايماس جاياۋ جەتىپ، ۇرىپ الدى. كۇزەننىڭ ءىرىسى، تورەسى كورىنەدى. اقتيىننەن نەداۋىر ۇلكەن. ءجۇنى، ادەتتەگىدەي، سارى ەمەس، قارا قىلشىق، اقشىل ءتۇبىتى ءتىپتى قويۋ، سيرەك كەزدەسەتىن قىمبات كۇزەن.
― اگار ۇلكەندىگى مىسىقتاي بولسا، ادامعا دا شابار ەدى، — دەدى ابەن، قانجىعاسىنا بايلاپ جاتىپ. — جەتى ءتۇرلى ادام ازا-ازا اڭعا اينالعان. سونىڭ ءبىرى وسى، ءبىرى سۋىر، ءبىرى مايمىل. مىنانى جاۋىزدىق، سۋىردى ساراڭدىق، مايمىلدى كۇندەستىك ازدىرعان.
― وندا كوپ ۇزاماي، ءبىزدىڭ قازانقاپ تا ءبىر اڭعا اينالاتىن شىعار، — دەپ، تايماس اتىنا ءمىندى. ەندىگى بەتتەرى — اۋىل. كوڭىلدەرى شات. ابەننىڭ كوڭىلى كوتەرىلسە، سوزىندە قوسپا بولادى. جاداعاي مىنەزىنە، سالقام-سالعىرت تۇرپاتىنا قاراعاندا، وندايعا ءتىپتى ەبى جوق سياقتى. توسىن ادام جۋىق تا بايقامايدى، نانا بەرەدى سوزىنە.
― مىنانى نەسىنە ەرتىپ ءجۇرسىز؟ دوبالداي بولىپ، تىشقانداي كۇزەننەن جەڭىلىپ قالدى، — دەپ ەدى تايماس، ابەن ءيتىن ماقتاي جونەلدى:
― بۇل وزىندەي توبەتتەردى جەلكەسىنەن تىستەپ الىپ لاقتىرعاندا، ون قادام جەرگە تۇسىرەدى.
― وندا مىرزانىڭ قارا توبەتى جيىرما قادامعا تۇسىرەدى-اۋ.
― جوق، بۇل، يت تۇرسىن، قاسقىردان قايراتتى. جاڭا ءبىلدىم، — دەپ، ابەن، ادەتىنشە، كەڭ دالاعا ەركىن ءبىر قاقىرىپ تاستادى. — ەسىڭدە بولسىن، كۇزەن، يت تۇگىلى قاسقىرعا الدىرمايدى. وزىڭدەي جاس كەزىمدە وسىنداي ءبىر سوناردا كۇزەن ىزىنە ءتۇسىپ كەلە جاتتىم. وعان كولدەنەڭنەن ءبىر قاسقىردىڭ ءىزى كەلىپ قوسىلدى. الدەن ۋاقىتتا كۇزەن جوعالدى، قاسقىر قالدى. قاپ، كۇزەنىمدى جەپ قويدى-اۋ! — دەپ تۇرسام، قاسقىر اناداي جەردە، قاراعاننىڭ تۇبىندە جاتىر. ومدا ەپتىلىگىم مىسىقتاي: ۇيىقتاپ جاتىرسىڭ عوي، — دەپ، ەپتەپ كەلدىم دە، شالقايا بەرىپ، سالدىم سويىلمەن. سويىلىم ەكى ءبولىنىپ كەتتى. قاسقىر تىرپ ەتپەيدى. سويتسەم، مەنەن بۇرىن كۇزەن ءولتىرىپ تاستاعان ەكەن. ءوزى دە ولگەن، قاسقىردىڭ تاماعىندا جۇدىرىقتاي بولىپ، ءتىسىن جازباستان، قاتىپ قالىپتى. ەكەۋىن بىردەن سوعىپ، ولجالى قايتتىم ۇيگە. انە، سول كۇزەنگە ءبىزدىڭ الامويناق بولمادى عوي!
ابەن جايشىلىقتا ءسوزۋار ەمەس، اۋزى اۋىر كىسى. تەك وسىنداي وڭاشادا اڭقاۋلارعا، جاستارعا كوسىلە سويلەيدى. ءقازىر حالىق اۋزىنداعى ءبىر اڭىزدى، ءوز باسىنان كەشكەن ەتىپ، ايتىپ شىقتى. تايماس كۇلە بەرەدى، سونى سەزىپ قالسا كەرەك. تاعى دا سويلەتكىسى كەلىپ:
― «مىسىقتاي ەپتى ەدىم» دەيسىز، ياپىراي، ءا؟ — دەپ ابەننىڭ سيقىنا باستان-اياق قاراپ ءوتتى. ءتىپتى ەپتى بولار قيسىنى جوق. قارنى ىركىلدەپ، ەردىڭ قاسىنان اسا جاتىر. ەتەكتەرى تاقىمىنان شىعىپ، بەتىمەن كەتكەن. موينىنا قويان ءجۇنى بوكەباي وراعان بولىپتى، كەڭىردەگى كورىنىپ تۇر. قولىندا — قامشى ورنىنا شىبىق. قۇيىسقان، جۇگەندە شىلبىر جوق. ارتقى ايىل القىلداپ، اتىنىڭ توسىنە، ەر موينىنا بارعان. تۇسە قالىپ، وڭداپ الۋعا ەرىنىپ كەلەدى. قايتا-قايتا: «شىركىن، جاستىق!» — دەپ قويادى. جاسىندا دا ونشا قىرماعان بولار.
― جاس كەزىمدەگى ءبىر ەپتىلىگىمە ءالى سۇيسىنەم، — دەپ باستادى ەندىگى اڭگىمەسىن. تايماس سالعان جەردەن ءبىر قاقتى:
― ءبارىن جاستىققا تاستاپ، كارىلىككە قۇر قول كەلگەنسىز بە، قالاي؟
― بۇزبا ءسوزىمدى، جىندى انتۇرعان!
― قويدىم، ايتا بەرىڭىز.
― سوندا ءدال سەندەر شامالاس شىعارمىن. ۇسكىرىك بوران. جىلقىنى تۇبەككە سالىپ قويىپ، ات ۇستىندە، تىماعىم باۋى بايلاۋسىز، قاسقيا قاراپ تۇر ەدىم، ەكى ساۋىسقان كەلە سالا تور اتتىن، شوقتىعىن شوقي باستادى. ات جازىلماي جۇرگەن جاۋىر بولتىن. بۇل جاستىقتى قويساڭشى! ەرىنبەي، مىسىقشا باسىپ، اتتىڭ تاساسىمەن كەلدىم دە، ەكى قولىممەن ەكى ساۋىسقاننىڭ قۇيرىعىنان شاپ بەردىم. «استاپىراللا!» دەپ، قارقىلداعان تايماس شالقاسىنان تۇسە جازدادى. ابەن ۇرسىپ تاستادى. — ەنەڭ شونتايىنا كۇلەمىسىڭ، ۇيدە وسكەن بۇزاۋ! نە بىلەسىڭ، نە كوردىڭ سەن؟ ساۋىسقانداردىڭ كوزىنە جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي مۇز قاتقان، سونسوڭ بايقامادى.
― ول زاماننىڭ ساۋىسقاندارى ءىرى-اۋ، ءسىرا... جۇدىرىقتاي مۇزداردى كىرپىگى قالاي كوتەردى ەكەن، ءوزى قالاي كوتەردى ەكەن؟
— بۇرىنعىنىڭ ادامى دا، ايۋاندارى دا ءىرى بولعان. قويلارىنا ءمىنىپ الساڭ، اياعىڭ جەرگە تيمەيتىن...
تاعى دا ءبىر اڭگىمە باستالاتىن ەدى، تايماس تويسا كەرەك، تاۋكەنىڭ شوتى مەن شوقپارىن ابەنگە تاپسىردى دا، اۋىلعا تۋرا تارتتى. كۇن رەڭى بۇزىلا باستاعان. ءازىر جەل جوق، سالبىراپ مۇنارتىپ تۇر. تايماس اۋىلعا جەتكەندە، بۇلت باسىپ، كومەسكى كورىنگەن كۇندى جاسىل ساۋلە قورشادى. «كۇن قورالاسا، كۇرەگىڭدى سايلا» دەگەن حالىق تاجىريبەسىن ەسىنە الا، اتتان ءتۇستى تايماس.
ەسىك الدىنداعى تاقىر كۇرەسىندە قاداعا بايلاۋلى ەر توقىمدى اتتار تۇر. ون شاقتى ات. قىراۋىتقان. تەر قاتقان. ەر-توقىمدارى ءساندى: سۇيىندىك زەرگەرلەرى كۇمىستەگەن. اۋىل اراسى ەمەس، الىستان كەلگەن قوناقتار ەكەنى بەپ-بەلگىلى. قورا ماڭىندا ءبىرسىپىرا اۋىل ادامدارىنىڭ باسى قوسىلىپ قالىپتى. «سوعىم قايدا؟» — دەگەندەرىنە: «شانشۋ قادالىپ، جولدان قايتتىم» — دەي سالدى تايماس. شەكپەنىن قولتىقتاپ، اس ۇيگە ەنگەندە، شولپان كەزدەستى. قاسىنداعى قازانقاپتىڭ ايەلى قاسيپا مەن توقابايدىڭ ايەلى ءباديشاعا كۇلە سويلەپ تۇر ەكەن، تايماستى كورە سالا:
— مىنە، ءوزى كەلدى پەرىنىڭ! — دەدى.
― مەن بەيباقتى الدەنە دەپ تۇر؟
― سەنىڭ اندا مالقاردىڭ تاباعىنا قامشى سالىپ بەرگەنىڭدى ايتىپ تۇرمىن.
― وندا قوي سويىپ كورمەگەن كەزىم عوي. كازىر، قامشى تۇگىلى، ارام بەزدىڭ ءبىرىن جىبەرمەسپىن.
اسشى ايەلدەر شولپانعا اساتىن ەتىن كورسەتىپ، مۇشەلەردى اتاپ جاتتى. شولپان قازان باسىنا اسا ءبىر سىيلى قوناق كەلگەندە بولماسا، بارا بەرمەيدى. بارسا، بىلە بەرمەيدى. ونىڭ كەلۋى تەك «اسا سىيلى قوناق» دەگەندى اڭعارتاتىن. قاسيپا تاي جۇزگەن قازاندى تولتىرا اسسا دا، شولپان كەلگەن سوڭ، قوناقاسىنا قومسىنىڭقىراپ:
― قارا مالدىڭ، كۇزدىككە سويعان قارتاڭ مالدىڭ ەتىنەن كوبىرەك بولدى، — دەگەندە:
― سوعىم كەلدى عوي. وندا تاي-جاباعىنىڭ ءبىرىن سويىپ جىبەرىڭدەر، — دەدى شولپان.
تايماس سىرت كيىمىن شەشىنگەن. قاباعى جابىق، دامىل-دامىل ارقاسىن ۇستايدى. مىقشيادى، اۋىرسىنادى. شولپان:
― نە بولدى ساعان؟ — دەپ ەدى.
― جولدان قايتتىم. قازەكەڭ سويىپ-سويىپ قايتارىپ جىبەردى. ارقام بىلەۋدەي! — دەدى دە، جانتايا كەتتى.
― نە دەيدى! ءتىل المادىڭ با؟ الدە ءتىلىڭ ءتيدى مە؟
― ۇرعانشا تيتتەي جازىعىم جوق. ۇرعان سوڭ، ءتىلىم ءتيدى، ءتىلىن دە المادىم.
شولپان اياپ، كەيىپ تۇرىپ قازانقاپتىڭ ايەلىنە ءبىرسىپىرا اۋىر سوزدەر ايتىپ تاستادى:
― قازەكەڭ نە بوپ بارادى ءوزى؟ مىرزاعا جاققاندا، ەستىپ جاعا ما؟ انادا ءالجاننىڭ مۇرنىنان قان اعىزدى. ەندى مىناۋ. بۇدان بىلاي قولىن تيگىزبەسىن تايماسقا. جاسىنان جەتىم قالعان تەسىك وكپە سورلىنىڭ شەرى ونسىز دا جەتەر!..
قاسيپا شولپانعا ەرىپ، كۇيەۋىن ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادى. تايماس ەندى جايناپ سالا بەردى. ابەندى الداپ، بايلاماي كەتكەن ءاقتيىنىن شىن سىيلادى شولپانعا. شولپان ءتىرى ءاقتيىندى قىزىق كورىپ، ويناپ وتىرىپ، شاپانىنىڭ ەتەگىنە وراپ الدى دا، شىعىپ كەتتى.
ءسوز بايلاسقانداي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءار جاقتان كەلگەن قوناقتار شاي ءىشىپ تىنىققان. قوناقتارىنا شاكەن ءوزى بارىپ سالەمدەسىپ، قوناقۇيدە بىرگە وتىرعان. شولپان قايتىپ كەلگەندە، قوناقتىڭ قوسشىلارى قوناقۇيدە قالىپ، باسشىلارى شاكەنمەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. شولپان بوگەلمەي تورگى بولمەگە ءوتتى دە، ەسىكتى كۇرشەكتەپ جاۋىپ الدى. ءتيىندى بوس جىبەرىپ، تاعى ءبىراز وينادى. ماۋقى باسىلعان سوڭ، انا جاقتاعىلاردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق قويدى. ەكى بولمەگە ورتاق قابىرعادا كىشكەنە اشپالى تەرەزە بار. سول تەرەزەدەن قوناقتاردىڭ ءوزىن كورۋگە دە، ءسوزىن ەستۋگە دە بولادى.
شاكەنگە تاقاۋ وتىرعان مالقاردى شولپاننىڭ انىقتاپ كورگەنى وسى ەدى، كوڭىلى قالدى. جاسى قىرىق بەس، ەلۋدىڭ اراسىندا، قارنى شوشايعان، ءولى كوز، ماڭقا بولىستىڭ تۇلا بويىندا، ايەل تۇگىل، ەركەكتى تارتاتىن ءبىر جىلىلىق، نە ءبىر جىلتىراق جوق. سوندا دا ايشا، بالقيا سياقتى ەكى سۇلۋدى بىردەي قۇشتى. جيىرما بەس جىل بولىس بولدى. «اتاعى باردى، ايەل تۇرسىن، ەل سىيلايدى. ءوزى مىناۋ بولعاندا، اتاعىن نەسىنە سىيلايدى؟» — دەدى شولپان ىشىنەن.
مالقارعا تاقاۋ وتىرعان ءتورت بۇرىشتى قارا — جانىبەك. قايسارلىعىن شاپىراشتاۋ قىسىق كوزى ايتىپ تۇر. از سويلەپ، كوپ تىڭدايدى. قاباعىن اشپايدى. قۇلىپتاپ، ءبارىن ىشىنە ساقتاعان، ءبىر رۋدىڭ ون جىلدان بەرگى بولىسى. بولىستىق ءۇشىن پاراعا جالعىز قىزىن دا بەرگەن زارلاتىپ.
«اق سۇتىڭمەن اسىراعان، اينالايىن، جان انا،
قۇلىن-تايداي تەبىسكەن قيماسىم ەڭ جان اعا،
مەن جىلاماي، كىم جىلار، كەتىپ بارام پاراعا» —
دەپ، ۇزاتاردا اڭىراعان وسى جانىبەكتىڭ قىزى بولاتىن. شولپان بۇل جىلاۋدى ەل اۋزىنان تالاي ەستىگەن، كەيدە ءىس تىگىپ وتىرىپ، ءوزى دە ىڭىرسىپ ايتاتىن. ءقازىر، جانىبەكتى كورگەندە: «قىزىن زارلاتسا، زارلاتقانداي ادام ەكەن» دەدى.
جانىبەكپەن تىزەلەس وتىرعان ىستىك مۇرىن، جىپسىك كوز، سۇرشا — قالاباي. ول كوپ جۇرەتىن، بۇل ۇيگە تالاي كەلگەن، الەكەدەي جالانعان شاپشاڭ، وتكىر كىسى. اكەسى ءبىر رۋدى ءبولىپ اكەتىپ، كوپ جىلدار بولىستىق ەتسە دە، ءوزى بىردە جىعىپ، بىردە جىعىلادى. نە ەلىنە، نە وزىنە تيىشتىق بەرمەي كەلە جاتقان ناعىز جالىقباستىڭ ءوزى. شولپان بۇنى «ءبىزدىڭ اعاجاننىڭ سىڭارى» — دەپ، جىلپوس جاقىپقا تەڭەي سالدى.
قالابايدان تومەنگى، وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى، جۇقالاڭ، جىلپىق كوز جىگىت — بەلگىلى نۇرشانىڭ مۇقاتايى. التىن ءتىسى بار، شاشىن قايىرعان، ەپتەپ ورىسشا وقىعان، ىشكى كيىمدەرى ورىسشا، سىرتقى كيىمدەرى قازاقشا. ءوزىن سالماقتى، پاڭ ۇستاۋعا تىرىسادى، ونىسى شىقپايدى، ءجايسىز ءسوز سۇيكەپ كەتسە-اق بولعانى، بوگەلەك تيگەن جىلقىداي تىپىرلايدى. بابالارى ءۇش جۇزدە ءۇشتىڭ بىرىنە قوسىلعان. ءبىر اتادان ون بەس اۋىل تارايدى. ءار اۋىلدان مىڭ جىلقى ەرەدى. مال مەن باسقا كەندە ەمەس، اكىمدىك كەرەك. مۇقاتاي ءوز باسى بولىستىقتىڭ ءدامىن ونشا تاتپاعانىمەن، ون بەس اۋىلدىڭ بىرىنەن بولىستىق كەتپەۋىن قالايدى. حان، سۇلتاندىق زامانى وتكەننەن بەرى قاراڭعى قازاقتىڭ بولدىم دەگەنى بولىستىققا، وقيعانى ءتىلماشتىققا جاناسىمپاز.
مىنا وتىرعاندار سوۆەت زامانىندا دا سونى ىستەدى. ءارقايسىسى ءبىر بولىستىڭ، رۋدىڭ ۇستىنەن قىزىل سۋداي جۇرگەندەر. ەندى ءبارى ءبىر بولىسقا تىعىلىپ، باي-جۋاندار سايلانبايتىن بولسا دا، ءوز ادامدارىن قويۋعا جانتالاسىپ وتىر. بىرىنەن ءبىرى قىزعانادى. ءبارى جينالىپ، سوۆەت ادامىنان قىزعانادى. سايلاۋ تاقالىپ قالدى. قازىردەن ءوزارا ءبىر ىنتىماققا كەلمەسە، كەيىن اۋىز اپپاق بولا ما، — دەپ قورقادى. سوندىقتان التاي-قارپىقتىڭ ناندەرى شاكەنگە كەلىپ وتىر. قانشا نانسىگەنىمەن، جاڭا زامان جەلى قاعىپ، ەرىندەرى توبارسىعان، كەشەگى قاھارلى كۇندەردىڭ شەت-جاعاسىن كورىپ، جۇرەكتەرى ءبىراز شايلىققان كەز. جايشىلىقتا باقكۇندەستىك، اناۋ-مىناۋ كيكىلجىڭدەرى بولىپ جۇرسە دە، رۋلار اراسىنداعى ۇلكەن داۋ، تالاس-تارتىستاردى شاكەننىڭ الدىنا اكەلەدى. ويتكەنى شاكەن ولاردان پاتشا زامانى تۇگىل، سوۆەت زامانىنىڭ وزىندە جوعارى تۇر. ولگەن ورتانشى ايەلىنىڭ ءىنىسى — تاشكەنتتە تۋرسيك-تىڭ مۇشەسى. ورەنبۋرگتە حالىق كوميسسارلارىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعان جاندوستى شاكەن وقىتقان، ءوزىنىڭ جىلقىشىسىنىڭ بالاسى. وسىلاردىڭ بەدەلى قىردا عانا ەمەس، قالادا دا شاكەننىڭ بەدەلىن وسىرە ءتۇستى. اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، تەرى شالبارىنىڭ باۋىن ماقتانا شەشكەن مالقار، ءوز بەدەلىن كورسەتپەك بولىپ، مىنالاردىڭ الدىندا شاكەندى تاعى ءبىر كوتەرىپ تاستاعانىن بايقامادى. قالتاسىنان كونۆەرتكە سالۋلى حات الىپ ۇسىنعاندا:
― ەرمەكباي: «وسىنى ءوز قولىڭىزبەن تابىس ەت!» — دەپ ەدى، — دەپ قورازدانىپ قويدى.
شاكەن حاتتى ىشىنەن وقىپ شىقتى:
«قۇرمەتتى شاكە! سايلاۋ كۇنى تاقالدى. سايلاۋشىلاردى ەلگە شىعارا باستادىق. بۇرىن ءارقايسىسى ءبىر توبە بولىپ ءوزدى-وزى سىيىسپاي جۇرگەن ەلدىڭ بىرنەشە رۋى، بولىسى ءبىر قوسىلعالى تۇر. تارتىس بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيۋى كادىك. بارىنە بىردەي ادامسىز عوي، باسا كورىڭىز، ىنتىماققا كەلتىرە كورىڭىز.
قازاق دالاسىنا ءسىز ەنگىزىپ جاتقان جاڭالىقتاردان راقىم مول. مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋعا، ەگىن كاسىبىن كۇشەيتۋگە بەتتەگەنسىز. الداعى جازدا مەكتەپ سالادى، — دەپ ەسىتتىم. بۇنىڭ ءبارى حالىقتى جاقسىلىققا باستايدى: سوۆەت ۇكىمەتىنە ۇلكەن جاردەم. ىسكە ءسات!
ءىنىڭىز ەرمەكباي».
حاتتىڭ ءسوزىن قوناقتار ەستي الماسا دا، «بۇل كىسىمەن، ءبىز تۇگىل، ۋاتكوم اعاسى اقىلداسىپ تۇرادى» دەگەن وي ورناپ بولدى. مالقار ەندى مانادان بەرگى تورۋىل سوزدەردى قويىپ، تۋرا تارتتى:
― ءارقايسىسىندا ءبىر قىرعي بارىن بىلەمىن. مەن شوگەلدى قوسقالى وتىرمىن. جولدى شوگەلگە بەرىڭدەر. شوگەلدى ماعان بەرىڭدەر. التايدىڭ بالاسىن الالاماي تەڭ ۇستايىن. سەنىڭدەر. ءارۋاق، قۇدايعا تاپسىرىڭدار! — دەگەندە، قالاباي ونىڭ اۋزىنان ءسوزدى قاعىپ اكەتتى:
― مالقار-اۋ، تويار كۇنىڭ بار ما؟ وسى قوسىلعالى وتىرعان جەتى بولىس ەل ءبىر زاماندا ءبىر-اق بولىس-تى. سەن الالاماساڭ، ساۋىرلاماساڭ، اكەڭ، باباڭ الالاماسا ساۋىرلاماسا، جەتى ءبولىنىپ كەتە مە؟ ەندى قايتا قوسىلعاندا، تاعى دا شوگەلىم، نە دەگەنىم بولسىن، — دەيسىڭ. مايمەڭكەلەيتىنى جوق، ونىڭا كونە المايمىز! — دەپ، ورنىنان ءبىر قوپارىلدى.
ءتورت بۇرىشتى بەزەر جانىبەك تومەن قاراپ وتىرىپ، باسىن قالتاقتاتا، ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتتى:
― التايدىڭ قارا شاڭىراعى تۇرعاندا، جولدى وتاۋلارى السا، ءارۋاق، قۇدايعا شەت بولار!
جانىبەك اتا جونىنە جەتىك. «التايدىڭ قارا شاڭىراعى مەندە قالدى» — دەپ جۇرەتىن. ونىڭ جاڭاعى ءسوزىنىڭ ورايىنا ەشكىم ەشتەمە ايتا قويماپ ەدى، مۇقاتاي ءتۇستى سوزگە:
― وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، مەن — كەشە ورتا جۇزگە اتى شىققان جاقسى نۇرشانىڭ جالعىزىمىن، تاك؟ — دەپ، كوزىن ءبىر جىپىلىقتاتتى. سودان ءارى «تاكتا» دا، كەزىندە دە دامىل بولمادى. — «اكەڭ، ولسە دە، اكەڭدى كورگەن ولمەسىن» دەگەن باp عوي، تاك؟ كارتانىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، اتا داۋلەتىن شايقادىم، كوپ سىباعامنان قۇر قالدىم. ءبارىن بىلەسىزدەر، تاك؟ جىلۋ سۇراپ وتىرعام جوق. ساعايدىڭ ون بەس اۋلىنان ون بەس مىڭ جىلقى ەرەدى. سول ماعان جەتەدى، تاك؟ ۇلكەن سوزگە كىرىسكەنىم وسى شىعار، تاك؟ جول — مەنىكى. قيماساڭدار، كوردەگى نۇرشا ءبىر اۋناپ تۇسەدى. ۆوت كاك!
تەرەزەدەن تىڭداپ وتىرعان شولپان شەگى قاتقانشا كۇلدى. اتى دىرداي نۇرشانىڭ مۇقاتايى كەلگەلى شولپانعا كوزىن قىسا بەرەتىن. «باسە، وسىنداي ناقۇرىس ەكەن عوي!» — دەپ كۇلەدى. بۇل وتىرعانداردان ءوز كۇيەۋى بارلىق جاعىنان ۇزدىك ەكەنىن بايقادى. ماقتانىش ەتتى. سول كەزدە امان كەلىپ ەلەستەدى كوزىنە. «نە بويىنان، نە ويىنان ءمىن تاپپاي قويدىم. ياپىر-اۋ، شىن سولاي ما، الدە ماعان سولاي كورىنە مە؟ راس، وندا داۋلەت، اتاق جوق. اتاقتى، داۋلەتتىلەردىڭ سيقى مىناۋ عوي. قارنىڭ اشادى. مەن ونى كورگەن سايىن ءبىر تويام. انادا مالقار، شوگەلدەرمەن جانجالداسقاندا، ەسىكتەن سىعالاپ قاراپ تۇردىم. ول وت بوپ جاندى. باسقاسى بىقسىپ ءوشىپ قالدى. جانباعان جىگىت جىگىت پە؟ بۇلدىرگەن تەرە وڭاشا قالعانىمىزدا بار ايتقانى: «جاۋلىقتى نەگە ەرتە كيدىڭ؟» ءبىر عانا كوزىنەن بايقاعانىم، ايتا بەرسەم، ءبىر كىتاپ بولار ەدى...» — دەپ، شولپان مۇڭدى ويعا باتتى.
انا جاقتاعىلار ءالى سويلەۋدە. كەزەك ەندى وسى ەلدىڭ ادامىنا ءتيىپتى. ماقاشتىڭ قاسىنداعى ۇزىن مۇرنى، سەلدىر اق مۇرتى، بوس ۇرتى — ءبارى سالبىراعان، كوسەلەۋ، اۋزىندا بىرەن-ساران ءتىسى قالعان باۋجان حاجى سويلەپ وتىر. جالاق ەرنىن جالانعانى قامشىلاعانى سياقتى. اعىپ-اعىپ كەتەدى:
— «قيلى-قيلى زامان بولدى. قاراعاي باسىن شورتان شالدى» دەمەدى مە شورتانباي. ول از بولسا، «ءار حاننىڭ تۇسىندا ءبىر سۇرقىلتاي». التاي، قارپىققا، ايتپەسە ارالباي، قالىبەك، بارعانا، ەنەڭ، قارەكە، سارمۇرات، قارامۇراتتارعا بولگەلى تۇرعان شەندى مەن كورە المادىم. ب ا ق ۇنەمى بولعان جەرگە قونا بەرمەيدى. اۋمالى-توكپەلى دۇنيە بىردە بەتىن كورسەتسە، بىردە بىردەمەسىن كورسەتە سالادى. قويىڭدار، ارۋاق شاقىرىپ، مولا كۇڭىرەنتپەلىك. اۋزىندا يمانى، بەتىندە ۇياتى بار، جاقسى مەن جاماندى، ادال مەن ارامدى ايىرا بىلەتىن بىرەۋدى تابالىق تا، سوعان قيالىق. وسىنى شاكەن مىرزاعا سەنىپ تاپسىرساق قايتەدى؟
«دۇرىس!» دەگەن بىرەر دىبىس ىلە ەستىلدى. سونى ءبارى ايتقانشا، العاشقى ايتقاندارى قايتالاعانشا، شاكەن ۇندەگەن جوق. سەمىزشە تورتپاق دەنەسى، جەرگە قۇيىپ ورناتقانداي، تاپجىلماستان نىق وتىر. مانادان بەرگى سوزدەردىڭ قايسىسى قالاي اسەر ەتكەنىن قوڭىر جۇزىنەن بايقاپ بولمايدى. اندا-ساندا قالىڭ قاسىن كەرىپ قويىپ، ۇلكەن كوزىن ءبىر توڭكەرەدى. از ءسوزدى كىسى. ءسوزى ونشا جاتىق تا كەلە بەرمەيدى. ءبىراق جۇرەككە قونىمدى، مىقتى. قاسىنداعىلار اۋزىنا قاراپ، ءتونىپ قالعان كەزدە:
― وزدەرىڭىز بىلەسىز، بولىستىق دەگەنگە قاشاننان مەن قىزىققان ەمەن، — دەدى. — التاي، قارپىقتىڭ اتىنان سىزدەر تاپسىرساڭىزدار، جاڭاعى حاتتا ۇكىمەت اتىنان ەرمەكباي دا تاپسىرىپتى. رۋ ۇرانىن كوتەرەتىن زامان ەمەس بۇل. رۋ كوڭىلىن ەلەمەۋگە، رۋ ىشىندە باي، كەدەي دەگەندى ەلەمەۋگە تاعى بولمايدى. وسىلاردى ەسكەرە كەلىپ، ايتاتىنىم: بەگاتاڭ كوپ ەل. كوپتەن بەرى شەن تيمەگەن ەل. وسى جولى بولىستىق سوعان بەرىلسە دەيمىن. بۇل زاماننىڭ بولىسى باياعىداي بىرەۋ بولمايدى. بىرنەشە مۇشەلەرى بولار. مالقار، جانىبەك، قالاباي، مۇقاتاي — تورتەۋىڭ ءتورت مۇشەلىك ال. قاي كەدەيىڭە بەرسەڭ، ونى وزدەرىڭ ءبىل.. وسىلاي ەتسەك، ۇكىمەت تە، ەل دە ريزا شىعار.
«دۇرىس-دۇرىس!» دەگەن دىبىستار بۇل جولى قاۋىرت ەستىلدى. ءبارى ىرزا سياقتى. تەك مالقار عانا قاقالىڭقىراپ قالىپ، ءبىر سۇراق قويدى:
― ال سوندا جاڭا بولىسىمىز، ۇلكەن بولىسىمىز كىم؟
― بەكىشتىڭ جاقىبى. كەدەي، تومەن اتا. ناعىز ۇكىمەتتىڭ قالاعانى. ءسوز بىلەتىن، ءجون بىلەتىن، پىسىق جىگىت.
― بىلەمىز عوي، بىلەمىز! — دەدى مالقار قاۋقىلداپ. جاقىپتىڭ بولعانىن شوگەلدىڭ بولعانىنان كەم كورەتىن ەمەس. — نان، تۇز بار ما ەكەن؟ — دەپ داۋىستاعاندا، انا جاقتاعى شولپان ەستىدى. تۇز قوسىپ، ورتا تارەلكا باۋىرساق اكەلىپ قويدى الدارىنا. تۇز بەن ناندى انت ەتىپ، جەپ جاتتى ءبارى...
اڭگىمە ۇزاققا سوزىلعان. ءتۇننىڭ ءبىرسىپىراسى ەتكەن. دالا بوران. تەرەزەدەن جەل گۋىلى ەستىلەدى. قوناقتار ءوز بولمەلەرىنە كەتىپ، جايلاسقان سوڭ، شاكەن تەرەزەدەن دالاعا قاراپ تۇرىپ، ارتىنداعى شولپانمەن سويلەستى:
― بوران تۇتەپ كەتىپتى. سوعىمعا كەتكەندەر قونىپ قالعاي-اق. اگار قايتسا، ەلدى تابالماس.
― تايماس مانا قايتقان.
― نەگە؟
― قازەكەڭ ۇرىپ-ۇرىپ، قايتارىپ جىبەرىپتى. ايتىپ قويماساڭىز بولماس، قيت ەتسە، جىگىتتەردى سويىپ سالادى...
― كەلدى! بوس ايداپ كەلدى. وي بارەكەلدى! — دەپ قۋانىپ قالدى شاكەن، — جىگىتتەردى حابارلا. شىقسىن دالاعا.
شولپان ۇشا جونەلدى. الدەن ۋاقىتتا بۇقپانى ورتاعا الا، ەركەك، ايەل جالشىلار دۇرلىگە كىردى ۇيگە. ءتىرى قالعان قازانقاپتى شەتىنەن ولتىرە كىردى. مانا شولپانعا ەرىپ قارعانعان قاسيپانىڭ ەكى كوزى بۇلاۋداي. بۇقپانىڭ بەتى ۇسىگەك، قانى قاشىپ، اپپاق بولىپ تۇر... مەنى ايتەۋىر كەر ات اكەلدى، ― دەيدى بەتىن قارمەن ىسقىلاپ وتىرىپ. — جانۋار، قيسايا تارتىپ قويماعان سوڭ، ەركىنە جىبەردىم. ونى قازانقاپ ايتقان. «مەنى تاپسا، تايماس تابادى. ايتا بار، كوپ اۋىل وتىرا بەرەتىن اپاندا قالدىم» — دەدى...
شاكەن نە قىلارىن بىلمەي، تەڭسەلىپ ءجۇر. ءولى بولسىن، ءتىرى بولسىن، تابۋ كەرەك. تابام دەپ جۇرگەندە، مىنا بوران تاعى بىرەۋلەردى الا كەتۋى كادىك.
― قايتەمىز، كۇننىڭ ءتۇرى جامان! — دەگەندە، ەشقايسىسى ۇندەمەپ ەدى.
― مەن ىزدەيمىن! مىقتى ەكى جىگىت قوسىپ بەرىڭىز، — دەدى تايماس.
― قوي! — دەپ، شولپان شىج ەتە قالدى. باسقالارى دا قوستاي قويعان جوق. تەرەزەنى بۇزىپ كىرگەلى سابالاپ، ارىستانشا اقىرعان بورانىنا بەتتەمەدى ءبىرى.
― لۇقسات ەتىڭىزشى! ات قۇلاعى، اياق استى كورىنسە، تابامىن! — دەپ، وزەۋرەي ءتۇستى تايماس. ەنتەلەپ شاكەننىڭ قاسىنا بارىپ قالىپتى. — مىرزا-اۋ، توبىمىزبەن وتىرىپ، ءبىر ازاماتتى بەرىپ قويا بەرەمىز بە؟
― قالاي تاباسىڭ سوندا؟
― كوپ اۋىل وتىرا بەرەتىن اپاندا قالىپتى عوي. جەلگە قىرىن ءجۇرىپ وتىرسام، مايوزەكتىڭ ءبىر جەرىنەن كەزدەسەم. سودان كەيىن اپاندى تابۋ وپ-وڭاي. تەك ءتىرى بولسىن دەڭىز.
تايماس قويماعان سوڭ، شاكەن رۇقسات ەتتى. قاسىنا قالاعان ەكى جىگىتىن قوستى. ءبىر اتقا جەڭىل شانا جەكتىرىپ، جەتەكتەرىنە بەردى. شاناعا ءبىر كەسەك كيىز، كيىزگە وراپ، ءوزىنىڭ، قاسقىر تۇلىبىن سالعىزدى. سودان كەيىن ءبىر بۋتىلكا سپيرت، ەكى تۇتامداي قازى الدىرىپ، تايماستىڭ، قوينىنا تىقتى.
― بوتەلكەڭىز نە، مىرزا؟
― اراق. توڭعاندارىڭ، ۇشىپ قالعاندارىڭ بولسا، جىلىتادى.
― ارام دەيتىنى قايدا بۇنى؟ دەنەم شوشىدى عوي.
― ول دۇمشە مولدالاردىڭ بىلشىلى.
― الاقاي، وندا شوشقا ەتى دە ادال ەكەن!
― تەك، انتۇرعان! وسىدان قازانقاپتى امان-ەسەن تاۋىپ اكەلسەڭ، تۋرا ورىنبوردىڭ وزىنە وقۋعا جىبەرەم.
تايماس بالاشا قۋانىپ، ويناقى شىقتى ۇيدەن. ات مىقتى، كيىم جىلى. قاراڭعى تۇندە، تۇتەگەن سۇراپىلدا، ەكى جىگىتتى ەلسىز دالاعا باستاپ، جورتا جونەلدى جاس جالشى.
VIII
وسى اي تۋعالى اسپان جالتىر. قاۋىرت جاۋعان كوبىك قار، قاۋىرت سوققان بوراندار الدەقاشان اشىلىپ، كۇننىڭ ىزاسى ءبىراز تارقاعان. ويپات، ساي-سالا قارعا تولى. ءۇي ماڭىنا قار بەلەستەرى، مايالاردىڭ سىرتىنا قار جارلارى پايدا بولعان. ءار ءۇيدىڭ-اق جەل جاعىنان اققالا سوعىلىپ قالىپتى. دوپ ويناعان، سىرعاناق تەپكەن، قاردان ور قازىپ قويان ۇستاعان بالالار، جاستار قىزىققا باتىپ ءجۇر.
شاكeن قوراسىنىڭ ماڭىندا كورىنىس بۇدان باسقاراق. «پ» ارپىنشە تۇرعان بيىك مايا مەن قورالار قاردى دەنەسىنە دارىتپاي كەيىن بىرنەشە مەترگە سەرپىپ تاستاعان. ىعىنا تۇسكەن ازىن-اۋلاق قاردى سىپىرىپ-سىپىرىپ، كولىككە جەككەن ىسىرعىشپەن الىسقا اپارىپ توككەن. ءىقتاسىن، كەڭ تاقىرعا مول ءشوپتى كوپىرتە شاشىپتى، ەكى جۇزدەن اسا قازاقى قارا مال، مۇرىندارى شۋىلداپ، كۇتىرلەتە جەپ جاتىر. بىرەن-ساران اسىل تۇقىمدى سيىرلار، ءداۋ كوك بۇقا مەن كوك ارعىماق ايعىر جىلى قورادا، ەرەكشە كۇتۋلى. قازانقاپتىڭ ءبىر اياعىندا ۇيىق، ءبىر اياعىندا ەتىك، بالداققا تايانىپ، مال ىشىندەگى ءجۇر. انەۋگى بوراندا تايماس ونى تاۋىپ اكەلگەن. سىنعان اياعىنىڭ ساۋساعى ءۇسىپ ءتۇسىپتى. سىنىعى دا، ۇسىگى دە ءالى جازىلا قويعان جوق. سوندا دا مالعا شىقتى. وسى مالدىڭ ىشىندەگى ءوزىنىڭ ون شاقتى قاراسىنا كوز قىرىن وزگەشە سالىپ قويادى. قاباعى بۇرىنعىداي جابىق.
وزگە مالايلار جايراڭ. بۇگىن كۇندەگىدەن ەرتە تۇرىپ، شاپشاڭىراق قيمىلداپ، مالدى ەرتە جايعاپ تاستادى. ەندى «سايلاۋعا بارامىز!» دەپ، بىر-بىرىمەن شۇڭكىلدەسىپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى.. سايلاۋ دەگەندى ەستىگەنى بولماسا، ولار ومىرىندە كورگەن ەمەس، بۇگىن ءبىرىنشى رەت كورەدى.
شاكەن، قاسىندا شولپان، مانادان وي ۇستىندە. بيىكتە تۇرىپ، ءوز قوراسى، ءوز اۋلى تۇگىل، ماقاش قورىعىن قورشاي وتىرعان جازىقتاعى ون - ون بەس اۋىلدى تەگىس كورىپ تۇر. شاڭقان اققالالار، ءقايسىبىر اينەكتەر جاڭا كەلە جاتقان كۇنمەن شاعىلىسىپ، كوزىن ۇيالتقان سوڭ، كۇڭگىرت كوزىلدىرىك كيدى. قار جامىلعان كەڭ جازىقتا قوزعالىس بۇگىن تىم كۇشتى. اتتى، تۇيەلى، جاياۋ-جالپىلى، تۇس-تۇستان انداعان ادامدار اق دالانى شۇبارتىپ جىبەردى. ءبارىنىڭ بەتى — كوپ اۋىل. بىرەۋلەر ءىلبىپ، جورتىپ، بىرەۋلەر قۇيعىتىپ، ىزعىتىپ بارادى. سولاي قاراي وسى اۋىلدان دا شۇباي باستادى. شاكەن ءدۇربىسىن الىپ، قاراپ جىبەرىپ:
― انە بىرەۋ، كۇدىس كوكتەگى ماقاش ەكەن، — دەگەندە:
― مەن ءدۇربىسىز دە انىق كورىپ تۇرمىن. قاسىنداعى سارسەن عوي، — دەدى شولپان.
― بيشارا، تيىش جاتا المايدى-اۋ. «كارى بي» دەپ، قۋىپ جىبەرسە قايتەدى؟
― بارساڭىز ءسىزدى دە قۋا ما؟
― قۋسىن-قۋماسىن، ەجەلدەن سايلاۋ قۇمارىم جوق.
― بip جولعا بارىڭىزشى! سايلاۋ دەگەندى ماعان كورسەتىڭىزشى.
شاكەن بارۋعا بەتتەمەدى. بەتتەمەگەنىن بايقاتپادى. ويىن ۇيدە جاتىپ-اق ورىندايتىن بولعان سوڭ، وكىمەتتىڭ، ەلدىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلمەيدى. ويتكەنى ەكەۋىنەن دە قاتتى سەسكەنەدى. قانشا ايدىندى بولسا، سونشا قورقاق تا كىسى. جاراتىلىسى ونداي وسال ەمەس ەدى، اۋىر داۋلەت، ۇلكەن ابروي ساق، ايەنشەك ەتتى. ءازىر ونشا ءتىس قاقپاعان شولپان ەرىنىڭ بۇل وسال جاعىن ءالى سەزگەن جوق. قىڭقىلداپ، ەركەلەي سۇراپ، قويمايدى. مازاسىن العان سوڭ:
― ءوزىڭ بارا عوي، — دەدى شاكەن. — باسىمنىڭ ساقيناسى ۇستاڭقىراپ تۇر، بارا الماسپىن. جىلى كيىن، كوشىرىڭە تايماستى وتىرعىز.
شولپان قۋانىپ كەتتى. ءۇي ۇستىنەن جۇگىرە ءتۇستى جەرگە. اتىن قىراۋلاتىپ، بايبول كەلىپ قالدى. ءجۇرىسى تىم اسىعىس. باسقىشتان جۇگىرە شىقتى ءۇي ۇستىنە. سالەمدەسە سالا، بىردەمە ايتۋعا وقتالىپ تۇرعاندا:
― ءجاي ما؟ — دەپ ەدى شاكەن.
― قايدان ءجاي بولسىن! — دەدى دە، كۇرسىنە وتىرىپ، كويىتە بەردى. — ەلىڭىز ءبۇلىندى، مىرزا. كوپ اۋىل، سول اناداعى اماننىڭ حاتى بويىنشا. «تاناگوزدى اۋىلناي، ءىزباساردى بولىس سايلايمىز!» — دەپ، قيعىلىقتى سالىپ جاتىر. ەلدىڭ تۇرىنەن شوشىپ كەلدىم. سايلاۋ باسىنا بارىپ، ءوزىڭىز بوي كورسەتىپ تۇرماساڭىز، جاقىپ ەكەۋمىز، ءسوز جوق، قۇلايمىز. انە، كوردىڭىز بە، تايلى-تاياعىمەن قاپتاپ بارادى جۇرت. ءبارىن كوتەرگەن كوپ اۋىلدىڭ كومونەستەرى.
― تاناگوز، جاقىپ، بايبول، ءىزباسار — تورتەۋىڭ دە جاقىن اعايىنسىڭ. بارا المايمىن. اعايىن وكپەسى اۋىر، ارقالاتپاڭدار ماعان. نە بولساڭدار دا، مەنسىز بولىڭدار، — دەپ، شاكەن قىرىنداي تۇردى. بايبول ونان سايىن ەمىنە ءتۇستى.
― مىرزا، «كا!» دەسەڭىز، جۇگىرىپ كەلەتىن كۇشىگىڭىز ەدىم عوي. «ايت!» دەسەڭىز، الا تۇسەتىن ءيتىڭىز ەدىم عوي. قالتامداعى ءمورىمدى قاتىن تارتىپ السا، ءولىم-داعى! ءبىر جولعا قولداي كورىڭىز!
― سەنى مەن از قولدادىم با؟ سول ءموردى كىمنىڭ ارقاسىمەن الدىڭ؟
― ءسىزدىڭ ارقاڭىز عوي، ارينە، ءسىزدىڭ ارقاڭىز. ءمور مەنىڭ قالتامدا جۇرگەنى بولماسا، ءوزىڭىز بيلەدىڭىز. ءالى دە سول نيەت، بيلەي بەرەسىز...
― باسىمدى كوپ قاتىرما! — دەپ، شاكەن ءۇي ۇستىنەن تۇسۋگە باسقىشقا بەتتەگەندە، جىلپوس جاقىپ اتتان ءتۇسىپ جاتتى. بۇنىڭ دا ءجۇرىسى سۋىت، اسىعىس. اتى، مۇرتى قىراۋىتقان. سالعان جەردەن:
― سايلاۋشى كەلدى! — دەدى، ءسۇيىنشى سۇراعانداي. شاكەن ەجىكتەي باستادى:
― كىم ەكەن؟
― تەمىرجان دەگەن.
― اكەسىنىڭ اتى كىم؟
― بىردەمە ءۇپ ەدى، ۇمىتىپ قالدىم. سىرىڭكە قارا جىگىت كورىنەدى. ءبىر ەلىدەي عانا مۇرتى بار، وزگەسىن قىرىپ تاستاپتى.
― بۇل وندا ويازدىق وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى شىعار. سوندا ءبىر پىسىقشا جىگىت بار-دى.
― بولسا بولار، وقۋ جايىن سۇراستىرىپ وتىردى. سونى حابارلاعالى جانە ءوزىڭىز سايلاۋ باسىنا باراتىن، بارمايتىنىڭىزدى بىلگەلى كەلدىم.
― بارا الماسپىن.
― ونىڭىز دۇرىس تا شىعار، — دەدى دە، جاقىپ شاكەندى وڭاشا، قورانىڭ تاساسىنا الىپ كەتتى. — بارماساڭىز، بارماي-اق قويىڭىز، قايتەسىز كوزگە ءتۇسىپ، تەمىرجان ەرمەكبايدىڭ دوسى ەكەن. شوگەلدى سايلاۋ ويىندا بولىپ، سالعان بويىمەن مالقاردىكىنە كەلىپتى. مالقاردان ءمان-جايعا قانعان سوڭ، تۇندە بىزدىكىنە كەلىپ قوندى. مەنىڭ ۇستىمنەن دە جۇرت ارىزدى جاۋدىرعان سياقتى. سايلاۋشى قيسايسا، سايلاتپاي قويۋى كادىك. وسىنىڭ كومەيىنە بىردەمە وتكىزىپ قويسام قايتەدى؟
― وتە مە؟
― وتكەندە قانداي؟
― وندا سويتسەڭ ءسويت. سايلاۋشى قيسايسا، شاتاق شىعاراتىنى راس.
جاقىپ شاكەننەن ءجۇز سوم قارىز الىپ، دەرەۋ اتىنا ءمىندى. بايبول، سالى سۋعا كەتە، قوسا اتتاندى. بىلاي شىعا: — مىرزا بارمادى عوي. سەن ەندى ماقاشتى اينالدىر، — دەدى جاقىپ. — كارى بي قارماعىن سۋعا سالىپ قويىپ كۇتۋدە. اۋزىنا بىردەمە تاستاساڭ، وزىنە قاراعان ون شاقتى ءۇيدى ساعان بەرەدى. مىرزانىڭ ون - ون بەس مالايى ءبىزدىڭ جاقتا بولادى. سوندا سەن جىعىلا قويماسسىڭ.
― مىناۋىڭ ميىما قونىپ كەتتى، — دەدى دە، بايبول جاقىپتان ءبولىنىپ، كوپ اۋىلعا قاراي شابا جونەلدى.
ەكى شانا بولىپ شاكەننىڭ مالايلارى دا اتتاندى. جەككەندەرى تۇيە. ءبىراق اتقا بەرگىسىز جاراۋ اتاندار. جەلە جونەلگەندە ءجۇرىستى ءوندىرىپ تاستايدى. ولاردىڭ سوڭىنان مىرزاكەرگە جەڭىل كوشيەۆكا جەكتىرىپ، شولپان شىقتى. كوشىرىندە تايماس. جەلىستى كەردى كوسىلتىپ بارادى. اۋزى سوزدەن بوس ەمەس. مالايلارعا جەتە بەرگەندە:
― مىنا ماقاۋلارعا ايتىپ قوي، شولپان. ايتپەسە الدانادى، — - دەدى.
قازانقاپتان وزگە مالاي تۇگەل ەكەن. شولپان بوگەلىپ، ءبىراز سوزگە كەلدى:
― جولدارىڭىز بولسىن. كىمدى سايلاۋعا باراسىزدار؟
― سونى كىم ءبىلىپتى، شىراعىم. شاقىرعان سوڭ، ايتەۋىر، بارا جاتىرمىز، — دەدى قابا ساقال بىرەۋى.
― بىزگە ءبارىبىر. كىمدى سايلا دەسە، سوعان قول كوتەرەمىز، — دەدى ەكىنشىسى.
― سەن، تايماس! — دەپ، تۇمسىعىن ىشىنە الا، بۇكتەسە جاتقان بىرەۋى داۋىستايدى. تايماس:
― شولپان ەكەۋمىز تاناگوزدى اۋىلناي ەتۋ جاعىندامىز، — دەگەندە، ءبارى شۋلاپ قويا بەردى:
— ءبىز وندا شولپان جاقتامىز!
― ءبىراق قاتىن اۋىلناي بولا الا ما؟
― بولا الماسا، وزىنەن كورسىن.
— ەي، مىناۋ ءتىرى قىزىق ەكەن!
― ءبارىمىز تاناگوزدى قولدايىق! — دەدى دە، شولپان جونەلە بەردى. ۇشىرتىپ كەلە جاتىپ، ماقاشتى قۋىپ جەتتى. جول تار، قار قالىڭ. ماقاش، اتىن ومبىلاتا، جولدان شىعىپ بولعانشا، شانانىڭ قاناتى قاعىپ كەتىپ ەدى، استىنداعى ارىق كوك قۇلاي كەتتى.
― بەتىم-اي، ەندى نە دەيىن، كوك شەشەك! — دەدى شولپان. — ۇياتقا قالدىردىڭ-اۋ. قاپ!..
― ەشتەمە ەتپەس. ادەيى ىستەگەنىم جوق قوي. زامانىندا ول كىسى دە تالايدى قۇلاتقان شىعار! — دەپ كۇلەدى تايماس. — ەل جينالىپ بولعانشا، دالادا توڭىپ تۇرامىز با! سىزدىقتىكىنە تۇسەيىك. ءۇيى تازا، اسى ءدامدى.
― اماننىڭ ءوز ۇيىنە تۇسسەك قايتەدى؟
― ساپەكەڭ سىرقاتتاۋ. جانە ءۇيىنىڭ ءبىر جاعىندا الجاندىكى، توقابايدىكى وتىر. كوپشىلىك قوي.
― وندا ءوزىڭ ءبىل.
سىزدىق بۇلاردى اتتان كوتەرىپ الدى. شولپان شاكەننىڭ ناق سۇيەرى بولۋدىڭ ۇستىنە، مالايلارىنا، اۋلىنا، باسقا اعايىندارىنا دا سۇيكىمدى مىنەزدى، كىشىپەيىل، قولى اشىق، كورىكتى باي ايەلدىڭ جاقسى اتاعىن ماڭىنداعى ەل، كوتەرە-كوتەرە، سىرتقا جايىپ جىبەرگەن. ءقازىر كۇندىك جەردەگى ەل شاكەننىڭ اتىن قوسپاي-اق، شولپان دەسە بىلەدى. ءبىراق جاس شولپان، ءوزىنىڭ ەل اۋزىنا ىلىنە باستاعانىن ءالى بىلمەيدى. بىلمەگەنى جاقسى. داۋلەت پەن اتاقتىڭ باسى جۇمىر پەندەدە بۇزباعانى بار ما؟
شولپاننىڭ بۇل ۇيگە باس سۇققانى وسى ەدى. باسقا ۇيلەرگە ۇقسامايدى ەكەن. ەسىك الدى كۇرەسىن، اسىق وينارلىق، تاپ-تاقىر. قورا ماڭىندا كولدەنەڭ جاتقان ءبىر ءشوپ، نە ءبىر شوپشەك جوق. قورانىڭ، ىشىنە، توڭ قاتپاق تۇرسىن، شاڭى شىعادى. شولپان ۇيگە ەنگەندە تاماق پىسىرەتىن، بۋلكا سالاتىن، ءارى ۇستىنە جاتىپ ۇيىقتايتىن ورىس پەشىن كورىپ، قىزىعىپ وتىردى. ءۇي مۇلىكتى ەمەس، ءبىراق تازا، جيناقى. توبەسىن، قابىرعاسىن تەگىستەپ سىلاپ اعارتقان. قازاقى ۇيلەردەن مۇلدە بولەك تۇر.
― مىناۋ ءبىزدىڭ تاقتايلى ۇيىمىزدەن كوڭىلدى ەكەن! — دەپ، جان-جاعىنا قارانا بەردى شولپان.
شولپاننىڭ كەلگەنىن كورىپ، ابەن مەن تاناگوز دە وسىندا ءتۇستى. قۇرداس، كوڭىلدەستەر باس قوستى. سىزدىق بۇندايدا ابەن، قيسىق مۇرىن تاۋكە بولىپ وينايتىن.
― ماۋباس، لۇقسات ەتشى، — دەدى شولپان. — سىزدىق سەن بولىپ ويناسىن. ءوزىڭدى ءوزىڭ كور، قانداي ەكەنسىڭ.
― ويناسىن. مەن سونشا ءبىر سولەكەت اداممىن با؟ — دەپ ابەن قورازدانىپ قويدى.
سىزدىقتىڭ قۇدايى جارىلقادى. ابەن بولىپ، قارنىن قامپيتا، اۋىن سالاقتاتا، قويقاڭ-قويقاڭ جۇرەدى. كۇن سالا جان جاققا قارايدى. اڭقاۋ، سالاق، ولاق بەينەلەرىنىڭ ءبىرىن اينىتپايدى. بىرەسە اشۋلانعانىن كورسەتەدى. دولباڭ-دولباڭ جۇگىرىپ كەتىپ، تاناگوزدى سالىپ جىبەرگەندە، قولىنداعى قۋرايى ەكى بولىنەدى. تاناگوز كۇلىپ جىبەرگەندە، ابەن ءوزى دە ىرجيا كۇلىپ تۇرادى.
سىزدىق ويناپ بولعانشا اۋىل ادامدارى، جينالا-جينالا ءۇيدى تولتىردى. ۋ-دۋ كۇلكى. سىزدىق ەڭ اقىرىندا «ابەكەڭ مەن تايماستىڭ اڭعا شىققانى» دەگەن جاڭا ويىن كورسەتە باستادى. قالاي قۇتىرسا دا، ابەن شىداپ-اق ەدى. الامويناق، ساۋىسقان، قاسقىر العان كۇزەن جايىنداعى وتىرىكتەرگە كەلگەندە، تايماسقا تۇرا ۇمتىلدى:
― سەن عوي وسىنى جۇرتقا جايىپ جۇرگەن!
تايماس قاشقان بەتىمەن، دالاعا شىقتى. ىزباساردىكىنە بارىپ ەندى. ءىزباسار قارسى شىعىپ كەلەدى ەكەن.
― ال نە ءبىتىردىڭ؟ — دەدى سالعان جەردەن.
― ۇگىتتەپ-ۇگىتتەپ، شولپاندى اكەلدىم. قاسىندا ون ەكى مالايى بار.
― جىگىتسىڭ! ماقاش پەن بايبول ساپەكەڭ البارىنىڭ ىشىنە ەندى، بايقاشى!
تايماس جۇگىرە جونەلدى. ساپاردىڭ قوراسىنا ەنىپ، ىشكى قۋىستان تىڭداي قالدى. ماقاشتىڭ كەيىنگى كەزدە قۇلاعى ءبىتىپ، ەستۋى كەمىگەن، كۇبىرىنىڭ ءوزى دۇبىرگە بەرگىسىز:
— مىناۋىڭ ءوزى قانشا؟ — دەگەنى الباردىڭ سىرتىنا ەستىلىپ ءتۇر.
― قىرىق سوم، — دەپ كۇبىرلەيدى بايبول. ونىسىن ەستىمەگەن سوڭ ساۋساقتارىمەن كورسەتەدى.
— جارايدى. اعايىنسىڭ. شىرەمەي-اق قويدىم. بارا بەر. بىزگە قاراعان ون ءبىر ءۇي سەنىكى ەندى.
ماقاش سونى ايتىپ، ۇيگە بەتتەگەندە، تايماس ودان بۇرىن كەلىپ، جاڭاعى جايدى ناۋقاس ساپارعا ايتىپ ۇلگىردى. ماقاش كىرگەندە، قولىن ۇستاي الىپ ەدى، ۇرسا باستادى:
― ە، مانا قايدا قالدى سالەمىڭ؟ ءوي، كورگەنسىز يت! باسىپ، قيراتىپ كەتە جازدامادىڭ با؟ تويعان ەكەن قارنىڭ...
— ماقا، بايقاۋسىزدا...
― «بايقاۋسىزدا!».«كورمەس تۇيەنى كورمەس، بىلمەس قۇدايدى بىلمەس» دەگەن وسى...
― ءبىر قاتە بولعان شىعار. كەشىرىڭىز. جەتىم عوي، — دەدى ساپار. ەتى ىسىلىڭقىراپ قالىپتى. توسەكتەن باسىن كوتەرىپ وتىر. ماقاش باسىلدى. جاڭا كىرىپ وتىرا بەرگەندە، ارتىنان بايبول كەلىپ الىپ كەتكەن. ەندى عانا جايلاپ امانداسا باستادى:
― جاتىڭقىراپ قالدىڭ. ادەيى كوڭىلىڭدى سۇراعالى شىقتىم. ۇيقىڭ، تاماعىڭ قالاي؟
― شۇكىر، ۇيقىم ءازىر بار. قويۋ تاماق سىڭبەيدى. سۇيىق تاماقپەن كۇنەلتىپ جاتىرمىن.
― «تۇششى ەت اۋىرماق ءۇشىن» دەگەن. ەشتەمە ەتپەس، جازىلارسىڭ.
― جازىلسام دا، جازىلماسام دا، ىرزامىن. جىلاي كەلگەن دۇنيەدەن كۇڭىرەنە ءبىر كەتۋ بار عوي. جاڭاعى بوتا تىرسەك اۋىلناي ساسىپ جۇرگەن سياقتى-اۋ...
― سايلاۋ كۇنى ول ساسپاعاندا، كىم ساسادى؟
— نەگە ساسادى؟ ءوزى جاقسى بولسا، ەلدىڭ ودان باسقا نەسى بار؟ ءوزى جامان بولسا، ەلدە ونىڭ نەسى بار؟ شىلبىر ۇشىن سۇراعان شىعار، بەردىڭىز بە؟
― بەردىم.
— نە دەپ بەردىڭىز؟ اقتى — اق، قارانى — قارا دەمەيتىن، ارامدى — ارام، ادالدى — ادال دەمەيتىن، ۇكىمەتتىڭ، حالىقتىڭ نە قۇدايدىڭ جولىن بىلمەيتىن نادان، پاسىق، نە قىلىعىمەن ۇنادى؟ ودان دا تاماعىمنان بىردەمە ءوتىپ كەتتى، دەسەڭىزشى، «سالداما بولعان قايىقتان قايقايتا بۋعان سال ارتىق! پاراقور بولعان اۋىزدان...» ارجاعىن ءوزىڭىز ايتىڭىز، نە دەپ ەدى ماڭكى باتىر؟
― سوندا ەندى ەركەك قۇرىپ قالعانداي، قاتىندى سايلاماقپىز با؟
― سايلاسا قايتەدى؟ قاتىننان باتىر دا، پاتشا دا، دانا دا شىققان. الىپ قاشاندا انادان تۋادى. ءتاڭىرىم كىمنىڭ باسىنا شىراق جاقسا، ونى وشىرەم دەپ ۇرلەۋشىلەردىڭ ساقالى كۇيەدى. ايەل باسىنا شىراق جاعىلعان زامان. ءبىراق ءسىز ءقازىر ەشكىمنىڭ دە نامىسىن جىرتىپ وتىرعان جوقسىز. اگار بايبولدان اسىرىپ تاناگوز بىردەمە بەرسە، ونى سايلاۋعا دا دايىنسىز. ءسىز بەرگەنمەن شىلبىر ۇشىن مەن بەرە المايمىن. ءسىزدىڭ تۋىس — مەنىڭ جاتىم ەمەس. تۋىس دەگەن بازارعا ساتاتىن مالىڭ ەمەس. تايماس، وتىرما، بار حابارلا. ساتىلماسىن! — دە. مەن دەگەنى تاناگوزگە، ءىزباسارعا بەرسىن داۋسىن! مەن دە السەيىتتىڭ اقساقالىمىن.
تايماس تۇرا جونەلدى. ماقاش تومەن قاراپ قالدى. ساپاردىڭ بەتىندە تىكىرەيگەن تۇكتەر ءالى قالپىندا. ىشىنەن جەك كورسە دە، سىرتىنان اعا تۇتىپ، الدىنان شىقپاي جۇرەتىن قارتتى وسى جولى جامان سوكتى. ەكەۋى شوبەرە، ەكى اۋىلدىڭ اقساقالى. السەيىتكە قاراعان بارلىعى — ون ءبىر اۋىل. وزگەسى ونشا وسپەگەن، شاعىن اۋىلدار. ابەن، تايماس، نۇرعالي، بايبولدار دا — السەيىت. ىشىندە ءبىر بايى جوق. ايداعانى از، قۇلاعى كوپ، قالتاسى ءالسىز، قولى كۇشتى كوپ اتا تۇتاس تۇرسا، تۇسكەن جەرىن ويىپ كەتەدى. سوندىقتان شاكەن مىرزا بۇلارعا جاقىپ سياقتى ءبىر اتانى قارسى قويۋمەن قاتار، وزدەرىن ىلعي بولشەكتەپ ۇستايدى. تاناگوز بەن بايبولدىڭ شارعا قاتار تۇسكەلى تۇرعانى دا، مىرزانىڭ ءوزدى-وزىن جەتىلدىرۋ ساياساتىنان تۋعان. السەيىت تۇقىمى وسىنى ءالى سەزبەي كەلەدى. سەزسە، ءتىس قاعا كەلە، امان، سايلاۋبەكتەر سەزۋى مۇمكىن. ەكەۋى مىناۋ وتىرعان ەكى قارتتىڭ بالاسى. ەگەر اكەلەرىنىڭ بەتىمەن كەتسە، ولاردىڭ دا ىنتىماعى قوسىلماس. ماقاش، ۇندەمەي قالعان كۇيىندە، ۇزاق وتىرىپ ءبىر كەزدە:
― بالاڭ ءتىلىمدى الماي، جەرگە قاراتىپ ءبىر كەتىپ ەدى. ەندى ءوزىڭ قاراتتىڭ با! جارايدى، ۇلكەندى سىيلاماساق، سەنىڭ دە سىباعاڭ تارتىلار. قۇدايعا شۇكىر، مەن دە بالا، ءىنى بار!
― ۇلكەن دەگەن نەمەنە؟ تۇيە دە ۇلكەن. ساقال دەگەن نەمەنە؟ تەكەدە دە بار، — دەدى ساپار. — ۇلكەن باسىممەن، اق ساقالىممەن، ادامشىلىق ارىمدى ساتىپ جۇرسەم، مەنى دە اياما! ءويتىپ بار بولعانشا، جوق-اق بولايىن!
― وسىنشا جەرلەيسىڭ، سايلاۋبەكتىڭ جوقتىعى-اۋ! ورىنبورعا ءولى كەتكەن جوق، ءتىرى كەتكەن، كەلەر ەرتەڭ! كەلگەن كۇنى كورەرمىن كۇشىڭدى! — دەپ، جەردى قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى دە، ماقاش شىعىپ كەتتى.
تايماس بۇل كەزدە ماقاشتىڭ وسىندا جۇرگەن تۋىستارىنا قىرىق سومعا ساتىلعانىن، ساپاردىڭ سالەمىن ايتىپ، ءىزباسارعا قايتا كەلىپ ۇلگىرگەن.
― جىگىتسىڭ! — دەدى تاعى دا ءىزباسار. — سايلاۋعا ساپاردى، شولپاندى قاتىناستىرۋ سەنىڭ عانا قولىڭنان كەلەدى. الدەن مىناۋسىڭ، جاستار ۇيىمىنا ەنگەندە، نە قوياسىڭ! بار، ەل جينالىپ قالدى. حابارلا، قالماسىن ەشكىم!
تايماستا تىنىم جوق. ۇشىپ كەتتى. شارشار، جالىعار ەمەس، سايلاۋ تارتىسىنا ءبىر قىزىقسا، ەرتەڭ كوممۋنيستىك جاستار ۇيىمىنا ەنۋگە ەكى قىزىعادى. ماڭدايى، تاناۋى تەرشىگەن، تىماق باۋى بايلاۋسىز. باستان بۋ بۇرقىراپ ءجۇرىپ، بىرەن-ساران ۇيدە قالعانداردى سايلاۋ باسىنا جونەلتتى دە، جەبەلەي باسىپ، سىزدىقتىكىنە كىردى.
― نەعىپ وتىرسىڭدار، نايقالىپ؟ سايلاۋ باستالدى، ساناپ جاتىر! — دەگەندە، ءىشىپ وتىرعان شايلارىن تاستاي، ءبىر توپ ايەل، شولپاندى ورتاعا الا، اسىعا جونەلدى...
اۋىل الدىنداعى ميداي اق جازىق قازانشا قايناپ جاتىر. اتتى، جاياۋ، وگىزدى، تۇيەلى، شانالى تۇس-تۇستان قۇيىلعان ادام الۋان-الۋان. ايەل-ەركەك، قىز-كەلىنشەك، كەمپىر، شال، بوزبالا — ءبارى بار. جارىلىپ، ەكى ساپقا تۇرعان. ورتانى بوس قالدىرىپتى. بۇل اۋىلنايدىڭ سايلاۋىن ماقاش قورىعىندا وتكىزۋ — تابىلعان اقىل. كەدەي، جيىن ەل تەگىس قاتىناستى. الىستان كەلگەندەردىڭ كولىگىنە ءشوپ مول، شىلقىتپاسا دا، وزدەرىنە ءبىر كۇن قوناعاسى بەرە الادى. تايماس وتىرىك ايتقان ەكەن، سايلاۋشىلار ءالى جوق. شولپان، قاسىنداعى ايەلدەرمەن، ابەن، ءىزباسار، سىزدىق تۇرعان ساپقا كەلىپ قوسىلدى. وسى توپتاعىلاردىڭ تالايى بۇرىن سايلاۋ كورمەگەن بولسا، شولپاننىڭ دا كورگەلى تۇرعانى وسى. «قايتەر ەكەن؟ نە بولار ەكەن؟» — دەپ، جۇرەگى لىپ-لىپ سوعادى. كوپ ءىشى قىزۋ، اراق ءىشىپ العانداي، ەلىرە قارايدى، تۇگە. شولپاندى كورە سالا، اناۋ ساپتاعى جالشىلار وسى ساپقا سوگىلە جونەلدى.
― قايدا؟ قايدا باراسىڭدار؟ — دەگەن جاقىپ پەن بايبولعا مويىن دا بۇرمادى.
ەكى جاق بىر-بىرىنەن كىسى تارتۋىن ءالى قويماپتى. توقاباي، تايماس قارسى جاقتىڭ كوبىنەسە ايەلدەرىن اينالدىرىپ ءجۇر. «شولپان شاقىرادى»، «شولپان: مەنىڭ قاسىما كەلىپ تۇرسىن دەيدى» — دەپ، سىبىرلاپ كەتەدى. بارعان ايەل قايتپاي قالادى. جاقىپ پەن بايبول جاعى ازايىپ بارادى. شولپان تايماس پەن توقابايدىڭ قۋلىعىنا جاڭا ءتۇسىنىپ، كۇلىمدەپ تۇرعاندا، توپتىڭ اناۋ تۇسىنان توقابايدىڭ ءوز ايەلىن بىرەۋ جەتەلەي جونەلدى. ايەل تارتىنادى. ەركەك ىرقىنا قويماي سۇيرەپ بارادى. مىنا جاقتان توقابايدىڭ كوزى شالىپ قالىپ جۇگىردى.
― قۇتىرىپ كەتتىڭ بە، نەڭ بار بىرەۋدىڭ قاتىنىندا؟ — دەپ، كەلە جارماستى.
― ە، سەنىڭ قاتىنىڭ بولسا، مەنىڭ قارىنداسىم! — دەپ، اناۋ تارتادى. قاۋكورىك، جارىمەستەۋ جىگىت سياقتى، قارىنداسىنان ايرىلار ەمەس. — ءجۇر، ءباديشا، ءجۇر! شىن تاتىكەم بالاسى بولساڭ، ءجۇر! ارۋاق، ارۋاق، قايداسىڭ؟.. — دەگەن كەزدە، تاناۋلاپ جاقىپ پەن بايبول كەلدى. جاقىپ ايىرعان بولا بەرىپ، توقابايدى شىقشىتتان قاتتى نۇقىعاندا، توقاباي ايەلىن قويا بەردى. اناۋ ەكەۋى الا جونەلدى. توقاباي ءبىراق جاقىپتى باسىپ قالدى. «سەنەن-اق ءولدىم عوي! ەندى قاتىنىمدى تارتىپ الماقپىسىڭ؟» — دەپ، بوكەبايىنان قيقىلداتا كەۋدەسىنەن تىزەرلەگەندە، جاقىپتىڭ مۇرنىنان قان بۇرق ەتتى. انا ساپتا ونىڭ، بايبولدىڭ تۋىستارى، ون شاقتى جىگىت ۇمتىلعاندا، مىنا ساپتا تايماس، سىزدىق، ءنۇرعاليدىڭ تۇيەدەي-تۇيەدەي ەكى اعاسى ۇمتىلدى.
― بارىڭدار، قورعاڭدار! تايماس پەن توقابايدى ۇرىپ تاستاماسىن! — دەدى شولپان. بۇل ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي شىققانىن دا بايقامادى. بۋىندارى قالتىراپ كەتتى. ون ەكى مالاي تۇيدەگىمەن جۇگىردى. ءىزباسار اراشاشى. ۇرىلعان جاق باسىم كۇشكە باتپاي، قۇر كىجىنەدى. ۇرعان جاقتى ءىزباسار توقتاتتى. تەك قيسىق مۇرىن تاۋكە عانا ىرىق بەرمەي ءجۇر. الاقانىنا تۇكىرىپ-تۇكىرىپ قويىپ بوقتايدى:
― جىبەرشى، جىبەرشى! وسى شاتا نەمەنى جەرگە ءجۇز قاعىپ، ءجۇز سۋىرايىن! — دەپ، جاقىپقا تاپتاپ بەرەدى.
سوندا ءوزى جاقىپتىڭ ءبىر بوربايىنداي-اق. ءارى قارتاڭ كىسى. جاس كەزىندە جانجالدى سۇراپ الاتىن. ءومىرى ودان پايدا تاپقان ەمەس. سوندا دا قويمايدى. قويماعان سوڭ، سىزدىق كەلىپ، شاقشاسىن ۇستاتا بەردى. مۇرنىنا ناسىباي ءيىسى بارىسىمەن، تاۋكە تۇشكىرىپ سالدى.
― جارەكىمالدا! — دەدى سىزدىق. جۇرت كۇلىپ جىبەردى. دەگەنمەن سول تۇشكىرۋ ەم بولدى.
جاقىپ مۇرنىنىڭ قانىن شولپاننىڭ الدىنا كەلىپ ءسۇرتىپ تۇرىپ:
― شىراعىم، كەلگەنىڭ جاقسى بولدى. كور مىنە، مىرزاعا ايتا بار، — دەگەندە:
― كوردىم. ءوزىڭىز سۇرانىپ باردىڭىز عوي. اۋەلى قول جۇمساعان ءسىز عوي، — دەدى شولپان. وڭىندە ايانىشتىڭ نىشانى جوق. ەركە، كۇلىم كوزىندە ىزبار بار. انادا الجانمەن جانجالداسىپ، مۇرنىن قاناتىپ كەلگەندە. «اعاجان!» — دەپ، شۇرقىراي تۇسكەن. بۇل جولى ءمىز باقپاعانىنا جاقىپ تۇسىنبەي تۇر. قانشا زىميان بولسا دا، شولپان ودان تەرەڭ ەكەن. «سەن امانعا op قازىپ ءجۇرسىڭ. ءوزىڭ ءتۇس سول ورىڭا!» دەگەن ويىن كورسەتپەي:
― مىنا سورلىنى نەگە اكەلگەن؟ — دەپ، شانا ۇستىندە شوشايعان بىردەمەگە كوڭىل اۋداردى.
كولىگى جوق، ءجىپ جەتەكتى، قاناتسىز جايداق شانا. شانانىڭ ۇستىندە — كيىزگە تاپجىلماستاي وراپ تاستاعان كەمپىر. كەمپىردىڭ باسى دا كورىنبەيدى. وزىنەن ءوزى سويلەپ وتىر:
― بايبول، ءبىتتى مە الگى سايلاۋى قۇرعىرىڭ؟ قاشان قايتامىز؟ ولگەلى وتىرعاندا، ماعان وسىنىڭ كەرەگى نە؟ انشەيىن، اتكەم ارۋاعىن سىيلاعان سوڭ كەلدىم. كىم بار قاسىمدا؟ كەل، دارەت سىندىرام... كەرەڭ بولعانسىڭدار ما، كەل دەيمىن تەز...
ەشكىم كەلە قويمادى. دۋىلداعان ەل وزىمەن-وزى. تايماس داۋىستادى:
― بايبول، ءاي، بايبول! اجەڭ شاقىرادى، تەز جەت. دارەت سىندىرادى! — دەگەندە، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى ءبىرسىپىراسى.
― سايلاۋ دەگەن — بىرەۋگە ب ا ق، بىرەۋگە سور ەكەن عوي! سول ءۇشىن جۇرت جانىن سالىپ ءجۇر، — دەدى شولپان. قاسىنداعى تاناگوز: «ارينە» دەپ، باسىن يزەدى.
سايلاۋشى جاڭا كورىندى. ءبىر اتتى تەرتەگە، ءبىر اتتى ونىڭ الدىنا كوسەم جەگىپتى. كوشيەۆكانىڭ تورىندە، قاسقىر ىشىككە ورانىپ، جالعىز جاتقان جىگىت زىلدەي. قاتتى كەلەدى. دوعاسىنا قوڭىراۋ بايلاسا، باياعىنىڭ كوپەسى نە تورەسىنەن ايىرعىسىز. الدى-ارتىندا دالباقتاپ شاپقان سالت اتتىلار دا بار.
مانا تايماس جەتكىزگەن ساپار سالەمىنەن كەيىن تولقىعان ماقاشتىڭ تۋىستارى ىنتىماققا جاڭا كەلىستى. ماقاشتى قوسپاعاندا، ون ءۇي بولاتىن، سايلاۋشى كەلە بەرگەندە، ەكى ءبولىنىپ، ەكى ساپقا تۇرا قالدى. جاقىپ پەن بايبول جاعى تاعى دا ازايا ءتۇستى.
تۇلىبىن شانادا قالدىرىپ، پالتوشەڭ كەلە جاتقان تەمىرجاننىڭ جۇرت الدىمەن مۇرتىنا قارادى. ءدال سۋ اعارىنىڭ ۇستىندە ءبىر ەلىدەي قاپ-قارا مۇرتى بار. وزگەسىن قىرىپ تاستاپتى.
تەمىرجان الدىمەن ايەلدەرگە قارادى: ويناقى قارا كوزى شولپاندى ىشىپ-جەپ بارادى. قاسىنداعى شوگەلگە ءبىر سىبىرلاپ قويدى. شولپان جامىلىپ تۇرعان قالىڭ شالىسىمەن بەتىن بۇركەي ءتۇستى. ەندى تەك كوزى مەن مۇرنى عانا كورىنەدى. ونىڭ ءوزىن، قىرىنداي تۇرىپ، كورسەتپەي:
― سايتان كوز سايلاۋشى ادەپسىز ەكەن، — دەگەندە:
― ءوزى سايتان كوز بولسىن دا، ادەپتى بولسىن! — دەپ، سامپ ەتتى تاناگوز. شولپان ونى شىنتاعىمەن قاعىپ قالدى، كۇبىرلەپ:
― تەك، اقىرىن! ەستىپ قالسا، اۋىلناي سايلاماي كەتەر.
― ەل سايلاسا — بولادى.
Kءوپ كۇتتىرگەن سايلاۋشى كوپ جاڭالىق ايتا المادى. بۇدان بىلاي اۋىلناي، بولىس تەك جالشى، كەدەي، ورتاشادان قويىلادى. اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ كەرەك دەگەندى عانا ەستىرتتى. قارا تىزىمدە بۇل ماڭنان ەكى-اق ادام بار ەكەن، ولاردىڭ اتىن جاريالامادى. شوگەل ارقىلى حابارلاپ، ماقاشتى جىلىستاتىپ جىبەردى. شاكەن، ءوزى سەزىپ كەلمەي قالعان. ەسكى اۋىلنايدىڭ حالىق الدىندا ەسەبى دە بولعان جوق. سايلاۋشى تۋرا سايلاۋعا كىرىستى.
― ال، جولداستار، ايتا بەرىڭىزدەر، كىمدى اۋىلناي قويماقسىزدار؟ — دەپ، جىڭىشكە داۋسىمەن تەمىرجان شىڭكىلدەگەندە، وعان تاقاۋ تۇرعان ءىزباسار ۇسىنىس جاسادى:
― اۋىلناي سوۆەت ويىن اۋىلدا ادال ورىندايتىن، ءجۇز پاراسىنا، پۇل پاراسىنا ساتىلمايتىن، بايعا، رۋعا تارتپايتىن، ناشاردىڭ، مومىننىڭ كوز جاسىنا قارايتىن، قولىنان ءىس كەلەتىن ادام بولۋ كەرەك. «مىرقىمبايلار»، بايبولدار ەندى بولا المايدى. ءبىز كازىر اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ قارساڭىنا كەلدىك. سوندىقتان كەدەيى كوپ وسى ۇلكەن اۋىلدىڭ اتىنان تاناگوز قۇدايبەردى كەلىنىن ۇسىنامىز. تاناگوز — جاڭاعى اتالعان كوپ تىلەگىنە ساي، ونىڭ ۇستىنە ايەلدەردى قوعام ىسىنە تارتۋعا وتە وڭتايلى.
― اۋ، باسقا ەل نەگە سايلامايدى، ايەلى قۇرىپ قالىپ پا؟ انشەيىن، امان ايتقان سوڭ، بىلشىلداي بەرەسىڭ! — دەگەن بايبولدىڭ كيمە سوزىنە تاناگوز ءوزى قايىردى جاۋاپتى:
― ساداعا كەت اماننان! اۋەلى سول ايەلگە جەتىپ الشى!
سول جاقتاعى ساپ دۋ ەتىپ، بىرنەشە داۋىستى بىردەن شىعاردى:
― بايتال شاۋىپ بايگە المايدى!
― بايبولدىڭ ءوزىن قويامىز!
― ءيا، جايلى كىسى ەلگە...
ايەلدەن اۋىلناي سايلايمىز دەگەندى ەستىگەندە، سايلاۋشىنىڭ ءوزى دە تاڭىرقاپ قالدى. بىلمەگەنىن قاسىنداعى شوگەلدەن سۇرايدى ەكەن، سۇراپ الىپ، تاناگوزدى شاقىردى:
― جەڭگەي، بەرىرەك كەلىڭىزشى، ديدارىڭىزدى جاقسىلاپ كورەيىك.
― قاينىم-اۋ، ديدارعا قاراپ سايلاۋشى ما ەدىڭ؟ مىنە، كەلدىك ەندەشە، — دەدى دە، تاناگوز تەمىرجاننىڭ الدىنا كەلىپ تۇردى. جاسى قىرىق شاماسىندا، بەتىندە ءالى ءاجىم جوق، سىلانسا، ءبىرسىپىرا ءوڭدى كىسى. تازا، ۇلكەن كوزى جالتىراپ، سايلاۋشىنىڭ وڭمەنىنەن وتە قاراپ تۇر. «سەن مەنى سىناعانشا، سەنى مەن سىناپ الايىن» — دەپ تۇرعان ءتارىزدى.
— حات بىلەسىز بە؟
― مۇسىلمانشا عانا.
― كۇيەۋىڭىز بار ما؟
— جوق بولسا، تاۋىپ بەرەسىز بە؟
― جاي سۇراعانىم توي.
― وندا بار. وسى توپتىڭ ىشىندە جۋانىراعى، باسى ۇلكەندەۋى مەنىڭ كۇيەۋىم.
جۇرت دۋ ەتىپ تاعى ءبىر كۇلدى. تەمىرجان سۇراقتى توقتاتىپ، داۋىسقا قويماق بولعان كەزدە، تايماس ءبىر سۇراق، بەردى:
― باسقا ەلدىڭ ادامدارى وتىر وسىندا. داۋىس بەرە بەرە مە؟
― باسقا ەل تۇگىلى، باسقا اۋىلنايدىڭ ادامدارى بەرە المايدى.
― ەندەشە مىنا تۇستا ءۇش-تورت سۇيىندىك تىماعىن، انا تۇستا تورت-بەس قاراكەسەك تىماعىن كوزىم شالىپ قالدى...
جاقىپ پەن بايبول وزدەرىنە قاراعان ەلدىڭ قوناعىنا دەيىن قالدىرماعان ەكەن. قوناقتارى سىتىلىپ شىعا بەردى. توبى ازايا ءتۇستى. داۋىسقا قويعاندا ءۇشتىڭ ءبىرىن دە الا المادى.
― قاپتال كوپشىلىك تاناگوزدى اۋىل سوۆەتتىڭ ءتوراعاسى ەتىپ سايلادى! — دەپ ەستىرتتى تەمىرجان. — ەندى وعان ورىنباسار، حاتشى كەرەك.
بۇل ەكەۋىن تاعى دا ءىزباسار ۇسىندى:
― تايماس بوداۋبەك ۇلى مەن ءسادۋ جانتاقۇلىن كەدەيى كوپ ۇلكەن اۋىلدىڭ اتىنان ۇسىنامىز. ءبىرى كەدەي، ءبىرى جالشى. كەلەشەگى مول، بەلسەندى جاستار.
ءجۇنى جىعىلعان جاق قايتىپ كوتەرىلە المادى. تايماس پەن سادۋگە ەشكىم قارسى بولعان جوق، ءبىراۋىزدان سايلاندى. تاراۋعا جۇرت ورىندارىنان تۇرا باستاعاندا، سايلاۋشى قايتا وتىرعىزدى. بولىستىق سەزگە جەتى دەلەگات كەرەك. مىنا قالپىندا جەتەۋى دە ەكى ۇداي ەلدىڭ ءبىر جاعىنان سايلانعالى تۇر. جاقىپ جامان ساستى، جەتەۋدىڭ بىرىنە ىلىگە الماسا، بولىستىقتان ءۇمىت جوق. بىرەسە تەمىرجانعا، بىرەسە ءىزباسارعا كەلەدى ساسقالاقتاپ. تەمىرجان ءىزباساردى بىلاي الىپ شىعىپ:
― مەنىڭ مۇعالىمدەرگە جاقىن ەكەنىمدى بىلەسىڭ عوي؟ — دەدى.
― ابدەن بىلەمىز، — دەدى ءىزباسار.
― ەندەشە، جاقىندىقپەن ايتام، جەتى ورىننىڭ ءبىرىن قارسى جاققا بەرىڭدەر. ولار دا ءبىرسىپىرا ەل، ءبارىن سەندەر الا بەرەسىڭدەر مە؟
― سوندا كىمگە بەر دەيسىز؟
― جاقىپقا بەرۋ كەرەك.
ءىزباسار كۇمىلجىپ قالدى. تەمىرجان باسپالاتىپ بارادى:
― نەگە ۇندەمەيسىڭ، ءمۇعالىم؟ قيمايسىڭدار ما الدە؟
― قيمايتىنىمىز راس. ول سۇيكىمسىزدەۋ، بايشىلداۋ كىسى ەدى.
― ءاي، قويساڭدارشى اۋىل اراسىنداعى بىجىڭ-تىجىڭدى. باي ەمەس، بي ەمەس، نەشە اتاسىنان بەرى سۇر كەدەي. ءوزى ءجون بىلەتىن پىسىق جىگىت. سەندەرگە سۇيكىمسىز بولسا، ۇكىمەتكە سۇيكىمدى. مەن ءتىپتى، كاك كوممۋنيست، ۇسىنا الام.
― جارايدى وندا، ءسىز قولقالاساڭىز، كوندىك.
― كونسەڭ، ءوزىڭ ۇسىناسىڭ. ايتپەسە مىناۋ ەل وتكىزبەي تاستاۋى كادىك.
ءىزباسار امالسىزدان ۇسىنىس جاسادى. دەلەگات بولىپ قاسەن، امان، ءالجان، تاناگوز، ءىزباسار، جاقىپ، نۇرعالي جەتەۋى ءوتتى. امان، قاسەن، ءالجان، نۇرعاليلار جوق تا بولسا، سەزگە دەيىن كەلەدى دەپ، سىرتتان سايلاپ جىبەردى. جيىن تاراي باستادى. تايماس، توقاباي، تاناگوز، ءۇش جاقتاپ، ءىزباساردى اراشا تالاپ جاتتى:
― نەگە ۇسىندىڭ جاقىپتى، ەسىڭ دۇرىس پا؟
― اۋزىمىزعا قۇم قۇيدىڭ عوي، تۇك ايتا المادىق!
― جوق، ءوزىڭ ءتۇسىندىرشى، بۇنىڭ نە؟
بۇلار ءتۇسىنىسىپ جاتقاندا شولپان اۋىر كۇرسىنىپ سىزدىقتىكىنە بەتتەدى. جاقىپقا دەلەگاتتىقتى قيمايدى. «ەرتەڭ ونىڭ بولىس بولعالى تۇرعانىن ءبىرى بىلمەيدى. ەرىمنىڭ نان جەسىپ، ءتۇز جەسىپ تىققان سىرىن قالاي ايتايىن سەندەرگە!..» دەگەن ويدا بارا جاتتى.
IX
ن. پوسەلكەسى قازاق دالاسىنا جيىرمانشى عاسىردىڭ باس شەنىندە كەلىپ ورناعان. جيىرما شاقتى عانا ءۇي بولاتىن. ءقازىر ءۇي سانى ەكى جۇزگە جۋىق. ۇلكەن اق شەركەۋى، قىزىل توبەلى مەكتەبى ەڭ ورتالىقتا، دوڭەستە، ءتىپتى الىستان كورىنەدى. كووپەراتيۆتىڭ، ءناپماننىڭ ءبىراز دۇكەنى دە بار. بۇل ماڭداعى جەتى بولىس قازاق ءبىر بولىسقا قوسىلعان سوڭ، قازاق اۋلىنا سىيماي، بولىس ورتالىعىن وسى پوسەلكەگە اكەلدى. ريەۆوليۋسيا كۇندەرىندە قاشىپ كەتكەن سالپى اۋىز اندرەيدىڭ تەمىر تەرەزەلى دۇكەنى بوس تۇرعان. سول ۇيگە قىزىل تۋ تىگىلىپ، بولىستىق سەزد وتكەلى جاتىر. سەزگە جان-جاقتان اعىلعان قازاقتار پوسەلكەدە تولىپ ءجۇر. كوپشىلىگى بۇرىن سەزد كورمەگەن، ءقايسىبىرى ءتىپتى — پوسەلكە كورمەگەن قاشىقتاعى ناعىز قىر قازاقتارى. اتتارى كوشەنى جاتىرقاپ وسقىرسا، وزدەرى شوشقادان جەركەنىپ تىجىرىنادى.
تاناگوز دە جەركەنشەك-اق بولاتىن. پوسەلكەگە ەنە بەرگەندە، ماي تۇمسىقتىڭ ءبىرى قورس ەتىپ ەدى، ول سەلك ەتتى. ءداۋ قارا شۇبار شوشقا، سونى سەزگەندەي، بۇرىلا ءجۇرىپ، جولدى كەسىپ وتكەلى كەلەدى. تاناگوز قاراماۋعا تىرىستى. كوزىن تارس جۇمىپ، اۋىز، مۇرنىن شالىسىمەن وراپ الدى. قاسىنداعى ءىزباسار:
― مىناۋ ءبىر ءنانى ەكەن، — دەسە:
― قاراما، قاراما! كوزىڭ كەتەدى، — دەپ بەزەكتەيدى.
ءىزباساردىڭ شەك-سىلەسى قاتادى.
― جەڭەشە-اۋ، وندا ورىس اتاۋلى سوقىر بولماس پا ەدى؟ — دەگەندە:
― ورىستاردىڭ كوزى ۇيرەنگەن، — دەدى تاناگوز. قانجىعاسىنا قارانىپ، بوكتەرىنشەگىن تۇگەلدەي بەرەدى. بوكتەرىنشەگى توق. ەكەۋىندە مىقتى ەكى قورجىن ەت بار. اقمولادان اماندار كەلەدى، سەزدە كەزدەسەمىز دەپ، ازىقتى ادەيى مول الىپ شىققان. ءبىراق امان كەلە الماپتى. سەزد ءۇيىنىڭ الدىندا قاسەن، ءالجان، نۇرعالي كەزدەستى. كورىسپەگەلى ءبىرسىپىرا ۋاقىت ەتكەن قۇربىلاس، اۋىلداس، جەرلەس ادامدار شۇرقىراسىپ امانداستى. ىلە اماندى سۇراپ جاتىر.
― امان ءازىر قايتپاس، — دەدى قاسەن. — ساكەن سەيفۋللين كەلىپ قالىپ، سول كىسى ەرتىپ كەتتى.
― ول كىم ەدى؟ — دەگەن تاناگوزدىڭ سۇراعىنا نۇرعالي شامدانا قايىردى جاۋاپتى:
― قازاقستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ تورە-اعاسى ەمەس پە؟ ۇكىمەت باستىعىن بىلمەيسىز، قالاي اۋىلناي بولاسىز!
― ەي، مەن سەندەي وقىپ كەلىپ تۇرمىن با؟
― ۇكىمەت باستىعىن بىلۋگە، قانقۇيلى جاقىپتى دەلەگات سايلاماۋعا وقۋدىڭ كەرەگى قانشا؟ — دەپ، ءالجان قاباعىن شىتتى. تاناگوز ءىزباسارعا، ءىزباسار جەرگە قارادى. نۇرعالي تاعى ءبىر كۇجىلدەپ قويدى:
— تاپ ساياساتى، تاپ كۇرەسى دەگەندى ۇمىتقان عوي مۇلدە.
― ۇمىتقامىز جوق، — دەدى ءىزباسار. — سايلاۋشى قولقالاپ وتىرىپ الدى.
― سايلاۋشىڭ الگى تەمىرجان با؟ بىلەمىز، ونىڭ ءوزى بايدىڭ قۇيىرشىعى.
وقىپ كەلگەن جىگىتتەر ەكپىندى كورىنەدى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى: «تاپ ساياساتى»، «تاپ كۇرەسى». تايماس تا «ساياسات» دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتاتىن، ءبىراق ورىنسىز ايتاتىن. مىنالار ورنىمەن ايتادى. سوزدەرىندە جاڭالىق كوپ: «قاناۋشى»، «قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر»، «سوسياليزم» دەگەندى دە تاناگوز وسى ارادا قۇلاعىنا قۇيىپ الدى. از ۋاقىتتا بۇنشا وزگەرىپ، جاڭارىپ قايتقاندارىنا قىزىعىپ، قۋانىپ تۇرىپ، تاناگوز نۇرعاليدىڭ اق شالبارىنا تاڭداندى. ايازدا اق شالبار، بوتينكا، پالتو كيىپتى. ۇشەۋى دە كونەتوز. توڭعانى ما، ءسانى مە، ەكى قولى قالتاسىندا، جۇرە بەرەدى. ءوزى ەبەدەيسىز ۇلكەن جىگىت، ونىڭ ۇستىنە سولەكەت كيىمدەر قوسىلعان سوڭ، سەزدە جيىلعان جۇرتتىڭ بۇعان ءبىر قاراماي وتكەنى جوق. تاناگوز شىدامادى:
― اقمولادان وسى كيىممەن كەلدىڭ بە؟
― جوق، — دەدى نۇرعالي. — قازاقى كيىمدەرىم پاتەردە. مىناۋ قالا كيىمى عوي.
― سۋىق ۇستاپ قالماسىن. تىم جەڭىل ەكەن.
― شىنىعۋ كەرەك، جەڭگەي! — دەپ، نۇرعالي دەنەسىن قوزعاپ-قوزعاپ قويدى. تاناگوز ونىسىنا ءمان بەرگەن جوق. جاقسى كورەتىن قاينىسىن قايتالاپ سۇرادى:
― اماندى ۇيدەن شىقپايسىڭ، قىزمەتكە ارالاسپايسىڭ، دەۋشى ەدىك. ەندى قولعا تۇسپەي كەتپەسە نەعىلسىن! قىزمەتى نە، قاشان قايتادى ءوزى؟
― ولار ەل ارالاپ ءجۇر. قارقارالى، سەمەي، پاۆلودار، اقمولا ويازدارىنا بارادى. قار كەتە كەلەر. قىزمەتى ءازىر بەلگىسىز. ۇكىمەت باستىعى ءوزى شاقىرىپ اكەتتى. جامان قىزمەت بەرەر دەيسىز بە.
― ءوز قىزمەتتەرىڭدى ايتىڭدارشى؟
― بىزدىكى وسى سەزدىڭ ارتىنان بەلگىلى بولادى. ەرالين جولداس ءوزى ەرتىپ كەلدى عوي.
ءبىر جىگىت كەلىپ اڭگىمەنى ءبولدى. «ەرالين شاقىرادى» — دەپ، قاسەن، ءالجان، نۇرعالي ۇشەۋىن ەرتىپ اكەتتى.
ولار بارعاندا، ەراليننىڭ قاسىندا تەمىرجان تاعى ءۇش دەلەگات وتىردى. بوساعادا جەتى قورجىن ءۇيۋلى جاتتى.
― جىگىتتەر، قاراڭدارشى، — دەدى ەرالين، — اناۋ جەتى قورجىن — جەتى بولىستىڭ سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا جاساعان كەڭسەسى.
― بولىستار ءوزى شونجار بولعانىمەن، ءىسى شونجار بولماعان-اۋ! — دەپ ەدى قاسەن. ەرالين:
― ءيا، — دەدى دە، سويلەپ كەتتى. — بۇل سەزدىڭ بۇرىنعى سەزدەردەن ايىرماسى: قورجىن ارتقان شونجار بولىستارمەن قوشتاسامىز. ۇكىمەت باسىنا ولار ەندى قايتىپ ورالمايدى. ءبىراق ۇيىندە جاتسا دا، ىقپالىن ءالى ءبىراز جۇرگىزەدى. سەزگە كەلگەن جۇزگە تارتا دەلەگاتتىڭ ىشىندە وسى وتىرعان التاۋىڭ عانا كوممۋنيسسىڭ. وزگەسى پارتيادا جوق جالشى، كەدەي، ورتاشالار. سولاردىڭ كوپشىلىگى رۋ، اقساقال، بايدىڭ، كومەگىمەن سايلانعاندار. قوجاسىنان ءدال ءقازىر قۇرىق اكەتەتىنى كەم دە كەم. ال اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ ۇرانى ەڭبەكشىلەردى تەك مەملەكەت ىسىنە تارتۋمەن ورىندالمايدى، پرولەتارياتتىق وزىق يدەيانى ىسكە اسىرۋمەن ورىندالادى. وسى جاعدايلاردى ەسكە الا وتىرىپ، اۋەلى بولاتكوم تورە-اعاسىن بەلگىلەۋىمىز كەرەك. سودان كەيىن ونى وتكىزۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك. كانە، ايتىڭدارشى، كىم لايىق؟
تەمىرجان ىلە جاقىپتى ۇسىندى. ماقتاۋىن دا جەتكىزىپ جاتىر:
― وقىماعان قازاقتىڭ ءتىلدىسى، مىقتىسى، كىرىمدىسى، — دەيدى، — حات بىلەدى. تاپ ساياساتىن جاقسى تۇسىنەدى. اتاسى قايىرشى، ەلدەن ەت جيعان. اكەسىنە ءومىر بويى ءبىر ات، ءبىر سيىردان باسقا مال بىتپەگەن. تەك ءوز باسى عانا سوۆەت تۇسىندا قاتارعا قوسىلىپ كەلەدى. مەن بۇل ەلمەن ابدەن تانىستىم، ودان ىلايىقتىنى تاپپادىم.
― وسى ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى راس! — دەپ، ءالجان قاپەلىمدە قوستاسا دا، كەيىن ىستەن شىعاردى جاقىپتى. — كەدەي بالاسى بولا تۇرا، كەدەيگە بايدان ءارى راقىمسىز، بايشىل، قانقۇيلى جىگىت. ول زارلاتقان كەدەي داۋسى قوسىلسا، وسى سەزدى كۇڭىرەنتەر ەدى. ول مىنا مەنى دە، اناۋ قاسەندى دە زارلاتقان. اماننان دا پالەسىن اياعان جوق-تى. ونى بولىس قويعانشا، شاكەننىڭ ءوزىن قويعان كوپ ارتىق. ايتپەسە، امان شاپپاي بەر دەپ تۇرعان جوق پا! قالادا، اۋىلدا، وقۋدا — بارىندە دە اۋىزعا الىنادى. بۇل جەردە نەگە الىنبايدى؟
تەمىرجان امانعا قارسى شىقتى. اماننىڭ ۇستىنەن ارىزدار تۇسكەن ەكەن. ءبىراق ارىز — تەك سىلتاۋ. اماندى ەرمەكباي ەكەۋى ۇناتپايدى، ءتىپتى سەسكەنەدى. سولاقاي ەراليننىڭ تاربيەسىندەگى جىگىت دەپ سانايدى. ەرالين ولاردىڭ ءىشىن سەزەتىن، ءقازىر كورىنە قارسىلىققا كەزدەسكەن سوڭ، ويلانىپ قالدى: «نە ىستەۋ كەرەك؟ اينالدىرعان جەتى-سەگىز كوممۋنيستىڭ اۋزى بىرىكپەدى، كوپ دەلەگاتتى قالاي بىرىكتىرۋگە بولادى؟ كوممۋنيست ىقپال جاساي الماسا، كوممۋنيست ول جيىندا بولدى نە، بولمادى نە» — دەپ، ءوزىن ىشتەي قايراي ءجۇرىپ، ناسىبايىن اتقاندا، تەرەزەگە كوزى ءتۇستى. دالاداعى دەلەگاتتار دا قاراپ جاتپاعان ەكەن. ءبولىنىپ، ءبولىنىپ، كەڭەسۋدە كورىنەدى. جاقىپ سولاردىڭ اراسىندا، بىرىنەن سوڭ بىرىنە بارادى.
― جولداستار! — دەدى ەرالين، ويىن قورىتا كەلىپ. — سەزگە ءسوزدى ءتۇيىپ كىرەلىك. جاقىپقا مەن دە توقتادىم. كەدەي، ەتى ءتىرى جىگىت قوي، سەنەيىك، بايدان سوۆەت ۇكىمەتى پايدالى ەكەنىن تۇسىنەر.
― جۇمەكە-اي، تانيسىڭ-اۋ ادامدى! — دەپ، تەمىرجان ىرزالىعىن لاق ەتكىزگەندە، ءالجان، نۇرعالي، كاسەندەر تومەن قاراپ كەتتى. بەيتانىس ءۇش كوممۋنيست مانادان جۇمابەكتى قوستاۋدا. جۇمابەك ۇسىنىسىن تولىقتىرا ءتۇستى:
― تورەاعالىققا جاقىپتى ۇيعارساق، بولاتكوم قۇرامىنىڭ مۇشەلىگىنە قاسەن، امان، نۇرعاليدى، شوگەلدى ۇسىنايىق. سوندا جالشى، كەدەي، ورتاشا، كوممۋنيست — ءبارى تۇگەل. بۇعان قالاي قارايسىڭدار؟
تەمىرجان تاعى دا باسقادان بۇرىن ءبىلدىردى ىرزالىعىن. ءبارى: ءجا! — دەستى وسىعان! تاراي باستادى. جۇمابەك جالعىز قالعاندا، قاسەن قايتا ەنىپ، وكپە ايتتى:
― جاقىپتىڭ كىم ەكەنىن ۇعىندىرۋداي-اق ۇعىندىرىپ ەدىك قوي، بۇل قالاي، جۇمەكە؟ بىزدەن ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن تەمىرجاننىڭ ءسوزى ءوتىمدى بولعانى ما؟
― وتىرشى! — دەپ، جۇمابەك قاسەندى وتىرعىزىپ قويدى دا، بەتىنە جىميا قارادى. — بۇعان دەيىن مەنىڭ بايدى، بايشىلدى جاقتاعانىمدى بىلەمىسىڭ؟
― جوق.
― ەندەشە قوبالجىماسىن جۇرەگىڭ. ساياسات تا ءادىس تاڭدايدى. ءادىسسىز ساياسات قۇلايدى. قۇلاماۋ ءۇشىن جاقىپتى قوستاۋعا تۋرا كەلدى.
― جۇمەكە-اۋ، كىم بىلەدى سونى؟ كىم قوستايدى؟
― جاقىپتى از بىلگەنمەن، شاكەندى كوپ بىلەدى جۇرت. بۇدان ەكى اي بۇرىن التاي-قارپىقتىڭ شونجارلارى شاكەننىڭ ۇيىنە دابىراسىز جينالىپ، جاقىپتى بولىس قويۋعا قۇپيا انتتاسقان. دەلەگاتتاردىڭ كوبى سول شونجارلاردىڭ ىقپالىندا. جاقىپ پەن اماندى قاتار سالساڭ، ءسوز جوق، جاقىپ وتەدى. ولاي بولسا، اماندى قۇلاتۋدىڭ كەرەگى نە؟ جاقىپ بولا بەرسىن. سەن ۇشەۋىڭ بولاتكوم قۇرامىنا وتسەڭ، ول سەندەردەن قۇرىق اكەتە المايدى. اكەتىپ باراتسا، موينىن سىندىرامىز، ءوز وبالى وزىنە.
― جاڭا ءتۇسىندىم، ارىدەن ويلاعان ەكەنسىز، — دەدى قاسەن، — ءبىراق سوندا ءبىزدى بولاتكوم قۇرامىنا وتكىزە مە؟
― وتكىزەدى. قازاق ۇعىمىندا ءالى كۇنگە بولاتكوم قۇرامى جوق، بولىستىڭ سوقا باسىن عانا بىلەدى. بۇل ءدال ءقازىر ءبىزدىڭ پايدامىز.
سەزد اشىلاتىن مەزگىل بولدى. دالادا بىتىراپ جۇرگەن دەلەگاتتار ۇيگە ەندى. ەرالين دە باردى. بۇرىنعى شونجار بولىستاردان مالقار، جانىبەك، قالاباي عانا كورىنەدى. وزگەسى كەلمەي حاتشىلارىن جىبەرىپتى. حاتشىلاردىڭ كوبى ەسكى بولىستاردىڭ وزىنە لايىق، ەسكى وقىعاندار ەكەن، ۇلىققا جاعىنىپ قالعان ادەتپەن، ەرالين مەن تەمىرجاننىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايدى. مايدا، كولگىر شەتىنەن. سەزد الدىندا جەتى بولىستىڭ ءبىرى ەسەپتى بايانداما جاساي العان جوق. جەتى حاتشى جازىپ العان ءبىر-بىر بەت مالىمەتتەرىن وقىدى. جارىس ءسوز دە بولمادى. بۇرىن مەملەكەت بولىپ كورمەگەن ەلدىڭ ىسىندە جارىقشاق كوپ-اق. ءبىراق البىرت جاس ءتارىزدى. ۇرىنسا دا، سۇرىنسە دە، قايتپاي، العا، تەك العا ۇمتىلىپ بارا جاتقانى بايقالادى.
― ءبىز كەمى ءجۇز جىل ارتتا قالىپپىز، — دەيدى ەرالين سويلەپ تۇرىپ. — قاجەتىمىز شاشىمىزدان كوپ. ءبىراق سونىڭ بارىنە جەتكىزەتىن، تەز جەتكىزەتىن سوۆەت وكىمەتى بار بىزدە. سوۆەت وكىمەتى — ءومىر كىلتى. كىلت يەسىنىڭ قولىندا، حالىقتا. Miنe، سىزدەردە، جولداستار. باي، جۋاندار عاسىرلار بويى ول كىلتتى قولعا تيگىزبەي، حالىق تىلەگىن قۇلىپتاپ ۇستادى. ەندى ول قۇلىپ اشىق. كىرىڭدەر دۇنيە سارايىنا، كورىڭدەر، ارالاڭدار. جارامدىسىن ال، جارامسىزىن قايتا جاسا. بۇل مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، جولداستار، سوۆەت وكىمەتىن جاساۋشى دانىشپان لەنيننىڭ ءسوزى. مەن تەك لەنيننىڭ، لەنيندىك كومپارتيانىڭ سالەمىن اكەلىپ تۇرمىن سىزدەرگە. سەزدەرىڭىز قۇتتى بولسىن! جاڭا ۇكىمەتتەرىڭىز حالىق تىلەگىنە ساي بولسىن!
كوپشىلىك دۋىلداپ، ءوزارا سويلەسىپ كەتتى:
― مىڭ جاسا، لەنين!
― ساباز-اي، بۇل جيىندى دا ۇمىتپاپتى-اۋ!
― ءوزى ناۋقاس دەگەن نە ءسوز؟
― تەر قاتسا كەرەك، تەرلەپ ءتاۋىر بولىپتى عوي.
قاراڭعى قازاق دالاسىندا لەنين اتىن ءتىلى شىققان جاس بالاعا دەيىن بىلەدى. ول تۋرالى حالىق اڭىز، ەرتەگىلەر جاساي باستاعان. ەلگە شىققان جىرىندى وكىلدەردىڭ ءسوزى لەنينگە ءبىر سوقپاي كەتپەيدى. لەنين ايتتى دەسە بولعانى، جارلى جالعىزىن قۇربان ەتۋگە دايىن. پارتيا، كومسومول ۇيىمدارى نەكەن-ساياق، «قوسشى»، «جالشى» ۇيىمدارى ءالى قۇرىلماعان الىستاعى، قاراڭعى، بىتىراڭقى ەلدىڭ كوڭىلىندە لەنين اتى شام-شىراق ءتارىزدى ەدى. سوندىقتان ول ەسىم اتالعاندا تيىش قالا المادى كوپشىلىك. تەمىرجان شىعىپ:
― تيىشتالىڭىزدار! سايلاۋ باستالادى، — دەگەندە عانا دۋىل باسىلدى. سايلاۋدى ونىڭ باستاۋى قىزىق. سالعان جەردەن، — بولاتكوم ءتوراعاسىنا كىم لايىق؟ — دەپ ەدى، ءۇش داۋىس بىردەن. «جاقىپ بەكىش ۇلى» دەدى. بۇرىنعى قارسىلار بوي كورسەتپەي قالدى. جاقىپ ءوتىپ كەتتى. بولاتكومنىڭ پلەنۋم، پرەزيديۋم مۇشەلەرىن، ءتىزىم بويىنشا ءبارىن ءبىر-اق وتكىزدى.
بايبول اتىن مىنە سالا، ەلگە تارتتى. قۇيعىتىپ بارادى، بۇرىن بارىپ ءسۇيىنشى الماق. جاڭا بولىستى ەسكى بولىستار قورشاپ العان. «قۇتتى بولسىندى» جاۋدىرىپ جاتىر. سەزد جابىلىپ، جۇرت تاراعاندا دا، مالقار، جانىبەك، قالابايلار جاقىپتىڭ جانىنان كەتە الماي تۇردى. «ءبىز سورعان ماي قۇيرىقتى ەندى سەن سوراسىڭ-اۋ» — دەگەندەي، كوزدەرى جاۋدىراپ قاراي بەرەدى. مالقار جاقىپتىڭ اتىنىڭ باسىن ۇستاعاندا، جانىبەك قولتىعىنان كوتەردى. قالاباي جۇگىرىپ كەلىپ قامشىلار جاق ۇزەنگىسىنەن باسىپ تۇردى.
― ەنشاللا، ءدام تاتقان قۇدىققا تۇكىرە قويماسپىن! — دەپ، اتىنا ءمىندى جاقىپ.
— باسىنا تۇرىمتايدىڭ باقىت قونسا، سامۇرىق قىزمەت ەتەر پاناسىندا، — دەدى مالقار.
اتىلعان وق
I
اماننىڭ قاباعى سالىڭقى، اۋىر وتىر. ستولىندا تۇتەلەنگەن قاعازدار كوپ. ءبارى اۋىلدان تۇسكەن ارىزدار. ارىز سايىن كەمى ءبىر قيانات، ۇرلىق نە زورلىق بار. بىرەۋدى بىرەۋ، كوزى تايسا ۇرلاپ، ءالى جەتسە، زورلاپ جاتقان ءتارىزدى. امان وقيدى دا كۇرسىنەدى. بيىل كۇرسىنۋدەن كوز اشقان جوق. لەنين قايتىس بولدى. ودان كەيىن اكەسى قايتىس بولدى. قىزمەتكە كەلسە، وقيتىنى الگى ارىزدار. وڭىنەن ءبىراق جاسۋ، قاجۋ بەلگىسى بايقالمايدى. قايتا ىزالى، قاجىرلى كورىنەدى. ۇزاق جول ءجۇرىپ، كوپ ەل ارالاپ قايتقان سوڭ بەتى توتىعىپ، دەنەسى شىنىعىپتى. بۇرىنعىسىنان دا بايسالدىراق، تەرەڭىرەك سياقتى. جاسى ءالى جيىرما مەن وتىزدىڭ اراسىندا بولسا دا، وتىز بەن قىرىقتىڭ اراسىنداعى جىگىتكە ۇقسايدى. ارىزداردى وقىپ وتىرىپ: «وسى ەلدىڭ دە سوسياليزمگە بارعانىن كورەر مە ەكەمىز، الدە زۇلىمدىقپەن ارپالىسا وتەر مە ەكەمىز؟..» — دەيدى ىشىنەن. تالدىرماش، تارامىس دەنەسى تىپ-تىك، سۇر شينەلىن يىعىنا بوس تاستاپ، سالىندى تۇستەس فرەنچىنىڭ سىرتىنان ناگانىن بەلىنە بەرىك بايلاپتى. ويلانىپ قالىپ تەرەزەگە قاراعاندا بەتى قاسقىردىڭ بەتىندەي ۋىتتى ەدى، تايماس كىرىپ كەلگەندە جىلىپ سالا بەردى.
― دايىنبىسىڭ، ءبورىباسارىم؟ — دەدى كۇلىمسىرەپ.
― دايىنمىن! — دەدى تايماس.
― ءادحام شە؟
— و دا دايىن. كازىر كەلەدى.
― ابدەن دايىندالىڭدار. كۇن باتا، كوز بايلانا ءجۇرىپ كەتەيىك.
— انا جاقتا كىسىلەر كۇتىپ وتىر عوي.
― سولاي ما، نەگە ايتپاعان؟! بىرتىندەپ جىبەرە بەرىڭدەر ەندەشە.
تايماس شىعىپ كەتتى. بەلىندە كۇمىس بەلبەۋى بار جىگىت ەندى. كەربەز جىگىتكە ۇقسامايدى. بەلبەۋىن ادەيى كورسەتىپ، قىزىقتىرۋ ءۇشىن سىرتتان بۋىنعانىن امان سەزىپ وتىر. شىنىندا قىزىعارلىق بەلبەۋ. قىزىل ساقتيانعا كۇمىس، كۇمىس ۇستىنە كاپكاز جاۋىپتى. ورنەكتەرى سونشا نازىك، كوركەم — ماشينامەن بولماسا، قولدان جاسادى دەۋگە اۋىز باراتىن ەمەس. ەل اراسىندا ءبىر قۇلىندى بيەگە باعاسى شىققان، قارجاس زەرگەرلەرى جاساعان قامار بەلبەۋ.
― مىناۋىڭىز قاي زەرگەردىڭ قولى؟ — دەپ ەدى امان.
— وزىمدىكى، — دەدى جىگىت. — ىنىشەگىم، ءادىل دەگەن اتاعىڭدى ەستىپ كەلدىم. ايتپەسە، كۇدەر ءۇزىپ جاتىر ەدىم. مەنى بىلمەيسىڭ، سۇيەگىم قارجاس. قول ونەرىممەن كۇن كورىپ جۇرگەن جانمىن. «كىرمەسىڭ» دەپ باسىنىپ، العالى وتىرعان جارىمدى وسى ەلدىڭ جۋاندارى تارتىپ اكەتتى.
― كىم، قاشان؟! — دەپ ەلەڭ ەتتى امان.
― مالقاردىڭ قولىندا بالاسىنداي بولىپ جۇرگەن جالعىز جيەنى بار ەكەن. سول الىپ قاشتى. قىزدىڭ اكەسى شاعىن اۋقاتتى، مومىن كىسى. ونىڭ اتقامىنەر جانتاس دەيتىن اعايىنى مىناۋ بەلبەۋىمدى سۇراعاندا بەرمەگەنمىن. اقىرى وسى بولدى.
― قىز الدە ىرزالىعىمەن كەتكەن شىعار؟
― اتاماڭىز! كوزىنەن قان اعادى.
― وندا بولىسقا، سوتقا، مەنەن بۇرىنعى ناچالنيككە نەگە ايتپاعانسىز؟
― بارىنە ايتتىم. مالقاردىڭ بەدەلىنەن ءبىرى اسا المادى. تەكسەرەيىك دەپ جىلجىتپاعا سالا-سالا شارشاتتى.
― قالىڭمال بەرگەن بولارسىز؟
― نەسىنە جاسىرايىن، ەكى-ۇش قارانىڭ نوبايى بەرىلىپ قويىپ ەدى. و دا كەتتى. بارىنەن قورلىعى ءوتتى. مالقاردىڭ جيەنى مەن قىزدى الدىرىپ، ۇشەۋمىزدى ءوز الدىڭدا ءبىر بەتتەستىرسەڭ ارمانىم جوق. قىز اينىپ قالسا، ءوز وبالىم وزىمە.
امان ويلانىپ قالدى. قازاقتا ەر قۇنىنان، جەسىر داۋى، جەر داۋىنان ۇلكەن ەشتەمە جوق. بۇل ۇشەۋى ەكى ادامنىڭ عانا ەمەس، ەكى رۋلى ەلدىڭ داۋى. مالقار سياقتى ءناننىڭ قولىنداعى كەلىنىن ايىرىپ الۋ، مالقارمەن قوسا، بۇكىل سول رۋدىڭ نامىسىن قوزدىرادى. ودان قورقىپ سوۆەت زاڭىنان تەڭدىك، ادىلەت جولىنان شىعۋعا امان قورلانادى. ەلگە كەلىپ، مەملەكەت ىسىنە ارالاسا بەرگەندە، تاجىريبەسىز جاس ادامنىڭ الدىنا شيە بولعان ءبىر ءتۇيىندى تاستاي بەردى قازەكەڭ. كەسپەسە، شەشىلمەيتىن ەسكى ءتۇيىن. امان بەرىپ كەتپە جىگىت ەمەس، جاس تا بولسا، قارياشا تولعاندى ءبىراز. اقىرى كەسۋگە بەكىنىپ، تايماس پەن ءادحامدى شاقىرىپ الدى. قولدارىنا جازىپ بۇيرىق ۇستاتتى دا اۋىزشا ونى تولىقتىردى:
— ءقازىر اتتانىڭدار دا، كۇن باتقانشا قايتىپ ورالىڭدار. مالقاردىڭ كەلىنى ەركىمەن وتىر ما، زورلىقپەن وتىر ما؟ وڭاشالاپ سۇراڭدار. اگار زورلىقپەن وتىرسا، كۇيەۋىمەن قوسىپ الىپ كەلىڭدەر وسىندا.
― جانجال شىعارسا قايتەمىز؟ — دەدى ءادحام. — شونجارلارعا بۇل ولىممەن تەڭ.
— شونجاردان قورىققان اۋىلدا سوۆەت ءتارتىبىن ورناتا المايدى. اگار سوۆەت تارتىبىنە باعىنباسا، كۇشپەن باعىندىرىڭدار.
― قۇپ، جولداس ناچالنيك! — دەپ، اياعىن ءبىر سارت ەتكىزدى دە، ءادحام شىعا جونەلدى. كەيىندەۋ قالعان تايماسقا امان تاعى قوسىمشا ءبىر تاپسىرما بەردى.
― جاڭاعىنىڭ باياعى مىنەزىن باقىلا. قايتالاتپا.
— تىرپ ەتكىزبەيمىن! — دەپ تايماس شىقتى. ەكى ەزۋى قۇلاعىندا، زەرگەر دە تۇردى ورنىنان. ءبىر ەتىگىن جامباسىنان باسىپ، جالاق شال ەندى. جامان تىماعىنىڭ باۋى شيە بوپ قالعان ەكەن، شەشىلە قويماعان سوڭ، تىماعىن قاپىل-قۇپىل سىپىرىپ الدى باسىنان. وزىنشە ۇلكەن ادەپ كورسەتكەنسىپ، ۇلىقتىڭ الدىندا جالاڭ باس تۇر. ادەبى قورىققانى سياقتى، قالتىراي سويلەيدى:
― تاقسىر... قاراعىم... شىراعىم-اۋ... ارعى اتام ارعىنبايدىڭ شاڭىراعىنا ءمىنىپ كەلگەن... — دەي بەرگەندە، امان كەلدى دە، قولتىقتاپ اپارىپ سكامەيكاعا وتىرعىزدى. ءوزى بىرگە وتىردى.
― ساسپاڭىز. «تاقسىر» جوق كازىر، نيكولايمەن بىرگە كەتكەن. ءبىز سوۆەت قىزمەتكەرى. بالاڭىزداي، يا ىنىڭىزدەي كورىپ، ەركىن سويلەسىڭىز، — دەپ ەدى، شالدىڭ قىزىل كوزى كۇلىم ەتىپ، دىرىلدەگەن داۋسى تۇزەلىپ سالا بەردى:
― اينالايىن يماندى جۇزىڭنەن! قايدان بىلەيىن، قاتتى دەگەن سوڭ، ساسىپ قالدىم. وسىنشا جاسقا كەلگەنشە ۇلىقتىڭ الدىن كورگەن ەمەن. توقاباي بولماي جىبەردى. توقاباي ەكەۋىمىز اعايىن بولامىز.
― ءتىپتى جاقسى. كەلگەن شارۋاڭىزدى ايتىڭىز.
― بىلتىر قىس اياعى سوزالاڭداپ، بايلار ساستى عوي. ارىق مالىن ەلگە تاراتىپ، اسىراپ شىق تا، جاز ءسۇتىن، مايىن پايدالان دەگەن. تالاسبايدىڭ ءبىر بەستىسىن مەن دە قىستان امان الىپ شىعىپ، جاز اياق ارتىپ جۇرگەنىمدە قاسقىر جەپ كەتتى. سول ءۇشىن اقساقالدار ەكى بۇزاۋلى سيىرىمنىڭ ءبىرىن بۇيىردى وعان. مەن كونبەپ ەدىم، تالاسبايدىڭ ەسىرىك بالاسى ەكى جىگىتپەن كەلدى دە، ايداي جونەلدى. تالاسىپ ەدىم ۇرىپ كەتتى. ءارى تاياق جەپ، ءارى مالىمنان ايرىلىپ كەلدىم. قۇداي بار بولسا، ۇكىمەت بار بولسا، كورسىن مىنە كوز جاسىمدى! — دەپ، شال ەڭىرەگەندە، كوز جاسى كوك ساقالىنا قۇيىلىپ كەتتى.
― جىلاماڭىز! — دەدى امان. — ەرتەڭ كۇندىز مەن سول تالاسبايدىڭ اۋلىندا بولام. دابىرا قىلماڭىز. جەتىڭىز.
باتاسىن جاۋدىرا، قۋانا-قۋانا شال شىقتى. باسىن تاڭعان موسقالداۋ ءبىر ادام ەندى. سامايىندا تارامدانا اققان قان كەۋىپ قالىپتى.
― قانىڭىز نە، وتاعاسى؟
― تۇرىسبەك دەگەن ۇرى قويىمدى ۇرلاپ جەگەنىمەن قويماي، باسىمدى جاردى.
― قالايشا؟
― قىستان بورداقىعا بايلاپ، جازعىتۇرعى قارا وزەك شاققا ساقتاپ وتىرعان سەمىز ءبىر قويىم بار ەدى. سونى ۇيدەن الىپ كەتتى. بالا-شاعامدى اشىقتىرىپ كەتتى. اۋىل اراسىنىڭ ۇرىسى. مال يەسى ءۋالى دەگەن، قۇداي بىلەدى-اۋ، تۇرىسبەكتەن باسقا ەشكىم ەمەس! سۇراۋ سالا بارعانىمدا ىستەگەنى مىناۋ:
― ۇرلىعىن مويىنداتۋ قيىن بولار، وتاعاسى. ۇرعانى ءۇشىن دەرەۋ جاۋاپقا تارتامىز. قاسىڭىزعا ءقازىر ميليسيا قوسىپ بەرەيىن.
― باسىمنىڭ قانىنان، ونىڭ جاۋاپقا تارتىلعانىنان ماعان قويىم ارتىق. قويىمدى الىپ بەر، قاراعىم، ءتىنتىپ جىبەرسەڭدەر، سۋىرىپ الاسىڭدار.
― سوعان سەنىمدىسىز بە؟
― سەنىمدىمىن!
قاسىنا ءبىر ميليسيونەر ەرتىپ، بۇل شارۋا دا قۋتىڭداي جونەلدى. قيانات كورىپ كەلگەندەر قۋانا كەتىپ جاتسا دا، اماننىڭ كوڭىلى ءالى باسىڭقى. تۋعان جەردى ەكى جىلداي كورمەي، ساعىنىپ، اڭساپ كەلگەندە، ەلى الدىنان داۋ، جانجال دايىنداپ قويىپتى. بۇرىنعىداي بايگى بوزعا ءمىنىپ، اڭشىلىق ەتۋگە، تۇندەردە التىباقان تەۋىپ، قىز ويناقتاردى قۇر وتكىزبەۋگە ۋاقىت قالماعان سياقتى. «ءقايتىپ قىزىق كورەمىن اۋرە-سارساڭ كۇنىمنەن» — دەگەن اباي ءسوزىن ەسىنە ءبىر ءتۇسىرىپ، امان ورنىنان تۇرعاندا، ەسىكتەن اقىرىن ەنىپ كەلە جاتقان الەكسەي فەدوروۆيچتىڭ ۇزىن، قايقى مۇرتى قىلتيدى. سارى مۇرتى شيراتۋلى، ۇشى بۇرىنعىداي جوعارى قايىرىلعان. جەلكەسىنە تۇسكەن تىعىز، سارعىلت شاشى تارلان تارتىپتى. امان ۇستازىن كۇلىمدەي قارسى الدى. ۇستازى سالعان جەردەن:
― قاشان جۇرەسىڭدەر؟ — دەدى.
― دابىرا قىلماي، بۇگىن ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ كەتپەكپىز، — دەپ ەدى امان، الەكسەي ونىڭ، بەلىندەگى التى اتارىن ءۇنسىز سۇراپ الىپ، قاراپ شىقتى دا، ءوز بەلىنە بايلادى. ءوزىنىڭ ناگانىن امانعا بەردى.
― ول ءقاۋىپتى جاۋ. مەنىڭ مىلتىعىم سەنىكىنەن سەنىمدىرەك. جاڭا دەرەكتەر بار ما؟
― جوق. ءبىراق ەل جايىن، جەر جايىن جاقسى بىلەتىن باسشى تابىلدى.
― كىم؟
― قۇلشىمنىڭ تاۋتەسكەنى.
― بەلگىلى كارتاشى. ۇرىلارمەن امپەي ەدى عوي.
― ءيا، سونىسىنان قىيپاقتاپ تۇرعانىم. قايتسەم ەكەن؟
الەكسەي فەدوروۆيچ ويلانىپ قالدى. ول اماننىڭ ءبىر كەزدەگى مەكتەپ ۇستازى بولسا، ەندى ساياسي باسشىسى — بولىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى. ءبىر مەزگىل مەكتەپتە، ساياسي ۇيىرمەلەردە ساباق بەرەدى. بۇل پوسەلكەگە تاقاۋدا اۋىستى. ءوزى وسى ماڭنىڭ ادامى. ورىس، قازاقتىڭ جايىن بىردەي بىلەدى. قازاقشا سويلەگەندە ءقايسىبىر قازاقتان اسىپ تۇسەدى.
― سەن مەنىڭ اۋزىما قارايتىن شاقتان وتكەنسىڭ، — دەدى امانعا قالجىڭى، شىنى ارالاس، — ءوز ويىڭدى ايتشى، ۇرىدا وپا بولا ما؟
— ماعان ونىڭ كازىر وپاسىزدىعى كەرەك. وپالى بولسا، ۇستاپ بەرمەيدى عوي.
― ۇستاپ بەرەتىندىگىنە سەنىمدىمىسىڭ؟
― سەنەم. ويتكەنى ول بىزگە كىرىپتار. ۇستاپ بەرسە، وعان ءتىپتى جاقسىلىق ىستەمەكپىن.
― بايقا. جاقسىلىق تا ەگىن سياقتى، تاستاققا ەكسەڭ، شىقپايدى.
― مەنىمشە، جامانعا ىلعي جامان كوزبەن قاراۋ دا دۇرىس ەمەس. جاقسىلىقتى جامان كوڭىلگە ەگۋگە دە بولادى. ويتكەنى ول تاس ەمەس، كوڭىل عوي...
― ماكارەنكونى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەپ، الەكسەي فەدوروۆيچ كوك كوزىن امانعا قاداي قالدى. وڭىندە قۋانىش پەن تاڭدانۋ بىردەن بار.
— بىلمەيىم، ول كىم؟
― ۇلكەن پەداگوگ. ەكەۋمىز ىلعي حات الىسىپ تۇرامىز. جاڭاعى ءسوزىڭ سونىڭ سوزىمەن جالعاسىپ جاتىر.
― بارەكەلدى، جورامالىم كەلەدى ەكەن وندا! مەن ءوز كوڭىلىمە، ءوزىم بىلگەن-كوڭىلدەرگە قاراپ ايتىپ ەدىم. ويتكەنى، جاقسىلىقتى ۇناتپايتىن كوڭىل جوق ءتارىزدى. جاقسىلىق ەتۋشىگە ول بورىشتار، كەيدە ءتىپتى كىرىپتار بولىپ قالادى.
الەكسەي فەدوروۆيچ امانعا ويلى كوزبەن جىميا قاراپ ءبىراز وتىردى دا، قايتا قوزعادى اڭگىمەنى:
― ويشىل جىگىت بولا تۇرا، ميليسيا قىزمەتىنە قالاي تۇرعانىڭا قايرانمىن؟!
― ميليسيا ويسىز بولۋ كەرەك پە؟ — دەپ، امان ساقىلداي كۇلدى. — ءدال ءقازىر ەل ىشىندە بولىستان، بولكومنان ميليسيا بەدەلدى. قىزمەتىم وزىمە قاتتى ۇنايدى. ويتكەنى ەلدە ءالى قيانات، قىلمىستى ىستەر جەتكىلىكتى. سونىڭ كوبى قولما-قول باسۋدى، جابىرلەنۋشىگە جالما-جان جاردەم ەتۋدى تىلەيدى. جىلاعان كوزدىڭ جاسىن قۇرعاتقان سايىن، ىسىنگەن كەۋدەنى باسقان سايىن مەن ءبىر جاساپ قالام. ءبىراق سول قۋانىشىمدى قايعىم جەپ قۇتايتپاي تۇر.
― قانداي قايعى؟
― ءوستىپ جۇرگەندە ولشەۋلى ءومىر ءبىتىپ قالىپ، ءسوسياليزمدى كورە الماي كەتەم بە دەپ قورقامىن. ەسكىلىكتەن اۋىلدا اياق الىپ جۇرگىسىز، ونى جويماي جاڭاعا ورىن بار ما؟ لەنين قايتىس بولعالى ەسكىشىلدەردىڭ ءۇمىتى وسە ءتۇستى. شىنىمدى ايتايىن، مەن ءتىپتى سەسكەنەم ءقازىر. ىشكى، سىرتقى جاۋ ءۇن قوسىپ ۇلىپ كەتتى عوي...
الەكسەي مۇرتىنىڭ اراسىنان تەمەكى ءتۇتىنىن باياۋ عانا بۋداقتاتىپ جىبەردى:
― سەسكەنسەڭ سەسكەن، تەك قورىقپا! لەنين كەتكەنىمەن، جەلبۋاز ۇمىتتەر ورگە باسا المايدى. قارا جامىلعان ەل قايعى ۇستىندە-اق ەرىنىڭ ورنىن تولتىرىپ تاستادى. كومپارتيانىڭ لەنيندىك شاقىرۋىنا تۇتاس ءۇن قوستى. جۇمىسشى تابى بىلاي تۇرسىن، جالشى، كەدەي، ورتاشانىڭ ويى ويانىپ لەنين پارتياسىنا ەنىپ، ساپ تۇزەپ جاتىر.
― وسى بولىستا ءقازىر كوممۋنيستەر قانشا؟
― ەلۋدەن اسىپ بارادى. بۇرىن ونعا جەتپەيتىن. كومسومول ۇيىمدارى وسۋدە. «قوسشى»، «جالشى» ۇيىمدارى قۇرىلا باستادى. اۋىلدا ءالى ەسكىلىك كۇشتى بولعانىمەن، كەلەشەگى ءالسىز. جاڭالىق ءازىر ءالسىز بولعانمەن، كەلەشەگى كۇشتى. وسىنى كورىپ وتىرىپ ىستەسەڭ، قۋانىشتى ۋايىم جەڭە الماس.
اڭگىمە ۇزاققا سوزىلىپ، كۇن كەشكىرىپ قالدى. شاعىن تەرەزەلى ورىس شارۋاسىنىڭ ءۇيى كۇن كوزى تايعان سوڭ كولەڭكە تارتتى. ۇستاز بەن شاكىرت سوندا دا اڭگىمەلەرىن بولگەن جوق. وي وسكەن كەزدە كەڭ سويلەسىپ وتىرعاندارى وسى. امان ساياسي مەكتەپ كورىپ، ساكەن سياقتى ۇلكەن ادامداردىڭ قاسىنا ەرىپ، ۇزاق ۋاقىت ەل ارالاپ قايتقان سوڭ، بۇرىنعىسىنان الدەقايدا اشىلىپتى. بۇيىعى، ۇيالشاق مىنەزدەرى ءجوندى بايقالمايدى. قۇيما قۇلاق، زيرەك جىگىت مەكتەپتەن تىس، ءوز تۇسىنان وقىپ تا، وي، ءبىلىمىن ءبىرتالاي كەڭەيتىپ العان. جاسىنان ومىرگە قوياتىن ساۋالى كوپ: «نەگە ولاي؟ بىلاي بولسا، قايتەدى؟» دەگەن كۇماندارىنىڭ ءبىرازىنا جاۋاپ تاپقان ءتارىزدى. وتە كوڭىلدى، ەركىن سويلەپ وتىر ەدى.
― بالاسى بولعان سايىن، اكەسى سۇيسىنە تۇسەدى، — دەدى الەكسەي فەدوروۆيچ. — ۇستاز دا شاكىرتىنە سول سياقتى ەكەن. مەن ساعان قاتتى ءسۇيسىنىپ وتىرمىن، امانچيك. ەسىڭدە بولسىن، جەمىستى اعاشتىڭ باسى ءيىلىپ تۇرادى. جەمىستى بولعىڭ كەلسە، كىشىك بول. بولدىم دەمە، بولسام دە. بۇل ناقىلدى مارقۇم ساپەكەڭ تالاي ايتقان شىعار. سوندا دا ەلگە شىعار كەزىڭدە ەسىڭە سالام. ويتكەنى، ەل سەنىڭ بويىڭنان الدىمەن وسىنى ىزدەيدى.
― بالاسى اكە بولعاندا دا، اكەسىنە بالا ەكەن عوي، — دەپ، امان كوزىنە جاس الدى. — ءالى دە اكەمە ەركەلەگىم كەلەدى، ناقىلدارىن تىڭداي وتىرا، ءسوز تالاستىرىپ جەڭگىم كەلەدى. ءبىراق ەندى اكە جوق. اكەنى كورگەن سىزدەر كەتكەندە، كوڭىل شىركىن بۇدان ءارى قۇلازيتىن شىعار.
― ولاي ەمەس، ەل ءبارىن ۇمىتتىرادى. ەلدىڭ ىشىنە ەنە بىلسەڭ، كوكسەگەنىڭنىڭ ءبارى تابىلادى. ناعىز كاريا اكە ەل عوي، شىراق...
― راس-اۋ. ءبىراق سول التىن بەسىك ەلىڭىزدىڭ ءىشى بىلىعىپ جاتىر!
― سوسياليزم تازارتادى.
― تازارتقانشا مىنالار شاش اعارتاتىن، — دەپ، امان تەرەزەگە قاراپ يەگىن كوتەردى. قاسىندا بەس-التى كىسىسى بار، تايماس پەن ءادحام اتتان ءتۇسىپ جاتىر. — فەودال مالقار بولىستىقتان ايرىلسا دا، زورلىقتان ايرىلار ەمەس. «ماندامنىڭ باسىن ال» دەۋشى ەدى ەمسەكتەر. سوندىقتان مەن ءىستى مالقاردان باستادىم.
― دۇرىس-اق. ءبىر مالقار قۇلاسا، ون شوگەل اياعىن بايقاپ باسادى، — دەدى دە، الەكسەي ورنىنان تۇردى. — جۇمىستارىڭا بوگەت بولمايىن. جۇرەسىڭدەر عوي ەندى، جولدارىڭ بولسىن. پارتيانىڭ لەنيندىك شاقىرۋىن ەستەن شىعارما. قايتىپ كەلگەن سوڭ، شەتكەرى جاتقان اۋىلداردا ساياسي-كوپشىلىك جۇمىستارى تۋرالى بايانداما جاسايسىڭ.
امان ەسىك اشىپ، الەكسەيدى ۇيدەن شىعارىپ سالعان سوڭ، قىز بەن جىگىتتى ەرتىپ، ءادحام، تايماستار ەندى. مانادان كۇتىپ جۇرگەن زەرگەر جىگىت قوسا ەندى. مالقار ەكى-ۇش كىسىمەن ەرە كەلگەن ەكەن، كىرۋگە باتپاي، بولاتكومگە كەتىپتى. كۇن كەشكىرىپ قالعان. شام جاعىلعان سوڭ عانا قىزدىق ءجۇزى انىق كورىندى. «بەدەنى ءتاپ-تاۋىر ەكەن. تويعان توقتىشاقتاي مونتيۋىن! قاسىنداعى توقپاق مۇرىن، ايران كوز جىگىت ءور كەۋدە بولار، قاسقىرشا ارقاسىنا سالا جونەلگەن عوي» دەپ ىشتەي ءبىر جوبالاپ قويدى دا، امان تەرگەي باستادى:
― قارىنداس، جاسقانباي جاۋاپ بەرىڭىز، ەركىڭىزبەن قاشتىڭىز با، الدە زورلاپ اكەتتى مە؟
― زورلاپ اكەتتى.
― قاشان؟
― بۇگىن جيىرما ءتورت كۇن.
― زورلاپ اكەتسە، سودان بەرى قالاي بىرگە تۇردىڭىز؟ ارىز بەرۋگە، نە قاشىپ كەتۋگە بولمادى ما؟
― بولمادى. دارەتكە دە جالعىز شىعارمادى.
― مىنا جىگىت ءسىزدى مەنىڭ جارىم ەدى دەيدى، سول راس پا؟
― راس.
― اينىعان جوقسىز با؟
― جوق.
قىزدىڭ ەڭ اشىنعان، ىزالى كەزىندە بەرگەن جاۋابى وسى-اق. ءالى تومەن قاراپ ۇيالىپ وتىر. ۇيالشاقتىق قىزدى كەيدە قوي ەتسە كەرەك، قوي باۋىزداپ جاتقاندا دا باقىرمايدى عوي. امان ەندى جىگىتتى اينالدىردى:
― سەن، سوۆەت وكىمەتىن بىلەمىسىڭ، ءسىرا؟
― بىلەم.
― وندا سۇيمەگەن قىزدى نەگە الىپ قاشاسىڭ؟
― سۇيمەسە قاشا ما، سۇيگەن سوڭ قاشتى. ءقازىر تەك اينىپ قالىپ وتىر.
― سوقپا وتىرىكتى! — دەدى قىز. — ايقاي سالىپ جىلاعانىم قايدا؟ اۋزىمدى باسىپ العانسىڭدار...
― ءو-ماياۋ، سول ما مويىنداتقانىڭ! ۇيىنەن كەتەردە قىزدىڭ ءبارى جىلايدى. ءبىراق بىرەۋىنىڭ ۇيىندە قالعىسى كەلمەيدى.
جىگىت داۋعا شەبەر ەكەن، قىزدىڭ اۋزىن اشتىرار ەمەس. امان ءبىراق بويىن جازدىرمادى:
― مىنانى ءقازىر اپارىپ جابىڭدار دا، ماتەريالىن سوتقا تۇسىرىڭدەر! — دەدى. ميليسيانىڭ ءبىرى الا جونەلدى. قىز بەن زەرگەردى شىعارىپ سالۋعا ءادحامدى قوسىپ بەرىپ، قوشتاسىپ تۇرعاندا، زەرگەر بەلبەۋىن امانعا ۇسىنا جالىندى:
― ال، قاراعىم. الماساڭ، ىرزا ەمەسپىن. ىرزالىعىمدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن بار باعامدى بەرىپ تۇرمىن. ساعان بەرمەگەندە، كىمگە بەرەم؟..
― ءسىزدى ىرزا قىلۋ ءۇشىن الايىن. زاۋەدە مەن بىرەۋگە بەرە قالسام، وكپەلەمەيسىز بە؟
― نەگە وكپەلەيىن!
― وندا مەن جەڭگەمە سىيلادىم. العان ازاتتىعىڭىزعا تاققان بايعازىم بولسىن، — دەپ، امان بەلبەۋدى قىزدىڭ بەلىنە اكەلىپ بايلادى.
― ءسوز تاپقانعا قولعا جوق! — دەدى دە، باسىن ءبىر شايقاپ ءجۇرىپ كەتتى زەرگەر.
امان وڭاشا قالدى. كۇن ۇزىن ءبىر تولاس بولماي، الدى ادامنان، اۋزى سوزدەن بوساعانى وسى. ەندى ءتۇن قاتىپ جۇرۋگە دايىندالىپ وتىرعاندا، جاقىپ، مالقار، تەمىرجاندار كىرىپ كەلدى. قاباقتارى ءتۇيۋلى، داۋرىقپاي كەلسە دە ىشتەرى ىزاعا تولى، تىرسىلداپ تۇر. وڭدەرىنە بايىپتاپ قاراپ العان سوڭ:
― مەزگىلسىز نەعىپ جۇرسىزدەر؟ — دەدى امان. جاقىپ تەمىرجانعا قارادى. تەمىرجان وعان يەگىن كوتەردى. سودان كەيىن:
― مىنا مالقار اقساقالدى ەرتىپ كەلدىك، — دەپ جاقىپ جىلپىلداي جونەلدى. — ميليسيا جىبەرىپ، قولىنداعى كەلىنى، بالاسىنداي بولىپ كەتكەن جالعىز جيەنىن العىزىپسىڭ. كەلىنىم ىرزا بولماسا، سوتقا نەگە ايتپاعان؟ سوتقا جەتە الماسا، ماعان نەگە ءبىر ايتپاعان؟ ازعىرۋمەن، بالالىقپەن كەتىپ وتىر. قايىرىپ بەرىڭدەر، ءوزىم سويلەسىپ كورەيىن. الدا-جالدا تۇرعىسى كەلمەيدى ەكەن، قاڭعىرتىپ جىبەرمەي اكە-شەشەسىنە ءوز قولىممەن تابىس ەتەيىن، — دەيدى مالقان. ءبىز وسى سوزگە توقتالىپ قالدىق...
جاقىپتىڭ سوزىنە امان ءبىر جىمىڭداپ قويىپ ەدى، ۇناتقان كۇلكى مە، كەلەمەج كۇلكى مە، تورۋىلداعان ۇشەۋ تۇسىنە الماي، تۇرلىشە جورىپ وتىرعاندا، تۇرشىكتىرە سويلەپ كەتتى ول:
― مالقاننىڭ ەسەبى دۇرىس. ول ۋادەسىنە مەن دە سەنەم. ءبىراق مىنانى ەسكەرىڭىزدەرشى، زورلىقپەن العان قىزدى سوۆەت مەكەمەسىنە كەلگەن جەردە تاعى دا قايتارىپ بەرسەك، باسقا ەل تۇگىلى، سول قىزدىڭ ءوزى نە ويلايدى؟ بۇنىڭ اتى — بوستاندىقتى اقساقالدارعا جىعىپ بەرۋ ەمەس پە؟ اگار ءبىز تەك مالقاڭنىڭ ابرويىن ساقتاۋدى كوزدەسەك، ارينە، قىزدى قايىرۋ كەرەك. ال حالىق الدىندا سوۆەت بەدەلىن كوتەرەمىز، ايەلدى ازات ەتەمىز دەسەك قىزدى بوساتىپ، سۇيگەنىنە قوسپاسقا، زورلاۋشىنى جازالاماسقا لاج جوق. سوندىقتان وسىنى ىستەپ تە قويدىم.
― نە دەيدى، نە دەيدى؟ قىز كەتىپ قالعانى ما؟! — دەپ تىپىرلاعان مالقارعا امان جايىمەن وتىرىپ:
― ءيا، كەتىپ قالدى... — دەدى. — بالاڭىزدى جاپتىرىپ قويدىم. ءىسىن سوتقا تۇسىرەم.
― اسىعىپ-اق وتىر ەكەنسىڭ، شىراعىم! اسىعىستىڭ ارتىندا ءبىر وكىنىشى بولاتىن. كورەرمىز. مالقاردىڭ قولىنان ءمور كەتكەنمەن، ەل كەتكەن جوق. ءجۇز جاساعان بايتەرەك تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن، بۇتاعى سىنعانمەن قۇلامايدى!
― ءسىز قىر كورسەتىپ وتىرسىز با؟ كىمگە كورسەتىپ وتىرسىز؟ قايدا وتىرعانىڭىزدى ۇمىتپاڭىز! بۇل باياعى بوندارەنكونىڭ ءۇيى ەمەس، ءقازىر سوۆەت مەكەمەسى، ونىڭ ىشىندە، قولما-قول تارتىپكە شاقىراتىن مەكەمە. كوپ كوكىمەۋ كەرەك. ماڭايىڭىزدان ەل كەتپەسە، قولىڭىزدان ءمور دە كەتپەگەن بولار ەدى. بايتەرەك شىرىسە اۋەلى بۇتاعى سىنىپ، سوسىن تۇبىمەن قوپارىلىپ قۇلاپ تۇسەتىن. كارى بۋرانىڭ باسىنان جاس بۋىرشىن قورقا المايدى، تىزەلەسە كەتسە كەسىپ تۇسەدى تىلەرسەگىن. جاق اششى، كانە! بالاڭمەن قوسىپ ءوزىڭدى جاۋىپ قويايىن!
مالقار جىم بولدى. امان ايعايسىز، ءجاي سويلەسە دە وتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتتى. جاقىپ تايقاقتاپ قالىپ قويدى.
تەمىرجان ءتۇستى اراعا:
― بۇل قالاي؟ ۆوەننىي كوممۋنيزم ءوتىپ ەدى عوي. سابىر، ۇگىت-ناسيحاتتىڭ ورنىنا ومىراۋ، قول كۇش ءالى!
― سابىردى سابوتاجعا، ناسيحاتتى بوس بىلشىلعا اينالدىرماۋ كەرەك، — دەدى امان، — سوۆەت جاقسى دەگەن مىڭ سوزدەن، جاقسىلىعىن كورسەتكەن ءبىر ءىس الدەقايدا اسەرلى.
― سونداعى ءىسىڭ، قول كۇش پە؟
― ءسىز سوندا ۆوەننىي كوممۋنيزم ءوتتى، قول كۇش ءبىتتى دەمەكسىز بە؟ وكىمەت باردا قول كۇش بىتپەك ەمەس.
― ناسيحات، اقىل، ەسەپ قايدا قالادى، جولداس ساپاروۆ؟ — دەپ تەمىرجان ورنىنان ۇشىپ تۇردى. جىڭىشكە داۋسى شىڭك-شىڭك ەتىپ، امانعا تاقالىپ بارادى. — ەسىڭدە بولسىن، ۋاتكوم مۇشەسىمەن سويلەسىپ تۇرسىڭ!
― سونى شامدانباي-اق، داۋسىڭىزدى كوتەرمەي-اق ايتساڭىز دا تۇسىنەم.
― تۇسىنسەڭ، بولاتكومنىڭ، سوتتىڭ جۇمىسىنا قول سۇقپا، جەسىر داۋىنا ارالاسپا! ءوز جۇمىسىڭ جەتەدى.
― بۇ دا مەنىڭ جۇمىسىم. كوز الدىمدا بىرەۋدىڭ جارىن بىرەۋ، بىرەۋدىڭ مالىن بىرەۋ تارتىپ الىپ جاتسا، ارالاسپا دەيسىز. ارالاسپاۋعا ريەۆوليۋسيالىق زاڭ، ريەۆوليۋسيالىق سانا قويمايدى. راحمەت، جولداس ۋاتكوم مۇشەسى، ول اقىلىڭىزبەن ءوزىڭىز-اق كۇنەلتىڭىز. ءسىز مالقاڭنىڭ بولىستىقتان تۇسپەۋىن دە، كەلىنى كەتپەۋىن دە، ءتىپتى ءبىر شىبىشىنىڭ قىسىر قالماۋىن دا تىلەيتىنىڭىزدى بىلەم.
― سوندا نەمەنە، مەن بايشىلمىن با؟! بوستاندىققا، مادەنيەتكە قارسىمىن با؟ وندا پارتبيلەتتى نەسىنە سالىپ ءجۇرمىن؟ سەندەي مولوكوسوستارعا بەرىپ، تيىش جاتۋ كەرەك تە!
― بۇل قىلىقتى قويماساڭىز، جاتساڭىز جاتارسىز ءبىر كۇنى.
― جۇرىڭدەر، ءسوز ءبىتتى! — دەپ، تەمىرجان تارس-تۇرس شىعا جونەلدى. جاقىپ پەن مالقار بىرگە كەتتى.
امان جالعىز. داۋسىن كوتەرىپ كەرىسپەي، ءجاي وتىرىپ سويلەسە دە، دەنەسى قىزۋ. جۇقالاڭ، اققۇبا ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، وتكىر كوزى جانا تۇسكەن. شاعىن بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى شاپشاڭ ءجۇر. قاقپاقتى شويىن ساعاتىن قوينىنان الىپ قاراپ قويادى. ويىندا تەك وڭشىلدار. «...ءبىزدىڭ وڭشىلدار سوزدە جاڭاشىل، ىستە ەسكىشىل-اق. ناعىز بايشىلدار. ىرقىنا جىبەرسەڭ، ءسوسياليزمدى جاقىنداتۋدىڭ ورنىنا، الىستاتا تۇسەر ەدى. ولاردىڭ ۇياسى اۋىلدا. ۇياسى بۇزىلماي تۇرعاندا وڭشىلدار وڭبايدى. تەمىرجاندار وسىلاي قيعىلىقتى سالادى دا تۇرادى...»
ءادحام كىرىپ كەلگەندە عانا اماننىڭ ويى ءبولىندى.
— شىعارىپ سالدىڭ با؟ ال كەتەيىك، تايماس قايدا؟
— تايماس پاتەردە كۇتىپ وتىر. جاق جاپپاي، العىستى ساعان جاۋدىرىپ بارادى جاڭاعى ۇستا.
— بۇندا قارعىستى دا جاۋدىرىپ جاتىر.
— بايلاردىڭ قارعىسىن قويشى، مايداي جاعادى.
— ال، كەتتىك!
— كەتتىك.
II
جەلسىز، ايسىز، بۇلتتى ءتۇن. دالا قاراڭعى، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز. قار كەتكەن. جەر دەگدىپ، سارى ماڭىز بولىپ جاتىر. اندا-ساندا شالشىق، ساز كەزدەسكەندە اتتار مامىرلاپ قالادى. تاۋتەسكەن ەڭ الدا. ءوزى اتىنان، اتى وزىنەن وتكەن جەرشىل، ءبىر مۇدىرمەي باستاپ بارادى. اۋزى سوزدەن بوساعان جوق. قاسىنداعى امان، ءادحام، تايماستار قۇنىعا تىڭداپ كەلەدى.
— ...اناۋ الاساپىران كەزدەردە قىزىلاسكەرلەرگە ەرىپ، كولچاكتى ول ءبىراز قۋدى، — دەدى تاۋتەسكەن، — سودان قايتقان قىزۋمەن قىزمەتكە تۇرىپ، اسىرا سىلتەپ ءجۇردى. باي، كەدەي، قۇداي، ۇكىمەت، الىس، جاقىن دەگەننىڭ بىرىنە وپا قىلعانىن بىلمەيمىن. قارنى اشسا كۇشىگىن دە جەپ قوياتىن، ادامعا ونشا جاناسپايتىن قاسقىر ءتارىزدى جىگىت ەدى. ەكەۋمىز تۇيدەي قۇرداس بولاتىنبىز.
— قانشاعا كەلدىڭىز؟ — دەگەن اماننىڭ سۇراعىنا.
— تاۋىق جىلى تۋىپپىن، — دەدى دە، تاۋتەسكەن تارتا بەردى. — ول ازداپ جالدا دا ءجۇردى. سوۆەت تۇسىندا ۇستىنە اق وتاۋ تىگىپ، الدىنا مال سالىپ، قاتارداعى ءۇي بولىپ قالىپ ەدى. اقىرى، ونى دا جويىپ، قاشقىن بولىپ جۇرگەنى مىناۋ.
— قاشقىن بولعان سەبەبى نە سونىڭ؟
— قالقانى ولتىرگەن سوڭ، قاشپاي تۇرا الا ما!
— ءولتىرۋ سەبەبى نە؟
— سوڭىنا ءتۇسىپ قويمادى عوي.
— نە ءۇشىن؟
— ويباي-اۋ، ونىڭ ىستەمەگەنى بار ما! پارا، جالا، زورلىق، ۇرلىق، قارلىققا دەيىن ىستەپ باقتى. «سوۆەت تۇسىندا كەدەيگە سوت جوق» دەيتىن. قالقا سوندايلارعا تىيىم سالا شىققاندا ەل شۋلاپ قويا بەردى. شالاباي قاشا جونەلدى. مىنە، سودان قاشۋدا.
— سىزبەن ەڭ اقىرعى كەزدەسكەنى قاشان؟
— الدىڭعى جىلى پىشەن ۋاقىتىندا، تاڭ الدىندا ءبىر سوعىپ كەتتى. راس ايتسا، شاكەن مىرزانىڭ اۋلىنان كەلەم، — دەدى.
— ول اۋىلعا بارا الا ما؟
— قايدام... قاشقىن ەمەس كەزىندە شاكەنگە ءۇيىر-اق ەدى.
— ياپىرىم-اي، ول كىسى دە جەركەنبەيدى ەكەن! — دەپ، امان سۇراقتى توقتاتتى دا، ەسىنەي باستادى. بۇلار شىققالى ءبىرتالاي ۋاقىت بولدى، قىسقا ءتۇننىڭ كوبى وتسە كەرەك، ساعاتقا قاراپ بىلۋگە ساعات كورىنبەيدى. الىستا كۇن كۇركىرەيدى. قارا تۇنەكتىڭ ىشىنەن ناجاعاي وتى جارق ەتىپ، بيىكشە يىرىلەدى. جاز شىققالى كۇننىڭ كۇركىرەگەنى وسى. تاۋتەسكەن ەسكى قازاق ادەتىمەن: «ءسۇت كوپ، كومىر از» دەپ كۇبىرلەپ كەلەدى. ءادحام ناجاعايدان قورقادى ەكەن. استىنداعى اتى قىلاڭ.
— ات ايىرباستايمىسىڭ؟ — دەدى تايماسقا. تايماس سوزگە كەلمەستەن ايىرباستاي قويدى. ايىرباستاسىمەن ءادحامدى مازاق قىلدى.
— ءبىز ات ايىرباستادىق. نەگە ايىرباستاعانىمىزدى بىلەسىڭدەر مە؟
— جوق.
— اق نارسە جاي تارتادى، — دەسەدى. ءادحام سودان قورقىپ، جاقسى اتىن ماعان بەردى. تارتسا، مەنى-اق تارتسىن، ءادحام، كويلەگىڭدى دە ايىرباستاشى، اق قوي.
— باتىر بولساڭ وكپەڭ تەسىلگەنشە جالدا جۇرەر مە ەدىڭ. نەسىنە ماقتاناسىڭ؟ — دەدى ءادحام. اياق استىنان جاپالاق بىق ەتىپ ۇشا جونەلگەندە، اتى جالت بەرىپ، تاستاپ كەتە جازدادى.
— تالاسباي اۋلى ەندى ونشا قاشىق ەمەس. تاۋعا كىردىك قوي، — دەپ، تاۋتەسكەن شوقىتا جونەلدى. تاۋ كورىنبەسە دە، جەر قاتايىپ، قيىرشىق تاستار ات اياعىمەن شىقىرلاپ جاتىر. الىستاعى جاڭبىر وسىلاي ءبىر بەتتەدى دە، بۇرىلىپ الىپ ۇزاپ كەتتى. الدىڭعى جاقتا بۇلت جىرتىلىپ، جىرتىق اراسىنان كوگىلدىر ساۋلە سىعالادى ءبىر كەزدە.
— ءتۇن جابىعىن كوتەرە سىعالاعان تاڭ ساۋلەسى قانداي سۇلۋ! — دەدى امان. ۇيقىسى شايداي اشىلدى. ءتۇن ۇزىن قارا جامىلعان دۇنيەنىڭ تاڭ قۇشىپ، كۇلىمدەگەن كورىنىسىنە قىزىعا قاراپ كەلە جاتىپ:
ءجۇزىڭ تاڭداي،
ءتىلىڭ بالداي،
ساۋلەم، سەنى كورگەندە،
بالقيدى بويىم،
شالقيدى ويىم.
وتپەس سەنەن ەش پەندە، —
دەپ سىپايى قوڭىر ۇنىمەن اندەتە باستاعاندا، كەيىندەۋ قالعان تايماس قاتارلاسا ءتۇستى. ءانقۇمار، ولەڭقۇمار جىگىتتىڭ مەيىرىن قاندىرماي توقتادى امان. «ايتشى، ايتشىلاپ» كەلەدى. امان بۇل ولەڭنىڭ جالعاسىن ايتۋدىڭ ورنىنا، قايدان، قالاي شىققانىن ايتىپ بەردى:
— ارجاعىن بىلمەيمىن. ءبىر كۇنى تاڭ سارىدە ساكەن ەكەۋمىز سىرىمبەت تاۋىنىڭ باسىندا بولدىق. سوندا ساكەن اعاي وسى ولەڭدى وسى انمەن ىڭىرسىپ ايتىپ تۇرعان ەدى. ەسىمدە قالىپ قويىپتى.
— وزىنىكى بولدى ما ەكەن؟
― سۇرامادىم.
― پاي، پاي، وسى مىنەزىڭ-اي! اگار مەن سەن سياقتى ەكى اي قاسىندا جۇرسەم، مىڭ قالتاسى بولسا دا، ءتىنتىپ شىعار ەدىم.
― راس، سەن ءتىنتىمپازسىڭ. ءالى دە تالاي قۋىسىن تىنتەرسىڭ بۇل دۇنيەنىڭ. ال مەن نە بىتىرەتىنىمدى بىلمەيمىن. ورىستىڭ دوبروليۋبوۆى، قازاقتىڭ شوقانى ءبىرى مەنەن ءبىر جاستاي ۇلكەن، ءبىرى ءبىر جاستاي كىشى كەزىندە ءولىپ كەتىپتى. سونىڭ وزىندە قالدىرعان ميراسى جەتىپ جاتىر. وسىنى ويلاعانىمدا، ۇيالعانىمنان، ءتىپتى قورلانعانىمنان، جەرگە ەنىپ كەتە جازدايمىن. سول كەزدە تەك لومونوسوۆ قۇتقارادى. و دا بىزدەي كەش قيمىلداپتى. كەش قيمىلداسا دا، بۇرىن قيمىلداعانداردان وزىپ كەتىپتى. ءبىز وزباي-اق، كەلىپ كەتكەن ءىزىمىزدى قالدىرساق تا، جارار ەدى.
― قايران جيىرما بەستى مىناۋ قايعىڭمەن قور قىلماساڭ نەعىلسىن! — دەپ، تايماس ىلگەرى شابا جونەلدى.
بۇلتتى جارا، كۇن بەلەستەن قىلتيىپ كەلەدى. نۇرىن شاشا الماي، بۇلت اراسىنان سىعالاعان كۇن ءدال ءقازىر تۋىپ كەلە جاتقان قاسقا بۇزاۋدىڭ ماڭدايى سياقتى. قىستان جۇدەپ شىققان مالدار شوپتەسىن تاۋدىڭ قىلتاناقتاعان كوگىن وسىرمەي جەپ، بۇيراتتاردا بىتىراپ ءجۇر. ۇرى مەن قاسقىردان ساقتانعان قازاق، مالىن كوزدەن تاسا قىلمايدى. تاۋ قويىندارىنان تىمىق اۋەدە كوتەرىلگەن ءتۇتىن ءبىر شۇقىردا بۇعىپ قانا وتىرعان اۋىلعا شاقىرىپ، «مۇندالاپ» تۇر. اۋىل اراسىنداعى جىڭىشكە جولدارمەن جاز شىققالى ءبىر اربا جۇرمەپتى. تاۋ الدىندا، كوز ۇشىندا جاتقان كەڭ جازىقتى ءالى ءبىر پەندە شۇقىماپتى.
― مىناۋ تەك مال جيعان، ءبىراق مالىنا ءشوپ جيماعان، ەگىن كاسىبىن بىلمەيتىن ەل ەكەن، — دەدى امان، توڭىرەككە كوز جىبەرىپ كەلە جاتىپ. تاۋتەسكەننەن تاعى دا سۇراي باستادى: — بايى تالاسباي بولعاندا، جۋانى كىم بۇل ەلدىڭ؟
― سۋعا سالسا باتپايتىن، وتقا سالسا جانبايتىن، كەسىپ السا قان شىقپاس، بەلگىلى قالاباي. شالاباي بىلتىر ونىڭ كوشىنە ءتيىپ، قىزىن الىپ كەتكەن. ءبىر جۇما قاتىن قىلىپ قويا بەرىپتى.
― قويا بەرمەپتى، قىز قاشىپ قۇتىلىپتى عوي، — دەپ، تايماس اڭگىمەنى سوزىپ بارا جاتقاندا، امان ءبولىپ جىبەردى:
― بۇدان ءارى ءتورتباق جانىبەك قانشا جەر؟
― كۇندىك جەر.
― مۇقاتاي شە؟
― ەكەۋى بارابار. مەن ەشقايدا بوگەلمەي، مۇقاتايعا تۋرا تارتام. شالاباي قىستاي اۋليەاتا ماڭىندا بولادى دا، جاز شىعا ارقاعا كەلەدى. الدىمەن مۇقاتايعا كەلىپ، كارتا سوعادى. قولعا ءبىر تۇسسە، وسى كارتا ۇستىندە تۇسەدى. كەرەمەت قۇمار. ەكەۋمىزدى قوسقان دا وسى كارتا بولاتىن. كارتا دوستارمىز...
تاۋ جامباسىنان اققان ءمولدىر قاسقا بۇلاق كەزدەستى. تورتەۋى دە اتتان ءتۇستى. ات شالدىرىپ، وزدەرى شەشىنىپ، جۋىنىپ، ءبىراز تىڭايعان سوڭ، قايتا ءجۇردى. تاۋتەسكەن مەن ءادحام بولەك كەتتى. تاۋتەسكەن ءارى بارماق. ءادحام بەرى قالماق. ەكەۋى دە جانسىز، جاسىرىن بارا جاتىر. قاشقىننىڭ قايدا جۇرگەنىن انىقتايدى دا، حابارىن ۇتىلاپ جەتكىزىپ تۇرادى.
امان وعان دەيىن ەلدە بولا تۇرماق. تايماس ەكەۋى انالاردان بولىنگەن سوڭ، تاۋ باۋىرلاعان سوقپاقتى تاستاي بەرە، تالاسباي اۋلىنا ءبىر شوقىنىڭ يىعىن باسا تۋرا استى. ەكەۋى دە جازىق دالادا وسكەن جىگىت. تاۋ ەلىنىڭ تۇرمىسىنا تاڭىرقاپ كەلەدى. تومەندە ءۇش توبەشىكتىڭ بەتىندە ءۇش قورا تۇر. وڭكەي تاس قورا. قالاۋى قيقى-جيقى. ەڭ بيىگى ەمشەككە دەيىن. وڭكەي تاس قورا. الاسا جەرىنەن ۇستىنە اتپەن شىعۋعا بولادى. تەرەزەلەرى سىنىق، جاماۋ، ءقايسىبىر كەزدەرىنە بۇرشىگىن سىدىرىپ قارىن، ءجۇنىن الىپ قويان تەرىسىن شەگەلەپتى. ءبىر ءۇيدىڭ عانا الدىندا ءبىر شوشاق ءشوپ كورىنەدى. قىس بويى سونىڭ جارمىسىن-اق جەگەن. قالعانىن جەلدەن ساقتاپ توبەسىنە شىبىق شانشىپ، تاسپەن باستىرىپ قويىپتى. كەرەگە كوكتەگەن ەركەكتەر مەن كيىز جاماعان ايەلدەر دالادا. سۇيەك ورتەپ، ماي اعىزىپ، قابا ساقال بىرەۋ وتىر. ءۇش ءۇيدىڭ ىشىندە ەڭسەسى كوتەرىڭكى، قوماقتىلاۋ بىرىنە امان مەن تايماس ات باسىن تىرەدى. قاپەلىمدە جاتىرقاي، ودىرايا قاراعان اۋىل بىرتىندەپ جيىلا باستادى. اسىرەسە قاسپاق مۇرىن، قارا دومالاق بالالار كوبىرەك جيىلدى. مال ىشىنەن تالاسبايدىڭ ءوزى قايتتى. وزىنەن گورى استىنداعى قاراتوبەل بيe كوز تارتادى. جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي سۇلۋ، جاراۋ، تۇلەپ ۇلگىرىپتى. ءجۇنى جىلت-جىلت ەتەدى، ءۇستى جەلقايىقتاي جايلى شىعار: لىپىپ تۇر، اياق الىسى مىسىقتاي ەپتى. اتاقتى قاراتوبەل بيەنىڭ ءوزى ەكەنىنە امان كۇماندانعان جوق. ال ونىڭ ۇستىندەگى كۇپىسىن اينالدىرىپ كيىپ، جاربيعان سۋ مۇرىن كوك ساقالدىڭ تالاسباي ەكەنىنە سەنە الماي، سالعان جەردەن:
― كىم بولاسىز، اقساقال؟ — دەدى.
― شىراعىم، تالاسباي دەگەن شالمىن. توقتاعان ۇيلەرىڭ مەنىكى. تۇرمالىق، — دەپ باستاي جونەلدى تالاسباي.
تىرەۋلەرىنە دەيىن قيسىق تاس قورانىڭ ءىشى سىرتىنان بيىگىرەك، ءبىراز قازىلعان، ىلدي، قاراڭعى. قوناقتار باستارىن بىرەسە تىرەۋگە، بىرەسە توبەگە سوعا كەلە، ءۇيدىڭ ەسىگىن اشقاندا، ساسىق ءيسى مۇڭكىپ قويا بەردى. اۋىز ۇيگە ءتول بايلاعان ەكەن، ءيسى ءالى كەتپەپتى. تورگى بولمە شاڭداتىپ تۇر، قوناق كەلگەن سوڭ، ءساتى ءتۇسىپ، جاڭا سىپىرىلسا كەرەك. الاسا، الاكولەڭكە، تۇمانداتقان ءيىس-قوڭىستى ۇيدە امان ازار وتىر. ىشىنەن: «راقاتسىز بايلىق — كەدەيلىكتەن جامان ەكەن!» — دەپ ءتۇيدى دە، بايعا ءبىر ساۋال بەردى:
― وتاعاسى، بۇل قاشانعى ءۇي؟
― اكەم بىلتىر توقسان ءتورت جاسىندا قايتىس بولدى. سول كىسى سۇندەتكە وتىرعان جىلى سالىنعان ەكەن. اتا-بابانىڭ قۇتتى قونىسى بولعان سوڭ، وزگەرتكەم جوق.
توبەدەگى ارقالىق، سىرعاۋىل، شىرپىلاردىڭ اراسىنا جۇمارلىقتان ءجۇن، قىل تىعا بەرىپتى. شۋدا جىپكە ءتىزۋلى ءبىر شۋماق بىردەمە تۇر. تايماس تا، تۇسىنە الماي، ءبىر سۇراق بەردى:
― توبەدەگى مىناۋ ءجۇن-جۇرقا، انە ءبىر سالبىراعاندار نە نارسە؟!
― قولدان تىرىدەي جۇمسالعان مالىمىزدىڭ تۇگىنە سىلەكەيىن جۇقتىرىپ الىپ قالامىز. ىرىم ەتەمىز. ءجۇن-جۇرقا سول. اناۋ جىپتەگى سۇندەت تەرىلەرى عوي، — دەي سالدى تالاسباي. تايماس ەرىنبەستەن تۇرىپ بارىپ ساناپ شىقتى. ەلۋگە بىرەۋى عانا جەتپەيدى. ءجۇن-جۇرقالار ەسەپكە كونەر ەمەس.
— اقساقال-اي، ۇقىپتاعان-اق ەكەنسىز! — دەپ تايماس ادەتىنشە ساقىلداي كۇلدى. — بۇنىڭ ىشىندە بابالارىڭىزدىكى دە بار شىعار؟
― ە، ەڭ ءبىرىنشى سول جارىقتىقتىكى بولسا كەرەك. ودان كەيىنگىسىن اكەم مارقۇم: «وزىمدىكى!» — دەپ وتىرۋشى ەدى.
اڭگىمەنى قىلجاققا اينالدىرىپ باراتقان تايماستى امان، باسىن شايقاپ، توقتاتىپ قويدى. جىرتىق تەرەزەدەن دالاداعى دابىرلاعان داۋىستار ەستىلەدى. مال قاراعان، اۋىلشىلاعان، جولاۋشىلاعان قازاقتار بىردەن بىرگە تاراتىپ، ماڭايداعى اۋىلدار ناچالنيكتىڭ وسىندا ەكەنىن لەزدە ەستىپتى. كورۋگە، نە ءبىر مۇڭىن ايتۋعا كەلە جاتىر جۇرت. امان ۇيدەگىلەردى ەرتىپ تىسقا شىققاندا، ەسىك الدىندا توقاباي كەزدەستى.
― قايدان ءجۇرسىز، توقا؟
― ەلدەن.
― مەزگىلسىز قاي ءجۇرىس؟
توقاباي كەلگەن شارۋاسىن اماندى بىلاي الىپ شىعىپ، وڭاشا ايتتى:
― الگى وزىڭە جىلاپ بارعان سورلى شال قورقىپ كەلە المادى. سونسوڭ جۇمىسىمدى تاستاپ مەن كەلدىم.
― ول نەدەن قورقادى؟
― اقساقالدىڭ بيلىگىن بۇزۋدان، بايمەن ۇستاسۋدان قورقادى. سيىرى انە، جايىلىپ ءجۇر. الىپ بەرسەڭ، تۇندەلەتىپ ايداپ قايتام.
امان تايماستى جىبەرىپ، تالاسبايدى شاقىردى. كەلە جاتىر.
تاسباقاداي كۇدىس، الاسا كىسى. جوعارى قارامايدى. سىرتى بيشارا-اق. ىشىندە كەسىرلىك پەن كولگىرلىك كەزەك ويناپ كەلەدى.
― وسىنىڭ جىلقىسى مىڭعا جەتتى. سيقىن قاراشى، — دەيدى توقاباي.
― سىرتى ىشتەمە ەمەس-اۋ، ءىشىن ايتساڭىزشى! — دەدى امان. تالاسبايدى كەلەر-كەلمەستەن قولعا الا باستادى. — اقساقال، انە ءبىر جايىلىپ جۇرگەن قارا سيىردى كىمنەن الدىڭىز؟
― بىرەۋدىڭ تولەۋگە بەرگەن سيىرى عوي، شىراعىم. ونى نەگە سۇرادىڭ؟ — دەپ، سۇرلانا قالدى تالاسباي.
― سونى بەرمەپتى، تارتىپ الىپسىز. سوندىقتان سۇرادىم.
― استاپىراللا! استاپىراللا! وتىرىك! وتىرىك! مىنا سيقىممەن مەنىڭ كىمگە ءالىم كەلەدى؟ ءبىر اتىمدى ءولتىرىپ، سونىڭ تولەۋىنە بەرگەن. اقساقال-قاراساقال وسى جۇرت تەگىس بىلەدى. سۇراڭىز...
― سۇرادىم. ەرىكسىز العانسىز. ءسىز اقساقالداردىڭ بيلىگىن ارقالانعاندا، ول سوۆەت زاڭىن ارقالانىپ وتىر. ءقازىر قارا سيىردى يەسىنە قايىراسىز. زورلىعىڭىز ءۇشىن كەيىن سوت الدىندا جاۋاپ بەرەسىز.
― قۇدايا! اق مالىم ءۇشىن ايىپتىمىن با؟
― ايتتىم عوي، مالىڭىز ءۇشىن ەمەس، زورلىعىڭىز ءۇشىن.
تالاسبايدىڭ تالاعى تارس ايىرلا جازداپ، ەرىندەرى دىرىلدەپ كەتتى. باي قانشا كۇشتى بولعانىمەن، زامان وزىنىكى ەمەس. ايتپەسە بويدى كەرنەگەن ىزادا كەمدىك جوق-اق. ناچالنيككە ءتىسى باتپاعان سوڭ، توقابايعا توكتى ءزارىن:
― سەن عوي، ات بەكەت بولىپ جۇرگەن! سيىر انە، الا بەر. اتا جولىن، اقساقال ءسوزىن اياققا باسىپ كەتسەڭ، كورەرمىز! الجىپ كەتپەسە قۇداي بار! جىن بولىپ كەتپەسە، ءارۋاق بار!..
توقاباي ءسوز تالاستىرمادى. تالاسبايدىڭ ءسوزىنىڭ اقىرىن دا كۇتپەدى. «ماعان سيىر قايتسا بولادى» — دەدى دە اتىنا مىنە سالا، سيىردى ايداپ كەتە باردى. ەكەۋى وڭاشا قالعاندا، امان تالاسبايعا تاعى ءبىر سالماق سالعالى تۇر:
― اقساقال، ءبىز اسىعىستاۋمىز، كەشىكپەي ءجۇرۋ كەرەك، — دەگەندە تالاسباي ونىڭ ءسوزىن كيىپ كەتىپ، استى-ۇستىنە تۇسە جونەلدى:
― ول نە دەگەنىڭ، شىراعىم! جىبەرمەيمىن، قون، جات. مىرزامىز ءبىر قىسىراقتىڭ ءۇيىرىن ىزدەپ كەتىپ ەدى، كەلىپ قالار، تانىسىپ كەت. ەرتەڭ كوشكەلى وتىر ەدىك، ەرۋ بولايىق. مىناۋ كوگالعا ءقازىر كيىز ءۇي تىكتىرىپ جىبەرەيىن...
― راحمەت. قىزمەت ادامىمىز عوي، جاتۋدى ۋاقىت كوتەرمەيدى. ماعان ءبىر جاقسى ات بەرىڭىز، مايىن مىنەم دە، باسىن قايىرام. بۇل قولقا ەمەس، زاڭ بويىنشا بىزگە ءتيىستى ايلىق لاۋ ات.
― وعان قۇلمىز. تىم بولماسا ءبىر قونىپ كەتشى، اينالايىن!
― قايتەسىز قولقالاپ؟ ءبىر قوندىرعاندا نە تاباسىز؟
― ماعان «ۇيىنە ناشاندىك جاتىر» دەگەننىڭ ءوزى جەتەدى!
قانشا جالىنسا دا، امان تالاسبايدىكىنە جاتا المادى.
تۇستىك جەگەن سوڭ، اتتانباق بولدى. تالاسباي استىنداعى قارا توبەل بيەنى ايلىق لاۋ اتقا بەرىپ، امانمەن قوشتاسقان كۇيدە قولىن جازباستان، اۋىلدان بىلاي شىققانشا جاياۋ ەرىپ وتىردى. جاق جاپپاي قاقساۋدا:
― شىراعىم، سيىردى يەسىنە قايىرتتىڭ. ەندى مەنى سوتتىڭ الدىنا اپارا كورمە. تۋعالى سوت الدىن كورگەن جان ەمەن. نە ىستەسەڭ دە، ءوزىڭ ىستە. تەك سوتقا سۇيرەمەشى، اينالايىن!
― جارايدى، — دەدى امان، — ءبىر جولعا وسىمەن قالسىن. ال بۇدان بىلاي قولعا تۇسسەڭىز، وكپەلەمەڭىز.
― اياما، قاراعىم، اياما! قوش، جولىڭ بولسىن! — دەپ، تالاسباي كەيىن قايتتى. ىشىنەن «ج ۇلىنىڭ ءۇزىلسىن!» — دەپ قارعاپ-سىلەپ كەلەدى. قارا بيە مەن قارا سيىردىڭ كۇيىگى كۇيدىرىپ بارا جاتسا دا، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، اۋىلدا قاراپ تۇرعان كوپشىلىككە ماسايراي سويلەيدى:
― بەرگەن پەردە بۇزباۋشى ما ەدى، ءتايىر! كوردىڭدەر عوي، ناشاندىك ءتىپتى قولىمدى قىسىپ بوساتپاي، قانشا جەرگە اپاردى! قاتتى ىرزا بولىپ كەتتى! — دەگەندە، قىج-قىج بەتى تيتتەي دە شىمىرىكپەدى.
Iءىى
جازعىتۇرعى ۇزاق كۇن بۇلتتان ابدەن ايىققان قىزۋى بۇگىن كۇندەگىدەن باسىم. امان، ىستىقتاۋعا اينالعان سوڭ، شينەلىن شەشىپ، بوكتەرىپ الدى. قارا بيە جۇردەك، تەبىنگى قاقتىرمايدى. باسى سونشا جۇمساق، شىناشاقپەن اينالادى. اياعىن بيلەي باسىپ، اۋزىمەن قۇس تىستەگەلى كەلە جاتىر ەدى جانۋار.
― شابىسىن بايقايىقشى! — دەپ، تايماس تۇرا شاپقاندا، امان ءا دەگەننەن-اق العا ءتۇسىپ، ۇزاپ كەتتى. ءۇش توسىپ الدى، سونىڭ بىرىندە ۇزەڭگى قاعىسا المادى تايماس. ونىڭ استىنداعى اماننىڭ تورى الاسى دا كورىكتى، شابىستى جىلقى بولاتىن.
― ايەلدە شولپاننان، بيەدە مىنادان ارتىقتى ءازىر كورگەم جوق! — دەدى امان. ات قىزۋى، كوكتەمدەگى جايناعان دالا، جاس كوڭىلدىڭ جاسىرعانىن دا ايتقىزدى. امان ءقازىر تەك سۇلۋلىق، ماحاببات، قىزىق جايىندا سويلەپ بارادى. — ساكەن سەرى جىگىت ەكەن. از ۋاقىت قاسىنا ەرىپ، كوپ قىزىق كوردىم. ورتا ءجۇزدىڭ تالاي جەرىمەن، ەلىمەن تانىستىم. مال قىزىعىن، جار قىزىعىن، جەر يگىلىگىن كورگەن ءبىزدىڭ شاكەن كورىنەدى. دۇنيەگە كەلگەن جان، دۇنيەنىڭ راحاتىنا تالاسادى، بەينەتىنەن قاشادى. قاشقاننىڭ ءبارى بەينەتتەن قۇتىلا بەرمەيدى. قۋعاننىڭ ءبارى راقاتقا جەتە بەرمەيدى. راقات تەك بايلىقتا ەمەس. كوردىك قوي، تالاسبايدا نە راقات بار؟ شاكەن — دۇنيەدە تۇرا بىلگەن ادام. شولپان سياقتى جار قۇشاعىندا تۇرعاندا دا، تويماس كوڭىل تويات ىزدەي مە ەكەن؟!
― ە، ءوستىپ شەشىلشى ءبىر! — دەپ تايماس كۇلىم قاقتى.
― نەمەنە، شەشىلمەيتىن مەنى سونشا شيە بوپ قالدى دەپ پە ەدىڭ؟
― شەشىلسەڭ، ايتشى كانە، ىشتەمە بولدى ما؟
― ساعان كەرەگى تەك سول-اۋ.
― توقەتەرى كەرەك تە.
― ماحاببات — توق ەتەردىڭ ارجاعىندا كوپ جەر! تالاي جاس جەتە الماي، جولدا قالعان.
― قويشى، ءوزىڭ جەتتىڭ بە؟
― قايتەسىڭ قازبالاپ، — دەدى دە، امان شوقىتىپ ىلگەرى كەتتى. تايماس كەيىن قالا بەردى. كوزىندە جاس.
امان قولىن العا سەرمەپ، ايعايلاي شاپتى. سويلەپ بارادى. «قاسقىر! قاسقىر!» دەگەنى انىق ەستىلەدى. ءبىر مەزگىلدە توقتاي قالىپ اتتان ءتۇستى. ءجاي ءجۇرىپ تايماس جەتكەندە، ەڭكەيىپ اپاننىڭ ءتۇبىن سىعالاپ وتىر ەكەن.
― ءىشىڭ اۋىرىپ كەلە مە، جۇرە المايسىڭ عوي! — دەدى زەكىپ. اڭقۇمار جىگىت اڭساسى كەۋىپ، اپانعا ءتونىپ-تونىپ قويادى. — ال تاپ اقىلىن: قالاي الامىز مىنانىڭ ىشىندەگى كۇشىكتەردى؟
― مەنىڭ اقىلىما ءزارۋمىسىڭ، قالاي الساڭ، ولاي ال، — دەدى دە، تايماس كوك دالاعا شالقاسىنان جاتا كەتتى. امان اڭ-تاڭ...
― ەي، دەنىڭ ساۋ ما؟
― دەنىم ساۋ، جانىم ساۋ ەمەس.
― جانىڭا نە بوپ قالدى؟!
― قايتەسىڭ قازبالاپ.
امان سۇراپ قويماپ ەدى، تايماس تاعى دا جىلاپ جىبەردى. بۇل جولى اۋزى كەمسەڭدەپ، سويلەي جىلاپ وتىر:
― مەن ساعان شەگىمنىڭ قىرتىسىنا دەيىن ايتامىن. سەن ماعان سۇراعان ءبىر سىرىمدى دا ايتپادىڭ. سەنبەيسىڭ! كوممۋنيست باسىڭمەن كومسومولعا سەنبەۋگە بولا ما؟ سەن تۇگىل، تەرىمدى اعىزىپ، قانىمدى سورعان باي دا سەنەتىن. ساپەكەڭ: «جەتىمەگىم!» دەپ، ولگەنشە ماڭدايىمنان سيپاپ كەتتى. «كوزىڭنىڭ قىرىن سالا ءجۇر» — دەپ ساعان سان تاپسىرمادى ما؟ اعا تۇتىپ الدىڭدا زىر قاعامىن. ءىنى تۇتىپ ەمىرەنگەنىڭدى ءبىر ەستىمەي بارام...
― جىلاماشى، بوساتپاشى جۇيەمدى، — دەي كەلە تايماستى امان قۇشاقتاي الدى. بۇنىڭ دا كوزى جاساۋراپ قالىپتى. — مىنەز كەمشىلىگىن كىنا قىلما، باۋىرىم. سۋىقسىڭ دەگەندى تالاي ەستىسەم دە وزگەرە الماي قويدىم. سىرتىم سۋىق بولعانمەن، ءىشىم ىستىق. سونى ءبىر كورگەندە-اق شولپان سەزىپتى، كۇندە كورىپ جۇرگەندە سەن قالاي سەزبەگەنسىڭ؟ سىرتىمدى بىلگەنشە، ءىشىمدى ءبىل. ءىشىم ساعان ەرىپ تۇر. سىرتىم جۇمساق، ءىشىم قاتتى، نەمەسە ءتىلىم بال، ويىم وڭكەي ۋ بولسا، قايتەر ەدىڭ؟ وندايلار جوق پا؟ انە، كۇدىگىڭدى سوعان ساقتا. مەن قولىڭدامىن عوي، كىرشى مىنە قوينىما، كورشى بارىمدى!.. — دەپ، امان تايماستى قۇشىرلانا قۇشاقتاپ، ۋماشتاپ جاتتى. وكپە-نازدىڭ ارتى ىلەزدە ويىنعا، كۇرەسكە اينالدى. تايماس الۋەتتى بولسا دا، ءادىسسىز ەكەن. امان جاۋىرىننان الا، جۇگىرە ءۇيىرىپ، قىرقا نە ىشتەن شالا تاستاۋدى، ونان جاتا قالىپ باسىنان اسىرا، تىزەگە قوندىرىپ شالقاسىنان جىعۋدى كورسەتتى. شالىمپازعا شالدىرماي، كۇشى ارتىقتى بويعا جاقىنداتپاي، تىرەپ جاتىپ الاتىن ادىستەردى ۇيرەتتى. امان ات ۇستىندەگى اۋدارىسپاق، تاقىم تارتىس، ەڭكەيىپ جەردەن كۇمىس الۋ سياقتى ويىندارىنا دا جاسىنان قۇمار. ابدەن جاتتىققان، ەكەۋى ەندى مەرگەندىك سالىستىرىپ، ۇساق تاستارمەن ۇلكەن تاستاردى اتقىلاپ وتىر. نىسانا قويىپ مىلتىق اتپاقشى بولدى. ەكى ءجۇز قادام جەرگە اپارىپ، نىساناعا باس كيىمدەرىن قاتار تىكتى دە، بىرىنىكىن ءبىرى اتتى. اماننىڭ مىلتىعى ناگان. بەس وعىنىڭ ءبىرى بوس كەتپەدى. تايماستىكى بەس اتار ۆينتوۆكا، ءبىر وعى تيمەدى. وق تەسكەن بوركىن ۇستاپ تۇرىپ:
― مىلتىعىڭ با مەرگەن، ءوزىڭ بە؟ — دەيدى تايماس.
― ارينە، ءوزىم — دەدى امان، — جامان اتساڭ، جاقسى مىلتىق تا تيمەيدى. جاقسى اتساڭ، جامان مىلتىق تا تيەدى.
― قۇداي ساعان ءبارىن بەرگەنشە، ءبىرىن ماعان نەگە بەرمەگەن؟
― قۇداي ەشكىمگە اكەلىپ بەرمەيدى. جالىقپاي ىزدەنىپ، سۇرانىپ ءجۇرىپ الاسىڭ. العانىڭ وزىڭە قاشان دا از، باسقاعا كوپ كورىنەدى. اۋزىڭدى قۋ شوپپەن سۇرتكەن سەنىڭ بويىڭنان ماعان دا كوپ جاقسى قاسيەتتەر كورىنىپ تۇر.
― قويا تۇر، قويا تۇر پالساپەڭدى شولپان جايىندا ايتشى.
― تاعى جىلارسىڭ، ايتسام ايتايىن، — دەدى دە، امان اتىنا ءمىندى. قازىپ الۋعا قارۋ بولماي، قالىپ بارا جاتقان قاسقىر كۇشىكتەرىنە ءالى دە قۇمارتىپ، اپانعا قاراي-قاراي جونەلدى. كوكتەم جەلى قارسى الدارىنان جەلپىپ تۇر. بويى سەرگەك، ويى كوتەرىڭكى. امان ءوزىنىڭ تەرەڭگە تىققان ءبىر سىرىن اشا باستادى. — بۇل سىردى قاشان ەسكىرگەنشە ەشكىمگە ايتپاۋعا شولپانعا ۋادە بەرىپ ەدىم. سەن ءبارىبىر بىلەسىڭ. ءبىراق باسقاعا بىلدىرە كورمە.
― نەسىنە تاپتايسىڭ! — دەپ، تايماس شىتىنىپ قويدى.
― «اكەيگە كوڭىل ايتام» دەپ بىزدىكىنە شولپان ءوزى كەلدى. كورمەگەلى ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە كادىمگىدەي ءتىس قاعىپ، بويى دا، ويى دا ءوسىپ قالعان ەكەن. ماعان بۇرىنعىسىنان الدەقايدا مىنەزدى، كورىكتى كورىندى. مىنەز، كورىك دەگەندەردىڭ كوبىندە قوسپا، جاساندىلىق بار عوي. شولپان ساپ التىن سياقتى: بويىنداعىنىڭ ءبارى — انا سۇتىمەن بىتكەن وڭكەي اسىل قاسيەتتەر: اگار قۇداي بار بولىپ: «تاڭداشى!» دەسە، مەن بار دۇنيەدەن شولپاندى عانا تاڭدار ەدىم. شولپان شاكەننەن ايرىلماس ەدى. ءبىراق مەنى دە سىرتقا تەپپەس ەدى.― وندا قالاي، ءبىر كۇيەۋمەن تۇرا المايتىن بولعانى ما؟
― جوق! ول ونىڭ ۇستامسىزدىعى ەمەس، ۇستامدىلىعى. اعايىن، تۋىستارىنىڭ قاۋمالاۋىمەن شاكەننىڭ قولىنا جاستاي ءتۇستى. مۇمكىن، اتاقتى ادامنىڭ جارى بولۋدى ءبىر كەزدە ءوزى دە ارمان ەتكەن شىعار. كازىر سول ارمانعا جەتكەنىنە وكىنەدى. وكىنە تۇرا بايلاۋلى باسىن بوساتقىسى كەلمەيدى. بوسانۋعا بەكىنسە، سوۆەت زاڭى بىلاي تۇرسىن، سول شاكەننىڭ ءوزى-اق ۇستاماس. ويتكەنى ول توپاس مالقار ەمەس قوي.
― داۋلەتتى قيىپ كەتە الماي ءجۇر-اۋ وندا؟
― جو-و-ق! قازاقى ءداستۇر، ۇياتتان اتتاپ كەتە الماي ءجۇر. نازىك ايەل تۇگىلى تەپسە تەمىر ۇزەتىن شاقتا ولاردان ءوزىمىز اسىپ بولدىق پا؟ شولپان ماعان: «اۋرە قىلما، اسا المايمىن» — دەپ اشىپ ايتتى. ەندىگى ارمانى تەك بالا كورىنەدى. انا بولىپ، بالامەن كوڭىلىن جۇباتقىسى كەلەدى.
― راس! بالا دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى، — دەپ تايماس قوستاپ قويدى. — ال ءوزى قاتىن بولا تۋرا كەيدە بالا سياقتى. سەنى جاقسى كورەتىنىن مەنەن جاسىرعان ەمەس.
― سەنەدى عوي. ءسىڭلىسىن ساعان قوسسام دەگەن ويى دا بار.
― ەكەۋىڭ ارمانسىز-اق سىرلاسقان ەكەنسىڭ. مەنسىز وڭاشاسىن قالاي تاپتىڭدار؟!
― شولپان ءوزى تاپتى. شاكەن مالقارعا قوناققا كەتكەن كۇنى تەرەزەدەن ەنگىزىپ العان.
― ويپىرماي، باتىلىن-اي، جۇرەكتىسىن-اي!
― سول باتىلدىقپەن دە ۇلبىرەگەن ۇياتتى ەل كوزىنشە بۇزا المادى. تورعا تۇسكەن اق تۇيعىن، تىپىرلاسا دا شىتىرمان اۋدى ۇزە المادى. كۇننىڭ كوزى اشىلسا، كوكتەمدە جەر ساعات سايىن جاينايدى. حالىق كوزى اشىلسا، ماحاببات پەن بوستاندىق تا وسىلاي جاينار ەدى-اۋ! — دەپ، امان كۇرسىنە ءبىر دەم الدى دا، اڭگىمەسىن اياقتادى.
جۇرگەن سايىن تاۋ سيرەپ، جەر كەڭەيىپ بارادى. الدىڭعى جاقتا بەتىندە ساعىم ويناعان جالپاق جازىق جاتىر. الدامشى ساعىم جانسىزدى جاندى ەتىپ، قۇرعاقتى كول، بولماشىنى زور ەتىپ، ءبارىن ادەمى كورسەتەدى. تاۋ اراسىنان جازىققا قاراي انداعان ۇزىن تىزبەك، كوپ شوعىرماقتاردىڭ نە ەكەنىن قاپەلىمدە ءبىزدىڭ ەكى جىگىت بىلە الماي كەلە جاتىر ەدى. كىشىلەۋ ءبىر شوعىر وزگەدەن ءبولىنىپ، بۇلاردىڭ الدىن كەسە، جۇلدىزداي اعا جونەلگەندە:
― بىلەيىكشى! — دەپ تايماس تۇرا شاپتى. جاقىنداعان كەزدە ساعىم كەتىپ، الگى شوعىرىمىز جورعا، جەلىس سالىستىرىپ كەلە جاتقان ون شاقتى قىز-بوزبالا بولىپ شىقتى. وزگە شوعىر، تىزبەكتەر تاۋدان جايلاۋعا قۇلاعان قالىڭ ەلدىڭ الدى ەكەن. ۇزدىك-سوزدىق بولىپ ۇدەرە تارتىپ بارادى. قىس بويى تاۋ پاناسىن ساعالاپ، ءار توبەنىڭ باسىندا وباشا شوشايعان بىتىراندى ەل ءقازىر كوش جونەكەي-اق باس قوسىپ، مارە-سارە. جايلاۋ دەسە، اياقسىز قازاق ەڭبەكتەي ۇمتىلادى. كوشپەلى حالىقتىڭ ەڭ ۇلكەن مەيرامى، شاتتىق شاعى وسى جايلاۋ كۇندەرى بولار. تۇيەلەرىنە الۋان-الۋان كىلەم جاۋىپ، جاڭارعان دالانى جايناتا تۇسكەن سالتاناتتى كوشتەرمەن ارالاس، قوس، لاشىقتارىن سيىرعا ارتىپ، جاياۋ-جالپى بارا جاتقان كەدەي كوشتەر دە از ەمەس. ءبارىنىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى. ويتكەنى، مالدى قازاق ارىعىن سەمىرتىپ، ءبىرىن ەكى ەتىپ قايتادى. مالسىز قازاق سولارعا قولقابىسىن تيگىزىپ، اققا، سورپا-سۋعا تويىنادى. قاشاننان تىرشىلىگى مالعا بايلانىستى اۋىلدىڭ ەسكى ومىرىنەن اقاۋسىز ەشتەمە قالماسا دا، سونى ءالى دارىپتەيدى. جاڭا زاماننىڭ جاقسى ءسوزى كوپ، بەرگەن شىج-مىجى ءازىر از. سوندىقتان كەدەي بايعا قارايلاۋىن قويعان جوق. امان ءار كەشكە كوز سالا وتىرىپ: «بارلىق كوشتى كولىك كۇشى، ادام ەڭبەگى سۇيرەپ كەلەدى. ەكەۋىنە دە اۋىلدا باي قوجا. بايدى جويماي، ەڭبەك ازاتتىعى ورناماس، سوسياليزم ماندىماس» دەگەن ويىنا بەكي ءتۇستى. ءبىراق سوسياليزم كەزىندەگى ءومىر بەينەسىن، قانشا جوبالاسا دا، كوزىنە ەلەستەتە المادى. تەك ءوزى كورگەن دۇنيەنىڭ جاقسى جاعى كەس-كەستەي بەردى الدىنان...
تايماس قىز-بوزبالاعا بۇرىن جەتىپ، ءجون سۇراسىپ بولعان كەزدە كەلدى امان. ناچالنيك دەگەن اۋىلدا ۇلكەن ات. قىمسىنىپ قالعان جاستاردىڭ ىشىندە تايسالماي قاراتورى قىز تۇر. بويجەتكەن قىز. استىندا بوتا تىرسەك، باسى ەڭكەك جورعا. جورعانىڭ تۇرماندارى جۇگەنىنەن باستاپ، قۇيىسقان، ومىلدىرىگىنە دەيىن كۇمىستەلگەن. ەردىڭ قاسىندا، كۇمىس اراسىندا بارماق باسىنداي قىزىل-كۇرەڭ تاس جاينايدى. سالتاناتتى قىز ءتىپتى جيناقى، ىڭعايلى. باسىندا ەرتە كۇننىڭ ۇكىلەگەن كامشات بوركى جوق. شەتىنە عانا قۇندىز ۇستاعان ەركەكتەر كيەتىن بارقىت تىستى پۇشپاق بورىك. شاپان كيمەپتى، ۇستىندە بەلىن قيعان قازاقى بەشپەت. بەلبەۋگە قىزىل سان بۋىنىپ، سالپىنشاق قالدىرعان. كويلەگى شالبار ىشىندە. شالبارى شىم كەستە، قارا شۇعا. اياعىندا باياعىنىڭ شىتىرالى كەبىسى ەمەس، قونىشى قىزىل اسىقتان اسقان كۇرەڭ بوتينكا...
امان قالادان تىم قاشىق جاتقان، ناعىز قازاقناماي، تاۋ ەلدەرىن ءوز ەلىمەن سالىستىرا قاراپ، ءبىرسىپىرا وزگەشەلىكتەر تاۋىپ كەلەدى. بۇل جاقتا ەگىن سالعان، اربا مىنگەن ءبىر قازاقتى كەزدەستىرگەن جوق ءالى. مىناۋ قىزدىڭ ات تۇرماندارى — ءقازىر جاسالمايتىن، وتكەن زاماننىڭ دۇنيەسى. قىزدىڭ ءوزى جاسامىس. بۇنداي قىزدار اماننىڭ ەلىندە الدەقاشان بايلى، بالالى بولىپ وتىرادى. ءبىراق ەسكى سالتىمدى بەرىك ۇستادىم دەگەن اۋلاقتاعى وسى رۋلاردا دا جاڭا زاماننىڭ اسەرى انىق بايقالادى. جۇلدىزدى شلەم كيگەن جىگىت كومسومولەس ەكەنىن، كونەتوز قالپاق كيگەن جۇپىنى بىرەۋ «سويۋز قوسشى» مۇشەسى ەكەنىن سەزدىرىپ، ناچالنيككە تاقالا بەرەدى. ەسكى زاماننىڭ ءبىرسىپىرا قولونەرىن بويىنا جيناعان ءساندى قىز دا سوۆەت فابريكاسى تىككەن كۇرەڭ بوتينكاسىن، اق ورامالىنىڭ بۇرىشىنا جىبەكپەن كەستەلەگەن وراق، بالعا سۋرەتىن ماقتانا كورسەتىپ تۇرعان سياقتى: ەسكى جويىلىپ، جاڭا ورناپ بولماعان شاقتا ءومىر ءسۇرۋ قانداي قىزىق! ويتكەنى ماقتانىش پەن مازاققا بىردەي باي عوي ول ءومىر. امان ءقازىر سونىڭ ەكەۋىن دە سەزىنىپ كەلە جاتىپ، قاسىنداعى بويجەتكەنگە:
— اتىڭىزدىڭ جورعاسى قاتتى ەكەن! — دەگەندە:
― كوزىڭىز اتقا تۇسە بەردى-اۋ! وسىمەن ەكى ايتتىڭىز، — دەدى قىز. امان ءمۇدىرىپ قالدى. تايماس ءىلىپ اكەتتى ءسوزدى:
― قاراعاننان بىردەمە شىقسا، مەنىڭ كوزىم باعانادان سىزدە.
― اتبەكەت جىگىت، سابىر ەت، ساعان ءالى ءسوز كەلگەن جوق.
― كەلمەسە، ءوزىم بارام، قۇلپىن اشىپ، ءتۇيىنىن شەشىپ كىرەم. وندا قايتەدى؟
― وندا مەكىرە بالىقشا باسىڭدى تاسقا سوعىپ تىنارسىڭ.
― ىشتەمە ەتپەس، ءسىز سوعىپ تا، تىنىپ تا بايقادىڭىز عوي.
قىز جاۋاپ قايىرا المادى. امان ۇيالعانىنان قىپ-قىزىل بولىپ، تايماسقا سۋىق كوزبەن قاراپ قويىپ ەدى، ول بۇعان قاساقانا قارامادى. وتكىر جىگىت كومەيىنە كەلىپ قالعان ءسوزدى بوگەگەن جوق. ءساندى قىزعا ءساتسىز بايلانعان اتاق بار. بۇل بەلگىلى قالابايدىڭ قىزى. بىلتىر وسى ۋاقىتتا قالابايعا وشىككەن شالاباي كوشكە ءتيىپ، مىلتىق اتىپ، قىزدى الىپ كەتكەن، ءبىر جۇمادان كەيىن قاشىپ كەلگەن قىز. تايماس جاڭاعى قالجىڭ ۇستىندە جۇرتقا ءمالىم وسى وقيعانى ەسكە ءتۇسىردى. امان ونى ەستەن شىعارعىسى كەلىپ:
― كانە، قۇربىم، تاعى ءبىر تايپالتشى! — دەدى دە، جوسىتا جونەلدى. كۇرەڭ جورعا قۇلاعىن جىميتا اعىپ بەرىپ ەدى، الاسارىپ، ۇزارىپ كەتتى مۇلدە. قارا بيەدەن وزگە ءبىر جىلقى ىلەسە العان جوق. تاستاپ بارادى ءبارىن. تىزگىنىن قوس قولداپ ۇستاپ، شالقايا وتىرىپ، شىرەنە تارتادى قىز. اۋىزدىعىن ءسال بوساتسا، قۇس بولىپ ۇشارداي نە جۇلدىزشا اعىپ، جوق بولارداي. جىبەرشىلەپ وقتىن-وقتىن باسىمەن جەر سۇزە سامعاعاندا شالقايعان قىزدىڭ ماڭدايىن ءوزىنىڭ جىبەك جالىنا، ارتقى اياعىن سالقى توسىنە اكەلىپ تيگىزەدى. دەنەسى ابدەن قىزعان كەزدە تاناۋىنا جۇدىرىق سىيعانداي، كوزى توستاعانداي بولىپ كەتتى. ارتىن بورانداتىپ، الدىن داۋىلداتىپ كەلەدى جانۋار. قارا بيەنىڭ قارقىنى باسىلىپ قالدى. بارا بەرسە، بۇنى دا تاستاپ كەتەتىن ءتۇرى بار.
― جەتەر، — دەدى امان.
قىز القىنىپ، اتىنىڭ باسىن ازار توقتاتتى. كوزىنەن پارلاعان جاستى ەندى ءسۇرتتى. قىپ-قىزىل الاقانىن كورسەتىپ:
― مىنا قاراڭىز، — دەيدى امانعا، — قولدىراپ قالدى.
― اتىڭىز جورعانىڭ جۇيرىگى ەكەن. شىركىن-اي، ايعىر بولىپ، تۇقىم الار ما ەدى!
― ايعىرعا تارتىپ قۇلىن، اكەگە تارتىپ بالا تۋا بەرە مە؟
― قوسپاسى بولماسا، تۋار ەدى. تۇقىم قۋالاۋ، قان قۋالاۋ بار ەمەس پە؟
― وندا قوسپاسىز جان بار ما ەكەن، ءسىرا؟! — دەپ، قىز ءبىر كۇلىمسىرەپ قويدى.
― جوق شىعار. ءوزى نە اكەسى، ايتپەسە بالالارى بىردەمە قوسپاي قويمايدى.
كەيىنگىلەر كەلىپ قالىپ، اڭگىمە ءۇزىلدى. كوشتەردىڭ الدى ايدىن جازىققا، تاۋدان قۇلاعان وزەن جاعاسىنا ەرۋ بولا باستاپتى. ەرتە جىلجىعان قوي مالى شارشاسا كەرەك، ءدال جولدا ءبىر قوتانى جۋساپ جاتىر. قويشى قارت شابان كوكتىڭ اياعىنا تۇسامىس سالىپ، بوس جىبەرگەن. ءوزى ىستىق كۇندە وت جاعىپ تاس قورىقپەن پىسىرگەن ءسۇتىن تەرلەي-تەپشي ءىشىپ وتىر. ايداۋ كورىپ، شاڭىرقاپ كەلگەن قالىن، جىلقى، وزەن سۋىنا قانعان سوڭ، پىسقىرا ءتۇسىپ، جاڭا قونىستىڭ وتىنا قۇنىعا جايىلىپ بارادى. قولىنا قۇس قوندىرعان بىرەۋ وزەن جاعالاي ءجۇرىپ، قونىپ جاتقان اۋىلعا ويىستى. اماندار دا سول اۋىلعا تۋرا تارتتى.
اۋىل — رۋ باسى قالابايدىكى. قولىنا قۇس قوندىرعان قالابايدىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. قىزى ەرتىپ كەلگەن قوناقتارعا ۇلكەن ىقلاس كورسەتتى. ءۇي تىگىلگەنشە كوگالعا دەرەۋ كىلەم جايدىردى. بيە ءالى بايلانباسا دا، قۇلىندارى قارا قۇلاق بولىپ قالعان بىرەر بيە ساۋىلادى ەكەن، سونىڭ قىمىزىن شاي پىسكەنشە ساپىرىپ بەردى. قياق مۇرت، سۇرشا، دەنەسى شاعىن، جۇقا، جاسى ەلۋگە كەلىپ قالعان، وتكىر كەزدىكتەي جىلماڭداعان كىسى كورىنەدى. ىشكە كىرۋگە اسىعىپ، سىپايى وتىرعان قوناقتارعا دامىل-دامىل كوز تاستايدى. تيتتەي ساڭىلاۋ تابىلسا، كىرمەي قوياتىن ءتۇرى جوق.
― جاقسى كەلدىڭ، شىراعىم، — دەدى امانعا ءبىر كەزدە، — كورۋگە قۇمار ەدىم. اتىڭا سىرتتان قانىقپىن. الىستا جاتساق تا، ەستىپ جاتامىز، ەل قۇلاعى ەلۋ عوي. شارشى توپتىڭ الدىندا، بولىس كۇنىندە، شوگەلىن كوز الدىندا تەپكىلەپ جاتقاندا، ماڭقا مالقار ءتىرى وتىرعان شىعار ايتەۋىر!قازىرگى ءبىر بولىس ەل بۇرىن جەتى بولىسقا بولىنگەندە، سول مالقاردىڭ، ونىڭ اكە، بابالارىنىڭ تىزەسىنە شىداي الماي ءبولىنىپ كەتكەن. ساعىن سىندىرعان سەن بولدىڭ، شىراعىم. ەستىگەندە، قىبىم ابدەن قاندى. اينالايىن، بەگاتاڭنىڭ ۇرپاعىسىڭ عوي! بەگاتاڭ ءوزى قاز داۋىستى قازىبەككە دە ءسوز بەرمەگەن دەسەدى...
ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان امان زاۋلاپ بارا جاتقان قالابايدى ءبىر قاعىپ قالدى:
― مالقاردىڭ ساعىن سىندىرعان بەگاتاڭنىڭ ۇرپاعى بولماس، سوۆەت زامانى بولار.
― ارينە، سوۆەتتى ارقالانعان-اق شىعارسىڭ. ال وزگە جاس ءسويتىپ نەگە ارقالانباعان؟ تالاعىندا ءبيتى بار جىگىت قاي زاماندا بولسا دا قاراپ قالعان ەمەس.
― ونىڭىز راس، — دەدى امان. — ءبىراق مىڭنان شىققان ءبىردى عانا كورىپ ايتىپ وتىرسىز. زامانى كەلسە، وندايلار مىڭنان ونداپ شىعادى.
قالاباي زامان سالىستىرۋعا بارا الماي: «كورەرمىز» دەپ جىميدى دا قويا سالدى. امان ۋىز قىمىزدى شايقاي ىشە وتىرىپ، توڭىرەككە تاعى كوز جىبەردى. كوش ءالى ۇستى-ۇستىنە قۇيىلىپ جاتىر. قونىپ تا جاتىر. كوز كورىم جەرگە دەيىن وزەن بويى ەلگە تولدى. باقىراۋىق ايەل، كۇيگەلەك شال، كىسىنەگەن جىلقى، موڭىرەگەن سيىر، بوزداعان تۇيە... ءبارى ءۇن قوسىپ كوتەرگەن شۋدى اۋىل-اۋىلدىڭ تالاسقان يتتەرى ۇدەتە تۇسەدى. جاعاسى توعايلى، شىرپىلى، سۋى ءمولدىر وزەن بىرەسە تەمىر استاۋ، جار قاباق بولىپ تۇنەرە، بىرەسە قۇمايت ءتۇبى كورىنىپ، جاداعاي كۇلىمسىرەپ جاتىر. وڭ جاعى — توپىراعى سارعىلت، بەتەگەلى كەڭ دالا. سول جاعى — شىمايت، قىرتىستى، بۇتالى، ءشيلى، شابىندى كەلەدى. مال جايساڭ دا، ەگىن ەكسەڭ دە، جايلاۋ ەتسەڭ دە، قىستاۋ ەتسەڭ دە مەيلىڭ. قوينىمدى اشساڭ بۇدان دا اسىلىم بار دەپ جاتقان وزەن. قازەكەڭ سۋى مەن ءشوبىن عانا تاڭداپتى. ءقازىر مالى دا، ءوزى دە كەنەلىپ، ەرتەڭگى كۇن ەسىنەن شىعىپ كەتكەن. مىنە، ءبىر توبى ناچالنيكتى قورشاپ الىپ، مال ورنىنا ءسوز ايداپ وتىر. تايماس بىرگە كەلگەن كومسومولەستى ولاردان ءبولىپ وزەنگە بەتتەدى. اماننىڭ كوزى اۋىلدا. شاڭىراقتار كوتەرىلە باستاعان. قالابايدىڭ قارا شاڭىراعى كوتەرىلگەندە، ءوز ۇيلەرىن قويا تۇرا، اۋىلدىڭ بارلىق ايەلى كەلىپ ۋىق شانىشتى. كيىزىن جاپقانشا ماناعى ءساندى قىز ۋىقتاردى الا جىپپەن كەرىپ ۇلگىرىپ، ءۇي ءىشىن جيناۋعا كىرىستى. «ساماۋىر قويا بەر!» دەگەن جۋان بايبىشەنىڭ جىڭىشكە داۋسى ەستىلەدى. «قارشىعانى ۇيگە ەنگىز!» دەپ، قالاباي جۇمسادى بىرەۋدى. بايلىعى ونشا بولماسا دا، رۋ باسى، وسكەن اتا، قارا شاڭىراققا يە قالابايعا بۇكىل اۋىل قىزمەت ەتىپ ءجۇر. «جايشىلىقتا ءوزارا قاباق ءتۇيىسىپ، كەركىلدەسىپ قالاتىن بولار. ال جاتقا نامىس جىبەرمەسكە كەلگەندە، ۇيالاس يتتەي ورە تۇرە كەلەتىندەردىڭ ءدال ءوزى عوي» دەپ، امان ىشىنە ءبىر ءتۇيىپ قويدى. بىرتىندەپ جينالا-جينالا بۇل اۋىلداعى جالشىدان وزگە ەركەكتىڭ باسى قوسىلدى وسى اراعا. جاڭا ناچالنيكتى كورىپ، جاڭالىعى بولسا، ەستىپ قالماق. امان بۇلارعا بالالارىڭىزدى وقىت، جاستار كومسومول ۇيىمىنا ەنسىن، وزدەرىڭىز «قوسشى» ۇيىمىنا ەنۋ كەرەك، جالشى، كەدەي، ورتاشا سوندا مۇراتىنا تەز جەتەدى دەگەندى ناسيحاتتاپ وتىرعاندا، جامان تىماقتى ءبىر شال تۇتقيىلدان سۇراق قويدى:
― شىراعىم، لەنين كەتكەن سوڭ، وسى وكىمەت تۇرا الا ما؟ بوكسەسى بەرىك پە ءوزىنىڭ؟
― تۇرا الادى. لەنين بەكىتىپ كەتكەن، — دەدى امان. شال بۇل جاۋاپقا ونشا جۇبانا قويمادى:
― ءتايىرى، لەنيننىڭ باسىنداي باس قايدا؟ بارلىق پاتشالىق بىرلەسىپ، سوۆەت وكىمەتىن شاپقالى جاتىر دەگەن نە ءسوز؟
― شابام دەسە دە، شابا المايدى. لەنين ولاردىڭ دا ساعىن سىندىرىپ، بەتىن قايىرعان. بايلاردىڭ بۇل قاۋەسەت، قوقان-لوقىسىن قايدان ەستىپ ءجۇرسىز؟
― شالاباي بىلتىر بايگى قۇلانى استىمنان اۋدارىپ الىپ جاتقاندا، كەدەيلىگىمدى ايتىپ جالىنىپ ەدىم: «كەدەيگە جۇيرىك اتتىڭ كەرەگى قانشا!» — دەپ كەلەمەج قىلدى. قۇلانى قۋىپ لەنيننىڭ وزىنە دەيىن بارماي توقتامايمىن دەگەنىمدە «بارساڭ، قابىرىنا قۇران وقىپ قايتارسىڭ» دەدى. «سوۆەت وكىمەتى تۇرسا، كورەرمىن» دەپ ەدىم، «لەنين كەتكەندە ونى ۇستاپ تۇراتىن كىم؟ دوراقسىڭ!» دەدى دە جەلكەگە مەنى ءبىر ءتۇيىپ، جونەلە بەردى. سول بەتىمەن تالتۇستە كوشكە ءتيىپ، مىلتىق اتىپ، ساۋلەجاندى الىپ-اق كەتكەنى. ابىروي بولعاندا، ءبىر-اق جۇما ۇستادى. اگار ايالداماي اۋليەاتاعا تارتىپ بەرسە، اللاۋ اكبار. ساۋلەنىڭ بىزگە ءسىمىلتىرى دە جوق!
― وسى ءيتتى وكىمەت ۇستاي الماي قويعانى ما؟ — دەپ كۇرسىندى قالاباي. — ەلدى كۇيزەلتىپ بارادى.
― نەگە ۇستاي الماسىن! ۇكىمەت قۇرىعى ۇزىن عوي، — دەدى امان. — ونىڭ ەل ىشىندە حابارشىسى، ۇياسى بار. سولار تابىلسا، تەز ۇستالادى.
اڭگىمە شالابايعا اۋدى. اركىم ءوزىنىڭ ەستىگەن، كورگەن قياناتىن ايتىپ جاتىر. بارىنەن قالابايدىڭ كورگەن قورلىعى باسىم. قالقا بۇزىقتارعا تىيىم سالا ەلگە شىققاندا، قالاباي دا شالابايدىڭ ۇستىنەن شاعىم بەرگەن ەكەن. بار جازاسى سول، قىزىن ماسقارالاپ كەتىپتى. قىستا ول تۇستىكتە، جىلى جاقتا بولادى. جاز شىعا ۇيرەنگەن ارقاعا كەلەدى. بەلگىلى تۇراعى جوق. ءار تۇستان ءبىر شاڭ كورسەتىپ، شۋ كوتەرىپ جۇرگەن قارۋ-جاراقتى قاشقىن ەلدىڭ، مازاسىن ابدەن كەتىرىپتى.
― قازاق وسى اڭشا بوسۋىن، كوشۋىن قويسا، شالابايلار باسىنۋىن دا قويار ەدى، — دەيدى باسىندا قالپاعى بار، مانا جولدا كەزدەسكەن جىگىت. — ورىستارشا پوسەلكە بولىپ جيىن وتىرسا، «سويۋز قوسشىعا» ەنىپ، ۇيىمداسىپ السا، بوقتى باتار شالابايلار! ءبارى بىتىراڭدىلىقتىڭ كەسىرى...
قالاباي تىجىرىنىپ قويدى. بىرەۋلەر «وسىنىڭ ءسوزىنىڭ دە جانى بار»، — دەپ، ءوزارا شۇڭكىلدەسە باستاعاندا، سويلەپ كەتتى:
― جازداي شىبىنعا جەم بولىپ، جاتاقتا جاتساڭ، وڭارسىڭ. جايلاۋ كوگىنە ءبىر اۋناعاندا، بويىڭداعى بار بوقاتىڭ قالىپ قويماي ما! ەگىنشى، وتىرىقشى بولايىق دەگەندە وسى «سويۋز قوسشى» قاي جەرىمەن ويلايتىنىن بىلمەيمىن. مال باققان ەل ءبىر ورىندا قالاي وتىرا الادى؟! مال كوبەيسە — ءبارى تۇگەل. ءبىر قارا ساتساڭ، قىستىق استىق الاسىڭ. ول ءۇشىن ەگىنشى، وتىرىقشى بولۋدىڭ، ءتىپتى «سويۋز قوسشى» بولۋدىڭ كەرەگى نە؟ پوسەلكە تۇگىلى، قالا بولساڭ دا، شالاباي سياقتى ۇرى-قارى جويىلمايدى.
― قالەكە، «سويۋز قوسشىنىڭ» بولىسى ءالجان جولداس بىزگe حات جازعان سايىن: «مويىن سەرىك بولىپ، ەگىن سالىڭدار، ءشوپ شابىڭدار، وتىرىقشىلىققا بەيىمدەلە بەرىڭدەر، جايلاۋ قۇمارلىق كەدەيدى قۇرتادى» — دەگەن سوڭ ايتام. وسىعان، ءسىز ۇناتپاساڭىز دا، كەدەي جاعى كەت ءارى ەمەس. ال ءسىزدىڭ ۇناتپاۋىڭىز، ءبىزدىڭ بولىستىڭ ايتۋىنشا، باي-جۋاننىڭ قارسىلىعىنا ۇقساپ تۇر.
― ءاي! سەنىڭ بولىس، بولىس، دەپ قوپايتىپ وتىرعانىڭ كادىمگى شاكەننىڭ مالايى ءالجان با، باسقا ما؟ مەن ونان گورى سوۆەت تۇسىندا دا مىقتىلاۋ بولىس بولدىم. «مالدى كوبەيت، بايى!» دەپ جاتىر ۇكىمەت. «جايلاۋدى قوي» دەگەندى سەنىڭ بولىسىڭنان عانا ەستىدىم. اينالايىن سوۆەت، بولىستىڭ نەشە ءتۇرىن كورسەتتى-اۋ! — دەپ، سىلق-سىلق كۇلىپ بارىپ توقتادى قالاباي. قوشەمەتشىلەر قوسا كۇلدى. «قوسشى» جىگىت باسىلىپ قالىپ ەدى، امان دەمەپ جىبەردى:
― مال قامى كوشۋدى، جايلاۋدى كەرەك ەتسىن-اق. ال سوندا كەدەيلەر نە ءۇشىن كوشەدى؟ ۇكىمەت «سويۋز قوسشىعا» ەڭ مويىن سەرىك بول، تۇقىم بەرەم، نەسيەگە ماشينا، سوقا-سايمان ساتام، — دەپ وتىر. ساندالماي، سالقىن قورادا جاتسا وسى كومەكتەردى پايدالانىپ، ەگىن سالسا، ءشوپ شاپسا، كەدەي بىرەر قاراسىنا دا، وزىنە دە قىستىق ازىقتى قامداپ الار ەدى.
― ويباي-اۋ، وندا مۇرتىن بالتا كەسە مە! — دەپ امان سوزىنەن كەيىن «قوسشى» مۇشەسى قايتا كوتەرىلدى. قالاباي ەندى ءسوز تالاستىرعان جوق. اماننىڭ الدىندا بوي باعىپ، بۇرىنعى ءور، كەسىر مىنەزدەرىنىڭ كوبىن قىمتي ۇستاپ وتىر. مالقار سياقتى شونجاردىڭ ساعىن سىندىرعان ۋىتتى جاستان جاسقاناتىن ءتۇرى بار. قارسىلاسۋعا بەتتەمەي، ىقتاي سويلەپ، وتىرىك كۇلىپ، جورعاڭ قاعادى.
― امانجان، ۇيگە كىرەلىك، — دەپ ورنىنان تۇردى ءبىر كەزدە. ۇلكەن قوڭىر ءۇيدىڭ الدىندا، ماناعى ات ۇستىندەگى كيىمدەرىن تاستاپ، اق كويلەك، قارا قامزول كيگەن ساۋلە كولەڭدەپ ءجۇر. وزەن جاققا كومسومول جىگىتپەن وڭاشا كەتكەن تايماس اماندى قۋىپ جەتىپ، كوپتەن جىرىپ الىپ قالدى. ەستىگەن حابارىن ايتىپ تۇر:
― تاۋتەسكەننىڭ شامالاۋى دۇرىس ەكەن. شالاباي وسى كەزدە ارعى جاقتان كەلىپ، مۇقاتايدىكىندە دەمالاتىن كورىنەدى. مۇقاتايدان ءبىر اتتانىپ كەتكەن سوڭ، قونارىن ساي، كوشەرىن جەل بىلسە كەرەك.
― مەزگىلىن تاپقان-اق ەكەمىز. تاعى نە ايتادى جىگىتىڭ؟
― قونىپ وتىرعان ءۇيىمىزدى ءيتتىڭ ەتىندەي جەك كورەدى. بەلدەسۋگە باتپايدى. كومسومول، «قوسشى»، كەدەي، جالشى ءبارى وزىنەن تابىلاتىن وسكەن اتا بۇكتەپ بويىن جازدىرماي جۇرگەن سياقتى. بولاتكوم ءتوراعاسى سايلانىسىمەن جاقىپ كەلگەن ەكەن. وسى ءۇيدىڭ بويجەتكەنىمەن تامىر بولىپ، ءبىزدىڭ كومسومولدى نۇقىرتىپ كەتىپتى. بايقاعايسىڭ، قالەكەڭ قىزىمەن ەكەۋى، ءبىزدى دە اينالدىرادى.
― كەزىندە كورەرمىز، — دەدى دە، امان ۇيگە بەت الدى. — بۇل قىز مەنەن دامەلى. جاقىپتاردان داندەگەن عوي. تاماعى ىسسە دە، تاقالماسپىن.
ساۋلە كيىز ءۇيدىڭ كيىز ەسىگىن كۇلىمسىرەي اشىپ تۇرىپ ەنگىزدى قوناقتاردى. شايدى جەرگە جاسادى. كونەتوز، دويبى شۇبار داستارقان ۇلكەن ءۇيدىڭ ەكى بۇيىرىنە از-اق جەتپەي جاتىر. قۇلاعى سىنعان، جارىلعانىن شيمەن، جەزبەن شاندىعان نيكولاي زامانىنىڭ كارلەن اياقتارىن كيىز قاپتى، كوپ ۇيالى ساندىقتان ساۋلە وتە ەپتەپ شىعاردى. ونىڭ سالساڭ دا، ۇرتىڭ تولمايتىن ۇساق باۋىرساقتى كەتىك توستاعانمەن باۋىر كوپپە قىلىپ اكەلىپ داستارقانعا شاشىپ جىبەردى؛ باۋىرساقتىڭ اراسىندا كولەمى سول باۋىرساقتاي بولىپ، نەكەن-ساياق قانت اعارادى. اعى كەتىپ، سارىسى مايىسقان ءداۋ ساماۋىردى ەكى جىگىت كوتەرىپ كەلدى. ەسكىلىكتىڭ ورداسى بولعان وسى قارا شاڭىراقتىڭ استىنداعى بار دۇنيەنىڭ توزىعى جەتكەن. قارا قازانعا دەيىن جاماۋلى. قالاباي سوندا دا سولارىن سالتانات كورىپ:
― شىركىن، وسى كارلەندەر نەمەنە ەكەن، ساۋلەجان تۋعان جىلى الىپ ەدىم! — دەپ قويادى. قىمىزعا قانعان قوناقتار سىي اياعىمەن قوسىپ ەكى-اق شىنى شاي ءىشتى. شاي جەمىنىڭ ءمىنى قۇراماستان قايتا قايتتى. جاماۋلى كارلەندەر ۇيالارىنا وراپ سالىندى. وزىنە ءازىر ىشتەمە بىتپەسە دە، شاكەن ۇيىنە كوزى ۇيرەنگەن تايماس اتاقتى قالابايدىڭ تۇرمىسىنا قاناعاتتانعان جوق. ودان گورى كوپتى كورگەن امان «قاشىقتاعى كوشپەلى ەل عوي» دەپ، كەشىرىم جاساپ وتىر. قايىڭ تاباقپەن قايقايتا اكەلىپ ەت قويعان كەزدە، تايماس تا باستاپقى ويىنان اينىپ قالدى. وراسان كوپ ەت. مال پىسپەگەن، وڭكەي ءسۇر. شاكەن ءۇيى بۇنداي ەتتى ون -ون بەس قوناققا اسادى. مىنالار ەكى قوناققا عانا اسىپتى. تاباقتان سىرت، بوساعا جاقتا جىپىرلاعان كوزدەر جاۋتاڭ قاعادى.
― كەدەيدىڭ ءبىر تويعانى — شالا بايىعانى. كەلە بەرىڭدەر، — دەيدى تايماس. كەلە بەرەدى. اساتا بەرەدى. ءبىر ۇزىن ومىرتقانى ساۋلەگە دە ۇستاتىپ قويدى...
كۇن ۇزىن ات سوعىپ كەلگەن قوناقتار تاماق جەسىمەن جاتىپ قالدى. تاڭەرتەڭ شولدەپ تۇردى. شاي مەن قىمىزعا قانعان سوڭ جۇرگەلى وتىرعاندا، قالاباي اماندى وڭاشا الىپ شىعىپ:
― شىراعىم جولىن، بولسىن، — دەدى. — قىزمەتىڭە جاڭا ارالاستىڭ. ءبىزدىڭ ەسىكتى ءبىرىنشى رەت اشتىڭ. كەلگەن جولىڭا، بايعازىڭا كۇرەڭ جورعانى ءمىنىپ كەت. جەسىرلىك جورعا ەدى، قولقالاۋشى دا كوپ ەدى. باسقا مىنگەنشە، ءوزىڭ ءمىن. ءدال ءقازىر ءىسىم ءتۇسىپ، كىرىپتار بولىپ تۇرعانىم جوق. كوڭىل ءبىلدىرىپ تۇرمىن.
― راقمەت! وسى اتاعانىڭىز دا جەتەدى، — دەپ، امان قالابايدىڭ قولىن ۇستادى. — ساۋلەنىڭ تاقىمىنا باسقان ءبىر اتىنا قيانات ىستەمەيىك. ونىڭ بەر جاعىندا، قىزمەت ادامىنا جورعا، جۇيرىكتىڭ كەرەگى دە جوق.
― ەندەشە ءولى دۇنيەدەن...
― جو-جوق! اتاماڭىز.
― ياپىر-اۋ، بۇل قالاي؟ كوڭىل بىلدىرە الماي قالعانىم با؟
― كوڭىلىڭىز ونسىز دا كورىنىپ تۇر. كوپتەن-كوپ راقمەت.
― جيىرما جاسىمنان اتقا ءمىندىم، سوزگە ارالاستىم. ون جىل نيكولاي تۇسىندا، ءتورت جىل سوۆەت تۇسىندا بولىس بولدىم. سىيلىقتان بەزگەندى كورگەنىم وسى.
― العان سوڭ، بەرە دە ءبىلۋ كەرەك قوي. مەن بەرگەندى جاراتپاۋشى ەدىم.
امان ءسوز اياعىن قالجىڭعا سۇيەي، قۇتىلىپ كەتتى. اۋىل ادامى قالاباي ءۇيىنىڭ ماڭىندا. ۇيگە سىيماعانى سىرتتا. قوناقتار اتتانعالى جاتىر. وسى جىپىرلاعان كوزدەردەن دە ساۋلە قاعابەرىس تاپتى. اماننىڭ قولىنا ءبىر نارسەنى ۇستاتىپ، قىسىپ-قىسىپ قويدى. امان اڭ-تاڭ. نە نارسە ەكەنىن بىلە الماي، قىزدىڭ جاسىرىن بەرگەنىن كوپ كوزىنشە اشا الماي، اتىنا ءمىندى. اۋىلدان بىلاي شىعا سالا قاراسا، كەستەلى ورامالعا قىز ءوزىنىڭ اتىن جازعان كۇمىس جۇزىگىن ءتۇيىپ بەرگەن ەكەن.
― مىناۋ نە جۇمباق، جانىم-اۋ! نە ءۇشىن بەردى؟ — دەپ، امان ويلانىپ كەلە جاتقاندا، تايماس ونىڭ قولىنان ورامالدى الدى دا، جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ قالتاسىنا سالدى.
― نەگە سالاسىڭ قالتاڭا؟
― ساعان جاڭىلىس بەرىلگەن. مەنىكى عوي بۇل.
― قالايشا؟
― سەن ۇيىقتاپ قالعان سوڭ، سەن بولىپ بارىپ، مەن وياتتىم ول قىزدى...
امان ساق-ساق كۇلىپ، تۇرا ۇمتىلدى تايماسقا. تايماس تۇرا قاشتى... بەتالىستارى — ءتورتپاق جانىبەكتىڭ ەلى. دۇرسىلدەتىپ بارادى دالانى...
IV
كەڭ دالادا استى قۇمايت، ايدىن شالقار كول جاتىر. كولدى جاعالاي سىڭسىعان قالىڭ ەل وتىر. ەل ۇيىقتاعان. دۇنيە تىپ-تىنىش. اندا-ساندا ساق يتتەردىڭ ەرىنە ۇرگەن داۋسى ەستىلەدى. ايدىڭ ون ءتورت شاماسى. اسپان جالتىر، جۇلدىز سيرەك. جارىق تۇندە، كول جاعاسىنداعى وڭاشا اق وتاۋدىڭ ىشىندە جۇرەكتەرى كول ىشىندەگى اي سياقتى دىرىلدەي وتىرىپ امان، ءادحام، تايماس ۇشەۋى كوپ سىبىرلاستى. اقىرى اتتارىن ەرتتەپ مىنە سالا ءجۇرىپ كەتتى. بۇلاردىڭ كەتكەنىن جانىبەك اۋىلىنىڭ يتتەرىنەن وزگە ەشكىم سەزگەن جوق. ءادحام اۋىلدان ۇزاپ شىققان سوڭ داۋسىن كوتەرە سويلەپ كەلەدى:
― ...تاۋتەسكەننىڭ ايتۋىنشا: استىنداعى قۇلا ات اتىپ ۇستاماسا، جىلقىعا جەتكىزبەيدى؛ قارۋى — ومىرمالى ءبىر اۋىز بىتىرا مىلتىق، ناگان، ۇزىندىعى كەزگە جاقىن ەكى ءجۇزدى قانجار. مۇقاتايدىڭ ۇرىلارى ىلعي ات ۇستىندە، كۇزەتتە دەيدى. كۇندىز دە، تۇندە دە قولعا ءتۇسىرۋ قيىن، حابارلانىپ، قاشىپ كەتەدى، ەڭ قولايلى ۋاقىت الا كوبە دەپ، تاۋتەسكەن قاقساپ قالدى.
― قانشا بوپتى كەلگەلى؟
― كەشە عانا كەلىپتى. كەلىسىمەن مۇقاتاي ۇشەۋى جيىرما ءبىر ويناپ، تاڭ اتا ولار ۇيىقتاۋعا جاتقاندا، بۇل سىتىلىپ بەرى كەتىپتى. وسى كەزدە تاعى دا سوعىپ وتىرعان شىعار. تاۋتەسكەن سورلى ۇيقىدان قالجىراپ وتىر-اۋ.
― مۇقاتاي اۋىلىنىڭ قونىسىن بىلەسىز عوي؟
― ابدەن بىلەمىن. قاشاننان بەرى ءبورلىنى جايلايدى. ءبورلى قار سۋىمەن ءبىر تاسيدى دا، كەيىن ءۇزىلىپ ويدىم-ويدىم قارا سۋ بوپ جاتادى. ءبىز سول ءبورلىنى بويلاي ءجۇرىپ، الاڭ-بەرەڭدە اۋىلعا كىرسەك، ءدال ۇستىنەن تۇسەرمىز-اق. ول اتىسپاي قولعا تۇسپەيدى. سوندا دا اتپايمىز با؟
― امال قۇرىعانشا اتپالىق، ءتىرى ۇستالىق.
امان مەن ءادحامنىڭ اڭگىمەسىن ءۇنسىز تىڭداپ كەلە جاتىپ:
― سول ءيتتىڭ تىرىلىگى كىمگە كەرەك؟! — دەدى تايماس. امان بۇنى دا باسىپ قويدى:
― ءتىرى ۇستالسا، كوپ سىر اشىلادى. جەڭىلتەك، قورقاق مىنەز كورسەتە كورمەڭدەر. سويلەسپەي، سىرىن اشپاي، سالعان جەردەن اتىپ تاستاۋ قورقاقتىق، اقىلسىزدىق بولار ەدى. ءتۇن بويى جۇرىستە ۇشەۋىنىڭ اڭگىمەسى شالاباي بولدى. تاڭ اتا ءبورلىنىڭ تومەنگى جاعىنان كەزدەسىپ، ارناسىنا ەنە بەرگەندە، جوعارعى جاقتا كورىنگەن جالعىز شوقىدان ءبىر سالت اتتى قۇيعىتىپ ءتۇستى ويعا.
― ويباي، اناۋ مۇقاتايدىڭ قاراۋىلدا جۇرگەن ۇرىلارىنىڭ ءبىرى. ال حابارلادى! — دەدى ءادحام. تايماس پەن ءادحامدى وزەكتىڭ ىشىمەن جىبەرىپ، امان ءوزى شوقىعا شاۋىپ شىعا كەلگەندە، شالاباي دا بايگە قۇلانىڭ ۇستىنە شىعىپ ۇلگىرگەن ەكەن. اۋىل-اۋىلدىڭ اراسىمەن يتتەردى ابالاتا جونەلدى. ماڭاي جازىق. تاقاۋدا تاسا جوق. ءبورلىنى بويلاي، وزەككە تۇسە، سۋ كەزدەسىپ قالعاندا، وزەكتى قاباقتاي قاشىپ بارادى. كەزىگە قۋعان قۋعىنشىلار الىستاماسا، تاقالعان جوق. قۇلانىڭ باۋىرى جازىلعان سايىن ۇزاي تۇسەدى. امان جەتكىزبەسىن ءبىلدى دە، باسىنان اسىرا ەكى اتتى. شالاباي جاۋابىن قولما-قول قايىردى. ەندى ءبىرازدا وق جەتپەيتىن، ۇزaپ كەتەتىن ءتۇرى بار. كەيىندەۋ كەلە جاتقان تايماسقا قولىن سوزدى امان:
― مىلتىعىڭدى بەر!
تايماستىڭ بەساتارىن الدى. شالاباي سۋدان تايلىعىپ جاعاعا ەندى ءبىر شىققان كەزدە جۇيەمەلەتە بەس اتتى. بايگە قۇلا توڭقالاڭ اسا قۇلادى. قۇلاعان اتتىڭ تاساسىنا تىعىلىپ، شالباي اتىسا بەردى. قۋعىنشىلار وزەكتە، قاشقىن قىردا. ءبىرىن ءبىرى توبەسى قىلت ەتسە، باسىپ سالادى.
― جايراتتىم، جايراتتىم! — دەپ ءادحام تۇرا جۇگىردى ءبىر كەزدە.
وڭ يىعىن ۇستاي قۇلاعان جىلان كوز شالابايدىڭ ناگانى ءالى قولىندا، اتۋعا ءبىراق دارمەن جوق، تىستەنىپ الىپ، دىبىسىن شىعارماي جاتىر. امان دەرەۋ قورجىنىنان بەت ورامالىن، كويلەگىن الا-سالا وق تەسكەن يىقتى وراپ تاستادى. اۋىل جاقتان ات قويىپ ەكەۋ كەلەدى. تىم-اق اشۋلى، سوزدەرى جامان:
― جوعالسىن ءيتتىڭ كوزى!..
― جىبەرشى، ءوز قولىممەن ىشەيىن قانىن!
― تيىسپەڭىزدەر! — دەپ امان اقىرا شىقتى الدارىنان. ەكەۋى دە جىم بولدى. ءبىرى تاۋتەسكەن، ءبىرى مۇقاتايدىڭ ءوزى ەكەن. شالابايدى اتقا وتىرعىزىپ، سۇيەمەلەي اۋىلعا ءجۇردى ءبارى. قۇلا ات سول ارادا قانعا بويالىپ قالا بەردى.
قىردا، جۋىقتا اياعى جەتەر جەردە دارىگەر جوق. اۋىلعا كەلگەن سوڭ قاشقىندى امان وڭاشا ۇيگە سالعىزىپ، اۋزىنا سۋسىن، استىنا توسەك بەرگىزدى. ەمسەكتەرگە حالىق ەمدەرىن جاساتتى. سودان كەيىن باسقالاردى شىعارىپ، وڭاشا قالدى ەكەۋى. ءالى ءبىر اۋىز سوزگە كەلگەن جوق. ىشتەي ارباسۋدا. شالابايدىڭ بويىنان تابىلعان دوكۋمەنت، قۇرالدارعا قاراپ وتىرىپ:
― قاعازداعى ءاتى-جونىڭىز باسقا ەكەن عوي، — دەدى امان، — ءبىزدىڭ اۋىلنايدىڭ ءمورىن كىم باسقان؟ بايبول ما، تاناكوز بە؟ بۇل كۋالىك حاتتىڭ ورىسشاسىن جازعان قازاق كىم؟ ناگان قالقانىكى بولار؟
ءتىل قاتپاي، دىبىسىن شىعارماي بەزەرىپ جاتقان شالابايدىڭ امان قاسىنا باردى. تامىرىن ۇستادى. تامىر بىلمەسە دە، «ەشتەڭە ەتپەيسىز، جازىلاسىز. سۋسىن بەرەيىن بە؟» دەپ جىلى سويلەپ وتىرعاندا، شالاباي وعان ءسال بۇرىلا قاراپ، ءبىرىنشى رەت ءۇن قاتتى:
― ازازىلدەي ىشىمە ەنە كەلگەن قاي بالاسىڭ؟
― وسى بولىستا ميليسيا ناچالنيگىمىن. اتىم امان، اكەم اتى ساپار.
― ءتىلىمدى تىستەي ولمەك ەدىم. ەرىكسىز سويلەتتىڭ. جىلى سويلەسە جىلان دا ىنىنەن شىعادى. سۇراي بەر. ءالىم بارىندا ايتىپ كەتەيىن.
― اۋەلى جاڭاعى سۇراقتارعا؟
― اق ءموردى شاكەننەن الدىم. ونىڭ قايدان العانىن بىلمەيمىن. كۋالىكتىڭ ورىسشاسىن جازعان مۇقاتاي. ناگان قالقانىكى ەكەنى راس.
― نە ءۇشىن ءولتىردىڭىز ونى؟
― ولتىرمەسەم، ول مەنى ولتىرەتىن بولدى.
― ولتىرەتىنىن قايدان ءبىلدىڭىز؟ ايىپتىنىڭ ءبارىن ۇكىمەت ولتىرە بەرمەيدى عوي.
― ايتەۋىر سول وي باسىما ۇيالادى. بىرەر اداممەن اقىلداسقانىمدا ولار دا قوستادى.
― ولار كىم؟
شالاباي تاعى دا ۇندەمەي قالدى. امان وعان قاراپ وتىر. جاۋرىندى، كۇدىستەۋ، قاتقان قارا جىگىت كورىنەدى. جارقاباقتىڭ استىندا تەرەڭدە جاتقان كىشكەنە شەگىر كوزى سىناپشا جىلتىلدايدى.
― ءبىرى شاكەن مىرزا، — دەدى الدەن ۋاقىتتا. — ءبىرى جاڭا قانىمدى ىشۋگە تاپ بەرىپ جۇرگەن مۇقاتايدىڭ ءوزى. وي ءپالى-اي! دوس دەگەنىم قاس، قاس دەگەنىم دوس بولدى ما؟
― يا! — دەپ باسىن يزەدى امان. — ەڭ ۇلكەن قاتەڭىز — ەلمەن جاۋلاسۋ. بىرەۋدىڭ مالىنا، بىرەۋدىڭ ارىنا شابۋىل جاساپ، مازا بەرمەدىڭىز. ۇكىمەت سول ءۇشىن وشىكتى سىزگە.
— وكىمەت ءوزى زورلىق جاساماي ما؟! دۇنيە شىركىن قاشاننان كۇشتىنىكى عوي. ادىلەت، تەڭدىك، قۇداي جولى، حالىق جولى دەگەندەردىڭ ءبارى جاي ءسوز. ءالى كەلسە، ءالىم جەتتىك ىستەمەگەن ادامدى كورگەم دە، ەستىگەم دە جوق. سوندىقتان مەن دە ءبىراز قيعىلىقتى سالدىم. ارينە، بىرەۋ دورەكى، بىرەۋ سىپايى، بىرەۋ اشىق، بىرەۋ جابىق ىستەيدى. مەنىكى دورەكىسى، اشىعى بولار. ايىرماسى تەك وسى عانا. بىلەم، جۇرت كوزىندە مەن قۇتىرعان قاسقىر. قۇتىرسام قورلىقتان قۇتىرعان بولارمىن. جىرتىق ۇيدە، جاباعى جورگەكتە ءوستىم. قارنىم اشىپ تاماق سۇراعاندا كەدەيلىككە كەيىپ شەشەم زەكىدى. تەزەگىن تەرىپ، بۇزاۋىن باقسام دا، باي زەكىدى. تۇششى ەتىمە اششى تاياقتار، جاس جانىما شانشۋ سوزدەر بەرىش بولىپ بايلاندى. اۋىلدا جارىماعان سوڭ قالاعا تارتتىم. قايدا بارسام دا قورلىقتان، جوقشىلىقتان قۇتىلا الماي قويدىم. ءسويتiپ زىعىردانىم قايناپ جۇرگەندە «قۇتقارام» دەپ سوۆەت وكىمەتى كەلدى. قولىما قارۋ، استىما ات بەردى. مەن الدىمەن جۇرتتان كەك الۋعا كىرىستىم. اشقان قارنىمدى تويعىزىپ، ۇستىمنەن ەسكى شوقپىتىمدى تاستادىم. وسىدان باسقا تۇك جازىعىم جوق. سوۆەت سوڭىما ءتۇستى. اقىرى، مىنە ۇستادى. ءبىراق مەن دە جۇمىسىمدى بىتىرگەن ءتارىزدىمىن.
شالابايدىڭ داۋسى باسەڭدەپ، كوزى ءىلىنىپ بارا جاتقانداي بولدى. امان سۇراقتى توقتاتىپ ويعا كەتتى:
«...قانداي تاماشا ادام ادامشىلىقتان شىققان. ەگەر جولىن تاپسا، وسى كىم بولار ەدى؟ اداستىرعان زامان-اۋ! زامان ءتىپتى ەردى دە قور، قوردى دا ەر ەتەدى ەكەن عوي... ەرتەرەك تۋىپتى، اسقىنىپتى، ەم قونار ما؟ الدە ەسكىلىكتىڭ قۇربانى بولىپ كەتە بارا ما؟» — دەپ وتىرعاندا، تايماس كەلىپ شايعا شاقىردى.
مۇقاتاي تىراشتانىپ، بارىن جايعان، جوعىن باي اعايىندارىنان جيعان، داستارقاندا ىستىق باۋىرساق، قانت، ماي، ءتىپتى بەس-التى ارزان كونفەتكە دەيىن بار. كەڭ ءۇي ادامعا تولى. مارقۇم نۇرجان تۇسىندا گەنەرال تۇسكەن اق وردانىڭ كيىزدەرى توزىپ، قارايسا دا، جايلاۋداعى ەلدىڭ قاق ورتاسىندا تۇر. قوناق كۇتىپ جۇرگەن ەكى جىگىت جاي مالايعا ۇقسامايدى. تىم سەرگەك، جىلپوس. بەدەلدى اكەنىڭ جالعىز بالاسى بولىپ بۇلا وسكەن مۇقاتايدىڭ استام مىنەزدەرىن اقىماقتىعى ايقىن كورسەتىپ قويادى:
― بۇل دۋراكتى ءوزىم ۇستاپ بەرمەك ەدىم. تاك، — دەيدى، — كەزى كەلمەدى. ايتپەسە ول مەنىڭ تەڭىم بە. تاك. وزدەرىڭ ۇستادىڭ. ەندى ايرىلىپ قالماڭدار. كوزىن جوعالتۋ كەرەك. ۆوت تاك!
اماننىڭ مۇقاتايدى كورگەنى وسى ەدى. «جۋان اتادان شىققان، بىلىكتى ادامنىڭ بالاسى، وقىعان جىگىت دەگەندەرى وسى ما؟ بار بىلگەنى «تاك» بولعانى ما؟» دەگەن ويدا وتىرىپ سۇراق بەردى:
― ءسىز قايدا وقىعانسىز؟
― پەتەربۋرگتا! — دەگەندە مۇقاتايدىڭ اۋزى قومپيىپ، ۇرگەن قۋىققا ۇقسادى.
― پەتەربۋرگ تاربيەسى شوقاندى شىڭعا كوتەرگەندە، ءسىزدى شىڭىراۋعا قالدىرىپ قويىپتى عوي، — دەدى دە، امان ءتۇسىن سۋىتىپ تۋرا قارادى مۇقاتايعا. — ءسىز بىزبەن ءبىر جۇرەسىز-اۋ دەيمىن.
― تاك. ايتا ءتۇسىڭىز.
― وزگەسىن بارعان سوڭ ەسىتەرسىز.
― جوق، كازىر ايتىڭىز. موجەت بىت مەنىڭ بارعىم كەلمەس.
― بارعىڭىز كەلمەسە دە باراسىز.
― بۇنىڭ ارەستوۆات پا؟ تاك! ايىبىم نە وندا؟
― ۇرلىق قىلاسىز. ۇرى ۇستايسىز. قاشقىن ساقتايسىز.
― بالا، داندەمە، بايقا! ورتا ءجۇز باسىنا كوتەرگەن نۇرجاننىڭ ورداسىندا وتىرسىڭ. مەن مالقار ەمەس. ارەستوۆات ەت دەگەن ويازدان بۇيىق بولسا، كورسەت كانە؟!
― ول جاعىن قايعىرماڭىز. ەڭ قيىنى، قىلمىستى مويىنعا قويۋ ەدى. قويىلدى. ءارۋاق ارتى جىنعا اينالادى دەگەن بار-دى. بۇعان دا كوز جەتتى. دايىندالا بەرىڭىز!
مۇقاتاي ەكى يىنىنەن دەمىن الىپ، كۇپتەي بولىپ كەتىپتى. ىزاعا قاقالىپ، سويلەي المايدى. شالابايدىڭ قاسىندا قالعان تايماس كىردى سۇرلانىپ:
― اناۋ ءولىپ قالسا كەرەك! دىبىس جوق.
اماننىڭ سوڭىنان جۇرت سوگىلە جونەلگەندە مۇقاتايدىڭ قاسىندا ون ءبىر ادام قالدى. سونىڭ ءبىرى تاۋتەسكەن. قالعانى ونى — بەس جۇزدەن، مىڭنان جىلقى ايداپ، ءارقايسىسى كەمى ءبىر-بىر اۋىلعا يە بولىپ وتىرعان مۇقاتايمەن نەمەرە، شوبەرە بايلار. بايدىڭ نەشە ءتۇرى تابىلادى ىشىنەن: قابانداي سەمىزى، ينەلىكتەي ىلميگەنى، ساسىعى، پىسىعى، تازاسى، شيراعى — ءبارى بار. ءبىراۋىزدان مۇقاتايعا قوي-قويلاپ وتىر:
― اينالايىن، قارسىلاسا كورمە ۇلىقپەن!
― شايقاما، ويباي داۋلەتىمدى، شايقاما!
― جانجالى قۇرىسىن. ازار بولسا اقمولاعا اپارار. ءبىر ايعىردىڭ ءۇيىرى جالىنسىن.
― پالەنىڭ كەلىپ-كەلىپ ۇستالعان، ولگەن جەرىن قاراشى. كەدەي اۋىلدىڭ ءبىرىن كورمەدى مە ەكەن!
― تالاي ناچالنيك ەدىرەيىپ كەلەتىن. اۋزىن مايلاعان سوڭ ساباسىنا ءتۇسىپ كەتەتىن ەدى. مىنانىڭ ءتۇرى جامان، وشىكتىرمە!..
اكەسىنە باعىنىپ قالعان نادان تۋىستارىنىڭ ىشىندە مۇقاتاي كوك جالىمسىپ، كۇرجيە بەرەدى.
― ناچالنيك بولماق تۇگىل گۋبەرناتور بولسا دا، كەرىپ سالايىن با، وسى! — دەگەندە، داۋسى سىرتقا شىقپايدى. تۋىستارى ۇرەيلەنە ءتۇستى. وزەۋرەپ بولماعان سوڭ تاۋتەسكەن ونى دالاعا وڭاشا الىپ شىعىپ:
― ەسىڭ دۇرىس پا؟! — دەدى. — ءتىپتى ۇكىمەت قولىندا بولماعان كۇندە سەن ونى كەرىپ سالا المايسىڭ. كەرىپ سالساڭ، ىڭىرانىپ وتىرعان ون اۋىلىڭدى تالتۇستە شاۋىپ الۋدان تايىنبايدى ولار. مالعا كەدەي بولعانمەن باسقا باي. سەن تۇگىلى شاكەندى، مالقاردى قورعالاتىپ العان. بايقا!
― مەنىكى تەك قوقان-لوقى عوي، — دەپ، مۇقاتاي سىبىر ەتتى.
― ونىڭنان قورقا ما؟
― ول قورىقپاسا قورىقپاسىن. تۋىستاردىڭ، اعايىنداردىڭ الدىندا مەنىڭ بەدەلىم ءبىر ءوسىپ قالادى.
― ەگەر الدىنا سالىپ ايداي جونەلسە، بەدەلىڭ نە بولماق؟ بەدەل كەرەك بولسا، قايتسەڭ دە وسى جولى قالىپ قويۋدىڭ امالىن تاپ.
― قالاي تابام؟!
― مەن تابايىن. اۋزىمدى تولتىر.
مۇقاتاي ۋماشتالعان چەرۆونستاردى ساناماستان، بۇكتەۋلى قالپىندا ۇستاتا بەردى تاۋتەسكەنگە.
وسى قانداي اۋىزدى بولسىن تولتىرار. تۇندەگى شادابايدان ۇتقانىم.
― تۇگەل عوي؟
― ءبىر تيىنى شاشاۋ شىققان جوق.
تاۋتەسكەن اقشانى قويىپ قالتاسىنا سالىپ الدى دا، ولىك جاتقان ۇيگە قاراي اياڭدادى. ولىكتى ەشكىم جۋماپتى، جانازا وقىماپتى. بەس-التى كىسى كوتەرىپ، كوپ مولانىڭ شەتىنە كيىمشەڭ قويعالى اپارا جاتىر. جيىلعان جۇرت قابىر باسىنا بارماستان، ىزبارمەن قاراپ، تومسارعان كۇيىندە تۇرىپ قالدى. «حالىق كوڭىلى ءبىر قالسا، ولگەندە دە كەشپەيدى ەكەن-اۋ» دەگەن ويمەن امان بەرى جۇرگەندە، تاۋتەسكەن ونى بۇرىپ، وڭاشا الىپ كەتتى.
― شىراعىم، — دەدى كوپتەن ۇزاپ شىققان سوڭ، — شىنىڭدى ايت دەۋشى ەدىڭ، تاعى دا ءبىر شىندىقتى ايتايىن. مەن زادى ۇكىمەت تاڭداعان، جولداس، كاسىپ تاڭداعان جان ەمەسپىن. تەسىك تاماقتىڭ قامى ءۇشىن نەگە بولسا دا بارا بەرەم. تاماقتان وتسە نەنى بولسا دا جۇتا بەرەم. جەرۋ، جيرەنۋ — كەپيەتتىڭ ءىسى، ول ماعان نە كەرەك. مويىنعا ارتقان مىندەتىمدى جانكەشتىلىكپەن ورىندادىم. ەندى وزىڭە ءبىر قولقام بار.
― سۇراڭىز.
― ءاپ، بارەكەلدى! وندا مىنا مۇقاتايدى ءبىر جولعا ماعان تاستاپ كەت. تاستاي الساڭ، مۇلدە تاستا، ايتپەسە، كەپىلگە بەر، كەسىمدى كۇندە ءوزىم جەتكىزەم.
― قاشىپ كەتسە قايتەسىز؟
― قاشا المايدى. وردالى جىلان.
― جارايدى، — دەدى امان. — ياپىر-اي، ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز قالاي جەتىك بىلەسىز! تاماشا سيپاتتادىڭىز-اۋ. كوپ ادام ءوزىن بىلمەي جۇرەدى.
― بىلمەگەنمەن قويماي قىلىمسيدى. كورسەتپەيدى ءىشىن. مەن كەزى كەلىپ قالعاندا، ادامى كەزدەسىپ قالعاندا اشىپ سالام ءبارىن.
ەكەۋى ۇيگە ەندى. امان تاۋتەسكەننەن ءتىلحات الدى دا:
― ءسىز ءوزىڭىزدى يناباتتى-اق سانايتىن شىعارسىز، — دەدى مۇقاتايعا بۇرىلىپ، — بىزگە سىزدەن گورى تاۋتەسكەن يناباتتىلاۋ. سوندىقتان ءسىزدى تاۋتەسكەن كەپىلگە الدى. ون بەس كۇن توسامىن. كەلمەسەڭىز، قاشتى دەپ سانايمىن.
سونى ايتىپ امان اتقا قوندى.
V
«ماقاش قورىعىن» قىستايتىن اۋىلداردىڭ جاتاقتا بۇرىن ءۇي قالمايتىن. بيىل بىردەن ون شاقتى كەدەي قالىپ قويىپتى. ىشىندە بولىستىق «قورشى» كوميتەتىنىڭ پرەدسeداتەلى ءالجان، ءۇيشى توقاباي، نۇرعاليدىڭ ۇستا اعاسى ەرعالي، باقىراۋىق ىرىسجان بار. پوسەلكەدە تابىن باعىم وتىراتىن قاسەننىڭ اكەسى سارتاي كەلىپ قوسىلعان. ءبارى مويىن-سەرىك بولىپ، ەگىن سالىپ جاتىر. كووپەراتيۆ نەسيەگە سوقا بەرگەندە، «قوسشى» كوميتەتى قارىزعا تۇقىم بەرىپتى. ومىرىنە بەتىنە داق تۇسپەگەن اقبۇيراتتىڭ الدىنداعى قارا توپىراق، كەڭ جازىققا ءبىرىنشى رەت «قوسشى» مۇشەلەرى قول سالدى. كولىكتەرى جەتىمسىز، ونىڭ ۇستىنە ءالسىز. بىرەۋ وگىزشەسىن، بىرەۋ جالعىز اتىن، يا تۇيەسىن، بيەسىن قوسىپ جەگىپ، ءبىر سوقانى ازار سۇيرەپ ءجۇر. قايىستىڭ جۇگىن جىپكە، اتاننىڭ جۇگىن ارىققا ارتقان سوڭ بوگەلىس كوپ. سوقا تۇمسىعى جۋان تامىرعا كەزدەسسە-اق، قيقۋ كوتەرىلەدى. كولىكتەر مىقشىڭداپ، ايتپەسە ءجىپ جابدىقتاردىڭ ءبىرى ءۇزىلىپ جاتقانى. سوندىقتان جىرتىلعان جەر تەگىس ەمەس، ءارى ساياز. ءالجان وعان قاراماستان، ەسكى شەكپەنىنىڭ ارتىن الدىنا قاراتىپ كيىپ تۇقىم سەۋىپ بارادى. جەڭى ءتۇرۋلى، بىلەگى سىبانۋلى، ادىمىندا، قول سىلتەۋىندە ولشەم بار. بۇراقتاماي، تىك جۇرەدى، ەتەگىنەن دامىلسىز، بيداي ۋىستاپ العاندا دا ءبىر مولشەردە الادى. وسىنىڭ ءبارى تۇقىمدى تەگىس، الا-قۇلاسىز سەبۋدىڭ قارىزى.
ءالجان بۇرىن ەگىنشى بولماسا دا، ورىس پوسەلكەلەرىنە ءجيى بارىپ جۇرگەندە تۇقىم سەبىمپازداردىڭ، تالايىن كورەتىن، قىزىعاتىن. ءقازىر ءالى كەلگەنشە سولارعا ۇقساپ باراتقان ءتارىزدى. ءوزى جاراتىلىسىندا سالماقتى، مىنەزى اۋىر ادام. اقمولادا ءبىراز وقىپ كەلىپ، پرەدسەداتەل سايلاعاننان بەرى وي باسىپ، سالماقتانا ءتۇسىپتى. ەلگە قىستاي «قوسشىعا» ەنىڭدەر، ەگىن، پىشەن كەزىندە مويىن-سەرىك بولىڭدار دەپ مازا بەرمەسە، ەندى ونى ءىس جۇزىندە كورسەتە باستادى. ءازىر وندىرگەنى ونشا ەمەس. ون ءۇي ون گەكتارداي عانا ەگىن سالدى. ءبىراق «قوسشى بولىسى» دەگەن. «ءالجان ءبىر ءسوزدى» دەگەن ەكى اتاققا مىقتى يە. سوندىقتان اۋىلدا بولسىن، اۋداندا بولسىن، شارۋالار وعان ۇيىرىلە كەتەدى. مىنە، قيسىق مۇرىن تاۋكە سوناۋ جايلاۋدان ىزدەپ كەلەدى. ءالجان ول جەتكەنشە ەتەگىندەگى بيداي قالدىعىن سەۋىپ بولىپ، «بۇل سوققان نەعىپ ءجۇر؟» دەپ تۇردى ىشىنەن.
― اسسالاۋماليكەم، تاۋەكە.
― الىكسالەم. مال-جان امان با؟ بولىس دەگەن اناۋ جاقىپ سياقتى سارالا تۇزدىق ەت جەپ، ۋىز قىمىز ءىشىپ جاتپاس پا جايلاۋدا.
― كەدەيدىڭ بولىسى ءويتىپ جاتا الا ما؟
― ءجاي ايتام. تۇبىندە جاتاقتاعىلار وزادى ەكەن. مىنالارىڭ ويساڭ عوي! شىعىپ بەرسە، جيناپ الا الماسسىڭدار ءتىپتى! — دەپ، ون گەكتار ەگىنگە مەگزەگەندە، قولى مىڭ گەكتاردى قامتىدى. شىنىمەن-اق ءسۇيسىنىپ تۇر. ءالجان دا ءبىر جىمىڭ ەتىپ، مۇرتىن سيپاپ قويدى. ءومىرى بۇنداي ەگىن ەگىپ كورمەگەن كەدەيلەر وسىنىڭ وزىنە تاۋ قۇلاتقانداي كوتەرىلە سويلەدى.
― قۇداي تەك جاڭبىرىن بەرسىن، — دەدى. ءالجان، — اماندىق بولسا ەندىگى جىلى بۇدان دا كوپ ەگەمىز. سويتە-سويتە كەدەيدىڭ قارنى دا ءبىر قامپياتىن شىعار.
― كوزىم جەتتى، ۇكىمەت قامپيتپاي قويمايدى: «لەنين ءولدى، ەندى قۇلايدى» دەگەندەرى قايدا؟ كانە، مىڭق ەتتى مە؟!
― بايلاردىڭ بىلشىلى عوي ول. ماركس، لەنين دەگەن كىسىلەر نە جاساسا دا شەگەندەپ كەتكەن...
ەكەۋى اتتارىنا ءمىنىپ، اۋىلعا بەتتەدى. جول بويى جاقىپتىڭ جەلكەسىنەن تۇسكەن جوق تاۋكە. سىباپ كەلەدى:
― بولىس بولدى. باسىنا اق ءۇي تىكتى. ءۇي سىرتىنا جەلىلەپ بيە بايلادى. پارانى جەپ-جەپ كوكىرىگى ازعان سوڭ قولى ءتيدى، ءتىلى ءتيدى ماعان. امانعا شاۋىپ بارا جاتىر ەدىم. جولدا ساعىناي كەزدەستى. ءالى قايتپاپتى. سونسوڭ ساعان بۇرىلدىم. وسى اكەڭنىڭ بەت تاقتايىن عانا... نەگە قالمايدى سوڭىمنان!
― ياپىر-اۋ، قارادان قاراپ ءجۇرىپ قالاي جانجالداساسىزدار؟! ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزدا ەشبىر ىلىك-جىلىك جوق قوي!
― مىنەز-داعى! بولىس ەكەن دەپ قورقام با ودان! شالابايدان دا قورىققان ەمەسپىن. استىندا جاتىپ-اق باس بارماعىن شايناعام.
― جانجال نەدەن شىقتى؟
― مىرزاعا سالەم بەرە كىرسەم، جاقىپ وتىر. ەسىك جاقتا قاعىمپاز تازىشا جالاقتاپ تۇراتىن باياعى جاقىپ ەمەس. مىرزانىڭ وڭ تىزەسىن باسا، ءبۇيىرىن تايانىپ الىپ، اڭگىمەنى سوعىپ وتىر ەكەن. ءسوزدىڭ ءجونى كەلىپ قالعان سوڭ: «قوي، جاقىپ! تالاسبايدىڭ قاراتوبەل بيەسى تۇگىلى ازىرەت-الىنىڭ ءدۇلد ۇلى بولسا دا، امان وندايعا بارمايدى. ءجاي، لاۋعا مىنگەن شىعار» — دەپ ەدىم:
― كيلىكپە! — دەپ اقىردى. قورقايىن با، وسىدان باستالىپ كەتتى. «شالابايدى اتىپ ءولتىرىپتى. مۇقاتايدى ىرىستابايت قىلىپتى» دەگەن ءبىر جاڭا حابار تاعى دۇڭكىلدەيدى. ايتەۋىر امان جايىندا جايلاۋدا قاۋەسەت كوپ. شىداي المادىم، سونسوڭ.
― اماندى قورعاۋ دۇرىس، — دەدى ءالجان. — اۋىلدا ول سوۆەت ءىسىن باتىل جۇرگىزىپ بارادى. قارسى تاپ وعان ءالى تالاي ور قازادى. تالاي جالا جابادى.
― جالا ەمەي نەمەنە، قارا بيەنى قىزىعىپ تارتىپ الىپتى دەيدى. كۇيەرمىسىڭ، كۇيمەسپىسىڭ!
― ءبىراق، توبەلەسۋىڭىز قاتە. ەلۋگە كەلىپ قالدىڭىز. «مەشكەي دەگەن جاقسى اتاق ەمەس». ەندى مىناۋ كەدەيلەر سياقتى «قوسشىعا» ەنىپ، كاپەرتىپكە مۇشە بولىپ، ءسوز، جانجال قۋعانشا، كاسىپكە اينالىسىپ ءبىر بايقاڭىزشى...
― سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىڭ قۇرىسىن! اقمولادان وقىپ كەلگەندە، ودان «قوسشى بولىس» اتانعاندا، جىلپوس جاقىپقا ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المادىڭ. سەنىڭ بۇل باسالقاڭنان، ءوزىمنىڭ توبەلەسىم ارتىق. باسالقاڭنىڭ ءىشىن! — دەدى دە تاۋكە اتىن بوربايعا ءبىر كومىپ، شابا جونەلدى. جايلاۋعا تۋرا تارتتى. ءالجان كۇلىمسىرەپ قالا بەردى. ىشىنەن: «قيسىق مۇرىن تاۋكە»، «جىندى تاۋكە»، «شاقار تاۋكە»، «كەدەي تاۋكە»، «بوقاۋىز تاۋكە» دەپ تاۋكەگە تاعىلعان بارلىق اتاقتى ساناپ كەلە جاتتى.
ءىز وكشەسى ەلسىزدەن، اقبۇيراتتىڭ ىشىنەن ەكى اتتى شىقتى جۇگىرتىپ. جاڭا سالىنعان ەگىندى ارالادى. سوقاشىلارعا سوعىپ، ءبىراز بوگەلدى. ەندى اۋىلعا قاراي ات قويدى. ءالجان اقىرىن ءجۇرىپ، ءوز ويىمەن بولىپ كەلە جاتقاندا، ەكەۋدىڭ ءبىرى تاقياسىن اۋزىنا تىستەي جەتتى دە، جاۋىرىننان ۇستاپ تارتا جونەلدى. ساسىپ قالعان ءالجان. ات-ماتىمەن مەڭگەرىپ اكەتىپ بارادى. باسىن كوتەرۋگە مۇرشاسىن كەلتىرگەن جوق.
— ءاي انتۇرعان، كەدەيدى كەدەي توناي ما ەكەن! — دەگەندە، توناۋشى قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى. ءالجان جاڭا تانىدى تايماس ەكەن.
— ءتۇۋ شايتان، شوشىتتىڭ عوي! كارى جىننان جاڭا عانا قۇتىلىپ ەدىم. بالا جىن، قايدان ساپ ەتە قالدىڭ؟
— تۇنەۋگى ساپاردان قايتقان بەتىمىز.
— ات-كولىك امان با، دەندەرىڭ ساۋ ما؟
— ءدىن امانبىز.
— امان قايدا؟
— انە كەلەدى.
امان وتە كوڭىلدى. سيرەك كورسەتەتىن قالجىڭقوي، اقجارقىن مىنەزدەرىن اماندىقتان باستاپ-اق كورسەتتى:
— بارەكەلدى، الەكە! شىعىمدى بولسىن ەگىنىڭ، توپتالا بەرسىن توبىرىڭ! سەرتىڭە ءاردايىم وسىلاي جەت!
— امانجان-اۋ، سەرتىمە وسىلاي جەتكەندە سوسياليزم ماعان جەتكىزە مە؟
— بارىنەن دە باستاۋ قيىن دەگەن ءسوز بار. سول قيىندى ىستەپ بەردىڭىز. ارجاعىن مىناۋ تايماستار جەتكىزەدى.
— تايماس پەن تاۋكەگە سەنە المايمىن. ەكى جىنعا ارتقان قوس جوندا قالار.
— جەڭگەي ءسىزدى «ۋايىمسىز» دەيتىنى قايدا. ءسوزىڭىز قالپىمەن ۋايىم عوي.
— ە، قاتىن انتۇرعاندار وتتاي سالادى كەيدە.
— ج-و-ق، جەڭگەي بەكەر ايتپاعان! — دەپ تايماس اماندى ءتۇرتىپ قالدى، — سەن وقىتتىڭ دا بۇزدىڭ. بۇل كىسىنىڭ «ۋايىمسىز» ەكەنى دە، «ۇندەمەس» ەكەنى دە راس-تى. وقۋدان كەلگەلى مىلجىڭداپ ماركس پەن لەنينگە مازا بەرمەيدى، ۋايىمنان ءبىر كوز اشپايدى. وبالىنا سەن قالدىڭ...
ۇشەۋى قالجىڭداسا، ازىلدەسە وتىرىپ، جاتاقتىڭ قاراشا اۋلىنا جەتتى. جىرىم-جىرىم جەتى ءۇي ءبىر جەردە. قالىڭ ماسا قورشاپ العان. تۇس-تۇستان سالىپ تاستاعان تۇتىندەر عانا قاپتاعان ماسانى قوتانعا وتكىزبەي قايتا سەرپەدى. ءار ەسىكتىڭ الدىندا يتارقالاپ قويعان قامبالار كورىنەدى. كورىكسىز اۋىلعا كورىك بەرىپ، تىرناۋىشىمەن سۋ جاڭا ءبىر ماشينا تۇر.
— ماشينا دا الىپ ۇلگەرگەنسىزدەر مە؟ — دەپ ەدى امان.
— جامان نۇرعالي دا ءبىر ىسكە جارادى، — دەپ مىرس-مىرس كۇلدى ءالجان. — نۇرعالي وقۋدان قايتقان سوڭ كاپەراتىپتىڭ باستىعى بولعان. ءسىرا، قارىنا تارتسا كەرەك. ايتپەسە، بۇل اۋىلعا سوقا مەن ماشينانى بىردەن الا قويۋ قايدا؟ امان اتتان تۇسىسىمەن ءۇي ارالاپ كەتتى. بىرەۋ ايرانىن، بىرەۋ ءسۇتىنىڭ بەتىن سىپىرىپ بەرىپ، اڭقىلداي قارسى الىپ جاتىر. باقىراۋىق ىرىسجانعا دەيىن ءماز، «اينالايىن!» دەپ كەلىپ بەتىنەن ءسۇيدى. كوز الدىندا تۋعان، ءبىرىنىڭ ساعىن سىندىرماعان، سۇيكىمدى جاس ەرجەتىپ، ادام بولىپ قايتا ورالعان شاقتا بيشارا اۋىلدا ەس قالا ما! كەدەي اۋىلدىڭ كوڭىلى ءبىر بايىدى. اماننىڭ ءوزى دە جايشىلىقتاعى قالپىن ۇستاي الماي قالدى. جاسى-كارىسىنە، ايەل-ەركەگىنە بىردەي، ءسوز تاۋىپ، بارىمەن قۇرداسىنداي ويناپ، قۇربىسىنداي ازىلدەيدى.
— جاقسى، جاماندى ءبىراز كورسەم دە، كوڭىل شىركىن قيادا جۇرسە دە، ءوزىم شىققان وسى جۇپىنى اۋىل بۇيرەگىمدى بۇرا بەرەدى. سوندىقتان بۇرىس ءجۇرىپ، سىزدەرگە ادەيى كەلگەنىم دە سودان.
جاۋاپ تۇس-تۇستان جامىراپ كەتتى:
— ەندى قالاي! قۇلان ءوز قاعىنان جەرىمەيدى.
— ءوزى بولعان جامان قىز عانا توركىنىن تانىمايدى.
— كىندىك كەسىپ، كىرىڭدى جۋعان جەردى، بالاپانداي باۋلىپ، ۇياڭنان ۇشىرعان ەلدى قالاي ۇمىتاسىڭ!
— ءيا، ول ەسكە تۇسكەندە تاس جۇرەك قانا جىبىمەس...
سوزگە ولاق، قاراپايىم بۇيىعى ادامدار دا كوڭىل كۇيى كەلگەندە ەستە قالارلىق بىردەمە ايتىپ سالادى. «قۇلان ءوز قاعىنان جەرىمەيدى» دەگەن ءسوزدى امان ءبىرىنشى رەت ەستىگەن ەكەن، جازىپ الدى.
— قاراعىم، سەنىڭ ءتىلىڭدى الىپ، جايلاۋعا بيىل مەن دە كوشپەي قالدىم، — دەيدى ىرىسجان. ادەتتە داۋىلداتا سويلەيتىن، جىلاۋىق، ءوڭسىز، دەنەلى ايەل ءقازىر ءتىپتى توقپەيىل، سىپايى سويلەپ وتىر. — جالعىز وگىزشەمدى قوسىپ، مويىنسەرىك بولدىم. «قوسشىنىڭ» كومەگىمەن ازىن-اۋلاق تۇقىم سەۋىپ تاستادىق. قۇداي بەرسە، بالالارىمنىڭ قىسقى ازىعى بيىل ۋايىمسىز. ءوزىڭ بىلەسىڭ، كۇلپاشتىڭ اعاسىنىڭ ءتىرى كۇنىندە دە بۇنداي ەگىن سالعان ەمەسپىز-دى. «بالالارىڭدى وقىت» دەي بەرۋشى ەدىڭ. ونىڭدى دا ىستەيمىن. تەك، مىرزانىڭ مەدرەسەسى ءبىتسىن...
— قۇدايمەن ۇرسىسا بەرەتىن ەدىڭىز، تاتۋلاسىپ قالعانسىز با؟ — دەپ ازىلدەپ ەدى امان. ىرىسجان ەرنىن جىبىرلاتىپ، ىشتەي تاۋبە ىستەپ العان سوڭ عانا قايىردى جاۋاپتى:
— جان كەيىگەندە نە دەمەيدى كىسى، ءتاڭىرىسىن دە قارعايدى. ءبارى جوقشىلىقتىڭ زاردابى عوي...
امان بۇل اۋىلعا تۇستەنبەي اتتانىپ، شاكەن اۋلىنىڭ قىستاۋىنا سوعا ءجۇردى. توقاباي سوندا. شاكەن شاۋىپ العان سوڭ تەنتىرەپ كەتكەن ەكى ءىنىسىن، تالاسبايدان سيىر داۋلايتىن جاماعايىن شالدى جيناپ الىپ، مەكتەپ قالاپ جاتىر ەدى. شاۋجايعا ورالا ءتۇستى. اماننىڭ بوگەلمەيمىن دەگەنىنە بولعان جوق. دەرەۋ باۋىرساق ءپىسىرىپ، بالقايماق قايناتتىرىپ، شاي قويعىزدى. بوي جازا الماي، ويىنداعىسىن ايتا الماي، «ۇرى» دەگەن اتتان جاسقانىپ كەلگەن ۋىتتى جىگىت جۇمىسباستىلىققا قاراماستان جارق-جۇرق ەتەدى:
— امان، ساعان ەندى شىنىمدى ايتايىن، — دەپ كۇلەدى. — كوپكە دەيىن مەن سەنى ونەرسىز، بۇيىعى جىگىت دەپ ءجۇردىم. ول قاتەمدى ءقازىر كۇندە كورىپ قۋانام. سوۆەت وكىمەتىن بىزگە تانىتقان سەن بولدىڭ. سەن بولماعاندا، شالاباي سياقتى قاشقىن بولىپ كەتەر مە ەدىم، قايتەر ەدىم؟ قانىم قارايىپ، ساپەكەڭنەن اقىل سۇراي بارعانىمدا، «ساپ-ساپ، بالام، سارعايا جەتەرسىڭ مۇراتقا»، — دەدى مارقۇم. سەنىڭ كەلۋىڭدى كۇتتىردى. ءوزى كۇتە الماي كەتىپ قالدى. كۇتكەنىم قانداي جاقسى بولعان! قايتادان باس قۇرادىق. شاكەن تارتىپ العان سيىرىمدى قايىردى. ونىڭ ۇستىنە مەكتەبىن سالدىرىپ ەڭبەك اقىدان وزگە شاي، قانت، شايناما، ساۋىن بەردى. بۇرىن بەرسە، كوزى كورمەدى مە. وسىنىڭ ءبارى سوۆەت ءدۇمپۋى دەسەك، الدىمەن سەنىڭ ءدۇمپۋىڭ. قاراعىم، وسى بەتىڭنەن اۋما!
— اۋماسىما سەنە بەرىڭىز، توقا! سوۆەت بەتى — بۇكىل ەڭبەكشى حالىقتىڭ بەتى. ول ەشۋاقىتتا اداستىرمايدى، — دەدى دە امان بولاشاق مەكتەپتىڭ ىشىنە ەندى. قابىرعالارى بيىكتەپ، قالاۋى ءبىتىپ قالعان ەكەن. ءجاي كىرپىشتەن قالانسا دا، قالا ۇلگىسىمەن سالىنىپتى. ءجۇز بالا مولىنان سىيارلىق. شەتتەن كەلگەن بالالار جاتاتىن بولەك بولمەلەرى، اس ءۇيى دە بار. اۋىل جاعدايىندا ۇلكەن قۇرىلىس كورىنەدى. توقاباي كورسەتىپ ءجۇرىپ:
— وسى شاكەندى بىلە الماي بارام. جالعىز سيىرىمدى اقساقال ۇكىمىمەن تارتىپ الىپ، ءوزىمدى جالشىلىققا سالىپ قويدى. ودان كەيىن قىس ىشىندە ۇيىنەن قۋىپ تاستاپ، قاڭعىرتىپ جىبەردى. ەندى سيىرىمدى قايىرىپ بەرگەنىمەن قويماي، مۇسىركەيدى. ەل قامىن ويلاپ، مىناداي ۇلكەن مەكتەپ سالدىرادى. سوندا بۇل كىم بولعانى؟ — دەپ سۇرادى.
سونى بىلمەيسىز بە؟! — دەپ، تايماس مىرس ەتتى. — ول كىسى قورىقسا — كىشىپەيىل، كوپشىل. قورىقپاسا — زور پەيىل، ءوزىمشىل.
— دەگەنمەن، وسى دا سوۆەت جولىنا كەلىپ قالدى بىلەم. مەكتەپ سالۋعا كىم زورلاپتى ونى!
— مەن مىرزاعا سەنە المايمىن، — دەپ تايماس باسىن شايقاپ تۇردى. — لەنين قايتىس بولعاندا، قۋانعانىنان جىلاپ جىبەردى عوي.
ءالجان ەكەۋى مەكتەپ جايىن اڭگىمەلەپ كەيىندەۋ قالعان امان، تايماستىڭ كەيىنگى سوزىنە ەلەڭ ەتە ءتۇستى:
— راس پا، تايماس؟!
— راس، ءبىراق، ول كوزدىڭ جاسىن شولپان ەكەۋمىزدەن وزگە جان كورگەن جوق. ءوتىپ بارا جاتىپ، مەنىڭ اشىق ەسىكتەن كوزىم عانا شالدى. تولىق كورگەن شولپان.
امان ودان ءارى قازبالامادى. «شالابايدىڭ قالتاسىنا اق ءمور سالادى. قالقانى ولتىرۋگە اقىل بەرەدى. لەنين ولگەندە قۋانادى. سويتە تۇرا سوۆەتشىل، حالىقشىل بولىپ كورىنە بىلەدى. ەراليننىڭ ايتقانى راس. مىناۋ قيىن ادام ەكەن عوي!..» دەگەن ويمەن مەكتەپتەن شىقتى. قاسىنداعى ءالجان، تايماس، توقابايدىڭ اڭگىمەسى سالقىن قورادا، ءشاي ۇستىندە قىزدى. ۇشەۋى دە شاكەننىڭ جالشىسى بولعان. ەندى سىنشىسى سياقتى. بۇرىن ىلعي «مىرزا» دەيتىن. ەندى «شاكەن» دەيدى. بۇرىن ىلعي «مىرزانىكى دۇرىس» دەسە، ەندى «شاكەننىڭ بۇنىسى تەرىس» دەۋگە جاراپتى. امان ۇشەۋىن سۇلق تىڭداپ وتىرىپ، سويلەپ كەتتى ءبىر كەزدە:
— اۋىل جىگى تەز اشىلىپ بارادى. بۇل — بۇرىنعى رۋلار، باقتالاستار جىگى ەمەس، تاپتار جىگى. سىزدەر ءقازىر ەزىلگەن تاپتىڭ اتقامىنەرى. ايتىڭىزدارشى، قايتكەندە جالشى-كەدەي بايعا باعىنىشتىلىقتان قۇتىلادى؟ سوۆەت وكىمەتى ورناعان كۇننەن باستاپ ساياسات، قۇقىق، زاڭ — ءبارى سولار جاعىندا. سوندا دا بايدان كەتە المادى.
— قالاي كەتسىن! — دەپ ءالجان ءوزىنىڭ كەڭىردەگىن ءتۇرتتى. — مىنانى قايتەدى؟
— ءيا، مەن دە سونى ايتىپ وتىرمىن. قايتكەندە جۇبانادى ول؟
— ەڭبەكپەن جۇباناد تا! اۋىلداعى بار كەسىپ، بايدىڭ مالىن باعۋ بولىپ كەلدى. بۇدان بىلاي كاپەراتىپتىڭ، مويىنسەرىكتىڭ پايدالى ەكەنىن ءىس جۇزىندە كورسەتە بىلسەك، باي ەسىگىندەگى جالشىلار ەڭبەگىن قورعاي بىلسەك، بىرتە-بىرتە بايعا باعىنىشتىلىقتان قۇتىلۋعا بولادى.
— وگىز اياڭ دەگەنگە وگىز اياڭ. اياڭعا جەتكىزە مە قاشقان قويان، — دەپ اندەتتى دە جانتايا كەتتى تايماس. ءالجان شامدانىپ قالدى:
— ال سەن نە ىستەر ەدىڭ، ايتشى كانە؟!
— «اسىقپاعان اربامەن قويانعا جەتەدى» دەگەنگە ءومىرى سەنبەيمىن. ورىستار ءوز بايلارىنىڭ زاۆود، فابريگىن سالعان جەردەن تارتىپ الىپ، جۇمىسشىلاردىڭ قولىنا بەرىپتى عوي. بىزدە نەگە سويتپەيدى؟ بايدىڭ قىمىزى مەن ەتى قولىندا تۇرعاندا جالشى-كەدەي تۇگىلى، سولاردىڭ اتقامىنەرلەرى دو بايعا جالباقتاۋىن قويا المايدى.
تايماس پەن ءالجان كەرىسىپ كەتتى. توقاباي امانعا كۇبىرلەيدى:
— وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسىنىكى دۇرىس؟
— ەكەۋىنىكى دە دۇرىس. وسىلار سياقتى اۋىل پرولەتارياتىنىڭ ىشىنەن باس كوتەرەرلەر كوبەيگەن كەزدە بايعا شابۋىل جاساماسا بولمايدى. ازىرگە وگىز اياڭمەن بارا بەرەمىز دە.
امان سونى ايتىپ ورنىنان تۇردى. مەزگىل، شاڭقاي ءتۇس. جايلاۋ كوپ جەر. جەتە قونباق. ءالجان مەن تايماس ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمەنى اتقا مىنگەن سوڭ قايتا جالعادى. تىمىرسىق ىستىق. اندا-ساندا لىپ ەتكەن ءالسىز جەل ارتتا. اتتارعا شىبىن مازا بەرمەي كەلەدى. امان اڭگىمەگە قۇلاق قويعان جوق. ەكى جىلداي كورمەگەن ۇيرەنشىكتى جايلاۋ، اق وردانىڭ ىشىندە اق مارالداي كەرىلگەن اياۋلى شولپان، قوڭىر ءۇيدىڭ ىشىندە «اعاتايلاپ» جۇگىرگەن باۋىرساق مۇرىن باۋىرلار، قارالى قارت انا... بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەلەستەپ وزىمەن ءوزى بولىپ كەتتى. كوز ۇشىنداعى كوك بەلدەن اسقاندا، ار جاعىندا تاعىدا كوز ۇشىندا مۇنارتقان قالىڭ ەل كورىندى...
— انە، جايلاۋ! — دەپ قۇيعىتا جونەلدى امان. اڭگىمە دە، وي دا ءبولىندى. مازانى العان شىبىندار دا قالدى. تىمىق كۇندى جەلدەتىپ، جارىسىپ بارادى ۇشەۋى...
VI
كيىزى توزعان ۇلكەن قارا قوڭىر ءۇيدىڭ سىرتىندا ۇزىن ساقالدى قىسقا ماقاش ۇزاق سويلەپ وتىر. قاسىنداعى شاكەن، بايبول ءالسىن-السىن ماقۇلداپ، باستارىن يزەپ قويادى. سايلاۋبەك سۇرلانىپ العان. ءۇنسىز...
— ...ءوزىڭ جوقتا ولاردان كورگەن قورلىقتى، مىنە جەتپىس اسىپ، سەكسەنگە جاقىندادىم، ءالى ەشكىمنەن كورگەم جوق، — دەپ زارلايدى كارى بي. ۇزاق ءجۇرىپ، ساعىندىرىپ كەلگەن بالاسىنا سارناعان داۋىسى شىق-شىق تيەدى. — جاۋىردى جابا توقىدىم، ىشتەي قاينادىم. سەنى كورەر كۇنگە جەتتىم ايتەۋىر. ءارۋاق، قۇداي، اقساقال... بارىنەن بەزدى ول. قۋاندىق ىشىندە كۇن شالعان شاڭىراقتا ونىڭ قامشىسى، ءتىلى تيمەگەن، تىزەci باتپاعان كىم قالدى ەكەن! بۇعا-بۇعا جان ساقتادىم. ايتپەسە، مىناۋ اق ساقالدان ۇستاپ دىرىلداتۋدان تايىنار ءتۇرى جوق. جۋىردا عانا مالقار كەلىپ كەتتى. كوزىنەن قان اعادى. سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان جالعىز كەلىنىن بۇزىپ، ءبىر سۇيىندىككە بەرىپ جىبەرگەن. پاراعا كۇمىس بەلبەۋ الىپتى. تالاسبايدىڭ قۇدايعا بولماسا، پەندەگە جازىعى جوق شىعار. ونى شىجىقتاي قۋىرىپ، اقىرىندا اتاقتى قاراتوبەل بيەنى ءمىنىپ قايتىپتى. قاشقىن دا بولسا مۇسىلماننىڭ، قازاقتىڭ بىرەۋى ەدى عوي، شالابايدى ۇستاعان جەردە اتىپ تاستادى. كەشە ءۇش جۇزگە اعا بولعان نۇرجاننىڭ شاڭىراعىنا ات ويناتىپ، مۇقاتايدى تۇتقىندادى. سەرىگى كارتاشى تاۋتەسكەن، ۇرى توقاباي، جاس-جىرتىڭ، قويشى-قولاڭ. ەلدىكتەن قالۋعا اينالدىق. ەندىگىسىن، شاكەن مىرزا، ءوزىڭ ايت.
— مەن سوزدەن قاشىپ جۇرگەن اداممىن عوي، قايتەسىز مەنى تارتىپ، — دەدى شاكەن. — «التى جاسار بالا جولدان كەلسە، الپىستاعى شال الدىنان شىعادى». جاسى كىشى بولسا دا، سايلاۋبەككە سالەم بەرگەلى، ساعىنعان سوڭ ديدارلاسقالى كەلدىم. ءوزىڭىز بىلمەيتىن جاي جوق، ايتا بەرىڭىزشى، ماقا! مەن اسىرەسە اعايىن اراسىنىڭ سوزىنەن اۋلاقپىن.
ماقاش ناسىبايىن اتىپ، ورنىنان ءبىر قوزعالىپ قويدى. الدىنا سۇلاتىپ سالعان اق تاياعىنىڭ ۇشىمەن جەر شۇقي وتىرىپ، سويلەي بەردى تاعى:
— مىرزا-اي، قىڭق ەتپەيتىن قارا نارسىڭ-اۋ! كوتەرەدى، دەپ ارتا بەرۋگە بولمايدى، نار كوتەرمەيتىن دە جۇك بار. جاقىپتى جالشى ءالجانعا ۇرعىزىپ، اۋزى-مۇرنىنان قان اعىزدى. سەنگەنىڭ ماقاش پەن شاكەن شىعار، قولىنان ءبىر كەلسە، ەكى قىلسىن دەگەنى ول. سول توبەلەستە ءالجان شالعىلاپ ولتىرگەن مىرزانىڭ قارا كەر اتى ءالى تولەۋسىز بارادى. وزىڭە ءمالىم، جۇرت بولىپ ۇرى توقابايدى مىرزاعا جىعىپ بەردىك، قارا سيىرىن الىپ بەردىك. جەتپەگەنىن ەڭبەگىمەن وتەسىن دەدىك. توقابايدى قۇتىرتىپ-قۇتىرتىپ، جالدان شىعارىپ الدى. ونىمەن قويماي، ناشاندىك بولىپ كەلگەن بەتتە سيىرىن وزىنە قايىرتتى. مىرزاعا ىستەگەنى وسىلار. باسقانى ول نە وڭدىرار؟ شىركىن-اي، جاقسىلىققا جاقسىلىق، دەگەندى ويلاماس پا ءبىر! مىرزانىڭ سوعان اۋزىنا اس، استىنا ات بولعاننان باسقا تۇك جازىعى جوق. اباقتىعا وتىرىپ قالعاندا، مالقارمەن ارازداسىپ، ءوزى بارىپ سۋىرىپ الدى-اۋ! ەندى سول، ءوزى اسىراعان كۇشىك، ۇيىنە جەتىپ يت بولعاندا قۇتىرسا كەرەك، يەسىنە تاپ بەرگەلى تۇر. ەي، بايبول، ءوزىڭ ايتشى، مەن ءسوز تانىسام، تۇندەگى ءسوزىڭنىڭ سىڭايى سولاي.
مالداسىن قۇرىپ وتىرعان بايبول شارت جۇگىنسە دە، كوپ اۋىل جاققا ءبىر قاراپ قويدى. كەلە جاتقان ەشكىم كورىنبەگەن سوڭ، داۋىسىن كوتەرە سويلەدى:
— امان كەلدى، امان كەلدى! — دەپ، اۋىل جينالىپ قالعان ەكەن، مەن دە باردىم. بارعانىمدا ونشا قۇپ العان جوق. ءشاي ىشىسىمەن، تاناكوز ەكەۋمىزدى سىزدىقتىڭ ۇيىنە وڭاشا الىپ، ال، تەرگە. شالابايدى ۇستاعاندا، قالتاسىنان ءبىزدىڭ اۋىلنايدىڭ ءمورى باسىلعان جونەۋ تابىلىپتى. سونى قايسىڭ بەردىڭ؟ — دەپ، جانىمىزدى سۋىرىپ الا جازدادى. اق بەزەر دە، كوك بەزەر بولا بەردىك. ءتىپتى شالابايدى ءومىرى كورگەن ەمەسپىز، قۇداي اماناتى كۇيدىرىپ وتىر. ءبىر ۋاقىتتا «كورمەسەڭدەر مىناۋ نە؟!» دەپ، جونەۋدىڭ ءوزىن الدىمىزعا جايدى. تاناكوز كورە سالا «بۇل بايبولدىڭ تۇسىندا باسىلعان ءمور»، — دەپ ماعان ءتوندىردى. مەن وعان توندىرمەك بولعاندا، ءموردى قالتاسىنان سۋىرىپ الىپ: «مىنە، مەنىڭ تۇسىمدا باسىلسا شەتىندە مىناداي كەرتىگى بولادى» دەگەندە، اۋزىما قۇم قۇيىلدى. ەسىمدە بار: ءموردى مەنەن الاردا، كوميسسيانىڭ كوزىنشە شەتىن كەرتكەن. سويتسەم، ءباتشاعار جەڭگەي وسىندايدى كۇنى بۇرىن ويلاپ قويعان ەكەن. قۇتىلىپ كەتتى. مەن تۇتىلدىم. امان ەندى جەلكەمە ءمىنىپ الدى. «شىنىڭدى ايت! — دەپ، زىرك-زىرك ەتەدى. ەشتەمە شىعارا الماپ ەدى، «شاكەنگە اق ءمور بەرىپسىڭ»، — دەپ قىستى. سۋ قارا كوك تانا بەردىم. اقىرىندا «ەرتەڭگە دەيىن ويلان. شىنىڭدى ايتپاساڭ، ماعان وكپەلەمە»، — دەدى دە قويا بەردى. شىعا سالا مىرزاعا كەلدىم. مىرزا ماقاڭا جىبەردى. ءتۇنى بويى ۇيىقتاي العان جوقپىن، زارەم ءزار تۇبىندە. قاتىنىمنىڭ ەكى كوزى بۇلاۋداي. اينالايىن سايلاۋبەك، قۇتقار مەنى مىنا پالەدەن.
— قورىقپا! ونىڭ اڭدىعانى سەن ە-مە-س! — دەگەندە، ماقاش داۋىسىن سوزا ءبىراز كۇڭىرەنىپ وتىردى. — اۋىزدى ول ەندى تۇپ-تۋرا مىرزانىڭ وزىنە سالعالى كەلەدى. «شاكەنگە اق ءمور بەرىپسىڭ» دەۋىندە ۇلكەن ءمان بار. ءبىر سويقاننىڭ شەتى عوي ول.
— مەن سوندا دا ارۋاق-قۇدايعا، ءدام-تۇزىما تاپسىرىپ، اعايىنعا، ونىڭ ىشىندە، وتە-موتە ماقاڭ اعاما، سايلاۋبەك ىنىمە سەنىپ تيىش جاتا بەرەم، — دەدى شاكەن. شىنىندا دا وڭىنەن تيتتەي قوبالجۋ بايقالمايدى. مانادان ءۇنسىز وتىرعان سايلاۋبەك بۇل سوزدەن كەيىن شارت سىندى:
— شاقىرىپ كەل! — دەپ كۇج ەتتى بايبولعا. سوزگە ولاق، ۇرت جىگىت بولاتىن. اعايىن ىشىندە وجار مىنەزدەرىمەن كوزگە تۇسكەن. ءۇش جىلداي ورىنبوردا اسكەري قىزمەتتە جۇرسە دە، مىنەزى نە ءتاسىلى وزگەرمەگەن سياقتى. ەرجەتىپ، ەل ۇستاۋعا جاراپ قالعان ءىنىنى نويىس اشۋمەن قورقىتىپ، ەر كەۋدەمەن باسپاق. ەرىندەرى كوگەرىپ كەتىپتى، ءدىر-دىر ەتەدى.
— ەل ءۇشىن بولماسا، مەن ءۇشىن ءتۇس شايىسپا. ونىڭ دا مىنەزى جامان جىگىت. اعا ەكەن دەپ قاراپ تۇرماس، جاعاڭنان الا تۇسەر. بايقا، سايلاۋبەك، بايقا، — دەيدى شاكەن. باسقانى ما بۇل، قايراعانى ما، كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر وسى اتانىڭ بالاسىن ەجەلدەن ەكى ۇداي ۇستايتىنى انىق.
— جوق! مەن وعان جۇرتتىڭ ءبارىن قورلاتىپ قويا المايمىن! باعانادان بەرى ەستىگەن سۇمدىعىم ءىشىمدى جاندىرىپ بارادى! — دەگەندى سايلاۋبەك القىنىپ ازار ايتتى. شاكەن وعان ەستىرتپەگەنسىپ، وزىنە ءوزى كۇبىرلەيدى. كۇبىرى باسقاعا ەستىلىپ تۇر:
— اشۋلانسا، بۇل ءداۋ پەرى عوي، بوي بەرمەيدى...
بالاسى ىسىنگەن سايىن كارى ماقاش قىلاڭ ۇرادى. ونىڭ ويىنشا، ءۇش جىل ورىنبوردا بولىپ، بەلىنە ناگان بايلاپ قايتقان بالاسىنا ەلدەن ەشكىم بەتتەمەسە كەرەك. پەندەگە باس يمەگەن شاكەنگە دەيىن ءوزى كەلىپ جالپاقتاپ وتىر. باسىنان ۇشقان ب ا ق قايتا ورالعان سياقتى. كىمدە، قانداي كەگى بار، قاپى كەتكەن جەرى بار — ءبارىنىڭ ەسەسىن شاقار ماقاش الىپ قالماق. بايبول اماندى شاقىرا كەتتى.
— اعايىن، نە بولساڭدار دا، مەنسىز بولىڭدار، — دەپ، شاكەن اتىنا ءمىندى. اكەلى-بالالى ەكەۋى ەندى وڭاشا قالىپ كۇپىلدەستى.
بايبول كەلگەندە اماننىڭ كىسىدەن ءبىر سەيىلىپ، وڭاشا اناسىنىڭ الدىندا ىنىلەرىمەن ويناپ-كۇلىپ وتىرعان كەزى ەدى. بايبولدى وي ءتۇسىپ، اق ءمور تۋرالى شىنىن ايتقالى كەلدى دەسە كەرەك:
— جوعارىلا، باكە، — دەپ، جىلى شىرايمەن قارسى الدى. «سايلاۋبەك شاقىرادى» دەگەندە، ول شىرايى لەزدە وزگەردى. — ءجاي ما؟ كىم بار قاسىندا؟ — دەدى.
— نەگە شاقىرعانىن بىلمەدىم. مىرزا بار قاسىندا.
— جارايدى. كازىر بارام.
بايبول كەتىسىمەن، كيىنە باستادى. شىعۋعا اينالعاندا:
— بوگەلشى، بالام، — دەدى اناسى. ءسوزىن ايتۋدان بۇرىن كۇرسىنىپ الدى. — ازدان بەرى جۇرەگىم ورەكپي بەرەدى. نە سەزەتىنىن قايدام. ساق بولعايسىڭ. قايناعامىز ءومىر بويى اكەڭ مارقۇممەن قىرعي قاباق ەدى. سايلاۋبەك ەكەۋىڭ قالايسىڭ؟
— ءازىر جاقسىمىز.
— ىلايىم جاقسى بولىڭدار. ول تەنتەك جىگىت. اكەسىنىڭ كوپ مىنەزى جۇققان. ەلدى ىلعي جەۋدى، قورقىتۋدى ويلايدى. اكەسىن اكەڭ تۇزەي المادى. بالاسىن سەن دە تۇزەي الماسسىڭ. شايىرمال سوزگە كەلە كورمە. ارتىق مىنەز كورسەتسە دە، كوتەرە سال، شىراعىم. جاسىڭ كىشى عوي، ەشتەمە ەتپەس...
— بەلىم قايىسقانشا كوتەرەيىن، اجە. سىندىرىپ باراتسا شىداي الماسپىن، — دەپ، امان اناسىنا ويىندى-شىندى جاۋابىن بىردەن بەردى دە، ۇيدەن شىقتى. قاسىنا ءىزباسار، تايماس ەردى. ماقاش اۋىلى ءبىر كيلومەتردەي جەر. جاياۋ اياڭدادى ۇشەۋى. جولدا جاقىپتىڭ اۋىلى وتىر. جاقىپ بۇرىن جەكە اۋىل بولعان ەمەس-تى. بيىل ەكى-ۇش اعايىنىن كوشىرىپ العان، ءبىر قوڭسى قوسىلعان. ورتاداعى اق وتاۋ جاقىپتىڭ وزىنىكى، ونى دا بيىل كوتەردى. جەلىدەگى ءۇش بيە سول وتاۋعا ساۋىلادى. امان قۇراما اۋىلدان كوز الماي كەلە جاتىپ:
— جاقاڭنىڭ قولىنا بولىستىق تيمەي ءجۇر ەكەن عوي، — دەگەندە:
— ءيا، — دەدى ءىزباسار. — قارنى شارتيىپ شىعا قالدى. سوندا دا جەۋىن قويار ەمەس. جارىلادى عوي ءبىر كۇنى.
— جارىلعانشا ءبۇلدىرىپ باعار. كەدەي بولىس، سوۆەتتىك بولىس دەگەنىمىز دە وسىلاي بولدى. ءسىرا، باي قۇرىماي، پارا قۇرىماس. پاراقور قۇرىماي، ادىلەت ورناماس. ءوزى قايدا كازىر؟
— ەرمەكباي دەمالىسقا شىعىپ، مالقاردىكىندە جاتسا كەرەك. سونى شاكەندىكىنە قوناققا شاقىرا كەتىپتى.
— بولىس باسىمەن شاكەنگە ءالى شابارمان! تايماس-اۋ، ايتساڭشى، قاشان سوۆەتتەنەدى بۇل اۋىل؟.. — دەپ، امان تايماسقا ءسوز تاستاعاندا، تايماس قولىمەن شاكەن اۋلىنا، ودان كەيىن ماقاش اۋلىنا نۇسقاپ قويىپ سويلەدى:
— ءالىم جەتسە، ءبىرىن شاۋىپ الار ەدىم. ەكىنشىسىنىڭ كومەيىنە تەمىر قىزدىرىپ سۇعار ەدىم. نەگە شاقىرعانىن سەزدىڭ بە؟
— جوق.
— باي-جۋاندار ۇلىسا تابىستى دەگەن. سايلاۋبەككە شاققان شىعار. ەرنىنە دە بىردەڭە جاققان شىعار. سايلەكەڭ سونسوڭ باياعى انىنە باسقان دا.
— قوي! استانادا ءۇش جىل بولىپ، تالىم-تاربيە الىپ قايتقاندا، جاڭالىعى بولماعان كۇندە ەسكىلىگىنەن ءبىرسىپىرا ارىلماي ما؟
— امان، سەن كورىسكەنىڭ بولماسا، سويلەسە الماعان ەكەنسىڭ، — دەدى ءىزباسار. — مەن وسى اعايدى ءالى دە اكەسىنىڭ بالاسى ما دەيمىن. جەبىر اكەنى شاكەن بۇيدالاپ، جەتەلەپ الدى. جەلىدەگى سوناۋ بەس بيەنىڭ ەكەۋىن شاكەننەن ساۋىپ وتىر.
— وسى ەلدى شاكەن بيلەي مە، سوۆەت بيلەي مە! — دەپ، امان مىرس ەتتى. — قاشقىن شالاباي، بولىس جاقىپ، كارى بي ماقاش، كومسومول سادۋگە دەيىن سونىڭ قول شوقپارى. اقمولادا ەرمەكباي، تەمىرجاندار، ورىنبوردا جاندوس، سايلاۋبەكتەر سوعادى سويىلىن. مەكتەپ سالعان سوڭ ءبىزدىڭ ءمۇعالىم ءىزباسار دا ءجىبىپ قالعان سياقتى. قايدا بارسام، شاكەن كەزدەسەدى. ەڭ اقىرى ماحاببات ماسەلەسىندە دە كەزدەستىك. ازۋىنان ايىرىلعان، زامانى شايقالعان كارى كوكتەر سەندەلىپ تەك جۇرە المايدى. بىردە كەلىپ ەگىنگە تۇسەدى، بىردە تۇنىعىڭدى لايلاسا، بىردە جاعاڭا جارماسادى. قانداي شىدامدى بولساڭ دا، قالاي شىدارسىڭ بۇعان؟!
اڭگىمەمەن اۋىلعا تاقالىپ قالدى بۇلار. ماقاش ءالى دالادا كورىنەدى. بايبول سۇيەك دامەتكەن يتتەي، وعان قاراپ، تەلمىرىپ وتىر. سايلاۋبەك شىلىمىن دامىلسىز سورىپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ ءجۇر.
— اسسالاۋماليكۇم! — دەي كەلە، امان ءبىر تىزەسىن بۇگىپ، ماقاشقا قول بەردى.
— تارت، قاندى قولىڭدى! — دەپ، ماقاش ءوز قولىن جەڭىنىڭ ىشىنە تىعىپ جىبەردى دە، جيىرىلا قالدى.
ەكى جاقتا دا ءۇن جوق. بىرنەشە مينۋتتار ءوتتى. الدەن ۋاقىتتا ءتىل قاتتى امان:
— اتا، قولىمدى نەگە المادىڭىز، جازىعىم نە؟
— قولىڭدى الماق تۇگىلى، وتىرعان ورنىڭدى شاۋىپ تاستايمىن. كاپىرسىڭ! ەل بۇزارسىڭ!
— كىم كاپىر، كىم مۇسىلمان، ماقشار تارازىسى قۇرىلسا، كورەرسىز. ەل بۇزارلار وسى دۇنيەنىڭ وزىندە-اق كورىنىپ تۇر عوي، جالا نەگە جاباسىز، اتا؟
— قاراشى! اتا دەيدى دە، جالاقور دەيدى. «اكەسىز ۇلدىڭ اۋزى زور، اناسىز قىزدىڭ ەمشەگى زور». كوردىڭ بە، سايلاۋبەك، جەتتى مە ەندى كوزىڭ؟!
— جەتتى! — دەدى دە سايلاۋبەك امانعا سۇق قولىن شوشاڭداتىپ تۇرىپ سويلەپ كەتتى: — اكەم اكەڭنەن بۇرىن، ءوزىم وزىڭنەن بۇرىن باقتىم وسى ەلدى. كەلگەلى قۇلاعىمدا مازا جوق. مازا بەرەسىڭ بە ەلىمە، جوق پا؟ سونى بىلگەلى شاقىردىم.
— كىمگە، قانداي قيانات ىستەپپىن؟
سايلاۋبەك جاڭا عانا اكەسى داتتەگەندەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي، وكىرەكتەي وتىرىپ ايتىپ شىقتى.
— شۇكىرلىك ەتەم، — دەدى امان، — بۇل اتالعانداردىڭ ىشىندە جالى قىڭىرى جوق ەكەن. «ەلىم» دەگەنىڭ وسىلار بولسا، ەل جايىنداعى تۇسىنىگىمىز ەكى ءتۇرلى-اۋ!
— ەي، كولگىرسىتىپ وتىرعانىڭ نە؟ سەن نە ءبىلۋشى ەدىڭ؟ مىناۋ قاسىڭداعىلارعا وقىتقان ساياسي الىپپەنى ماعان وقىتپاقپىسىڭ!
— وقۋىڭ، كورگەنىڭ كوپ-اق شىعار. سوندا دا جاڭا زاماننىڭ سول الىپپەسىنە شورقاقسىڭ با، قالاي؟ ەل بەتىن رۋ-اقساقال، باي جولىنا بۇرماقسىڭ. مەن ماركس، لەنين جولىنا بۇرماقپىن. سول ەسكىرگەن اتا ءداستۇرىن قۋساڭ، مەن ەزىلگەن تاپتىڭ جاڭا ءداستۇرىن قۋماقپىن. تۇپتەپ كەلگەندە ەكەۋمىزدى قوساتىن دا، اشاتىن دا كوكەيتەستى وسى تىلەكتەر عوي. كوردىم تىلەۋىڭدى.
— نە دەيدى! مىناۋ نە دەگەنى؟! مەن سوندا بايشىل، ەسكىشىل، تاپ دۇشپانى ما؟ سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسىمىن عوي، ءسىرا! — دەپ سايلاۋبەك ناگانىن الا تۇرا ۇمتىلدى. — جىبەر! بوسات! اسىپتى! تاسىپتى! جايراتامىن! بەگايداردا ءبىر قاتىن بۋاز شىعار!..
اراشاشىلار ارپالىسىپ ءجۇر. سايلاۋبەك بۇلقىنىپ كۇج-كۇج ەتەدى، بوسانسا، ويران ەتەتىن ءتارىزدى. مىلتىق ۇستاعان قولى ءبىر بوساپ قالعاندا، امانعا نۇسقاپ قالدى. تايماس شاپ بەردى قايتادان. مىلتىق ءبىر-اق اتىلىپ كەتتى. اۋىلدىڭ يتتەرى قۇيرىعىن قىسا، ۇرە قاشىپ بارادى. ادامدارى «قۇداي-اي، ساقتاي گور» دەسىپ جاتىر. قويار بولماعان سوڭ ءىزباسار مەن تايماس مىلتىعىن تارتىپ الدى دا، سايلاۋبەكتى تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ وتىردى. ماقاش ۇلىنا ىرزا. امانعا قاراپ:
— بالەم، وزىڭنەن زورعا كەزدەسسەڭ، جىم بولارسىڭ! — دەپ قويادى.
اماننىڭ ەكى قولى قالتاسىندا، جانجالعا كىرمەي، سۇلىق قاراپ تۇر. كەلەمەج ەتىپ تۇرعان سياقتى. مىلتىق كەزەگەندە، مىلتىق داۋىسىنان اۋىل دۇرلىگىپ جاتقاندا، ايىلىن دا جيمادى. اۋزىنان كوبىك شاشا «جىبەرشىلەپ» جۇلقىنعان سايلاۋبەككە ماقاشتىڭ جاڭاعى سوزىنەن كەيىن ءوزى بارىپ، قارسى الدىندا قادالا قاراپ تۇرعاندا، ونىڭ كوزى كوزدەگەن مىلتىقتىڭ اۋزىنان دا سۋىق ەدى. اراشاشىلاردان سايلاۋبەكتى بوساتىپ الدى دا، ناگانىن قايتىپ بەردى.
ۇسىنعان ناگاندى سايلاۋبەك قولىنا الا المادى. قادالا قاراپ تۇرعان اماننىڭ بەتىنە قاراي المادى.
— قوقان-لوقىمەن قورقىتىپ ۇيرەنگەنسىڭ. اتا الماسىڭ بار، ات كەكىلىن كەسۋگە نەگە باراسىڭ. ونىڭا ءتىپتى وكىنبەيمىن، — دەدى دە، امان جولداستارىن ەرتىپ ءجۇرىپ كەتتى. ماقاشقا قاراعاندار تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى.
VII
«قىمىزدىقتى سايدى» جايلايتىن قالىڭ ەلدى كەۋلەگەن ءسوز قۋاندىق ىشىنەن اسىپ، جاپسارلاس وتىرعان قاراكەسەك، سۇيىندىك، مىنا جاعى قانجىعالى، تەمەشكە دەيىن جايىلىپ جاتتى. سۇيسىنگەنىن دە، كۇيىنگەنىن دە اسىرەلەي ايتىپ، كەيىنگىگە اڭىز قالدىراتىن ءسوزۋار قازاقتىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ اڭگىمەسى وسى كۇنى امان. «جىگىت! سايلاۋبەك تە سوتقار-اق ەدى. ونىڭ دا ساعىن ءبىر سىندىرعان ەكەن!» دەسەدى. ماقاش اۋىلىندا بولعان جانجال قىمىزدى ۇيلەردە، جەلى، قۇدىق باسىندا باس قوسقان ەركەكتەردىڭ، ارقان ەسۋگە، كيىم قابۋعا جيىلعان ايەلدەردىڭ، ءتىپتى جاپان دالادا كەزدەسكەن قويشى، جىلقىشىلاردىڭ دا اۋزىندا ءجۇر. ءقازىر جايلاۋشىلاردىڭ دەنى ەكى جەرگە جيىلعان. ءبىر جيىن امان وتىرعان كوپ اۋىلدا: «قوسشى» بولىسى ءالجان قارا شارۋالاردى «قوسشىعا» شاقىرىپ تۇر. ەندى ءبىر جيىن شاكەن اۋلىندا: ەرمەكبايدى ەرتىپ جاقىپ كەلگەن. ورىنبوردان حالىق كوميسسارى جاندوس كەلگەن. بەدەلدى اقساقالداردىڭ، اتقامىنەر پىسىقتاردىڭ كوبى وسىندا. ءوز اۋلىنداعى جيىنعا امان ءوزى قاتىناستى. شاكەن اۋلىنداعى جيىنعا ونىڭ اتى قاتىناستى. وزىنەن اتاعى ايدىندى، ءقاۋىپتى دە ەكەن. اۋىل سىرتىندا، كوپتەن وڭاشا كەتىپ، جاندوس پەن شاكەن مانادان اڭگىمەلەسۋدە. اڭگىمەلەرى امان. اق ءۇيدىڭ ىشىندە ەرمەكباي، سايلاۋبەك، جاقىپتارعا شولپان قىمىز ساپىرىپ بەرىپ وتىر. بۇل ۇشەۋىنىڭ دە اڭگىمەسى امان.
— «جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى». اينالايىن ەرمەكجان، قۇتقار مىنادان! — دەپ، اماندى قارالاي جاقىپ زارلاعاندا، جۋىردا جاعى سەمبەدى. بۇرىننان شاقپاق سوزگە شەبەر جىگىت، بولىس بولعان سوڭ، وسە تۇسكەن. كىشكەنتاي قارنى دا شوشايىپ، بۇعاعى مايلانا قالىپتى. شاكەن ۇيىندە بۇرىنعىداي تورگە قاراپ جالاقتاپ تۇرعان جوق. ءبىر قولىمەن ءبۇيىرىن تايانا، توردە وتىر. سوزىنەن دە بۇرىنعى جاسقانشاقتىعى سەزىلمەيدى. قايتا، ەپتەگەن پاڭدىق بار. ەرمەكباي ءازىر كوبىرەك تىڭداپ، از سويلەپ، اندا-ساندا ءبىر قاعىپ قويادى.
— سونداي جايسىز قىزمەتكەر بولسا، بولاتكوم تارتىپكە نەگە شاقىرمايدى؟ — دەپ ەدى، جاقىپ بەزەك قاقتى:
— ويباي-اۋ، قالاي شاقىرايىن! پرەزيديۋمنىڭ باقانداي ءۇش مۇشەسى — ءالجان، قاسەن، ءۇشىنشىسى اماننىڭ ءوزى، — ءبارى ءبىر جاق. ولارعا ۆولكوم حاتشىسى پەسيك قوسىلىپ، ءۇنىمدى شىعارمايدى. ساپتىاياققا ماعان اس قۇيادى دا، سابىنان ولار قاراۋىل قارايدى. ەرالين وتىرتىپ كەتتى عوي! ءموردى قولىما بەرگەنمەن، ماڭايىمدى اماننىڭ ادامدارىمەن قورشاپ قويدى. ايتپەسە، ساقالدى باسىمەن مالقاڭ جىلاپ كەلگەندە، اياندىم با؟!
— ءيا، ول قورشاۋ بوي بەرمەسكە اينالىپتى، — دەدى سايلاۋبەك. — امان اقمولادا ەرالينگە، ورىنبوردا ساكەنگە سەنەدى. قاسەن، ءالجان، نۇرعالي، ءىزباسار، تايماستار امانعا سەنەدى. وڭكەي اڭگۇدىك، ەسەرسوقتىڭ قولىنا تيگەن ەل وڭا ما؟! ءبۇلىنىپ بارادى. بىرەۋ جالشى، قوسشى، بىرەۋ كوممۋنيست، كومسومول ۇيىمدارىنا ەنە سالا، قازاقشىلىقتان كەتە باستاعان. مەن ەلگە كەلگەلى كورگەن، بىلگەنىمنىڭ ءبىرىن قالدىرماي، جاندوس اعايعا ايتتىم. ءبىراق مەن دە، ول كىسى دە ءبىر سوقپا قوناقپىز. ەرمەكباي، ۇكىمەت تىزگىنى سەنىڭ قولىڭدا. سول باس بۇزارلاردىڭ ءبارىن بولماسا دا، بىرەر باسشىسىنا بارماقتى باتىرىپ قويساڭ، بۇل حالگە جەتپەس ەدىك-اۋ.
— اينالايىن، امانعا عانا ءبىر لاج تابىڭدارشى، وزگەسىنە تاۋەكەل! — دەپ قۇلشىنادى جاقىپ، — امان تۇرعاندا تيىشتىق جوق. ايتاتىنى ىلعي: «اۋىلدى سوۆەتتەندىرەمىز»، «تاپتىق سانانى وياتامىز»، «اقساقالدىق، رۋشىلدىق، دىنشىلدىككە شابۋىل جاسايمىز...» وسىمەن بىرەۋدى بىرەۋگە ايداپ سالىپ، قىرىلىستىرىپ بارادى. كازىر كوپ اۋىلدا «قوسشى» جينالىسى بولىپ جاتىر. قۇداي بىلەدى، بۇل جينالىستان دا تالايدىڭ دەلەبەسى قوزىپ شىعار. بۇيتە بەرسە، ەل بولا المايمىز، ەرمەكجان! مىناۋ سايلاۋبەك سوۆەت وكىمەتى كەلگەن كۇننەن-اق قىزمەتكە ارالاستى. ەندى بەلىندە التىاتار، ۇستىندە شينەل، سوۆەت جاۋىمەن اتىسۋعا دايىن وتىر. وسىنى دا، وسىنىڭ شال اكەسىن دە وگەي بالاداي قاعاجۋ ەتپەك. مەنىڭ ارعى اتام قايىرشى بولعاندا، ءوز اكەم كىسى اتىن ەرتتەپ ءجۇرىپ ءولىپتى. مەنى «بايدىڭ قۇيىرشىعى» دەيدى. وزدەرىڭە ءمالىم، مىرزا ەل اراسىنىڭ اڭگىمەسىنەن اۋلاق كىسى. ەگەر ۇكىمەت كەرەك دەسە، باسىنداعى مىنا اق وردانى جىعىپ بەرۋگە دايىن. بار كولىگى سوۆەتتىڭ كىرەسىن تاسىپ ءجۇر. اتىنىڭ، اسىنىڭ قىزىعىن ەل كورەدى. حالىق ءۇشىن قانداي تاماشا مەكتەپ سالدىرىپ جاتىر. بۇل كىسىنىڭ داڭقى تۋۋ سوناۋ ازىرەت سۇلتان، تاشكەنت، بۇحاراعا دەيىن كەتكەن ەكەن عوي. جۋىردا اتىن «اق جول» گازەتىندە كوردىم. مەكتەپ سالدىرعانىن، مال تۇقىمىن بۋدانداستىرىپ، اسىلداندىرىپ جاتقانىن ماداقتاپ جازىپتى. امان سوندا دا مىرزانىڭ اۋىلىن تورىپ-تورىپ قويادى. ءبىرىمىزدى جان دەي مە ەكەن. سوت پا، پروكۋرور دا، پرەدسەداتەل دە ءبىر ءوزى. ابدەن اسقانى ەمەس پە. ورىنبوردان جاندوس كەلدى، اقمولادان سەن كەلدىڭ، ەكەۋىڭنىڭ جاسىڭ دا، جولىڭ دا ۇلكەن، تىم قۇرىسا سالەم بەرىپ شىقپادى عوي! كوزى اشىق، ەل قامقورى ازاماتتارىم، باستارىڭ جاقسى قوسىلدى. كورىڭدەر، ەل جايى سولاي. قىزىل ەزۋلەر اۋىزدىقتالماسا، ءبىر جارعا ۇرىندىرماي توقتار ءتۇرى جوق.
جاقىپ قاقساپ، سايلاۋبەك قوستاسا دا، ەرمەكباي اڭگىمەگە ونشا بوي سالا قويمادى. ءتىلدى جىگىت بولاتىن، شەشىلىپ سويلەمەدى. ويتكەنى، امان جايىنداعى شاعىمداردان قۇلاعى ساسۋعا اينالدى. مالقاردىكىندە جاتقاندا، مالقارعا قوسىلا مۇقاتاي، تالاسبايلار كەلىپ زارلاعان. اقمولادان شىعاردا، ارىزداردىڭ، دومالاق قاعازداردىڭ بىرنەشەۋىن وقىپ شىققان. «بۇزىق جىگىت» دەگەن ويعا بەكىدى. ءبىراق سول «بۇزىقتى» ۋكوم حاتشىسى ەرالين سۇيەدى. ەراليندى بۇل «سولاقاي» دەسە، ەرالين بۇنى «وڭشىل» دەيدى. ويازدىق ەكى باسشىنىڭ ۇستاعان ساياسي ەكى باعىتى موسكۆا، ورىنبوردان باستالىپ، اۋىلعا جەتىپتى. وڭشىلداردىڭ «تاپسىز اۋىل» دەگەنى تاپقا جىكتەلە باستاعان. جالشى، «قوسشى» ۇيىمدارى بايدان ءبولۋ ارەكەتىندە. ەل ءىشى قىم-قۋىت، ايتىس-تارتىس. ەرمەكبايدى وي باسىپ، دەمالىسىن جايلى وتكىزە المادى. ونىڭ ويىنشا ءبارىن قوزدىرۋشى، تيىش جاتقان ەلدى ءبۇلدىرۋشى سولاقاي كوممۋنيستەر، كومسومولدار. بۇل ويىن ول شاكەن، سايلاۋبەكتەن بۇرىن تۇندە جاندوسقا ايتىپ ۇلگەرگەن. جاقىپ پەن سايلاۋبەكتىڭ كازىرگى زارىنان جاڭالىق ەشتەمە تاپپاسا دا، ەكەۋىنە تولىمدى ءبىر ءسوز ۇستاتتى:
— جارايدى. ماسەلە تەك اماندا بولسا، كوزىن جوعالتايىن بۇل جەردەن.
مانادان اندا-ساندا ءبىر كوز قىرىن تاستاپ وتىرعان شولپان ەرمەكبايعا تۋرا قارادى. قالىڭ بەت، جۇڭگو كوز جىگىت جاڭا عانا جىلى شىرايلى سياقتى ەدى. ەندى دەنەسى تۇرشىكتى، سۇر جىلانداي ەكەن. «كوزىن جوعالتايىن» دەگەن ءسوزدىڭ اسەر ەتكەنى سونشا، ساپىرعان قىمىزى داستارقانعا قۇيىلىپ جاتقانىن بايقاماي:
— قاتتى ەكەنسىز! — دەپ سالدى. ەرمەكباي جاۋاپ قايىرعان جوق. «بۇل نە دەگەنىڭىز؟» دەگەندەي، شولپانعا و دا نازار اۋدارا قاراپ قالعاندا، ەسىكتەن ابەن مەن قيسىق مۇرىن تاۋكە ەندى. ءبىرى — دەنەلى، جۋان، جايۋات. ءبىرى — تاپال، ارىق، شاقار. ەكەۋىنىڭ جازى، قىسى قونىسى ءبىر. اۋىل ارالاعاندا، جۇرىستەرى دە ءبىر. تاۋكەنىڭ مىنەزىنە بۇل ەلدە شىدايتىن ابەن عانا. سوندىقتان ول ابەننىڭ قاسىنان قالمايدى. شولپان ەكەۋىنە اياق تولتىرا قىمىز قۇيدى. ابەن ءبىر اياقتى تاستاپ العان سوڭ، ەكىنشى اياقتى شايقاپ ءىشىپ وتىرىپ:
— Kءوپ اۋىلداعى جينالىسقا بارىپ ەدىك، — دەپ ءسوز قوزعادى. — الىستان كەلگەن ازاماتتارعا سالەم بەرۋگە، جاقسى لەبىزدەرىن ەستۋگە بۇرىلدىق.
جاقىپ بۇلاردىڭ كەلگەنىن جاراتپاي وتىرعان. سالعان جەردەن قاعىتتى:
— جينالىستا اڭگىمە از بولىپ، جارىماي شىقتىڭىزدار ما؟
— از بولماعانمەن، ءار ءسوزدىڭ ورنى باسقا دا.
— بۇل كىسىلەر سوزدەن ىعىر بولىپ، دەمالىستا ءجۇر، مازا بەرەيىك.
ابەن ءتوس قالتاسىنان سۋ جاڭا قىزىل كنيجكەنىڭ شەتىن شولپانعا قىلت ەتكىزىپ كورسەتتى دە:
— بايعازى! — دەدى.
— ونىڭ نە، كورسەتشى، اۋەلى؟
— «قوسشى» بيلەتى! بايىڭدا وسىنداي بيلەت بار ما؟
— ءوزىڭ العانداي بولىپ وتىرسىڭ. سەنىڭ قولىڭنان نە كەلۋشى ەدى، ءبىزدىڭ اپاي شىعار اپەرگەن.
— اپاڭ اپەرسە دە، ءبىر قارۋى قايتاتىن بولعان سوڭ اپەرگەن شىعار.
تاۋكە دە قۇنجىڭداپ، قوينىنا قول سالعان-دى، ءبىر ەسكى شۇبەرەك شىعاردى. شۇبەرەكتىڭ ىشىنەن قاتتاپ وراعان ەكى كنيجكە الدى دا، شولپانعا اپارىپ، قورازدانا كورسەتتى.
— ءبىرى — «كوسشىنىكى»، ءبىرى — كاپەراتىپتىكى! — دەيدى. قۋانىشى كەۋدەسىنە سىيماي، ءبىر جاعىنان جاقىپقا قىر كورسەتە تۇرعان سياقتى. ەلىرە سويلەدى. — ۇل تۋسا، امانداي تۋسىن! اينالايىن سونىڭ ارقاسى عوي ءبارى. پاي-پاي، وسى جينالىستا سويلەپ ەدى كەلىپ! جۇرت سوڭىنان ەرىپ كەتتى. بىلمەي ءجۇرىپپىز، كەدەيدى جارىلقايتىن كاپەراتىپ پەن «قوسشى» ەكەن عوي!..
— ناعىز جارىلقايتىن سوسياليزم كورىنەدى! — دەم ابەن كيە جونەلدى. — وندا، باي، كەدەي، ۇرى-قارى، قيانات، زورلىق... ءبىرى بولمايدى. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاماق. كۇللى جۇمىس ماشينامەن ىستەلەدى. ماسەلەن: كوشىپ قونعاندا مىناۋ ءۇيدى جىعىپ، تىگىپ اۋرە بولمايسىز، ماشينا توبەسىنەن بۇركىتشە ءبۇرىپ اپارادى دا، قوندىرا قويادى. مولشىلىق دەگەنىڭىزدە ەسەپ جوق. يت باسىنا ىركىت توگىلەدى...
— جارىلىپ كەت! — دەدى شولپان كۇلكىدەن ەزۋ جيا الماي وتىرىپ. — وقتا-تەكتە وسىنداي بىردەمە ايتپاساڭ، ءىشىڭ كەبە مە سەنىڭ؟ قۇداي بىلەدى، امان وسىلاي دەمەگەن شىعار- اۋ، ءوزىڭ عوي كوپىرتىپ وتىرعان.
— مەن بۇنى اماننان دا بۇرىن بىلەم: لەنين الداقاشان «ەمپەريا-جەمپەريا!» دەگەن كىتابىندا جازىپ كەتكەن.
بۇل ەكەۋى كەلگەننەن جاق اشپاي، تىمپيا قالعان ەرمەكباي، سايلاۋبەكتەر دە «ەمپەريا-جەمپەريانى» ەستىگەندە، بىرىنە ءبىرى قاراپ، جىميىسىپ قويدى. ولارىن ابەننىڭ كوزى شالسا دا، كەلەمەج دەمەي، قوشەمەت كۇلكىسى دەسە كەرەك، كوتەرىلىپ بارادى. شالا-شارپى ەستىگەن، بىلگەنىن وسىرە، توندىرە ايتىپ، ەلگە جايۋعا قۇمار كىسى تاعى ءبىر ۇلكەن تاقىرىپتى بەلىنەن باسىپ ءوتتى:
— ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق. ايتا بەرەيىن. اماننىڭ سوزىنە قاراعاندا، جوعارعى جاقتان «وڭقاي»، «سولاقاي» دەگەن بىرەۋلەر شىعىپ، لەنيننىڭ ورنىنا وتىرۋعا تالاسىپ جاتسا كەرەك. «وڭقايى» مەن سياقتى اسىقپايتىن كورىنەدى، سوسياليزمگە وگىز اياقپەن قىبىرلاپ ءبىر جەتەرمىز دەيدى بىلەم. ال، «سولاقايى» تاۋكە سياقتى اسىعىس، شارت-شۇرت دەسەدى. قايسىسى بولسا دا، ەل بيلەپ وڭدىرماس.
— كىم بيلەتەدى ولارعا؟! كىم سايلايدى ولاردى؟! — دەپ تاۋكە بۇرق ەتتى. — ورمانداي كوپ ورىستان لەنيننىڭ ورنىن باساتىن ءبىر ۇل تۋعان شىعار. جاڭاعى ەكەۋىن قوساقتاپ قويىپ، سارالا ساپتى قامشىمەن سويسا! قاراشى، دامەسىن!..
قىمىزعا قىزعان سايىن ابەن مەن تاۋكە ءبىرى باستاپ، ءبىرى قوستاپ، باسقانى سويلەتەر ەمەس. شولپان ەكەۋىنە اياقتى تولتىرا قۇيادى. قىمىز جەلىگىنە قىزىل كنيجكەلەردىڭ قىزۋى قوسىلعان سوڭ، تاۋكە ۇرىنۋعا قارا تابا الماي وتىر، جاقىپپەن ارالارى شاتاق. انشەيىندە ۋ ءتىلدى جاقىپ، ءقازىر زىعىردانى قايناسا دا، اۋزىن باعا قالعان. ەشبىر بۇكپسسى ءزىلسىز، ويلارىن اشىق سوعىپ وتىرعان ەكى شارۋا سوزدەرى توردەگى ۇشەۋگە تىكەنەكشە قادالىپ جاتقانىن بايقاعان جوق، تىستان شاكەن مەن جاندوس ەنگەندە عانا توقتادى.
جاندوستان ءبارى يمەندى. ۇزىن بويلى، قوڭقاق مۇرىن، كۇيەدەي قارا كىسى ەكەن. جاسى قىرىقتار شاماسىندا. تورگە شىعىپ وتىرعان سوڭ، ۇيدەگىلەرگە پەنسيە كوزىلدىرىگىن تۇزەپ كيىپ، جاعالاي ءبىر قاراپ ءوتتى دە:
— مىنا كىسىلەردى مەن توسىرقاپ قالدىم با، كىم بولادى؟ — دەپ شاكەننەن سۇرادى. شاكەن دەنەسىن سەلكىلدەتە كۇلىپ العان سوڭ عانا تانىستىردى:
— بۇل جۋان — كادىمگى وتىرىكشى ابەن. سەن ەلدەن كەتكەن كەزدە، وتىرىكشى دە، جۋان دا ەمەس-تى. سوندىقتان توسىرقاعان شىعارسىڭ. تابىستارىنا «قۇتتى بولسىن» ايتۋىڭا بولادى. قاسىنداعى قيسىق مۇرىن تاۋكە ەكەنىن مۇرنى ايتىپ تۇر. ەكەۋىنىڭ سىرت پىشىنىنە قاراپ، ىشكى دۇنيەسىن ءوزىڭ ايىرا بەرەرسىڭ.
— كەلىستىرە بىلسە، وتىرىك تە ونەر، — دەدى جاندوس، — ايتپەسە، قىرىق وتىرىكتى ايتقان تازشا ەل اۋزىندا قالا ما؟ «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەگەن قازاق. ولەڭ، جىر، قيسسا، ماقال، ماتەل، جوقتاۋ، بۇرىنعى بيلەر ءسوزى، وتىرىكتەر ءبارى ءتىل ونەرىنە جاتادى. قاي ونەر كورىنە ءتۇسىپ جوق بولماي، حالىق بويىنا سىڭە بەرسە، سول ونەر دامي دا بەرمەك. ابەڭنىڭ بويىندا ونداي دارىن بولسا، ءوزى زيانسىز بولسا، قورعاشتاۋدىڭ كەرەگى قانشا، ايتا بەرسىن.
اركىمنىڭ اۋزىنان شىققان ءار قيلى ءسوزدىڭ جەرىنە جەتپەگەنىن جەتكىزىپ، تەرىس-قاعىس تۇرعانىن تۇزەپ قويىپ وتىردى جاندوس. تىلگە باي، مىنەزى ورنىقتى، قازاق ومىرىنە جەتىك كورىنەدى. ونىڭ الدىندا شاكەن، ەرمەكبايلاردىڭ ءوزى بوي جازا المادى. ماقاش، جىلقىبايلار باستاپ، دالادا مانادان كۇتىپ جۇرگەن ءبىر توپ ادام ەندى. جاپىرلاي امانداسىپ، دوستىق كوڭىل بىلدىرۋمەن بۇلار دا توقتادى. ۇلكەن، كىشى بىردەي جاندوستى اعا تۇتادى، ورىسشا وقۋى مۇعالىمدىك سەميناريا عانا بولسا دا، بىلگىش كورىنەدى. سوندىقتان، بۇل جيىندا تىڭداۋ، سۇراۋ، باس شۇلعۋ كوپ تە، تالاس، كەرىس اتىمەن جوق ەدى. جاندوس جالعىز سويلەپ وتىرعاندا، سالەم بەرىپ امان كىردى. قاسىندا بايبول بار.
— جوعارى شىق، امانجان... امان دەگەن جىگىت وسى، — دەپ، قول الىسۋ ۇستىندە شاكەن جاندوسقا تانىستىرىپ ۇلگىردى.
— ەل-ەلدىڭ بارىندە بولا بەرمەيتىن، قازاقتاعى جاقسى ءداستۇردىڭ ءبىرى — ۇلكەندى سىيلاۋ، — دەدى جاندوس، — امان، سەن بولساڭ كەشەدەن بەرى قايداسىڭ؟ ەلىڭە، اۋىلىڭا قوناقپىز، قازاقتىڭ، ازاماتىمىز، جاسى ۇلكەن اعامىز، اماندىعىڭ، سالەمىڭ قايدا؟ اۋەلى سونى بىلگەلى شاقىرتتىم.
ماقاش، جاقىپ، جىلقىبايلار قىبى قانىپ، كۇلىم قاقتى. ابەن، شولپان، قيسىق مۇرىن تاۋكەلەر قىزارا تومسارادى. قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنا قالىپتى ءبارى. امان ءبىراز مۇدىرىڭكىرەپ قايىردى جاۋاپتى:
— جاكە، كەشە قىزمەت ىڭعايىمەن ءبىر جاقتان كەش قايتتىم. بۇگىن جينالىستان بوساعانىم وسى. ايتپەسە، سالەمىمدى بۇلداپ جاتقانىم جوق. قازاقتىڭ جاقسى داستۇرلەرىن قادىرلەيتىن ىنىلەرىڭىزدىڭ مەن دە ءبىرىمىن.
— بارەكەلدى. ءىرزامىن وندا. ەندىگى ءسوزدى وڭاشاراق سويلەسەيىك، — دەدى دە، جاندوس ورنىنان تۇردى. جۇرت جارىلىپ جول بەردى. ەرمەكباي، سايلاۋبەك، جاقىپ، امان بەسەۋى اۋىلدان وقشاۋ كەتىپ وتىرعان سوڭ، قولىن جوعارى، جايلاۋ ۇستىنە كوتەرە ءتۇسىپ سويلەدى ول. — مىنە، قازاقتىڭ بار راحاتى — وسى جايلاۋ. بۇدان ايىرىلسا، مالىنىڭ دا، ءوزىنىڭ دە بەرەكەسى كەتەدى. شىراعىم، سەنى جايلاۋعا قارسى دەسەدى. ءىشىپ وتىرعان اعىنان قاعىپ، بيىل ون ءۇيدى سارى ماسانىڭ جەمىنە تاستاپ كەتىپسىڭ. ەلدى وتىرىقشىلىققا شاقىرىپ جۇرگەن ءتۇرىڭ بار. قازاق قازاق بولعالى كوشۋمەن كەلەدى. ونى ساسىق قوراعا اپارىپ قاماعانمەن سوسياليزم ورنامايدى. تەك، مالى قوتىر، ءوزى كوكساۋ بولادى. وسىنداي ۇشقالاق ويلاردان ساقتاندىرعالى شاقىردىم. بۇعان نە ايتاسىڭ؟
— جاكە، قاتەلەسسەم، كەشىرەرسىز، بۇعان داۋىم ءتىپتى كوپ سياقتى، — دەپ تومەن قاراپ، سۇلىق تىڭداپ وتىرعان امان باسىن كوتەرىپ الدى، — مەن جايلاۋعا قارسى ەمەسپىن، جايلاۋشىلدىققا قارسىمىن. قاراڭىزشى، وسىناۋ سىڭسىپ وتىرعان ەلدىڭ ىشىندە اق ۇيلەر قاداۋ-قاداۋ. قاپتال كوپشىلىگى قوڭىر، ورتاشا. باي، ءتىپتى ورتاشا مال جايا كەلسىن. ال، كەدەيلەر سولارعا كوز سۇزۋدەن باسقا نە بىتىرەدى؟ مەنىمشە، قازاقتىڭ كوشىمپازدىعى كوشقۇمارلىقتان ەمەس، ىلاجسىزدىقتان. سوناۋ كوز ۇشىندا مۇنارتقان ءبىزدىڭ مەكەنىمىز — ماقاش قورىعى. سوندا قالعان جاڭاعى ون ۇيگە نان، شاي، قانت، كەزدەمە، ەڭبەك اسپاپتارى بەرىلىپ جاتسا، ءسوز جوق، مىناۋ جايلاۋشىلار دا جاتاققا قاشادى. ەلىمىز ءوزىنىڭ بۇل قاجەتتەرىن ءومىر بويى ىزدەگەن، تاپپاعان. تاپسا، جارىماعان. ەندى تەك وتىرىقشى بولسا عانا جاريدى. وتىرىقشى ەلدىڭ «مالى قوتىر، ءوزى كوكساۋ» بولىپ جاتقانىن ءازىر ەستىگەمىن دە، كورگەمىن دە جوق. قايتا، كوشپەلى ەلدىڭ كۇنى ولارعا كۇندە تۇسەدى. قويىن ءبىر قاعاز شايعا، اتىن ءبىر قاپشىق استىققا ساتىپ، جايلاۋشىل قازاق نە وڭادى؟ ەل دەگەن اتىمىز بار. ەلدىك مۇرامىز بار ما؟! بابالارىمىز ءىس قالدىرماي، ءسوز قالدىرىپتى. ونىڭ ءوزى جيۋسىز، شاشىلىپ جاتىر. ۇشان-تەڭىز جەرگە يەمىز. ونىڭ تەك تۇگىن سورىپ، سۋىن عانا ىشەمىز. ءىشىن اقتارىپ، شىرىنىن ءالى الا المادىق. وسىنىڭ ءبارىن مەنەن ارتىق بىلە تۇرا، وتىرىقشى ومىردەن قاشقاقتاۋىڭىزعا قايرانمىن. ەلىن سۇيگەن، ويى ەرجەتكەن ازامات قوي باستاعان سەركەدەي، قاسقايا تارتار كەز جەتتى ەمەس پە؟ اگار ول العا شىعا السا بارار بەتالىسى ايقىن-اق كورىنىپ تۇر-اۋ!..
تىڭداۋشىلار ءتۇرلى كۇيدە. جاندوس پەن ەرمەكباي تومەن قاراپ، تاپجىلماي قالىپتى. سايلاۋبەك ءبىر شىلىمدى بىتىرە سالا، ەكىنشىسىن سالدى اۋزىنا. جاقىپتىڭ قۇلاعى اڭگىمەدە، كوزى جەلى باسىندا: قوناقتارعا سويۋعا اپارا جاتقان تورى قۇلىننىڭ شىڭعىرعانىنا ءسۇيسىنىپ، ەلەڭ-ەلەڭ ەتەدى. ءسىرا، امان ءسوزى ونىڭ قۇلاعىنان اعىپ كەتكەن بولار.
— قىسقا سوزبەن قازاقتىڭ ۇزىن ءومىرىن ءبىرسىپىرا قامتىدىڭ شىراعىم. جىرتىق ۇيگە ەنگەن تاڭ ساۋلەسىندەي بويىڭدى جاقسى سەزىم، ءۇمىت، ويلار كەۋلەپ كەلەدى ەكەن. قۇتتى بولعاي-اق! سونىمەن قابات سەسكەنتىپ تە قويدىڭ-اۋ! — دەپ، جاندوس قالىڭ قاستى قاباعىن تۇيە وتىرىپ سويلەدى ەندى. — «الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىمايدى». از عانا ەل باي، كەدەي، ورتاشاعا بولىنسە، بەرەكە قالا ما؟ بىزدە ءوندىرىس، پرولەتاريات جوق. «ۋ ىشسەڭ، رۋىڭمەن»، «ات ساتساڭ، اۋىلىڭمەن» دەپ وتىرعان قازاقتىڭ ورتاسىنا وت تاستاپ «تاپ تارتىسىن» قولدان جاساي المايمىز. تاپتار، ونىڭ كۇرەستەرى تولعاعى جەتكەندە، وزىنەن ءوزى تۋادى. سول سياقتى كوشپەلى تۇرمىستان وتىرىقشى تۇرمىسقا دا وكتەۋمەن بارمايدى قازاق. كولىگىنىڭ كۇيىنە قاراي جىلا قوناقتاپ جەتەدى. «قاشقان دا، قۋعان دا قۇدايعا سىيىنادى» دەمەكشى سوۆەت جەرىندەگى ساياسي ويشىلداردىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، ماركس پەن لەنينگە سۇيەنەدى. لەنين حالىقتى، اسىرەسە بۇراتانا ەلدەردى وكتەمەڭدەر، زورلاماڭدار دەپ كەتتى. وسى ءناپتىڭ ءوزى تەك شارۋاشىلىقتى عانا ەمەس، سونىمەن قابات شوشىعان جۇرەكتەردى، بۇلىنگەن سالتتاردى قالپىنا كەلتىرەتىن لەنيندىك ۇلى ساياسات ەكەنىن ۇعىنار ۋاقىت بولدى. امان شىراعىم، بويىڭدا ءبىراز قىزۋ بار سياقتى. ول قىزۋ ىلايىم اۋرۋدىكى بولماي، جاستىقتىكى بولسىن! سوندا عانا مەنىڭ بۇل اعالىق ناسيحاتتارىم ساعان اسەر ەتەدى.
— ءبارى وزىنەن ءوزى تۋسا، وزىنەن ءوزى بولسا، تىپ-تىنىش جاتپاس پا ەدى جۇرت، — دەدى امان. ەزۋىندە ءسال مىسقىل كۇلكى تۇر. — تيىش جاتقان جۇرت بار ما؟! ىڭگالاعان سابيدەن باستاپ، قاۋساعان كارىگە دەيىن تىرشىلىك ءۇشىن ارپالىسادى. كۇرەس، تارتىس، قان توگىسكە دەيىن بارىپ جەڭگەن عانا ءومىر سۇرەدى، جەڭىلگەنگە ۇستەمدىك ەتەدى. بۇكىل دۇنيەنىڭ بۇل ماندۋ زاڭىنا قازاق تا باعىنعان. «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن» دەي وتىرىپ، ءوز ىشىندە تاپقا ءبولىنۋىن، تاپتىق ماقساتتاردى قورعاۋىن ەشۋاقىتتا ۇمىتقان ەمەس. اگار مەنىڭ بويىمدا ءسىز ايتقانداي قىزۋ بولسا، «جاستىقتىكى» بولماس، «اۋرۋدىكى». ءدال سول تاپتىق قىزۋ بولار. «ادامشىلىق»، «ەلدىك»، «بىرلىك»، «ءداستۇر» دەگەندەرگە مەن تەك تاپ تۇرعىسىنان قارايمىن. جاكە، جاسىرىپ قالمايمىن: ءسىزدى مەن سىرتتان، الىستان بىلگەندە، جاقىن ەدىڭىز، جاقىننان بىلگەندە، الىستاپ باراسىز. مەنەن الىستاعاننىڭ تۇك ۋاقاسى جوق. تەك حالىقتان الىستاي كورمەڭىز.
— حا-حا-حا! — ەرمەكباي كۇلىپ جىبەردى. كۇلسە دە، بەتى ىزالى، سۇپ-سۇر. مانادان جيا-جيا ءىشى تولعان ەكەن، توتەدەن كيىپ، توگە سويلەپ كەتتى. — «حالىقتان الىستاي كورمەڭىز» دەيدى-اۋ! قانداي وركوكىرەك! كىمگە ايتىپ وتىرسىڭ!؟ ەمشەك تابى اۋىزىڭنان كەتپەي جاتىپ، اكەمىزدەي كىسىگە سولاي دەۋگە ۇيالسايشى، شىركىن. بولدى، جەتتى، تارت ءارى باسالقاڭدى! قازاق كوشىن باسقارۋشىلار بار. سەن اۋەلى ءوز اتىڭنىڭ تىزگىنىنە يە بول!..
— مەن باسالقى ايتقالى كەلگەمىن جوق، شاقىرعان سوڭ كەلدىم. اعات كەتكەن جەرىم بولسا، ويلانايىن، سىزدەر دە ويلانارسىزدار. وي مەن ەل ەشكىمنىڭ ەنشىسىنە بەرىلمەگەن. اركىمنىڭ-اق «ويىم» دەۋگە، «ەلىم» دەۋگە حاقى بار، — دەدى دە امان ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەردى. ەرمەكباي ءالى بۇرقىراپ وتىر:
— ەم قونبايتىن جىگىت! ءىىىىداي-شىداي سابىرىم ءبىتتى. قالادا دا، دالادا دا وسىنىڭ ىلاڭىنان قۇتىلا الماي قويدىم. باستىعى مىناۋ بولىس جاقىپ، وقىعان سايلاۋبەك، شاكەن اعاي بولىپ، زار قاعادى ەل. بايقادىڭدار ما، ەندى جاكەڭنىڭ ءوزىن اينالدىرماق. كوزىم ابدەن جەتتى، كوكتەن سولماسا، ىرىق بەرمەيتىن قىزىل ەزۋدىڭ ءوزى!
— ەرمەكجان-اۋ، وڭايلىقپەن كوزدەن جاس شىعا ما؟ سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا باسىلىپ وتىرعانى عوي بۇل. ايتپەسە... — دەپ جاقىپ ۇرلەگەندە:
— ءالىن بىلمەيتىن نابيتىي دۋراك! — دەدى سايلاۋبەك. — ەل بيلەۋدەن دامەسى بار. ول تۇگىل ءوزىمىزدىڭ ۋىسىمىزدان شىعىپ كەتتى ەل. ورنىنان جۇلىپ الىپ، وتىرعىزۋ كەرەك. ەمى سول عانا.
ۇشەۋى اماندى سىرتىنان جىلىكتەي بۇزىپ جاتقاندا، جاندوس وزىمەن ءوزى بولىپ وتىرىپ:
— قايران ەل، قايران ەل، نە بوپ بارادى! — دەدى دە، كەيىستەرىن كۇڭىرەنە ايتتى. — الىستا جۇرگەندە بۇل ەلدى كورۋگە اڭسادىم. كورگەن سوڭ كەتۋگە اسىقتىم. ازاماتتار-اۋ، سەندەرگە نە بولعان؟ ءبىر اۋىز با دەسەم، الاۋىزسىڭدار. «جاۋىردى جابا توقى»، «قول سىنسا، جەڭ ىشىندە، باس جارىلسا، بورىك ىشىندە» دەگەن ەلىڭنىڭ، ابزال قاعيداسى قايدا؟! ۇعىنىسۋدىڭ ورنىنا ايتىسىپ، كەشىرىم ورنىنا كەك ساقتاپ، ءبىرىڭدى ءبىرىڭ جاعادان الا تۇسۋگە دايىن تۇرسىڭدار. ساپ، ەرمەكباي، ساپ! ساپ، سايلاۋبەك، سەن دە ساپ! ەكى ورامعا كەلەتىن وقۋلى قازاق كوپ ەمەس. جاڭاعى جىگىتتىڭ ءۇش ورامعا دا كەلەتىن ءتۇرى بار. سەندەر شىرت-شىرت سىنعاندا، ول شىمىركەنبەدى دە. باۋلىڭدار، شىداڭدار. شىم-شىمداپ بەرى تارتا بەرىڭدەر! «كوكتەي سولسىن» دەۋگە مەنىڭ اۋىزىم بارمايدى.
جاكە، مەن بىلەمىن ونى. نە ءوزىن، نە ەلدى قيراتپاي تىنبايتىن، سەيفۋلليندەر ۇرتىنا مىقتاپ تۇكىرگەن جىگىت…
ەرمەكبايدىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن جاندوس جايلاۋ ەلىنە، كوز جىبەرىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ءبىرسىپىرا جۇرت ات ۇستىندە كورىنەدى. قىمىز ءىشىپ، قىزعا قىرىنداعان بوزبالالار بip بولەك، ەگدەلەر، ۇلكەندەر ءبىر بولەك جۇرسە، بالالارىن قۇنان تايعا مىنگىزىپ نەمەسە الدىنا، نە ارتىنا سالىپ الىپ، انالار دا اۋىل قىدىرىپ ءجۇر. شاكەن اۋىلىندا ادام بۇگىن كۇندەگىدەن كوپ: قوناقتارعا سويىلعان قۇلىننىڭ ماڭىندا شىبىنشا بىجىنايدى. ولاردىڭ داڭ-دۇڭىنا ءسۇت تارتقان سەپاراتور، ءۇي اينالا بوزداعان بوز ىنگەن قوسىلىپ، الا-قۇلا، وزگەشە ءبىر ءۇن ەستىلىپ تۇر. مالشىلار اۋىلىنداعى بۇل قيرا قۇرىقتان وقشاۋ، ماڭايى كوك مايسا ءۇش اق ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى وردادان قاڭقۋ كوتەرىلدى. تاۋكەنى بىرەۋ ەسىكتەن لاقتىرىپ جىبەردى تىسقا. تاۋكە اتىنا مىنە سالا جاندوستارعا شاپتى.
— اكەڭنىڭ بەت تاقتايىن... قازانقاپ! جەتى اتا-باباڭنىڭ اۋزىن... قازانقاپ! وگىز! بايدىڭ ق ۇلى قازانقاپ!.. — اتتان ءتۇسىپ، جاندوسقا القىنا كەلگەندە دە بۇل سوزدەر تاۋكەنىڭ اۋىزىنان تۇسپەدى. ءوزى بوقتامپاز، شاقار كىسى، قىمىزعا قىزىپ العان سوڭ ءتىپتى دەس بەرەر ەمەس، بوقتاپ-بوقتاپ الادى دا، قامشىمەن جەردى تارتىپ-تارتىپ جىبەرەدى.
— «مىرزانىڭ مازاسىن الا بەرمە!» دەپ جاۋىرىن ورتامنان ۇستادى دا، ەسىكتەن لاقتىرىپ تاستادى. مەن سونشا يتكە تاستاعان سۇيەگى مە ونىڭ! شاكەن قۇداي ما سونشا! «قوسشى» مۇشەسىنە قولىن ول قالاي كوتەرەدى؟! ارينە، بايدىڭ ايتاقتاۋىمەن كوتەرەدى! ءتورت كوزىن، تۇگەل وتىر ەكەنسىڭ، قازانقاپتان كەگىمدى اپەر. نەسيەگە قارامايمىن، كازىر قولما-قول اپەر! ايتپەسە ناشاندىككە، امانعا بارام.
— جەتەر، جەتەر، وتاعاسى! Kءوپ كوكىمەڭىز! — دەپ ەرمەكباي قاباعىن ءتۇيدى. — مىنا بولىسقا تاپسىرامىز. كەلىستىرەدى ەكەۋىڭدى.
— بولىس تۇگىلى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بولسا دا، جاقىپقا جۇگىنەرىم جوق! — دەدى دە، تاۋكە ەندى كوپ اۋىلعا قاراي شاپتى. ات اياعى كوتەرگەن توزاڭ وتىرعانداردى باسىپ قالدى.
— مىنە، كورەتىنىمىز وسى! سوناۋ كوپ اۋىل، قارا اۋىل — قارا پالەنىڭ ورداسى! — دەپ جاقىپ. — جامان تاۋكەنىڭ ەكپىنى ءۇي قۇلاتقانداي. وزگەسى نە وڭدىرادى!
اق وردادان شىعىپ، جىلقىباي بەرى اياڭدادى. ىستىق كۇندە اياعىندا ساپتاما ەتىك، باسىندا قارساق تىماق، تۇيە ءجۇن كۇپىسىن اينالدىرا كيگەن، بۇگجەڭ-بۇگجەڭ ەتەدى. سارى ايۋ ءتارىزدى. اۋزى جىبىرلاۋىنا قاراعاندا، ادەتىنشە، ايتار ءسوزىن كۇبىرلەپ، جاتتاپ كەلە جاتقان بولۋ كەرەك.
— بۇل سورلىعا دا ءبىر زوبالاڭ تۋعان عوي، — دەپ قويدى جاقىپ. جىلقىباي كەلىپ جايلانىپ بولعان سوڭ، بارماعىمەن ءبىر تاناۋىن باسىپ تۇرىپ، شاشىراتا ءسىڭبىردى، سۇق قولىمەن ەكىنشى تاناۋىن باسىپ تۇرىپ، تاعى ءسىڭبىردى. وسىلايشا بىتەلگەن تىنىستارىن اشىپ الىپ، سوزگە كىرىستى ول:
— جاندوس قاراعىم، بىلەمىسىڭ، اكەڭ، مارقۇممەن قۇرداس بولاتىنمىن. ول جالشى، مەن كەدەي، مىرزانىڭ مىناۋ جەلىسىنىڭ باسىندا تالاي كەزدەسەتىنبىز، سىرلاساتىنبىز. مىرزا سەنى وقۋعا اتتاندىرعاندا ءبىزدىڭ ۇيدە ەكى بۇزاۋلى سيىر، ءبىر مىنگىش قانا بولاتىن. باعىما ما، سورىما ما، ايتەۋىر سوۆەت تۇسىندا ءبىراز مال ءبىتتى. مەنى وسى كۇنى «باي» دەيدى. باي بولسام، سوۆەت بايى ەمەسپىن بە، ماعان نەگە وشىگەدى؟!
— نە قىلدى وشىگىپ؟ — دەگەن جاندوستىڭ سۇراعىنا جىلقىباي جاۋاپ بەرۋدەن بۇرىن قوينىنا قول سۇقتى. ءبىر جاپىراق قاعاز سۋىردى دا، قولى قالتىراي ۇسىنا بەردى. — سوت شاقىرادى! اقىسىن الىپ ابدەن بىتكەن مالايىم اقى داۋلاپتى.
— وعان بولا ساسپاڭىز. سوت انىعىنا جەتەر.
— سوتتان بۇرىن سوناۋ كوپ اۋىلدان قورقام. اشەيكەنىڭ حاتشىسى ءىزباسار دەيتىن جىلىم بار. مالايىمدى ازعىرىپ، كوپ اۋىلعا كوشىرىپ الدى. ارىز بەرگىزىپ وتىرعان سول. تاناكوز دەيتىن سىپىلداق كەلىنىم، — اۋىلناي، راستاپ ءمور باسۋدان تايىنبايدى. سوتتىڭ ءوزى كامونەس دەسەدى. اشەكەشىل-اق. قورقام، جاندوسجان، قورقام. تاپسىرىپ كەت. مەنى ءسۇر بايلارعا، نيكولاي بايىنا قوسا كورمەسىن. سوۆەت بايىمىن عوي. ءتىپتى مىرزالارعا قاراعاندا بايمىن با مەن؟
— مىنا تۇرىمەن كىمنىڭ اقىسىن جەگەندەي. قورعاڭدار مىنانى! — دەدى دە جاندوس ورنىنان تۇردى. ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، بەتى كوك بەلەس، وڭاشا بارادى. اڭساپ كەلگەن اۋىلى اۋىر ويلار سالدى باسىنا، ازار كوتەرىپ بارا جاتقان سياقتى...
VIII
كوپ اۋىل بۇگىن كوڭىلسىز. ەكى-ۇش جىلداي كوزدەن تاسا بولىپ، ساعىندىرىپ قايتقان امان ورتالارىندا ەكى-ۇش اي بولا سالا، تاعى كەتكەلى جاتىر. اقمولا اسىعىس شاقىرتقان. «قىزمەتىڭدى، قارۋ-جاراعىڭدى ورىنباسارىڭا تاپسىر دا، دەرەۋ جەت!» — دەپتى. بۇل اۋىلدىڭ باس كوتەرەرلەرى، اماننىڭ ەڭ جاقىن جولداستارى نۇرعاليدىڭ ۇيىنە جينالىپ، تىعىز شاقىرتۋدى تۇرلىشە جورىپ وتىر:
— قىزمەتىن جوعارىلاتاتىن بولعانى ما؟
— وندا قارۋىڭدى تاستا دەي مە؟
— ەرمەكباي مالقاردىڭ كەگىن قايتارىپ جۇرمەسە؟
— نەعىلسا دا، بولجاۋسىز بۇرق ەتكەن حابار. تەك باسىن شىرماماسىن دەڭدەرشى.
— ەندى جالعىز جىبەرگەنىمىز ۇيات! — دەپ، نۇرعالي كۇرىلدەدى. — قاسىنا كىسى قوسىپ بەرەيىك.
— قۇر كىسىنىڭ كومەگى قانشا! قالادا الدىمەن اقشا كەرەك تە. ورتامىزدان اقشا جيناپ بەرەيىك، — دەدى تاناكوز. مۇرتىن شيراتىپ، ۇسىنىستاردىڭ ءبارىن قوستاپ كەڭ وتىرعان ءالجان سويلەدى ءبىر كەزدە:
— اماندى ويلاعاندارىڭ اكەسىن دە ۇمىتپاڭدار. مارقۇم، بارىمىزگە اكەدەي ەدى عوي. باسى بەلگىسىز تۇر. توقاباي: «كىرپىشىن قۇيىپ قويدىم» — دەگەن. ءوزىمىز ءبىر كۇن ۇمە جاساپ، سونى قالقايتىپ قايتايىق. اماننىڭ انە-مىنەمەن قولى تيمەي ءجۇردى عوي. كوڭىلى داۋالاپ كەتسىن، وسىعان ۋادە بەرەيىك.
نۇرعاليدىڭ ءۇش بيەسىنىڭ قىمىزى بۇنشا بەرەكەلى بولار ما! جەتى-سەگىز كىسى مانادان ىشۋدە، ءالى تاۋسىلار ەمەس. قىمىز قىزۋى بويعا تاراعان سايىن، جايشىلىقتا ايتىلا بەرمەيتىن، ارىرەكتە جاتقان شىندىقتار اۋىزدان شىعىپ-شىعىپ كەتەدى. كوبىنەن كىشى بولسا دا اماندى ءبارى اعا، پانا تۇتادى ەكەن. ونىڭ كەتۋىنە ءارقايسىسىنىڭ-اق كوڭىلى ومسىرايىپ قالىپتى. ەڭ سابىرلى دەگەن ءارى ءمۇعالىم، ءارى ياچەيكا سەكرەتارى ءىزباساردىڭ ءوزى قامىعىپ وتىر:
— ءاي، تۇرا تۇرعانى جاقسى ەدى-اۋ! — دەيدى. — كەدەيلەر كادىمگىدەي قوپاڭداپ، ارقا تۇتىپ قالىپ ەدى. بايلار، بايشىلدار جابىلىپ، تۇراقتاتپادى اقىرى. قولىنان كەلسە، ولار كوزىن جويۋدان دا تايىنباس. لەنينگە وق اتقان تاپ جاۋى كىمدى ايار دەيسىڭ! امان كەتسە، قالعان جامان-جاۋتىكتەر ءوزى دە باس كوتەرە المايدى، كوتەرسە، ءارقايسىسىن ءار جەردە ۋماشتاي سالامىز دەيتىن شىعار. كورەمىز! زامان بىزدىكى عوي، ايتەۋىر. تەك بىرلىك كۇشتى بولسىن. ءبىر جاپىراعىمىز قالعانشا، اماندى قورعايىق. ولار كۇيەنى ارمانسىز جاقتى. ءبىز تازارتىپ الۋىمىز كەرەك.
— ولارىڭ كىم سوندا؟ اتاپ ايتشى، بۇل ارادا بوتەن كىسى جوق قوي، — دەگەن تاناكوزدىڭ سۇراۋىنا ءىزباسار ۇندەمەدى. «نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مىنادان سەسكەنەسىڭ بە؟» دەگەندەي، تاققى تاناۋ قارا جىگىتكە تاناكوز قاراپ قويادى. ول — جاقىپتىڭ جاقىن اعايىنى، پارتيا مۇشەلىگىنە كانديدات ءسادۋ. ياچەيكا ىشىندە بولعان قۇپيا سوزدەردىڭ كەيبىرى سىرتقا تاراپ، كەيىنگى كەزدە سادۋگە ءىزباسار كۇدىكتەنە باستاعان. سوندىقتان، تاناكوز ءدال باسسا دا، مويىنداماي، اڭگىمەنىڭ بەتىن باسقا جاققا بۇردى ول:
— امان تاڭەرتەڭ ەرتە سالقىنمەن جۇرمەك. جاڭاعى ايتقان كومەكتەرىڭدى بۇگىن رەتتەڭدەر. سوندا بارىپ، وزىمەن دە ءبىراز كەڭەسەيىكشى.
بۇلار كەلگەندە، امان ىنىلەرىنىڭ وقۋىن تەكسەرىپ وتىرعان. جارماعامبەت، قۇلماعامبەت، اقماعامبەت، توقماعامبەت دەيتىن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءتورت ۇلدىڭ ۇلكەنى جارماعامبەت بيىل ون جەتىگە شىعادى. سونى وسى جولى اقمولاعا الا كەتۋگە شەشەسىن ازار كوندىرىپتى.
— ءوزى كەتكەنىمەن قويماي، قولقاناتىمنىڭ ۇلكەنىن الا كەتكەلى وتىر، — دەپ كۇرسىنەدى بايبىشە. ادۋىن، ات جاقتى، قاراتورى كىسى ەدى. باسىلعان، ءوڭى دە بوزارعان، ءسوزى ءتىپتى بايسالدى. — شالىمنان ايرىلعالى كوڭىلىم ءبىر سەلت ەتپەيدى. بىلمەپپىن، قايعى ەتكىزبەس بولات قالقانىم ەكەن عوي! ول كەتىسىمەن سارى ۋايىم كەرنەپ بارادى باسىمدى.
— شۇكىرلىك ەتىڭىز. امان باردا، مىناۋ بالالار باردا، ۋايىم ءسىزدى جەڭە المايدى، — دەدى ءالجان.
بايبىشە باسىن يزەپ ءبىراز وتىرعان سوڭ قايىردى جاۋاپتى:
— شۇكىرلىك ەتپەسكە امال نە! ۋايىمنىڭ ۇلكەنى سول اماننىڭ ءوزى بولعان جوق پا! اعايىننىڭ تابانىنا قادالعان شوگىر ماڭدايىمىزعا قادالسا دەۋشى ەدىك. بىرەۋدى شەكەگە شەرتكەن، نە ءبىر ساباق جىبىنە قيانات ەتپەپ ەدىك. سوندا دا بالامنىڭ باسىن شىرماي بەرەدى بۇل جۇرت. قويار دا قويماي، اتقا مىنگىزدى، سوزگە ەنگىزدى. ەندى اراشا تالاپ جاتىر. امانىم اق سۇتىمدەي اق ەدى. قارايتا ما دەپ قورقام. قارا قىلدى قاق جارعانداي ءادىل ەدى، بۇزا ما دەپ قورقام. ۇرىستا تۇرىس بولا ما! التىن كورسە، پەرىشتە دە، اشۋ قىسسا، اقىلدى دا جولدان شىعادى.
— اجەم مەنى ءالى دە قۇنداقتاپ ۇستاعىسى كەلەدى. ايتىڭدارشى، قاشانعى جاتايىن قۇنداقتا! — دەپ ەدى امان، ءبارى دۋ كۇلدى. سول كۇلكىنى ول ۇزبەستەن دامىتا بەردى. اناسىنىڭ، دوس، جولداستارىنىڭ باسىڭقى كوڭىلىن كوتەرىپ، ءوزىن ءتىپتى جايدارى ۇستاپ وتىر. بۇندايدا ءازىلقوي، تاپقىر ەكەن. تۇيەدەي ءنۇرعاليدىڭ جۇدىرىقتاي تاۋكەدەن قورقىپ قاشقانىن، بايبولدىڭ شاكەنگە ەلىكتەپ، ايەلىنە اياعىن سيپاتقانىن ايتىپ كۇلدىردى. ەڭ جاقسى كورەتىن كەنجە ءىنىسى توقماعامبەتكە بەيىمبەتتىڭ «مىرقىمبايىن»، ساكەننىڭ، ءىلياستىڭ ولەڭدەرىن ايتقىزدى. توقماعامبەت سىزدىقتان دا ءبىراز قىلجاقتار ۇيرەنىپ الىپتى. ابەن، تاۋكە، نۇرعالي بولعاندا، وتىرعاندار كۇلكىدەن قۋلاپ قالدى. نامىسقوي تاناكوزدىڭ ءوزى جاس بالانىڭ ويىنىنان كۇيەۋىن كورگەندە، كوزىنەن جاسى اققانشا كۇلدى. ءسويتىپ وتىرىپ شىن جىلادى ول:
— امانجان، تەز قايتا كور، — دەيدى، اۋزى كەمسەڭدەپ. — سەن باردا، مىنە، كوڭىلىمىز لىق تولادى. سەن جوقتا ورتايىپ قالادى. قارا قاسقا اتتى قامبارىمىز ەكەنىڭدى ۇمىتپا. قامبار توقسان ءۇيلى توبىرىن ۇمىتپاعان.
— جەڭەشە، مىنا ءبىر تەڭەۋىڭىز قانداي وڭدى! — دەدى دە، امان بۇل سوزىنەن دەرەۋ اينىدى. — ءبىراق سول باتىر دا، توبىر دا قاراڭعىدا، جولسىزدا ءومىر ءسۇردى-اۋ. ال ءبىز تاڭ ابدەن اتقان سوڭ جولعا ءتۇسىپ الىپ، زاۋلاتىپ كەلەمىز عوي.
— ءوستىپ، توبىقتان قاعا بەرسە، زاۋلاتارسىڭ!
— ۋاقاسى جوق. تارتىس ۇستىندە تارالعىلار ءۇزىلىپ، اتتار تىزە بۇگەتىن. تارتىسىپ جاتقامىز جوق پا؟ بۇل تارتىس بارا-بارا سونشالىق قىزادى، كەيدە اكە مەن بالا دا ايرىلىسىپ، ەكەۋى ەكى تاپتىڭ سويىلىن سوعادى.
— تىنار كۇنى بار ما ءوزىنىڭ؟
— بار. بايلار مال مەن بەدەلىنەن ايرىلعاندا عانا تىنادى. ەڭبەكشىلەر نەعۇرلىم اشىنا تۇسسە، سولعۇرلىم بايدىڭ ءومىرى قىسقارا تۇسپەك.
جالعىز تاناكوز ەمەس، ءارقايسىسى-اق كوڭىلدەگىسىن ايتىپ قالىپ، بىلمەگەندەرىن سۇراپ الىپ، امانمەن ەركىن سويلەسىپ وتىر. ول وتىرعان جەردە ويىن دا، ءازىل دە، اقىل دا بىردەي تابىلادى. ونى ءوزىمسىنۋدىڭ ۇستىنە ۇستازىنداي تىڭدايدى، سەنەدى ءبارى. ەندى نۇرعاليدىڭ ۇيىندەگى ويلارىن ەستىرتىپ، ءجۇرۋ قامىن سويلەسىپ كەتتى.
— اقشا جاردەمىڭە ءازىر ءزارۋ ەمەسپىن. كىسى قوسساڭدار، تايماستى قوسىڭدار. جاردەمدى سوعان بەرىڭدەر. مەن ونى وسى بەتتە وقۋعا ورنالاستىرايىن.
— ءتىپتى جاقسى بولار ەدى! — دەپ، قۋانىپ قالدى بايبىشە. — قىزمەت ىستەپ ول كىمىن اسىرايدى. سوقا باسى. ءبىراق ميليسيا بوساتا ما؟ تىعىل-تاياڭ بولدى-اۋ.
— بوساتادى، اجە. جولشىباي سوعىپ الا كەتەم.
اۋىل ادامدارى بىرتىندەپ كەلە-كەلە ءۇي تولۋعا اينالدى. كورشى اۋىلدان ابەن مەن تاۋكە كەلىپ ەندى. توقماعامبەت دالادان جۇگىرىپ كىرىپ، امانعا ءبىر جاپىراق قاعاز ۇستاتتى دا، قايتا شىقتى. قاعازعا مىناداي سوزدەر جازىلعان:
«ەرتەڭ تاڭ سارىدەن جۇرەدى، — دەپ ەسىتتىم. بۇگىن، ەل جاتقان سوڭ، اۋىل سىرتىنداعى وزەكتە قالاي دا كەزدەسەيىك. وسىمىز الدە اقىرعى كەزدەسۋ بولار».
بۇنى كىم جازعانى، كىمگە جازعانى باسقاعا بەلگىسىز بولعانمەن، امانعا بەلگىلى. قاعازدى ءتوس قالتاسىنا سالىپ قويدى دا، ەسىكتەن كىرە سويلەگەن تاۋكەنى تىڭداي بەردى:
— مەنى شاقار، شايا ەتكەن — وركوكىرەكتەر. مەنسىنبەدى، مازاق ەتتى. مەندە دە اشۋ بار، نامىس بار. شىدامادىم سونسوڭ. «قوسشىعا» سولاردىڭ قورلىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن كىردىم. امانجان، اقىلىڭدى ايتىپ كەت، نە ىستەيىن ەندى؟
— جالعىز ءسىز ەمەس، بارلىق مالشى قازاق كازىر «نە ىستەيمىز؟» دەپ تۇرعان سياقتى. مەنىڭ بەرەر اقىلىم: اۋەلى جاتاقتاعى ون ۇيگە بارىپ قوسىلىڭىز. سول ون ءۇي — قالىڭ ەلدىڭ ۇيىتقىسى. ولار بيىلدىڭ وزىندە ىشەر مەندىك استىعىن الادى. بەرەكە استىقتا، وتىرىقشى ومىردە، — دەدى دە، امان ەندىگى ءسوزىن ءالجانعا، ونان نۇرعالي مەن ءىزباسارعا ارناپ ايتتى. — الجەكە، «قوسشى» قۇراستىرعان بۇل كىشكەنتاي مويىنسەرىك ءازىر تەك ءوزى تويۋدى ماقسات ەتسە، بارا-بارا باسقانى دا تويعىزاتىن سوسياليستىك ۇلكەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا اينالۋعا ءتيىس. ءتيىس نارسەنىڭ ءبارى وزدىگىنەن بولا بەرمەيدى، بولعىزسا بولادى. بولعىزۋ جولىندا قيىندىقتار از ەمەس. شىدامدىلىق كەرەك. شىدامدى سەنىم عانا كۇشەيتەدى. اگار وسى ون ءۇي بيىل ىشەرمەندىگىن السا، ەندىگى جىلى ەپتەپ ساتۋعا شىعارسا، ونان ءارى ولاردى ارتەلدەن قۋىپ تا شىعا المايمىز. وسىلايشا، بىرلەستىك ەڭبەكتىڭ جەكە ەڭبەكتەن پايدالى ەكەنىن كوزى كورىپ، قولى ۇستاي بەرسە، ەڭبەكشى شارۋالار سوسياليزمگە ءوزى سۇرانىپ بارادى. الجەكە، كوتەرە بەر ون ءۇيدى. نۇرعالي، سەن كووپەراسيانىڭ جاقسىلىعىن الدىمەن سول ون ۇيگە كورسەت، كۇن كورىس جايىندا ازىرگە مەنىڭ ايتارىم وسى عانا. ال مەن جايىندا اجەمنەن باستاپ ءارقايسىڭىز-اق قوبالجيتىن كورىنەسىزدەر. اجەم ءتىپتى «ءوزىن، دە جاي جۇرمەيسىڭ!» — دەپ، وڭاشادا ۇرسىپ الادى. جاي جۇرۋگە بولدى ما، جولداستار. تاپ كۇرەسىندەگى كونتەرلىلىك، سىپايىلىق كۇن سايىن جويىلىپ، بەت اشىلىپ كەلەدى. ەزىلگەن اۋىل وياندى. بايلارعا ەندى كەدەيلەر شابۋىل جاسايتىن كۇن الىس ەمەس. «قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتايدى». بايلار، بايشىلدار سونى سەزىنىپ، بۇرىن جۇدىرىقتاپ ءجۇر. ءبىراق ماي جۇدىرىققا مەن قۇلامايمىن! — دەپ، امان كۇلگەندە، دۋ كوتەرىلدى. كولەڭكە تۇسكەن كوڭىلدەر جارق ەتىپ اشىلىپ، بىرەۋ ەتىگىنىڭ قونىشىن شىرەنە تارتسا، بىرەۋ كۇلىمدەپ، مۇرتىن سيپاپ قويىپ، ەندى بىرەۋلەر «باسەلەپ» وتىرعاندا:
— سارى الا قامشىمەن جوسىتسا! — دەدى دە، تاۋكە قامشىمەن جەردى ءبىر تارتىپ جىبەردى. — ونداي كۇن تۋسا، مەن الدىمەن قازانقاپتان الار ەدىم كەگىمدى. شاكەن قاباعىن ءسال شىتىپ قالىپ ەدى، كەلە مەنى جاۋرىننان ءبۇرىپ الىپ، تىسقا لاقتىرعانى. تۋرا سول ءۇيدىڭ ءبورىباسار قارا توبەتىنىڭ مىنەزى! و دا، «ايت!» دەسە بولعانى، باسسالادى عوي. — «شابۋىلعا سۇرانعانىڭىزبەن، ايتاقتاۋشىعا باتپايسىز با، قالاي؟» دەگەن اماننىڭ قالجىڭىنان كەيىن تاۋكە ورشەلەنە ءتۇستى. — قاراڭعى كوردە پەرىشتەلەرىنە وت كۇرزىمەن ۇرعىزادى دەگەن سوڭ، قۇدايدىڭ وزىنەن امالسىز قورقام؟! جامان اعاڭنىڭ قيمىلىن سول شابۋىلدا كورەرسىڭ. قاسىما تەك ءادحامدى، توقاباي مەن تايماستى قوسىپ بەر. وتكەن سايلاۋدا توقاباي ەكەۋمىز-اق بولىس جاقىپتىڭ مۇرنىنان قان اعىزعامىز. بۇل شابۋىلدا شاكەننىڭ ءوز مۇرنىنا كادىك. مەن ونشا اقماق ەمەسپىن، امانجان. وسى جۇمانىڭ ىشىندە ەرمەكباي، سايلاۋبەك، شاكەن — ۇشەۋىنىڭ دە اۋجايىن ءتۇيدىم. سەنىڭ قالاي اسىعىس بارا جاتقانىڭدى دا ءىشىم سەزەدى.
— ءجا، ءجا! بولدى، تاۋكە، بولدى! — دەپ، تاناكوز، ودان ءارى سويلەتپەي، اۋىزعا قاقتى. — بوسقا كوپىرۋدىڭ كەرەگى نە؟ وسى ءسوزىڭدى كازىر جەتكىزەدى دە، كەسىرىڭ امانعا تيەدى. امان قاراعىم، ونى ەلىرتىپ قايتەسىڭ، بىرەۋدىڭ قولىندا ەلەر. بىزدىكىنە بارايىق. ساقتاپ جۇرگەن ءبىر قويىمىز بولاتىن، جەپ كەت.
ساق تاناكوز شاكەن جايىنداعى ءسوزدى ورشىتپەي تىيىپ تاستاپ، كۇيەۋىن «ءجۇر-جۇردىڭ» استىنا الدى. ابەن ساسار ەمەس:
— بارا بەر. كىشكەنە اڭگىمە تىڭداپ، كازىر جەتەم، — دەيدى.
— سەنىڭ «كازىرىڭ» كەشكە دەيىن سوزىلادى. قالدىرمايمىن. تاۋكە، سەن دە قايت، قويدى سويىپ بەر. مىناۋ كۇنى-بويى مىجعىلايدى.
«تاۋكە بارسا، مەنىڭ كەرەگىم قانشا؟» — دەپ تارتىنعانىنا قاراماستان، تاناكوز ابەندى جەڭىنەن سۇيرەپ، تاۋكەنى الدىنا سالىپ، ەكەۋىن دە الىپ كەتتى. «ەسىل اڭگىمە قالدى-اۋ» دەگەندەي، ابەن ارتىنا قاراي-قاراي كەتىپ بارادى. دەگەنمەن، وتىرىك پەن ماقتانعا ءبىراز قور جيناپ العان بولۋ كەرەك ول كىسى.
بىرەۋلەرى قىمىزعا قىزسا، ەندى بىرەۋلەرى سوزگە قىزىپ، لەپىرگەن كوپ اۋىلدىڭ جىگىتتەرى، شاقىرۋدى ەستىگەن سوڭ سابىر تۇتىپ وتىرا المادى. اماندى ورتاعا الا، ابەندەردىڭ ارتىنا ىلە جەتتى. قوي سويىلىپ جاتىر. اجەپتاۋىر قوماقتى قارا سابا بەس بيەنىڭ ەكى كۇن جيناعان سۇتىنە يىندەپ تۇر. بۇنداي باس قوسىلعاندا، كوپ اۋىلدىڭ جىگىتتەرى كۇرەسسىز وتىرعان ەمەس. امان اۋەلى بايگەگە اسىق، قورعاسىن قۇيعان ساقا تىگىپ، بالالاردى كۇرەستىرىپ الدى. سودان كەيىن ۇلكەندەر كۇرەسىپ كەتتى. كۇرەس ۇستىندە قازانقاپ كەلدى. مىنگەنى — مىرزاكەر. قىستاۋعا بارىپ، شابىندى، سالىنىپ جاتقان مەكتەپتى كورىپ قايتقان بەتى ەكەن. ابەنگە ءۇزىپ-ۇزىپ، ساراڭ سويلەپ وتىرعاندا، كوزى الىستا كوتەرىلگەن شاڭعا ءتۇستى. شاڭ تاساسىندا قارا پاۋەسكەگە ءۇش كۇرەڭدى قاتارلاپ جەككەن شاكەن مەن جاندوس كەتىپ بارادى. ارتتارىندا قارا قاسقا ارعىماققا سولقىلداق لاشەنكە جەككەن ەرمەكباي مەن سايلاۋبەك. جاقىپ باستاعان ون شاقتى سالت اتتى اربالىلاردى جانامالاي، ءبىرى جەلە، ءبىرى شوقىتىپ بارادى.
— ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قوناقتارى اتتانعان با! — دەپ، قازانقاپ ءسوز جەلىسىن ءۇزدى دە، جاۋاپ كۇتپەستەن، قايتا جالعاپ اكەتتى. — ءشوپ الدەن-اق تىزەدەن اسىپتى. بيىل ەشكىم يە بولا الماس...
قوي سويىلىپ بولىسىمەن، ءبىر شارا قىمىزدى تاستاپ الىپ، تاۋكە دە كىرىسكەن اڭگىمەگە. قازانقاپتىڭ جاڭاعى سوزىنە تۋرا بايلانىستى:
— ەل تويسا دا، سەن تويماسسىڭ! جالماۋىز تويسا دا، سەن تويماسسىڭ! سەنەن شاكەننىڭ قارا توبەتى كوپ ىنساپتى. ءتىپتى كوپ ەستى!
— قۇدايا توبا! وسىنى بىردەمە تاعى ءتۇرتىپ وتىر-اۋ!
— ءتۇرتىپ وتىر! كانە، نە قىلاسىڭ! — دەپ جەتىپ كەلگەندە، قازانقاپ ورنىنان تۇرماستان، تاۋكەنى يىعىنان باسىپ ەتبەتىنەن ءتۇسىردى. تاۋكە تىپىرلاپ جاتىپ ءبىر بوسانىپ قالعاندا، باسىمەن سوعىپ جىبەرىپ ەدى. قازانقاپتىڭ اۋزى، مۇرنىنان قان بۇرق ەتتى. ءبىرى قاشىپ، ءبىرى قۋىپ بەردى. قازانقاپتىڭ اياعىنىڭ باشايلارى جوق. انادا، بوراندا مەرتىگىپ دالادا قالعاندا، ءۇسىپ، توبان اياق بوپ قالعان. جۇگىرە المايدى. كۇر-كۇر ەتىپ ۇمتىلادى كەلىپ، تاۋكە كوپتىڭ ىشىنە قويىپ كەتەدى. قاشىپ جۇرسە دە، سالىپ ءجۇر ءتىلىن:
— يتكە تاستاعان سۇيەكتەي، لاقتىرىپ جىبەرگەنىڭدى ۇمىتادى دەگەن شىعارسىڭ! سەن تۇگىل، قانىشەر شالابايدان دا قورىققان ەمەن! جاقىنداشى كانە، ىشەك-قارنىڭدى شۇباتايىن. سەنىڭ سەنگەنىڭ شاكەن بولسا، مەنىڭ سەنگەنىم — كوپ اۋىل. توبەلەستىڭ كوكەسى الدا ءالى، ۇلكەن شابۋىلدا. بالەم، جەرگە قاعىپ جىبەرىپ، سۋىرىپ الارمىن سوندا...
كوپ اۋىلدىڭ جىگىتتەرى تاۋكەنى اراشالاپ، ورتاعا الىپ، ۇرعىزبادى. قازانقاپتىڭ ءبىر كۇرەك ءتىسى سىنعان، مۇرنى قاناعان، سورعالاعان قانىن تىيماستان، شاكەندەردىڭ ارتىنان شاپتى. كۇرەس، ويىن-كۇلكى توقتادى. اۋىل بولىپ تاۋكەگە ۇرسىپ وتىر:
— قۋراپ تۇرعان دۇنيەگە وت قويۋىن قاراشى!
— سەن ۇردى دەمەيدى، امان ۇرعىزدى دەيدى!
— جىگىتتەر، تاراڭدار. ميليسيا كەلسە توبىڭمەن پروتوكولدايدى. قازانقاپتىڭ اۋزىن تاۋكە بۇزدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟!
بۇل جانجال كوپ اۋىلدى قاتتى ويلانتتى. قازانقاپتىڭ اۋزى تاۋكەنىڭ ءزىلسىز، ۇيرەنشىكتى جانجالدارىنىڭ بىرىندە بۇزىلعان جوق. قاشاننان ىشكە جينالعان كىربەڭدەر بىتەۋ جاراعا اينالىپ، سول جارا جارىلىپ كەتكەندەي بولىپ تۇر. نە دەۋ كەرەك شاكەنگە؟ ءپىسىرىپ جە، قۋىرىپ جە، تەنتەگىڭ ءما دەي مە؟ ايتپەسە، شىداي-شىداي، جاۋىردى جابا توقي بولدىق، كەلسەڭ كەل ەندى دەي مە؟ ەكەۋىنىڭ بىرىنە مىقتاپ تابان تىرەي الماي، اينالىپ كەلىپ تاۋكەگە ۇرسا بەرگەندەرگە:
— ءجا، جەتەر! — دەپ ءالجان زەكىپ تاستادى. — قازانقاپتىڭ اۋزى قاناعانعا بۇنشا دۇرلىككەندەرىڭ نە؟ جالعاننىڭ قىساسى احيرەتكە كەتپەيدى. مەنىڭ مۇرنىمدى ول جازىقسىز قاناتقان.
«قازانقاپتان دەيمىسىڭ، شاكەننەن قىسىلادى عوي، تۇگە»، — دەگەن نۇرعاليدىڭ وزىنە تاپ بەردى ءالجان:
— ودان نەگە قىسىلادى؟ استىمىزدان يت، ۇستىمىزدەن قۇس جۇگىرتىپ وتىرعان شاكەن. مۇرنىڭ تاۋكەنىڭ مۇرنى قۇرلى ەشتەمە سەزە مە؟ نەگە كەتىپ بارادى امان؟ كىمنىڭ ايلاسىمەن كەتىپ بارادى؟ جاقسى بولدى، قايتا. بەت اشىلدى. قازانقاپ شاكەنگە قوسىپ وترياد اكەلسە دە، توبىڭدى جازبا. بەرمەيمىز تاۋكەنى! نە كورسەك تە، ءبىر كورەمىز!
نۇرعالي ءسوز تالاستىرعان جوق، جىم بولدى. جۋاسىپ قالعان تاۋكە ءالجان سوزىنەن كەيىن قايتا لەپىردى. تاناكوز توقتاۋ ايتىپ، ءارقايسىسىن ءبىر باسۋدا ەدى، ىرىق بەرمەي بارا جاتقان سوڭ، امانعا جالىندى:
— اينالايىن، توقتات مىنالاردى. ءالىن بىلمەي وزەۋرەپ وتىر. ءوزىڭ، كەتىپ باراسىڭ، كەلگەنىڭشە توز-توز قىلىپ جىبەرەدى.
— پاي-پاي، تاناكوزدىڭ دەگبىرسىزى-اي! ساساتىن تۇك تە جوق، — دەپ، ابەن قولىن ءبىر سەرمەپ تاستادى. امان مانادان ءۇنسىز وتىرىپ، جاڭا عانا سويلەدى:
— جەڭەشە، بۇل جانجالدى قوزدىرماسام، «قوي!» دەي المايمىن. باعىتتارىڭ دۇرىس، جىگىتتەر. باس ساۋعالاپ شىعىپ، بەت اشىسۋعا كەلىپ تۇرمىز. تايىناتىن نە بار؟ ساتسىزدىككە ۇشىراعان كۇندە كەدەيدىڭ نەسى كەتەدى؟ جاسقانا-جاسقانا، سىيلاي-سىيلاي بولعان شىعارمىز. ەندى بايلار جاسقانسىن بىزدەن! بايلار سىيلاسىن ءبىزدى!
ەت پەن قىمىزعا بۇل ءسوز قوسىلىپ، ابەن ۇيىندەگى اۋىل اۋىلدى باسىنا كوتەردى. كەشكە دەيىن تاراماي، جول قاراستى جىگىتتەر. قازانقاپ بارىسىمەن شاكەن قايتادى، قايتسا سوت، تەرگەۋشى نەمەسە بىرنەشە ميليسيونەر ەرتە قايتادى، — دەپ كۇتىپ وتىر. ەشتەمە كورىنبەيدى. كوز بايلاندى. سوندا دا توبىن جازباستان، ەل جاتقانشا كۇتتى. ەل جاتا تاراعان سوڭ، امان باسقالاردان ءبولىنىپ، قىمىزدىقتى سايدى ەرلەي، جاياۋ، جالعىز جونەلدى. مانا توقماعامبەت اكەپ بەرگەن دومالاق قاعازدى اي جارىعىندا تاعى دا ءبىر وقىپ شىقتى.
«وسىمىز الدە اقىرعى كەزدەسۋ بولار» دەيدى. «قانداي اۋىر، قانداي ىستىق ءسوز! قازاق قىزىنىڭ جانى مۇنشا شىدامدى بولار ما! مەن جانشىلىپ، كۇيىپ بارام بۇل سوزدەن!» — دەپ، امان ىشتەن ايتتى دا، اۋىر كۇرسىنىپ، حاتتى ءتوس قالتاسىنا قايتا سالدى. تەرەڭ سايدى ورلەي ءجۇرىپ، شاكەن اۋلىنىڭ تۇسىنا جەتكەندە، جەر باۋىرلاي جاتا كەتتى. اۋىلدا بۇگىن ءجوندى ادام قالماعان. باستىعى شاكەن بولىپ، جاندوس، ەرمەكبايلاردى شىعارىپ كەتتى، ەكى-ۇش كۇنسىز قايتپاق ەمەس. ەل ۇيقىدا. اسپان بۇلتسىز. ايدىڭ ءدال ون ءتورت جاڭاسى. نۇرعا بالقىعان تىپ-تىنىش دالادا جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى ات اياعىنىڭ دۇرسىلىندەي ەستىلىپ، ەلەڭدەپ قويادى امان. اۋىلدى اينالا كۇزەتەتىن ءبورىباسار قارا توبەت جورتىپ ءجۇرىپ كورىپ قالدى. قولدا قارۋ جوق. باسىن كوتەرسە، تاپ بەرگەلى، كۇر-كۇر ەتەدى ءتورت كوز قارا. جاتقاندى يت قاپپايدى. قاپپاسا دا، داۋسىمەن ۇستاپ بەرگەلى تۇر. اماننىڭ امالى قۇرىپ تابجىلماي جاتا بەردى. اككى توبەت تاستاپ كەتەر ەمەس، ارى-بەرىدەن سوڭ ەتبەتىنەن ءتۇسىپ و دا جاتتى. ارباسقان ەكەۋدى، اقىرىن ەستىلسە دە، انىق ەستىلگەن، جۇمساق، تۇنىق، كوڭىلگە وسى نۇرلى تۇندەي جاعىمدى ءبىر نازىك ءۇن ايىرىپ جىبەردى:
— ءبورىباسار، كەت! كەت ءارى! — دەگەندە، ەستى توبەت، «ءا، سولاي ما ەدى؟ ايىپقا بۇيىرماڭىز» دەگەندەي، قۇيرىعىن بۇلاڭ ەتكىزىپ كەتە بەردى. ايلى تۇندە اق كوك شاپان بۇركەنىپ كەلگەن شولپان اماننىڭ موينىنا قولىن سالا جانتايدى. شاپانمەن ونى دا بۇركەپ قويدى. وتىرۋعا بولمايدى، كوزگە تۇسەدى. جاتىپ اڭگىمەلەستى ەكەۋى:
— ەر دەيتىنى قايدا؟ يت قورقىتىپتى-اۋ ءوزىڭدى.
— يت ەردى نەعىلسىن؟ ەر يتكە ەرلىك ەتىپ نەعىلسىن؟ ايىرعانىڭ جاقسى بولدى. مەن سەنى ايىرا الماي كەتىپ بارام.
— تاعدىر جازسا، نە شارا! — دەدى دە جاڭا عانا جايراڭ قاققان شولپان مۇڭايا قالدى. كوبىنەسە كۇلىمدەپ تۇراتىن ءمولدىر قارا كوزىن كۇن بەتىن بۇركەگەن ۇشپا بۇلتتاي كوشكەن ويلار ءبىر باسىپ، ءبىر اشىلىپ كەتىپ تۇر. مۇڭايادى دا كۇلىم قاعادى، كۇلىم قاعادى دا مۇڭايادى شولپان. ونىسىن ءوزى ايتىپ وتىر:
— ەرتەكتەگى ءبىر ساعات كۇلىپ، ءبىر ساعات جىلايتىن جىگىت ءتارىزدىمىن مەن. قولىم بوس، جولىم بوس مىناۋ زاماندا دەگەنىمە جەتە الماعان دارمەنسىز ەكەنىمدى ويلاسام، جەر بولام. سونداي دارمەنسىز بولا تۇرا، سەنىمەن وسىلاي وتىرعانىمدى ەسكە السام، توبەم كوككە تيەدى.
— ەرلى-زايىپتىڭ اراسىنداعى ادالدىقتى بۇزعاندا، ارجاعىندا سەن بۇزا المايتىن نە قالدى؟
— ادالدىقتى بۇزۋ ەرلىك پە؟ ۇرى دا، ەر دە قاتەردەن وتەدى. ۇرىنىڭ اتى ۇرى عوي سوندا دا. مەنى ەرلىككە نەسىنە شاقىرا بەرەسىڭ؟ اتا-انامنىڭ جورالعىسى، ەلىمنىڭ سالتى شەگەندەپ بەرگەن مىنەزدى بۇزۋعا شامام كەلمەيدى.
— بۇزدىڭ عوي ءبىراق؟..
— ونى ءبىر قۇداي ۇشەۋمىز عانا بىلەمىز. تاۋبە ەتسە قۇدايدىڭ كەشىرمەيتىنى جوق. اگار، ەل بىلسە، كەشىرمەيدى وندا. ءتىپتى مەن ءوزىم دە كەشىرمەس ەدىم. «بۇزىلىپ، بايدان شىعىپتى» دەگەن ءسوزدى ەستىپ ءتىرى جۇرگەنشە، ەستىمەي كوردە جاتقانىم كوپ ارتىق ەمەس پە!
«قايماق ەدى كوڭىلىمدە،
بىزگە قاسپاق بولدى جەم.
ەكى ءسوز جوق ومىرىمدە،
مەن ءبىر سورلى، باقىتى كەم»، —
دەپتى عوي تاتيانا. قازاق قىزىنىڭ ودان قاي جەرى ارتىق؟ مەن دە سونى ايتىپ قوشتاسقالى كەلدىم سەنىمەن.
— تۇسىنسەڭشى، شولپان! ول قىزداردان سەنىڭ زامانىڭ ءتىپتى باسقا.
— جانىم، ارىم باسقا ما! ماحاببات ءۇشىن كۇتۋگە شىداعاندا، ار ءۇشىن ادام ولۋگە دە بارادى. ارى كەتىپ، ءىشى ولگەننىڭ ءومىرى دە ءومىر مە؟ ءبارىن ساعان بەرگەندە، تىرشىلىگىمنىڭ بۇل ءسانىن قيماستان الىپ قالعام. قولقالاما! «ايرىلار دوس ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇرايدى».
امان ابدەن ءتۇڭىلدى. كەزدەسكەن سايىن شولپانعا شاكەننەن ايرىلىسۋدى ايتادى. ول، بوساۋدىڭ ورنىنا، بەكىنە تۇسەدى. سويتە تۇرا، شىعاردا جانى باسقا اماننان.
— ءبىز ەندى قايتىپ كەزدەسەر مە ەكەنبىز؟ قاشان كەزدەسەر ەكەمىز؟ — دەگەندە، كوزىنەن جاس مونشاقتاپ كەتتى. — سەنى بۇل ماڭعا جۋىتپاس ەرمەكباي. بەزبۇيرەك جىگىت كورىنەدى.
— ايتسە دە، شاكەن اعادان جۇمساقتاۋ، زيانسىزداۋ.
— امان، بەت اشىسۋعا، ۇستاسۋعا كەتتىڭ بە؟ — دەپ، شولپان شوشىنا قارادى. داۋسى ءدىر-دىر ەتەدى. — شىداشى! سابىر ەتشى، جانىم! ول مەرت قىلادى سەنى، نە ءوزى مەرت بولادى. ەكەۋىن دە قۇداي كورسەتپەسىن ماعان!
— شىداۋعا شاما قالمادى، — دەدى امان. — مەرت بولارمىن، مەرت قىلارمىن، بىرىنە دە وكىنبەن. جار ەتسەم جولداس ەتسەم دەگەن ەڭ اياۋلىم ءوزىڭ ەدىڭ، قاس دۇشپانىمنىڭ قولىندا، ەسكىلىكتىڭ تورىندا قالىپ باراسىڭ. سوعان وكىنەم. ول دۇشپاندى قۇلاتپاي، ول توردى ۇزبەي، تىنىم ءسىرا جوق ەكەن. كوزىم جەتكەن ۇستىنە جەتە ءتۇستى. قانشا تۇڭىلدىرسەڭ دە، ءۇمىتىم سەنەن ۇزىلمەس. قايدا جۇرسەم دە، كوڭىلىمنەن بەينەڭ ءبىر كەتپەس. باسقا نە ايتايىن؟ ءبارى بۇرىن ايتىلعان. ەم بولمادى ەشبىر ءسوز.
ەكەۋى قۇشاقتاسىپ ءۇنسىز جاتتى. «كوز جۇمۋلى، كوڭىل ماس». سۇيىسكەندە قارداي ەرىپ، كوزدەرىنە جاس پارلاپ تۇردى. حالىق جاساعان قاتال ءداستۇر سوندا-داعى قايىسپادى. شولپان، ونى قورعاۋدىڭ ورنىنا، قام كوڭىلىن جۇباتىپ سەرگۋگە تىرىسادى:
— شۇكىرلىك ەتەم، — دەدى، ءتىلى اماننىڭ اۋزىنان بوسانىسىمەن، ول كۇرسىنە ءبىر دەم الىپ. — ءتاڭىرىم-اۋ، قوسپاساڭ قوسپا ءبىزدى! انا بولايىن ەندى، بالا بەرشى، — دەپ ەدىم. بەرگەن ءتارىزدى. سول بالا قالعان ومىرىمە جۇبانىش بولار. ونى كورگەن سايىن، سەنى دە كورىپ وتىرارمىن.
— وندا مەن اكەلىك وسيەت قالدىرايىن! — دەپ، قۋانعانىنان باسىن كوتەرىپ الدى امان. — قىز تۋسا، اتىن ازات قوي. اناسىنداي شىرماۋدا قالىپ قويماسىن دەگەن جورام. ۇل تۋسا اتىن بولات قوي. قيىندىقتارعا ءتوزىمدى بولسىن دەگەن جورام.
ەكەۋى ەندى بولاشاق بالانى قىزىقتاپ جاتىر. تاڭ شولپانى تۋىپ كوتەرىلگەن. اي ەڭكەيىپ، كىشى بەسىندىككە بارعان. Aت اياعىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلەدى. ارت جاقتارىنان سويىل سۇيرەتكەن ءبىر ادام كەلىپ قالىپتى. «قازانقاپ!» — دەپ، سىبىرلاي بۇعا ءتۇستى شولپان. كىرۋگە جەردىڭ تەسىگى جوق. جان مۇرىننىڭ ۇشىنا كەلىپ، ەكەۋى قىبىر ەتپەستەن جاتقاندا قازانقاپ وتە بەرىپ، تۇرا قالدى.
— بۇل قايسىڭ، ەي؟
جاۋاپ قايتپاعان سوڭ، جاقىنداي ءتۇسىپ ءتونىپ تۇر.
— بۇل قايسىڭ دەيمىن! ەكەۋ مە ءوزى؟
اتتان تۇسپەستەن، سويىلىنىڭ ۇشىمەن بۇركەگەن شاپاندى قايىرىپ تاستاعاندا، ەكەۋى بىردەي باسىن كوتەردى. قازانقاپ قامشىمەن تارتىپ جىبەردى اماندى. امان اتا جونەلىپ ەدى، قۋىپ جەتىپ تاعى تارتتى. بۇرقىراپ سويلەپ ءجۇر:
— قايت، ءتۇس الدىما! ۇرى ۇستادىم، قارى ۇستادىم، قانىن توكتىم، سۇراۋسىز! قۇداي بەردى قولعا! مىرزا قايتقانشا كىسەندەپ، بايلاپ تاستايمىن! مىرزا كەلگەن سوڭ، قۇرىم ىلەدى موينىڭا. و، جاساعان، نە سۇمدىق مىناۋ؟! نە بولدى زامان؟! مىرزانىڭ تورىنە شىعا المايتىن كىرلى اياقتار توسەگىندە ويناقتادى ما؟..
امان قۇر قول، تۇك قارسىلىق ىستەي المادى. الىپ قازانقاپ ات ومىراۋىنا الىپ، اۋزىنان كوبىك شاشا اۋىلعا قاراي ىقسىرعاندا، شولپان وقتاي اتىلىپ، شاۋجايدان الا ءتۇستى.
— توقتا، قازانقاپ! كەسىپ تاستاماساڭ، ايرىلمايدى قولىم! قانعا قۇمارتساڭ، مەنىڭ قانىمدى ءىش! ار تاپتاعىڭ كەلسە، مەنىڭ ارىمدى تاپتا! اماندا، مىرزادا نەڭ بار؟ ەكەۋىن بىردەي تىرىدەي كومگەلى تۇرعانىڭدى بايقايمىسىڭ! مىرزاعا كورسەتپەك بۇل دوستىعىڭ ايۋاننىڭ، ايۋدىڭ دوستىعى.
— استاپىراللا، مىنا سۇمدىقتى ىشىڭە ساقتا دەمەكپىسىڭ؟ نان-تۇز، ءارۋاق، قۇداي قايدا! مىرزانىڭ بەتىن قالاي كورەم؟
— ساقتاي الماساڭ، قۇربان ەتەسىڭ مەنى. ول از بولسا، ىشىمدە ەكى ايلىق بالام بار، بىرگە شالاسىڭ مەنىمەن! ويلان ءبىراق، مىرزانىڭ دوسىمىسىڭ سوندا؟ قانىشەرمىسىڭ؟
قازانقاپ قاقالىپ تۇرىپ قالدى. القىنا بەرەدى، ايتارى جوق. وتكىر ءسوز وڭمەنىنەن ءوتىپ، قاراڭعى كوڭىلىندە بىردەمە جارق ەتكەندەي.
— ەي، — دەدى امانعا، — قاشان كەتەسىڭ؟
— تاڭ اتىسىمەن.
— دەرەۋ كەت! ەندى قايتىپ اق وردانىڭ بوساعاسىن اتتاماسقا انت الام. ءما، تۇز جە! «وسى تۇز اتسىن» دە!
قازانقاپتىڭ قالتاسىنان تۇز كەتكەن ەمەس. بىلعارى كۇماجنيگىنىڭ ىشكى قالتاسىنان الىپ، قاراتىكەن تۇزدىڭ ءبىر سىنىعىن امانعا ۇسىندى. امان اۋزىنا سالعان كەزدە:
— سەندەر انتتاساتىن ەشتەمە دە جوق. كۇيەتىن مەن! — دەدى شولپان. — شىنىمەن وسى اڭگىمەنى جاپقىلارىڭ كەلسە، ەكەۋىڭ بىردەي جە تۇزدى! مەنىڭ جۇرەگىم سوندا عانا ورنىنا تۇسەدى. ايتپەسە ول جۇرەك جارىلماي تىنبايتىنىنا مەن جەيمىن، اكەل تۇزىڭدى!
قازانقاپ قولىن ەكى رەت اۋزىنا اپارىپ قايتتى. «مىرزادان قالاي جاسىراسىڭ!» — دەپ، جەلكەسىنەن بىرەۋ ءتونىپ تۇرعان ءتارىزدى. جەمەسكە شولپاننان شوشىپ قالعان. كورمەگەن مىنەز كورسەتتى ول، ەستىمەگەن ءسوز ەستىرتتى. ەشتەمەدەن تايىنار ەمەس. ىلاڭنىڭ ۇلكەنىن ءوزى جاسايتىن ءتۇرى بار. سوندىقتان قازانقاپ قولىن اۋزىنا ءۇشىنشى رەت اپارعاندا:
— امال جوق. كەشىرە گور، ءتاڭىرىم! — دەپ كۇبىرلەي تۇرىپ جالادى تۇزدى.
امان دۇلەي مىنەز قازانقاپتان وسىلايشا قۇتىلىپ، اۋلىنا قايتتى. جۇقا كيىمنىڭ سىرتىنا كۇشتى قولدىڭ قامشىمەن سالعان ەكى داعى بىلەۋدەي بولىپ ىسكەن، ارقاسى قوزعالتپايدى. جىگىتتەردى جيناپ كەلىپ، كەگىن ءقازىر قولما-قول الۋعا نەشە رەت وقتالسا دا، شولپاننىڭ ابىرويىن ساقتاپ، باسىلا بەردى. ءوز اۋلىنا جەتكەندە تاڭ ابدەن اتتى. كەشە كەتكەن سىزدىق تۇندە قايتىپ، پەسيكتىڭ قوراپتى لاشەنكەسىن سايلاپ، اتتاردى قامىتتاپ قويىپتى. امان كەلە جۇرۋگە قامداندى. بولعان وقيعانى ەشكىمگە سەزدىرگەن جوق. سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن. ءومىرى كورمەگەن قورلىعىن ازار كوتەرىپ ءجۇر. كۇتىپ وتىرعان كوپ اۋىل «جول بولسىن!» ايتۋعا كۇن شىقپاي جينالدى. جول ازىققا دەپ، بىرەۋ بۇيەنگە تىققان ماي، بىرەۋ سىقپا، بىرەۋ تابا نان اكەلىپ بەرىپ جاتىر. بەرگەندەرى ماردىمسىز بولعانمەن، ىقىلاستارى تويعىزارلىق.
— جولىڭ بولسىن، جولداسىڭ قىزىر بولسىن!
— دۇشپانىڭ جەرگە قاراسىن!
— تالايىڭ جوعارى بولسىن!
— جەڭىل بارىپ، اۋىر قايت! جەڭىلىپ بارىپ، جەڭىپ قايت!..
كەمپىر-شال، قۇربى-قۇرداس، جەڭگە، اعا ءبىر اۋىزدان تىلەۋ تىلەپ، اربانى قورشاپ تۇر.
— ايتقاندارىڭىز كەلسىن! — دەدى دە، ءجۇرىپ كەتتى امان. ابەن، ءالجان، نۇرعالي، تاۋكەلەر سالت اتتا، بولىس ورتالىعىنا دەيىن ۇزاتىپ سالۋعا بىرگە ءجۇردى. بيىك جوننىڭ جوتاسىنا كوتەرىلگەندە، تومەندە وتىرعان قالىڭ ەلگە امان قايرىلا ءبىر قاراپ ەدى، اق وردانىڭ سىرتىندا شولپان دا قاراپ تۇر ەكەن.
ءىح
— اماندى ەلدەن قۋدى. نۇرعاليدى كاپەرەتىپتەن قۋدى. تاۋكە تاياقتان كوك جۇلىن بولۋعا اينالدى. تايماس قىزىلورداعا وقۋعا قاشىپ قۇتىلدى. مەنى بولىستىقتان ءتۇسىرتىپ، ءتورت جىلداي تەنتىرەپ ەدىم، اقىرىندا، ميليسيالىقتى كوپسىنىپ، امان كەتىسىمەن، ونى دا الىپ قويدى. سويلەسەڭ، مەنىڭ عانا ءسوزىمدى سويلە، ىستەسەڭ، مەنىڭ عانا ءىسىمدى ىستە، — دەيدى. ىستەپ تە، سويلەپ تە كوردىك. نە تاپتىق؟ ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ، ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ وتىرعان وسى ءبىر اۋىل جاتاق ونىڭ ىرىسىن ءىشتى مە، باسىمىزعا اڭگىر تاياق ويناتۋىن ءبىر قويمايدى. نەسى بار مەندە؟ نەگە كەتەم؟ تەلەگەي تەڭىز ماقاش قورىعىنا رۋلى ەل سىيعاندا، مەن قالاي سىيمايمىن؟! بۇيتە بەرسە، بۇل جەردى شاكەننىڭ ەنشىسىنە ءبىرجولاتا بەرىپ، كەدەي اتاۋلى قاڭعىرىپ كەتۋىمىز كەرەك. ايتپەسە ساسىق كۇزەنشە شاقىلداپ، تاماققا تاس بولىپ قاتۋ كەرەك!..
— سابىر ەت. تارىقپا. شاكەن قانشا كۇشتى بولسا دا، ەلدەن، ۇكىمەتتەن كۇشتى ەمەس. زاڭ سەنى بۇل جەردەن قوزعامايدى. شاكەن قول كۇشپەن، قازانقاپتىڭ كۇشىمەن قوزعاماق بولسا، كورەرمىز.
— كورسەڭ، امان كەتىسىمەن تاۋكەنى اربانىڭ دوڭگەلەگىنە بايلاپ قويىپ سويعاندا، قايدا قالدىڭ؟ امان شىركىن توعايداعى ارىستان ەكەن عوي. ول باردا توعايدان ولار تال كەسپەيتىن. ەندى بىتىرلاتا باستادى.
— كەمىتە بەرمەڭىز، ءبىز دە قاراپ جاتقامىز جوق. بايلار اشىندى. جانىنا باتپاسا، اشىنا ما!
— اشىنارلىق نە كوردى ولار؟ بايىعان ۇستىنە بايىپ بارادى.
— پارتيا، كومسومول، جالشى، قوسشى ۇيىمدارىن كوردى. جىلقىنىڭ مازاسىن بۇگەلەك قانداي كەتىرسە، بايدىڭ مازاسىن بۇل ۇيىمدار سونداي كەتىرىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ اۋىل سوۆەتكە قاراعان ەلدە حات تانيتىن ادام سانى جيىرماعا جەتپەيتىن. كازىر ءاربىر بەسىنشى ادام جازا، وقي بىلەدى. بۇل دا بايعا پايدالى ەمەس.
— بايدىڭ مالى، جەرى، بەدەلى وزىندە تۇرعاندا، ەشبىر پالە جۋىمايدى وعان، — دەپ قولىن قاتتى ءبىر سەرمەدى دە، ءادحام ورنىنان تۇرىپ كەتتى. شالقايا بىتكەن شولاق مۇرنى دەلديگەن. قايقايا بىتكەن قالىڭ ەرىن قابىنعان، ىزا كەرنەپ قويقاڭ-قويقاڭ ەتەدى. ءتورتباق، بالعىن جىگىت. كەسكىرلىگىندە دە كەمدىك جوق، تاقىمىنا قىل بۇراۋ سالساڭ قىڭق ەتپەس. الا كوزى قانتالاپ سۇزەتىن بۇقاشا، ءتىپتى سۋىق قارايدى ءىزباسارعا. جالتىر باسى كۇنگە شاعىلىسىپ، سامايىنان تەر سورعالاسا دا، باسىنا لىپا كيمەيدى. قازانقاپتىڭ مانا «كەت!» دەگەن ءبىر ءسوزى كۇيدىرەدى.
— باتىراقپىن، كوممۋنيسپىن. باي ماعان: «كەت!» دەيدى. سونى ەستىپ وتىرىپ، پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بۇلك ەتپەيدى.
— باي ەمەس، قازانقاپ قوي! — دەدى ءىزباسار. — كەيىنگى كەزدە ول شاكەنسىز دە، ءوز تۇسىنان، بىردەمە ايتىپ قالىپ ءجۇر. جەلىك پايدا بولا باستاعان.
— جەلىكتىرەتىن شاكەن. اۋىز ونىكى بولعاندا، ءسوز شاكەندىكى. بىلەك ونىكى بولعاندا، كۇش شاكەندىكى. الداۋعا، ارباۋعا كەلسە — جاقىبى، بىلەككە، سويىلعا كەلسە — قازانقابى بار. نە قامى بار شاكەننىڭ! اتتەڭ، دۇنيە! سوناۋ ءبىر كۇندەردە، كوك مىلتىقتىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدەردە، بىلمەدىم عوي بۇل سىرىن! — دەپ ءادحام بارماعىن تىسىمەن باسىپ-باسىپ قالدى. قانشا وكىنىشتى بولسا، سونشا كەكشىل دە كورىنەدى. ءىزباساردى قايراپ-قايراپ سالادى شاكەنگە. — مەن بايدان قورىقپايمىن. ويتكەنى ايايتىن تۇگىم جوق. ول قورقادى. پالەنى ماڭىنا جۋىتقىسى كەلمەيدى. سوندىقتان ىرگە بەكىمەي تۇرعاندا قۋىپ جىبەرمەك. «اماننان قۇتىلدىم. ەندى مىنانى كەتىرسەم، ءىزباسار جۋاس، قاقپالاپ مىنۋگە بولادى. وزگەسى قوي عوي، «ءشايت»! دەسەم، شاشاۋ شىقپايدى» دەپ وتىر زىميان مىرزا. جاس ادامدا، كوممۋنيست ادامدا ءبىر قىر بولمايتىن با ەدى؟ قايدا سول قىرىڭ؟ قاشان كورەمىز؟
ءادحام قايناپ تاسىعاندا، ءىزباسار قانجىلىم قالپىندا قالا بەردى. جاس تا بولسا، اۋىر. ارىق، تارامىس، موينى سۇڭعاق، كوزى ۇلكەن جىگىت. مىنەزى قانداي. الىپقاش مىنەزگە جىميا كۇلىپ قويىپ، جاي سويلەپ وتىر:
— مۇعالىمدەر سىپايى كەلەدى. اپەرباقاندىق جاراسپايدى ولارعا. ەپتەپ ءجۇرىپ تە، اسىعىستاردان، ءۇنسىز ءجۇرىپ تە، ايعايشىلاردان ارتىق ىستەۋگە بولاتىن سياقتى. جاڭا كەلدىڭ، كوپ جايدى بىلمەيسىڭ ءالى. قاۋىپتەنبە. بايلار مەنى، قاقپالاپ تۇگىلى، نوقتالاپ تا مىنە الماس. اۋەلدە بەس كىسىدەن قۇرالعان كومسومول ياچەيكاسى پارتيا ياچەيكاسىنا اينالدى. سەنىمەن ەندى ون كوممۋنيست بولادى ەكەمىز. مۇرتىمىزدى بالتا كەسە مە؟
— مۇرتىڭ تۇگىلى، مۇرنىڭدى كەسىپ جاتقان جوق پا؟
— ونىڭ اشەيىن بايبالام نەمەسە اشۋ ۇستىندەگى اقىرزامان. شىنىندا، بايلار تارتىلعان سۋداي، كۇن سايىن تومەندەپ، ءبىز، تاسىعان سۋداي، ساعات سايىن كوتەرىلىپ كەلەمىز. بايلار، بايشىل وقىمىستىلار اماننان ايانعان جوق. ءتىپتى وتىرعىزىپ قويماق بولدى. امان كازىر، وتىرماق تۇگىلى، ويازدىق پارتيا كوميتەتىندە ىستەمەك. بايلاردىڭ جاپقان جالاسى ون ەكى توم ءىس بولىپتى. تارازىعا تارتقاندا، ون ەكى تومدى ءبىزدىڭ ياچەيكا، بەرگەن ءبىر پاراق مىنەزدەمە باسىپ كەتىپتى. بۇعان ماقتانامىز. كوممۋنيستىك ءسوزدى دارىپتەي تۇسەمىز.
— راس پا، جانىم؟ قاشان كەلدى بۇل حابار؟ — دەپ، ءادحام ەندى جايناپ سالا بەردى.
— كەشە عانا اماننىڭ وزىنەن حات الدىم.
— تاعى نە ايتادى؟
— كۇرەستى كۇشەيتە بەرىڭدەر، دەيدى. بايعا ول سەنەن ءارى اشۋلى. ءبىراق سابىرلى. تاۋكە تاياققا جىعىلعاندا، ءبىز قاتتى كوتەرىلدىك. قولما-قول توبەلەسكە شىعۋعا بەل بايلاپ، حات ارقىلى امانمەن اقىلداسقانىمىزدا، ول قوستامادى. بىرەۋ جازىم بولار، دەدى بىلەم. سونسوڭ تاۋكەنىڭ ءىسىن سوتقا بەردىك. جاقىپ قازانقاپتى سۇيەيتىنى بەلگىلى. العاشقى جانجالدا ونىڭ ءتىسى سىنعانىن دالەل ەتىپ، قارسى ايىپتاپ وتىر. ءبىز ەندى ساتىلعان، پاراقور جاقىپتى بولىس باسشىلىعىنان قۋساق، شاكەننىڭ ءبىر قاناتىن قىرىققان بولامىز. شاكەن اگار قازانقاپتى ايتاقتاپ، كەدەيلەردى توبەلەستىرۋىن قويماسا، ءبىز تۋرا شاكەننىڭ ءوز بەتىنە ءبىر تاڭبا سالۋىمىز كەرەك.
— مىنە، جاڭا تاپتىڭ! — دەپ ءادحام ءىزباساردىڭ قولىنان ۇستاي الدى دا، قىسىپ-قىسىپ جىبەردى. — سوندا شاكەن تىرىدەي ولەدى. بايلاردى زاڭمەن، قاعازبەن جەڭگەنشە، كوك شىبىن ۇيمەلەيدى كوزىنە.
— زاڭمەن-اق جىلقىبايدان مالايىنا ەكى بۇزاۋلى سيىر الىپ بەردىك. بايلار كازىر بۇرىنعىداي مالايىن ۇرا المايدى، اقىسىن جەي المايدى. زاڭدى جۇزەگە اسىرا بىلسەك، بايدى تۇساپ بەرەدى. ءادحام جولداس، زاڭنان شىقپايىق. ايقايدى ازايتىپ، ءىستى كوبەيتەيىك.
— مەن تەككە ايقايلامايمىن. ءناپماندار كەۋدە كورسەتسە، قالاي شىدارسىڭ؟!
ءىزباسار اقىرىن عانا باسىن شايقاپ، تاعى دا ءبىر جىميىپ قويدى. «تاۋكەنىڭ ىلاڭى جەتكىلىكتى ەدى. وعان ەندى ءادحام قوسىلدى. «ەكى باقسىنىڭ اۋىلى» اتانباساق نەعىلسىن» دەپ وتىر ىشىنەن. ءبىر جاقسىسى، ەكەۋى دە اماندى سىيلايدى. اماننىڭ كەڭەسىمەن كەلدى جاتاقتارعا. ءازىر ىسكە كىرىسكەن جوق، قولدارى بوس. بۇلارمەن اڭگىمەلەسۋگە جاتاقتاردا ۋاقىت از. مويىنسەرىك بولىپ سالعان ەگىندەرىن جيناپ جاتىر. از عانا ەگىننىڭ سالىنۋىنان الىنۋى قيىن بولدى. سالعاندا، كۇش قوسىپ، بىرلەسىپ سالعان. العاندا، ءارقايسىسى ءوز ەگىنىن ءوزى جينادى. بىرەۋ تارى، بىرەۋ قوناق، بىرەۋ بيداي ەككەن. ءالجاننان باسقا ەكى گەكتارعا جەتكىزگەنى جوق. سوندا دا قىزىل تاناۋ، قارۋلارى قول وراق. وراقپەن ورىپ، باۋلايدى. باۋدى قىرمانعا تاسىپ، كولىك اياعىمەن باستىرادى. ورۋشى جەتسە، باستىراتىن كولىك جەتپەي، كولىك جەتسە، ورۋشى جەتپەي، ايتەۋىر، اركىم ءبىر كومەككە ءزارۋ. ەگىن شىعىمى ءتىپتى جاقسى. تالاي جىلعى تۋ جەر بيىلعى قالىڭ جاڭبىردا كەرەمەت كورسەتتى. ەگىن ساباقتارىنىڭ اراسىنان يت تۇمسىعى وتكىسىز، بيىكتىگى كىسى بويى، باسى ءبىر قارىس. كەدەي اۋىلدىڭ كوڭىلى وسى سارشا تامىزداعى ساعىمداي تاسىپ، قۇلپىرىپ تۇر. ءادحام مەن ءىزباسار ەندى جۇرە اڭگىمەلەسىپ، ەگىن ىشىنە ەنىپ كەلەدى. الدىمەن تاۋكەگە ءتۇستى كوزدەرى. ماساق تەرىپ ءجۇر. مىرزاكەر ارقانىن شۇباتا، شاپقىلاي كەلىپ، ءپىسىپ تۇرعان ەگىننىڭ بىرىنە باس قويدى. تاۋكە ۇستاپ الىپ، ۇرا باستادى. باستان عانا ۇرادى. بوقتايدى:
— ءيتتىڭ مالى! شوشقانىڭ مالى! جامانات كەلسىن! بايدىڭ ءوزى باسىنادى. مالايى باسىنادى. مالى دا باسىنا ما؟ مىناۋ شاكەننىڭ، مىناۋ قازانقاپتىڭ سىباعاسى، — دەپ ۇرادى. ابدەن شارشاپ، القىنىپ توقتادى. ات باسىن شايقاپ، زىتىپ بارادى. ءىزباسار مەن ءادحام جەتكەندە، تاۋكە جاپ-جاڭا قىل ارقاندى پىشاقپەن تۋراپ وتىر ەكەن. ءىزباسار شىداماي، جۇگىرىپ كەلىپ:
— قويىڭىز، بۇنىڭىز قالاي؟ — دەگەندە:
— قويمايمىن! — دەدى تاۋكە، — بيتتەي دە بولسا، كەگىم قايتا بەرسىن. مەنى اربانىڭ دوڭگەلەگىنە وسى ارقانمەن بايلاعان. مىرزاكەرىن سابادىم، ارقانىن تۋرادىم. تۇندە بارىپ قۇدىعىن ارامداپ كەتتىم. تىستەرىڭنەن شىعارما.
دەگەنمەن تاۋكەنىڭ ساعىن ءبىراز سىندىرعان سياقتى قازانقاپ. بۇرىن «تىستەرىڭنەن شىعارما!» دەمەيتىن، «ايتا بەر! قولىنان كەلسە، شاۋىپ السىن!» ايتپەسە «جەرگە قاعىپ جىبەرىپ، سۋىرىپ الامىن!» دەپ وتىراتىن. ءىزباسار كۇلىپ بارىپ، اقىل ايتا باستادى:
— بۇنىمەن كەك قايتپايدى، وتاعاسى. كۇرەس ءادىسى بۇل ەمەس، — دەي بەرگەندە، تاۋكە كيىپ كەتتى:
— بيپازداماي-اق قوي. اركىمنىڭ ءوز ءادىسى وزىنە. مەن قۇيىن سوققاندا «تازدىكىنە بار» دەمەيمىن. «شاكەن مەن قازانقاپتىكىنە بار» دەيمىن. دۇشپان لاعىنىڭ اياعى سىنسا دا، مەنىڭ كوڭىلىمە سەپ.
ابدەن وشىككەن تاۋكەگە باسالقى ءسوز اسەر ەتەر ەمەس. ءىزباسار ىلگەرى جىلجىپ كەتتى. ءادحام ءسۇيسىنىپ قالا بەردى. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى توبەلەس:
— باسىڭ مىقتى-اق ەدى. ءبىر قارۋ ىستەي الماعان ەكەنسىڭ.
— سالعان جەردەن باستى قولتىعىنا قىسىپ الدى.
— پىشاق نەگە جۇمسامادىق؟
— تىرپ ەتۋگە شامام كەلدى مە؟ الباستىداي باستى.
— ول ەندى ماعان سوقتىققالى ءجۇر. سوقتىعىپ كورسىن! ىشەك-قارنىن تۋرا اياعىنىڭ باسىنا تۇسىرەم!
ءىزباسار ەكەۋىنىڭ داۋرىققان ءسوزىن ەستىپ بارا جاتىر ەدى، الدىڭعى جاقتان باقىراۋىق ىرىسجان باجىلداپ قويا بەردى:
— كوك شەشەك كەلگىر-اي، جۋاداي سولعىر-اي، ەرتەدەن قارا كەشكە وينايتىنى اسىق! اسىقتا باسى قالعىر، قانسىتتى-اۋ! قۇداي مەنى قايدا وڭدىرعان، بىلتىر وسى ۋاقىتتا تاعى ءبىر جامىراعان ەدى. ۇستاپ قانا بەرىڭدەرشى بىرەۋىن، جۇلىنىن ۇزەيىن!..
جالاق اياق، جالاڭ باس، كۇن قاقتى، شي بورباي بالانىڭ ىشقىرى تولى اسىق. جاماۋلى كويلەگىنەن كىندىگى كورىنىپ، قىرماننان وقشاۋ تۇر. كىناسىن مويىنداعان ءتارىزدى، مۇرنىنىڭ بوعى بەتىمەن كەتىپتى، جوعارى قاراي المايدى. ءىزباسار كەلىپ:
— قىرمان تاسىسىن، جەڭگەي. بارەكەلدى، قوماقتى ەكەن تارىڭىز، — دەگەندە عانا، ىرىسجاننىڭ داۋسى باسەڭدەدى. دەنەلى، قارا ەتتى، سارقارىن بولعان قوڭىر ايەل. مول تۇلعاسىنا قاراعاندا، باسىنا سەكىرسەڭ دە، مىڭق ەتپەيتىن سياقتى. ءبىر قاسيەتى ءوز ءمىنىن ءوزى بىلەتىن كورىنەدى:
— ايتسىن، — دەپ، قولىمەن ماڭداي تەرىن سىپىرا بۇرىلدى ءىزباسارعا. — «وسى كىسى-اق باقىرا بەرەدى ەكەن» — دەمە، قاراعىم. قىز كۇنىمدە ۇندەمەس اتانعام.
— مىنەز وزگەرە مە، ءسىرا؟
— تاس ەكەش تاس تا وزگەرەدى. مەنى باقىراۋىق ەتكەن تۇرمىس تاقسىرەتى. نە كورمەدىم! قايعى، قاسىرەت ءتىلىمدى، ءۇنىمدى شىعاردى. بيىل قۇداي كوز جاسىمدى ءيىپ، ىشەرمەندىك استىق بەرگەن سوڭ، وزىمە-وزىم توقتاۋ سالىپ، داۋسىمدى تەجەپ جۇرگەندە، اناۋ جۇگەرمەك ەكى سيىردىڭ ءبىرىن ەمىزىپ قويىپتى. كەلشى، ءاي، كەلە عوي، ەندى تيمەيىن. ءجۇر، دەستە جيناس. تاۋبە، قۇداي، تاۋبە. استىق بولسا — ءبارى تۇگەل.
نالىعاندا ءتاڭىرىسىن قارعايتىن قام كوڭىل ىرىسجاندى استىق قۋانىشى جادىراتتى. بالاسىن شاقىرىپ الىپ، ماڭدايىنان سيپادى. ءبىر ۋىس اقتاعان تارى بەردى. قىرماندا ۇلكەن شوشاق تارى ءۇيىندىسى تۇر. سەپكەندە، ءبىر دوربا عانا بولاتىن. العاندا، تورت-بەس قاپ بولاتىن ءتۇرى بار. الۋىنا قاراماستان، وراق ۇستىندە-اق قولدان ۇگىپ، اقتاپ جەي باستاپتى. ىرىسجان ءىزباسارعا دا:
— جاڭا استىقتىڭ ءدامىن كور، — دەپ، ءبىر ۋىسىن بەردى. قۋانىشىن ىشىنە سىيعىزا الماي، سوزبەن شىعارىپ وتىر. — بۇل جارىقتىق، ىشسەڭ — كوجە، جەسەڭ — نان. ءسۇت قۇيساڭ — يلەمەك، ماي قۇيساڭ — جەنت بولىپ شىعا كەلەدى. ءتىسى بارعا قۇرعاقتاي كۇتىرلەتكەننىڭ ءوزى قانداي! قارىن اشىرمايدى، سۋساتپايدى. كىسىدەن كومەك سۇراعام جوق. بالالارىمدى ەرتىپ ءجۇرىپ، دامىل تاپپاي ورىپ، جيناپ بولىپ قالدىم. بۇيىرسا، ىشەرمەندىك مول. قۇداي تاعالا، ۇكىمەت اينالايىن، امانجان — ۇشەۋىنىڭ ارقاسى دا. ايتپەسە، ومىرىمدە، ءتىپتى كۇيەۋىم باردا، بۇنداي استىق الىپ كورگەن ەمەن. وسىنىڭ ەندى باستىرۋى ۋايىم ەدى. كولىك جوق قوي. تىلەۋىڭدى بەرگىر ءالجان باستىرىپ بەرەم دەپ كەتتى.
— ءالجان وسىندا ما؟
— تۇندە كەلدى. بوسەلكەدەن ەگىن سوعاتىن تاس الا كەلىپتى. اناۋ قىرمان سونىكى. مىناۋ بىزگە جاقىن — توقابايدىكى. ءالجاننىڭ كەلگەنىن ەستىسىمەن، ءىزباسار بوگەلمەي ءجۇرىپ كەتتى. جولدا — توقاباي قىرمانى. قىرمان باسىندا، ايىرعا سۇيەنىپ، توقاباي ويلى تۇر. تاقاۋدا كوشىپ كەلگەن ەكى ىنىسىندەگى، جاماعايىن ءبىر شالداعى بار كولىكتى جيناعاندا، ءتورت جىلقى، ءۇش سيىر تۇياق بولعان ەكەن. جەتەۋىن بىردەن سالىپتى قىرمانعا. باستىرىپ بولۋعا اينالعان. ءىزباسار كەلىپ: «قىرمان تاسي بەرسىن!» — دەگەندە، «ايتسىندى» سولعىن ايتتى توقاباي. قاباعى سالىڭقى.
— توقا، قىرمان تاسىعاندا، كوڭىل قالاي تاسىماي تۇر؟
— ماڭدايدان قىرسىق ارىلماي، كوڭىل تاسي ما؟ وندايدا تاسىعان قىرمان توگىلەدى. مەكتەپتى بىتىرگەنشە ساۋىنعا مىرزا ەكى سيىر بەرگەن. Mەكتەپ بىتسە دە، سۇتىنە قىزىعىپ، قايىرا قويماپ ەدىم. سونىڭ ءبىرى ميعا ءتۇسىپ ارام ءولدى.
— ەشتەمە ەتپەس. ءوز اجالىنان ءولىپتى عوي، تولەتەر دەيسىز بە؟
— تولەتپەپ پە ەدى؟ — دەپ، توقاباي ەزۋ تارتتى. ونىسىنان كۇلكى ەمەس، ىزا بايقالادى. — امان قايتارتقان سيىردىڭ ەسەسى تاعى بار. بۇل قىرماننىڭ بەرگەنىن مىرزا مەنىڭ اۋزىمنان جىرىپ اكەتپەسە نەعىلسىن...
— قولدان كوك تيىن بەرمەڭىز. زورلاپ السا، بىرگە كورەرمىز.
— شىن ايتاسىڭ با، شىراعىم؟
— وتىرىك ايتقان جەرىم بار ما؟
— ياپىراي، امان كەتكەن سوڭ، كوپ توبىردىڭ ىشىنەن بەلگە شوقىتىپ شىعارى بولماس دەۋشى ەدىم. بار ەكەن عوي! توقابايعا قۇداي وزگەنى بەرمەسە دە، قايسارلىقتى بەرگەن. ال شىدادىم! وسىدان قول الىسىپ قويايىق.
ەكەۋى قول الىستى. توقابايدىڭ جابىلعان قاباعى اشىلىپ، كوزى جايناپ سالا بەردى. ءىزباساردان اماننىڭ حابارىن ەستىگەندە، قۋانىشىن ىشىنە سىيعىزا الماي، ەگىن باستىرىپ جۇرگەن ايەلىنە داۋىستادى:
— ەستىدىڭ بە، ەي، اماندى قۇرتقالى شاقىرعان ەكەن، قۇرتا الماپتى. قىزمەتى قايتا جوعارىلاي ءتۇسىپتى.
— مەن تۇك ىستەي المايدى دەگەنىم قايدا! سەن عوي قوپاڭداپ وتىرا الماعان.
— قوپاڭداسام دا، ونىڭ وڭاي جىعىلا قويمايتىنىن بىلگەمىن. بەتتى-اۋ! قاسقىر-اۋ انتۇرعان!
ءىزباسار ەندى ءالجانعا تۋرا تارتتى. جاياۋ ءجۇرىپ، اركىممەن جەكە اڭگىمەلەسىپ، ەل اۋجايىن ءتۇيىپ كەلەدى. مويىن-سەرىكتە، جاتاقتا قالعان كەدەيلەر ەگىنى شىعىپ — كوڭىلدى. ىرىسجان، ءالجان، توقابايلاردىڭ ومىرىندە وزىنە ارناپ قىرمان ارشىعانى بيىل. بۇلاردى كورگەننىڭ دەلەبەسى قوزا باستاپتى. «ءبىز دە ەنەمىز «قوسشىعا»، «مويىن-سەرىك بولامىز» دەگەن ۇندەر ءار تۇستان-اق ەستىلىپ جاتىر. ال كەلدى ەل شاقىرعانىڭا. سوسياليزمگە باراتىن بۇدان ءارى جول قايسى؟ — دەپ ءىزباسار وزىنە ءوزى سۇراق قويادى دا، سۇراعىنان سۇراق تۋعىزادى. — ەزىلگەن تاپ وياندى. ءادحام كوشپەيدى. توقاباي سيىر تولەمەيدى. تاۋكەنى ەندى شاكەن ۇرعىزا المايدى... سول عانا ما پرولەتاريات ۇستەمدىگى؟ ەزۋشى تاپ ونىمەن جويىلا ما؟ جويىلماسا، تارتىستا تىنىم بار ما، ەڭبەككە شىن ازاتتىق بار ما؟..»
جاس ادام وسىلايشا ءوزىنىڭ جاڭا ويلارىمەن بولىپ كەلە جاتىپ، توڭىرەككە كوز جىبەردى. كودەسى قويان جاسىرعان اق جازىق ءامان تيىش جاتاتىن، ەندى ەڭبەك ويناعىنا اينالىپتى. كەرەگە بويلى بىتىك ەگىننىڭ ىشىندە قىزا قيمىلداعان وراقشىلار بويىن جازعاندا عانا كورىنەدى. بىرەۋلەر ورسا، بىرەۋلەر دەستە جيناپ باۋلاپ ءجۇر. قىرماندارداعى قيمىل بۇدان دا قىزىقتى. قاۋىزداردى بوراتا، قىزىل ءداندى اعاش كۇرەكپەن ساپىرىپ، پىسكەن باستى شىتىرلاتا كولىك اياعىمەن ۇگىپ جاتىر. بۇل دالانى تىرىلتكەن ون ءۇي جاتاققا ات باسىن ادەيىلەپ ەشكىم بۇرمايتىن. ءقازىر سوناۋ جايلاۋدان قابىن بوكتەرە كەلىپ، كەۋسەن دامەتكەن، ءتىپتى ءبىر دەستە بيداي السا دا، قولىمەن ۇگىپ، قۋىرىپ جەۋگە اسىققان تالاي وڭازا، ەرىنشەك، بويكۇيەزدەر كوز ءسۇزىپ وتىر.
«ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي،
تويادى قارنىڭ تىلەنبەي»، —
دەگەن اباي سوزىمەن كورگەندەرىن ءبىر ءتۇيىپ، ءىزباسار ءالجانعا جەتتى. ەكەۋى دە ساسپايتىن سابىرلى ادامدار. امانداسقاندارى قىزىق ەكەن، ءىزباسار انادايدان:
— اسسالاۋماليكۇم، ۋايىمسىز، — دەي كەلە، قول ۇستاسپاستان، جەتە بەرە جانتايا كەتتى. ءالجان ءتىسىن اقسيتا جىميعان كۇيىندە تۇر. بەرگەن سالەمدى ەلەگەن جوق.
— ماعزۇم ەكەن دەپ قالعانىمشى. ءوزىڭ باياۋ، ءجۇرىسىڭ قالاي شاپشاڭ ەدى، — دەدى الدەن ۋاقىتتا. ماعزۇم — بۇل ورتاعا ءمالىم، ۇيسىز-كۇيسىز، ەسۋاستاۋ، جۇيرىك، كەزبە كىسى. بىرەۋگە وشىكسە، سول ءۇيدىڭ ايەلىنىڭ ىشكيىمىن ۇرلاپ اكەتەدى. ۇرلاي الماسا، شۇبەرەككە وڭەز جاعىپ، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنە اۋناتادى دا، ايەل ۇيىقتاپ جاتقاندا، قوينىنا تاستاپ كەتەدى. ءوزىن سوعان ۇقساتقاندا ءىزباسار شەگى تۇيىلگەنشە كۇلدى.
— ءبىر جاقسىسى «ۋايىمسىزداردىڭ» ءسوزى ءزىلسىز، ويلانباي ايتا سالادى. ايتپەسە، ماعزۇمشىلاۋ مەنىڭ قولىمنان قايدان كەلسىن، — دەپ كۇلەدى.
— مايانىڭ كولەڭكەسىنە بارايىق، — دەدى ءالجان. «ۋايىمسىز» دەگەنگە بۇ دا ءماۋ دەگەن جوق. ارالارىندا ون - ون بەس جىل جاتسا دا، دوستىق ازىلدەرگە بوگەت بولا المادى. ءبىراز قالجىڭداسىپ العان سوڭ، ەگىن ماياسىنىڭ كولەڭكەسىندە ەكەۋى ۇزاق اڭگىمە شەرتتى. ءالجاننىڭ ايەلى ەكى اتتى كاتوكتەن دوعارىپ، وتقا جىبەرىپ، تۇسكى دەمالىسقا قيسايا سالا، ۇيىقتاپ كەتتى. اڭگىمە تەرەڭدەپ بارادى.
— بايقاعان شىعارسىڭ، ءىزباسار، ەگىننىڭ سالۋىنان الۋى قيىنداپ جاتىر.
— ابدەن بايقادىم. سالعاندا كۇش بىرىكسە، العاندا بۇرىنعىسىنداي بىتىرادى عوي.
— بىتىراتپاۋعا نە امال بار؟
— سونىڭ لاجىن مەن دە ويلاپ-ويلاپ تابا المادىم-اۋ. سەنىڭ ەككەنىڭ ەكى گەكتار. ىرىسجاندىكى جارتى گەكتار. ونىڭ ازعانتاي ەگىنىن الىسۋعا ايەلىڭ مەن ەكەۋىڭ ۇشىپ كەتەرسىڭ-اق. ول سەندەردىڭ كوپ ەگىندەرىڭدى جيناسۋعا ءتورت ادامىن بىردەي نەگە سالادى؟ سالدىرۋ ءۇشىن اقى تولەۋ كەرەك. بۇ دا مالاي جالداۋدىڭ ءبىر ءتۇرى ەمەس پە؟
— سوندىقتان الداعى ەگىستە تۇقىمدى دا ورتاق سەپسەك، جيناۋى ورتاق بولماس پا ەدى؟
— قالايشا؟ ءبارىبىر ءىرىسجاننىڭ ۇيىنەن ءتورت ادام شىققاندا، سەنىڭ ۇيىڭنەن ەكى ادام شىعادى. نەمەسە، توقاباي قىرمانعا جەتى كولىك سالعاندا، سەن ەكى كولىك سالاسىڭ ەكەن. تابىستى ءۇيتىپ تەڭ بولۋگە كىم كونەدى؟
— قىزىعى، تۇقىمدى، ادام مەن كولىك كۇشىن تەگىس سالسا ورتاعا. سوقا، ماشينا بارىمىزگە بىردەي تۇر عوي ورتادا.
— وعان قاي قازاق كونەدى؟ كونگەن كۇندە ەڭبەك تابىسىن ەڭبەككە قاراي بولمەي، تۇندىككە ءبولۋ قيانات بولماي ما؟
— «قوسشىعا»، «مويىن-سەرىككە» بەت قويدى ەل. وسىنىڭ ءوزىن جوعارعى جاقتان سۇراستىرىپ، ءبىلىپ قويماساق، اركىم-اق وزىمىزشە باس قاتىرادى. سەن امانعا باجايلاپ حات جازشى. بۇل جوندە نە بىلەتىنى بار، ءوز ويى قانداي، حابارلاسىن، — دەدى دە، ءالجان تۇرىپ بارىپ مايا استىنا تىعۋلى تورسىقتى سۋىردى. ءسۇت قوسقان قىشقىل تارى كوجەدەن ءبىر-بىر اياق تاستاپ العاندا، ماڭدايلارىنان تەر بۇرق ەتتى. كورىسپەگەلى ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەن، ءىش تولىپ قالعان ەكەن. از ءسوزدى ءالجان كوپ سويلەپ وتىر. اۋىلعا ول اندا-ساندا ءبىر سوققاندا، ەستىپ-بىلگەنىن، بولىس ورتالىعىندا نە بولىپ جاتقانىن ءىزباسارعا توگە ايتىپ كەتەدى:
— امان جوقتا جاقىپتىڭ جەرى كەڭيدى، — دەدى ءبىر كەزدە. — كازىر ەشكىمنەن قايمىقپايدى، پرەزيديۋم مۇشەلەرىن ەلەمەيدى. باياعىنىڭ بولىسى سياقتى. قاسەنمەن ۇستاسىپ الدى. نۇرعاليدى كاپەرەتىپتەن جازىقسىز قۋدى. مەنى، قولىنان كەلسە، «قوسشى» كوميتەتىنە ءبىر كۇن قويماق ەمەس. تاۋكەنىڭ انەۋگى ءىسىن تەرگەۋشىگە باستىرتىپ تاستادى. «وسىنى سايلاما»، — دەپ، ەرالينگە قاقساعان-اق ەدىم.
— ەرالين شەگەلەپ كەتكەن جوق شىعار. قىلمىستارى اشىلسا، توڭقالاڭ اسار.
— ساۋىپ وتىرعان بەس بيەنىڭ قايسىسىن كىمنەن العانى انىقتالدى. تىگىپ وتىرعان بەس قانات ءۇيدىڭ يەلەرى دە تابىلدى. ءبارىن ۋكومعا ايداعامىز.
— كوممۋنيست ەمەس، ۋكومدا نەلەرىڭ بار؟
— ۋاتكومدە ەرمەكباي وتىرعان سوڭ، باسىپ تاستاي ما، — دەگەنىمىز عوي.
— جاقىپتان قۇتىلارمىز-اۋ. ونى پارالارى ۇستاپ بەرەدى. شاكەندى قايتەمىز؟ ابدەن اسقانى ەمەس پە، كوممۋنيست، باتراق ءادحامدى وسى ارادان قۋماقشى. «كوشسىن!» — دەپ قازانقاپتى جىبەرىپتى. ءادحام، تاۋكەلەر قانىنا قارايۋدا. تاك-تاكپەن ازەر وتىر. بىرەۋ جازىم بولا ما دەپ قورقام.
— توقتاتپا، بولسا بولسىن! شاكەن جانىن اياماسا، ءبىز نەسىنە ايايمىز؟ كونە-كونە كون بولدى ارقا. وگىز تەرىسى دە تەسىلەتىن كەز بولدى، — دەپ، ءالجان داۋسىن كوتەرگەندە، ايەلى ويانىپ كەتتى. كوزىن سىعىرايتا شاقىرايعان كۇنگە ءبىر قارادى دا، كۇيەۋىن، ءۇن-تۇن جوق، جەتەلەي جونەلدى قىرمانعا.
— ءسوزى قۇرسىن! ءما، ۇستا ايىردى!
— باس كەسسە دە، ءتىل كەسپەك جوق. قالاي سويلەمەسسىڭ؟!
X
ارالىق اعايىن، ءبىتىمشى دەگەندەر قالماۋعا اينالدى. ايتىس شىعىپ، ماقاش قورىعىنداعى ەل ەكى ۇداي. تەرگەۋشى كوپ اۋىلدىڭ ءتورت جىگىتىن بىردەن شاقىرعان. باستىعى ءىزباسار بولىپ، بولىس ورتالىعىندا ءجۇر. تەرگەۋشىدەن قايمىعىپ، ءازىر ءبىرى كورىنە قويعان جوق. بۇل كادىمگى شابارمان شوگەلدىڭ اعايىندارى، انادا اماندى وتىرعىزعان، ودان كەيىن ۇستىنەن ون ەكى توم ءىس جاساۋعا، اقمولاعا شاقىرتۋعا كومەكتەسكەن، تىلەسە اقتاۋعا، تىلەمەسە قارالاۋعا شەبەر تەرگەۋشى. شوگەل دە سوندا كورىندى. مىنە، قىستىكۇنى قىزارا ءبورتىپ، اۋزىنان دەمى بۇرقىراي بولاتكوم كەڭسەسىنە ەندى. جاقىپ دوسى وڭاشا بولمەدە ءبىر ءوزى، تەرىس قاراپ، بۇكجيىپ اقشا ساناپ تۇرعان.
— اسسالاۋماليكۇم، شوكە. مال-جان امان با؟ — دەپ قالبالاقتاعاندا:
— اماندىق قاشپاس، اقشاڭدى جاڭىلماي سانا، — دەدى شوگەل. — ول قۇرعىردىڭ ولجاسى بايىرعىسىنان، بايىرعىسى ولجاسىنان ىستىق قوي. قايسى ەدى؟
— ايلىعىم دا، ءتايىرى، ايلىعىم. ەڭبەكاقىم.
— ساسپا. تىشقان ۇستاعان مىسىقتاي بولىپ تۇرسىڭ، ساۋعا سۇرامايمىن.
شوگەل وتىرار-وتىرماستان تىماعىن شەشىپ، بۋسانعان تاقىر باسىن ورامالىمەن ءسۇرتتى دە، توپىسىن كيدى. ازىلدەن شىن اڭگىمەگە كوشەردە كۇرسىنىپ الىپ، بۇرالقى سوزدەردەن باستادى. بۇرالقىسىنىڭ ءوزى الدەنەلەردى اڭعارتىپ تۇر:
— كەشە كەلگەمىن. ءوزىمىزدىڭ تولەۋجاندىكىندە جاتىرمىن، — دەدى. حالىق تەرگەۋشىسى تولەۋجان وزىنە ەركىن تيگەندەي، تاناۋى كوتەرىڭكى، شيراتىلىپ قويادى. — كەلىن قالا قىزى عوي، بالسىرا اشىتقان ەكەن. بۇنداي كۇشتى بولار ما، ىشكەنىم ءبىر-اق كەسە، باسىما شىقتى. جاقىپ، ادەيى ساعان كەلدىم. كارىلىك تاقاۋ. كۇش ازايىپ بارادى. ءتۇسىم جوق. وزىڭە بەلگىلى، بار ءومىرىم ات ۇستىندە ءوتتى. سەن اتقا مىنگەلى وتىرىپ قالدىم. وتىرعانعا ەشكىم اكەلىپ بەرەتىن ەمەس. ماعان وڭاي نان تاۋىپ بەر.
— وڭاي نان بار ما؟ ارىستاننىڭ اۋزىندا، شىڭىراۋدىڭ تۇبىندە جاتقان جوق پا؟
— كاپەرەتىپتىڭ بىردەمەسىنە عانا ىلىكتىرشى. سونسوڭ، قايدا جاتسا دا، ءوزىم تاۋىپ الايىن.
— جىلىكتىڭ مايلى باسىن انادايدان تانيدى-اۋ كارىڭ! — دەپ، جاقىپ، ءماز بولىپ قالدى. — جارايدى، ورنالاستىرايىن. كاپەرەتىپتىڭ ءوزىن كوپ اۋىل بيلەۋگە اينالعان. امان كەتكەلى وعان دا ىقپالىمىز جۇرە باستادى.
شوگەلدىڭ كوڭىلى داۋالاعانى سونشا، ناسىبايىن شالقايا بەرىپ، اۋزىنا ءبىر قاقتى دا، شاقشاسىن جاقىپقا ۇسىنا بەردى. جاقىپ شاقشانى اينالدىرا قاراپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. كۇمىستەگەن، كۇمىستىڭ ۇستىنە كاۆكاز جۇگىرتكەن، ادامنىڭ بەتى كورىنەتىن جىلتىر قارا، ءمۇيىز شاقشا.
— قىزىقساڭ، سالا سال قالتاڭا. ول شىركىن، مىقتاسا ءبىر تايىنشا. ءبىزدىڭ ءازىلىمىز اتتىق ەمەس پە، — دەپ، شوگەل كەڭ پەيىل كورسەتتى. كوپ جىلدار مالقارعا اقىلشى، حابارشى بولعان انتۇرعان ىرزالىق ۇستىندە جاڭا بولىسقا دا قامقورلىق ەتىپ، ءوز ويىنداعى ءبىر ءقاۋىپتى ايتىپ قالدى. — كوپ اۋىلدىڭ ءتورت ادامىن بىردەن شاقىرتىپ، جاپقىزعالى وتىرعان كورىنەسىڭ. ويلانشى وسىنى. اناۋ اشاددى جىگىت قايتا كوتەرىلەتىن ءتۇرى بار عوي.
— كوتەرىلە المايدى. سەنگەنى ساكەن بولسا، سوۆناركومنان تايدى. ەندى ەراليننىڭ ءومىرى دە ۇزاق بولماس، جاندوس پەن ەرمەكباي قاتتى قارايىپ، ازۋىن باسىپ كەتكەن بۇلارعا.
— جاقىپ، مەن ءوزىم ەل بيلەمەسەم دە، ەل بيلەگەن جاقسىلاردى كوپ كوردىم. شابارمان باسىممەن كەيدە سولارعا اقىلشى بولعاندىقتان، قاستارىنان قالدىرمايتىن ەدى. يلاي، تەك ايتقانىڭ كەلسىن. سوندا دا جانعا ونشا باتىرما، اشىندىرما. قوقان-لوقى ايباتپەن جاسقاپ، قورعالاتىپ ۇستاعايسىڭ ەلدى.
— ەل ۇستاۋدى ۇيرەندىك قوي. شاكەن، مالقار، قالاباي، مۇقاتاي — تورتەۋى تۇگەل تۇرعاندا، ءبىر بولىس تۇگىلى، بۇكىل قۋاندىق قولىمدا. نە قىلادى ماعان؟ باي دەي المايدى، جۋان اتا دەي المايدى، ۇرى ەمەسپىن. جوعارعى جاقتا قولداۋشىم جاندوس، ەرمەكبايلار وتىر. ءتىپتى ەلتاي اعايدىڭ ءوزى بىلەدى مەنى، ءبىر تاباقتان ەت جەدىك. جارىقتىق-اي، بەتىنەن نۇر تامىپ تۇر-اۋ!..
اڭگىمە ءۇزىلىپ كەتتى. پەسيك، قاسەن، ءالجان ەندى. ۇشەۋىنىڭ ءجۇزى دە ىزبارلى. قاسەن: «وڭاشا سويلەسەتىن ءسوزىمىز بار ەدى» — دەگەن سوڭ شوگەل شىعا جونەلدى.
— تەرگەۋشى كوپ اۋىلدىڭ ءتورت ازاماتىن جاۋاپقا شاقىرعان ەكەن، — دەدى پەسيك. — جاۋاپتان كەيىن جاڭا تورتەۋىن دە جاۋىپ قويىپتى. ونىڭ ەكەۋى كوممۋنيست. كوممۋنيستەر-دىڭ ءىسىن اۋەلى بولكوم قاراۋعا ءتيىستى. تەنتەك تەرگەۋشى ءبىزدى تىڭدامادى. جونگە سالايىق. كازىر پرەزيديۋمنىڭ كەزەكسىز ءماجىلىسىن شاقىرىڭىز.
— پرەزيديۋمنىڭ سوت، تەرگەۋ ىستەرىنە قانداي قاتىناسى بار؟ — دەپ، جاقىپ تاڭدانا ەكى الاقانىن بىردەن جايدى. — جوعارعى جاق قول سۇقپاڭدار! — دەسە، بولكوم قول سۇعايىق، — دەيدى. بۇل قالاي؟
— قالاي بولسا دا، بولكومنىڭ مىناۋ وتىرعان پرەزيديۋم مۇشەلەرىنىڭ پىكىرى وسى.
— جوق! ول باسپا بيلىككە كونە الماسپىن بۇدان ءارى. كونە-كونە، كونتاقا بولۋعا اينالدىم. پەسيك جولداس، قانشا ءبىلدىم دەسەڭ دە، ءبىزدىڭ ارامىزدى بىلمەيسىڭ. تىڭدا، ادال تورەشى بول، وزىڭە-اق جۇگىنەم.
— ماعان دا كەرەگى ادىلەت. ايتا بەر.
— پرەزيديۋم مۇشەلەرى دەگەنىڭ قاسەن مەن ءالجان بولسا، ارامىز ۋداي. امان باردا، ۇشەۋى ءبىر جاق بولىپ، ءۇنىمدى شىعارمادى. ءتىپتى ەشتەڭەمدى كورمەي جاتىپ، سايلانعان كۇننەن باستاپ سوڭىما ءتۇستى. بۇلار شىن كوممۋنيست بولسا، ەل سايلاعان، پارتيا سايلاعان ادامدى سونشا نەگە قۋدالايدى؟ ءىزباسار، ءادحام، توقاباي، تاۋكەلەر، وسىلاردىڭ ايتاقتاۋىمەن تاقىمنان الىپ، جۇرگىزۋدى قويدى مەنى.
— سوندا ساعان نە قىلمايسىڭ دەيدى؟
— ونى وزدەرى ايتسىن.
— چتو جە، ايتساق، ايتامىز، — دەپ، قاتار وتىرعان ءالجانعا قاسەن كەۋدەسىمەن بۇرىلا قارادى. قىسقا موينى جۇپ-جۋان، قاسقىر كەۋدە، تاپال، شىمىر جىگىت. كومەيىن ءسوز كەرنەپ تۇرسا كەرەك، ءالجان باس يزەسىمەن، اعا جونەلدى. بەتىنە قاراعاندا، بويىنىڭ كىشىلىگى ءتىپتى نانعىسىز. بەتى مەيلىنشە جالپاق، شىقشىتتى، كوز الدىندا ارەدىك سەپكىلى بار. قىسىڭقى قارا كوزى جاقىپقا قادالىپ قالىپتى. ىشىپ-جەپ بارادى. ءسوزى كوزىنەن دە وتكىر.
— پوسەلكانىڭ شوشقاسىن باعىپ جۇرگەن مەنىڭ كىمگە قيانات ەتەرلىك ءحالىم بار ەدى؟ جىلقىبايعا قوسىلىپ، ۇرى دەدىڭ، قارى دەدىڭ، ايتەۋىر، ون جىلعا سوتتاتتىڭ. ءبىراق اققا زاۋال جۇرمەدى، قۇتىلىپ كەتتىم. سىركەسى سۋ كوتەرمەي جۇرگەن مىناۋ ءالجاننىڭ جازىعى نە ەدى؟ ءوزىن تاياققا جىعىپ، ەمىنىپ العان الاقانداي جەرىن تارتىپ شاۋىپ جاتقاندا، امان ايىرىپ الدى. اماننىڭ كىناسى سول عانا. ونىڭ ۇستىنەن وتىرىك ارىزداردى، دومالاق قاعازداردى ايداپ-ايداپ، ەلگە تۇراقتاتپاي قويدىڭ. كازىر جاپتىرىپ وتىرعان ءىزباسار، ءادحام، توقاباي، تاۋكەلەردىڭ دە ساعان قىلداي قياناتى جوق-تى. بۇنىڭ ءبارىن تىزگەندە، كەك الۋدان ءبىز اۋلاقپىز. ءناسىلىڭ كەدەي بولعانىمەن، ءتاسىلىڭ بايشىل، جاقىپ. وزگەرت سونى. جولىڭدى تاپ! شاكەنگە ەرە-ەرە بارىنەن ايرىلۋعا اينالدىڭ. ەندى ايرىلماساق، باسىڭدى ول ءمۇجىپ تىنادى.
جاقىپ تىڭداي بەرۋگە شىدامادى. سۇرلانىپ، دىرىلدەپ كەتتى:
— سەندەردىڭ باستارىڭدى امان ءمۇجىپ تىنادى! — دەدى اشۋدان القىنىپ. — قيت ەتسە، شاكەندى كولدەنەڭ تارتاسىڭدار. شاكەنگە مەن نە ىستەپپىن؟ ءبارىڭ دە اسىن ىشكەنسىڭ، اتىن مىنگەنسىڭ، «مىرزا! مىرزا!» دەگەنسىڭ. سودان باسقا جازىعىم بار ما؟ سەندەر ەندى امانعا ەرىپ، قارا تەر بولىپ جۇرسىڭدەر. مەن ەرە المايمىن. جىلاندى ءۇش كەسسەڭ دە، كەسىرتكە قۇرلى قاۋقارى بار. ب ا ق كۇندەستىكپەن امان قانشا ور قازسا دا، شاكەندى قۇلاتا المايدى. ءوزى تۇسەدى ول ورعا. «ءوزى جوقتىڭ ءسوزىن سويلە» دەۋشى ەدى. ال سوڭىنا وسىنشا شىراق الىپ تۇسەتىن شاكەننىڭ جازىعى نە؟ سالىعىن بۇلجىتپاي تولەسە، سوزگە ارالاسپاسا، بار كولىگىن قازىنا جۇمىسىنا سالىپ قويسا، مەكتەپ اشىپ، حالىقتىڭ بالاسىن وقىتقالى جاتسا، ەندى نە قىل دەيسىڭدەر وعان؟ داۋلەتىن بىزگە ءبولىپ بەرسىن دەيسىڭدەر مە؟ جوق، «قاسەكە، الجەكەلەپ» الدارىڭدا باس شۇلعىپ تۇرسىن با؟ بۇنى ىستەي المايدى شاكەن. ادام دەگەن داڭقى، باۋىر باسقان حالقى بار. سەندەر سىيلاماساڭدار دا، سول حالىق سىيلايدى. حالىق سىيلاعان سوڭ، ۇكىمەت سىيلايدى. كوردىڭدەر عوي كەشە، ءبىز تۇگىلى، جاندوس، ەرمەكبايلار الاقانىنا سالىپ وتىر.
— بۇنىمەن ۇعىنىسۋعا بولمايدى ەكەن! — دەدى دە، قاسەن قولىن ءبىر سەرمەپ تاستادى. — ءبىزدىڭ تاپ كۇرەسى دەگەنىمىزدى بۇل باقكۇندەستىك دەيدى. جاڭاعى ءسوزىنىڭ ءبارى شاكەندىكى. سويتە تۇرا، شاكەن سوزدەن اۋلاق، — دەيدى. بۇرىن قايمىعىپ، بۇلتالاقتايتىن. شاكەندى ەندى اشىقتان-اشىق قورعاۋعا شىقتى. حالىق كوميسسارى جاندوسپەن، ۋاتكوم ءتوراعاسى ەرمەكبايمەن تانىسقان. كازسيك-تىڭ ءتوراعاسى ەلتايمەن تاباقتاس بولىپتى. كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ، سەندەرگە بۇدان بىلاي پىسقىرمايمىن دا، — دەپ وتىر. جاڭا جەتتى كوزىم: — قازانقاپتان وتكەن سوقىر، بايدىڭ ناعىز باسى بايلى ق ۇلى ەكەنسىڭ!
— تارت ءتىلىڭدى، اكەمشە جازعىرما!
— تارتپاعاندا، تاۋىپ جىبەرەمىسىڭ؟
— جەتەر، جەتەر، توقتاڭدار! — دەپ، پەسيك قولىن كوتەرە تۇردى ورنىنان. ەكەۋىن توقتاتىپ قويىپ، شىلىمىن ابدەن ءوشىردى. ەرسىلى-قارسىلى بىرەر ءجۇرىپ تە الدى. سودان كەيىن عانا ويىن ەستىرتتى. — سەندەردىكى بىتپەيتىن داۋ ەكەن. ءبىتىم ايتا المايمىن. تاپتار جەڭىسكەندە سەندەر دە جەڭىسەرسىڭدەر. جاقىپ جولداس، ماعان كازىر ەكى كوممۋنيستى اباقتىدان شىعارىپ الىپ سويلەسۋىم كەرەك. قىلمىستارىمەن تانىسۋىم كەرەك. ءسىز اناۋ پارتيادا جوق تەرگەۋشىنى قولداڭىز نە بولكومدى قولداڭىز. ارالىقتا ورىن جوق. جاقىپ جاۋاپ قاتپاستان، سازارىپ، وتىرىپ قالدى. ءۇنسىز ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى. پەسيك باس كيىمىن كيىپ شىعۋعا ىڭعايلانعاندا، شىداي المادى جاقىپ:
— جارايدى. شاقىرىپ الىپ سويلەسەيىن كازىر.
— سويلەسىپ قانا قويماڭىز. بوساتتىرىڭىز. ايتپەسە شاتاق بولادى، — دەدى دە، پەسيك شىعىپ كەتتى. ءالجان، قاسەن ەرە شىعىپ، ەكى جاقتاپ وكپە ايتىپ كەلەدى وعان:
— جۇمساقسىڭ، الەكسەي.
— جۇمساقتى ول باسىنىپ كەتەدى.
— ءسوز جۇمساقتىعى ەشتەمە ەتپەيدى. ءسوزدىڭ، قايتا، سىپايىسى جاقسى، — دەپ، الەكسەي، ادەتىنشە، جىميا ءبىر كۇلىپ قويدى. — ءىسىمىز ەندى قاتتىراق بولار. بۇل جىگىتتىڭ باسىن بايلار ابدەن اينالدىرىپ العان ەكەن. قۇتىلۋدان باسقا امال ءبىتتى.
XI
كۇن جەلسىز. جاپالاقتاپ توپەپ تۇر. جەر بەتى اپپاق، جىپ-جىلماعاي، كوبىك قار قالىڭ بۇركەپ سالعان. دالادا كيىمى جىلى بالا، كۇيلى يتتەر عانا جۇگىرىپ ءجۇر. وزگە جۇرت ۇيدە. انادا، شوگەل مەن امان جانجالداسقاندا، اراشاشى بولاتىن تاتار ميليسيونەر حابيب تولارساقتان قار كەشىپ كەلە جاتىپ، ءبىر شۇڭقىرعا ىڭق ەتە جىعىلدى. قاتتى جىعىلدى. باسىنا دەيىن قارعا ەنىپ كەتتى. ول شاشالا، سىلكىنە تۇرىپ جاتسا، كورىپ تۇرعان ەكى بالا «دەد موروز!» دەپ، ساق-ساق كۇلەدى.
— ءقاھار سۋققىر كازاكلارنى ھەچبەر پونيمات يتەپ بۋلمي شۋل! — دەيدى كەيىگەن حابيب. — ۋتىرتالار دا شىعارالار. شىعارارلار دا ۋتىرتالار. ءداۋلات ەشە يگرۋشكا توگيل بيت! ۋاللاھي بۋ سلەدوۆاتەل كازاقنىڭ باشى نورمالنو ەشلامي!
ميليسونەر سالىپ وتىرىپ اباقتىعا كەلدى دە، ءىزباسار مەن ءادحامدى بوساتىپ، ىزىنشە قايتا قايتتى. قالىپ قويعان توقاباي مەن تاۋكە تۇتقىن ءحالىن جاڭا سەزىنە باستادى. تەمىرلى تيتىمدەي تەرەزە شىنىسىز. كىشكەنتاي پەش جاعۋسىز. ءۇي سۋىق. كەتكەن ەكى جولداستىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ تۇر. ماناعى قاڭعىر-كۇڭگىر جوق. ەكەۋى ەكى جەردە بۇك ءتۇسىپ، قاس قارايعانشا تىلدەسپەي، بولكومعا وكپەلەپ جاتتى.
— بولكوم الالايدى. باسقا نە وڭدىرادى؟ كوممۋنيستەرىن بوساتىپ الىپ كەتتى. بىزگە ءوز كۇنىن ءوزى كورسىن دەگەن عوي، — دەپ، توقاباي باسىن كوتەردى ءبىر كەزدە. — تەرگەۋشىنىڭ راحىم ەتەر ءتۇرى جوق. قاشامىن! مىناۋ قاراڭعىلىق، سۋىق، اشتىق، جالعىزدىق ءالىمدى الماي تۇرعاندا، ءبىر قيمىلداپ قالايىن. امان شىقسام، تۋرا امانعا بارام.
— قوي، قوي، قۇتىرما! قالاي قاشاسىڭ؟ ال، قاشا قويشى! — دەپ، تاۋكە دە باسىن كوتەرىپ الدى. — ەسىكتە قۇلىپ، تەرەزە تەمىر. تىرپ ەتە الار ما ەكەنسىڭ!
— ءوزىڭ ەرەمىسىڭ ماعان؟ اۋەلى سونى ايتشى.
— قوي دەيمىن. اۋرە بولما. ەس بار ما وزىڭدە؟ قالتامىزدا ەڭ اقىرى باكىمىز دە جوق.
— ىرگەنىڭ ءبىر كىرپىشىن عانا الۋ قيىن. ونى اناۋ پەشتىڭ توبەسىن جاباتىن كۇرەكشە تەمىرمەن الام. سوڭعىسى الىنا بەرەدى.
— استاپىراللا، كورىپ قالىپ، اتىپ تاستاسا قايتەسىڭ؟ ودان دا مەنىڭ اقىلىما كون. مەن اشتىق جاريالايمىن. وسى ۇيدەن قاشان وزدەرى كوتەرىپ شىعارعانشا، تىرپ ەتپەي جاتۋعا تاۋكەنىڭ شىدامى جەتەدى.
— مەنىكى جەتپەيدى. اشىعام دەپ، بوسقا ولەسىڭ.
— ولسەم ولەيىن. ءبۇيتىپ ساقتاعان جاننىڭ ءىشىن ۇرايىن. ءبىراق اشىققاندى ۇستاپ تۇرۋعا زاڭ جوق دەسەدى. سەن نەعىپ ەستىمەدىڭ بۇنى، قۇلاعىڭ تۇرىك ەدى.
توقاباي جاۋاپ قايىرعان جوق. ءوز ويىمەن بولىپ وتىرىپ قاراڭعىدا سويلەپ قويادى. سوزىنەن وت جارقىلدايدى:
— شاكەندى شاريعات تا سۇيەدى. ونى بىلسەم، مولداعا ءومىرى جۇگىنەرمىن بە؟ جۇگىنىپ الىپ، كونبەدىم. ەندى شاكەنگە قوسىلىپ قۇداي دا، ەل دە وشىگەدى ماعان. مەيلى! سويلە دەپ ءتىل بەرگەن سوڭ، قالاي سويلەمەيىن؟ ويلا دەپ وي بەرگەن سوڭ، قالاي ويلامايىن؟ زارەدەي قياناتىم جوق، ءوز اجالىنان ءولدى سيىرى. بۇكىل ەلگە ءمالىم. قۇدايعا ءمالىم. شاكەننىڭ وزىنە دە ءمالىم. سوندا دا تولە، — دەيدى. تولەمەسەڭ، اباقتىعا جابادى. بۇل قورلىققا شىداعانشا!.. ءبارىبىر، ءبىر كۇن تۋىپپىن، ءبىر كۇن ءولىپپىن! — دەپ، توقاباي ورنىنان اتىپ تۇردى. پەش موينىنداعى كۇرەكشە تەمىردى سۋىرىپ الا سالا، ىرگەنىڭ كىرپىشىن بوساتا باستادى.
— ايتقانىم ايتقان! — دەيدى قياس تاۋكە. بۇنىڭ قارسىلىعى وزىنشە. شالقاسىنان جاتىر. — قاشاتىن، مەن قاتىن ەمەس. تىرىدەي كوتەرمەسە، ولىدەي كوتەرەدى. ءوزىمدى، ايتەۋىر، كوتەرتىپ شىعارام وسى ۇيدەن!
الۋەتتى قولعا تەمىر تيگەن سوڭ، شيكى بالشىقتى شىداتپادى. شىنىندا دا، ءبىر كىرپىشتى الۋ قيىن ەكەن. وزگەسى جان قيناعان جوق. توقاباي ىرگەنى تەسىپ، تىسقا شىقتى. ەل ۇيىقتاعان كەز. ءتۇن قاراڭعى. قار ءالى جاۋىپ تۇر. سالعان بويىمەن جاقىپتىڭ قوراسىنا كەلىپ ەندى. دالادا، ەسىك الدىندا، ۇمىت قالىپ قويعان بالتانى قولىنا ۇستاي كىردى. جاقىپ ءمىنىپ جۇرگەن كۇرەڭ قاسقا اتتى جاقىپتىڭ ەر-توقىمىمەن ەرتتەپ ءمىندى دە، تەرگەۋشىنىكىنە كەلدى. بۇلار دا ۇيقىدا. «شوگەل مانا قايتقان. تاۋەكەل!» — دەپ، توقاباي ەسىكتى قاتتى تارتىپ قالعاندا، ىلگىشى جۇلىنىپ كەتتى. تولەۋجان توسەكتەن باسىن كوتەرىپ الدى:
— بۇل كىم؟
— شام جاقساڭ كورەسىڭ. بول، شام جاق!
— بۇل قايسى، ەي، ءتۇن قاتىپ، دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن؟ — دەدى دە، تولەۋجان بەيقام تۇرىپ شام جاقتى. توقابايدى كورگەندە، اۋزى اشىلىپ، قۇپ-قۋ بولىپ، كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. ءتىلى ورامعا كەلمەيدى، قۇر سۇلدەرى تۇر.
— ءتىرى قالعىڭ كەلسە، كەڭسەڭدى اش! تاۋكە ەكەۋمىزدىڭ ءىسىمىزدى اكەل دە، دەرەۋ وتقا جاق! — دەدى توقاباي. قولىندا بالتا. ءوڭى بالتادان دا سۋىق. ەشتەمەدەن تايىنار ەمەس. ءۇش بولمەلى ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسى كەڭسە بولاتىن. تولەۋجان جان ۇشىرىپ، دامبالشاڭ جۇگىردى كەڭسەسىنە. كەم يەگى قالش-قالش ەتەدى. ءالى ءۇن جوق. مايىن تامىزا ءوزى جازعان وتىرىك جالانىڭ ۇلكەن پاپكاسىن اكەلىپ قازاندىققا تىقتى.
— تەز جانسىن، كارەسىن تامىز! — دەپ بۇيىردى توقاباي. كەروسين تامىزىلدى. ءىس ورتەلدى. «تاعى نە بۇيىراسىز؟» دەگەندەي، تولەۋجان قالتا قاراپ تۇر. ايەلى توسەكتەن باس كوتەرگەن جوق-تى، قورىققانى سونشا، بۇركەنىپ جاتىپ سەلكىلدەگەندە، ۇستىندەگى كورپەسى جەلپ-جەلپ ەتەدى.
— قانىڭدى اعىزىپ ۇرتتاسام، قىمىزدان ءارى سىڭەر ەدى-اۋ! — دەدى توقاباي شىققالى تۇرىپ. — اتتەڭ، سوۆەت قىزمەتكەرى دەگەن اتقا يەسىڭ! سول ءۇشىن عانا ءبىر جولعا قالدىردىم. كيىمى جامانعا يت ءوش. يتسىڭدەر سەندەر! ايتپەسە ازار كۇنەلتىپ جۇرگەن تاۋكە مەن مەنى وسىنشا جۇلمالارسىڭدار ما؟ بار، جات ورنىڭا، تاڭ اتقانشا تىرپ ەتپە!
تولەۋجان ىتىپ بارىپ ايەلىنىڭ قوينىنا كىرىپ كەتتى. توقاباي ەسىكتى سىرتىنان مىقتاپ تىرەدى دە، اتىنا ءمىندى. كۇن جەلدەتىپ، ۇلپا قار لەزدە الاي-تۇلەي بوراعان ەكەن. جەلگە قارسى جاراۋ قاسقامەن سىدىرتا جونەلگەن توقابايدىڭ كوڭىلى دە كۇنگە قوسىلا بوراپ بارا جاتتى.
اۋىل AT ۇستىندە
I
قىس ءوتىپ، جاز شىقتى. ەل جايلاۋعا بارعان ۋاقىت. «قىزىل وتاۋ كەلەدى» دەگەن داقپىرتتان جايلاۋداعى ەلدىڭ تۇندىگى جەلپ-جەلپ ەتەدى. تيىش كۇتكەن ءبىر جان جوق. بايلار مالايىنا، قوس قاتىندىلار، جاس قاتىندىلار قاتىنىنا، «سايتان جوق پا كەۋدەڭدە؟» دەگەندەي، سەزىكتەنە قارايدى. اۋرۋلار ەم، زورلىق كورگەندەر تەڭدىك كۇتىپ اسىعادى. بىلايعى جۇرت قىزىل وتاۋ دەگەندى تۇرلىشە جورىپ، ءساتى تۇسسە، وسى جولى ءوزىن كورىپ كەنەلۋگە قۇمارتادى.
شاڭقاي ءتۇس. جەلىدە شاڭىرقاعان قۇلىندار، ىستىققا ماس بولىپ، تىرايىپ جاتىر. ساۋىنى اسقان بيەلەردىڭ ۇرپىنەن ءسۇت تامشىلاپ تۇر. بيە ساۋاتىن، قۇلىن سۋاراتىن مالشىلار دا دۇرمەككە ەنىپ كەتكەن. ءار جەردە دۋ-دۋ اڭگىمە. بارلىق كوز وزەن سىرتىندا جاتقان كوك بەلەستىڭ بەتىندەگى كۇرەڭ جولعا قادالعان. مىنە بەلەستەن ءبىر توپ سالت اتتى استى. ولاردىڭ سوڭىنان تىزبەكتەلىپ، ون شاقتى تۇيە كەرۋەن كورىندى.
— قىزىل وتاۋ!
— كەلىپ قالدى!
بۇكىل جايلاۋ ەلى، اتتىسى اتتى، جاياۋى جاياۋ، ۇزدىك-سوزدىق، تۇس-تۇستان اعىلا باستادى. اۋىلدا قالعان ادام نەكەن-ساياق. ايتقا، تويعا باراتىنداي، بارىن كيىپ، قىزىلدى-جاسىلدى اڭداعان ەل كەڭ دالانى قىزعالداقشا جايناتىپ جىبەردى.
قىزىل وتاۋ كوشىن قازاق قىزى باستاپ كەلدى. مىنگەنى بيىك، قارا-شۇبار ات، تۇياعىنان وزگە دەنەسى تەگىس شۇبار. جىلقىنىڭ كورىكتىسى ەكەن. جۇرت سوندا دا ونى ەلەگەن جوق، قىزدىڭ وزىنە قاراپ، تەلمىرىپ قالىپتى. قىز با، جىگىت پە؟ — دەپ، ايىرا الماي تۇر كوپشىلىگى. كىم بولسا دا، اسەم، ءارى سۇيكىمدى. اڭقاۋ كورىنگەنمەن اڭداعىش، جاداعاي كورىنگەنمەن تەرەڭ، جۇمساق كورىنگەنمەن، كەيدە ءتىپتى قاتال شىعار. كەۋدەسىن قۋانىش كەرنەپ، كۇلىمدەي، جايراڭداي تۇرعاندا، اق سۇر ءجۇزى، كوتەرىڭكى بىتكەن قاباق استىنداعى بايىپتى قارا كوزى قالپىنان ءسال عانا وزگەردى. قولاڭ شاشىن كوك جەلكەگە جەتكىزە كەسىپتى. باسىندا قالپاق، ۇستىندە ورىسشا پيدجاك. پيدجاكتىڭ جاعاسىندا «كازسيك مۇشەسى» دەگەن، قىزىل زناچوك بار. بالاعى كەستەلى، قازاقى، قارا شۇعا شالبار كيگەن. مىنەزى، كوركى، كيىمى، اتى بىرىنە ءبىرى ساي، توپ جارعان پەرىشتەدەي قىز كەشىكپەي لەبىزىن دە ەستىرتتى:
— ءقادىرلى اتا-انالار، اعا-ىنىلەر، اپا-سىڭلىلەر، جەڭگەيلەر، قۇرداستار، كىشكەنتاي جەتكىنشەكتەر! ءبىزدى سىزدەرگە قازاقستاننىڭ، پارتياسى مەن ۇكىمەتى جىبەردى، — دەدى ات ۇستىندە، ەردەن كوتەرىلە، سۇڭعاق، جۇمىر موينىن سوزا تۇرىپ. كوپتىڭ سونشا تىنا قالعاندىعىنان با، قالاي، كۇشتى بولماسا دا، سىڭعىرلاعان تۇنىق داۋسى شەتتەگىلەرگە دە انىق ەستىلەدى.
— باتىر-اۋ، ايەل بالا عوي! — دەدى ءبىر ايەل.
— وبال-اي، شاشىن كەسكەنى نەسى! — دەدى ەكىنشىسى. ودان ءارى سويلەسە الماي، قىزدىڭ سوزىنە قۇلاقتارىن توسا بەردى. ءبىر سوزىنەن ءبىر ءسوزى جىلى تيەدى قۇلاققا:
— سىزدەرمەن ديدارلاسىپ، سويلەسۋگە، سىرلاسۋعا كەلدىك. كەڭەسەمىز. اقىل الامىز، اقىل بەرەمىز. قولما-قول تيگىزەتىن جاردەمىمىز دە بار. ەرىندە ەرىكسىز جۇرگەن قوس قاتىڭدار، جاس قاتىندار، باي، جۋانداردا اقىسى كەتكەن مالايلار، زورلىق كورگەن كەدەيلەر، قالا جاردەمىنە — دارىگەر جاردەمىنە جەتە الماي جۇرگەن اۋرۋلار... قىزىل وتاۋعا كەلسىن نە ارىز بەرسىن، سول ساعاتتا شارا قولدانامىز. ارالايتىن ەلىمىز، جەرىمىز كوپ. ۋاقىت از. بۇل ارادا بەس-اق كۇن بولامىز، بۇنى دا ەسكەرەرسىزدەر، — دەي كەلىپ، قىز قاسىنداعى جولداستارىن باس-باسىنا تانىستىرىپ ءوتتى. وڭ جاعىنداعى — كادىمگى تايماس. باسىنا دۋدىراتىپ شاش قويعان، مويىندا گالستۋك، بۇرىنعى قىلجاق، ءازىلقوي مىنەزدەرىنىڭ ءبىرى بايقالمايدى، بايسالدى جىگىت سياقتى. رابفاك ستۋدەنتى كورىنەدى. قىزدىڭ سول جاعىندا جيىرمانى ورتالاپ قالعان ورىس ايەلى — ادام دارىگەرى ولگا كەدرينا ەكەن. جۋانتىق، جالپاق بەت، قارا مۇرت سوت — قۋناق ۇلى بولتىرىك؛ ىلميگەن ارىق سۇر — تەرگەۋشى تاناش، وعان تاقاۋ — ميليسيونەر قاراتاي نارىمبەك ۇلى بولىپ شىقتى. بارلىعى ون شاقتى ادام. سونىڭ ءبىرى توقاباي، بۇلارعا تەك قوسشى رەتىندە ەرسە دە، ەركىن ءجۇر.
— بۇل كىسىنىڭ ءوزىنىڭ ءاتى-جونىن دە ءبىلىپ قويىڭىزدار، — دەدى تايماس، قىز سويلەپ بولعان كەزدە. — كۇلپاش، قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى. ءقازىر قىزىل وتاۋ كوشىن باسقارۋشى.
— «رۋىن ايتشى، شىراعىم، رۋىن!» — دەپ، كوپتىڭ ىشىنەن داۋىستاعان شالعا تايماس تەرىس-قاعىس جاۋاپ قايىردى:
— رۋى جوق. ۇلتى قازاق. رۋدىڭ قىزى ەمەس، ەلدىڭ قىزى بولعىسى كەلەدى.
— ءۋا، بارەكەلدە! — دەدى مىنا جاقتا تاياعىنا سۇيەنىپ تۇرعان ءبىر اقساقال. — شىن جاقسى توپتىكى عانا بولماس، كوپتىكى بولار. قوتاندىق قانا ەمەس، وتاندىق بولار.
كوزىن سىعىرايتا تەلمىرە قاراپ تۇرعان اق ساقالدى، اق تاياقتى وسى قاپساعاي شالعا كۇلپاش تا قادالا ءبىر قاراپ، تايماسقا كۇبىر ەتە ءتۇستى:
— مىنا قارتتى جوعالتپاشى، كەرەگى بار ەكەن.
نۇرجاننىڭ مۇقاتايى اتىن تەبىنىپ، ىلگەرىلەي ءتۇستى. بۇنداي جيىندا اكەسى مارقۇم سوزىمەن نە ىسىمەن ەل اۋزىنا ءبىر ىلىنەتىن. مۇقاتاي ءازىر ىلىنە قويماسا دا، اكەسىنە ەلىكتەۋىن قويعان جوق. اسىرەسە كورىكتى ايەل كورگەندە، — سابىرسىز، ەڭ بولماسا، كوزىن ءبىر قىسىپ قالادى. كۇلپاشقا ءبىراق ونىسىن ىستەي المادى.
— كۇلپاش جولداس! — دەپ، ارجاعىن ايتقانشا ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتەدى. — بولەك ءۇي تىكتىرىپ قويدىم. راحىم ەتىڭىزدەر، تاك، وزگە اڭگىمە سودان كەيىن بولا جاتار. تاك.
— ءسىز اۋىل سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى مە ەدىڭىز؟ — دەگەن كۇلپاشتىڭ سۇراۋىنا مۇقاتايدان بۇرىن جاۋاپتى تايماس قايىردى:
— بۇل كىسى — بەلگىلى نۇرجاننىڭ جالعىزى مۇقاتاي مىرزا. نيكولاي زامانىندا پەتەربوردا وقىعان. كازىر ونشا باي ەمەس، بايدان ءبىراق كەم دە ەمەس. قاندىبالاق ۇرى ەمەس. ۇرلىقتان دا قۇر ەمەس. شالابايدى وسى كىسىنىڭ ayىلىندا اتىپ ۇستاعانبىز.
مۇقاتايدىڭ كوزى تايماسقا قاراپ شىعىپ بارادى. جاڭا تانىدى. ەندى داۋلاسۋعا بەت الدى:
— ال، تاك، سوندا مەن بەيناۋات پا؟ «قۇرت كوزىن، قۇرت!» دەگەن مەن ەدىم عوي! بەكەر دەسەڭ، نوكا، ءوزىڭ ايتشى. نوكا، نوكا!
— راس. ءبىراق كەش ايتتىڭىز. ەرتەرەك ايتقاندا، ول ءسوزىڭىزدى بىردەمەگە جاراتاتىن ەدىڭىز.
— نەشاۋا پودوبنو!..
— بىتكەن داۋدى قايتالاپ قايتەسىزدەر؟ — دەپ، كۇلپاش ەكەۋىن ايىرىپ جىبەردى. — مۇقا، الگى بىزگە دايىنداعان ءۇيىڭىزدى كەدەي اۋىلدىڭ قاسىنا تامان قوندىرىپ بەرەسىز بە؟
— كەدەي اۋىلدىڭ؟! ول قالاي سوندا؟! بەرەيىن، بەرەيىن. اۋەلى بىزدىكىنە ءتۇسىپ، ءدام تاتىڭىزدار. شاقىرىپ تۇرمىن عوي.
— راحمەت. بۇيىرسا، باسقا ءبىر ۋاقىتتا تاتارمىز. اۋەلى جايلاسايىق. جۇمىس كوپ.
مۇقاتايدىڭ قاباعى سىنىپ، ەرىندەرى سالپيا قالدى. نە ءدامى، نە بەدەلى وتپەدى. ونىمەن قويماي، شارشى توپتا تايماستان سوگىس ەستىدى. بۇنداي سوگىستى بۇرىن دا وقتا-تەكتە ەسىتىپ قوياتىن. ال، ءدامى وتپەگەنى وسى جولى عانا. «اماننان بەتەر كاپىرىستان كورگەم جوق» — دەۋشى ەدى مۇقاتاي. سول امان ۇيىنە ءتۇسىپ، قوناقاسى جەپ اتتانعاندا، مىنا قىز سىپايى سويلەپ سىرعاق تۇر. اۋجايىن تۇيگەن سوڭ، مۇقاتاي قايتىپ ءتىل قاتپاي، قاسىنداعى سالپى ەرىن جىگىتكە يەك كوتەردى:
— بار، قوندىرىپ بەرىڭدەر!
اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى سول سالپى ەرىننىڭ ءوزى ەكەن. مۇقاتايدىڭ كودەدەي كوپ تۋىستارىنىڭ ءبىرى شىعار، جەرگىلىكتى ۇكىمەت باستىعى بولا تۇرا، مىرزا يەك كوتەرگەندە، دالباقتاپ تۇرا شاپتى. شاۋىپ بارا جاتىپ ويىنداعىسىن ايتىپ بارادى ەسالاڭ:
— اعاجان، بۇل جاقتى ءوزىڭ رەتتەي بەر. مەن سويىستى دا قامدايىن. حاتشىنى تومەنگى ەلگە جىبەرەم.
— انا بوسەرباي ءبۇلدىرىپ جۇرمەسىن. بىزگە سويىستىڭ كەرەگى جوق. ءوزىمىز ساتىپ الامىز، — دەدى تايماس. — زاۋەدە ءبىز ءۇشىن جۇرتقا سويىس سالىعىن سالسا، سوتقا تارتىلادى.
بۇل-داعى ءبىر جاڭا ءسوز. ەلگە شىققان قىزمەتكەردىڭ قوناقاسىنى ساتىپ جەگەنىن ەل ءالى كورگەن جوق. مەيماندوس قازاق قۇدايى مەيماننان ولاردى ارتىعىراق كۇتەدى. كۇتپەسە، ءقايسىبىرى يتتىك ىستەۋدەن تايىنبايدى: ەڭ بولماسا، اتىن لاۋعا ءمىنىپ، سابىلتىپ كەتەدى. سوندىقتان تايماستىڭ جاڭاعى سوزىنە ىرزالىق ءبىلدىرىپ، كوپتىڭ ىشىنەن بىرەۋلەر ءۇن قاتىپ جاتىر:
— مىنالار ناعىز پەرىشتە عوي!
— قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىك وسى دا!
— بايقادىڭدار ما، ءتىپتى نۇرجەكەڭ شاڭىراعىنا دا پىسقىرمادى-اۋ! مۇقاتايعا، قايتا، ءشۇيىلىپ تۇرعان جوق پا وزدەرى؟
— اينالايىن بۇل ۇكىمەتتىڭ زاڭىنداي زاڭ بار ما! تەك الگى ءبىر انتۇرعاندار بۇرمالاپ قۇرتادى...
قالاباي مانا مۇقاتايمەن بىرگە ىلگەرى كيمەلەپ، اتاقتى كۇرەڭ جورعانىڭ باسىن باسقادان وزدىرا تۇرعان. ەندى شەگىنە ءتۇستى. كوپتى كورگەن جىرىندى قۋ قىزىل وتاۋشىلاردىڭ سىڭايىن تانىپ قالسا كەرەك:
— بالام، بۇلاردىڭ بەتى بىزگە تەرىس سياقتى، — دەپ، مۇقاتايعا كۇڭك ەتتى. سوزشەڭ، شاپشاڭ، وتكىر كىسى بولا تۇرا، ودان ءارى، اۋزىن باعىپ، ۇندەمەدى. بۇرىن مۇندايدا: «مەن بەس جىل سوۆەت بولىسى بولدىم!» — دەپ سوققاندا، ولاي-بىلاي وكىلدەردى قورعالاتىپ الاتىن. وسى جيىنعا كەلگەندە، اتاعى ۇلكەن قىزىل وتاۋدى ءوز اۋلىنا اپارىپ ءبىر قوندىرماق-تى. ەندى ول ءۇمىتى ءۇزىلىپ، مۇقاتايدى دا ءتۇڭىلدىردى. مۇقاتايدىڭ ايەلى ءولىپ، تاقاۋدا قالابايدىڭ جاسامىس قىزىنا ۇيلەنگەن. كۇيەۋ مەن اكەنىڭ جەتكەن جەرىن كورگەن سوڭ، بەتى اشىلعان كارى قىز جەلەك استىندا جاسارىپ، شولجىڭداي سويلەدى كۇلپاشقا:
— ءسىڭلىم-اۋ، وسىنشا جۇرت الدىڭنان شىعىپ، داستارحان جايىپ تۇرعاندا، بۇنشا نەگە قاشقاقتايسىڭدار؟ جۇعاتىن مەرەز، شاعاتىن جىلان ەمەسپىز. سەنەن ۇلكەندى دە، كىشىنى دە كوردىك. قۇدايعا شۇكىر، ۇيىمىزدەن ءالى ات كەتكەن جوق. قوي ءارى بالالىقتى! جۇرىڭدەر ءبىزدىڭ اۋىلعا! شاقىرعان دامگە بارماۋ سۇمدىق-تاعى! جارتى پاتشا بولىپ وتىرعان ەلتاي اعاي دا دامنەن كىشى. شاقىرعاندا ۇشىپ كەلگەن.
كۇلپاش جاۋاپ قايىرۋعا ۇلگەرمەدى. قۇيعىتقان بويدا، توپتى جارا، استىنداعى قارا كەردەن اق كوبىكتى بۇرقىراتا كەلىپ، ءادحام اتتان ءتۇستى دە، قۇشاعىن جايىپ تۇرىپ قالدى. كەسىپ الساڭ قان شىقپاس كەسكىر ادام سويلەي الماي، كەمسەڭدەپ ەگىلە جىلاپ تۇر. كۇلپاش جۇگىرىپ بارىپ قۇشاعىنا ەندى. ءادحام قۇشىرلانا قىسىپ تۇرىپ، ارقاعا قاعىپ بولعان سوڭ، ەكى بەتىنەن، ماڭدايىنان ءسۇيدى دە كوز جاسىن ءسۇرتتى.
— ءبىر كورسەم دەۋشى ەدىم. كوردىم. ىرزامىن تاعدىرعا! — دەدى جايراڭداپ. — اينالايىن كۇلپاشىم، الماتىنىڭ اق باۋىر اپورتىنداي-اق بولىپ وسكەن ەكەنسىڭ، ءتىپا، ءتىپا، ءتىلىم تاسقا! جاسىڭنان سەن دە كوردىڭ سوققىنى، مەن دە كوردىم سوققىنى. سوققىلار قايتا شىڭداپتى. ىنجىقتار ەكەن ودان ەزىلەتىن. سىرتىڭنان بالام دەپ ءجۇرمىن. اقمولادان وسىلاي قاراي كەتتى دەگەن سوڭ، ارا قونىپ ىزدەپ كەلدىم. ايتشى مىنا كوپتىڭ الدىندا؛ اكەم دەۋگە ارلانبايسىڭ با؟
— ارلانعانىم سول — ماقتانام! — دەپ، كۇلپاش تا ءادحامنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. — ءسىز مەنى اۋرۋ اكەمنەن كوپ باقتىڭىز، كوپ ەركەلەتتىڭىز. اكەم مارقۇم ماعان دەگەن ماحابباتىن دا سىزگە ساقتاتىپ كەتىپتى عوي. سوندا سىزدەن جاقىن كىم بولادى ماعان!
امانداسقالى كەلە جاتقان تايماستى كورگەندە، ءادحام شۇرقىراي ءتۇسىپ، سۋىنا قالدى. تايماس قۇشاعىن جايعاندا، ول قولىنىڭ ۇشىن عانا ۇسىندى. ءتىپتى سولعىن امانداسىپ، سۇلىق سويلەسەدى.
— قولىمنىڭ ۇشىن ازار بەردىم. موينىڭداعى اق جاعاڭ، تاققان قارعىڭ نە اناۋ؟ سونى وقۋعا باردىڭ با؟ جالشىنىڭ ءسانى سول بولىپ پا؟
— گالستۋك تاققاننان بەزسەڭ، لەنيننەن دە بەزەرسىڭ. ناداندىق، سانسىزدىك پرولەتارياتتىڭ باعى ەمەس، سورى، — دەدى تايماس.
— يت-اي، ءتىلىڭ اششى-اۋ! سونى سىپايىلاپ جەتكىزسەڭ قايتەدى؟ لەنيندى ايتقان سوڭ-اق اۋزىما قۇم قۇيىلدى. كەل ەندى قۇشاقتاسايىق.
— سىپايىلىق ىزدەيسىڭ دە، كورسەڭ، سوگەسىڭ. قاي بابىڭدى تابامىز؟
مىنەزى، كورگەنى، ءبىلىمى، جاسى ءارقيلى وت اۋىز ەكى جالشى ويىندارىن ءالى قويماپتى. قۇشاقتاسىپ تۇرىپ ءبىرىن ءبىرى قۇشىرلانا قىسقاندا ءادحام ىڭق-ىڭق ەتەدى:
— بوسات، ەي، جىندى، بوسات! قابىرعامدى سىندىرامىسىڭ! — دەدى شىداي الماي.
تايماس بوساتىپ جىبەردى. ءادحام ءبىراق كۇلپاشتى بوساتار ەمەس. ءبىر ءوزى عانا مەنشىكتەنىپ، قاي-قايداعىنى ەسكە تۇسىرە باستادى. جۇرت اڭىرىپ تۇر، سونى سەزگەن كۇلپاش:
— ادەكە، مىنا كىسىلەر جايلاسپاي جاتىپ، دامگە شاقىرادى ءبىزدى. قايتەمىز؟ — دەگەندە، ءادحام، كوپشىلىكتى جاڭا كورگەندەي، ارتىنا جالت بۇرىلىپ، الا كوزىن باجىرايتا قارادى. كەلىنشەككە، مۇقاتاي مەن قالابايعا كەزەك-كەزەك قادالادى. الدەن ۋاقىتتا سۇق قولىمەن سولاردى كورسەتە سويلەدى:
— بۇلار شاقىرسا، تەگىن شاقىرمايدى. باسىندا ب ا ق، قولىندا كۇش باردا شاقىرىمپاز. مەنى دە تالاي شاقىرعان. تالاي بارعامىن. بەس جىل بولدى، شاقىرماق تۇگىلى، سالەمىمدى دۇرىس المايدى. ەي، بايەكەڭدەر، جۋانەكەڭدەر، ءناپماندار! جەتەر ەندى تالكەگىڭ! بارمايدى كۇلپاش. جىبەرمەيمىن مەن. مىنا مەن، — دەپ، ءوزىن ءوزى كەۋدەگە نۇقىپ قويدى. ەشكىم جاق اشقان جوق. شاقىرۋشىلار تومەن قاراپ كەتتى. تۇنىپ قالعان توپتى تولقىتا، ەكى ءيىنىن جۇلىپ جەپ، ەڭگەزەردەي قارا جىگىت كەلەدى. قولىندا دومبىرا، باسىندا ۇكىلى بورىك، ۇستىندەگى القىزىل شاپاننىڭ ەتەگى جەر سوعادى. ويناقى وتكىر كوزىندە كەمىندە سەكسەن سايتان بار شىعار.
— بىلاي تۇرىڭدار! جول بەرىڭدەر! قىز ۇزاتامىن، قىز ۇزاتام! — دەپ كەلەدى. ورتانى اشىپ، كەڭەيتىپ العان سوڭ، قازاقتىڭ قىز ۇزاتقانىن قىلجاق ەتتى. قىز بەن شەشەسى بولىپ كورىسەدى. اكەسى بولىپ ءتور الدىندا كەمسەڭ-كەمسەڭ جىلايدى، قىزىن جۇباتقان بولادى. ەسىك الدىندا بايلاۋلى بۇزاۋ موڭىرەپ، يت ءۇرىپ، ازان-قازان بولىپ جاتىر. ءبىر ءوزى ءبىر ورىندا جانە ءبىر ۋاقىتتا وسى بەس ءرولدى اتقارىپ قۇبىلعاندا، ءبىرىن اينىتپايدى! جۇرت انتالاپ باسىپ بارادى. بىرەۋدىڭ اۋزى اشىلسا، بىرەۋدىڭ كوزى باقىرايىپ قالىپتى. بىرەۋ كۇلكىدەن شەگى ءتۇيىلىپ جاتسا، بىرەۋلەر «وي، تىلەۋىڭدى بەرسىن! كوپ جاساپ تۇر...
قىز ۇزاتۋدى بولعان سوڭ، باي مەن مالاي بولىپ وينايدى. بايعا عانا ەمەس، ءالى كۇنگە ويانباعان تۇيسىكسىز مالايعا دا اششى ءتىلىن سالىپ-سالىپ الادى. بىرەسە سىقاق، مازاق ەتكەندە، دۇنيەنىڭ قورى سول ەكەۋى مە دەپ قالاسىڭ. ودان كەيىن بايبىشە مەن توقال، ايەلىن ۇرىمپاز ەركەك بولعاندا، تالاي ەركەك، باسى سالبىراپ، تومەن قاراپ كەتتى، تالاي ايەل جىمىڭداپ، جايناڭ قاقتى. ەڭ اقىرىندا ويىنشى جىگىت ءماديدىڭ ولەڭىن ايتىپ بەردى:
نەمەنە، كورگەن قىزىق كورمەگەندەي،
جاس داۋرەن جاۋار بۇلت ورلەگەندەي.
جىگىتتىك اق سەمسەردىڭ ءجۇزى ەمەس پە،
قايراپ اپ، قالىڭ جاۋعا سەرمەگەندەي!
— كەمە كەلسە، قايىقشى سۋدان شىعادى. شىقتىم. اتىم قالىبەك. ءوز ەلىم جىندى قالىبەك دەيدى. جىندىلاردىڭ كوكەسى انە كەلە جاتىر، انە! — دەپ، جىگىت كوپتىڭ بەتىن كوك بەلەسكە اۋداردى دا، ءوزى كۇلپاشتىڭ قاسىنا باردى.
— سامورودوك ەكەنسىڭ، بولاشاق ۇلكەن اكتەر ەكەنسىڭ، قالەكە! — دەگەندە، كۇلپاش قۋانىشىن كەۋدەسىنە سىيعىزا الماي، دەمىگىپ تۇردى. — ادام بويىنداعى ابەستەردى وسىلاي مىنەي بەرسەك، ولار ءومىر سۇرە المايدى. قيسىق اعاشتى تەز تۇزەگەندە، قيسىق قىلىقتاردى سىن تۇزەمەك...
كوپ نازارى كوك بەلەستە. ەر-توقىمدى اق بوز ات بەلەسكە جالعىز شاۋىپ شىقتى. ۇستىندەگى يەسى، شاۋىپ كەلە جاتىپ، اتتىڭ ەكى جاعىنا كەزەكپە-كەزەك ءتۇسىپ مىنەدى. بىرەسە ەرگە وتىرىپ الىپ، وڭدى-سولدى ەڭكەيگەندە، جەردەن توپىراق ۋىستاپ الادى دا، اسپانعا اتادى. بىرەسە ەرىنە تەرىس قاراپ ءمىنىپ شابادى. ات ءۇستى وعان ويىنشىق، ويىنا كەلگەنىن ەركىن ىستەدى. جيىنعا تاقالعاندا، توبەسىنەن تىك تۇرىپ، اياقتارىمەن بيلەپ كەلە جاتتى. اتى مۇنداي ەستى بولار ما، كيمەلەمەي، جەتە بەرە توقتادى. يەسى ەندى ارقاسىنا تاڭۋلى دوربادان كىشكەنە گارمون الا سالا قۇتىرتا ويناپ تۇر. اۋزى، مۇرنى، كوزى بىرگە وينايدى. جاسى ەلۋگە كەلىپ قالعان كورىنەدى، سوندا دا شوقشا ساقالىنا ءالى اق ەنبەپتى. بادەنى ءتاۋىر جاس ايەلگە وڭ كوزىن، كۇيەۋى كورىپ قالسا، وعان سول كوزىن قىسىپ قويادى. كيىمىنە، ات-تۇرمانىنا قاراساڭ، مىرزا ما، سەرى مە دەيسىڭ. مىنەزىنە، قيمىلىنا قاراساڭ — ناعىز سايتان. باس تەرىسىنە دەيىن جىبىرلاپ، تۋلاپ كەتكەندە، باسىنداعى تاقياسى ماڭدايىنا ءبىر، جەلكەسىنە ءبىر بارىپ، سەكىرىپ ءجۇر. ءۇنىن ءالى ەستي الماي، كىم ەكەنىن بىلە الماي، ەلتىپ تۇرعان ەلگە ءوزىن انمەن تانىستىردى ول:
بالاسى قوشقاربايدىڭ شاشۋبايمىن،
بولعاندا مالعا جارلى، سوزگە بايمىن،
كۇنىنە ءجۇزدى بەرىپ، مىڭدى السام دا،
قالتامنىڭ ءتۇبى تەسىك — بايىمايمىن، —
دەپ اق بوز اتتىڭ ۇستىندە تولقىپ تۇرىپ شىرقاعاندا، داۋسىنا ىلەسە الماعان گارمونىن ءۇزىپ جىبەرە جازدايدى. وزىنە-وزى: «سوق، شاشۋباي، سوق!» — دەيدى دە، سوعا بەرەدى:
«ۇلكەن قىزىلوردادان قىزىل وتاۋ كەلىپتى،
ونەرپازدار سوڭىنان ىرىكتەلىپ ەرىپتى» —
دەگەن حابار تيگەننەن سوڭ قۇلاققا،
جۇرسەم — داعى جاقىن ەمەس، جىراقتا،
دۋمان سۇيگەن جۇرەك مازا بەرمەدى:
«تۇر، شاشەكە، ءمىنىڭىز، — دەپ، — بوز اتقا!»
كەل، جىگىتتەر، شىرقايىق،
قۇلاق قۇرىشىن قاندىرا،
ۇرلەيىك بىقسىق شالانى،
داۋىلداتىپ جاندىرا.
شاشۋباي، ايتقان سايىن قىزىپ، قىزعان سايىن ولەڭدى اندەتە، تۇيدەك-تۇيدەگىمەن تاستايدى. بۇل جيىننىڭ ونى ءبىرىنشى كورۋى ەكەن. كۇلپاش تاڭدانىپ:
— ونەرى ىشىنە سىيماي، تاسىپ توگىلگەن نەتكەن ادام! — دەگەندە:
— ويباي-اۋ، بەلگىلى شاشۋباي ەمەس پە! — دەدى قالىبەك. — مەن ونى قوياندى جارمەڭكەسىندە، جەر قايىسقان كوپتىڭ ىشىندە، وسى بوز اتتىڭ ۇستىندە كورىپ تانىعام. ارقا، سىر، الاتاۋ، — ءيسى قازاق ەلىن سايرانداپ جۇرگەن كىسى. Meءنىڭ جىنىم ونىڭ جىنىنا اتقوسشى دا بولا المايدى.
جازىق دالاداعى بۇل دۋمانعا ارالاسقاندار اۋىلدى ۇمىتۋعا اينالدى. اۋىل يەسىز قالدى دەرلىك. ءۇي كولەڭكەسىندە الدەنەنى شىقىلداتقان شال، جەروشاق باسىندا قۇرت قايناتقان ايەل، جەلى باسىندا بيە ساۋعان بىرەن-ساران جالشى كورىنەدى. سىرتتاعى جيىننان بۇلاردىڭ دا حابارى، وزىنشە تۇسىنىگى بار. بىرىمەن ءبىرى انادايدان داۋىستاپ سويلەسىپ جاتىر.
— قىزىل وتاۋ دەگەندەرى قايدا؟ سوناۋ تىگىلىپ جاتقان ءۇي قىزىل ەمەس قوي، — دەگەن شالعا جەروشاق باسىنداعى موسقال ايەل ءسوزدى گۋلەتە جونەلدى:
— وتاۋى قۇرىسىن، جىن-شايتاننىڭ ويناعى! ءبىزدىڭ الگى قايقى ەرىن توقال دا كەتتى. ۇلكەن كىسىنىڭ ايەلى، باسىنان جەلەگى تۇسپەي جاتىپ ۇيالسايشى، شىركىن، قىدىرۋعا. ونى سەكەڭدەتىپ قويۋعا العان جوق. بالا تاۋىپ بەرسىن، شارۋامدى باقسىن دەپ العان. باققانى، تاپقانى قايسى؟ بەرگەن مالىم سالاۋات دەر ەدىم، ءتايىرى، وسى دىردۋدا، ءوزى جوقتا جەر سوقتىرىپ ءبىر كەتسە!
— «كۇندەستىڭ ك ۇلى كۇندەس». توقال شىركىن ىستىق قوي، — دەپ، شال شاقپاعىن شاعىپ قويعاندا:
— ەركەك، ءيتتى كورسە دە، يەدى! — دەپ، ايەل دولدانا كوسەدى وتتى.
جەلى باسىنداعى جالاق ەرىن سارى مالاي بيە ساۋىپ كەلىپ، بايبىشەگە قىڭقىلداپ تۇر:
— قۇداي بىلەدى، كورە سالا قايتايىن. «ءىشى قىپ-قىزىل، جايناپ تۇر» — دەدى.
— بەيباق-اۋ، ەكەۋمىزدىڭ قىزىل-جاسىل نە تەڭىمىز؟
— جىبەرىڭىزشى، بايبىشە، باۋىرساق ءپىسىرىپ جاتىر. ءيسى مۇرنىمدى جارىپ بارادى.
— بارا عوي، بار بولعىر. بيەنىڭ ساۋىنى اسىپ كەتپەسىن ءبىراق.
مالاي جۇگىرە باسىپ، وزەن جاعاسىنا ورنالاسقان قىزىل وتاۋعا جونەلدى. كوكمايساعا بەس-التى شاتىر، ءبىر ءۇي تىگىلىپتى. مالى جوق، شاعالاداي اق اۋىل. قىزىل تۋ اۋىلدان بيىك كوتەرىلگەن، باياۋ تولقىپ كەتەدى. ساماۋىر قويىلىپ، قوي سويىلىپ، باۋىرساق ءپىسىرىلىپ جاتىر. پىسىق كەدەيلەر قولقابىس ەتىپ، قىزارا ءبورتىپ كەنەلۋدە. بوز ءۇيدىڭ بەلدەۋىنە بايلاۋلى توقابايدىڭ كۇرەڭ قاسقاسى سۋىپ تۇر. جاڭا اۋىلداعى بارلىق ارەكەتتى باسقارىپ جۇرگەن توقاباي دامىل تاپقان جوق-تى. قىزىل وتاۋدى جاڭا عانا جايلاستىرىپ بولىپ، ءۇي كولەڭكەسىندە، كۇرەڭ قاسقانىڭ قاسىندا، ماناعى اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلىنىڭ، ءسوزىن تىڭداپ وتىر.
— بۇل جانۋاردى قولدان شىعارماڭىز. «باۋىرى قۇتتى ايعىردىڭ بالاسى» — دەيدى پرەدسەداتەل. — جاقىپ بولىس بولىپ كەلگەندە، اعاجان بايعازىعا بەرگەن.
— ورايىنا جاقىپ نە بەردى؟
— اعاجان اقىسىن جىبەرە مە؟ مەنىڭ اۋىلناي بولۋىم وسى قاسقا اتتىڭ شاراپاتى. اعاجان مەن قالاباي ءومىر بويى قىرىن بولاتىن. ەكەۋىن تاتۋلاستىرىپ، قىزىن اپەرگەن دە جاقىپ قىزدان بۇرىن قىز ءمىنىپ كەلگەن كۇرەڭ جورعانى ايتساڭشى! ورىس، قازاقتا جوق! «باياعى پەتەربوردا عانا ءبىر جورعا بولعان» — دەيدى اعاجان.
— جاقىپتىڭ تىلەۋىن تىلەي تۇسىڭدەر. ول سەندەرگە جايلى بولىس.
— جايلى بولعاندا قانداي! اي، ءوزى جىگىت-اۋ! مىناۋ اتتى قالاي الدىڭىز؟ اكەم ءتىرىلىپ كەلسە دە قولىمنان شىعارماسپىن دەپ ەدى.
— بازىنالىق قىلىپ ءمىنىپ كەتتىم. ازار بولسا، قولقاسىن الار.
— قايتەر دەيسىز... قىزىل وتاۋ جىگىتتەرى كوڭىل قىلسا، ەل دۇنيە ايامايدى. وسى سويىستىڭ ءوزىن بەكەر ساتىپ سويدىڭىزدار؟
— سولاي ما؟
— سويىس تۇگىلى، كۇرەڭ جورعانى سۇراساڭىز اعاجاندار لاقتىرىپ جىبەرەدى.
— «اعاجانداپ» قويمايسىڭ، مۇقاتايمەن ارالارىڭ قانداي سوندا؟
— جاقىن عوي، جاقىن. اعاجان — نۇرجەكەڭنەن، نۇرجەكەڭ — جىقاڭنان، جىقاڭ — شىقاڭنان، شىقاڭ — تىقاڭنان، تىقاڭ — بىقاڭنان تۋادى. ءبىز سول بىقاڭنان قوسىلامىز. ارادا ءتورت - بەس-اق اتا.
توقاباي ىشىنەن: «مىنانىڭ قاسىندا ءبىزدىڭ بايبول جۇرت كىسىسى ەكەن» دەپ وتىر. ونىسى راس. بايبول رۋ نامىسىنان گورى ءوز قۇلقىنىن كوزدەپ، شاكەنگە ەرسە، مىناۋ كەيدە ءوز قۇلقىنىن دا ۇمىتىپ، مۇقاتايعا ەرە بەرەتىن ءتۇرى بار. رۋشىلدىق بورداي توزىپ جاتقان زاماندا، كەيبىر تاۋلاردىڭ سايىندا قالىپ قويعان قار ءتارىزدى، ول داعى الىستاعى ەلدەردىڭ ىشىنەن ارەدىك-سارەدىك كوزگە تۇسەدى. ءبىراق جازى-قىسى جاتاتىن بيىك تاۋدىڭ قارى ەمەس، كۇن ىسي، ۇزارا كەلە ەرىپ كەتەتىن الاسا تاۋلاردىڭ الاشابىر قارىنا ۇقسايدى. رۋشىلدىقتىڭ تاپ تارتىسىندا، ادىلەت جولىندا تيگىزەتىن قىرسىعى كوپ بولا تۇرىپ، كەيدە پايداسى دا بار ما، قالاي؟ اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى اتتانار-اتتانباستان، جاڭاعى سارى مالاي كەلدى. جالاڭ اياق، جالاڭ باس، استىڭعى ەرنى جالاق، جالاعىنا شەلەكتىڭ وڭەزىن جاعىپ قويىپتى. توقابايمەن سالعان جەردەن رۋ سۇراستى. ەكەۋى ءبىر رۋدان ەكەن، شۇيىركەلەسىپ بارادى. جاي-جاپسارىن تۇگەل ايتتى. اتى بوقاي، بيىل وتىزعا شىعادى. ون جىل ەسىكتە جۇرگەندە، قۇرالعان مال — ءبىر قۇناجىن. ونىڭ ءوزى بايدىڭ موينىندا. توقاباي ەرتىپ ءجۇرىپ شاتىرلاردى ارالاتتى. قىزىل وتاۋدىڭ ءىشىن كورسەتتى. قابىرعاداعى پلاكاتتاردىڭ بىرىنەن بىرىنە تاڭدانا قارايدى: امىرىندە سۋرەت كورگەنى وسى. قىزىققان، ءبىراق سۇراۋعا باتپاعان بالاشا، قان كوزى جاۋتاڭداپ، ىرجيا كۇلىپ تۇرعاندا، توقاباي سۋرەتتىڭ ءبىرىن شيىرشىقتاي ورادى دا قولتىعىنا قىستى. ءۇيدىڭ كولەڭكەسىنە قايتا ەرتىپ اكەلىپ، ءبىر توستاعان باۋىرساق بەرگىزدى. ول باۋىرساقتى قوماعاي جەپ وتىرعاندا،توقاباي تاعى دا ءمان-جايدى سۇراستىرا وتىردى:
— بايىڭدا قانشا مال بار؟
— ءجۇز الپىس جىلقىسى، ءتورت جۇزگە تارتا قويى بار.
— تيىش پا، قايىرىمدى ما؟
— ويباي، قازىمىر كىسى. ءبىر ءمۇلت كەتسەڭ بولعانى، قۇلاعىڭنىڭ ەتىپ جەپ تىنادى.
— ۇرماي ما، ايتەۋىر؟
— بۇرىن ۇراتىن. ەندى قويدى. قويعانى قۇرىسىن، سوزبەن سۇلىكتەي سورادى.
— جىلدىق اقىڭ قانشا؟
— ءۇش قوي، سەركەش. ءبىر سۋلىق، باس-ۇلتان.
— وندا اياق كيىمىڭ بار ەكەن عوي، جالاڭ اياق جۇرمە.
— قىس كيەتىنىمدى جاز كيىپ قويسام، قىس قايتەم؟
وزىنشە ەسەپقوي بولعانسىعان جالشىنىڭ توقاباي ەجىكتەي-ەجىكتەي ەسەپسىزدىگىن دالەلدەدى:
— جىلىنا ءۇش قوي، سەركەش تاپقاندا دا، ون جىلدا قىرىق، وسىمىمەن جۇزدەن اسادى. سەن جىل سايىن جۇتاعانبىسىڭ، تابىسىڭ قايدا؟
— مەن تابىسىمدى قولعا المايمىن. بايدىڭ موينىندا تۇرا بەرەدى. باي ءوسىم بەرمەيدى.
— وندا ءوز تاپقان مالىڭنىڭ وسىمىمەن ءوزىڭدى جالداپ كەلگەن ەكەن. سورلى-اۋ، تىم قۇرىعاندا، بولماشى تابىسىڭنىڭ، بولماشى بەرەكەسىنە يە بولساڭشى.
— اقىمدى قولعا الۋعا قاسقىر جەپ قويا ما، ۇرلاپ كەتە مە، ۇراعا جىعىلا ما دەپ قورقام. بايدىڭ موينىندا، وسپەسە دە، ولمەيدى عوي ايتەۋىر...
— باۋىرىم، بىلشىلدى قوي! — دەدى ءبىر كەزدە توقاباي. — ون جىل قاڭعىپسىڭ، جەتەر. ەلگە قايت. الىپ قايتام. كەلىنشەك اپەرەم. بايىڭنىڭ، ۇستىنەن تەك ارىز بەر. ەڭبەگىڭدى جەپ كەلىپتى. قىزىل وتاۋ سوتى قولما قول كەسەدى...
— ءيا، انشەيىن، قىلجاق قىلاسىڭ، — دەپ، ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتەدى بوقاي. كۇلكىسى كولگىر، نانباسا دا دامەلى. وزىنشە قايرايدى توقابايدى. — ءبىزدىڭ باي مۇقاتايدىڭ اعايىندارى. قىرعا شىققان ۇلىق مۇقاتايدان اسقان ەمەس. ول بىلگىش، سوناۋ-سوناۋ پەتربوردان وقىپ كەلگەن.
— قىزىل وتاۋ سوتى مۇقاتايدىڭ دا موينىن بۇراپ الادى، — دەدى توقاباي. — تالاي كەدەيدىڭ وزىڭدەي تالاي جالشىنىڭ بايدان سۋىن ءسۇت قىلىپ الىپ بەرىپ كەلەمىز. تالاي ايەلدىڭ بايلاۋلى باسىن بوساتتىق. ءوزىڭ تەك ارىز بەر. ارجاعىن ماعان تاپسىر، مەنى ارۋاق-قۇدايعا تاپسىر.
— قىزىل وتاۋ كەتىسىمەن، سويىپ-سويىپ تارتىپ السا، قايتەم؟
— اگار ويتسە، سوۆەت ۇكىمەتى اشۋلانادى دا باستىعى مۇقاتاي ەتىپ، بايلاردى تۋ-تۋ سوناۋ يتجەككەنگە ايداپ جىبەرەدى...
بايىمەن سوتتاسىپ بۇل ەلدە قالۋعا بوقايدىڭ باتىلى جەتپەدى. الدىنا مال، قوينىنا جار سالۋ ارمانى كوكەيىنەن تاعى كەتپەدى. دەلدال كۇيدە كوپ وتىرىپ، اقىرىندا، ءبىر اۋىز ءسوزدى بەرىك ۇستاتتى توقابايعا:
— باشكەم ارۋاعىنا تاپسىرىپ، ەردىم سوڭىڭنان. تەك وزىڭمەن مەنى بىرگە الا كەت وسى جولى!
دالاداعى جيىن تارقادى. كۇلپاشتار ءبولىنىپ بەرى ءجۇردى. بيە ساۋۋعا اسىعىپ، بوقاي دا تۇرا جونەلگەندە:
— ارىزىڭا قول قويا بىلەسىڭ بە؟ — دەپ ەدى توقاباي، بوقاي:
— جوق! — دەدى دە، باس بارماعىن كورسەتتى. — مىنانى باسسام بولماي ما؟
— ابدەن بولادى.
II
كۇلپاش بۇگىن كۇندەگىدەي ەرتە تۇردى. وزەنگە بارىپ جۋىندى، دەنەسىن باپتادى. سودان كەيىن وزەن جاعاسىنداعى شوقىعا شىعىپ، جان-جاققا كوز جىبەردى. يىعىندا اسۋلى فوتواپپارات، قولىندا بىلعارى سۋمكا-پلانشەتكا، قىزىعا قاراپ تۇر، الەمگە. ول الەمگە قىزىقسا، وعان تالايلار قىزىققانداي. قاعىلەز دەنەسى، قاتىڭقى اق سۇر ءجۇزى، ارام ەتتەن تازا، تۋرا بىتكەن قىر مۇرىنى، جاۋدىراعان قاراقات كوزى قانداي سۇلۋ! جايدارى مىنەزىندە، ۇتقىر سوزدەرىندە ءالى ارىلماعان بالالىق، سونىمەن قابات كاريالىق نىشاندار دا بايقالادى. كۇن ءالى شىققان جوق، بەلەستەردىڭ ارجاعىندا قىزىل كۇرەڭ ساۋلەسى كورىنەدى. وزەندى بويلاي وتىرعان قالىڭ ەلدىڭ، قوتاندارىنان سەركە باستاعان توپ-توپ قوي، نار باستاعان توپ-توپ تۇيە ءورىپ بارادى. مالدى اۋىلدىڭ كارىلەرى مالايىنان دا بۇرىن تۇرعان، مالدارىنىڭ سانىن عانا تۇگەلدەپ قويماي، ءار توقتىنىڭ كۇيىنە دە ۇڭىلە قاراپ تۇر. ءتۇن ۇزىن اڭدىپ الا الماي، اشتان تاعى جاتا الماي جالاقتاعان اش قاسقىر جالشىنىڭ كوزىن كۇندىز دە اڭدىپ ءجۇر. تاڭسارىدەن اۋىل تىرشىلىگى جوعارىدان كولدەنەڭ قاراعاندا الۋان تۇردە كورىنەدى. مىنە، مالساق شالدىڭ ءبىرى نامازىنان بۇرىن تاڭ اسقان توبىلعى تورىنى ارقانداۋعا بارادى. انە ءبىر شالبارلى ايەل سيىرىن ساۋىپ، ورگىزگەن سوڭ، جەروشاققا وت جاعىپ، سۇتىنە مايەك سالۋعا كىرىستى. ەكى دوڭگەلەكتى اربانىڭ اراسىنان سورە جاساپ، سورەنىڭ ۇستىنە ءوزى شىعىپ ءبىر ايەل قۇرت جايا باستادى. قويدىڭ اپپاق جاس قۇرتىن قاپتان شوكىپ العاندا، ءبىر مولشەردەن اۋمايدى، جىپىلداتا قىسقاندا ساۋساقتارىنىڭ توبى سونارداعى ىزدەي سايراپ قالادى، قۇرتتاردا. كوك بۋىرىل شالدىڭ قولىندا تاياق ەڭكەيە ءجۇرىپ، بەلدەۋدەگى بۇزاۋىن، كوگەندەگى قوزىلارىن بوساتتى. بوساتقان سوڭ اۋىلدان بىلاي شىعارىپ، وتى بار جەرگە سالدى دا، تولدەردىڭ شومشەڭدەگەن اۋزىنا سۇيسىنە قاراپ وتىر...
كۇلپاش تاڭەرتەڭگى وسى اۋىل بەينەسىنە بايىپتى قاراپ تۇرىپ، پلانشەتكەدەن داپتەرىن الا سالا جازۋعا وتىردى.
جيىرما بەسىنشى ماي. تاڭەرتەڭ. بورلى جايلاۋى. الەم سونشا سۇلۋ، تەڭەۋگە تەڭ تاپپادىم. تامىلجىپ تۇر. قالىڭ ەل ۇيقىدا، قالىڭ مال ورىستەپ بارادى. كوزىم دە، كوڭىلىم دە تويدى. توعىم ءبىراق، الىسقا بارمادى. ىلەزدە قارنىم اشتى. بايىڭ ءبىر جۇتتىق، باتىرىڭ ءبىر وقتىق قايران ەل! كوشەرىڭدى جەل، قونارىڭدى ساي قاشانعى بيلەيدى. تىرشىلىگىڭ ءالى مالدا. قارۋىڭ تەك ەكى قول. قۇر قول ءجۇرىپ مالىڭا دا يە بولامىسىڭ. سوندا دا «شىداي بەر» دەيدى-اۋ كەيبىر «بىلگىشتەر». قانشا شىداۋعا بولادى؟ ءجۇز جىلداپ شىدادىق. مىڭ جىلداپ شىداۋ شارت پا؟ مەملەكەت دەگەن اتىمىز، ەركىمىز بار. مەملەكەتتىك سالتىمىز، كۇشىمىز جوق. بۇل ەكەۋىن جاساماي ەل شىرايى ەنە مە؟..
كورىكتەن شىققان تەمىردەي شاشىراپ، كوك بەلەسكە كۇن كوتەرىلگەندە، كۇلپاشتىڭ توبەسىندە بوزشا تورعاي بەزەكتەپ تۇر ەدى. كۇلپاشتىڭ كوڭىلى تورعايعا اۋدى. «بيشارا، بۇنشا نەگە شىرىلدايدى؟! كۇن شىققانعا قۋانعانى ما؟ جىلانمەن ارباسىپ، قىسىلعانى ما؟ الدە وسى ماڭدا جۇمىرتقاسى بولىپ، مەنەن قىزعانعانى ما ەكەن؟..» دەگەن ويمەن ماڭايىن شولىپ شىقتى. كوزگە ەشتەمە تۇسپەدى. قايتادان داپتەرىنە ءۇڭىلدى. ەندى بۇرىنعى جازعاندارىنا قاراپ وتىر. جازۋى مەيلىنشە تىعىز، ۇساق جانە ادەمى. ءبىر بەتكە سىيعىزعان ءسوزىن باسقا ادام ەكى بەتكە سىيعىزا الماس. سول ۇساق جازۋلاردىڭ ورتاسىندا اماننىڭ سۋرەتى تۇر. قارىنداشپەن قىرىن وتىرعاندا سالىپتى. سۋرەتتى قورشاعان سوزدەر مىناۋ:
ون ەكىنشى ماي. اقمولا. ويازدىق پارتيا كوميتەتى. ورتا بويلى، يىقتى، بەكەن قاباق، بۇركىت كوز، قازانات دەنە بوز جىگىت تەلەفونمەن سويلەسىپ تۇردى. تىعىز، قايراتتى، قوڭىرقاي شاشىن ەكى جارا قايىرعان ەكەن، شاشى ونىسىنا ونشا باعىنباپتى. وياز باسشىلارىنىڭ بىرىمەن سويلەسىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ءسوزى سونشا بايسالدى، ساساتىن ءسىرا ءتۇرى جوق. بەتى سونشا وتتى، ويعا العانىن ەتپەي قويماس. ءاربىر لەبىزىنەن ەركىن ويدىڭ، باتىل قيمىلدىڭ ادامى ەكەنى بايقالادى. مەن استانادان كەلدىم. بەدەلىم دە، قىزمەتىم دە ودان جوعارى. سوندا دا ونىڭ الدىندا كىبىرتىكتەپ، بويىمدى جازا الماي قالدىم.. العىر، ايدىندى جاس. وقتا-تەكتە بەتىڭە تۋرا قاراپ جايدارى كۇلگەندە، ادامنىڭ كىشىپەيىلى، قايىرىمدىسى. جاراتپاي قاراعاندا جان شوشىرلىق قاتال. «ەگىندىك، شابىندىق جەر ءبولىسى» ءسوز بولعاندا، ەرمەكبايعا ايتقان ءسوزى قانداي ۇتىمدى! «قازاق شىن سوسياليستىك مەملەكەت بولعىسى كەلسە، باياعىداي قويىن قۇرتتاپ، ايرانىن ۇرتتاپ وتىرا المايدى. سوسياليستىك مەملەكەت قوعامدى تۇگىلى، تابيعاتتى وزگەرتۋگە ءتيىستى. مۇمكىندىگى بولعانشا تەز وزگەرتۋگە ءتيىستى. ول ءۇشىن تاسباقا قيمىل ەمەس، ريەۆوليۋسيالىق قيمىل كەرەك. جەر ءبولىسى سول ريەۆوليۋسيالىق قيمىلعا جاتادى» دەگەندە، مەنىڭ اۋزىمنان دۇرىس-اق دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى. ەرمەكباي قىنجىلىپ قالدى. ءماجىلىس تارقاسىمەن جىگىت كەلىپ، الگى ءسوزىم ءۇشىن قولىمدى قىستى. سويتسەم امان ەكەن. ءبىراز اڭگىمەلەستىك. اڭگىمە ۇستىندە ول ودان ءارى وسە بەردى. اقىرىندا توقابايدى ماعان قاتتى تاپسىرىپ، قاسىما قوستى. «بۇنداي جىگىتپەن ويىم، جولىم ءبىر بولعاندا، توسەگىم دە ءبىر بولسا» دەگەن ويمەن كەتتىم. ول نە ويدا قالدى؟
ون التىنشى ماي. «مارجان كول» جايلاۋى. ەل «قىزىل وتاۋدى» قورشاپ الدى. شارشى تۇستە اشىلعان سوت نامازدىگەردە ازار ءبىتتى. بايجانبايدا ەكى ايەل بار. ونىڭ ۇستىنە جەسىر قالعان امەڭگەرىن تاعى الىپتى. ءۇش ءۇيدىڭ، اراسىندا ەلۋدەن اسقان شال اياعىن كەردەڭ-كەردەڭ باسىپ ءجۇر ەكەن. «قىزىل وتاۋ» سوتى امەڭگەر توقالدى ازات ەتتى. بايجانبايعا توقالدىڭ كەتكەنى باتقان جوق. مال-مۇلىكتىڭ كەتكەنى، سوت كەسكەن ايىپ باتتى. نەتكەن جانسەبىل! دولدانىپ ءوز ساقالىن ءوزى بىتىرلاتا جۇلعاندا تۇلابويىم تىك تۇردى. ەكىنشى ايەلى دە جاپ-جاس. ول ءازىر تىرپ ەتەر ەمەس. قازاقتا جار سۇيۋدەن مال ءسۇيۋ باسىم با، قالاي؟ ءبىراق، داۋلەتكە، اتاققا قىزىقپاعان قاي جۇرت بار؟ باعىنىشتىلىق، باردا تازا ماحاببات بوي جازا ما، ءسىرا؟
ون سەگىزىنشى ماي. «جىرىق قۇدىق». قالادان الىستاعان سايىن قازاقشىلىق قويۋلانىپ بارادى. بۇگىن ءبىرىنشى رەت «قىزىل وتاۋ» سوتى جالشى ارىزىن قارادى. تايماستى مەن بۇگىن عانا تانىدىم. تاماشا ونەرلى، وجەت جىگىت ەكەن! امان-ەسەن وقۋىن بىتىرسە مەملەكەت قايراتكەرى بولعالى تۇر. بەيسەندى ول بۇرىن كورگەن دە، بىلگەن دە ەمەس. جەتىم بەيسەن ون جاسىنان باستاپ جيىرما بەسكە كەلگەنشە ءبىر بايدىڭ ەسىگىنەن شىقپاپتى. باي كەلىنشەك اپەرىپ، كەلىنشەگىمەن قوسا سالادى جۇمىسقا. قۇلدانعانىمەن قويماي، بىرىنە «اكەڭمىن»، بىرىنە «اتاڭمىن» دەگەندى قۇلاقتارىنا قۇيىپ تاستايدى. ەكى جاس سەنىپ قالعان. بۇل سەنىمدى بۇزۋ تاۋ بۇزۋدان قيىنىراق شىعار. سونى تايماس بۇزىپ، بەيسەندى كەلىنشەگىن ەرتە سوتقا اكەلدى. ادامعا تايماستاي كىرىمدى، سۇيكىمدى بولار ما ەدىم! جالشى جاستار باسىنا وتاۋ تىگىپ، استىنا ات ءمىنىپ، ەكى بۇزاۋلى سيىر ايداپ، بايدان كەتتى.
ون توعىزىنشى ماي. ونەرلى ەلدى كورگەندە ءوز ەلىمدى تالاي مەنسىنبەي قالعانىم بار. ەلىمنىڭ ونەرىن بايقاماي ءجۇر ەكەم عوي. «جىرىق قۇدىقتان» شىققان كۇنى «ماي وزەككە» جەتە قوندىق. قونعان ءۇيىمىزدىڭ بويجەتكەن قىزىنىڭ تۇسىندا سۋ جاڭا ءبىر تۇسكيىز تۇر. وسىنىڭ ءوزى عانا قازاق ايەلىنىڭ ەڭبەكتە توزىمدىلىگىنە، ءارى شەبەرلىگىنە ايعاق بولارلىق. قاعازدان اق، كومىردەن قارا كيىزدەردى ءتورت بۇرىشتاپ كەسكەندە، شاحماتشا قۇراستىرعان. ءسويتىپ، بەتىنە جاپسىرعان قىزىل شۇعانىڭ ويۋىن ءبىزدىڭ بۇگىنگى وقۋ بىتىرگەن سۋرەتشىلەرىمىز سالا الار ما ەكەن؟! ۇزىندىعى ەكى كەرەگەنىڭ بويىنان استام، بيىكتىگى تۋىرلىق اسپەن بىردەي بۇل تۇسكيىز فابريك جاساعان كىلەمدەردەن كوركەمىرەك. ەكى جىل بويى سارىلىپ وتىرىپ ينەمەن بىتىرگەن ءۇي يەسى ايەلدىڭ ينەسىز قولى ودان دا شەبەر. ول توقىعان اس بەتىندەگى شىم ءشيدى كروۆات تۇسىنا قۇرىپ قويساڭ پارسى كىلەمدەرىنەن ءبىر دە كەم ەمەس. وڭ جاق قابىرعادا ءىلۋلى كۇمىس ەردى قاي زەرگەر ىستەدى ەكەن؟! باياعى تۇرىك پاتشاسىنىڭ ورىس پاتشاسىنا سىيلاعان ەرىن كرەمل مۋزەيىندە كوردىم. ول ەردىڭ قىمباتتى تاستارى عانا ارتىق، قولونەرى بۇدان كەم. وسى ۇيدە ءبىزدى قورشاعان ادامداردىڭ ىشىندەگى ۇزىن قارا، ۇلكەن كوز قۇلجامىردىڭ بويىندا ون جەتى ءتۇرلى ونەر بار: ايعىر، بۇقا پىشەدى، قوشقار تارتادى؛ جىلقىنىڭ قىرشاڭقىسىن، قوتىرىن، جاۋىرىن، اقساعىن، قۇلىن-تايدىڭ نوعالاسىن، ساقاۋىن، بۇزاۋدىڭ قىلاۋىن، قوس كىندىگىن، قويدىڭ كونتاقاسىن ەمدەيدى. سيىر، بيە، تۇيە تەليدى. وسىلاردىڭ ۇستىنە وتاشى، تامىرشى. قالاسى، ءوندىرىسى جوق، ەن دالادا ءومىر سۇرگەن قازاق تا تىرشىلىكتىڭ تالاي تاسىلدەرىن بىلگەن. سولاردىڭ ىشىندە جاڭا زاماننىڭ كەرەگىنە جارايتىن بىلىمدەر تولىپ جاتىر. ءبىز، ون بەس، جيىرما جىل وقىپ، ءبىر ماماندىق العانعا الدەقانداي بولامىز. ەل بويىنداعى كوپ ونەردى قاعاجۋ ەتەمىز. ولار عاسىرلار بويى سىننان ءوتىپ، اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلسە، ەندى يەسىز قالاتىن ءتۇرى بار. حالىق جاساعان ءبىر ونەردى جوعالتۋ — سول حالىقتىڭ دەنەسىنەن ءبىر مۇشەسىن جوعالتۋمەن بىردەي ەمەس پە؟!
جيىرما ءبىرىنشى ماي. «بورلى» جايلاۋى. وزەن جاعاسىنداعى شوقىنىڭ ءدال توبەسىندە وتىرمىن. بۇكىل جايلاۋ الاقاندا. كەشە «قىزىل وتاۋدى» قارسى العان كوپتىڭ ىشىندەگى اققۋداي قاريا بار قاسىمدا. وسى قاريانى قويار دا قويماي تاۋىپ اكەلگەن تايماس ءجۇز جاساسىن! اباي مەن شوقان قازاقتى سوگىپتى، كەيىپتى. قامقور كوڭىل قامىققاندا قىزىل ءتىل قىزىل شوق-تاعى! ايتپەسە مىنا قارتتى تۋدىرعان ەل، ءالى تالاي تالانتتار تۋدىراتىنى كۇمانسىز-اق قوي! قارت سەكسەننىڭ سەگىزىندە. ۇزىن بويى انتەك يىلگەن، ساۋساقتارى سۇيەم. قالىڭ قاسى سالبىراپ، كوزىن جاۋىپتى. قولىندا دومبىرا. تارتقانى كۇي. كۇي سايىن ءبىر اڭگىمە ايتادى. اڭگىمەلەرىندەگى رومانتيكا گوركييدىڭ رومانتيكالارىنان دا كۇشتىرەك. مەنىڭ ويىمدى جەتەلەپ الىستاعى ءبىر دۇنيەنى ارالاپ كەتتى. ەكى شەكتى دومبىرا سويلەتە بىلگەنگە قانداي شەشەن! ەلىڭنىڭ ەسكى ارمانى كورسەتە بىلگەنگە قانداي كوركەم! قارت ماعان ون بەس ءتۇرلى كۇي تارتىپ، كۇي باسى بىر-بىردەن اڭگىمە ايتىپ بەردى. جاقسى روماننىڭ ون بەسىن وقىپ شىققانداي بولدىم. سوندا دا ول تاۋسىلار ەمەس. اتتەڭ بىزدە ءازىر ستەنوگرافيست جوق. زاتايەۆيچ قايدا ەكەن ءقازىر؟ مىناۋ قاريا ەسىل ونەردى قابىرعا الىپ-اق كەتكەنى مە؟»
كۇلپاش جول داپتەرىن وسىنداي جازۋلارمەن تولتىرعان. ەلدەن جاس كەتتى. ەرجەتە، ءبىلىمى، كورگەنى مولايا قايتقان شاقتا ەل تىرشىلىگىنە ۇڭىلە قاراپ، بىرىنە سۇقتانادى، بىرىنە قورلانادى. ەشنارسەگە پارىقسىز قارامايتىن سياقتى. داپتەرىن اتتاتا وقىپ، ويلانىپ قالىپ وتىرعاندا كوزى قۇمىرسقا جولىنا ءتۇستى. كوپ قۇمىرسقا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتىر. كوتەرگەن اق نارسەلەرى وزدەرىنەن ۇلكەن. كۇلپاش: «مىقتىسىن، ۇيىمشىلىن قاراشى! نە ىستەگەلى ءجۇر؟!» دەپ تاڭدانىپ تۇرعاندا، تايماس ارت جاعىنان بۇعىپ كەلىپ، تاس لاقتىردى. تاس قۇمىرسقا جولىنا كەلىپ ءتۇستى.
— قاپ، وبال-اي! ويران ەتتىڭ-اۋ، بيشارالاردى!
— نەسى وبال؟ — دەدى تايماس، — بىرەۋ كەلەدى، بىرەۋ كەتەدى. بىرەۋ جاسايدى، بىرەۋ قيراتادى. ءبارى دۇنيە زاڭى.
— سەنىڭ فالسافاڭ ءبىر تارتار-اۋ! — دەپ كۇلدى كۇلپاش. — كەلۋ مەن كەتۋدىڭ ۋاقتىسى بار. جاساۋ مەن قيراتۋدىڭ قاجەتتىسى، قاجەتسىزى بار. اۋەلى سونى ايىرا بىلەيىك تە.
— مەن ونى ءىس ۇستىندە، كوش جونەكەي ايىرام.
— ءبۇلدىرىپ الىپ، تۇزەمەكپىسىڭ؟
— وي قۋا بەرسەڭ، تۇزەمەك تۇگىلى، ءبۇلدىرۋ دە قولىڭنان كەلمەيدى. وي قۇمار بولعانشا ءىس قۇمار بولام. سەن ويعا الدانىپ، جار سۇيۋدەن كەشىگە كورمە. ءار نارسەنىڭ ۋاقىتى بولعاندا، ونىڭ دا ۋاقىتى بار عوي.
كۇلپاش تەز ەڭكەيىپ جەردەن ءبىر تاس الدى. سول تاس ءبولدى مە كوڭىلىن، الدە تايماستىڭ جاڭاعى ءسوزى وي سالدى ما، ايتەۋىر جاۋاپ قايىرمادى. ەكەۋى توبەدەن ءتۇسىپ كەلەدى. وڭ جاقتا قىراتتا كوپ مولا، مولادان وقشاۋ جالعىز قابىر كورىنەدى.
— بۇل تەگىن تاس ەمەس. تالاي بايلىق تىعىلىپ جاتىر-اۋ. اشار ما ەدى! — دەپ كۇلپاش تاستى سۋمكاسىنا سالعاندا:
— اناۋ جالعىز قابىر شالابايدىكى، — دەدى تايماس. — ەل كوڭىلى ءبىر قالسا ولگەندە دە كەشپەيدى ەكەن. ەشكىم جانازا وقىمادى. كوپ قابىرعا قوسپاي جەكە كومدى بيشارانى.
— قايسىڭ اتتىڭ؟
— ۇشەۋمىز دە اتتىق. ءادحامنىڭ وعى ءتيدى. قاسقىرداي كەسكىر ەدى مارقۇم. قانعا بويالىپ جاتقاندا دا دىبىسىن شىعارمادى، سىرىن اشپادى. تەك جان بەرەر الدىندا امانعا عانا ازداپ ءجىبىدى.
— ول قالاي ءجىبىتتى ەكەن؟
— جىلى ءسوز، جاعىمدى قىلىقتارىمەن ءجىبىتتى.
— ءيا، ءسوز بەن قىلىق سۋىق كوڭىلدى جىلىتادى، جىلى كوڭىلدى سۋىتادى. داپتەرىمە قاراسام ءبىرسىپىرا ويلار جازىلىپ قالىپتى. اگار سولاردى باسپا بەتىندە سوزبەن جەتكىزە السام، بۇل ساپاردا ولجاعا شاش-ەتەكتەن باتقانىم دا. جار سۇيۋگە اسىقتىرعانشا، وسىنى ىستەۋگە اسىقتىرساڭشى، انتۇرعان. جار سۇيۋگە جاستار اڭساعاندا، بۇعان بۇكىل ەلىڭ اڭساپ وتىرعان جوق پا.
— ەل قامى ولگەنشە بىتپەس، جاستىق شاق ونى كۇتپەس. تالاي كەمپىردىڭ «اتتەگەنە-اي!» دەگەنىن ەستىگەم. ءوز وبالىڭ وزىڭە ەندەشە.
كۇلپاش كىشكەنتاي جۇدىرىعىمەن تايماستى ءبىر قويىپ قالدى. ەكەۋى ىڭىرسي اندەتىپ، وزەن جاعاسىنا جەتكەندە، مۇقاتايدىڭ كەلىنشەگى ساۋلە قارسى كەلە جاتتى بۇلارعا.
— مازا بەرمەدى-اۋ. وسى كىسىدەن مەنى قۇتقارشى، — دەپ ەدى كۇلپاش.
— ەندەشە ماعان قويىپ بەر! — دەدى تايماس.
ساۋلە ۇستىنە بارىن كيىپتى. جاڭا تۇسكەندەي مالىنىپ، اۋزىن قيعاشتاي، ەركىن، ەركە سويلەي كەلدى. «قىزىل وتاۋشىلارعا» ءازىر ءسوزى وتپەسە دە بويى ۇيرەنگەن. اكەسى مەن كۇيەۋىنىڭ باي-جۋاندىعىنان يمەنبەستەن، ايەل ازاتتىعىن ارسىز پايدالانباق:
— سىڭلىمە ءسوزىم ءبىر وتپەدى، ەكى ەتپەدى. ۇشىنشىدە قايتەر ەكەن دەپ تاعى كەلدىم. ايەل تەڭەلگەنى راس بولسا كورەرمىن وسى جولى، — دەگەندە:
— بۇل جولى سىزبەن مەن سويلەسەم. ءبىراق وڭاشا سويلەسەم، — دەدى تايماس. ساۋلە مەنسىنىڭكىرەمەي كۇلپاشقا جابىسا بەرىپ ەدى، قالتاسىنان الىپ، اتى جوق ساۋساعىنا كۇمىس جۇزىك كيدى دە، جۇزىكتى ساۋلەنىڭ كوزىنە توستى.
— مەنىڭ جاقىن ەكەنىمدى مىنادان بىلمەيسىز بە؟
ساۋلەنىڭ كوزى باقىرايىپ بىرەسە تايماسقا، بىرەسە جۇزىككە قاراپ شىعىپ بارادى، اڭ-تاڭ. ءبىر قۇدايدىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەس دەگەن سىرى اشىلىپ قالعان سياقتى. ءوزىنىڭ اتى جازىلعان، شايى ورامالعا ءتۇيىپ، انادا امانعا بەرگەن ءوز جۇزىگى ەكەنىن تانىپ تۇر. ءبىراق تايماسقا قالاي اۋىسقانىن بىلە الماي ەجىكتەي باستادى:
— قايدان الدىڭىز؟
— سىزدەن الدىم.
— جوق، سىزگە مەن بەرگەم جوق.
— جاڭىلىپ تۇرسىز، بەرگەنسىز، — دەپ تايماس ساۋلەنى قولتىقتاي وزەن ارناسىنا، توعاي ىشىنە ەنگەندە كۇلپاش ولاردان سىتىلىپ شىعىپ، «قىزىل وتاۋعا» بەتتەدى.
ساسكە بولىپ قالىپتى. جىلقى كەلىپ، بيە بايلانعان. كۇن قىزعان سايىن جايلاۋ ەلىندە ءجۇرىس-تۇرىس، ارالاس تا قىزىپ بارادى. جۇرت اتتىسى اتتى، جاياۋى جاياۋ «قىزىل وتاۋ» ماڭىنا جينالىپ جاتىر. سوت بۇگىن جالشى بوقابايدىڭ باي جامانتىكتەن اقى داۋلاعان ارىزىن قارايدى. مۇقاتايمەن اتالاس ون اۋىلدا بۇعان دەيىن سوت الدىن كورگەن جان جوق. سوندىقتان باستىعى مۇقاتاي بولىپ، ون اۋىلدىڭ باس كوتەرەرى ات ۇستىندە. باياعى زاماندارى بولسا، بۇنداي قىرىن كەلگەن ۇكىمەت ادامدارىنا قارسىلىق كورسەتىپ، ساباپ تا جىبەرەر ەدى. ءقازىر وعان دارمەن جوق. ءورىس تارىلعان، بۇعالىق مويىنعا مىقتاپ تۇسكەن. قۇر دۇرديەدى. ەرسىنگەن مۇقاتايدىڭ ءوزى ساعى سىنىپ، كۇلپاشقا كەلىنشەگىن سالدى. كەلىنشەگى توعاي ىشىندە تايماسپەن وڭاشا قالعانىن كورگەندە، ءىشى ۋ جالاعانداي بولىپ كەتتى. دەگبىر تۇتىپ وتىرا الماي:
— ءبىلىپ قايتشى، ساۋلە نە ءبىتىردى ەكەن! — دەپ ەدى، اتقا جەڭىل اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى تەكىتە جونەلدى. سوناردا ءىز كەسكەندەي، جۇگىرتىپ ءجۇرىپ وزەننىڭ و جاعىنا ءبىر، بۇ جاعىنا ءبىر ەتتى دە توبەگە شىقتى. ساۋلەنى سوندا دا كورە المادى. تالدىڭ ءىشىن قاعا باستادى ەندى...
ءبارىن كورىپ، سەزىپ كەلە جاتقان كۇلپاش جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. «قىزىل وتاۋ» سىرتىنداعى توپقا سوقپاي، ولگانىڭ شاتىرىنا بۇرىلدى. شاتىر الدىندا ون شاقتى ايەل، ەركەك كورىنەدى. كوزى قىزارعان، ءتىسى قاقساعان، بەلى شويىرىلعان... وڭكەي ەسكى سىرقاتتىلار. سولاردىڭ ىشىندە قولىنداعى ەشكى قوتىرىن تىرنالاپ بوقاي دا وتىر. ىستىق كۇندە باسىنا داعاراداي كۇندىك وراپ، بەلىنە جاباعى بايلاپ، جىلى كيىنگەن بايبىشە ولگاعا كونبەي جاتىر:
— شىراعىم، شەشىنبەيمىن. ۇيات بولادى. مەنىكى جەل. الاقانىم، توبەم، تابانىم ءبارى قىزادى. كۇشالاڭ كەمپىرىڭ بولسا بەر.
كەمپىر تۇگىلى بوقاي دا شەشىنگەن جوق. ساۋساقتارىنىڭ اراسىن كورسەتىپ، قوتىرىنا ماي الدى. ول شىعىسىمەن سەلدىر ساقال بىرەۋ ەندى. ولگانىڭ «جوق» دەگەنىنە يلانباي، كاربۋلكا سۇراپ قادالىپ تۇر:
— ءبىر قاسىق تا جوق پا؟ مالدىڭ دەگەن قۇرتتايتىن كەزى. قيىن بولدى، شىراعىم.
— مەندە مالدىكى ءدارى بولمايدى. ادامدىكى ءدارى بولادى. مەن ادام دارىگەرى.
— دارىگەر بولعان سوڭ ءبارىبىر-داعى. اتتەگەنە-اي، مال قامىن ويلاماعان ەكەنسىزدەر.
كۇلپاش ولگا ماڭىنداعى كورىنىستەردىڭ سۋرەتىن ءتۇسىرىپ الدى دا داپتەرىنە: «اۋىل دارىگەر كومەگىنە سۋساۋلى» دەپ جازىپ قويدى. اۋرۋلاردى كورگەن سوڭ كوڭىلىن ۋايىم باسىپ، «قازاق وتىرىقشىلىققا اينالماسا، كوشىپ ءجۇرىپ بارىنەن ايرىلادى» دەگەن ويدا كەلەدى. ەكىنشى شاتىردىڭ دەڭگەيىنە جەتكەندە سامپىلداعان داۋىستار ويىن ءبولىپ جىبەردى. شاتىر ىشىندە ءۇش-تورت شارۋا «قىزىل وتاۋ» ناسيحاتشىسىن ورتاعا الىپ، سۇراقتى جاۋدىرىپ جاتىر:
— قىزى باسقامەن قاشىپ كەتسە، اكەسى العان قالىڭ مالىن قايىرا ما؟
— زاڭ بويىنشا كىرمەگە جەر تيە مە، شىراعىم؟
— قازاق جولىمەن بىتكەن داۋدى زاڭ بۇزا الا ما؟
— «اعا ولسە ءىنى، ءىنى ولسە اعا مۇرا» ەمەس پە ەدى. امەڭگەرگە نەگە تىيىم سالادى؟
— ءۇش جىل بولدى، بۇزاۋ بەرەم دەپ بىرەۋدەن ءبىر قوي الىپ سويىپ ەدىم. بۇزاۋ بەرسەم، ءۇش جاسار وگىز، ايتپەسە بۇزاۋلى سيىر داۋلايدى. زاڭ ءوسىم اپەرە مە؟
سۇراقتارى وسىنشا اڭقاۋ كورىنگەنىمەن شارۋالار ونشا اڭقاۋ ەمەس. ەشكىمنىڭ اتىن اتاپ، ۇستىنەن ارىز ەتپەسە دە، ءارقايسىسىنىڭ الداعى ءبىر داۋعا دايىندالىپ جۇرگەنى بايقالادى. سىرتى ءالى باياعىداي اۋىلدىڭ ىشكى وزگەرىسىن كەيدە ءتىپتى بايقاماي دا قالاسىڭ. مىنە، «قىزىل وتاۋ» ماڭىنداعى توپتىڭ ءبىرى التى قانات ۇيگە سىيماي، سىيماعانى جابىقتان، ەسىكتەن سىعالاپ تۇر. دەنى بالالار، جاستار، ىشىندە ەگدە ادامدار دا بار. ءبارى سوۆەت تۇسىندا ساۋاتىن اشقاندار، اشىپ جۇرگەندەر. شەتىنەن كىتاپ سۇرايدى. كوشپەلى اۋىلدا كىتاپحانا بار ما! گازەت، جۋرنالداردىڭ ءوزى سيرەك. راديو اتىمەن جوق. مادەنيەتكە سۋساعان حالىق استاۋعا جاپىرلاعان جىلقىداي ءبىرىن ءبىرى كيمەلەپ، ءۇيدى كەرنەپ بارادى. «قىزىل وتاۋ» كوتەرگەنىنشە كىتاپ تا الىپ شىققان. ادام باسىنا جەتكىزە المايتىن بولعان سوڭ ءبىر كىتاپقا بىرنەشەۋىن تەلىپ جاتىر...
بۇل كورىنىسكە كوزى تۇسكەندە، باسىڭقى كەلە جاتقان كۇلپاش ەلەڭ ەتىپ، تۇرا قالدى. كوزى كۇلىمدەپ جايناپ بارادى. تاعى دا فوتواپپاراتىن الا سالا سۋرەتىن ءتۇسىردى. سودان كەيىن داپتەرىنە: «اۋىل قانشا ارتتا قالسا دا، مىناۋ ەنتەلەۋىمەن تەز شىعادى العا» دەپ جازىپ تۇر ەدى. مۇقاتايدى قورشاي وتىرعان رۋ باسىلار توبىنا اۋىل جاقتان ات قويىپ دەرەۋ ورنىنان تۋرا، شۋلاسا لاپ بەردى كۇلپاشقا. كۇلپاش اڭ-تاڭ، تاپجىلماي كۇتۋدە. اشۋلىلار اششى ءسوزدى بوراتىپ كەلەدى:
— قاتىندى، مالدى، مالايدى ءبىرجولاتا بەرىپ تىنايىق وسىلارعا!
— ايتپەسە، بۇزباسىن، تىيىم سالسىن بۇزىقتارعا!
— «قىزىل وتاۋ» ەمەس، قىزىل ءورت قوي مىناۋ!
— ۇندەمەسەڭ ەرتەڭ جەرىڭدى دە الادى! «جەر ءبولىسى» دەگەن ءبىر پالەسى تاعى شىققالى جاتىر دەسەدى.
داۋرىققان توپ القىنا كەلىپ توقتادى. ءارقايسىسىنىڭ تاناۋىنا ءبىر جۇدىرىق سىيىپ كەتەر، دەلبە سۇزەك بولعانداي اۋزىنا كەلگەندەرىن ايتادى. مۇقاتايدىڭ ءسوزىنىڭ دەنى «تاك» بولاتىن. كازىر بار ءسوزى «تاكقا» اينالىپتى. بۋىنىپ، تۇكىرىگى شاشىراپ، داۋسى ازار شىعادى.
— قىز ەمەس، تاك؟! بىرەۋدىڭ قاتىنى، تاك؟! موجەت بىت ىشىندە بالا بار، تاك؟! وزدەرى «قىزىل وتاۋ» جىگىتتەرى تاك؟!
كۇلپاش ءالى تۇككە تۇسىنگەن جوق. «قىزىل وتاۋ» ميليسيالارى مەن قىزمەتكەرلەرى دە جينالىپ قالدى. توعايدان شىعا تايماس جۇگىردى.
— بۇل نە، بۋنت پا؟ تۇلەن ءتۇرتتى مە، مۇقاتاي؟! — دەپ ءبىر شاتىردان ءادحام شىقتى. كوزى قانتالاپ، بەتى شەكەسىنە دەيىن قىزارعان، جەبەلەي باسىپ كەلەدى. كەلە-اق ايقاساتىن ءتۇرى بار ەدى، كۇلپاش جىبەرمەدى. ەكى جاعىن بىردەي باسىپ، بولعان وقيعانى انىقتادى...
دۇرلىگەتىن ەشتەمە جوق ەكەن. قايقى ەرىن، بۇيرەك بەت توقال جالماعامبەت اقساقالدى جىعىپ كەتىپتى. جاكەڭ مۇقاتايدىڭ شوبەرە اعاسى. داۋلەتتى، بەدەلدى كىسى. كوپتەن بەرگى ارمانى — ءبىر ەركەك پەرزەنت بولاتىن. اياعىنان تىك باسقان ون جەتى قارانى شوق بەرىپ، توقال العاندا، سول ارمانىنا جەتپەك ەدى. توقال ءبىر جىلداي عانا تۇرىپ، ءوزى ۇيدە جوقتا مىنە ورنىن سيپالاتتى. كىممەن كەتكەنى انىق ءمالىم ەمەس. ايتەۋىر «قىزىل وتاۋ» كەلگەلى بۇزىلعان، شاشۋباي مەن قاليبەككە تىم ءۇيىر ەدى. بۇگىن ول ەكەۋى دە كورىنبەيدى. اگار ولار اكەتسە، قايسىسى اكەتتى ەكەن؟ باسىنا بۇرگەشە سەكىرگەن قازياسى بار قاليبەك ونى قايتەدى؟ داۋدە بولسا قاتىنى ولگەن شاشۋباي اكەتتى-اۋ. دەگەنمەن بۇل اراسى ءالى جۇمباق. ءبىراق، ون جىل بويى بۇلك ەتپەگەن بوقايدىڭ ارىز بەرە قويۋى، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قايقى ەرىن توقالدىڭ جوعالۋى «قىزىل وتاۋشىلاردان» ەكەنىنە جايلاۋ ەلى كۇمانسىز. سونى ءبىلىپ رۋ باسشىلارى كوتەرىلگەنمەن، ەل تىرپ ەتەر ەمەس. تاماشالاي، قىزىقتاي قاراپ تۇر. مۇقاتاي ەل سىڭايىن كورگەن سوڭ ەنتىگىن باسىپ، كەيىن «ماقتايمىنعا» كوشتى:
— ەندى سوتتارىڭدى اش، كانە! ونى دا كورەيىك، — دەدى. — سودان كەيىن اقمولادا ءتىپتى قىزىلوردانىڭ وزىندە سويلەسەم سەندەرمەن. ازار بولسا ءبىر ايعىر ءۇيىر جىلقى شىعىن بولار. ساكەمە قاراعان ون اۋىلدان كەمى ون مىڭ جىلقى ورەدى. بوقتى قۇرتارسىڭ، قۇداي قۇرتپاعاندى!
كۇلپاش جاۋاپ قايىرمادى. مۇقاتايعا ءبىرىنشى رەت تۋرا قاراپ، جىميا كۇلىپ ءتۇر. «اقماقتىعىڭدى جاڭا ءبىلدىم» دەگەن تاكاپپار، كەلەمەج كۇلكى ەكەنى بەپ-بەلگىلى. قانداي وتكىر سوزدەن وسى جۇمساق كۇلكى وتكىر ەدى. مۇقاتايعا سو دا ەتپەدى. سۇڭعىلا قىزدىڭ ءۇنسىز سىقاعىنا تۇسىنبەستەن: «جاق اشا الماي قالدى ما؟!» دەگەندەي ماقتانا قارايدى جان-جاعىنا.
— ەل جينالدى عوي. اشا بەرىڭىز، — دەپ سۋدياعا ءبىر سىبىر ەتتى دە ءجۇرىپ كەتتى كۇلپاش. ءوز شاتىرىنا جەتە بەرگەندە ءادحام مەن تايماس داۋلاسا كەلىپ توقتاتتى.
— سەن تالاي سويلەگەنسىڭ، ماعان بەر كەزەكتى.
— بالا، بۇل ويىنشىق ەمەس! قوعام ايىپتاۋشىسى قورعالاتىپ بەرمەسە، جەل اۋىز بايلار جاعىن اشىرمايدى بوقايدىق.
— ءدال سونداي بايمەن سالعىلاسۋ قۇمارىم.
— وندا ءوزىڭدى سۇلىكشە سورعان شاكەنمەن سالعىلاس.
— مەن كازىر ءوزىمدى بىرەۋ ەزدى دەۋگە ارلانامىن. اياماسپىن شاكەندى. ءبىراق، اقى داۋلاماسپىن.
ەكەۋىنىڭ تالاسى سوتتا قوعام ايىپتاۋشىسى بولماق. كۇلپاش بىرەۋىن رەنجىتىپ الام با دەپ قيپاقتاپ تۇرىپ:
— ءبىر جولعا ءىنىڭىزدى سىناساڭىز قايتەدى؟ بۇل قۇلاعان كۇندە دە بوقايدىڭ اقىسىن بايعا جىبەرمەسپىز، — دەگەندە، قيسىق ءادحام ءلام دەمەستەن كونە قويدى. ەكەۋى ەندى قولتىقتاسىپ كەيىن قايتتى. سوتتا ايتاتىن سوزدەردى اقىلداسىپ بارادى. كۇلپاش شاتىرىنا ەنە، شاي ۇستىندە-اق «جولدان» دەگەن وچەركتەرىنىڭ ءتورتىنشى تاراۋىن باستادى...
التى قانات «قىزىل وتاۋعا» جيىلعان حالىقتىڭ وننان ءبىرى سىيمادى. سوت ەسىك الدىندا، اشىق دالادا اشىلدى. سۋديا قۋناق ۇلى بولتىرىك جايشىلىقتا جىلى ءجۇزدى، جايدارى ادام بولاتىن. كازىر كوركەم قياق مۇرتى تىكىرەيىپ، قوڭىرقاي جالپاق بەتى سۇرلانىپ كەتىپتى. ءتىپتى ىزبارلى، سوزدەرى شىمىر. سوت القاسىنا جەرگىلىكتى «قوسشى» مۇشەلەرىنەن ءبىر ەركەك، ءبىر ايەل ەنگەن. بۇلار دا بويلارىن اۋلاق ۇستاپ سالماقتى وتىر. سوت اعاسى بوقايدىڭ ارىزىن ءجاريا وقىپ شىعىپ:
— باسقا ايتارىڭىز بار ما؟ — دەگەندە، بوقاي ۇندەمەي باسىن شايقادى. ءسوز جاۋاپكەر جامانتىككە بەرىلدى. قابا ساقال، قالىڭ قاباق جامانتىك تىماعىنىڭ ءبىر قۇلاعىن جىمىرا كيىپ، تىزەرلەي وتىرعان سوڭ:
— ون جىل ەسىگىمدە جۇرگەنى راس. ءبىر قۇناجىننان باسقا مال قۇرالماعانى راس. قۇداي قۇراماسا مەن قايتەيىن... — دەپ كوتەرىلە سويلەپ بارا جاتقاندا سوت اعاسى ءبىر قاقتى. ءبىر قاقپادى ەكى قاقتى: «تىماعىڭىزدى شەشىڭىز!» دەدى. تىماعىن شەشىپ ەدى، «تۇرەگەلىپ تۇرىپ سويلەڭىز!» دەدى. ىركىلدەپ الدىندا جاتقان ۇلكەن قارنىن ىڭقىلداي كوتەرىپ، جامانتىك ورنىنان سيىرشا تۇردى. قارسى الدىنان شاقىرايعان كۇن كوزىن سىعىرايتىپ، تاقىر باسىنان شىپ-شىپ تەر شىعاردى. سوندا دا سوزىنەن جاڭىلعان جوق:
— ەي، بوقاي. ون جىل بويى اقىڭدى جەپ كەلسەم، وزىمە نە مىناۋ ەلدىڭ بىرىنە ايتقان جەرىڭ بار ما؟ پالە جاپساڭ ارۋاق قۇدايعا، ءدام-تۇزىما تاپسىرام... — دەگەندە بوقاي تاعى دا باسىن ءبىر شايقاپ قالدى. توقاباي وعان تاقاۋ وتىرعان، سىبىر ەتىپ، نۇقىپ قويدى. بايلار جاعى جىمىڭداي باستادى.
— اينالايىن-اي، وسى ادالدىعىڭا قۇداي بەرەر-اۋ! — دەدى دە جامانتىك ەندى ءبىر ساۋال بەردى، — سوت وقىعان جاڭاعى ارىزعا بارماعىڭدى باسىپسىڭ. ءبىراق سونىڭ ءبىر ءسوزى وزىڭدىكى مە؟
بوقاي ۇندەمەستەن تومەن قاراپ، تابانىنىڭ كۇستەرىن سىدىرا ءتۇستى. تايماس شىداي الماي جامانتىكتىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— حالىق ءبيى، لۇقسات ەتىڭىز، سۇراعىم بار.
— لۇقسات.
— ايىپتى جامانتىك، جاۋاپ بەرىڭىزشى، سوۆەتتىڭ ەڭبەك زاڭىنان حابارىڭىز بار ما؟
— قاراعىم، الىستاعى قىر قازاعى زاڭدى قايدان ءبىلسىن.
— «قوسشى» ۇيىمدارى، «جالشى» ۇيىمدارى ايتپادى ما؟
— ايتسا ايتقان شىعار، كارى كىسىنىڭ ەسىندە قالا ما.
— دەگەنمەن، جالشىنى شارتسىز جالداۋعا تىيىم سالىنعانىن بىلەرسىز. شارت قالاي جاساسپاعانسىز؟
— سوعان بوقايدىڭ ءوزى جۋىمادى. ايتسە دە اينالايىن سوۆەت زاڭىن سىيلايمىز عوي. بۇلجىتپاي ورىنداپ كەلەم. — جامانتىك بويىنا دارىتار بولماعان سوڭ تايماس سوتتان تاعى دا لۇقسات الىپ، بوقايدىڭ وزىنە بەردى سۇراقتى:
— قوجاڭ زاڭدى شىنىمەن-اق بۇلجىتپاي ورىنداپ كەلە مە؟
— وبالى نەشىك، ۇرمايدى، كازىر ۇرمايدى.
— ۇرماسا، وڭ كوزىڭدە شودىرايعان اناۋ اق نە؟
— ول بۇرىنعى عوي، جىلدان اسىپ بارادى. ۇستىمدەگى مىنا كويلەكتى سوندا اپەرگەن. كەشكەمىن سونسوڭ.
— جامانتىك سەنى ءتىپتى جاقسى كورەتىن سياقتى، اينالىپ-تولعانىپ تۇر. جۇمىس كۇنىڭ نەشە ساعات؟
— ساعاتتى بىلمەيمىن. تاڭ راۋاندا تۇرامىن. ەلدى جاتقىزىپ جاتامىن.
— قوجاڭ دەمالىس كۇن بەرە مە؟
— ۇلكەن ايتتا ءبىر رەت تۇسكە دەيىن ايتتاعام.
— دەمالىس بەرمەگەنى ءۇشىن قوسىمشا اقى تولەي مە؟
— ونىسىن كورگەم جوق. كۇيەكتەن كۇيەككە دەيىن تولەيتىنى: ءۇش قوي، سەركەش، باس ۇلتان، ءبىر سۋلىق.
— سەنى جالداعاندا بايىندا قانشا مال بار ەدى؟ كازىر قانشا؟
— اياعىنان تىك باسقان قىرىق توعىز جىلقىسى، ءجۇز شامالى قويى بولاتىن. كازىر جىلقى ءجۇز الپىس، قوي ءتورت جۇزگە جۋىق، جەتى-سەگىز تۇيەسى بار.
— ونىڭ مالىن ون جىلدا بۇنشا ەسىرگەندە، ءوز مالىڭدى قالاي وسىرە الماعانسىڭ؟
— اكەم قايتىس بولعاندا جاكەمنەن جالاقىمنىڭ ەسەبىنە ءبىر ساۋلىق الىپ، جانازاسىنا بايلاعام. ول ساۋلىق جاز شىعا قوزىلى قويعا اينالدى. قويىن وتەگەنىمدە موينىمدا قوزىسى قالىپ قويدى. قوزى كەلەسى جىلى تاعى قوزىلى قوي بولدى. وسى بورىشتان ءتورت جىلدا ازار قۇتىلدىم. قوتان تولى قويدىڭ ىشىنەن جالعىز تۋشامدى ۇرلاپ اكەتتى. سودان بىلاي جالاقىمدى قولعا المايىم، جاكەمنىڭ موينىندا تۇرا بەرەدى.
— ول كىسى سەنەن ءوز ساۋلىعىن وسىمىمەن العاندا، ساعان دا ءوسىرىپ بەرەتىن شىعار! قۇناجىنىڭ قاشاننان بەرى موينىندا؟
— ەكى جىلدان استى. ءالى ءبىر بۇزاۋلاعان جوق. بۇزاۋلاماسا مەيلى، ايتەۋىر ولمەيدى.
— دەگەنمەن ون جىلعى تابىسىڭ بۇل ەمەس. وزگەسى قايدا؟
— جىلىنا ءبىر كويلەك، دامبال، ەسكى دە بولسا ءبىر ءوڭ كيىم كەرەك قوي. جاكەم ونى ۇستاپ قالادى. سودان ارتىلعانى ءبىر قۇناجىن. زادى ءبىزدىڭ تۇقىمعا مال قۇتايعان ەمەس. اكەم مارقۇمنىڭ جيىرما جىل ەسىكتە ءجۇرىپ، تاپقان مالى ءبىر شۇيكەباسقا ازار جەتىپتى. قىرىق جاسىندا ۇيلەنگەن ەكەن. شەشەي ەكەۋى ەكى جاقتاپ جالدا جۇرگەندە، ءبىر بۇزاۋلى سيىر عانا ءبىتىپتى.
بوقاي ايتەۋىر سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ تۇر. قۇلاعىنا توقاباي قۇيعان سوزدەر اعىپ كەتسە كەرەك. جامانتىككە داۋ ايتار ەمەس، سوت الدىندا دا «جاكەم» دەيدى. وعان مۇقاتاي، جامانتىكتەردىڭ قىبى قانسا، توقاباي، ءادحامداردىڭ زىعىردانى قايناپ وتىر.
تايماس سۇراق بەرگەن بولىپ، بوقايدىڭ اۋزىنا تالاي ءسوز سالدى، ءبارى ءتۇسىپ قالدى. سونسوڭ جامانتىكتى ءوزى ايىپتاۋعا كىرىستى. ازىراق تويپاڭى بار ەكەن، باۋىرىن جازىپ العان سوڭ ۇزاق، شەشەن سويلەپ كەتتى. كوپتىڭ ىشىندەگى ىبىر-سىبىر تىنا قالدى. شەت جاقتا بالاسىن ەمىزە تىڭداپ وتىرعان شوقبىت كيىمدى ايەل كوزىنەن جاسى پارلاعانىن بايقاماستان تايماستىڭ، اۋزىنا تەلمىرە قارايدى.
— ...تەڭدىك تارازىسى قۇرىلعان وسى شارشى توپتا دا بوقاي بايىنىڭ بەتىنە تۋرا قاراي المادى، اتىن تولىق اتاي المادى، — دەدى تايماس، — ءبىراق، بۇل ونىڭ كىناسى ەمەس. اناسىنىڭ قۇرساعىنان شىرىلداپ جەرگە تۇسكەندە بۇيىرعان جەر بايدىڭ بوساعاسى بولدى بوقايعا. سول بوساعادا جاتىپ دۇنيەگە ول كوزىن اشتى. اسقار تاۋداي سايالى، ارىستانداي ايبىندى كورىنگەن اتا-اناسى باي الدىندا بايعۇس ەكەن: باي ۇرادى، ۇرسادى، بۇيىرادى، قورلايدى، بىرىنە جان اشۋعا دارمەندەرى جوق. دارمەن بەرەر ەشكىم جوق، جەتى جاسىنان باستاپ ءدال كازىرگە دەيىن وسىنىڭ ءبارىن بوقاي، ءوز باسىنان دا كەشىردى. مىنە سوندىقتان ونىڭ كوكەيىنە: «تەپكىگە تەك كونسەڭ عانا، بايىڭا جاقساڭ عانا كۇنەلتەسىڭ» دەگەن ۇعىم بەرىك ورناعان. بۇل ۇعىم باستا تۇرعاندا مىناۋ جارىق دۇنيە جالشىعا قاراڭعى. بۇل ۇعىمدى بۇزۋعا قۇلاعىنا قانشا قۇيساڭ دا، قولمەن بۇزىپ، كوزىنە كورسەتپەي جالشى ساعان سەنبەيدى. حالىق سوتىنىڭ ەسىنە مەن الدىمەن وسىنى سالار ەدىم. پرولەتاريات ۇستەمدىگى ورناعالى ون جىل ءوتىپ بارادى. وكتيابر شۋاقتارىنا قازاق جالشىلارى ءالى ەمىن-ەركىن جىلىنا العان جوق. وكتيابر ىزعارى قازاق بالالارىنا ءالى وتكەن جوق... — دەگەن كەزدە جامانتىك ۇشىپ تۇردى ورنىنان. كۇيىپ-پىسىپ قاقالا سويلەدى:
— مىناۋ نە دەيدى، جانىم-اۋ! بۇدان ارتىق شاپپاقپىسىڭ، تالاماقپىسىڭ! جازىعىم نە؟ كوبەيت، دەدى ۇكىمەت، كوبەيتتىم مالىمدى. ازايت دەسە ءبىر-اق كۇندە قۇرتىپ بەرەم. كۇلتەلەمەي اشىپ ايتشى ءوزىڭ!
سوت اعاسى قوڭىراۋ قاقتى، ونىسىن ەلەمەگەن سوڭ:
— تارتىپكە شاقىرامىن! وتىرىڭىز! سىزگە ءسوز بەرىلگەن جوق، — دەپ زەكىپ تاستاسا دا، جامانتىك وتىرا بەرە تاعى ءبىر سويلەپ قالدى:
— استىما ينە سۇعىپ جاتسا قالاي ۇندەمەي وتىرام!
تايماستىق كەلتە مۇرنى مەيلىنشە دەلديگەن. ءتورتپاق، كەن، كەۋدەلى جىگىت بولاتىن. جامانتىكتىڭ جاڭاعى سوزىنەن كەيىن ءىسىنىپ دومالانا قالىپتى. سارعىلت ءجۇزى شاڭىتىپ، تازا تۇز كوزى قىزىل كورگەن قارشىعانىڭ كوزىندەي جانىپ تۇر. اشۋىن جاسىرعانسيدى. سوندا دا اۋىق-اۋىق جامانتىككە اششى ءتىلىن سالىپ-سالىپ قويادى:
— قازاق بايىنىڭ باس اساۋى ءالى باسىلماعانىن مىنە جامانتىك اقساقال تاعى دا ءبىر ايگىلەپ ءوتتى. ول كىسى بوقايلاردان داندەگەن. ون جىل بويى جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي، سورپا-شايىڭدى ءىشىپ ءجۇرىپ، ىستىق-سۋىقتا جىرتىق-جالاڭاش ءجۇرىپ، مالىنا بەس جۇزدەن اسا مال قوسقان بوقايعا ءبىر قۇناجىندى ازار قيادى. ون جىلدا جارتى كۇن، ونىڭ ءوزى ايت كۇنى دەمالىس بەرەدى. ونىمەن دە قويماستان، اشۋلانىپ ءبىر كوزىن كەم ەتەدى دە ءبوز كويلەكپەن قۇتىلادى. ەرتەگىدە ءبىر جالماۋىز كەمپىر جاس قىزعا شاشىن قاراتىپ جاتىپ، سانىنان سورىپ قۇرتادى ەكەن. مىنانىڭ سونان نەسى كەم؟ الپىس اسقان جاسىندا جامانتىك اقساقال تالاي جالشىعا ىستەرىن ىستەگەن بولار. ال، بوقايعا پرولەتاريات ۇستەمدىگى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدە ىستەپ وتىر. جالشىنىڭ ءبارى بوقاي ەمەس. ولاردىڭ ىشىندە ويانعاندارى دا، بايىنىڭ جاعاسىنان الۋعا جاراعاندارى دا بار. سولاردىڭ اتىنان شاقىرامىن، بوقاي، ەرەمىسىڭ بىزگە؟ ەرسەڭ وسى ءساتتا-اق جامانتىكتىڭ كەۋدەسىنە مىنەسىڭ. ەرمەسەڭ شىرىگەن جۇمىرتقاسىڭ قالاسىن، بايدىڭ تابانىندا. تىڭداشى، ەستىرتشى كانە ءۇنىڭدى؟
تايماس جاۋاپ كۇتىپ كىدىرىپ قالدى. كوپ نازارى بوقايعا اۋدى. بوقاي قالعىپ كەتىپ وتىرعان، «نەگە ۇندەمەيسىڭ» دەپ توقاباي بۇيىردەن نۇقىپ جىبەرگەندە سەلك ەتە ءتۇستى.
— ەرەمىن، قالمايمىن! — دەدى كوزىن اشىپ الىپ، — توقابايعا ايتقامىن. نانباساڭدار سۇرا. قالسام مەنى قۋىرىپ جەيدى. قۇداي بىلەدى قۋىرىپ جەيدى. ءتىپتى قۇناجىنىمدى تاستاپ كەتۋگە بارمىن!
بىرەۋلەردىڭ سىقىلىقتاعان كۇلكىسى، بىرەۋلەردىڭ «ءقايتسىن بيشارا» دەگەن ايانىشتى ءۇنى ەستىلەدى. ءتۇس اۋىپ كەتكەن. كۇن ءالى دە كۇيدىرىپ بارادى. جۇرت شولدەگەنىنە، تەرلەگەنىنە قاراماستان سوت تەرگەۋىنە قۇلاق توسەپ وتىر. جامانتىك، تايماس، بوقايلار سان رەت شىعىپ سويلەدى. ولاردى ابدەن تىڭداپ بولعان سوڭ، سوت ءوزارا كەڭەسۋگە «قىزىل وتاۋعا» ەندى. جيىنعا كۇلپاش پەن ولگا دا كەلگەن. ەكەۋى ورىس تىلىندە شۇڭكىلدەسىپ تۇر...
— مىناۋ قىزىق سوت بولدى، — دەيدى كۇلپاش، — ايىپتىنى قورعاۋشى جوق. ادۆوكاتتار جامانتىكتى قورعاۋدان باس تارتىپتى.
— ولار داۋ تالعايتىن با ەدى؟ — دەپ ولگا كۇلەدى.
— وسىنداي كوپ الدىندا سولەكەت ءىستى قالاي قورعاسىن. ءتىپتى كۋانىڭ كەرەگى بولمادى عوي.
— ون كۋادان ءبىر تايماس كۇشتىرەك شىعار. مەن بايقاپ تۇردىم، ونىڭ ءسوزى تالايدىڭ كوزىنەن جاس شىعاردى، تالايدىڭ كەۋدەسىنە وت تاستادى. قانداي شەشەن، قانداي سۇيكىمدى ءوزى.
— سەنىڭ كەۋدەڭە دە ءبىر ۇشقىن تاستاعان-اۋ؟ بايقا، قىز كوڭىلى تەز تۇتاناتىن سياقتى.
— سەن تۇتانىپ تا ۇلگەردىڭ بە؟! باسە، اۋزىڭنان امان تۇسپەيتىن ەدى.
ەكەۋى بىردەي قىزاراڭداپ جىمىڭداپ قالدى. ءبىرىن-بىرى ىشتەي تۇسىنسە كەرەك، قايتىپ بۇل تاقىرىپقا ورالعان جوق. سوت كەشىكتى. جۇرت تارقار ەمەس، دۋ-دۋ ەتەدى:
— بايدى بايىتاتىن مالاي.
— مالايدىڭ سورى باي.
— اۋزىڭ جامان دەمەڭدەر، بوقايدىڭ كوزى قۇنىن دا تولەتەدى.
— قۇن تولەۋ بار ما كازىر؟! وندا اباقتىعا جابادى دا.
— قاراڭدار، بىلاي قاراڭدار! جامانتىك بوقايدى ءالى تورىپ ءجۇر. انە، ىمداپ شاقىرىپ تۇر. توقاباي سەزىپ قالدى. جىبەرمەي قويدى.
— ەسىل بوقاي بايقاۋسىزدا قولدان شىعىپ كەتتى-اۋ. ەندى قولعا ءبىر تۇسسە ازازىلدەي-اق ازعىرماق جامانتىك.
سوت شىقتى ءبىر كەزدە. داۋىل تىنا قالدى. سۋديا قۋناق ۇلى ادەتىنشە قارا مۇرتىن ءبىر سيپاپ قويىپ، ۇكىمدى ەستىرتۋگە كىرىستى:
«رەسەي قۇراماسىنداعى قازاقتىڭ كەڭەستىك سوسياليستىك اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى اتىنان... اقمولا ويازىنا قارايتىن جيىرما ەكىنشى ۋچاستكەلىك حالىق سوتى سوسياليستىك ادىلەت پەن توڭكەرىس زاڭىن قولدانىپ بيلىك ەتتى... جامانتىك ساقىبايۇلىنان بوقاي اشامايۇلىنا ون جىلدان بەرى جالدا جۇرگەن اقىسىنا بالاپ ەكى قۇلىندى بيە، ءبىر بوتالى تۇيە جانە ءبىر ات الىپ بەرىلسىن. اشامايۇلىن ۇرىپ، ءبىر كوزىن كەم ەتكەن ساقىباي ۇلىنىڭ قىلمىسى قۋدالانسىن...»
سوت ۇكىمىن جاريالاپ بىتەر-بىتىرمەستەن ساقىبايعا قاراعان ون شاقتى جۋان كۇدىرەيە-كۇدىرەيە ورىندارىنان تۇردى. بوقاي نانار نانباسىن بىلمەي:
— وسى مالدىڭ ءبارى ماعان با؟ — دەپ ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتەدى. — جاكەمە جامان بولدى-اۋ. قايتەيىن وزىمە جاقسى بولعان سوڭ.
مۇقاتاي شابالانا سويلەپ بارادى:
— اۋحالبي، اۋحالتەر، باستىعى كۇلپاش جولداس ءبىرى دە زاڭ بىلمەيدى! اۋاتكوم جانىنداعى اۋجالكوم، اۋىل كەڭەستىڭ جونەۋى مىنە جان قالتامدا. ەرتتەڭدەر اتىمدى! بۇل بيلىكتى اقمولاعا بارىپ بىت-شىتىن شىعارام...
III
شاكەن بيىل اق وردانى قويماعا قويىپ، جايلاۋعا بوز ۇيمەن شىقتى. قارا پاۋەسكەنى دە سالقىن قوراعا قالدىرىپ، بەتى اشىق سولقىلداق اربامەن ءجۇر. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا وسىنى ءبىر ىستەگەن. وندا جارقىراپ كوزگە تۇسۋدەن قورىققان شىعار. ال ءقازىر قۇبا توبەل بولا قالۋى نە؟ ءۇش كۇننەن بەرى تۇيىلگەن قاباعىن اشپايدى. بۇگىن تۇتقيىلدان جول جۇرمەك. ونىڭ قىبىر ەتكەنىن بايقاپ وتىرعان ەل بۇل قىلىقتارىنىڭ بىرىنە تۇسىنە المادى، سۇراۋعا تاعى باتپادى. سوندىقتان، ماقاش اقساقال مىرزانى مانا اۋىل سىرتىنا وڭاشا الىپ كەتكەن. ءالى قايتقان جوق. قاسىندا اتقوسشىسى بار، ات سابىلتىپ كەلىپ، قوناق ۇيگە مۇقاتاي ءتۇسىپ جاتىر. ابەن مەن تاناكوز بوز ۇيدە، شولپاننىڭ قاسىندا، بايبول دالادا قامىتتاۋلى اتتاردىڭ قاسىندا، جىلقىباي بەس-التى اۋىل ادامدارىمەن قوتاندا وتىر. ماقاش ولاردىڭ كۇتكەنىن ەلەر ەمەس، ءسونىپ بارا جاتقان جۇزىندە تۇرشىگۋ بار، قىزىل كوزى شاكەننىڭ اۋزىنا قادالىپ قالىپتى:
— ەرمەكباي قايدا، ەرمەكباي؟! — دەي بەرەدى.
— وعان دا اۋىز سالا باستاعان. ءوز باسىمەن ءوزى اۋرە سياقتى، — دەدى دە شاكەن اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ قويدى. سودان كەيىن عانا تۇيىلگەن قاباعىن كەرە ءتۇسىپ، شەشىلە سويلەدى: — جاقىپ، قاسەندەردىڭ قايسىسى بولىس بولسا دا زاماندى تۇزەمەس. زامان كۇننەن-كۇنگە بۇزىلىپ، تارىلىپ كەلەدى. بۇعان دەيىن كەيدە ءالى-پىلاي بولىپ قالىپ جۇردىك. ونىمىز اسابا، اسقان كوڭىلدىڭ ىلاڭى. بۇدان ءارى قۇداي بىرلىكتەن ايىرماسىن. وزگەنىڭ ءبارى، قانشا مىقتى ۇستاساق تا، مۇزداي ەرىپ قولعا تۇرماۋعا اينالدى. «كوپ اۋىلدان» مۇلدە ايرىلدىق، ءدال ىرگەدەن اڭدىپ، مازانى الىپ باقتى. اگار قاسەن بولىس بولىپ قايتسا، باسقادان بۇرىن سوناۋ ءىزباسار، ءادحام، تاۋكە، توقابايلار ءوزى-اق ويناقتاپ، توبەمىزدى تەسەر. سايلاۋ قۇقىمىز جويىلدى. ۇكىمەت ءىسى بىزگە ارام. سالىق جىلدان جىلعا وسۋدە. ءار جالشىنىڭ قوينىندا كەمىندە كازىر ون شايتان ءجۇر. ازدىرماي ونى قويا ما؟ قىزىلوردادان «قىزىل وتاۋ» دەگەن شىعىپ، جۇرگەن جەرىن ءبۇلدىرىپ كەلەدى. ىشىندە توقاباي، تايماستار بار ەكەن، بۇل جەرگە دە سوقپاي كەتپەس. ءبىزدىڭ ۇيگە ءتۇسىپ جاتقان مىناۋ ەكى اتتىنىڭ ءبىرى مۇقاتايعا ۇقسايدى. «قىزىل وتاۋ» سولاردى وتاپ جاتىر دەگەن. تەگىن ءجۇرىس ەمەس. كوپ ۇزاماي جەر ءبولىسى بولادى. قورىقتان ءبىزدى قۋادى. قۋماق تۇرسىن، جاۋىپ تا قويار... وسى جايلاردى ويلاي كەلە، جاتا المادىم. اقمولا بارام، ويازدىق ۇكىمەتتىڭ ءتۇرىن كورەم. تورىقسام قىزىلجار بارام، گۇبىرنالىق ۇكىمەتتىڭ ءتۇرىن كورەم. ودان تورىقسام قىزىلوردانىڭ وزىنە تارتام. مىنە، ماقا، سىزدەن نەسىنە جاسىرايىن، جاي سولاي. دابىرا قىلماڭىز ءبىراق.
ماقاشتىڭ ۇزىن ساقالىن ەتەكتى، سالپى مۇرنىنان گۋلەگەن جەل جەلپىپ تۇردى. شاكەن ءسوزىن ول تيىش تىڭداي العان جوق. اشۋلانعانى ما، قورىققانى ما، ايتەۋىر ءوڭى قاشىپ، دەمىگىپ وتىر.
— بارساڭ بار. جولىڭ بولسىن، — دەدى الدەن ۋاقىتتا، — دەس تيمەسكە دەس تيسە تەك جاتقىزباس ۇيىندە. اقساقالدا ءقادىر، ايەلدە ۇيات، بايدا قۇت قالمادى، دەگەيسىڭ. بوس قولىم بۇعاۋلى، بوس اۋزىم شىرماۋلى، دەگەيسىڭ. كوكباس سونا ءسۇيىر تۇمسىعىن ساۋىردان سۇعىپ جاتسا دا جاسقاۋعا دارمەن قالمادى، دەگەيسىڭ. نە ايتار ەكەن سوندا. تۋرا ەلتايدىڭ وزىنە ايت. شوق، شوق، سازايىڭ دەر مە، نەمەسە قۇتىرعان ەلگە ءبىر ەم ىزدەر مە، ءوز كوزىڭمەن كورىپ قايت. مەنىڭ بولارىم بولىپ، بوياۋىم سىڭگەن. كارى قىرجاندى قايتا كەسسە دە مەيلى. سەنىڭ تاسىڭ ورگە دومالاپ تۇرعاندا تاپ بولدى بۇل زامان. ىزدەي بەرسەڭ جوعىڭ ءبىر تابىلار. قاسىڭا كىمدى الاسىڭ؟
— كوپ كىسى ەرتپەيمىن. كوشىرىم بايبول. بولىستىعىنان ءتۇسىپ قالسا جاقىپ ەرەر. ايتپەسە ارعى جاققا تەمىرجاندى الارمىن. ول قىزمەتىنەن بوساپتى...
ەكەۋى ەتەكتەرىن سىلكە ورىندارىنان تۇردى دا ۇيگە اياڭدادى. الاسا ماقاشتىڭ تاياعى وزىنەن ۇزىن. تاياعىنا تايانا، اياعىن نىق باسىپ كەلىپ، بوز ءۇيدىڭ ناق تورىنە شىقتى. قوتاندا مانادان توسقاۋىلداپ جۇرگەندەر دە ۇيگە ەندى. ابەن شارا اياقپەن قىمىزدى شايقاپ ءىشىپ وتىرعان. ەكى بەتى شيقانداي، اماندىق اياقتالماي جاتىپ-اق قۇرداسىنا ءتيىستى:
— نەمەنە، تۇسىڭنەن شوشىدىڭ با؟ كەنەتتەن قايدا باراسىڭ، نە ىزدەپ باراسىڭ؟ — دەگەندە:
— ساعان ونىڭ كەرەگى قانشا، — دەدى شاكەن، — ۋايىمسىز، ويسىز انتۇرعان، ىشە بەر قىمىزىڭدى.
ابەن ءمۇدىرىپ قالدى. تاناكوز ءىلىپ اكەتتى ءسوزدى:
— سەن سوندا جۇرت ءۇشىن ويلاپ، ۋايىمداپ بارا جاتساڭ جاقسى-اۋ. اگار ءوز باسىڭدى كۇيتتەگەن وزبىر ويىڭ بولسا، ونى نەسىنە دارىپتەيسىڭ. قالىڭ ەلدەن قاسىڭا بايبولدى تاڭداپ ەرتىپسىڭ. كەڭەسشىڭ كەلىسكەن ەكەن.
— ءوزىڭ ەرسەڭ قايتەدى؟ ۇزىن جولدا ءارى ايەلىم، ءارى كەڭەسشىم بولارسىڭ.
— جارايدى. ناۋباس، سەن وندا ءبىز قايتقانشا وسىندا بول. اقىڭ كەتسە وبالىڭ ماعان.
— ءتىپتى اقىم كەتسە دە قالايىن، بارا بەر. قىزىل توقالعا ارقامدى ءبىر سيپاتقاننىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! — دەپ ابەن جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. شاكەن جاۋاپ قايىرعان جوق. ەڭبەكتەي باستاعان ايەل بالاسىنا قولىن جايدى. بالا كەلە قويماپ ەدى، شولپان كوتەرىپ اكەلىپ، اكەسىنىڭ الدىنا وتىرعىزدى. اينالىپ-تولعانىپ وتىرعان اكەگە تاناكوز تاعى دا ءبىر ءسوز تاستادى:
— بالالارىڭنىڭ كوزى كىمگە تارتقان؟ ساعان تارتسا ۇلكەن، الا، شەشەسىنە تارتسا ءمولدىر قارا بولار ەدى. ال مىناۋ قاسقىردىڭ، نە بۇركىتتىڭ كوزى سياقتى قىزعىلت، وتتى عوي؟
— بالا جەتى اتاعا دەيىن تارتا بەرەدى، — دەي سالدى شاكەن. شولپان تومەن قاراپ كەتتى. ورمان تۇلكىسىندەي قىزىل كەلىنشەكتىڭ بەتىنە قان جۇگىرگەنى ەشكىمگە بايقالمادى. بالا تاپقان سوڭ وڭەيە، تولىعا تۇسكەن. بۇرىنعىسىنان دا بايىپتى، سالماقتى كورىنەدى. ءۇي شارۋاسىن ابدەن باۋراعان. قىمىزدى ءوزى ساپىرىپ بەرىپ وتىر. قوناق ۇيدەگى قوناقتارعا شاكەنمەن اقىلداسپاي-اق مال سويعىزىپ تاستادى. كورشى-قولاڭ، اسشى، مالشىلاردىڭ، اۋىل قىدىرعان اعايىنداردىڭ ماڭىنا ۇيىرىلۋىنە قاراعاندا قولى جازىق ەكەنى، بي توقال بولا باستاعانى بايقالادى. كۇمىس شىتىرالى، ەكى قۇلاقتى، ءداۋ سارى تەگەنە ورتايىپ باراتسا دەرەۋ ەسەلەيدى. التىن بىلەزىكتى، جۇپ-جۇمىر اق بىلەگى يمەك وجاۋمەن قىمىزدى كوتەرە ساپىرعاندا، تورعىن كويلەكتىڭ كەڭ جەڭىنەن جارق ەتىپ قولتىعىنا دەيىن كورىنەدى. ءتىپتى موماقان، ۋىلجىعان ادەپتى، ەشتەمەنى بايقاماعانداي، ەشكىمنىڭ بەتىنە قاراماعانداي بولىپ وتىرىپ-اق جۇرتتان بۇرىن كورىپ، سەزىپ قويادى. سالەم بەرىپ ەسىكتەن ەكەۋ ەنگەندە انتەك ەزۋ تارتتى. وڭ بەتىنە تيتىمدەي شۇڭعىل پايدا بولدى دا، جازىلىپ سالا بەردى. كەلگەن ەكەۋدىڭ ءبىرى، قارنى شوشايعان، جاسى قىرىق شاماسىندا، دەنەلى، بەزەۋ بەت قارا جىگىت. باسىن كەكىرەيتىپ، شالقاق ۇستايدى. سانگە كيگەن كوزىلدىرىگى كورۋگە بوگەت بولعان سوڭ باسىن امالسىز ەڭكەيتىپ، كوزىلدىرىكتىڭ ۇستىمەن قاراپ وتىر. شولپان سونى باسقادان بۇرىن كورىپ قالسا كەرەك، ءقازىر اركىم-اق جىمىڭداي باستادى. جىگىتتىڭ وزىنە دە جايلى تيمەدى بىلەم، كوزىلدىرىكتى ەندى كوزدەن الىستاتىپ، مۇرنىنىڭ ۇشىنا تامان اپاردى دا، جەلبەزەگىنە تىرەپ قويدى. باستاپقىسىنان بۇنىڭ ابەستىگى اسىپ ءتۇستى. شولپاندى كۇلكى قىسىپ، ءشالىسىنىڭ ۇشىمەن اۋزىن جاۋىپ الدى. شاكەن ادەتىنشە قىسقا امانداسىپ، ءۇنسىز ءبىراز وتىرعان سوڭ:
— جول بولسىن، مۇقاتاي. قايدان كەلەسىڭ، قايدا باراسىڭ؟ — دەدى.
مۇقاتاي جاۋاپ قايىرماستان بۇرىن سىرتىنداعى كۇرەڭ ساتەن شاپانىن، قارا بارقىتپەن تىستاعان پۇشپاق بوركىن شەشىپ تاستاپ، كوستيۋمشەڭ، شاشىن بۋدىراتا جالاڭ باس وتىردى. ساۋساقتارىن تارانعان بولىپ، ورتان قولداعى شومبال التىن جۇزىگىن دە كورسەتىپ قويدى. نە ورىسشا، نە قازاقشا، نە جاڭاشا، نە ەسكىشە بولا الماي شورە-شورەدە جۇرگەن ەسەر مۇقاتاي، ءشىرىپ قالعان نۇرجاننىڭ قۋ باسىن قايدا جۇرسە قوينىنا تىعا جۇرەدى.
— اكەم مارقۇم، «قاتىن بيلەگەن كۇن قاراڭ» دەۋشى ەدى، — دەپ باستادى ءسوزىن، — ەلىمىزدى «قىزىل وتاۋ» دەگەن وتاپ جاتىر. تاك. باستىعى كۇلپاش دەگەن قىز، قاتىن دەسە دە راۋا — اقتاردىڭ قولىندا بولىپتى. تاك. بۇل قىزدى وسى ءۇيدىڭ مالايى كادىمگى تايماس بيلەيدى. تاك. تايماستى تاعى دا وسى ءۇيدىڭ مالايى ۇرى توقاباي بيلەيدى. تاك. بۇلاردىڭ ۇستىنە، ولگەن اكەڭنىڭ ورنىنا اكە — مەن، دەپ كوبىك اۋىز ءادحام جەتتى. تاك. قىسقاسى، ءبارى اماننىڭ ادامدارى. ويىنا كەلگەنىن ىستەپ جاتىر. تاك. اۋىزدى الدىمەن ءبىزدىڭ تۇقىمعا سالدى. ءبىر اعايدىڭ ەكىقابات توقالىن شاشۋباي جىندى ىشىندەگى بالا-مالاسىمەن الىپ قاشتى.
جاسىرىپ كۇلىپ وتىرعان شولپان اشىق كۇلىپ جىبەردى دە، مۇقاتايدى ءبىر قاقتى:
— ىشتەگى بالانى قالاي تاستايدى! قاشقان سوڭ الا قاشادى دا.
— قىز قاشاتىن ەدى. ەكىقابات قاتىن قاشقانىن كورگەنىم وسى. قاشىرعان «قىزىل وتاۋ». ەندى ءبىر اعايدان مالايىنا جەتى قارا مال كەستى. تاك. ار-بەرىدەن سوڭ وزىمە، ءوزىمنىڭ ايەلىمە قول سالاتىن ءتۇرى بار. سونسوڭ ءجۇرىپ كەتتىم. اقمولا بارام. تاك. ەرمەكبايدان بىردەمە شىقسا شىقتى، شىقپاسا تۋرا قىزىلوردانىڭ وزىنە تارتام. سىزگە وسى جايدى ايتا كەتەيىن، اقىلداسا كەتەيىن دەپ، ادەيى بۇرىلدىم. «ايلاس قاتىن مۇڭداس» ەمەس پە، تاك، مىرزا؟ «قىزىل وتاۋ» مۇندا سوقپاي كەتپەيدى. سوقسا ءسىزدى دە قىرىنا ءبىر الادى. كانە، نە ويىڭىز بار؟ قايتەمىز؟
مۇقاتاي جەلپىلدەتكەنمەن شاكەن تاپجىلار ەمەس. اۋەلدەن از ءسوزدى تۇيىق كىسى، مىنا حاباردى ەستىگەن سوڭ تۇيىلە ءتۇستى. الدىنداعى بالاسىن شەشەسىنە جىبەرىپ، وزىمەن ءوزى بولىپ وتىر. ماڭىندا ادام بارىن مۇلدە ۇمىتقان ءتارىزدى، ىزالى وي باسقاندا قوڭىر ءجۇزى ءسال قىزارىپ، كوزى ۇلكەيىپ كەتەتىن. كازىر ءدال سۇزەگەن بۇقاشا قارايدى. ءوڭى سۋىق-اق. ماقاش تا تومەن قاراپ تۇنجىراي قالعان. ەكەۋىنىڭ ىڭعايىمەن باسقالاردىڭ بەتىنە دە كولەڭكە ءتۇسىپ، كازىر ەشقايسىسى جاق اشپاپ ەدى. جىلقىباي شىدامادى. ءتىسى جوق وپىرىق اۋزىن مالجاڭداتا:
— توقال مەن جالشىدان كورەمىز بە، كورەسىنى! — دەپ كۇرسىنگەندە ماقاش كۇڭىرەنە جونەلدى:
— ە-e-e ! توقال، جالشى دەگەندەر وتپەن كىرىپ، كۇلمەن شىعاتىن ەدى-اۋ! كەز بولعان سوڭ كەر زامان كەر ايىل بىرت-بىرت ءۇزىلدى. ءازازىل ىشكە ەنگەن سوڭ ىنتىماق، ۇيىتقىڭ بۇزىلدى. بوس قاقساماعان شورتانباي. تايماس، توقاباي، ءادحامدار ەسىك كورگەن الگى قىزدى بيلەسە، «قىزىل وتاۋ» ەمەس، ول ءبىر قىزىل ءورت-تاعى!
— تۋھ، ماقا، ابدەن قارتايعان ەكەنسىز! — دەدى ابەن. «تۋھ» ونىڭ ءجيى قولداناتىن ءسوزى بولسا دا، بۇل ارادا تۇڭىلە ايتقانى شىتىناعان قاباعىنان بايقالدى. — ءوزىمىزدىڭ تايماس، توقاباي، ءادحام، اماندار بيلەسە قۋانىش ەمەس پە! مەنىڭ جۇرەگىم قۋانعاننان كەۋدەمە سىيماي بارادى. كىمنەن كەم سول جىگىتتەر؟! اماندى ءتىپتى ارىسقا سالۋعا بولادى. تايماس، توقاباي، ءادحامدار ساپتاۋلى ايبالتاڭ، سالىپ جىبەرسەڭ، نەنى بولسا دا كەسىپ تۇسەدى. گازەت نەگە وقىمايسىزدار! ەسىك كوردى دەگەن قىزىڭىز الدەن التى الاشقا ءمالىم. ۇكىمەت مۇشەسى. جۋرنال شىعارادى. كىتاپ جازادى. عۇلاما...
قاعۋشى بولماعان سوڭ ابەكەڭ ازىراق اسىڭقىراپ كەتتى. كۇلپاش ءازىر كىتاپ جازعان جوق. ابەكەڭ ءوزىنىڭ جاقسى تىلەگىن ايتقان بولار. مۇقاتاي قاشىپ كەتكەن قىسىر جەڭگەسىن بۋاز دەگەندە ارام ويىن ايتقان. شاشۋباي مەن توقالدان بالا داۋلاماق ەدى. ابەن ءسوزى الدىمەن سوعان باتتى. اشۋلانسا دابىرلاپ، اۋزىنان تۇكىرىك شاشاتىن ادەتى. بۇل جولى مۇرنىنان دا بىردەمەلەر كورىنىپ، سويلەپ جاتىر:
— ...قوي، قوي، وتىرىكشى ابەن! بۋاز قاتىندى قاشىرعان سەنىڭ سول سانداقتارىڭ. وسىدان بالا جازىم بولسىن!..
— وتتاما، ۇلكەن سىيلاماعان، جاقسىدان جامان تۋعان نەمە! اعاڭ بالا جاساپ جاتقاندا قاسىندا تۇر ما ەدىڭ؟ بۋاز، بۋاز دەپ قويمايسىڭ، قايدان بىلەسىڭ؟!
ەسىك جاقتاعىلار دۋ كۇلدى. شاكەن دە ءبىر مىرس ەتىپ:
— ءجا، جەتەر، ەكەۋىن، دە وتتاما! — دەدى دە ورنىنان تۇردى. — مەن جۇرۋگە قامدانام. مۇقاتاي، سەنىمەن جولشىباي سويلەسەمىز عوي.
باستىعى ماقاش بولىپ ءبارى قوناق ۇيگە جونەلدى. وڭاشا قالعان سوڭ شاكەن شولپاندى وزىنە تۋرا قاراتىپ، ەكى يىعىنان ۇستادى. ءوڭىن ءالى جىلىتقان جوق. سەسكەنىپ قالدى شولپان. كۇلىمسىرەپ، «نە جازدىم؟» دەگەندەي قارا كوزى جاۋتاڭ قاعادى.
— شامادانعا ءبىر سۋرەتىڭدى سالشى، ساعىنعاندا قارايىن، — دەگەندە سۇپ-سۋىق شاكەن جىلىپ سالا بەردى. داۋسى دا، بۋىندارى دا بوساپ كەتتى. شولپاندى وزىنە تارتىپ الىپ، كەۋدەسىنە باستى. ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەپ تۇر: — كىم بىلەدى، اقمولادان ءارى كەتەم بە، ۇزاق ءجۇرىپ قالام با. سەنىمەن قوسىلعالى ۇيدەن الىسقا شىققىم كەلمەۋشى ەدى. شىعاردى اعايىن. بەرگەن ءدام، تۇزىمىز، كورسەتكەن قايىرىمدارىمىز زايا كەتكەن سياقتى.
— مىرزا، بۇنشا نەگە ءتۇڭىلدىڭىز؟ — دەپ ەدى شولپان:
— اقكوڭىل پەرىشتەم، — دەپ شولپاندى باۋىرىنا قىسا ءتۇستى دە، ارقاعا ەكى قاعىپ بوساتىپ جىبەردى. — جاتاقتا جاتقان قارا اۋىلدىڭ قارامى ءوسىپ بارادى. ياشەيكە، قوسشى، مويىنسەرىك... دەگەندەر مازانى كەتىردى. اش قاسقىرداي تاپ بەرىپ تۇرعان جوق پا... ءبارىن قوزدىرعان امان! سوڭىما ەندى ول شىراق الىپ ءتۇستى.
— تاتۋلاسۋعا بولماي ما؟
— ءوز ويىم دا سول. ءبىراق، قاتال جىگىت ەدى. قايىسار ما؟
شولپان قايتىپ ءۇن قاتپادى. ىشىنەن «ءيا، قايىسپاس» دەپ قويدى. قاباعى كىربەڭ تارتتى. كۇيەۋىنىڭ كيىمدەرىن اكەلىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ۇسىنا بەردى. شاكەن كەربەز كىسى. جاز كيىمدەرى بولەك. كوستيۋمنىڭ پەنجەگى جۇڭگو سۇشەنشاسى، شالبارى سۇرعىلت تريكو. اياعىندا كۇرەڭ شەبلەت، باسىندا شلياپا. سىرتىنان جەلبەگەي سالىپ، جەڭىل جىبەك شاپان كيدى. قازاق سالتىن بۇزىپ ورامال، سابىن، جۇقا ودەال، پروستىنا، جاستىققا دەيىن الدى. تاماعىن ىشكەن سوڭ مۇقاتايدى قاسىنا وتىرعىزىپ الىپ ءجۇرىپ كەتتى. كوشىرى ۇزىن بايبول. اۋىلنايلىقتان تۇسكەننەن بەر شاكەننىڭ ول باسىبايلى كوشىرى بولۋعا اينالعان. اتقا قاتتى ءجۇرۋدى جاراتادى. بابىنداعى قوس كۇرەڭ وعان ساي. اۋىلدان شىعار-شىقپاستان ىزعىتا جونەلدى. مۇقاتايدىڭ جاپىراق تىماق اتشىسى دالبالاقتاپ بارادى. جەتەگىندەگى مۇقاتايدىڭ اتىن بوس ۇزەڭگىسى سارت-سۇرت ۇرىپ بارادى... اۋىلدان قاراپ قالعاندار بىرتىندەپ تاراي باستادى. شولپان بالاسىن كوتەرىپ جالعىز تۇر. امان كەتكەندە دە وسىلاي تۇرعان. كازىر قايسىسىنىڭ تىلەۋىن تىلەرىن بىلمەيدى. «ءبىرىنىڭ دە جەڭگەنىن نە جەڭىلگەنىن كورمەسەم» دەپ كۇرسىنەدى. شاكەن بەلدەن اسقاندا قۇلازىعان كوڭىلمەن ۇيگە اياڭدادى.
IV
شاكەن اقمولاعا تارتقاندا، ابەن جاتاققا تارتتى. جاتاق بيىل ەكى ەسە كوبەيگەن. جيىرما شاقتى ءۇي. ساپاردىكى مەن ىزباساردىكى دە سوندا. جايلاۋعا كوشكەلى ابەن ءبىرىن كورگەن جوق. قازىنا جۇمىسىمەن تاناكوز بىرەر قاتىناعان. تاناكوز تەجەي بەرگەن سوڭ ابەكەڭ بۇگىن ونى الدادى: «ساپەكەڭنىڭ بايبىشەسى سىرقات، كوڭىلىن سۇرايىن» دەپ شىقتى. شىنىندا اعايىندارىن ساعىنعان. ونىڭ ۇستىنە شاكەننىڭ اقمولاعا ءجۇرىپ كەتۋى، «قىزىل وتاۋ» جايىندا مۇقاتاي اكەلگەن حابارلار كوڭىلىن قاتتى قۇيقىلجىتتى. اياڭنان ارتىق جۇرمەيتىن كىسى تەز جۇرۋگە اسىعىپ، بۇلك-بۇلك جەلە باستادى. استىنداعى شوبىر قۇلا ەڭكىش، ءۇستى قاتتى-اق، تۇيگەن سايىن جۋان قارنى ساباشا شايقالادى. اگار بەلى بايلاۋلى بولسا ءدال مۇنداي مازاسىزدانباس ەدى. بەلبەۋى ۇيدە ۇمىت قالىپتى. ؟كەلگەن سوڭ ەر-توقىم دا ورنىقپاي قويدى. ەر العا، توقىم ارتقا كەتتى. ايىل بىرەۋ، قۇيىسقان جوق. شوبىر قۇلا ءسۇرىنىپ كەتكەندە، ابەكەڭ ەر-مەرىمەن اقتارىلا قۇلادى. اتى تالاي مۇندايدى كورسە كەرەك، ۇركە جونەلمەي، وتتاپ تۇر. ءوزى ۇشىپ تۇرۋدىڭ ورنىنا، قۇلاعان جەرىندە تارتپاسىن ۇستاپ ويلانىپ وتىر. جالعىز تارتپا توزعان ەكەن، ءۇزىلىپتى. تارتپا قىلۋعا شىلبىر دا جوق. ولاقتىق پەن سالاقتىق ەكى جاقتاپ ابەكەڭدى ەلسىز دالادا قينادى-اۋ! سوندا دا ول قامىقپادى، ساسپادى. قۇلانىڭ قۇيرىعىنان قىل جۇلىپ الىپ، تارتپانى جالعادى. ەردى قايتا ەرتتەدى. مىنەردە ەرى ەكى رەت اۋدى. ۇشىنشىدە اتتى جارعا جاناستىرىپ قويىپ ءمىندى. تاعى دا تەپەكتەپ كەلەدى. قولىندا، بىلتىر جولدان تاۋىپ العان تال ساپتى، شولاق قامشى، قاتتىراق ءبىر ۇرىپ قالعاندا ۇشىپ كەتتى باسى. ونى ءتۇسىپ الۋعا ەرىنشەكتىگى ۇستادى. ويتكەنى، مىنەردە تاعى ەرى اۋىپ، اۋرەلەيدى عوي. ءقازىر بويىنداعى بار قارۋ سول قامشىنىڭ ءبىر جارىم قارىستاي عانا سابى. شابان شوبىر باسىنۋعا اينالدى. ابەكەڭنىڭ «شۇۋ-شۇۋلەۋى» جيىلەدى.
جاتاق ءالى كوپ جەر. كۇن ەڭكەيىپ بارادى. بۇگىن تاڭ اتقالى اسپان الا بۇلتتاپ، جەل تۇراقتاماي بىرەسە وڭعا، بىرەسە تەرىسكە شىعىپ تۇرعان. ەندى قارسى العا شىعىپ الىپ، سوناۋ كوز ۇشىندا «ماقاش قورىعىنىڭ» ۇستىندە جاۋىن بۇلتتارىن توپتاي باستاپتى. ابەكەڭ سۋ بولۋدان سەسكەنبەدى. ماي باسقان قىسىقتاۋ كوزىن كەڭىرەك اشىپ قارادى دا، «جاۋعاي-اق» دەدى ىشىنەن. جاڭبىر جەردىڭ بەرەكەسى، ادامنىڭ نەسىبەسى دەپ جۇرەتىن. تەك شاتىرلاماي جاۋسىن. اگار شاتىرلاسا مىناۋ كەڭ دالا ابەكەڭە تار. جايدان جامان قورقادى. ءقازىر ول ەسىندە جوق. كەۋدەسىن جاڭا حابار، قۋانىش كەرنەپ، اعايىندارىنا جەتۋگە، ەستىگەن-بىلگەنىن وسىرە ايتۋعا پىسىق ەدى. كۇن ءبىر كۇركىرەپ قويعاندا ادەمى ويى ءبولىنىپ كەتتى. كوزىن بۇل جولى بارىنشا باعجيتا اشتى. جاڭاعىنىڭ اراسىندا الدىڭعى جاق قاپ-قارا بولىپ تۇنەرە قالعان. ءتۇسى سۋىق-اق. ناجاعاي جارق-جۇرق ەتەدى. قورقىنىشتى سۋىل ەستىلەدى. ابەننىڭ ۇعىمىندا وسىنىڭ ءبارىن ىستەپ كەلە جاتقان بارماقتاي عانا پەرىشتە. وت بيشىگىن ءۇيىرىپ، اقىرا تىقسىرعاندا تاۋداي بۇلتتار ەگىلىپ، سۋعا اينالادى. شايتاننىڭ ىزدەگەنى ىلعي قىرسىق قوي. بۇلتتاردى ول ءبولىپ الىپ، باسقا جاققا قۋادى بىلەم. سول كەزدە بارماقتاي پەرىشتە وتپەن اتقىلاسا كەرەك. شايتان پانا ىزدەپ قاشادى. ونىڭ پانالاعان جەرىنە پەرىشتە اتقان وت تۇسەدى-مىس. «جاي وعى» دەگەن وسى، دەپ ابەن تالايدى ناندىرعان.
كازىر جارقىلداتا، شارتىلداتا كۇن قۇيىپ بەرگەندە، قۇلھۋ اللا مەن ءاياتىل كۇرسىنى توپەي بەردى. باسقا بىلەرى جوق. وقىعان سايىن جان-جاعىنا ۇشكىرىپ قويادى. ەندى پەرىشتە قۋعان شايتان مۇنىڭ ماڭىنا جۋىماۋعا ءتيىستى. سوندا دا دۇعا كۇشىنە سەنە الماي، قاشان جاۋىن باسىلعانشا قۇدايعا قازاقشىلاپ جالىنۋدان جاق جاپپايدى. جاۋىننىڭ ول قانشا جاۋعانىن كۇن اشىلعان سوڭ عانا بايقادى. سەل قۇيىپ ءوتىپتى. ساي-سالا، جىرالاردان سۋ ءالى سارقىراي اعىپ جاتىر. ويپات تاقىرلارعا قاق تۇرىپ قالىپتى. جەر تازارعان، كەنەلگەن، كۇن نۇرىن قۇشقان سايىن كۇلىم قاعىپ، قوش يىستەر شاشادى. كولەڭكەلەر ۇزارىپ، كولدەنەن، بەلەسكە كۇن يەك ارتقان كەزدە شىعىس جاق اسپاندى قىزىل-جاسىلدى كەمپىرقوساق قورشادى. تۇرلەنە ءتۇستى دۇنيە. سول دۇنيەنىڭ بار راحاتىن ابەن جالعىز كورىپ كەلە جاتقان سياقتى. اۋزى، مۇرىنمەن بىردەي تۇنىق اۋانى سىمىرە، توڭىرەككە ءجىتى كوزىن جىبەرە جاتاققا تاقالعاندا، كوزى الدىمەن شاعالاداي اق ۇيگە ءتۇستى. تاقالا كەلە اق ءۇي شۇبارتىپ، ادەمىلەنە بەردى. ىرگەسىن، جوعارعى جيەكتەرىن، تەرەزە اينالاسىن قىزىل-كۇرەڭ بالشىقپەن ويۋلاي سىلاپتى.
— بالەكەت-اۋ وسى سىزدىق! — دەدى ابەن ءسۇيسىنىپ. سۇيسىنبەي ءقايتسىن، ءوز ءۇيىنىڭ سىرتى تۇگىلى ءىشى سارى بالشىقپەن جىلىندا ءبىر ازار سىلانادى. سىزدىق جىلدا جايلاۋعا كەتەتىن. بيىل مويىن-سەرىككە ەنىپ، جاتاقتا قالعان جانە اۋىلدىق قوسشى ۇيىمىنىڭ باستىعى بولىپ سايلانعان. وتە ىقتيات، شەبەر جىگىت. نەمىس پوسەلكەلەرىنەن كورگەنىن ىستەپ، ءۇيىنىڭ بيىل سىرتىن دا تۇزەپتى. قوبىراعان كوپ اۋىلدىڭ ىشىندە ونىڭ ءۇيى مادەنيەت سارايى سەكىلدى كورىنەدى. ماڭىندا شاشىلىپ، بىلىعىپ جاتقان تۇك جوق. تەزەك قامبالارىن كەپتىرىپ، جيناپ، جاڭبىر وتپەستەي ەتىپ توبەسىن قالىڭ جاۋىپ تاستاعان. قىستان ماياسىنىڭ جارمىسى قالعان ەكەن. ونىسى دا تياناقتاي بولىپ تۇر. سالاقتىق پەن ۇقىپتىلىق تا جۇقسا كەرەك. بۇل ۋاقىتتا اڭعال-ساڭعال بولىپ جايراپ جاتاتىن قورالاردىڭ ءبىرسىپىراسى-اق سىزدىقتىكىندەي بولماسا دا جىلداعىسىنان جيناقى. كوپ اۋىل شەتىنەن «قوسشىعا» ەنىپ، مويىنسەرىك بولىپ جاتاقتا قالعاندا تەگىن قالماپتى. ەگىن سالماعان ءبىر ءۇي جوق. اۋىل سىرتىنداعى اقجازىقتىڭ قاراسىنى كەڭىپ بارادى. ەگىننەن كەيىن اركىم جاقىن جەردەن ءۇي-قوراسىن اينالدىرىپ، قىسقى وتىن، ءشوبىن قامداپ ءجۇر. بىلتىر جاقسى شىققان ەگىننىڭ توعى ءالى باسىلماعان. «كوپ اۋىلدىڭ» وسى كورىنىسىنە بايىپپەن قاراپ كەلە جاتقان ابەننىڭ مۇرنى كوڭىرسىگەن ىستىق باۋىرساق ءيىسىن سەزە قويدى. ءدال سول ۇيگە تۇسپەك بولىپ، كوزى تىنتە قاراعاندا، باۋىرساق پىسىرگەن ءۇي بەس-التاۋ بولىپ شىقتى. ءوزى قوماعاي ابەن سۋ وتكەن سوڭ، ءىشىن قىمىز جالاعان سوڭ نە وڭسىن، قايسىسىنا بارارىن بىلمەي:
— قاپ، سەرتتەسكەندەي ءبارىنىڭ ءبىر مەزگىلدە ءپىسىرۋىن قاراشى! — دەدى دە اتىنىڭ باسىن اقىرى سىزدىقتىكىنە بۇردى. سىزدىق جەر ۇيدە، وزگەسى ەسكى ادەتپەن كيىز ۇيدە. جاز شىققالى جەر تويعىزعان جاۋىن كورمەي، جاتاق قاۋىپتەنە باستاعان ەكەن. بۇگىنگى جاۋىننان كەيىن، ءار ۇيدە ءبىر ايەل بوسانعانداي ءبارى سىزدىق ءۇيىنىڭ سىرتىنداعى جازىققا جينالىپ، مارە-سارە بولىپ تۇرعاندا، قورا تاساسىنان ابەن قىلت ەتە ءتۇستى. «ابەن!» «ابەكەڭ!» «جاۋىندى الا كەلدى جارىقتىق» — دەسىپ جاتىر. جايلاۋ حابارىنا جاتاق اڭساپ تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە ابەن مەن تاۋكەنى كورۋدىڭ ءوزى قىزىق. سىزدىق ول ەكەۋىن كورگەن سايىن، سوزىنەن نە مىنەزىنەن ورەسكەل بىردەمە تابادى دا كەيىن جۇرتقا ايتىپ كۇلدىرىپ جۇرەدى. سوندىقتان ابەننىڭ كەلگەنىنە اسىرەسە سىزدىق قۋاندى. باسقادان بۇرىن بارىپ شاۋجايعا جابىستى. سۋ ءوتىپ، جاۋراپ قالعان سياقتى. دەرەۋ استىنا كيىز الدىرىپ توسەپ، ۇستىنە قۇرعاق كۇپى جاپتى. سەرگىتىپ، كوڭىلدەندىرىپ الىپ سويلەتكەلى ءجۇر. نە ايتار ەكەن، قاشان ايتار ەكەن، دەپ بىرىنە ءبىرى كوز قىسىپ، يەك كوتەرىپ، جىمىڭداسىپ وتىرعاندا، اڭگىمەنى جاۋىننان باستادى ابەن:
— بۇل جەرگە قالاي جاۋدى؟
— قاتتى جاۋدى.
— سەل قۇيدى.
— ەگىننىڭ ءدانىن اعىزىپ اكەتپەدى مە ەكەن...
— ونىڭ ءبىرى تۇك ەمەس! — دەپ ابەن قولىن سەرمەپ تاستادى. — جايلاۋمەن ەكى اراعا اسىرەسە مايوزەك تۇسىنا جاۋعان جاۋىندى وسى جاسىم ىشىندە كورگەن، ەستىگەن ەمەن! ات قۇلاعى كورىنبەدى. جاي و جاعىمنان دا، بۇ جاعىمنان دا شارتىلداپ ءتۇسىپ جاتتى. قۇداي ساقتادى ايتەۋىر، بىرەۋى وڭ قۇلاعىمدى جالاپ وتكەندە، اتىم ەتپەتىنەن تۇسكەنى. تارتپام ءۇزىلىپ كەتتى. قۇلا شولاق كوزگە كۇيكى بولعانىمەن ەتى قىزعاندا الىپ قوي، جانۋار، جەرگە بىردە تولارساعىنان، بىردە تىزەسىنە دەيىن باتىپ وتىرىپ، ازار جەتكىزدى. جاڭبىر جەردى ەزىپ، مي قىلىپ جىبەرگەن. جۋىقتا جايلاۋعا قاتىناپ بولماس.
شەت جاقتاعى جاستاردىڭ ءبىرى كۇلكىگە شىداماي جىرق ەتىپ قالدى. ونىسىن بىلدىرمەگەنسىپ، وتىرىك جوتەلەدى. ابەن ەشتەمە سەزگەن جوق. ايتسە دە دەرەۋ اڭگىمەنىڭ بەتىن وزگەرتىپ:
— تايماس، توقابايلار قايدا، بىلەسىڭدەر مە؟ — دەدى دە، بىلگەنىن ىشىنە ساقتاي، بۇلدانا ءبىراز وتىردى. «قايدا ەكەن؟»، «ايتساڭىزشى!» دەپ جۇرت قۇمارتقان كەزدە ەسىنەدى. يەگىن قاسىپ، سەلدىر ساقالىن بىرەر شيراتىپ قويدى. سودان كەيىن ەستىگەنىن ەكى ەسە ءوسىرىپ ايتا باستادى:
— ەكەۋى دە كۇلپاشتىڭ قاسىندا.
— كۇلپاشى كىم؟!
— تۋھ! كۇلپاشتى بىلمەيسىڭدەر مە؟ «ورتەڭ جالداعى» باسەنتين قىزى. ءبىزدىڭ اكەيدىڭ ناعاشىلارى. جاسىندا اقتار الىپ كەتكەن بولاتىن. سودان قاشىپ قۇتىلىپ ورىنبور بارعان. ورىنبوردىڭ وقۋىن ءبىتىرىپ، قازسيك-كە مۇشە بولعان. كازىر «قىزىل وتاۋدى» باسقارىپ ەل ارالاپ ءجۇر.
— وسى «قىزىل وتاۋ» دەگەن نەمەنە ءوزى؟
— ءاي، كازيت وقىمايتىندارىڭ-اي! — دەپ بۇل سۇراققا ابەن كەيىپ قالدى. ءبىراق، ءوزى دە ءومىرى گازەت وقىعان ەمەس. تەك وقىعانداردان ەستىگەنىن وسىرە ايتادى. كازىر ءتىپتى ەستىمەگەنىن دە ايتىپ جىبەردى. — «قىزىل وتاۋ» — قىزىل ءۇي-داعى! ىشىندە سوت، ميليسيا، ات بەكەت ءبارى بار. بەرگەن ارىزىڭدى قولما-قول تىندىرادى. قازسيك-تەن وزگەگە باعىنبايدى. مىنە وسىلار قىزىلوردادان اقمولا كەلىپ، اقمولادان ءتىنالى، تەمەش، مايلى، قۇلىمبەتتى باسا قاراعاش توقاسىنا، ودان تۋ سوناۋ الساي، نۇربايعا دەيىن بارعان. ەندى ەكى بولىس تاراقتىنى باسىپ بەرى ورالدى. كازىر ون ەكى مىڭ ايداعان ساڭداق بالالارىنا كەلىپتى. بايلارعا بۇيىدەي ءتيىپ كەلە جاتسا كەرەك. نۇرجاننىڭ مۇقاتايى قان ءسيىپ وتىر. ساڭداقتىڭ ءبىر بايىنان مالايىنا جەتى قارا الىپ بەرىپتى. تاعى ءبىر بايىنىڭ توقالىن ىشىندەگى بالا-مالاسىمەن بوساتىپ جىبەرىپتى. كۇلپاش تايماستىڭ ايتقانىنان شىقپايدى، دەيدى. ءبارىن ىستەتىپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ تايماس كورىنەدى — دەگەندە ابەن اۋزىن بارىنشا اشا، قارق-قارق كۇلدى. قىسىق كوزى مۇلدە جۇمىلىپ كەتتى. كۇلمەگەن نە ورنىنان قوزعالماعان ءبىرى جوق. دۋىلداسىپ تۇس-تۇستان سويلەپ جاتىر:
— شىركىن، تايماستىڭ موينىنان قامىت الىنباي ءجۇر ەكەن عوي!
— تايماس پا، تايماس تالايعا كورسەتەر ءالى!
— توقاباي دا قاسقىر جىگىت-اۋ. اباقتىنى بۇزىپ شىعىپ، بارعان جەرىن قاراشى!
— ءاي، وسى «قىزىل وتاۋدىڭ» بولىسقا ءالى كەلە مە، ءسىرا؟
— نە دەيدى! بولىس تۇگىلى ويازىڭنان جوعارى.
— وندا اۋزىن جامان دەمەڭدەر، جاقىپ پەن شاكەنگە ءبىر سىن. توقاباي ابدەن داتتەگەن شىعار.
— جو-و-ق! «قىزىل وتاۋ» باستىعىنا ەڭ جاقىن كىسى ءادحام، — دەدى ابەن. ءبارىن تاعى دا وزىنە قاراتىپ الدى. — قورىقپايمىن، جوعارى جاقتا سۇيەۋشىم مىقتى دەيتىن ەدى عوي. سول سۇيەۋشىسى وسى كۇلپاش بولىپ شىقتى. ءادحام كازىر اكە بولىپ قاسىندا ءجۇر. قىسقاسى، «قىزىل وتاۋ» «كوپ اۋىلدىڭ» — جاتاقتىڭ «قىزىل وتاۋى» بولدى. شاكەن انت ۇرعان سودان سەسكەندى مە، ايتپەسە جاقىپ تالتىرەكتەپ، سونى سۇيەۋگە كەتتى مە، ايتەۋىر بۇگىن ويلاماعان جەردەن اقمولاعا ءجۇرىپ كەتتى. مەن، قۋانىشىم قوينىما سىيماعان سوڭ مۇندا تارتتىم...
بۇل حابارلاردىڭ قۋانىشى بۇگىنگى جاڭبىردىڭ قۋانىشىنان اسىپ ءتۇستى. ابەن قانشا كوپىرتسە دە، ول كوبىكتىڭ تۇبىندە ءبىر ءتۇيىر شىندىق بولماي قويمايتىن. سول شىندىقتى جاپا-تارماعاي ىزدەدى:
— مىرزاعا ءبىر سوبالاڭ تۋعان-اۋ. شولپاننىڭ قاسىنان شىقپايتىن ەدى عوي.
— «قىزىل وتاۋدان» سىرعاقتاعانى ما، بۇل؟
— جاقىپتى قاسەن جىعۋعا اينالدى ما، الدە؟
— بايدىڭ جەرىن كەدەيگە اپەرەدى دەگەنى قايدا. داۋدە بولسا سونى بىلگەلى كەتتى...
جورامالدار اياقتالمادى. اۋدان جاقتان ات قويىپ بىرەۋ كەلەدى. اياق-قولىندا دامىل جوق، اتىن ۇستى-ۇستىنە قامشىلاپ، تەپكىلەپ كەلەدى. ەتەكتەرى بەتىمەن كەتكەن. داۋسى قارلىققان، «سۇيىنشىلەپ» قوتاندى قاق جارا ءبىر شاۋىپ ءوتتى. قايتا ورالعاندا سىزدىقتىڭ ءۇيىنىڭ سىرتىنداعى جيىندى كورىپ تۋرالاي سالدى. جەتە بەرگەندە اتى تايىپ قالپاقتاي ءتۇستى. ءوزى اتىنان اناداي جەردە جاتتى. تاپجىلمادى. تالىپ قالىپتى...
بۇل، كادىمگى قيسىق مۇرىن تاۋكە، «قوسشى» ۇيىمى كەشە مۇشەلىك جارنالاردى تاپسىرۋعا اۋدانعا جىبەرگەن. اۋداننان وسىلايشا قايتتى. باسىنا كازىر بۇكىل اۋىل جينالدى. تالىپ قالعانىن ءولىپ قالدى ما دەپ ايەلى زارلاپ وتىر. «تەنتەگىم-اي!»، «قوشقارىم-اي!»، «كوكجالىم-اي!»، «شىنىڭمەن-اق كەتكەنىڭ بە!» دەي كەلىپ، «بەۋ-بەۋ ارىستانىم-اي» دەپ قويادى. ولىككە ماقتاۋ سىيا بەرەدى عوي. دەگەنمەن ءبىر جاپىراق تاۋكەگە ولسە دە ارىستان سىيماي تۇر. ءبىراق، ونى ەلەگەن ەشكىم جوق. باستىعى ابەن، ءىزباسار، سىزدىق، نۇرعاليلار بولىپ قورس-قورس جىلايدى. بىرەۋ بەتىنە سۋ بۇركىپ، بىرەۋ اۋزىن جىبىرلاتا يمان ايتىپ جاتىر. كۇن باتىپ كەتكەن. اي توبەسى جاڭا قىلتيدى. قورىقتىڭ قالىق ماساسى دا حابارلانىپتى. «بۇنى قايسىڭ ءولتىردىڭ» دەگەندەي لەك-لەگىمەن ىزىڭداي كەلىپ، جاتاقتى قاماپ الدى. اپاق-ساپاقتا تاۋكە ءبارىن ءبىر شۋلاتتى. تۇرماعان سوڭ نۇرعالي بالاشا كوتەرىپ اكەلىپ ۇيىنە جاتقىزىپ ەدى. ءبىر مەزگىلدە، يەگىنىڭ ءدال قىرىنا بىتكەن بەس تال ساقالى شوشتاڭدايدى. جەل قوزعادى ما، جوق، ەسى ەنىپ كەلە مە، دەپ جۇرت بەتىنە تونە تۇسكەندە، شادىر كوزى اشىلدى. اۋزىنا قاسىقپەن ءسۇت قۇيعاندا قىلق ەتكىزىپ جۇتىپ جىبەرىپ، ماڭىنداعىلارعا كادىمگىدەي قارادى.
— باۋىرىم، ەسىڭ بار ما؟ — دەپ ەدى ابەن:
— بار، — دەپ باسىن ءسال يزەپ قالدى.
— ويپىر-اي، ءولىپ قالا جازدادىڭ عوي! قۇداي ساقتادى عوي.
— ولسەم ارمانسىزبىن. امان وياز باستىعى. جاقىپ ءتۇستى. قاسەن بولىس.
جاتاقشىلاردىڭ كوڭىلى تاعى دا تاسي جونەلدى. سىزدىق شىداي الماي ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ايعاي سالدى:
— بۇگىن سويىلماعان بوز قاسقا ءسىرا دا سويىلماس! جۇرىڭدەر بىزدىكىنە!..
V
شاكەن ونشا اسىقپاي ءجۇرىپ، اراعا ەكى قوندى. ءۇشىنشى قوناققا اقمولانىڭ وزىنە جەتپەك ەدى. قاس قارايىپ بارادى. «كۇيگەن جارداعى» قىپشاقتارعا تاقالعاندا مۇقاتاي مەن بايبول «قونا كەتەيىك، تۇندە قالا ەسىگىن قاعىپ تۇرعانىمىز لايىقسىز بولار» دەپ قىڭقىلداي بەردى. اقاندى ۇشەۋى دە سىرتتان بىلەدى، قوناقاسىعا مىرزا كىسى. قونۋعا مىرزا بارسا اتتان ءتىپتى كوتەرىپ الاتىنداي كورىندى.
— جارايدى. بۇرىلساڭدار بۇرىلىڭدار! — دەدى شاكەن. قورادان اۋلاقتاۋ، ءبىر شوق اعاشتىڭ ىعىندا وتىرعان ءتورت ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى ەڭسەسى بيىك قوڭىر ۇيگە ۇشىرتىپ كەلىپ بايبول ات باسىن تىرەدى. اربادان دەرەۋ سەكىرىپ ءتۇسىپ ۇيگە ەندى. اقان ادەتىنشە بالالارىنىڭ بىرىنە «ابايدى» وقىتىپ قويىپ، «پاھ، پاھلاپ» وتىرعان. كىم كىرگەنىن بايقامادى.
— اسسالاۋماليكۇم. شاكەن مىرزا كەلىپ تۇر، — دەدى بايبول. اقان سالەم الۋدىڭ ورنىنا كوز توقتاتا ءبىر قاراپ ءوتتى. ويلانىپ قالدى. ويىندا: «بىلمەپپىن، باس جاۋىم شاكەن ەكەن» دەگەن اماننىڭ ءسوزى تۇر.
بەلگىلى شاكەن مىرزا ما؟ — دەپ قايتا سۇرادى ءبىر كەزدە. كۇرىلدەگەن زور داۋسى تىستاعىلارعا دا ەستىلدى.
— ءيا، ءيا، مىرزانىڭ ءوزى.
— وندا، شاكەن تۇگىلى اكەم بولسا دا قونباسىن! ارعىننىڭ مىرزاسىنا قۇداي كۇنىمدى سالا قويماس. مەن وسى جولدىڭ ۇستىندە تالاي جولاۋشىنىڭ زارىن ەستىگەم. مىرزاڭا ايتا بار، تىزەسى جۇرتقا باتقان كورىنەدى. ۇمىتپاسىن ءبىراق:
«...و دا قۇداي پەندەسى،
تۇسپەي كەتەر دەيمىسىڭ
ءتاڭىرىنىڭ قۇرعان تەزىنە»، —
دەپتى اباي.
ەدىرەيە كىرگەن بايبولدىڭ ىسىگى باسىلىپ شىقتى. قازاق ۇيىنەن شاكەن اتىنىڭ باسى قايتقانىن ول كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەس. اقاننىڭ جاۋابىن ايتا الماي قيپاقتاپ تۇرعاندا:
— ەستىدىم، وگىزدىڭ وكىرگەنىن. تارت قالاعا! — دەدى شاكەن. قالا ون ءۇش كيلومەتر. مۇقاتاي وسى ارادا ءبولىنىپ، سالت كەتتى. شاكەن جول بويى جاق اشپاستان، تۇنمەن قوسا تۇنەرە كەلىپ قالاعا ەندى. قاشاننان تۇسەتىن ءۇيى بەيسەكەنىكى بولاتىن. بۇل جولى دا كوز ۇيرەنگەن كوك ۇيگە تۋرا تارتتى.
بەيسەكەنىڭ ساۋداسى قاتتى بولعانمەن ءوڭى جىلى، ءتىلى جۇمساق. ايەلى تاتار، ءوزى قازاق. بويى ءتىپتى شارقى كىسى. ونىڭ ەسەسىنە ايەلى تۇيەدەي: بۇعاعى، سالبىراعان، شەگىر كوز، قامىت اياق، جۋان سارى. بىردە بيە، بىردە تۇيە، وراق اۋىز، ەكى ۇرىق مىنەزى جۇرتقا ءمالىم. شاكەندى ەرلى-بايلى ەكەۋى بىردەن شىعىپ قارسى الدى. داعدىلى قوناق بولمەسىنە اپارماي، ەرتەدە ۇلىقتار نە ەرەكشە قۇرمەتتى قوناقتار تۇسەتىن ەڭ ءساندى بولمەسىنە ەنگىزدى. شاكەن وڭاشا. جۋىنىپ، جول كيىمدەرىن تاستاپ، جاڭا كيىمدەرىن كيىنىپ بولعان كەزدە جاقىپ كىردى. ۇنجىرعاسى تۇسكەن. بۇرىنعىسىنداي جايراڭدامايدى، جىلپىلدامايدى.
— ويپىر-اي، جاقسى كەلدىڭىز-اۋ، مىرزا! ەستىپ كەلدىڭىز بە؟ — دەپ كۇرسىنەدى.
— ەشتەمە ەستىگەم جوق. نەمەنە، ايرىلىپ قالدىڭ با؟!
— ءيا، ايرىلدىم. بۇنىمەن كەتسە نەعىلسىن. اماننىڭ وياز باستىعى بولعانىن دا ەستىگەن جوقسىز با؟
— جوق! — دەگەندە شاكەننىڭ ۇلكەن كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. جاقىپتى تەسىپ بارادى.
— ەستىمەسەڭىز، بۇگىن ءتورتىنشى كۇن، ورنىنا وتىرعالى. وتىرىسىمەن بولىستىقتى قاسەنگە الىپ بەردى. مەنى بوساتقانىمەن قويماي سوتقا تاپسىردى. كاپىرلىگىن قالا دا ءبىلىپ قالىپتى، قالتىراپ تۇر...
بەكەر ايتادى، ءازىر قالتىراعان قالا جوق. جاقىپ ءوز كوڭىلىن، ءوزى ارالاسىپ جۇرگەن بايلاردىڭ كوڭىلىن ءبىلدىردى. ءبىراق سونىڭ بىردە ءبىرى شاكەندەي قالتىراماعان بولار. بۇگىن تاڭدا امان وياز باستىعى بولادى دەگەن ونىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپاعان-دى. امانعا قارسى قويعان ازۋى تاياقتاي-تاياقتاي باسشى قىزمەتكەرلەرى بار. اماننىڭ ۇستىنەن جاۋدىرعان ارىزدارى قانشا! جوعارىلاماق تۇرسىن، جىعىلماي كەتسە دەپ جۇرگەندە، مىناۋ حابار ءدال قاسىنا جاي تۇسكەندەي ەسەڭگىرەتتى. جانىپ بارادى ءىشى. سوندا دا اۋزىنان شىققان ءسوزى سالقىن:
— ەرمەكباي قايدا؟ — دەدى.
— بۇگىن قىزىلجارعا ءجۇرىپ كەتتى...
— جوعارىلاعانى ما بۇل، تومەندەگەنى مە؟
— ول جوعارىلاسا اماندى ءومىرى جوعارىلاتا ما. تومەندەگەنى دە.
— تەمىرجان نە ءبىتىرىپ ءجۇر؟
— ەرمەكبايمەن بىرگە كەتتى. و دا ورنىنان تۇسكەن، قۋىنىپ ءجۇر.
شاكەن بۇدان ءارى سۇرامادى، تىڭدامادى، وزىمەن ءوزى بولدى. جاقىپ سونى سەزە قويىپ، ءسوزىن قىسقارتتى. قابىرعالارىنا يران كىلەمدەرىن ۇستاپ، استىنا ماساتى كىلەمدەر توسەگەن كارلەن كەسەدەي ءساندى بولمە سىنعان كوڭىلدەردى سەرگىتە المادى. قايعى باسقان قوناقتارىن شاي ىشۋگە بەيسەكەنىڭ ءوزى كەلىپ شاقىردى. بەيسەكە كىشكەنتايدىڭ ەپتىسى، ادەپتىسى ەكەن. ەلۋگە كەلىپ قالسا دا ەسىك اشىپ، الاقانىن جايا يشاراتتاپ، بىرەسە كەۋدەسىن ءبىر قولىمەن باسىپ تۇرىپ، جىلماڭ قاعادى. ادەپتەرىنىڭ ىڭعايىنا قاراعاندا، ەسكى تاتار مەدرەسەلەرىنىڭ بىرىندە وقىعان بولار. سىرتى قارا بارقىت، شەتىن قۇندىزبەن جۇلىقتاعان تاتار بوركىن باسىنا باسا كيىپتى. ساماي شاشى كورىنبەيدى، تاز بولماعاي-اق. اگار بولسا ارلى تاز بولماعاي-اق. شاي ىشكەندە باسىنان تەر ساۋلاپ اقتى. بوركىن سوندا دا ءبىر قوزعامادى. دوڭگەلەك ستولدى اينالا وتىرعاندار تورتەۋ عانا. ەكەۋى ەرلى-زايىپتى ءۇي يەلەرى، ەكەۋى قوناق. بايبولدى باسقا بولمەدەگى قاراپايىم قوناقتارعا قوسا سالىپتى. بەيسەكە شاكەنمەن ەركىن اڭگىمەلەسەيىن دەگەن عوي:
— مىرزا، جاقىپتان ايانعانىم جوق، — دەپ باستادى ءسوزىن، — كىلت اماننىڭ قولىنا تۇسكەن سوڭ دىڭكە قۇرىدى! پۇل پاراسىن نە ءجۇز پاراسىن وتكىزە المادى. بايبولدىنىڭ اقانىمەن تانىس ەكەن، اقاندى سالدىم. قىمىزشى اقتاماقپەن جاقىن ەكەن، اقتاماقتى سالدىم. ەرالينمەن دوس كورىنەدى. ەراليننىڭ ايەلى تاتار بولاتىن. مىنا بايبىشە ونى دا سالىپ بايقادى. بۇل امان دەگەندەرىڭ ەمەن شىعار، بىرىنە قايىسپادى.
— ەمەن ەمەس-اۋ، تاس! قارا تاس! — دەپ قويدى جاقىپ.
— تاشنى دا ىرىتارگا بۋلا، — دەدى جۋان بايبىشە. قازاققا تيسە دە ءتىلى ءجوندى سىنباپتى. قازاق ءسوزىنىڭ ءوزىن تاتارشا ايتادى. — ۇيلانماگان جىگىت ءديلار. تەزىرەك ماتۋر قىز تاۋىپ، ۇيلاندىرايىك. قىز بىزنىكى بولسا ول قايدا كەتەر دەيسىز.
— ونداي ونەرىڭ بولسا ءبىز قارسى بولمايىق. رەتتەي بەر، — دەدى دە بەيسەكە باي ستولىنىڭ ۇستىندەگى الۋان ءتۇرلى دامدەردىڭ ىشىنەن شاك-شاكايدى شاكەننىڭ الدىنا ىسىردى. «الىڭىزدى» الاقانىن جايا ءبىر يشاراتتاپ، زامانا جايىندا سويلەپ كەتتى. قولى ءسوزىنىڭ ىڭعايىمەن قوزعالىپ، دامىل تاپپايدى. — بۇل قالا ورتا ءجۇزدىڭ قىرىق سەگىز بولىسىنا قارا شاڭىراق بولدى. ءوزىم ۇيدەن كوپ شىقپاسام دا، ەل حابارىنا قانىقپىن. مىناۋ قانجىعالى، كەرەيدىڭ، مىنا ءتىنالى، تەمەشتىڭ، التاي، توقانىڭ ءبىر قىدىرۋ جاقسىلارى كازىر وسىندا ءجۇر. ءبارىنىڭ مازاسى كەتە باستاعان. ءارقايسىسىنىڭ سوڭىندا ءبىر امان. قازاق ايتىسپاي جۇرە الا ما، ونى قويشى. ال، ۇكىمەت تىزگىنى اماندارعا بەرىلسە نە بولامىز! مەن وسىدان قورقام. ەرمەكباي، تەمىرجاندار ىعىستى. راس بولسا، جاندوس گۇبىرنالىق وقۋ بولىمىنە كەلەدى دەگەن حابار بار. قىزىلوردادان قىزىلجارعا كەلسە ونىڭ دا ءبىر ساتى تومەن تۇسكەنى شىعار. ەسىڭىزدە مە، مىرزا، اۆتونوميا الاردا ءبىر ۇمىتتەندىك. ورىنبورعا، تۇركىستانعا قاراعان قازاقتار قوسىلسا... دەپ ەكى ۇمىتتەندىك. لەنين ولىمىنەن ءۇش ۇمىتتەندىك. ءبىرى اقتالمادى. ءناپقا دا سولاي الدانباساق جارار ەدى. قىر بايلارىنا جەر ءبولىسى، قالا بايلارىنا اۋىر سالىق دايىندالىپ جاتىر دەسەدى. وسىلار سەمىرتىپ الىپ سويعالى ءجۇر مە؟ سويۋدان بۇلار شىمىركەنبەس. كۋبريندى العاشقى بەتتە-اق تالاپ الىپ، تەنتىرەتىپ جىبەرگەنىن مىنا كوزىممەن كورگەم. زامان سىڭايى ۇناماي بارادى. ءسىز نە ايتاسىز بۇعان؟ الىستا جاتساڭىز دا بىزدەن بۇرىن كورەتىن دالا قىرانى ەدىڭىز.
شاكەن ءالى تۇيىلگەن قالپىندا. شاي ءىشىپ بويى جادىراسا دا، ويى جادىرامادى. بەيسەكە ءسوزى ەرتەدەن ونىڭ ويىن ىعىر ەتكەن، كۇيزەلتكەن سوزدەر. تەك، جاندوس تومەندەدى دەگەندە بۇيىرىنەن جاڭا ءبىر شانشۋ قادالعانداي بولدى. ءىشى ويران بولسا دا سىرتى تىنىش، تۇيىق مىرزا شىنىاياعىن توڭكەرىپ تاستاپ ءبىر قولىمەن ءبۇيىرىن، ەكىنشى قولىمەن ستولعا شىنتاقتاي، جاعىن تايانا وتىرىپ جاۋاپتى ءتىپتى قىسقا قايىردى:
— كارتايسا قىران كوزى دە بۇلدىرار. جار تايسا جالىندى جۇرەك تە سۋىنار. كوز بۇلدىراپ، جۇرەك سۋىنىپ باراتقان سياقتى. كەيىن سويلەسەرمىز. شارشاپ كەلدىم، تىنىعايىن. جاعدايمەن تانىسايىن.
ءسويتىپ، اڭگىمە كەيىنگە قالدى. بەيسەكە قوناقتارىنا قوناقاسىن بەرگەن سوڭ، ەرتىپ كەلىپ جاتقىزدى دا شىعىپ كەتتى. شام سونگەن. شاكەننىڭ كوزى اشىق، ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشي بەردى. ەتكە تويىپ جاتا قالعاندىقتان ەمەس، تويسا قايتا قاسقىرشا قاتتى ۇيىقتايتىن. وي مازاسىن كەتىرىپ جاتىر. جاقىپ تا وياۋ. تەك ءبىر سىبىس ەستىلسە بولعانى جۇرەگى تۋلاپ كومەيىنە تىعىلادى.
— مىرزا، وياۋسىز با؟ — دەپ جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الدى ءبىر كەزدە.
— وياۋمىن، — دەدى شاكەن.
— مەن باسقا ءبىر ۇيگە بارىپ جاتسام قايتەدى؟
— دەنىڭ ساۋما؟!
— بوي تاسا قىلا تۇرماسام، اناۋ كاپىر ميليسيا جىبەرىپ جاپقىزىپ قويار.
— وزىڭنەن تەرگەۋشى جاۋاپ الدى ما؟
— جوق ءالى. ءبىراق، قولىندا كۇش تۇرعاندا زاڭعا قاراي ما كىسى.
— قورىقپا. جاپسا، تەرگەۋدەن كەيىن جابادى. مەن ەرتەڭ تۋرا اماننىڭ وزىنە بارىپ، ارمانسىز ءبىر سويلەسسەم دەگەن ويعا كەلدىم. مۇمكىن جاراسارمىز.
— ويپىر-اي، جاقسى بولار ەدى-اۋ، مىرزا! بارا كورىڭىز، ءسىز ەڭكەيسەڭىز كىم توڭقايماس.
جاقىپ مىرزاسىنىڭ بەدەلىنە ءالى دە سەنىمدى. كوڭىلى دەمدەگەن سوڭ كوپ كەشىكپەي قورىلداپ كەتتى. مىرزاسى وزىنە ونداي سەنىمدى ەمەس، تاڭ اتقانشا كوزى ىلىنبەدى. وقتىن-وقتىن كۇرسىنگەن سايىن: «وسىناۋ قارعا-قۇزعىننىڭ بەردىڭ-اۋ، اللا، تىلەگىن!» دەپ زاماننان تۇڭىلگەن اقىنمەن قوسا كۇڭىرەنەدى. تاڭ اتىپ، كۇن جوعارىلاعانشا جاتتى دا، تاڭەرتەڭگى شايىن تۇستە ءىشتى. بۇل كۇندى سالەمدەسۋگە كەلگەندەر بوساتقان جوق. ءجاي تامىر-تانىستارىن بىلاي قويعاندا، جيىرما بەس جىل بولىس بولعان سىپاتاي، بەلگىلى ادۆوكات تولەش، پوترەبسويۋزداعى ماۋلەن، جەر بولىمىندە ىستەيتىن ايتاشتار كەلىپ، قالا، دالا حابارىنا قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ كەتتى. امانعا كەلەسى كۇنى باردى شاكەن. بارعانمەن جولىعا المادى. ارعى كۇنى تاڭەرتەڭنەن قىزمەت اقىرىنا دەيىن كۇتىپ ازار ءتۇسىردى قولعا. ەكەۋى كەڭ بولمەدە وڭاشا قالدى. بولمە شاكەنگە ەرتەدەن تانىس: كۋبرين مارقۇممەن تالاي رەت وسىنداي وڭاشا اڭگىمەلەر وتكىزگەن. امان ءتىپتى تانىس، كوز الدىندا ەرجەتتى. ءبىراق، بولمە كابينەتكە اينالىپ، امان باستىق بولعان سوڭ بۇرىنعى جىلىلىقتان ءجوندى ەشتەمە قالماعان ءتارىزدى. از ۋاقىتتا اسىرەسە امان قاتتى وزگەرگەن. كەشە عانا تۇيىق، توڭمويىن، ۇيالشاق جىگىت، بۇگىن الەكەدەي جالانىپ، سويلەسسەڭ سوزگە، ويلاسساڭ ويعا دايىن تۇر. اماندىقتان كەيىن:
— ۇيدەن كوپ ۇزامايتىن ەدىڭىز عوي. جولىڭىز بولسىن؟ — دەپ شاكەندى سوزگە شاقىردى.
— ايتقانىڭ كەلسىن، — دەدى دە شاكەن سويلەپ بەردى: — شىراعىم، سەن مىناۋ ۇكىمەت ۇيىندە وتىرساڭ دا مەن اۋەلى قازاقشا سويلەسەم. ەكەۋمىزدىڭ جەتىنشى اتامىز بايسال بۇكىل التايدى باۋىر تۇتىپ، قۇدا بولماپتى. بالالارىنا ايەلدى ءتۇۋ سوناۋ قاراكەسەك، سۇيىندىكتەن اپەرىپتى. سەنىمەن ءبىز التىنشى اتادان قوسىلامىز. جازى-قىسى قونىسىمىز ءبىر، ولىگىمىزدىڭ مولاسى ءبىر. اكەڭ ساپەكەڭ مارقۇمنىڭ الدىنان مەن ءومىرى كولدەنەڭ وتكەن ەمەن. وزىڭمەن ءدال قازىرگە دەيىن ءبىر اۋىز شايپاۋ سوزگە كەلگەن ەمەن. بالداي ءتاتتى اعايىن ەدىك. وسىلاي بولا تۇرسا دا ارامىزدان جەل ەستى، ەل كوشتى. جات بولۋعا، جاۋلاسۋعا اينالدىق. سوندىقتان كەلدىم. كىنالاسۋعا كەلدىم. جاسىم، جولىم ۇلكەن بولسا دا، جەڭسەڭ قىلشا موينىم مۇنشا. جەڭىلسەڭ، سەن-داعى ءوز قاتەڭدى ءوزىڭ تۇزە. تورەشىنىڭ كەرەگى جوق. كەلشى، ومىراۋدى اشىپ تاستاپ، وڭاشادا ەركىن ءبىر سويلەسەيىك.
— ايتا بەرىڭىز، مەن دايىن. اۋەلى كىنامدى ەستىپ الايىن، — دەدى امان. شاكەن ايتا بەردى:
— ماعان قۇداي ءبىراز ابىروي، داۋلەت بەردى. ونىڭ قىزىعىن اعايىنمەن بىرگە كوردىم. مەنەن ات مىنبەگەن، اس ىشپەگەن، ساۋىن ساۋماعان نەمەسە ابىرويىممەن پايدالانباعان قايسىڭ بارسىڭ؟ سەنىڭ باسىڭدى وزگەدەن ءبىر توبە كورۋشى ەدىم. جالعىز بايگە بوزدى كوك يىق قىلىپ جۇرگەندە شاقىرىپ الىپ، استىڭا ات توستىم. مالقار جاپتىرىپ قويعاندا ءوزىم بارىپ شىعارىپ الدىم. دوسىڭمەن دوس، قاسىڭمەن قاس بولىپ جۇرگەندە، اۋىڭا ات، اۋزىڭا اس بەرىپ جۇرگەندە سەن ماعان نە ىستەدىڭ؟ «يەسىن سىيلاعاننىڭ يتىنە سۇيەك سال» دەيدى قازاق. جاقىپ يت-اق شىعار. مەنىڭ كوڭىلىمە قاراساڭ نە ەتەدى! ءبىر وتىلمەستەن، جابىلىپ اۋزىن قان جالاتتىڭدار. ءبىر اتىمدى شالعىلاپ ولتىردىڭدەر. مىنە، پالە وسىدان باستالعان. ءبىراق، مەن جاۋىردى جابا توقىدىم. شىدادىم. سەن ونىمەن توقتاماي، ەسىگىمدە جۇرگەن ۇرى توقابايدى وزىمە قايراپ سالدىڭ. اينالامدى قوسشى، جالشى، كوممۋنيست، كومسومول ۇيىمدارىمەن قورشاپ، اياعىمدى تار ەتىكشە قىسىپ باقتىڭ. سوندا دا شىدايىن دەسەم ءادحام، ءالجان، ءىزباسار، توقابايلارىڭ، ەڭ اقىرى جامان تاۋكەگە دەيىن ەدىرەڭدەپ شىداتپادى. سولار سەن جات دەسەڭ جاتادى. تۇر دەسەڭ تۇرادى. ەرتەڭ جەر بولىسكە تۇسكەندە، مەنى ولار تاقىرعا قۋىپ تاستاۋدان تايىنبايدى. اۋ اعايىن، اۋ ۇكىمەت، قايسىڭا مەن وق اتتىم؟! جازىعىم تەك بايلىعىم با؟ بايى دەدىڭ، بايىدىم. كەدەيلەن دەسەڭ، تاۋكەنىڭ قولىنان كەلگەن كەدەيلىك كىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى. تەرىمدى تىرىدەي سىپىرساڭ دا اشىپ ايتشى، اينالايىن، نە قىل دەيسىڭدەر؟
شاكەن بۋلىعىپ جىلاپ جىبەردى. قالتاسىنان ورامالىن الىپ كوزىن ءسۇرتتى. ول كوزىنە جاس العاندا قاسىنداعى اعايىن ەڭكىلدەيتىن. امان جىميىپ قانا كۇلىپ قويدى. «بىلەم، بۇل ءسىزدىڭ امال ازايعاندا قولداناتىن ەڭ ءقاۋىپتى امالىڭىز» دەپ وتىر ىشىنەن. تالايدى جىبىتكەن بۇل كوز جاسى اماندى قاتايتا ءتۇستى:
— جىلاماڭىز. جىلايتىن حالگە كەلگەن جوقسىز ءالى، — دەدى دە سويلەپ كەتتى. — ويلاپ-ويلاپ، ماعان تاققان كىنالارىڭىزدىڭ ءبىرىن دە قابىلداي المادىم. جەتىنشى اتامىز بايسال التايدان قىز الماي جۇرگەندە، قالقامان، مامىرلار الداقاشان قوسىلىپ قويعان. اگار جاڭا دالەل كەرەك بولسا، كەشە عانا باتىراشتىڭ جۇنىسى قوتىراشتىڭ قىزىن الىپ قاشقانى قايدا؟ قوتىراش پەن باتىراش ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان ەدى عوي. بايسال اتانى مىسال ەتكەندە ءسىزدىڭ ايتايىن دەگەنىڭىز ول ەمەس، بىرلىك شىعار. شىنتۋايتقا كەلگەندە تۋىستىق، اتالاستىق، رۋلاستىق، بىرلىكتى ۇستاپ تۇرا المايدى. تۇرا السا، ماقاش، سايلاۋبەك، بايبولدار مەنەن سىزگە كەتەر مە ەدى؟ قوسشى، جالشى، كوممۋنيست، كومسومول ۇيىمدارىنا، نەمەسە ءادحام، توقاباي، ءىزباسار، ءالجان سياقتىلارعا دەس تيگەنىن مەنەن نەسىنە كورەسىز؟ ولارعا دەس بەرگەن زامان. قانشا اقىلدىمىن دەسەڭىز دە وسى زاماندى تۇسىنۋگە اقىلىڭىز جەتپەگەن ءتارىزدى. اگار جەتسە، سىزگە كەدەيمەن كۇرەسۋدىڭ كەرەگى قانشا؟
— قاراعىم-اۋ، ايتساڭشى، كىممەن كۇرەستىم؟ — دەگەندە، زىلدەي شاكەن ورنىنان ۇشىپ كەتە جازدادى. جۇمساق، قوڭىر داۋسى دىر-دىر جىرتىلادى. — وسى وكىمەت كەلگەلى توپتان قاشتىم، سوزدەن قالدىم. ءالى باياعىم ءۇشىن كۇيەم بە؟!
امان تاعى دا ءبىر ەزۋ تارتتى. شاكەن باسىلعان كەزدە ءۇزىلىپ قالعان ءسوزىن قايتا جالعادى:
— ايتپايىن دەسەم دە قويمادىڭىز-اۋ! ءسىز كۇرەستى ءبىر دە توقتاتقان ەمەسسىز. تەك ءتاسىلىن وزگەرتتىڭىز. ار-ۇياتىڭىزعا سالىپ سۇراسام، شالابايدىڭ قاشقىن بولۋىنا، قالقانىڭ قازا تابۋىنا قاتىناسىم جوق دەي الاسىز با؟ ءىزباسار، ءادحام، توقاباي سياقتىلار بىلاي تۇرسىن، وزىڭىزبەن باستاس، تاپتاس ماقاش، مالقارلارمەن دە كۇندەسىپ، سوۆەت تۇسىندا كۇرەسپەدىڭىز بە؟ التاي-قارپىقتىڭ جۋاندارىن جاسىرىن جيناپ الىپ، جاقىپتى بولىس قويۋعا نان جەسكەن كىم ەدى؟ مەنىڭ ۇستىمنەن اشىعى، جابىعى، دومالاعى، سوپاعى بار كەمىندە ءجۇز ارىز تۇسكەن شىعار. سونىڭ ءبىرى عانا شىن بولسا، مەنى سۋ تۇبىنە جىبەرۋگە جارايدى. ار-ۇياتىڭىزعا الىپ سۇراسام، وسى ارىزدارعا قاتىناسىم جوق دەي الاسىز با؟ دەي المايسىز. دەۋ ءۇشىن ار-ۇياتتان جۇرداي بولۋ كەرەك. راس، ماعان ىستەگەن ازىن-اۋلاق جاقسىلىعىڭىز بولدى. ۇمىتقام جوق. ءبىراق ساتۋلى جاقسىلىق ەكەن، كەيىن ءبىلدىم. وتە قىمباتقا ساتىپسىز. سوندىقتان وتەي المادىم. بۇنىڭ ءبارىن ءوزىڭىز سۇراعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن. ايتپەسە، كىنا سالىستىرۋدىڭ كەرەگى نە. ءسىز بەن بىزدىكى، سايىپ كەلگەندە، باس ارازدىق ەمەس، تاپ وشپەندىلىگى عوي.
— ءبىتىم جوق دەگەنىڭ بە بۇل؟
— جەڭىلسەڭىز عانا بار.
— بۇدان ارتىق قالاي جەڭىلۋ كەرەك؟ ەڭ اقىرى قۇدايدىڭ ەن جەرىنەن دە قۋىلعالى تۇرمىز.
اگار ادام قۇمارىنان قايتپاسا، توقىمداي جەردە تۇرىپ تا تايتالاسا بەرەدى.
— سول قايتپاس مەن عوي ءسىرا. ءتۇسىندىم، شىراعىم. ايتار ءسوزىم دە اياقتالدى، — دەدى شاكەن. تۇنجىراپ ءبىراز وتىرعان سوڭ ورنىنان تۇردى. قايتىپ ءتىل قاتقان جوق. امان ەسىكتەن شىعارىپ سالىپ، قوش ايتقاندا ەرنى ءبىر قىبىرلادى. ەكى قولى ارتىندا، تومەن قاراپ ءجاي ءجۇرىپ، قانىن ىشىنە تارتىپ كەلەدى. امانمەن كەزدەسپەك تۇگىلى، ول وتىرعان ءۇيدىڭ ماڭىنا بارا الماي، مانادان ءبىر تاسادا شاكەندى كۇتكەن جاقىپ كورىسىمەن تۇرا جۇگىردى. تاقالا بەرگەندە ىلگەرى باسقان اياعى كەيىن كەتىپ:
— ويپىر-اي، قاباعىڭىز كەلىسپەيدى عوي؟! — دەدى.
— ءيا، ءتۇڭىلدىم. تەزىرەك قىزىلجار ءجۇرىپ كەتۋ كەرەك. دايىنبىسىڭ؟
— دايىن بولمايتىن نەم بار. كازىر كەتەيىكشى، ۇستاپ قالار كاپىر.
— ارام سيراقتاردىڭ كوزىن تۇگەل جويىپ پا ەدىڭ؟ ۇستىنەن ءتۇسىپ جۇرمەسىن.
— قاسەنمەن ايتىساردا-اق رەتتەگەم. تەك، تالاسبايدىڭ الا بيەسى عانا قولدا. تاقىمىنا قىل بۇراۋ سالماسا ول پاراعا بەردىم دەي قويماس.
ەكەۋىنىڭ دە ءوڭى قاشىپ، پاتەرگە جەتكەندە، بەيسەكە قوناقتارىنىڭ كوڭىلىن سۇراماي ءبىلدى. شاكەندى وڭاشالاپ تاعى دا ءبىر سۋىق حابار ەستىرتكەلى تۇرعاندا، ساسقالاقتاپ مۇقاتاي كەلدى. ارتىنان بىرەۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي الاقتاپ تۇرىپ سويلەدى:
— مىرزا، مەن كەتتىم. قىزىلجاردان تابىسايىق. تاك.
— ءبىر جۇرەيىك؟
— جوق، مەنىڭ مۇندا ەكەنىمدى بىلسە دەرەۋ جاپتىرىپ قويادى.
— سەنىمەن دە سونشا ءوش پە؟
— ويباي-اۋ، انادا شالابايمەن قوسا تۇتقىنداعانى قايدا؟! تاۋتەسكەن كەپىلگە الىپ، كەيىن ەرمەكباي كىرىسىپ ازار قۇتىلعام.
— ءيا، شالابايعا ول اركىمدى-اق قوساقتايتىن كورىنەدى، — دەپ شاكەن اۋزىنا ەندى ءبىر ءسوز الا بەرگەندە، مۇقاتاي تۇرا جونەلدى. بەرەكەسى سونشا كەتكەن، «ال، كەلىپ قالدى!» دەسە قۇلاي كەتەر. كىرگەن ەسىگىن جاڭىلىپ، قورانىڭ تورىندەگى اتقوراعا باردى. ودان قالبالاقتاپ، قايتا ورالدى قاقپاعا. ءارۋاق ارتقان پاڭ مىرزا كازىر دە ديۋانا...
بارىنەن بەيسەكەنىڭ قايعىسى باسىم سياقتى. شاكەندى وڭاشا الىپ شىققان سوڭ، كوپكە دەيىن ايتا الماي كۇرسىنە بەردى. ءتىپتى قىزىق كۇرسىنەدى. دەمىن ىشىنە تارتقاندا تولعان تورسىقشا تولا قالادى دا، سىرتىنا شىعارعاندا سولا قالادى. شاكەن ابدەن قۇمارتىپ، ءۇش رەت سۇراعاندا، ەكى ءسوز اۋزىنان ازار شىقتى:
— ۇستالىپتى! قۇرىدىق!
— كىم؟! كىم ۇستالىپتى! ايتساڭشى؟
— مۇيىزدەر.
بەيسەكە «مۇيىزدەر» دەگەندە، شاكەن جانىندا جاتقان بورەنەگە سىلق وتىرا كەتتى. جاز بويى قاباق كوتەرتپەگەن سۋىق حابارلاردىڭ ىشىندە بۇل حابار قاتتى باتتى بىلەم. جاڭا عانا سۇرلانىپ، شاڭىتىپ تۇرعان قوڭىر ءجۇزى استىنان جانعان قورداداي تۇتىندەتىپ، قىزعىلت تارتتى. سويلەمەيدى، ەجىكتەمەيدى. بەيسەكە دە ودان ءارى ەشتەمە ايتپادى. تەك، ويناقى تىشقان كوزى، تومەن قاراپ قالعان شاكەننىڭ جۇزىندە دامىل تاپپاي جۇگىرە بەردى. ويناپ جۇگىرۋ ەمەس، الدەنەنى ىزدەپ جۇگىرۋ. ءبىراق، شاكەن ءقازىر لاي سۋداي، ىشىندە نە جاتقانىن ءبىلۋ قيىن. الدەن ۋاقىتتا ءبىر ءتىل قاتتى:
— وزىڭدىكى قانشا؟
— ءجۇز. باس امان قالسا ەشتەمە ەتپەس. جاۋاپقا شاقىرسا ءسىزدىڭ اتىڭىزدى اتايىن با؟
— ودان ساعان جەڭىلدىك جوق قوي.
— ءيا، نە دە بولسا ءوزىم كوتەرىپ، ءسىزدى ساقتاپ قالارمىن.
ۇيدەن تاتار بايبىشە شىقتى. تالتاڭ باسىپ بىرەر قادام جۇرگەن سوڭ، كۇيەۋىن داۋىستاپ شاقىردى:
— كەلىپ كۇتىپ وتىر.
بەيسەكە تۇرا جونەلدى. شاكەن سالبىراعان باسىن كوتەرمەستەن ۇيگە ەندى. مۇيىزدەر قانشا تىقسا دا ءىشىن تەسىپ بارادى.
— جاقىنىراق وتىرشى، تاعى دا ءبىر سۇمدىق ەستىدىم! — دەدى جاقىپقا. جاقىپ جامپاڭداپ تاقالا ءتۇستى. — انەۋگۇنى قازانقاپتان بەيسەكەگە كيىكتىڭ وتىز ءمۇيىزىن بەرىپ جىبەرگەم. بۇل، مۇيىزدەن بايىعان كىسى عوي، جاسىرىن جولمەن قىتايعا وتكىزىپ تۇرادى. سول مۇيىزدەر جولدا ۇستالىپتى.
— ويپىر-اي، وتىز ءمۇيىز ەمەس، وتىز قۇلىندى بيە كەتىپتى عوي!
— ماعان ونان دا اۋىر. سەنەرىمدى، سەنبەسىمدى بىلمەي وتىرمىن. سەنسەم، شىعىنى بىلاي تۇرسىن، ءبىر قىل تۇزاق تاعى ءتۇستى مويىنعا. سەنبەسەم، سەنىمنىڭ بىتكەنى دە. بەيسەكەلەر ماعان قيانات ەتسە، كىم ەتپەيدى؟! انىعىنا جەتۋ قيىن. نە ۇكىمەتكە، نە بەيسەكەگە جاق اشا المايسىڭ.
— مىرزا، وسى بەيسەكەڭىز تىم جىلپوس-اۋ؟! — دەپ جاقىپ كۇماندى كۇشەيتىپ قويدى. شاكەن تۇنجىراعان كۇيدە ءبىرسىپىرا وتىرعان سوڭ:
— ءبىر قۇدايدىڭ وزىنە تاپسىرماسام، باسقا امال كورىنبەيدى، — دەدى دە ورنىنان تۇردى. — قوي، بۇگىن ءجۇرىپ كەتەلىك. ات جەكتىر. مەن قامدانا بەرەيىن.
VI
بيىل جازداي اركىم الىپ قاشىپ جۇرگەن ءبىر ءسوز اقىرى تۇراقتادى: ەگىندىك، شابىندىق جەر ءبولىسى جايىندا ۇكىمەت قاۋلىسى جاريالاندى. بۇرىن باۋىر باسقان، كۇشى اسقاندار پايدالانىپ كەلگەن جەر-انا ەندى ازات، ەڭبەكشى حالىقتىڭ قولىنا ەركىن تيگەلى تۇر. ءبىراق، تيگىزبەن، ورىنداتپان دەگەن قارسىلىقتار ءالى كوپ. بايلار: «جەر مالعا كەرەك. مالسىزعا جەر نە كەرەك؟» دەسە، «پالەنشەكەم شاڭىراعىنا قۇسىتتىق ىستەگەن ءارۋاق-قۇدايعا شەت بولار!» دەپ رۋشىلدار ۇگىتتەيدى. ەل ەكىۇداي، بەيتاراپ قالعان جوق. اۋىلعا ۇكىمەت تاراپىنان نۇسقاۋلار، ۋاكىلدەر ۇستى-ۇستىنە جىبەرىلىپ جاتىر...
امان جىبەرەرىن جىبەرىپ بولعان. ەندى ءوزى شىقپاق، ويازدىق پارتيا كوميتەتىنە كەلىپ، ەرالينمەن كەڭەسىپ وتىر. ەرالين ءقازىر پارتيا كوميتەتىندە ءبىرىنشى باسشى، امانعا جاسى ۇلكەن اعا، تاجىريبەسى كوپ، ويىن ىرىكپەي ايتاتىن دوس.
— ...جەر ءبولىسى قازاق ومىرىندەگى ۇلكەن وقيعا! — دەپ جايراڭ قاعادى ول. — بۇدان بىلاي كەدەيگە باي جالىنىشتى. باي تىرەگىنەن ايىرىلدى...
ءۇنسىز تىڭداعان امانعا اۋىق-اۋىق قوستاتپاق بولسا دا، ءۇنىن ەستي المادى سەكرەتار.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەدى ءبىر كەزدە. امان سوندا عانا جاۋاپ قايىردى:
— بۇل قانشا ۇلكەن وقيعا بولسا دا، قازاق اۋلىنا سىڭگەن باي-جۋان ىقپالىن جويا المايدى.
— قوينىمداعى قاتىنىمدى بىرەۋ الىپ كەتسە، سول ادامعا مەنىڭ ىقپالىم جۇرە مە؟
— اگار ءوزى الىپ كەتسە ارينە جۇرمەيدى. اگار بىرەۋ زورلاپ اپەرسە ءجۇرۋى مۇمكىن.
— جالشى، كەدەي الىپ بەرگەن جەرگە يە بولا المايدى دەيسىڭ عوي. قورىقپا. قاراڭعىدا دا قول اۋىزدان اداسقان ەمەس.
— مەنىمشە، بۇل ارادا قاراڭعىلىقتان گورى، قازاقىلىق — كوشپەندىلىك ءقاۋىپتى. كوشىپ ءجۇرىپ ەگىن سالا الا ما، ءشوپ شابا الا ما، جۇرت. بۇل ەكەۋىنسىز جەردىڭ پايداسى قانشا. كەدەيگە اپەرگەنمەن قىزىعىن ءبارىبىر باي كورەدى.
— جەر بولىسىندەگى تۇپكى ماقساتتىڭ ءوزى سەنىڭ ويىڭداعى وتىرىقشىلىققا بەتتەۋ ەمەس پە. ەرمەكبايمەن سول ءۇشىن كۇرەسپەدىك پە.
امان ادەتىنشە باسىن ءجاي عانا شايقاپ، جىميىپ قويدى. ەرالين ورشەلەنە ءتۇستى:
— نەمەنە، بەكەر مە؟!
— راس-اۋ. ءبىراق، بەتتى تۇزەپ قويىپ وتىرا بەرۋگە دە، اقىرىن نە قاتتى ءجۇرىپ كەتۋگە دە بولادى.
— ال، سوندا قاتتى ءجۇرىسىڭ قايسى؟
— باي، فەودالداردىڭ مالى، بەدەلى امان تۇرعاندا كەدەي كوگەرمەيدى.
ەرالين قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى. ناسىبايىن اتقان سوڭ اماندى ارقاعا قاتتىراق ءبىر قاقتى دا قولىن ۇسىندى:
— جونەل، جولىڭ بولسىن. اۋەلى جەر ءبولىسىن جاقسىلاپ وتكىزىپ الايىق. سودان كەيىن مالى مەن بەدەلىنە دە قول سالارمىز. تەك، تىم سولعا بۇرا بەرمە.
— وڭعا بۇرما دەسەڭىزشى. سول ءقازىر ونداي قورقىنىشتى ەمەس.
— بۇرمالاۋدىڭ بىرىنە دە پارتيا كونبەيدى.
امان اربا جەكپەي، ادەتىنشە سالت ءمىندى. قاسىنا اتقوسشى دا ەرتپەدى. استىنداعى كۇرەڭ توبەل جورعا، جۇيرىك بولماسا دا تۇرىقتى، ءجۇرىستى جىلقى. ەكى جۇگىرتكەندە «كۇيگەن جارعا» جەتتى، اقاننىڭ ايەلى ايەل بالاسىن ەرتىپ، توركىنىنە جۇرگەلى جاتقان. اماننىڭ كەلگەنىنە قۋانىسىپ قالدى.
— باعىڭ قۇتتى بولسىن، باياندى بولسىن، قاراعىم، — دەدى ءباتيما، — بارا الماي، ۇياتتى ەدىم. ءوزىڭ كەلدىڭ-اۋ. «ۇلىق بولساڭ كىشىك بول» دەگەن وسى.
— ءيا، سول كىشىلىگىمدى كورسەتكەلى ءارى بايعازى العالى كەلدىم، اپا، — دەپ امان قالجىڭداعاندا اراعا مارجان ءتۇستى:
— بايعازىدان اپام تانا - تۇيەمەن-اق قۇتىلار. جيەننىڭ قولقاسىنان ناعاشى قالاي قۇتىلار ەكەن.
— «جيەن ەل بولمايدى، جەلكە اس بولمايدى». ودان نەسىنە قىسىلام.
— «جيەن ەل بولادى، مالى بولسا، جەلكە اس بولادى، جالى بولسا» دەگەن دە بار ەمەس پە؟
— بۇنى جيەندەردىڭ ءوزى شىعارىپ العان عوي.
ۇشەۋى دە كۇلدى. مارجان بوي جەتىپتى. اكەسىندەي كەربەز كورىنەدى: ۇستىندە اق-كوك كويلەك، شەتتەرى وقالى قارابارقىت قامزول. كويلەگىنە قوس جەلپەي سالىپ، قازاقشا كەستەلەگەن دە، ومىراۋى مەن جاعاسىن ۋكراينشا كەستەلەگەن. اياعىندا باتەڭكە، باسىندا زەرلى، ۇكىلى قان قىزىل توپى. ورتا دارەجەلى مەكتەپتى بيىل ءبىتىرىپ، كوڭىلىن ءبىر دەمدەگەن، بۇرىن كورمەگەن ناعاشى جۇرتىن كورەم دەپ جۇرەگى لۇپىلدەگەن ءساۋلىم توتى قۇستاي تۇرلەنەدى. وسىناۋ ۇلكەن قوڭىر ءۇيدى ءبىر ءوزى تولتىرىپ، جايناتىپ تۇر. امان ءپىسىپ قالعانىن جاڭا بايقادى. كوپ ۇلدىڭ ىشىندە ەركە توتاي بولىپ وسكەن جالعىز قىزعا ۇقسامايدى: مىنەزى جىبەكتەي، دەنەسى قاقتاعان قايىڭداي، تاسپا بەل، سۇرشا، تاسقا سالساڭ تايىنباس. سيقىرسىز كۇلىم كوزى سەنبەستى سەندىرگەندەي، جىبىمەستى جىبىتكەندەي. كۇلكىسى، ءۇنى سونشا — تازا حرۋستالشا سىڭعىرلايدى. امان جاڭا بايقاسا، جۇرت مارجاندى بۇرىنىراق بايقاعان. قالا، دالا جىگىتتەرىنەن قىرىنداۋشىلار، قۇدالىق سويلەسۋشىلەر جيىلەپ بارادى. ولارعا ءبىر بەت اكە ءارقيلى جاۋاپ قايىرىپ كەلدى. العاشقى كەزدە «اۋلاق! مارجانىم ءالى بالا» دەسە، بەرتىن كەلە دە «اۋلاق! مارجانىم كەتسە اباي اندەرىن ماعان كىم ايتىپ بەرەدى» دەدى. ەندى «قىز جىلاتاتىن اكە مەن ەمەس، مارجانىمدى سۇيگەنىنە بەرەم» دەپ ءجۇر. قازاق قىزى جۋىردا اكەسىنە سۇيگەنىن ايتا قويا ما. مارجان ءازىر سۇيگەنىم بار دەگەن جوق. ءبىراق، سۇڭعىلا انا قىزدىڭ قامىن قىزدىڭ وزىنەن بۇرىن ويلايدى عوي. كۇلكى باسىلعاننان كەيىن:
— مارجانىم تاۋىپ ايتتى، — دەدى ءباتيما. — امانجان، شوشىما. جاقسى جيەن «ەل بولادى»، ناعاشىسى تۇگىلى جاتتى دا باۋىر ەتەدى. مەن ءبىرسىپىرا جاساپ تاستادىم. قۇلديلاپ كەتپەي تۇرعاندا، تۋعان ەلدى، تۋعان جەردى ءبىر كورسەم دەپ، مارجانىمدى ناعاشى جۇرتىمەن تانىستىرسام دەپ بارا جاتىرمىن. باسى بوس قىز حور جىگىتىن ىزدەيدى. مارجانعا جىگىت جاقپاي قويدى. ناعاشى جۇرتىنان بىرەۋ جاعا ما، دەگەن دامەم دە بار.
— تاڭداتا بەرمەڭىز. كوپ تاڭداسا تازعا جولىعادى، — دەگەن امانعا مارجان جاۋاپتى ىلە قايىردى:
— وندا الدىمەن ناعاشىم جولىعاتىن شىعار.
ۇشەۋى تاعى دا ءبىر كۇلىسىپ الدى. ءباتيما ەكەۋىن وڭاشا تاستاپ، تىسقا شىقتى. امان ويدا وتىر: «شولپاننان ارتىق ايەل تۋماس دەۋشى ەدىم. كۇلپاش، مارجان، اقتاماق بىرىنەن ءبىرى وتەدى، بىرىنە ءبىرى ۇقسامايدى. جاقسىنىڭ دا ءتۇرى كوپ ەكەن عوي!.. قىردا تۋىپ، قىردا وسكەندىگىم بە، جوق العاشقى رەت سۇيگەنىم بە، الدە سونشا وزگەشە مە، ايتەۋىر شولپان وزىنە تارتا بەرەدى. شىنىندا دا تازعا كەزدەسەتىن تاڭدامپاز مەن بولماعاي-اق...»
— جابىقپا، ناعاشى! — دەپ مارجان جۇك ۇستىندەگى گارموندى امانعا اكەلىپ ۇستاتتى. اماننىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
— جيەنجان، بۇنىمەن زاۋقىم جوق ەدى. كوڭىل كوتەرگىڭ كەلسە ءبىر ءان سالىپ جىبەر.
— قانداي؟
— اباي اندەرىنەن.
— قايسىسىن؟
— «ايتتىم سالەم، قالامقاس».
«قالامقاستى» مارجان گارمونعا قوسىلىپ ايتتى. ايتۋى باسقالاردىكىنەن بولەك. جۇمساق، كەربەز داۋىسىن ونشا شىرقاماي، ءجاي ىرعايدى. ماڭايىنداعىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، تەك انگە بەرىلە، تولعانا، ءار ءسوزدىڭ ناقىشىن كەلتىرە ايتادى. امانعا اسەر ەتكەنى سونشا، قوسىلىپ كەتتى. ءان بىتىسىمەن:
— ءتىپتى اسەم ايتادى ەكەنسىڭ! — دەدى جۇلىپ العانداي. — ابدەن تۇسىنە، بالقي وتىرىپ ايتتىڭ-اۋ! ابايدىڭ ىشىنە كىرىپ شىققانداي بولدىم. كىمنەن ۇيرەندىڭ؟
— ەشكىمنەن ۇيرەنگەنىم جوق. اعىكەم وسىلاي ايتقىزادى.
— باسە! لاپىلداعان جاستىقتىڭ ىشىندە توقىراعان كوڭىلدىڭ تولعاۋى قالاي ءجۇر دەسەم. اقاڭ ەكەن عوي قوسقان.
— كوڭىلدىڭ لاپىلداعانىن، توقىراعانىن شىن بىلەسىڭ بە، ناعاشى؟
— كوڭىلىنە قاراي دا. بەتىن داۋىل ساپىرىپ جاتقاندا، ءتۇبى تەبىرەنبەيتىن تەرەڭ سۋلار سياقتى نەمەسە ءتۇبى جانىپ جاتقاندا توبەسى بۇلك ەتپەيتىن تاۋلار سياقتى كوڭىلدەر بار. ولاردى قالاي بىلەرسىڭ.
مارجان الدەنە ايتۋعا وقتالدى دا، ايتا الماعان سوڭ مۇڭايىپ تومەن قارادى. امان سەزە قالىپ:
— كەلگەن ءسوزدى نەگە قايىردىڭ؟ — دەگەندە:
— ويداعىنى ايتا بەرۋگە كىسىنىڭ باتىلى جەتە بەرە مە. ايتقىزباي بىلسە عوي! — دەدى.
تىستا دۇرىلدەگەن اقاننىڭ داۋسى اڭگىمەنى ءۇزىپ جىبەردى.
— تۇبەكتى ول جاراتقان جوق، قۇداي جاراتقان. تۇبەككە تالاسىپ، سۇلەي مارقۇم قولىن شالعىلاتقان. ارى-بەرىدەن سوڭ قۇنىم بار، شاۋتەن تۇقىمىندا... — دەپ اقان ۇيگە بۇرقىراي كىردى.
— اسسالاۋماليكۋم، جەزدە! نەگە بۇنشا اشۋلاندىڭىز! — دەپ امان قولىن ۇستاعاندا، ءتۇسى جىلىپ سالا بەردى:
— الىكسالەم، امانجان. «قوسشى» مۇشەلەرىنىڭ جينالىسىنان شىقتىم. جەر ءبولىسىپ، سوعان كەركىلدەسىپ جاتىرمىز. شۇرايلى جەردى «قوسشى» مۇشەلەرىنە بەرەلىك دەسەم، بىرەۋلەر ءالى شاۋكەن تۇقىمىنا تارتىپ، قيقاڭدايدى.
— ول ءبىر زور تۇقىم عوي، ءسىرا؟
— زور بولسا، سول بولسىن. باياعىدا، ءبىزدىڭ جاس كەزىمىزدە اكەمدى سوققىعا جىعىپ، اعامنىڭ قولىن كەسىپ، «تۇبەك» اتالاتىن قالىڭ شابىننان ءبىزدى قۋىپ تاستاعان. ول زورلىققا بۇگىن مەن نەگە كونەم؟ ەندى شاۋتەندەر قۋىلسىن دەيىم، دۇرىس پا وسىم؟
— ابدەن دۇرىس. ءوزىڭىز «قوسشى» ۇيىمىنا ەنىپ پە ەدىڭىز؟
— ەنگەندە قانداي، اۋىلدىق «قوسشىنىڭ» باستىعىمىن، — دەدى دە اقان شاپانىن شەشىپ تاستاپ، قولىنا قايىس تۇسامىستى الا وتىردى. ەرە كىرگەن جىگىتتى قايتارىپ جىبەردى. — بار، ەستىدىڭ عوي، ۇكىمەت ءوزى ايتتى. ءتىزىمدى سولاي جاساي بەرىڭدەر.
جىگىت كەتتى. ءباتيما مەن مارجان شاي قامداي باستادى. اقان جيىلىستان قوناعى، ۇكىمەتى ءۇشىن قايتسا دا، تۇسامىستى جاماي وتىرىپ اڭگىمەلەستى. امان ونىڭ اپساعاي دەنەسىنە، اشىق مىنەزىنە، ەڭبەك سۇيگىشتىگىنە سۇيسىنە قاراپ، سويلەتە بەردى.
— ...شاكەن مىرزاڭدى قوندىرماي جىبەردىم، — دەدى اقان ءبىر كەزدە. تۇسامىسقا تۇكىرىگىن بۇركىپ-بۇركىپ قويىپ. — سۇلىكشە يرەڭدەگەن ۇزىن اتقوسشىسى بار ەكەن، ۇيگە ەدىرەڭدەي كىرگەنى. مەنىڭ دە سايتانىم ۇستاي قالدى. «شاكەن تۇگىلى، اكەم بولسا دا قونباسىن!» — دەپ بوساعادان جونەلتتىم. سونىم ءبىراق دۇرىس پا، امانجان؟ يت تە بولسا قازاق سىيلاعان شاكەن ەدى. ماعان قۇدايى مەيمان ەدى. قازاق جولىنان شىعىپ كەتكەم جوق پا؟
— شىققان جوقسىز، جەزدە. وتە دۇرىس ىستەگەنسىز. ول مەيماندىق كوڭىلمەن كەلگەن جوق سىزگە. ءپارماندىق كوڭىلمەن كەلدى. ونى قازاق سىيلايىن دەگەن جوق. ەرىكسىز سىيلادى.
امان شاكەن ارقىلى قازاقتىڭ باي-جۋاندارىنىڭ وسپادار، اسابا، توپاس، راقىمسىز مىنەز-قىلىقتارىن سوككەندە اقان باسىن شۇلعي بەردى. شاي دايىن بولعاندا قولىن جۋىپ كەلىپ، سارى ساقالىن تارانىپ وتىردى دا، وزىنەن ءوزى كەڭكىلدەي كۇلدى. امان:
— نەگە كۇلدىڭىز؟ — دەپ ەدى.
— ساعان كۇلەم، — دەدى. — ەسىڭدە شىعار، اناۋ جىلى ارعىننىڭ بايلارىنان قىسىلىپ كەلگەندە، مەن ساعان قارلىعاشتاي دوستىق كورسەتتىم. سەن سوعان قاتتى ىرزا بولىپ، قولىڭنان كەلسە مەنى جارىلقاماق ەدىڭ. كازىر قولىڭنان ءبارى كەلىپ تۇر. اپاڭ توركىندەپ بارادى. جيەنىڭ جيەندىك سالا بارادى. ال، جارىلقاشى كانە، كورەيىن.
— اپاي مەن جيەننىڭ قولىن قاقپاساق بولا ما؟
— قاققان، قاقپاعاندارىڭدى الىپ قايتقان ولجاسى كورسەتەر.
— ولجانىڭ از، كوبىنە كۇنى بۇرىن سەندىرۋ قيىن. ال جەزدەيدىڭ ىنساپتىلىعىنا كۇنى بۇرىن-اق سەنە بەرۋگە بولادى.
— ءاي، قۋ بالا، قۋ بالا! — دەپ اقان تاعى دا ءبىر كەڭكىلدەدى. — ارى-بەرىدەن سوڭ مەن ءتىپتى ولجا دامەتپەيمىن. اپاڭدى ماعان اتاستىرعالى بيىل تۋرا قىرىق جىل. سودان بەرى كۇن قۇرعامادى دەسەم ارتىقتاۋ بولار. ايتەۋىر بەس كۇندە ءبىر ارعىن قوناعىمىز بولماي قويعان ەمەس. سوندا، قىرىق جىلدا ەكى مىڭ سەگىز ءجۇز سەكسەن قوناعاسى بەرىپپىن. ءار قوناقاسى كەمى ءبىر سەركەش. سەركەشتى قويعا اينالدىرساق ەكى مىڭداي قوي بولىپ شىعادى. وسى ماعان جەتەدى. بەرگەنىمدى قايىرىڭدارشى، اينالايىن.
— وندا بايىپ كەتەسىز عوي. بايىعان سوڭ بۇزىلاسىز. جوق، جەزدەمدى ءويتىپ بۇزا المايمىن! — دەدى امان. ءبارى دۋ كۇلىپ جىبەردى. ساماۋىردىڭ سۋى ءبىتىپ بارادى. ءازىل بىتەر ەمەس. امان اسىعىس. وسى ءۇيدى تاستاپ كەتە الماي، كەتپەۋدىڭ ىلاجىن تابا الماي وتىرىپ اقىرىن ورنىنان تۇردى. — جۇرەيىن. بۇگىن «جالعىز اعاشقا» جەتە قونام. كەشكە وتكىزەتىن جينالىسىم بار. اپا، مارجان، جولدارىڭىز بولسىن. ەلدە كەزدەسەرمىز. وسى بەتتە، ءوزىمىزدىڭ ەلگە دە سوعا قايتام.
سونى ايتىپ امان اتىنا ءمىندى. مارجاننىڭ «ايتقىزباي بىلسە» دەگەن ءسوزىن ەسىنە الا ءمىندى. ونىمەن تايتالاسا كۇلپاشتىڭ ەلەسى دە كوز الدىنان كەتپەدى. شولپان ءتىپتى ۇمىت بولار ەمەس. وي باسىپ كەلە جاتقاندا، ارت جاعىنان وسى بولىستىڭ ەكى ميليسيونەرى قۋىپ جەتىپ، ويىن ءبولدى. ميليسيونەرلەر جەر ءبولىسى وتكەنشە ءتورتىنشى اۋىلدىڭ بايلارىن جاۋىپ قويعالى بارادى ەكەن. سونى اڭگىمەلەپ كەلە جاتقاندا قالىڭ كىرەكەش كەزدەستى. ارتقاندارى كىلەڭ تەرى، ءجۇن. اربالارى وڭكەي بريشكا. كىرەكەشتىڭ كوپ وگىزىنىڭ ىشىندە اياعى شىدەرلى، «مىرزاگەر» جايىلىپ ءجۇر. امان بۇلجىتپاي تانىدى. قوسقا تاقالعاندا ءبىر ادام قوستان دۇزگە وتىراتىنداي شەكپەنىن بۇركەنە، بۇكىرەيە جونەلىپ، وزەكشەگە تۇسكەن سوڭ جاتا قالدى. امان ونى كورىپ، كۇلىپ كەلەدى. قاسىنداعىلارعا:
— سەندەر بارا بەرىڭدەر. قۋىپ جەتەم، — دەدى دە، تۋرا وزەكشەگە كەلدى. جاڭاعى ادام ءبىر جارعا جابىسا جاتىر ەكەن. «كوتەر باسىڭدى» دەگەندە ۇشىپ تۇردى. كادىمگى قازانقاپتىڭ ءوزى. جۇگىرىپ كەلىپ ات ۇستىندەگى اماننىڭ اياعىن قۇشاقتادى. جوعارى قاراي المايدى، سويلەي المايدى. قارا بەتىندە ءبىر تامشى قان قالماعان — قۇپ-قۋ. تۇيەدەي دەنەسىندە تيتتەي ءال قالماعان، قورىققانىنان قالش-قالش ەتەدى...
— قالشىلداما، سورلى. سەنىڭ قامشىڭنىڭ داعى ارقامنان الداقاشان كەتكەن. سونىمەن بىرگە سەندەگى كەگىم دە ۇمىتىلعان.
— كوپ جاسا! كوپ جاسا! باعىڭ قۇتتى بولسىن! قۇتتى بولسىن!.. — دەي بەردى قازانقاپ.
كىرەشىلەر جينالىپ قالدى. كۇن كۇيدىرگەن، توپىراق ءتۇسىپ كوزدەرى قىزارعان ون - ون بەس ادام — ءبارى شاكەننىڭ مالايى. جىلداعى ادەتىنشە، كوكتەم ەگىسىن بىتىرىسىمەن كىرە تارتىپ ءجۇر. اقمولاعا ءبىر قاتىناعان. ەندى پىشەنگە دەيىن قىزىلجارعا بارىپ قايتادى. الىستاعى قىر ەلىنىڭ ءجۇن، مال، اڭ تەرىلەرىن قالاعا، قالادان ءوندىرىس بۇيىمدارىن اۋىلعا جەتكىزەتىن تەمىر جول، ماشينا جوق. سوندىقتان شاكەن الپىس بريشكامەن كىرە تارتقىزىپ، اقشانى كۇرەپ الادى. ول اقشانى تابۋشى مىناۋ مالايلاردىڭ تاپقانى تاماعىنان، جۇتقانى جۇمىرىنان ارتىلمايدى. امان ءارقايسىسىنان ءسوز تارتىپ تۇرىپ:
— جەر بولىسكە تۇسكەلى جاتقانىن ەستىدىڭدەر مە؟ — دەگەندە:
— ەستىدىك! — دەپ ۇشەۋ-تورتەۋى بىردەن ايتتى.
— شاكەننىڭ جەرىن سەندەرگە ءبولىپ بەرەدى. يە بولاسىڭدار ما؟ — دەگەندە، ەشقايسىسى ۇندەي الماي قازانقاپقا قاراي بەرىستى. قازانقاپ ولارعا باسىن يزەپ، كوزىن قىسىپ قويىپ:
— يە بولادى، — دەپ ەدى:
— يە بولامىز! — دەپ شۋ ەتتى ءبارى.
— ال، سوندا جەرمەن نە ىستەمەكسىڭدەر؟ قازانقاپتان وزگەڭدە مال جوق. ەگىن سالمايسىڭدار.
مالايلار ۇندەمەي تومەن قارادى. جاۋاپتى تاعى دا قازانقاپ قايىردى:
— ساتادى.
— ساتۋعا لۇقسات جوق.
بۇدان ءارى قازانقاپ تا ءسوز تاپپادى. تاۋكە سىندىرعان كۇرەك ءتىسىنىڭ اراسىنان ءتىلىن جىلتىڭ-جىلتىڭ ەتكىزىپ، سۇلىق وتىر. امان ءارقايسىسىنىڭ جۇزىنە بايىپتى قاراپ وتكەن سوڭ، «قاراڭعى كوڭىل جارىق كۇندە دە اداستىرادى ەكەن» دەدى ىشىنەن. كەتەرىندە ويىنداعىسىن جاسىرماي ايتىپ كەتتى:
— قازەكە! سەنىڭ باسىڭدى شاكەن اينالدىرعاندا، سەن مىنالاردىڭ، باسىن اينالدىرىپسىڭ. ايتەۋىر شاكەننىڭ جەرىن قورعاپ قالۋ عوي، ماقساتىڭ. ول قۋلىق قايدان شىققانىن بىلەمىز. وعان قارسى امالدار دا جاسارمىز.
سونى ايتا سالا شوقىتا جونەلدى امان.
VII
«قىمىزدىقتى ساي» جايلاۋ بولعالى ەلگە ءدال كازىرگىدەي تولادى ما ەكەن؟ تولسا، ەل ءدال كازىرگىدەي قىزدى ما ەكەن؟ باسى بيىك جوننان باستالاتىن بۇل سايدىڭ اياعى كەڭ وزەك، وزەك بويى ويدىم-ويدىم قارا سۋ بولىپ، ۇزىندىعى سالقار كوش جەر بولىپ جاتادى. جازعىتۇرى جوننىڭ قالىڭ قارى ەرىگەندە وسى وزەكپەن «ماقاش قورىعىنا» كەلىپ قۇيادى. «قىمىزدىقتى سايدا» بيىل ءۇش-تورت رۋدان قۇرالعان ۇلكەن-ۇلكەن وتىز شامالى اۋىل وتىر. مال باسقان كوپ اۋىلدى قوناق تا باسىپ جاتىر. قوناقتار ءبىراق جايشىلىقتاعى قۇدايى مەيمان ەمەس. سوڭىنان تالايدى شۇبىرتىپ، «قىزىل وتاۋ» كەلگەن. بولىستىق ۇكىمەتتىڭ جاڭا باستىعى قاسەن كەلگەن. ويازدىق ۇكىمەت باستىعى امان كەلەدى دەگەن حابار تاعى جەتتى. بولىس ورتالىعىندا قالعان قىزمەتكەرلەر ءبارى ەلدە — جەر بولىسىندە. جەر ءبولىسىنىڭ ەڭ كۇشتى دۋى «قىمىزدىقتى سايدا». وسى سايدا اۋىلداردان وقشاۋ اپارىپ تىككەن قاراقۇرىم ءۇي بار. Coل ءۇيدىڭ تۇندىگى كۇندىز-تۇنى جابۋلى — «قاراڭعى ءۇي» اتالادى. ەسىگىنىڭ الدىندا مىلتىق ۇستاپ ميليسيونەر حابيب تۇر، ىشتە مالقار، قالاباي، جانىبەك، باۋجاندار وتىر. تورتەۋى كەزەك-كەزەك جالىنادى. حابيب قايىسپايدى.
— زاتىڭ مۇسىلمان، نوعاي ەدىڭ...
— قاتىرما باشنى، باۋجان حاجى! پريشوم تۋت مۇسىلمان؟!
— تۇندىكتى اشىپ قويشى، شىراعىم.
— ە-ە-ەي، جانىبەك قارت! ءدۇنيادا كۋپ تۇرعانسىز، از بىلگەنسىز، ءتۇرمانىڭ ءتارازاسىن ءاشميلار. بۋ قازاق ءتۇرماسى بيت.
— حابيب ەي، قولىمنان تالاي ءدام تاتىپ ەدىڭ، انتۇرعان. تۇندىكتى اشپاساڭ دا ەسىكتى ازىراق اششى. قاشامىز با ءبىز. باسىمىز اينالدى. جارىق دۇنيەگە قاراپ وتىرايىق.
— مالقار ابزي، سىزلارگا ءحازىر قارارعا يارامي. شۋڭا ءقۋرا دۋڭعىز كىبىك قاماپ تاشلادىلار. ۆوت ءادحام اپات كيلە. مولشايت!
ماقاشتى الدىنا سالىپ مىنا جاقتان ءادحام كەلەدى. قىلىش، ناگان، ۆينتوۆكا ۇشەۋىن بىردەن اسىنعان، جاياۋ ماقاشتى «ءجۇر، جۇرلەپ» ات ومىراۋىنا الا تۇسەدى، اششى ءتىلىن سالا تۇسەدى:
— قارتايساڭ دا تەك جاتپايسىڭ. سەنگەنىڭ كىم سوندا؟ بالاڭ با، شاكەن بە؟ كىم بولسا دا ايىرىپ السىنشى، كانە!
— سەنىڭ قولىڭا مىلتىق ءبىر تيگەندە ساقتاپ ەدى قۇداي. ەكى تيگەندە ساقتاپ ەدى. ءۇشىنشى ساقتار ما ەكەن؟ زاۋالىم ءسىرا سەن بولماعاي-اق.
— ۇشىنشىدە سول قۇدايىڭ ساقتاي الماس.
— استاعپىراللا! ءلايلاحا ەللاللا!..
— باس اياعىڭدى! «استاپىرىڭ، لايلاحاڭمەن» قوسىپ...
ماقاش ەندى دىبىسىن شىعارا الماي، يمانىن ىشىنەن ايتا قاراشا ۇيگە جەتتى.
— ءما، حابيب، تاعى ءبىر قاسقىر. قاما! بەسەۋىنە يتاياقتان سارسۋ بەر. باسقا تۇك تاتىرما. اتتەڭ شاكەن تۇسپەدى قولعا! — دەدى دە ءادحام كەيىن قاراي شابا جونەلدى. يتتەردى ابالاتىپ، شاڭداتىپ بارادى. كۇلپاشتىڭ كومەگىمەن ميليسيا قىزمەتىنە قايتا بارعان، باسىلعان كوڭىل قايتا كوتەرىلگەن. ءبىر ول ەمەس، جەر ءبولىسى كىمنىڭ دە بولسا كوڭىلىن تيىش قالدىرعان جوق. ءار اۋىلدا توپ، جينالىس، كەركىل. ءادحام بۇلاردىڭ بىرىنە بۇرىلماستان اۋىل سوۆەت تۇراتىن اۋىلعا كەلدى. ۇلكەن جيىن وسىندا. ادام ۇيگە سىيماي كەتكەن. «ماقاش قورىعىن» بولىسەتىن ون شاقتى اۋىلدىڭ جينالىسى بەتى اشىق دالادا بىرگە ءوتىپ جاتىر. جاتاقتاعىلار دا كەلگەن. باستىعى كۇلپاش بولىپ، «قىزىل وتاۋ» قىزمەتكەرلەرى، ۆولاتكوم ءتوراعاسى قاسەن، بولىستىق «قوسشى» كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ءالجان قاتىناسىپ وتىر. جينالىستى اۋىلدىق «قوسشى» ۇيىمىنىڭ باستىعى سىزدىق باسقارىپ، پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ءمۇعالىم ءىزباسار سويلەپ تۇر:
— جەر داۋى قازاق قازاق بولعالى تىنعان ەمەس. ەندى عانا تىنادى. اتاسىنا، مالىنا، بەدەلىنە قاراي ءبولۋ جوق. جان باسىنا بولەمىز. بۇنىڭ اتى سوسياليستىك ادىلەت...
— جوعا، دەيمىن-اۋ، جەردى سوندا ادام جەمەيدى، مال جەيدى عوي. مالسىز جەر كىمگە كەرەك؟ — دەپ كوپ ىشىندە كۇجىلدەگەن بىرەۋدى ءىزباسار باسىپ تاستادى:
— جەرسىز مالدىڭ ءوزى كىمگە كەرەك؟ جەردى ادام دا جەيدى. نان جەيمىسىڭ؟ كارتوپ جەيمىسىڭ؟..
— ولاردى ەگەتىن كۇش قايدا؟ — دەپ تاعى بىرەۋ كۇڭك ەتىپ ەدى، ءىزباسار جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ەكى قولىن بىردەن جوعارى كوتەردى:
— مىنە، كۇش! بارلىق كۇشتەردىڭ اتاسى وسى. وسىنى باسىڭ باسقارا بىلسە، ءبارىن جاسايدى. جاتاقتا جاتقان جيىرما ۇيگە قاراڭدارشى!
— ە، ولارعا قازىنا كومەكتەستى عوي.
— بىلەك سىبانىپ شىقساڭ ساعان دا كومەكتەسەدى.
كەلگەن بەتتە كوپتىڭ شەتىندە تۇرىپ قالعان ءادحام، كيمەلەپ ورتاعا تامان باردى دا ايعايعا باستى:
— ءىزباسار جولداس! باي-جۋاننىڭ قۇيىرشىعىمەن نەمەسە ەرى موينىنا كەتكەن بىرەۋلەرمەن تاجىكەلەسىپ تۇرامىز با. توق ەتەرىن ايت! سال ءتىزىمدى ورتاعا!
ءىزباسار پاپكەسىن اشتى. پارتيا ۇيىمىندا كۇنى بۇرىن جاسالعان ءتىزىم بار ەكەن. بۇل ءتىزىم بويىنشا «ماقاش قورىعى» ون اۋىلدىڭ ادامىنا بولىنەدى. بۇرىن ماقاش شاۋىپ كەلگەن مايەككە ەندى جەتى ءۇي ورتاق بولماق. شاكەن شاۋىپ جۇرگەن شابىندىققا ءوزىنىڭ ون بەس مالايى ورتاقتاسادى... ءتىزىم وقىلعاندا جۇرت جاق اشقان جوق. ماقاشتىڭ ۇلكەن بالاسى ۇشىپ تۇردى ورنىنان. ساقالىنىڭ ۇزىندىعى، اقتىعى اكەسىنەن از-اق كەم كورىنەدى. نازالانا سويلەدى:
— اۋ، اعايىن، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ۇزىننان ءوشتى، قىسقادان كەكتى ەمەس ەدىك قوي. سەكسەندەگى ماقاشتى قاراڭعى ۇيگە قاماتقانىڭ از با؟ «ماقاش قورىعى» اتانعان تەلەگەي-تەڭىز دۇنيەدە ماقاش باۋىر باسقان الاقانداي جەردى تالاپايعا نەگە سالاسىڭ؟ بايقاڭدار، ءارۋاق، قۇدايعا شەت بولماڭدار...
— ءارۋاق تا، ماقاڭ دا توزدى عوي. سول ەكەۋىن قاشانعى ساۋدالايسىڭ! — دەپ ەدى ءادحام، ءار جەردەن سىقىلىقتاعان كۇلكى ەستىلدى.
شاكەننىڭ سيىرشى شالى قولىن سەرمەپ بەزىنە جونەلدى جينالىستان:
— قۇدايا ساقتاي گور، مىرزانىڭ جەرىنە قول سالام با؟! اۋلاق، اۋلاق! ەلۋ بەسكە كەلگەنشە ۇلتاراقتاي جەرگە يە بولمادىم. ەندى يە بولماي-اق قويام!.. — دەپ بارادى.
— تاعى قايسىڭ جەردەن بەزگەن؟ قولدارىڭدى كوتەر! — دەدى سىزدىق. ەشكىم كوتەرمەي وتىرعاندا ابەننىڭ قولى شوشاڭ ەتتى، تاناكوز ونى ۇستاي الدى. ابەن قولىن بوساتا الماعان سوڭ داۋىستاپ جىبەردى:
— جاڭاعى جەتى ءۇيدىڭ ىشىنەن مەنى ءوشىرىپ تاستا، ءىزباسار.
— شالدى زارلاتىپ جەرىن الۋعا ءداتىم شىدار ەمەس.
— وشىرمە، وشىرمە! ونىڭ ءداتى شىداماسا، مەنىڭ ءداتىم شىدايدى. قايناعانىڭ جەرى جاتقا كەتپەسىن.
— قايسىڭىزدىڭ ءتىلىڭىزدى الايىن؟
— قاتىن نە ءبىلۋشى ەدى ءتاڭىرى!
— ناۋباس بىلسە، باياعىدان بەرى وسىناۋ ەڭ قورىقتان قۇر قالا ما. ونىڭ ءسوزىن نە قىلاسىڭ.
— قاپ، قولىمدى ءبىر بوساتارسىڭ، قاتىن! — دەپ ابەن كىجىنگەندە، تاناكوز قولىن بوساتا قويدى. ابەن اۋەلى اسىقپاي وڭ بىلەگىن سىبانىپ الدى. جۇدىرىعىنا تۇكىردى. سودان كەيىن سامارقاۋ ءتونىپ كەلە جاتقاندا:
— بايقا، ناۋباس، بايقا! — دەدى تاناكوز. — اۋىل سوۆەتتىڭ ءتوراعاسىنا، جەرگىلىكتى ۇكىمەت باستىعىنا قول كوتەرiپ كەلەسىڭ.
— وڭاشادا قولىما ءبىر تۇسەرسىڭ، بالەم! — دەدى دە ابەن وتىرا كەتتى. قيسىق مۇرىن تاۋكە جۇگىنە سالا ادەتىنشە جەردى قامشىمەن بىر-ەكى تارتىپ قالىپ سويلەدى:
— جەردىڭ ساۋىرى مەنىكى! كەدەي دەسەڭ كەدەيمىن. تومەن اتا دەسەڭ تومەن اتامىن. ونىڭ ۇستىنە «قوسشى» مۇشەسىمىن. مويىن-سەرىك بولىپ ءجۇرمىن. شاكەنمەن ۇستاسىپ بىلتىر اباقتىدا اشىققان، اقىرىندا اباقتىدان «اكە، جاكەلەپ» شىققان تاۋكە مەن بولام. شاكەننىڭ جەرىن بەر، ماقاشتىڭ جەرىن بەر — ماعان ءبارىبىر!
— ماعان ءبارىبىر ەمەس، شاكەننىڭ عانا جەرى كەرەك! — دەگەن توقابايدىڭ داۋسى ەستىلدى، «كوپ اۋىلدىڭ» كەدەيلەرى ءبىرىن-بىرى ۇتىلاپ جيىندا دۋىلداتقان كەزدە كۇن استىنداعى بەلەسكە بۇلاق قۇيرىقتاتىپ ون شاقتى سالت اتتى كوتەرىلدى. سۋىت جۇرىسكە ەلەڭ ەتىپ، كۇن سالا قارادى ءبىرسىپىرا ادام...
— ورتاداعى امان ەمەس پە؟!
— امان!
— ءدال ءوزى!..
ءيا، امان ەكەن. جينالىس بۇزىلدى. اتتان تۇسكەنشە-اق قورشاپ الدى ونى. تۋعان ەل شاپىر-شۇپىر امانداسىپ جاتىر. شۋ، دۋ ۇدەي ءتۇستى. كەيدە قۋانعان مەن قورىققان بىردەي بولسا كەرەك. ءقايسىبىر شال-كەمپىر جىلاپ ءجۇرىپ، كۇلىپ ءجۇر. كۇلىپ ءجۇرىپ، سويلەپ ءجۇر:
— كىشىپەيىلىن قاراشى!.. تۋرا ساپەكەڭنىڭ ءوزى عوي، اينالايىن!
— ەندى قالاي! اتا كورگەن وق جونادى. انا كورگەن تون پىشەدى.
— ءبىز كورمەگەلى ەكى جىلدا بويى دا، ويى دا تولىپ قالىپتى-اۋ.
امانداسۋشىلار ءبىرىن ءبىرى كيمەلەي كەلىپ، اماندى جۋىردا بوساتپادى. كۇلپاش، شولپان، مارجان — ۇشەۋى ءبىر تۇرعان، قاعىلىپ شەتكەرى قالدى. امانعا دەگەن حالىق قۇرمەتى بۇلارعا اسەر ەتكەنى سونشا، اگار امان بەتىن توسسا، ۇشەۋى تالاسا سۇيەر ەدى. سول كوڭىلدەرىن بىرىنەن-بىرى جاسىرادى. ءبىراق، قۇيقىلجىعان كوز شىركىن ۇشەۋىن دە ۇستاپ بەpiپ تۇر...
— شۋىلداق ارعىن، وزىڭنەن وزگەنى كورەمىسىڭ. جول بەر، جول بەر!.. — دەپ اقاننىڭ ءىنىسى اقىجان كەلەدى. داۋىسى، دەنەسى باسقادان اناعۇرلىم زور.
— قوبىلاندىنىڭ ءوزى مە دەسەم، اقاڭ ەكەن عوي، — دەدى امان، — قىپشاقتى قۇداي وسىلايشا قولاقپانداي، قولاقپانداي ەتىپ جاسايدى. ات-كولىك امان با، باتەكەڭ جاقسى ما؟
— جاقسى. كەمپىر جەڭگەمىز توركىنىنە كەلگەن سوڭ ءشالى بۇركەنىپ، جاسارىپ الدى.
— وندا كارى جەزدەمىزدىڭ كۇنى نە بولار ەكەن!..
قالجىڭداسىپ تۇرعاندا امان شەتكەرى قالعان شولپاندى كوردى. قاسىنداعى جاس بالا ءۇش اياق ارباعا سۇيەنىپ ءاپى-تاپى ءجۇرىپ ءجۇر. ونىڭ ءجۇرىسىن قىزىقتاعان كۇلپاش پەن مارجاندى دا تانىدى. كەلە مە دەپ ەدى، كەلمەدى ءبىرى. سونسوڭ ءوزى بارىپ امانداستى. بالانىڭ ءبىر قولىنا كونفەت، ءبىر قولىنا سىلدىرماق ويىنشىق ۇستاتتى. ءىشى ەرىپ بارادى. وزىنە تارتقان، ءتىلى ءالى شىقپاعان جاس بالانىڭ بىلدىرلاعانى جانىنا جاعىپ بارادى. اكەلىك سەزىم بيلەپ تۇر. «بالاجان اكە شامدى اينالعان كوبەلەك ەكەن عوي. جار ماحابباتىنان بالا ماحابباتى ىستىق بولار ما، ءومىرلى بولار ما، ياپىر-اۋ؟!» — دەدى ىشىنەن. ودان ءارى ويلاۋعا، ءوزى جاقسى كورەتىن مىناۋ ءۇش جاسپەن ەركىن سويلەسۋگە جىبەرمەدى جۇرت.
دەرەۋ جەر ماسەلەسىن اكەلىپ سالدى الدىنا. ءىزباسار بەلگىلى تىزىممەن تانىستىردى. ءتىزىمدى قاراپ جىبەرىپ:
— دۇرىس ەمەس، — دەدى امان. — قورىقتىڭ ەڭ ساۋىرىن شاكەن مەن ماقاش العان. ەندى «قوسشى» ۇيىمىنا ەنىپ، مويىنسەرىك بولىپ وتىرعان «كوپ اۋىلدىڭ» كەدەيلەرى الۋعا ءتيىستى. ونىڭ بەر جاعىندا، شاكەننىڭ جەرىن مالايلارىنا بەرگەنىڭمەن مالايلار شاكەننىڭ وزىنە قايتىپ بەرەدى.
— ءسوز جوق! — دەپ قوستاپ قويدى توقاباي. — باعىنىشتى مالايلار تۇگىلى ءبىزدىڭ ابەكەڭنىڭ ءوزى قايتىپ بەرەدى.
— ال سوندا شاكەن مەن ماقاش قايتپەك؟ قىراما مالىن؟ — دەگەن ابەنگە:
— قىرمايدى، — دەدى امان. — شاكەن دالانىڭ بوزىن، كولدىڭ قۇراعىن شاۋىپ تا مالىنا ازىق جيناپ الا الادى. ماقاشقا جۇرت قاتارى شابىن تيسە جەتەدى.
بۇدان ءارى بۇرىنعى جەر يەلەرىن جاقتاۋشى تابىلمادى. اماننىڭ بەتى قالاي بۇرىلسا، سولاي بۇرىلا بەردى كوپشىلىك. شابىندىق جەردى بولىسەردەگى قىزىل كەڭىردەكتەر، ەگىندىك جەردى ءسوز ەتكەندە بولعان جوق. ويتكەنى ەگىنشىلەر از، جەر كوپ، كوپتىگى سونشا، ەسەبىن ۆولاتكوم باستىعىنىڭ ءوزى بىلمەيدى ەكەن:
— ەگىندىك دالانى ءبولىپ اۋرە بولمالىق دەستىك، — دەيدى قاسەن. — ەسەبىن بىتىرە الماي جاتىرمىز. الىنعان ەسەپتىڭ وزىنە قاراعاندا ءبىزدىڭ بولىستىڭ جەرىنە ەۆروپانىڭ ءبىر مەملەكەتى سىيىپ كەتەدى. ءۇي باسى ءجۇز گەكتاردان ەگىن سالساق تا، ەگىن-جاي ارتىلىپ قالادى. ەڭ كوپ سالاتىن شاكەن جيىرما گەكتاردان، «كوپ اۋىلدىڭ» مويىن-سەرىك بولىپ وتىرعان جيىرما ءۇيى ەلۋ گەكتاردان اسپاپتى. سوندىقتان ءبولۋدىڭ ءتىپتى قاجەتى جوق.
امان باسىن يزەپ، ىرزالىق ءبىلدىردى. ءبىراق، كەلەشەكتى مىقتاپ ءبىر ەسكەرتتى:
— ءقازىر بولمەسەڭدەر ەگىن-جايدىڭ ەسەبىن الىپ ءبىتىرۋ كەرەك. كەڭ جەر، باي جەر بوس جاتۋعا ءتيىستى ەمەس. ءوزىمىز پايدالانا الماساق، پايدالانۋشىلار تابىلار. ەلسىز ەر جەسىر بولسا، ەڭبەكسىز جەر دە جەسىر. جەردى جەسىر قالدىرا المايدى مەملەكەت.
باعانا شارشى تۇستە باستالعان جينالىس مىنە نامازدىگەرگە دەيىن سوزىلدى. بايلار بيەسىن الدەقاشان اعىتتى. شاعىن بيەلىلەر جاڭا اعىتا باستادى. قارا مال ورىستەن قايتقان، جىلقى ورىسكە بەتتەگەن كەز. قوي ماڭىراپ، سيىر موڭىرەپ، جىلقى كىسىنەپ — اۋىل ازان-قازان. ارنارسەنىڭ كولەڭكەسىن وزىنەن الدەنەشە زورايتىپ جىبەرىپ، كۇن بەلەستەن اسىپ بارادى. بارىنە كولدەنەڭنەن قاراعان كۇلپاش ءبىرىن بايقاۋسىز جىبەرگەن جوق. داپتەرىنە ءتۇرتىپ الىپ نەمەسە سۋرەتىن باسىپ الىپ تۇر. ۇزاققا سوزىلعان ۇلكەن جينالىستا تالاي ادامنىڭ ءتۇسىن تانىدى، ءىشىن اڭعاردى. اسىرەسە اماندى اڭعارا تۇسكەن ءتارىزدى. «ول ەلىن سۇيەدى. ەلى ونى سۇيەدى ەكەن» دەپ سۇيسىنەدى. ءبىراق، شولپان مەن مارجاننىڭ سۇيگەنىن ۇناتپايدى. قىزعانادى ىشىنەن. «قىزعانارلىق قانداي سەبەبىم، حاقىم بار؟» دەپ ءوزىن ءوزى cوگe تۇرا قىزعانادى. امان جينالىستى تاراتىپ، قايتا كەلگەندە، سول قىزعانىشقا ءبىر جۇبانىش بەرگەندەي بولدى:
— كۇلپاش قۇربىم، سىزبەن اڭگىمەلەسۋگە اسىقپىن. كوپ ەل ارالاپ قايتتىڭىز. «ەل ارالاعان سىنشى» عوي. ايتارىڭىز از بولماس، — دەگەندە:
— تىڭداۋشى تابىلسا ايتارىم دا، تىلەگىم دە بار، — دەدى كۇلپاش. تاناكوز كەلىپ ەكەۋىنىڭ ءسوزىن ءبولدى:
— امانجان، بۇگىن بىزدىكىندە بولاسىڭ. كۇلپاش، شولپان، مارجان، سەندەر دە بولاسىڭدار. بۇنداي باس قوسىلا بەرمەيدى. كازىر اپاي مەن اقىجاندى الدىرام. جۇرىڭدەر، اس دايىن بولعانشا قىمىز ىشە تۇرىڭدار! — دەپ اماندى جەتەلەگەندە، امان كۇلپاشتى، كۇلپاش شولپاندى، شولپان مارجاندى جەتەلەپ، ۇيگە ەندى ءبارى. بۇلار قىمىز ءىشىپ وتىرعاندا ارسالاقتاپ تايماس كىردى. كەشە جاتاقتاعى اۋىلعا امانداسۋعا كەتكەن. كەلە امانمەن قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ العان سوڭ:
— ايەل جولداستاردى الالامايمىن! — دەپ شولپان مەن كۇلپاشتى دا ءسۇيىپ امانداستى. مارجانعا بارعاندا باتىلى جەتپەي قىزاراڭداپ تۇر.
— الالامايمىن دەگەنسىڭ. بۇنىڭ نە؟ — دەدى امان.
— الالاپ تۇرعام جوق-اۋ. قايتەيىن، دىڭكەم قۇرىپ قالدى.
قىمىز ءىشىپ، جولداستارىن ءبىراز كۇلدىردى دە، اماندى قولتىقتاپ تايماس دالاعا وڭاشا الىپ كەتتى. كۇن باتقان، قىزىل شاپاق تاراپ بارادى. مىنا جاقتا تۋىپ كەلە جاتقان ايدىڭ توبەسى قىلتيادى. مال قورالاپ، ماناعى شۋ باسىلعان. كۇندىزگى ىستىق جوق. جانعا جايلى سامال بار. دۇنيە ماۋجىراپ، ۇيىقتاپ بارا جاتقان سياقتى.
— وسىناۋ تىنىش الەمدە جۇرەگىم الاس ۇرادى! — دەدى تايماس. — مەن كورمەگەندى كورەتىن، مەن بىلمەگەندى بىلەتىن اعام، اقىلشىم، جاردەمشىم ەدىڭ، تاپشى، نەگە الاس ۇرادى جۇرەك؟
امان ويلانىپ بارىپ قايىردى جاۋاپتى:
— جۇرەك بيشارادا تىنىم بار ما، ءسىرا؟ ونىڭ ىزدەمەيتىن جوعى بار ما، ءسىرا؟ قايدان بىلەيىن، نە ىزدەگەنىن.
— ءيا، كەزىندە سەن بىلە بەرمەيسىڭ، بىلگەنىڭدى ايتا دا بەرمەيسىڭ. تولعاۋىڭ كوپ. ونىڭ كەيدە كۇيدىرەدى، كەيدە سۇيدىرەدى. ءوزىم-اق ايتايىن. مارجانعا عاشىق بولدىم.
— عاشىق ەكەنىڭدى قايدان ءبىلدىڭ؟
— سو دا ءسوز بە؟!
— ابدەن ءسوز. قۇمارلىقتىڭ ءبارى عاشىقتىق ەمەس. مەن تالاي قۇمارتتىم. قۇمارىم تارقاعان سوڭ ۇمىتتىم. Faشىقتىق، مەنىمشە شىن ءسۇيۋ. شىندىق شىراعى داۋىل سوقسا دا وشپەيدى. وشىرە المادىم.
— شولپاندى ۇمىتا المادىم، دەگەنىڭ بە بۇل؟
— ۇمىتقانىم سول، مانا بىلدىرلاعان ازاتتى كورگەننەن بەرى ماحابباتىم ارتا ءتۇستى.
— قوي، امان، قوي! قيناما ەندى سورلىنى، — دەپ بەزەك قاقتى تايماس. — شاكەننىڭ شەڭگەلىنەن بۇكىل ەل شىعىپ بولعان جوق. ول قالاي شىقسىن. ودان ارتىق جار تاپتىم، الامىسىڭ؟!
— ودان ارتىق قايدان بولسىن! — دەدى دە امان كۇرسىندى. — كۇلپاش شىعار ايتپاعىڭ؟
— ءيا. ال، قاي جەرى كەم؟!
— ارتىق، كەم دەۋ ءۇشىن اۋەلى ءبىلۋ كەرەك تە. ءازىر ءتىپتى از بىلەم.
— سىرتىن ءوزىڭ كوردىڭ، مەن ءىشىن دە كوردىم. ىشتەرىڭ وتە ۇقساس. ەكەۋىڭنەن ۇلكەن فيلوسوف تۋار ەدى. جامان بولسا وبالىڭ ماعان، الشى وسى قىزدى. سۇيەدى سەنى.
— سۇيەم دەدى مە، ساعان؟
— ولاي دەپ قىز ايتا قويا ما. شولپان ەكەۋىڭ قانشا جاسىرساڭدار دا، سۇيىسكەندەرىڭدى ءبىلىپ قويعانىم قايدا؟ بۇنى دا ءبىلدىم.
امان ۇندەمەي قالدى. اۋىلعا بەتتەدى ەكەۋى. اي تاياق بويى كوتەرىلىپتى، ماڭداي الدا دوپ-دوڭگەلەك بولىپ تولىقسىپ تۇر. التىباقان قۇرۋعا ارقان، باقان جيناپ جۇرگەن قىز، كەلىنشەكتەردىڭ، بالالاردىڭ دابىرلاعان داۋسى ەستىلەدى. تايماستىڭ جاعى ءالى تىنىم تاپقان جوق. سوناۋ جاتاقتان ات سوعىپ كەلسە دە قۋاتى كەمىمەپتى.
— جىعا بەرۋشى ەدىڭ، جىقشى كانە! — دەپ اماندى ۇستاي الدى ءبىر كەزدە. امان ۇستاسىپ بايقادى دا، جىعىسپاي قويا بەردى. سودان كەيىن:
— كۇشىڭ تولعان ەكەن. ءىسىڭدى كورسەم ەندى، — دەگەندە:
— كورەرسىڭ، ءبارىن دە كورەرسىڭ، — دەدى تايماس، — تەك مارجاندى الىپ بەر. ايتپەسە، بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعى ارام ماعان...
— وسى زاماندا سەندەي جىگىتكە الىپ بەرە مە، ءوزى الادى دا.
— قىز مەنى بىلمەيدى. بىلگەنشە ءبىرسىپىرا ۋاقىت وتەدى. مەن وقۋعا قايتام. ول ۇيىنە قايتادى. كەلەسى جازعا دەيىن بىرەۋ قاعىپ كەتسە قايتەم؟! سەن ەكى جاعىمىزدى دا بىلەسىڭ، ءارى بيلەيسىڭ.
— ونى نەسىن ايتاسىڭ. ەكەۋىڭنەن اياعانىمدى يت جەسە بولماي ما! — دەپ ەدى امان. تايماس قۇشاقتاي سالا قىسىپ-قىسىپ، ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى... اۋزىنان ءسوز شىققاندا، كوزىنەن جاس شىقتى:
— بايدىڭ ەسىگىنەن بوسانۋعا، استاناعا بارىپ، ءبىلىم تاسىن كەمىرۋگە جاردەمدەسىپ ەدىڭ. ەندى جار سۇيۋگە جاردەمدەسسەڭ، جالعاندا سەنىڭ جاقسىلىعىڭدى وتەي الار ما ەكەم!
— ول ءوز ەسەبىڭ عوي. مەن تەك ادامشىلىق قارىزىمدى وتەپ ءجۇرمىن.
اڭگىمەمەن ۇيگە جەتتى بۇلار. ءباتيما، اقىجاندار كەلىپ، شاي جاسالىپ، اۋىل جينالىپ قالعان. بىرەۋدى بىرەۋ قاعىتىپ، قالجىڭداسىپ وتىر.
تىستا ەسىك الدىندا تاۋكە ءبىر تۋ قويدى مۇشەلەپ، بۇزىپ تاستاپتى. ابەننىڭ ەكى ەزۋى قۇلاعىندا، قىزارا ءبورتىپ، قوناق كۇتىسىپ ءجۇر. وراشولاق بايعۇستىڭ جاردەمىنەن بوگەتى كوپ، «تىپ-تىنىش وتىرا قويشى، اينالايىن» دەپ قويادى تاناكوز. شاي ۇستىندە ءباتيما امانعا ءبىرسىپىرا اۋىر سوزدەر ايتىپ تاستادى:
— ...اۋزىنداعى ءسوزىن العانىڭ دۇرىس بولسىن. باۋىر باسقان جەرىن العانىڭ دۇرىس بولسىن. ال، شالداردىڭ قۋ باسىن قايتپەكسىڭ، شىراعىم؟! تىم قاتال بولما. بىلەم، وكپەڭ دە، ءوشىڭ دە بار. ءبىراق، جەڭىلگەن جاۋعا قاتىن دا ەر.
— ولار ءالى جەڭىلگەن جوق، باتەكە!.. — دەي بەرىپ ەدى امان، ءباتيما باسپالاتا جونەلدى:
— قاراشا ءۇيدىڭ تورىنە جەڭىپ شىقتى ما؟ قارا تىزىمگە قۇرمەتپەن ءىلىندى مە؟ ءسوزىن، باعىن، جەرىن سىيلاپ بەرىپ وتىر ما؟ وشاق باسىنداعى ايەل ەشتەمە بىلمەيدى دەگەنىڭ-اۋ بۇل، امانجان. راس، از بىلەم. ءبىراق، كوپ سەزەم. سەزىمىم ءازىر الداعان ەمەس. بوسات، ماقاڭدى! مالقاردى دا بوسات! ولاردىڭ قولىنان ەشتەمە كەلمەيدى ەندى.
— مالقاردى بوساتپا! جاتسىن، ەتياۋمايت! — دەپ كىجىنىپ قويدى اقىجان. امان اۋىر ءسوزدىڭ اقىرىن قالجىڭعا اينالدىردى:
— جارايدى، ەكەۋىڭىزدىڭ دە تىلەگىڭىز ورىندالادى. ءبىر شال باتەكەڭنىڭ قولقاسىنا، ءبىر شال اقاڭنىڭ قولقاسىنا جاراسا، ودان ارتىق قايدا اپارىپ بۇلدايمىز. تىلەسە، Mapجانعا دا ءبىر شال بەرۋگە بولادى.
ءبارى دۋ كۇلدى. شولپان تەك ەزۋ تارتتى. قاباعى سىنىق. مانادان بەرى جاق اشقان ەمەس ەدى:
— جيەنگە ودان دا جىگىت تاۋىپ بەرەيىك، — دەگەندە، قىزارىپ كەتتى مارجان. قىزارسا دا ءسوزىن جىبەرگەن جوق:
— كارى-قۇرتاڭ، اقساق-توقساقتارىڭىزدان قۇتىلىپ قالىڭىزدار. قىپشاق ەگىنشى عوي، جەمگە بايلاسا دەنى ساۋدىڭ ءبارى وڭالادى، — دەپ ەدى:
— جيەن، وندا مەنى الا كەت، جەمىڭ اقتالادى، — دەدى تايماس.
قالجىڭقوي ەلدىڭ كارى-جاسى، ايەل-ەركەگى قاعىسىپ جاتىر. كۇلپاش جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ راحاتتانىپ وتىر. داپتەرىنە تالاي ءسوزدى جازىپ الدى. شاي داستارقانى جيىلعان سوڭ جاستار جاعى التىباقان تەبۋگە شىقتى. تاناكوز ەرە شىعىپ:
— بەرى كەلشى، — دەدى امانعا. وڭاشا اپارىپ سىبىرلاپ تۇر. — قولىما تۇسپەي كەتەرسىڭ، ايتىپ كەتشى، قاشان ۇيلەنەسىڭ؟ ءجىپ تاقتىڭ با ەشكىمگە؟
— سول اراسىن بىلمەيمىن-اۋ.
— بىلمەگەن نەسى؟! ەندى كىم بىلەدى؟
— تاعدىر بىلەدى، جەڭەشە. اقىل التاۋ، وي جەتەۋ.
— قوي، ءارى! «كوز سالعان كورىنگەنگە كوڭىل ارسىز» دەمەكشى. شەشەڭ كارتايدى. نەمەرە سۇيگىسى كەلەدى. قۇداي ايداپ مىناۋ ەكى قىز ءوزى كەلدى، قايسىسى بولسا دا بip جىگىتكە ايەل بولا الادى. ال، بىرەۋىن. قايسىسىن الاسىڭ؟ اراعا ءوزىم جۇرەم.
— ويباي، جەڭەشە، قويا تۇر. بۇلدىرەسىڭ! — دەپ امان تاناكوزدىڭ اۋزىن باستى. — كەيىن ايتام. بۇلك ەتپە.
— انە، وسى كۇنگى جاس ءبارىن ءوزى بىلەدى! ءوزى بىلەدى! — دەدى دە تاناكوز ۇيىنە جونەلدى.
التىباقان ەكى اۋىلدىڭ ارالىعىنا ەكى جەردە قۇرىلعان. اندەتىپ، ەكى-ەكىدەن تەۋىپ جاتقان قىز-بوزبالا قوناقتارعا ورىن بەردى. امان كەلگەندە مارجان مەن تايماس، شولپان مەن كۇلپاش ءبىر تەۋىپ تۇر ەكەن. تايماس بۇكتەتىلە قالىپ، قايقايا شىرەنگەندە مارجاندى ۇشىرىپ-ۇشىرىپ جىبەرەدى. مارجان قورقىپ جالىنادى.
— ءان سالساڭىز اقىرىن تەربەۋگە بولادى، جيەن، — دەيدى تايماس.
— بۇل جيەنگە ءان دەگەن ەشتەمە ەمەس. قيىنداۋ بىردەمە سۇرامايسىڭ با، انتۇرعان، — دەپ ازىلدەپ قويدى امان.
— بىرتىندەپ قيىنعا دا بارامىز عوي.
مارجان تاماعىن كەنەپ الىپ، حالىق ءانى «گاۋھارتاستى» باستاپ جىبەرگەندە، الاس ۇرعان تايماس جۋاسىپ سالا بەردى. سالماقپەن ءجاي ىرعادى ەندى. جارىق ايعا قارسى وتىرعان مارجاننىڭ ويماقتاي اۋزى، اۋزىنان اندا-ساندا جىلت ەتكەن ۇشكىر، قىزىل ءتىلى، كۇلىم كوزىنە دەيىن كورىنىپ تۇر. اق تۇندە اسەم ءاندى، اسەم ءۇن شىرقاپ اسپانعا شىعارادى، سورعالاتىپ جەرگە اكەلەدى، بىرەسە قالىقتاپ توبەدە تۇرىپ قالادى. تايماس انگە ەلتىپ، تەربەۋدى ۇمىتتى. مارجانعا قاراپ تەلمىرىپ وتىر. ءوزى دە جۋان داۋسىمەن ءبىرسىپىرا ءتاۋىر ايتاتىن، اسىرەسە دومبىرانى جاقسى تارتاتىن، سۇيسىنگەنى سونشا، ءان اياقتاعاندا:
— جيەن-اۋ، سۇمدىق قوي مىناۋىڭ! تاعى ايتشى، تاعى؟ — دەپ جالىندى. مارجان بۇلدانبادى. تاعى دا ەكى ءان ايتىپ بەردى. ءبىرى بىرىنەن وتەدى. امان ويلانىپ جاڭا تاپتى. اقتاماق، بايبول اۋلىندا وسكەن قىز، اقاننىڭ ۇيىمەن ءالى كۇنگە ءجيى ارالاسادى. مارجاندى باۋلىعان سول. ول ءوزى اندەرىن عانا ۇيرەتىپ قويماعان. ءۇش جۇزگە ءمالىم ءبىرجان سال، اقان سەرى، ورتا جۇزگە ءمالىم ساتماعامبەت، ءعازىز، بالۋان شولاقتاردى ۇيرەتكەن كورىنەدى. ءبىراق، اقمولادان ونشا ۇزاپ شىقپاعان اقتاماققا الىستاعى اسەت، ەستايلاردىڭ ءۇنى، ءقايسىبىر بەلگىلى حالىق اندەرى ءالى جەتپەگەن ءتارىزدى. ءان كەزەگى تايماسقا كەلىپ، «اسەتتى»، «ارداقتى» ايتقاندا، مارجان كۇيىنە تۇسكەن بايگى اتىنداي، ەلىرىپ تيىش وتىرا المادى. قاسەننىڭ ءىنىسى بالا جىگىت ءماديدى، بەيتانىس قاراكەر كەلىنشەك ەستايدى، مايرانى ايتىپ بەردى. ايتۋلارى مارجانعا ونشا ۇنامادى بىلەم، انگە قۇمارتسا دا انە جەرىن بىلاي ايتسا، مىنا جەرىن كوتەرە تۇسسە، دەپ وتىردى. تانىسقان ەكى-ۇش كۇننەن بەرى تايماسقا جاقىنداماي، سىپايى سويلەسەتىن، ەندى ىشىنە ەنىپ بارادى:
— ناعاشىتاي، سالعان جيەندىگىم بولسىن، وسى بەس ءاننىڭ دە ءسوزىن جازىپ بەرىڭىزشى. كەتكەنشە ۇيرەنىپ الايىن، ۇيرەتىڭىزشى، — دەيدى.
— جازىپ بەرەيىن، جاراسام ۇيرەتۋشىڭ دە بولايىن، — دەپ تايماس ۋادە قىلدى دا، قالجىڭدادى، — الىپبەرلى دەيتىن ءبىر جيەنىمىز كەلگەندە ىلعي يت جيناپ قايتاتىن. ءسىز ءان جيناپ قايتىڭىز. ءيتشى دە، ءانشى دە جيەنىمىز بولا بەرسىن.
— اقمولاعا بەس ون الىپ قايتسام، بەس قارا ولجادان كەم بە؟ — دەگەندە:
— ودان ارتىعىراق، — دەيدى كۇلپاش. — اينالايىن ءانشى-اق بولشى! مالقۇمار قازاق ءانقۇمار. جاپان دالادا، قوي سوڭىندا وگىزبەن جۇرگەن قويشى باياۋلاتىپ ءان سالادى. قاراڭعى ءتۇندى قاق جارىپ، جىلقىنى اينالعان جىلقىشى دا ءان سالادى. قىز ۇزاتىلاردا ەلمەن قوشتاسىپ تانىسادى، جاڭا تۇسكەن كەلىنشەكتىڭ «جار-جارمەن» بەتى اشىلادى، ءولىم ۇستىندە ەگىلە جىلاپ داۋىس قىلادى... سونىڭ بىرىنە ءان ارالاسپاي قالعان با. ىڭىرسىمايتىن قايسىمىز بار. ءبىراق، مارجان شىرقاعاندا تولقىماي قالدىق پا ءبىرىمىز. اگار مارجان سول ونەرىمەن وسى التىباقان ماڭىندا قالىپ قويسا، ۇلكەن وكىنىش بولار ەدى. قالما، مارجان! قىزىلوردادا بيىل قازاقتىڭ مەملەكەتتىك تەاترى اشىلادى. سونىڭ ساحناسىندا ايتساڭ داۋسىڭ بۇكىل قازاق الەمىنە جەتەدى. مۇمكىن، ودان دا ءارى كەتەر. قازاقتىڭ العاشقى تەاترىنا الدىمەن شىققان قىز سەن بولاسىڭ. تانىسقالى ەكى-ۇش كۇن وتسە دە جاڭا تانىدىم عوي، ساحنا ءۇشىن جارالعان ەكەنسىڭ! ءجۇرشى، ەرشى ماعان، باۋىرىم! كوركەيتشى قازاقتىڭ جاڭا ونەرىن!..
كۇلپاش ات باسى التىن تاپقانداي قۋانا-قۋانا سويلەپ تۇر. مارجان كونسە وزىمەن بىرگە استاناعا الىپ كەتپەك. ۇلكەننىڭ الدىن كەسىپ وتپەگەن، ەركىن اتا-اناسىنا بەرگەن قازاق قىزىنىڭ ۇيدەن كەتۋى وڭاي ما. قىزىعادى، ۇيالادى، قورعانادى مارجان. سونىڭ ءبىرىن ايتالماي، قىزاراڭداي كۇلە بەرەدى. كۇلپاش ءالى قىز، جاس تا بولسا ۇكىمەت مۇشەلىگىنە، بايسالدى مىنەزىنە قاراپ ۇلكەن تۇتادى، سىيلايدى جۇرت. التىباقان باسىنداعىلاردىڭ تايماستان وزگە «سەن» دەيتىنى جوق، باستىعى امان بولىپ، ول سويلەسە تىنا قالادى.
— ...ساحناداعى ايەل ءرولىن ءالى كۇنگە ەركەكتەر اتقارادى، — دەيدى كۇلپاش، — بۇل، ونەرلى ايەل جوقتىعىنان ەمەس، قازاقشىلىقتىڭ باسىمدىلىعىنان. مەنىمشە، زياندى قازاقشىلىقتى بۇزۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ەرلىك. بۇزۋ كەرەك، مارجان. راس، ۇيرەنگەن جەردەن كەتۋ وڭاي بولماس. سەن تۇگىلى شاشۋباي مەن قاليبەك ازار كوندى. ءبىراق، جاڭا جەرگە ۇيرەنۋ دە ونشا قيىن ەمەس، سول ەكەۋى «قىزىلورداعا ۇيرەنىپ قالدىق» دەپ حات جازىپ وتىر. ادام نەگە ۇيرەنبەيدى. مەنى تاعدىر اتا-انامنان، تۋعان جەرىمنەن سەنەن الدەقايدا جاس كۇنىمدە ايىردى. مەنى ريەۆوليۋسيا تولقىنى الىپ كەتتى. سەندەر داۋىلدى نوسەردەن كەيىن كۇنشۋاقتا كوكتەپ كەلەسىڭدەر. شالعىندارىڭ كەرەگە جاسىرماسا ىرزا ەمەن.
— سونى مىنا كىسىگە دە ايتىڭىز، مىنا كىسىگە، — دەپ شولپاندى نۇسقادى امان. — كەرەمەت دومبىراشى، ءانشى. دومبىرانى ءبىراق جاسىرىپ تارتادى. ءاندى وڭاشادا ايتادى.
— ول كىسىنىڭ جاعدايى باسقاراق قوي. ايتسەدە لەبىزىن ەستىسەك جاقسى بولار ەدى، — دەگەن كۇلپاشقا شولپان جاۋاپ قايىرمادى. بۇرىنعىسىنداي جايراڭدامايدى. سالماقتى، جابىڭقى، امانعا دا سالقىن تۇر. كۇيەۋى جىلىستاپ ەلدەن كەتكەلى ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى. ول جوقتا جەرىن تالاپايلاپ العالى جاتىر، سىرتىنان تالاي سوزدەر ايتىلىپ جاتىر. ەل بۇيتەدى دەگەن شولپاننىڭ ءتىپتى ويىنا كىرىپ شىقپاعان. ءقازىر اڭ-تاڭ، دەل-سال ءبىر كۇيدە. امان سۇرانىپ، التىباقان تەبۋگە ازار كوندىردى. التىباقان ۇستىندە «وڭاشا ءبىر كەزدەسەيىكشى» دەگەندى يشاراتتاپ، تۇسپالداپ باقتى. شولپاننان جاۋاپ الا المادى. قويار دا قويماي سۇراعاندا ءبىر عانا ءان ايتتى:
«جار تابىلماس سەن سەكىلدى
مەن دە سەندەي — سورلى زار.
قول-اياعىم بەرىك بەكىلدى
ەندى نەنىڭ ورنى بار.
عاشىق-اقىن ەش كۇمانسىز،
ءىرىس ەمەس، سور ءۇشىن.
كورىسۋگە شىداماسپىز،
ايرىلالىق سول ءۇشىن».
اباي اۋدارىپ، قازاق دالاسىنا انمەن تاراتقان پۋشكيننىڭ تاتياناسىنىڭ بۇل ءسوزى اماندى قاتتى قىنجىلتتى. شولپان تاتيانا ارقىلى ءوز كوڭىلىن اڭعارتقانى عوي دەپ تۇرعاندا، شولپان «بالام جىلاپ قالار» دەپ كۇلپاشتان رۇقسات الدى دا ۇيىنە قايتتى. امان ءوزىن ۇستاپ تۇرا المادى، ءبىر تىلدەسىپ قالۋعا قۋىپ جەتتى ارتىنان.
— نە بولدى ساعان؟ — دەدى.
— قايت، امان، قايت! — دەپ، سىبىر-سىبىر، ءدىر-دىر ەتەدى شولپان. — ماسقارا ەتكىڭ كەلە مە، بەتىم-اي، جۇرت قاراپ تۇر-اۋ!
— ايتىپ كەتشى، كىناڭ بار ما، ماعان؟
— جوق، جوق! مەن ەندى انامىن! جاستىق جەلىگى باسىلعان. جانىڭ اشىسا انا دەگەن ارداقتى اتتى بىلعاي كورمە. قايتشى، ىزىڭشە قايتشى!
موينىنا سۋ قۇيىلىپ، امان كەيىن قايتتى. التىباقان باسىنداعى كوپشىلىك ءالى دۋىلداسىپ جاتىر. اماننىڭ كەتكەنىن كۇلپاش بايقاپ قالعان ەكەن.
— ءسىز، جەڭگەڭىزدى شىعارىپ سالىپ جۇرگەندە، مەن مارجاننىڭ ۋادەسىن الىپ ۇلگىردىم. — دەدى امانعا. — اتا-اناسى ۇلىقسات ەتسە، مارجان مەنىمەن كەتۋگە ءازىر. اگار ءسىز ەكەۋىمىز اسىلساق، اتا-اناسى كونەتىن سياقتى.
— اسىلايىق. اقاڭ ەر كوڭىلدى كىسى. بالاسىنىڭ، ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى جىقپاس.
اي توبەدەن اۋىپ بارادى. التىباقانشىلاردىڭ ويىنى قانار ەمەس. Ac ءپىسىپ، قوناقتار ۇيگە كەلەدى. جەروشاق باسىندا قازانعا تەلمىرگەن قاتىن-قالاشتىڭ كوزدەرى وتپەن شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتەدى. ۇيدە اڭگىمە گۋ-گۋ ەتەدى...
VIII
كەشە كەشىرەك كەلسە دە امان مەن كۇلپاش ەرتە تۇرعان، تاڭەرتەڭگى تۇنىق اۋادا جاتاقتى ارالاي اڭگىمەلەسىپ ءجۇر. «كوپ اۋىل» ماقاش قورىعىنىڭ شەتىندەگى سۋ جايىلمايتىن ءبىر دوڭەستە بولاتىن. امان اتقا مىنگەلى قوڭسىلار، كىرمەلەر كوبەيە، اۋىل ۇلكەيىپ، دوڭەس بەتى تولا ءتۇستى. قاسەننىڭ اكەسى بوتباي قارت نەشە جىلداي ورىس پوسەلكەسىنىڭ مالىن، شوشقاسىن باعاتىن، ەكى جىلدان بەرى وسىندا. توقاباي تەنتىرەپ جۇرگەن ەكى ءىنىسىن، ءبىر جاماعايىنىن جيناپ اكەلىپ ورنالاسقان ەدى. «قىزىل وتاۋمەن» بىرگە جالشى بوقايدى كوشىرىپ الا كەلىپتى. ءادحام مەن تاۋكە دە وسىندا. بارلىعى جيىرما شاقتى ءۇي. ەگىن سالۋ، ءشوپ شابۋ سياقتى اۋىر جۇمىستاردىڭ تۇسىندا مويىن-سەرىك بولىپ كۇش قوسادى. جايشىلىقتا اركىم ءوز قوڭىن ءوزى قاسيدى. ورتاقتاسىپ، قارىزدانا-قاۋعالانا قازىنادان ءوندىرىس قۇرالدارىن العان. سىزدىق ءۇيىنىڭ قاسىندا ەكى ءشوپ ماشينا، ەكى ەگىن ماشينا، ءۇش-تورت سوقا تۇر. جازدىكۇنى اڭىرايىپ-ساڭىرايىپ جاتاتىن قازاق قىستاۋلارىنا ۇقسامايدى بۇل اۋىل. ولاردان الدەقايدا ءبۇتىن، جيناقى، وتىرىقشى ەلدىڭ سالتىن تۇگەل قابىلداپ بولماسا دا، نىشانالارى كوپ. سىزدىق ءتىپتى ءدال تەرەزەنىڭ تۇسىنا، ءۇي ورنىنداي جەرگە شەكىلدەۋىك ەگىپ قويىپتى. سونى كورگەندە كۇلپاش كۇلىپ جىبەرىپ:
— مىنە، جاڭالىق! — دەدى. — ەل ارالاپ ءجۇرىپ، بۇنداي قازاق اۋىلىن كورگەنىم وسى. شاكەن قالاي شوشىماسىن. «قوسشى» ۇيىمى، پارتيا ۇيىمى دا وسىندا عوي؟
— وسىندا.
— ۇلكەن جۇمىستار ۇيىمداستىرعان ەكەنسىز!
— كوڭىل كوتەرگەنىڭىزگە كوپ راحمەت، — دەپ باسىن ءيدى دە، ەزۋ تارتتى امان. — راس، اۋىل شونجارلارى بۇرىنعى تاناۋ كوتەرۋىن، كەدەيلەرگە سوقتىعۋىن قويىپ، ءوز باستارىن قورعاي باستادى. اۋىلدى كازىر سوۆەتتەندى دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىراق شونجارلاردىڭ ۇياسى ءالى بۇزىلعان جوق. قالاي ويلايدى ۇكىمەت، ولار سولاي قالا بەرمەك پە؟
— اۋىل سوۆەتتەنسە، جەرگە بايدىڭ قوجالىعى جويىلسا ۇياسى بۇزىلماعانى قايسى؟
— رۋ باسى فەودالدىڭ جول بويىندا قۋ باسى جاتسا دا، جۇرگىنشى قازاقتى ءبىر ەلەڭ ەتكىزەدى. اگار ۇياسى بۇزىلماسا، ول ۇياعا ءبىر تۇنەمەي كەتەتىن قازاق كەم شىعار. مال مەن بەدەل تۇرعاندا ۇيا قايدان بۇزىلسىن.
كۇلپاش ويلانىپ قالدى. امانمەن كەشەدەن بەرى تالاي تاقىرىپتاردا سويلەستى. كوپ نارسەدەن حابارى، ءار ماسەلەدە ءوزىنىڭ پىكىرى بار جىگىت، كەيدە وسىنداي سونىعا سوعىپ، بوگەپ تاستايدى. جاڭاعى ءسوزىنىڭ ورايىنا بىردەمە ايتۋعا وقتالا بەرگەندە، اياق استىنان قارا شۇبار جىلان سىپ ەتىپ، تۇرا جونەلدى. كۇلپاشتىڭ شوشىعانى سونشا، داۋسى قاتتى شىعىپ كەتتى، قۇشاقتاي الدى اماندى. امان ءجاي باسىپ، جىلاندى جەلكەسىنەن اياعىمەن باسىپ تۇردى دا ءتىلىن سۋىردى، ءوزىن تىرىدەي قالتاسىنا بوس سالا سالدى. كۇلپاش جىلانى بار قالتاعا جۋىماي، اماننىڭ ەكىنشى جاعىنا شىعىپ الىپ:
— ياپىر-اي، نەرۆىڭىز قالاي مىقتى ەدى! جۇرەگىڭىزدىڭ تۇگى بار شىعار، — دەگەندە:
— نازىك جاندى قىز سۇيسىنگەنىمەن جۇرەككە تۇك بىتە مە، — دەپ امان ءبىرىنشى رەت قالجىڭدادى. كۇلپاش ونىڭ قالجىڭىنا جاۋاپ قايىرماي، جاڭاعى وقتالعان ويىن ايتتى:
— سوندا، قازاق شونجارلارىنىڭ مالى مەن بەدەلىن تۇپ-تۋرا تارتىپ السا دەمەكسىز عوي. بۇل جوندە مەن ويىمدى قورىتا الماي كەلەم. سىزدەن جاسىراتىنى جوق، رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ اراسىندا تالاس ەكى پىكىر بار. سونىڭ ءبىرى ءسىزدى جاقتايدى: ءسوسياليزمدى تەزىرەك جاسالىق، كەشىكسەك كاپيتاليستىك قورشاۋ قىسىپ، ءتىپتى، تۇنشىقتىرىپ تاستاۋى مۇمكىن؛ ال، تەزىرەك جاساۋ ءۇشىن، كەدەرگى بولىپ وتىرعان قارسى تاپتى، الدىمەن شونجارلاردى جويايىق دەگەندى ايتادى. بۇعان قارسى پىكىر: فەودالدىق اۋىل تۇگىلى كاپيتاليزمدى باسىنان كەشىرگەن ورىستاردىڭ كۋلاگى تيىش وتىر، ءبىزدىڭ شونجارلاردىڭ سولاردان قاي جەرى ارتىق؟ ەلدى سوسياليزمگە ءويتىپ وكتەپ، كۇيزەلتىپ اپارۋعا بولمايدى... دەيدى. قايسىسىن قولداۋ كەرەك؟ ءبىرى كۇرەسكە، ءبىرى تيىشتىققا شاقىرادى. ەكەۋى دە ءقاۋىپتى. ءبىراق، بىرىنە امالسىز قوسىلۋعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى باسقا جول جوق...
— وڭشىلداردىڭ اداسقان ويى قازاق اۋلىنا دا پانالاي المايدى، — دەدى امان. — ءتۇس شايىسپاي، بەلدەسپەي ءبىتىم جولىمەن سوسياليزمگە سولار-اق بارسىن. ءبىز، كوممۋنيستەردىڭ لەنين باستاعان اشىندى كۇرەس جولىمەن بارامىز. ونىڭ بەر جاعىندا كۋلاك پەن شونجاردىڭ ايىرماسى قاسقىر مەن بولتىرىكتەي. ورىس كۋلاگىنىڭ ەڭ مىقتىسى ءبىر پوسەلكەنى ۇستاپ وتىرا المايدى. قازاق شونجارلارىنىڭ ەڭ سورلىسى ءبىر رۋلى ەلگە يە. امەريكانى بايلار بيلەگەنمەن بارلىق باي بيلەپ وتىرعان جوق. بارىنەن اسقان الپاۋىتتار بيلەپ وتىر. بىزدە دە سولاي بولمادى ما. بۇگىن تاڭدا قازاق اۋلىنداعى ەڭ ۇلكەن قارسى كۇش تاعى دا سول شونجارلار. ورىس پاتشاسى تاعىنان ەركىمەن تۇسپەگەندە، ورىس كاپيتاليستەرى قوجالىعىن ەركىمەن بەرمەگەندە، سوسياليزمگە ەركىمەن جول بەرەتىن دانالىق قازاق شونجارىنا قايدان كەلەدى؟!..
— ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى قوستاۋشىلار تومەننەن دە تابىلاتىن سياقتى. بىلتىر، ولكەلىك پارتيا كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنە ون كەدەي قول قويىپ، ون بەت ارىز جازىپتى. سول ارىزدىڭ اقىرىندا «...بۇل جەردە نە شاكەن مىرزا، نە ءبىز تۇرايىق. ايتپەسە، وتاسا الماي قويدىق» دەيدى.
— ونى جازعان ءبىزدىڭ كەدەيلەر. بىلتىر ماي ايىندا قىزىلوردادان جاندوس، سايلاۋبەك، اقمولادان ەرمەكباي كەلىپ شاكەندىكىندە بىرنەشە كۇن جاتىپ كەتكەن. سوندا، بايلار ابدەن داتتەپتى، ارىزدى جاۋدىرىپتى. جاندوس، ەرمەكباي، سايلاۋبەك مەنى ءۇش جاقتاپ جازعىردى. اقىرىندا ءبارى جابىلىپ، بۇل ارادان قۋدى. مەنى قۋىپ العان سوڭ قالعان كوممۋنيستەردىڭ، جاي بەلسەندىلەردىڭ ءبىرىن اباقتىعا جاپتىردى، ءبىرىن قىزمەتتەن بوساتتى، ايتەۋىر ويىنا كەلگەنىن ىستەدى شاكەن. مىنە، جاڭاعى ارىز وسى تۇستا جازىلعان...
ەكەۋى اۋىلدان شىعىپ، سىرتتاعى قالىڭ، زيراتقا بەتتەدى. اڭگىمە تەرەڭدەپ بارادى. امان جاندوسپەن قالاي ايتىسقانىن بايانداعان كەزدە:
— مەنىمشە دە ول كىسى تىم قازاقناماي، — دەپ ەدى كۇلپاش:
— انىعىراق ايتقاندا كەرتارتپا! — دەدى امان. — ەلىڭدى، ەلىڭنىڭ سالتىن سۇيسەڭ جامانى ەمەس، جاقسىسىن، وتكەنىن ەمەس، كەلەشەگىن ءسۇي. جاندوس اعاي وتكەندى تىم دارىپتەيدى ەكەن. وتكەننىڭ ءبارى وڭدى ما! قازاق قامقورىمىن دەگەن ازامات قازاقتى الدىمەن وتىرىقشى ەتۋ كەرەك. ونسىز ەشبىر ءىس وركەندەمەيدى...
— وتە دۇرىس ايتتىڭىز-اۋ! — دەپ كۇلپاش ءسۇيسىندى دە، ىلە سۇراق قويدى. — پوسەلكە مەكتەبىن بىتىرمەي كەتكەنىڭىز راس پا؟
— راس. ءبىراق، ءوز تۇسىمنان وقىپ، «نارودنىي ۋنيۆەرسيتەت نا دومۋدى » جاقىندا ءبىتىردىم.
— قىزمەتكە دە، وقۋعا دا ۋاقىت تاپقانسىز!
— تاپپاسقا لاج بولمادى. كەشتەۋ قالىپپىن، جولداستارىم وزىپ كەتتى. اتىم جاراسا ەندى قاتتىراق ءجۇرىپ جەتەم دە.
— اتىڭىز جەتپەك تۇگىلى وزۋعا دا جارار. حالىق قامىن ءبىرسىپىرا اڭگىمە ەتتىك. ويلارىڭىز ماعان ۇناپ قالدى. وسى ماسەلەلەردى ەكەۋلەپ باسپا ءسوز بەتىندە كورسەتسەك قايتەدى؟
— مەن دايىن.
ەكەۋى بىرلەسىپ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە ەكى ماقالا جازباق بولدى. ماقالالارىنىڭ اتىن: «كوشە بەرەمىز بە؟»، «جۋاندار قايتسە ارىقتايدى» دەپ قويماقشى. زيراتقا جەتكەندە جاڭادا سالىنعان، ءتورت قۇلاقتى ۇلكەن تامعا بۇرىلدى. بۇل، امان جوقتا اعايىندارى سالعان ساپاردىڭ تامى. تام ىشىندە، قابىر باسىنداعى سىم تاستىڭ ەكى بەتىندە دە ارابشا جازۋ بار. سونىڭ بىرىندە ساپاردىڭ ءوز سوزدەرى تۇر:
«بالام، اكە كوڭىلىن ءوزىڭ اكە بولعاندا بىلەرسىڭ. جاقسىنىڭ قادىرىن جاماندى كورگەندە بىلەرسىڭ. جاستىقتىڭ قادىرىن كارتايعاندا بىلەرسىڭ».
كۇلپاش داپتەرىنە جازىپ الدى. ساپار جەتپىس جاسىندا ولگەن ەكەن. امان سوندا دا «قاپىلىستا كەتتى» دەپ وكىنەدى. اكەسىنىڭ تالاي مىنەزدەرىن، اقىلدى سوزدەرىن ەسكە ءتۇسىردى. جاقسى اكەنىڭ جانعا تيەر جىلىسى از با، ايتىپ بىتىرەر ەمەس... اۋىل جاقتان جۇگىرتىپ تايماس كەلەدى. اۋىل ادامدارى تىك كوتەرىلە اتتانىپتى. قانجىعالارىنا ارقان، شوت بايلانا، كەيبىرەۋلەرى قولدارىنا كەز اعاش ۇستانا «كومەيگە» بەتتەپ بارادى. «كومەي» — «ماقاش قورىعىنىڭ» ەڭ شۇرايلى، ماقاش پەن شاكەننىڭ شاۋىپ جۇرگەن جەرى. ەندى بولىسكە تۇسەدى.
— «كومەيدەن» مەن دە ۇلەسىمدى العالى بارام! — دەدى تايماس، كەلە سالا. امان قالجىڭدادى:
— اكە-شەشە جوق، قاتىن-بالا جوق. سوقا باسقا جەر نە كەرەك؟
— جەر، ءتىرى تۇگىلى ولىككە دە كەرەك. اكەم جوق بولسا ءوزىم اكە بولام. بالام جوق بولسا قاتىن الام، بالالى بولام. قاراپ وتىرىپ سىباعامدى نەگە جىبەرەم.
— جىبەرمە. الا عوي، بار، الا عوي! ازدان سوڭ ءبىز دە بارامىز.
تايماس شابا جونەلدى. اۋىلعا جەتكەنشە كۇلپاش پەن اماننىڭ اڭگىمەسى تايماس بولدى.
— ۇزاق جولدا جۇرگەندە وسىنىڭ ءبىر شارشاعانىن، رەنجىگەنىن كورمەدىم، — دەدى كۇلپاش.
— ءيا، ىلعي قايناپ تۇرعانى! — دەدى امان.
— وقۋعا دا زيرەك ەكەن.
— بارىنە زيرەك. ول شەشەن، ءانشى، دومبىراشى، قولى مىنىسكەر، جۇمىسقا سالساڭ اپات. التى جاسىندا اناسىنان، ون ءبىر جاسىندا اكەسىنەن ايىرىلدى. تەسىك وكپە، جەتىم بالا، ءومىر تەپكىسىن قانشا كورسە دە قاجىماپتى...
كەش تۇرىپ، سىزدىق ءۇيىنىڭ الدىندا جۋىنىپ، تارانىپ جۇرگەن مارجان كورىنەدى. امان مەن كۇلپاش جان-جاققا كوز جىبەرىپ، دالادا تۇر. ءبارى كەشە كەلگەن-دى. ءبارىنىڭ اقمولاعا قايتقان بەتى. كۇلپاش «قىزىل وتاۋدى» بولىس ورتالىعىنا توتە جولمەن جىبەرگەن. ءوزى امانمەن بىرگە بۇگىن بارماق ەدى.
— ءبىزدى بۇگىن جىبەرمەس وسىلار، — دەدى امان، اۋىلعا قايتا ەنە بەرگەندە، — ازىرشە، ءۇش ۇيدە مال سويىلعانىن كورىپ كەلەم. داۋدە بولسا بىزگە سويىلعان بولار. جەمەي كەتسەڭ وكپەلەيدى.
— ونىڭ ءبارىن جەۋگە قارىن شىداي ما!
— تايماس پەن نۇرعاليدىڭ قارنى تاستى دا قورىتادى.
ۇيگە تاقالعاندا قوس اق قاسقا قارسى الدى بۇلاردى. كەيىنگى ەكى-ۇش جىلدا ۇيدە بولماسا دا اماندى ۇمىتپاعان، «ساعىندىردىڭ عوي» دەگەندەي قۇيرىقتارىن بۇلاڭداتىپ، ەركەلەپ تۇر. وزدەرى وسكەن، تولعان، مىنەزدەرى بۇرىنعىدان دا اۋىر، پاڭ، بەتتەرى قالىڭداي ءتۇسىپتى. امان ارقالارىنان، باستارىنان سيپاپ، ەندى يت، ات، اڭ جايىن اڭگىمە ەتكەندە، شەشەسى ەسىك الدىنا شىعىپ داۋىستادى:
— امانجان، شايعا كۇتىپ وتىرمىز.
قوناقتاردى تۇندە سىزدىقتىكىنە — جەر ۇيگە جاتقىزعانمەن تاماقتى بايبىشە ءوز ۇيىندە، كيىز ۇيدە بەردى. شاي ۇستىندە سىي قوناقتارىمەن، ساعىندىرىپ كەلگەن بالاسىمەن راحاتتانا سويلەسىپ وتىر. ءباتيمانىڭ اتىن اتامايدى ەكەن.
— ...قىز، سەن دە جەلپىلدەمە، — دەدى ءباتيماعا ءبىر كەزدە، — بۇگىن بۇل اۋىل ءبىرىڭدى جىبەرمەيدى. ءتورت ءۇي مالىن سويىپ، قازانىن اسىپ جاتىر. نە بار اسىعاتىن. اسىققان جەتپەيدى، بۇيىرعان كەتپەيدى.
ەشقايسىسى قارسى ەشتەمە ايتا المادى. بايبىشە ىستىق باۋىرساق پەن جۇقا ناندى، تۇننەن قالعان ەتتى قوناقتاردىڭ الدىنا ىسىرا ءتۇستى. مايىن ءجوندى شىعارماي قايناتقان بالقايماقتى، پىسكەن ءسۇتتىڭ قايماعىن امانعا بەيىمدەپ:
— سەنىڭ قايماقتى جاقسى كورەتىنىڭدى بىلەدى عوي، بىرەۋىن باقىراۋىق ىرىسجان، بىرەۋىن ءالجاننىڭ ايەلى اكەلىپ بەرىپ كەتتى، — دەگەندە، مارجان وتىرىك بۇرتيا قويدى. كۇڭكىلدەپ وتىر:
— ناعاشى شەشەم ءوز بالاسىن عانا تانيدى ەكەن...
— بەتىم-اۋ، وكپەلەگەنى مە! — دەپ نانىپ قالدى بايبىشە. قايماقتى ەندى مارجاننىڭ الدىنا جاقىنداتىپ، اماندى قىزدارعا جىعىپ بەرىپ جاتىر. — قۇربىلارىن ءوزى قوسار دەسەم، قوسپاعان. اقسۇڭقارشا شاشىپ جەمەي، قاراقۇسشا باسىپ جەگەن نەسى. جەڭدەر، قاراعىم، بارىڭە جەتەدى، جەڭدەر.
ۇلكەن سارى ساماۋىردىڭ ىزىڭى ءازىر باسىلار ەمەس. شايقۇمارلاردىڭ سۋسىنى ءازىر قانار ەمەس. اقىجان، ءباتيما، بايبىشەلەر جاڭا تەرلەي باستادى. داستارقان ۇستىندەگى ءازىل، اڭگىمە جاڭا قىزا باستادى. امان مەن كۇلپاش داستارقان جيىلۋىنا قاراماي اتقا ءمىندى.
بۇگىن بۇل ماڭداعى ەل تەگىس ات ۇستىندە. شابىندىق جەردى ءبولىسىپ جاتىر. ۆولاتكوم ءتوراعاسى قاسەن، بولىستىق «قوسشى» كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ءالجان الدىڭعى كۇنى جايلاۋدا بولعان ۇلكەن جينالىس تاراسىمەن ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ كەتكەن. «يسا بيدايىعى»، «ولەڭتى» اتالاتىن ۇلكەن شابىندى بولۋگە ەكەۋى ەكى رۋ ەلگە كەتتى. «ماقاش قورىعىن» ءبولۋ ۆولاتكوم مۇشەلەرى ءىزباسار مەن تاناكوزگە تاپسىرىلعان. بۇل قورىققا تەلىمدەس ون اۋىلدىڭ شاتاعى ۇشەۋىندە عانا: ماقاش، شاكەن، جاتاق ۇشەۋىنىڭ اراسىندا. وزگەسىندە ويسىراتارلىق وزگەرىس جوق. سوندىقتان، جۇرتتىڭ كوبى «كومەيدە». شاكەننىڭ، ماقاشتىڭ جەرىن تارتىپ الۋ ۇلكەن وقيعا كورىنەدى جۇرتقا. ماقاشقا قاراعاننان — ساقالى ساپسيىپ ماقاشتىڭ ۇلكەن بالاسى عانا، شاكەنگە قاراعاننان ەكى مالايى عانا كەلىپتى. ولار جاق اشپايدى. «كوپ اۋىل» ەندى ءوزدى ءوزى كەرىسىپ قالىپ ءجۇر... امان مەن كۇلپاش جالپاق قورىقتى قاق جارا ءجۇرىپ، جان-جاقتى تەگىس كورىپ كەلەدى. ءار اۋىلدىڭ تۇسىندا جەر بولىسكەن اتتىلار كورىنەدى. امان ەل جايىن، جەر جايىن بايانداي بەردى:
— سوناۋ ارىرەكتە تۇرعان قىستاۋ باتەكەڭنىڭ توركىندەرىنىكى. ونىڭ وڭىنداعى جىلپوس جاقىپ، سولىنداعى بايبول دەگەندەردىكى. شي ىشىندە توبەسى قىلتيعان مىناۋ شاعىن ەكى اۋىلدىڭ ءبىرى تاناكوز جەڭگەيدىكى، ءبىرى جىلقىباي دەيتىن قارا قازان بايدىكى. ەلىمىز قورىقتى قورشاي وتىر. اناۋ كوك تاۋلاردىڭ قارى ەرىگەندە «تالدىعا» قۇيادى. «تالدى» قورىققا اكەلىپ جايىپ جىبەرەدى. شاكەن مەن ماقاش «تالدىنىڭ» ءدال بىتەر جەرىندە، قاباقتا، مىناۋ وتىرعان. «كومەيدىڭ» ءشوبىن ولار كوپەنە كۇيىندە سۇيرەتىپ الىپ، قوراسىنا ۇيە سالاتىن. ەندى الىستان اربامەن تاسۋعا تۋرا كەلەر. جىل سايىن پىشەن كەزىندە قىرقىسىپ جاتاتىن قازاق ەندى ءبىراز تىنشىعاتىن دا بولار...
لىپ ەتىپ، ىلەزدە جەل تۇردى. تۇنشىقتىرىپ كەلە جاتقان قالىڭ ماسا تىم-تىراعاي قاشا جونەلدى. ماسادان بوساعان كوپتىڭ قيمىلى قىزا ءتۇستى. تايماس پەن توقاباي جەلە-شوقىتا ءجۇرىپ، ارقانمەن ولشەپ بارادى جەردى. ول ەكەۋىنىڭ سوڭىنان شوتپەن وماقا، بەلگى سالىپ ەكەۋ بارادى. ءىزباسار مەن تاناكوز اركىمدى تىزىمگە قاراپ شاقىرىپ، ولشەنگەن جەردى قولما-قول ءبولىپ بەرىپ كەلەدى. وزگە جەردىڭ شالعىنى تىزەگە جەتكەندە، «كومەيدىكى» كازىردىڭ وزىندە اتتىڭ ومىراۋىن سوعادى. پىسكەن كەزدە ات كورىنبەي كەتەدى. ءبىراق، «كومەيدىڭ» دە وزىنشە ساۋىرى، پۇشپاعى، شابى بار. كوبىنىڭ دامەسى ساۋىردان الماق. جوسىتىپ جۇرگەن كوپ اتتى ءبىر مەزگىلدە ءۇيىرىلىپ تۇرا قالدى. شاڭ-شۇڭ داۋىس ەستىلەدى...
— قان قىلماي الىپ كورشى، كانە! — دەيدى بىرەۋ.
— تەزىرەك بارايىق. جانجالداستى عوي مىنالار! — دەپ ەدى كۇلپاش:
— ساسپاڭىز، — دەپ سىلق-سىلق كۇلدى امان. — تانىپ كەلەم، ءوزىمىزدىڭ تاۋكە. شاقار، ەركە، قياس ادام. ونىمەن ءبىزدىڭ اۋىلدا ەشكىم توبەلەسپەيدى.
— سىزدىق ءتۇنى بويى تاۋكە بولىپ، ابەن بولىپ شەگىمىزدى قاتىرىپ ەدى. سول تاۋكە مە؟!
— ءدال ءوزى.
بۇلار جەتكەندە، تاۋكە ەشكىمگە ىرىق بەرمەي، توقابايعا شۇقشيا سويلەپ تۇر ەكەن، بەرى بۇرىلا سالا:
— امانجان، وزىڭە عانا جۇگىنەم، — دەدى، — بىلتىر سەن كەتىسىمەن شاكەن مەنى اربانىڭ دوڭگەلەگىنە بايلاتىپ قويىپ ساباتقان. ودان كەيىن اباقتىعا جاپتىردى. اشتىق جاريالاپ، ءدام تاتپاي جاتىپ العان سوڭ اباقتىدان اقىرى وزدەرى كوتەرىپ شىعاردى. سودان ءالى وڭالا الماي ءجۇرمىن. شاكەننىڭ جەرىنىڭ ساۋىرىن ءوزىم الام!
— شاكەن مەن جاقىپتىڭ ماعان دا ىستەمەگەنى بار ما؟! — دەي بەرىپ ەدى توقاباي، تاۋكە تاعى كيىپ كەتتى:
— سەن مەندەي تاياق جەگەن جوقسىڭ. ءوشىڭدى دە الىپ ءجۇرسىڭ. اباقتىعا ءبىر ءتۇن تۇنەدىڭ دە بۇزىپ قاشتىڭ. استىڭداعى جاقىپتىڭ مىنا كۇرەڭ قاسقاسىن مىنە قاشىپ، ءسىڭىرىپ كەتتىڭ. ءوزىڭ جوقتا جاقىپ جالعىز سيىرىڭدى الىپ قويىپ ەدى، ول جوقتا كۇلپاش قايىرىپ بەردى. سەندە قايتا پايدا بار.
— توقا، تالاسپاڭىز. تاڭداۋ تاۋكەڭدىكى! — دەدى امان. بۇل تالاس سونىمەن تىنا قالدى. تاۋكە ەكىنشى داۋ شىعاردى:
— جەر جان باسىنا بولىنەدى ەكەن. ءىزباسار مەن تاناكوز ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءبىر جانىن كەمىتىپ تاستادى. ىشتەگى شاراناعا جەر بەرە المايمىز دەيدى. ءوزىمىز شارانادان ادام بولمادىق پا! ايەلىمنىڭ بوسانۋىنا ءۇش-اق اي بار.
ءبارى دۋ كۇلىپ جىبەردى. تاۋكە كوزى شاتىناي بارىنە سىپىرتا ءبىر قاراپ ءوتتى. امان كۇلكىسىن كورسەتپەي، ءتۇسىندىرىپ تۇر:
— ...اقىلىڭىز جەتەدى، ويلاڭىزشى، تاۋكە اعا، وندا بارلىق ايەلدىڭ ءىشىن كورۋ كەرەك ەمەس پە؟ سىزگە بەرگەن سوڭ ءبارىنىڭ شاراناسىنا ۇلەس بەرۋ كەرەك ەمەس پە؟
— سەن قوي دەسەڭ، امانجان، قويمايتىنىم جوق. قويدىم، ەندەشە! — دەدى دە تاۋكە جۇمساپ سالا بەردى. ونىڭ جانجالىنان ىعىر بولعان ءىزباسار ۋھلەپ دەمىن ءبىر الدى. تاناكوز ەكەۋى ەكى جاقتاپ ءبولىس جايىن ايتتى امانعا. شاكەنگە «قۋرايلى كولدى» بەرىپتى. قاشىقتا جاتقان، بۇرىن ەشكىم شاپپاعان اششى كول. ءشوبى كوپ، ءبىراق قۇراق پەن قامىس. باستىعى قازانقاپ ەتىپ، شاكەننىڭ ون ەكى مالايىن ون اۋىلعا ءبولىپ جىبەرگەن. توقاباي ەرتىپ كەلگەن جاڭا كىرمە — جالشى بوقاي دا جەر الىپتى. كۇلپاش ءبارىن ءۇنسىز تىڭداپ تۇرىپ داپتەرىنە تاعى ءبىر ءسوز جازىپ قويدى:
«بۇگىن تىك كوتەرىلە جەر بولىسىنە شىققان مىناۋ جالشى، كەدەي، ورتاشا جايراڭ قاعادى؛ ءبىرى — قۋانىشىن كەۋدەسىنە سىيعىزا الماي تاناۋلاپ تۇرسا، ءبىرى — قىزارا ءبورتىپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. وسىلارعا قاراپ شاكەن، ماقاشتاردىڭ قاباعىن كورمەي دە ءبىلدىم».
وزەن سىرتىنداعى شوقىنىڭ يىعىنا ءۇش سالت اتتى شىعا كەلدى. جۇرىستەرى قاتتى. ولاردىڭ ارتىنان تۇيە قۋعان ءبىر اتتى كورىنەدى. تۇيەنىڭ ۇستىندە مىنگەسۋلى ەكى ادام وتىر.
— قاسەن مەن ءالجان! — دەدى ءىزباسار.
— اناۋ ءادحام عوي، — دەدى تاناكوز. — تۇيەدەگىلەر داۋدە بولسا تۇتقىن شىعار.
ايتقاندارى ءدال شىقتى. تۇتقىن، كادىمگى مۇقاتايدىڭ اعالارىنىڭ ءبىرى، بوقايدىڭ بۇرىنعى قوجاسى جامانتىك، ونىڭ ارتىنا مىنگەن ءوزىنىڭ ىنىلەرىنىڭ ءبىرى، بەلگىلى ەسەر اۋىلناي ەكەن. ءادحام تۇيەگە مىنگەستىرىپتى دە، ەكەۋىن ءبىر-بىر اياعىنان ءبىر كىسەنمەن ماتاپ قويىپتى. ىزالى جامانتىك اماندى كورگەندە قابا ساقالىن قاپسىرا ۇستاپ تۇرىپ سويلەدى:
— جاقسى كەزدەستىڭ، شىراعىم، الىستان اتىڭا قانىق ەدىم، ايتىپ قالايىن. مالاي كەتتى، جەر كەتتى. قاۋقيعان مىنا ساقال قالدى، قايىرۋسىز قايران مال قالدى. الار بولساڭ الىپ تىن ءبارىن. ايتپەسە، كەسكەك بايلاعان مىناۋ ءيتىڭ كۇن كورسەتەر ەمەس! — دەپ ءادحامدى سۇق قولىن شوشايتا كورسەتكەندە:
— ءاي، ءاي، تارت ءتىلىڭدى! — دەدى ءادحام. — وزدەرىڭ ىستەگەن يتتىكتىڭ وننان ءبىرىن ىستەگەم جوق ءالى.
امان جامانتىكتىڭ تۇلعاسىنا قاراپ قالىپتى. ءتىلى وتكىر بولعاندا ءتۇسى دە بۇزىق: تايقى ماڭداي، كەڭ شىقشىت، بەتىن تۇك باسقان، تۇلكى كوز ەكەن، جۋان قارنىن تۇيە كوتەرىپ كەلسە دە، ءوزى القىنىپ وتىر. بوقاي جۇگىرىپ بارىپ قولىن ۇسىنا بەرگەندە، ءادحام اقىرىپ جىبەردى:
— ۇستاما قولىن، جۋىما! ون جىل ەزىپ، ءبىر كوزىڭدى اعارتسا دا سالەم بەرەسىڭ، شىرىك يت!
بوقاي سالەمدەسە الماي كەيىن شەگىندى.
— كوردىڭىزدەر مە؟ — دەپ قاسەن كۇلپاشقا قارادى. قىسقا موينى بۇرۋعا ونشا كەلمەگەن سوڭ كەۋدەسىمەن بۇرىلدى. قيسىق جاعا كويلەگى تۇيمەلەۋسىز، كۇن كۇيدىرگەن ءتوسى قىپ-قىزىل، بەتى دە توتىققان، بۇيرا باس، دەمبەلشە جىگىت ماحوركا شىلىمىنىڭ ءتۇتىنىن جوعارى جىبەرىپ، ەركىن سويلەپ تۇر. — ...كىسەندەۋلى جامانتىككە بوس بوقاي قول بەرەدى. دەمەك، بۇلاردى ۋاقىتشا كىسەندەۋ، اۋىزدىقتاۋ جەتكىلىكتى شارا ەمەس. Taپ ەسەبىندە جويۋ كەرەك! جامانتىككە قوسىلىپ الىپ، اناۋ اۋىل سوۆەتىمىزدىڭ باستىعى بوگەت جاساي بەرگەن سوڭ ەكەۋىن بىردەي تۇتقىنداتتىم...
— جەر ءبولىنىپ ءبىتتى مە، ول جاقتا؟ — دەدى امان، قاسەننىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— ءبىتىرىپ قايتتىق.
— وندا جامانتىكتى بوسات. اۋىلنايدى ورنىنان ال.
قاسەن مەن ءادحام تومەن قارادى. قارسى ەشتەمە ايتپاسا دا ىشتەرى قابىلداماي تۇر. امان سونى سەزىپ سويلەي ءتۇستى:
— ەمشىلەر ماندامنىڭ اۋەلى باسىن الادى. جامانتىك، جىلقىبايلار باسى ما؟ ايىرا ءبىلۋ كەرەك. ولارعا ءازىر وسى دا جەتەدى. مىقتى بولىس بولعىڭ كەلسە الدىمەن شونجاردى قۇلات!
— ە، باسە! اينالايىن، سوعان ءبىز دە كومەكشى! — دەگەن، تۇيە ۇستىندەگى جامانتىكتىڭ داۋسى ەستىلەدى. ونىڭ اياعىنداعى كىسەنىن ءادحام تىستەنە، جۇلقي اشتى دا، تۇيەنى بوربايعا قامشىمەن ءبىر وسىپ جىبەردى. تايراقتاي جونەلدى تۇيە. دۋىلداعان كوپ امان مەن كۇلپاشتى ورتاعا الا «ماقاش قورىعىن» ءبولىسىپ بارادى...
قان
I
ەل جايلاۋدان تاراعان. شاكەن، ماقاش اۋىلدارى قىستاۋعا تاقالا — «جامباس قۇدىقتا» وتىر. كەشەدەن بەرى كۇن كوزى كورىنبەيدى. اسپان قالىڭ بۇلت، جەل تىنىق. اندا-ساندا تولاسى بار ىبىلجىعان اق جاۋىن مازانى كەتىرىپ تۇر. تالاي ۇيدە وتىن جوق، تەزەك سۋ، پاناسىز نارسەنىڭ ءبارى سۋ. كوپ مىنىلگەن كولىك، كوپ ساۋىلعان ءتول بۇرسەڭدەپ ءۇي پانالاپ نەمەسە ىقتاي وتتاپ ءجۇر. ۇيلەردىڭ تۇندىگى شاقتاپ اشىلعان، ءقايسىبىرى قالپىمەن جابىق. ءتۇتىن شىققان شاڭىراقتار نەكەن-ساياق. جاز بويى جايلاۋدا جادىراعان جان-جانۋار كۇزدىڭ ءبىر لايساڭىندا-اق كىربەڭدەپ قالدى. قاراشا ۇيلەردىڭ ادامى كادىمگىدەي كۇيزەلدى: كيىز جىرتىق، وتىن جوق. وتىن بولسا ءىشتى جىلىتاتىن ىستىق اس جوق، ۇلكەنى بۇرسەڭدەگەندە، بالالارى دىردەكتەپ وت جاققان، قازان كوتەرگەن ۇيلەردى ساعالايدى.
وت جاعىلماسا دا شاكەن ءۇيى بۇل كۇندەردى ەلەمەدى. شاكەن باسىنا تىسى قارا بارقىت، ءىشى تۇلكى پۇشپاق بورىك كيىپ، ارقاسىنا كۇرەڭ ساتەنمەن تىستاعان سۋ جاڭا تۇيە ءجۇنى كۇپى جامىلىپ وتىر. كۇپىسىنىڭ ۇلگىسى بۇل جاقتا جاستارعا لايىق — ەتەگىنە قۇندىز ۇستاعان. ەكەۋىن دە شولپان تىكتى. شولپاننىڭ ۇستىندە ورمان تۇلكىسىنىڭ شىمقاي جوندىعىنان قۇراعان دراپ تىستى ىشىك. ونى دا ىستەگەن ءوزى. مىناۋ سالقىن كۇندە جىلى كيىم ەكەۋىن قىز-قىز قايناتسا دا، كوڭىل سالقىنىن جىلىتا الماعان ءتارىزدى. قاباقتارىندا كىربەڭ بار. ەكەۋى ەكى جەردە، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە قادالىپ وتىر. گازەتكە امان مەن كۇلپاش قول قويعان ماقالالار شىعىپ قالعان.
شاكەن ۇزاق ءجۇرىپ قايتتى. اقمولا، قىزىلجاردان دارمەن بولماعان سوڭ، قىزىلوردانىڭ وزىنە بارىپ، ەلتايمەن جۇزبە-جۇز سويلەسىپتى. نە سويلەسكەنىن ءوزى بىلەدى، ول جايىندا شەشىلىپ ەشتەمە ايتقان جوق. ايتەۋىر قاباعى سالىڭقى، ءۋھىسى كوبىرەك. كىرەنى بۇدان بىلاي قويام دەپ، ەلۋ-الپىس اربانىڭ بەسەۋىن قالدىرعان دا، وزگەسىن وگىز-موگىزىمەن جولشىباي ساتىپ جىبەرگەن. سونىمەن بايلانىستى مالايلارىنىڭ دا سانى ازايىپ قالدى. بۇنداي شۇعىل وزگەرىسكە سەبەپشى بولعان «جەر ءبولىسى» عوي دەيدى جۇرت. شىنىندا سەبەپ ودان ۇلكەنىرەك كورىنەدى.
— وسىنداي ادامدارمەن دە اۋىز جالاسىپ، التىباقان تەپتىڭ-اۋ! — دەدى دە گازەتتى بىلاي الىپ قويدى شاكەن. شولپان ۇندەگەن جوق. شاكەن ۇندەتپەي قويار ەمەس. سويلەگەن سايىن قازبالاپ بارادى. — تۇسىنگەن شىعارسىڭ ەندى، مەنىڭ قاس دۇشپانىم بۇلار. مىنا ماقالادا اتىمدى اتاماسا دا، جەر ءبولىسى شونجارلاردى ونشا مۇقاتا المادى، ولاردىڭ ۇياسىن بۇزاتىن شارالار كەرەك دەگەندى ايتادى. سونداعى ويلارى مال-مۇلكىمدى سىپىرىپ الىپ، ءوزىمىزدى كوز كورمەسكە ايداپ تاستاماق تا. سەنىڭ سولارمەن قالاي امپەيلەسە قالعانىڭا قايرانمىن!
— امپەيلەسكەندە نە ىستەپپىن؟ — دەي بەرىپ ەدى شولپان، شاكەن ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— قوناقتا ءبىر بولساڭ، جاس بالاڭدى جالعىز قالدىرىپ، ءتۇنى بويى ولارمەن التىباقان تەپسەڭ، ءان سالساڭ، از با بۇل؟! مەن قايعىدان قان جۇتىپ، تۇزدە جۇرگەندە، ەلىمدى سوڭىما سالىپ، جەرىمدى تالاپ الىپ جاتقاندا سەنىڭ قاعاناعىڭ قارىق، ساعاناعىڭ سارىق، سونى ىستەۋشىلەرمەن بىرگە جۇرگەنىڭ ەسىمنەن ءسىرا كەتپەس...
— سابىر ەتىڭىزشى، مىرزا، مەنى ءبىر تىڭداڭىزشى، — دەدى شولپان. شاكەن قۇلاق قويعان كەزدە ەگىلە سويلەدى. — ءسىز تۇزدە قان جۇتىپ جۇرگەندە، مەن ۇيدە ماي جۇتىپ وتىردىم با. بارىنە تۇسىنەم، ءبىراق، قولىمنان نە كەلەدى؟! قۇداي اقى، ءسىز كەتكەلى كوڭىلىم ءبىر سەلت ەتتى مە ەكەن. كۇپىڭىزدى، بوركىڭىزدى تىكتىم. ودان قولىم بوساسا ازاتتى ەرمەك ەتتىم. قاشان كەلەدى دەپ جولىڭىزدى قاراۋمەن بولدىم. التىباقانعا بارعانىم راس. ساۋىق ىزدەپ بارمادىم. كۇلپاش، مارجاندار قوناق ءارى قۇربى، سولار قيىلعان سوڭ كوڭىلدەرىن قيماي باردىم دا، ازدان سوڭ قايتىپ كەتتىم. قوناققا شاقىرعان تاناكوزدىڭ شايىن ءىشىپ، ەتىنە قاراماي كەتتىم. ايىبىم وسى ما؟ الدە بۇككەنىڭىز بار ما؟
— التىباقان باسىندا امان ەكەۋىڭ وڭاشا كەتىپ نە سويلەستىڭ؟
بۇل سۇراقتان شولپاننىڭ شوشىنعانى سونشا، قىزىل شىرايلى ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. جۇقا ەرىندەرى ءدىر-دىر ەتەدى. اڭگىمەنىڭ اقىرى قىزعانىشقا اينالعانىن جاڭا ءبىلدى. ول قىزعانىشتى شاكەننىڭ اشىق ايتقانىن جاڭا ەستىدى. بۇلتارا المادى. كوزىنەن جاسى مونشاقتاي وتىرىپ قايىردى جاۋاپتى:
— سەنبەگەنىڭىز عوي بۇل. سەنبەسەڭىز دە شىندىقتى ايتايىن. وننان اسا بەرگەندە قۇداي شەشەمدى الدى. ون بەسكە جەتكىزبەي اكەمدى الدى. بۇعانام ابدەن قاتپاعان كەزدە قولىڭىزعا كەلدىم. جارىم عانا ەمەس، اكەدەي قامقورشى دا بولدىڭىز. ەندى ازىرەيىلشە جازعىرعاندا جانىمدى قويار جەر تاپپاي وتىرمىن. راس، امانمەن بىرەر اۋىز سوزگە كەلدىك، جاسىرمايىن، ونىڭ ويىندا بوزبالاشىلىق بولدى بىلەم. مەن ءتۇڭىلدىردىم دە، بوگەلمەستەن ءجۇرىپ كەتتىم. سودان كەيىن كورسەم كوزىم شىقسىن...
— جىلاما، بوسقا بۇلىنبە، — دەدى شاكەن. داۋىسى وزگەرىپ، جۇمساپ قالعان ءتۇرى بار. — مەن ءالى ساعان جامانات تاڭعانىم جوق. تەك جەڭىلتەك بولا كورمە. انا جىلى امان ەكەۋىڭ تاۋ اراسىندا بۇلدىرگەن تەرىپ قالعاندا نە ايتتىم. وندا جاس ەدىڭ. كازىر جاس ەمەسسىڭ. كىمنىڭ ايەلى ەكەنىڭدى ۇمىتپا دەگەنىم قايدا؟ نەگە ۇمىتاسىڭ؟ قىبىر ەتكەنىڭدى كورىپ، وزىنشە جورىپ وتىرادى جۇرت. اماننىڭ ماعان ىستەمەگەنى قالدى ما؟! ەندى وشاق باسىن بۇلدىرمەك. بۇلدىرە الماسا، وسەكشىلەرگە جەم قىلماق ءبىزدى. ەسىڭنەن شىعارما، شولپان، جاۋىما جىلى شىراي كورسەتسەڭ جارىم ەمەسسىڭ، جاسىرىن كىرگەن سۇر جىلانسىڭ قوينىما...
ۇيىقتاپ جاتقان ازات ءۇنسىز باسىن كوتەردى. جۇمساق جۇدىرىعىمەن كوزىن ۋقالاپ، ۇيقىسىن اشقان سوڭ، «نە سويلەسىپ وتىرسىڭدار؟» دەگەندەي اتا-اناسىنا سۇرانا ءبىر قارادى دا، اياعىن اپى-تاپى باسىپ، قولىن جايعان اكەسىنە كەلدى. اكەسى ءسۇيىپ-سۇيىپ الىپ، جىلى كۇپىنىڭ ىشىنە تىعىپ جىبەردى. كۇپىدەن باسىن قىلتيتىپ، تومسارعان شەشەسىنە تۇسىنە الماي تاعى دا قارادى ازات.
— اپا. ءما-ما-ما!.. ءما-ما-ما!.. — دەگەندە:
— اينالايىننىڭ قوزى بولىپ ماڭىراعانى بۇل! — دەپ، ءماز بولدى شاكەن. تۇيىقتىعىنا، سۋىقتىعىنا قاراماستان بالاجاندى، ايەلجاندى، ءبىر بەزىنسە زورىن تاپپاي قايىرىلمايتىن، ءبىر بەرىلسە زورىن تاپپاي اينىمايتىن كىسى. باسقا كەمتار. العاشقى ايەلى ءبىر ۇل، ءۇش قىز تاپتى. ۇلى ەرجەتىپ قالعاندا ومبىدا وقىپ ءجۇرىپ، قۇرت اۋرۋدان ءولدى. قىزدارىنىڭ بىرەۋى عانا ءتىرى. شولپان كەلمەي ۇزاتىلىپ كەتكەن، شولپاننان بەس جاس ۇلكەن. اتالاستارى از. ولاردىڭ ىشىندە ءبىر تابان جاقىنى قازانقاپ. قازانقاپتى بۇل ۇيگە قۇل ەتىپ بەرۋگە وسى اتالاستىق تا قاتتى جاردەمدەستى. شاكەن كازىر شار تارتقاندا كورگەن پەرزەنتىن ايمالاپ وتىرىپ:
— سەنى قۇداي ءتىرى قويسا دا ورنىم بوس قالماس ەدى-اۋ، — دەگەندە:
— قويىڭىزشى، مىرزا، ءتىپتى ۋايىمشىل بولىپ باراسىز! — دەدى شولپان. — قىزىن بەرگەن قۇداي ۇلىن دا بەرەر. ءۇمىتسىز شايتان بولسىن.
تۇيىلگەن قاباقتار قايتا جادىرادى. سالقىن تارتقان كوڭىلدى جاس نارەستە قايتا جىلىتتى. ەكەۋى ەندى جىلى شىرايمەن سويلەسىپ وتىرعاندا سالەم بەرىپ قازانقاپ كىردى. ادەتى بويىنشا مىرزاسىنىڭ قولىن ۇستادى. ءسوز جوق. جوعارى قارامايدى. سىرتىنان كيگەن اق برەزەنت پلاشش سۋ ءسىڭىپ سىرەسكەن ەكەن، شەشىپ ءىلىپ قويدى. شاشى اعارا باستاعان. جەمتىككە تويىپ بىلاي شىعىپ وتىرعان اق باس كۇشىگەنشە، ۇلكەن ءۇيدىڭ وڭ بۇيىرىندە قاپ-قارا بولىپ، تاپجىلماستان، كۇجىرەيىپ وتىر. اماندىقتان كەيىن، شارۋا جايىن سۇراستىرعان شاكەنگە ساراڭ قايىردى جاۋاپتى.
— سىباعاڭىزعا تيگەن كولدىڭ ءشوبى قالاي كورىنەدى؟ Ac بولار ما ەكەن مالعا؟
— بولمايدى.
— وندا نەسىنە شاپتىڭدار؟
— شاپقامىز جوق ءالى.
— ال، مال نە كۇن كورەدى سوندا؟!
— قىسىلمايمىن، — دەدى قازانعاپ، «قىسىلماڭىز» دەۋدىڭ ورنىنا. مالاي ەمەس، مال يەسىنىڭ وزىندەي سويلەيدى. — «كوپ اۋىل» بولماسا، وزگە كەدەي العان جەرىن وڭدىرعان جوق. قول شالعىمەن ءتيىپ-قاشىپ ءجۇرىپ بىرەر شوشاق قالقيتىپتى. جالشىلار ءشوپتى نە قىلادى؟ سولاردىڭ بىرىنەن جاي سۇراپ، بىرىنەن كويلەك-كونشەك بەرمەك بولىپ شاۋىپ جاتىرمىن. ءشوپ جەتەدى.
شاكەننىڭ كوڭىلى ەندى كونشىدى. قازانقاپ كەلىسىمەن شىعىپ كەتكەن شولپان كىردى. «قازەكەلەپ» بايىك بولىپ تۇر؛
— سۋ ءوتتى مە، قازەكە؟
— جوق.
— ءشاي پىسكەنشە قىمىز ىشە تۇراسىز با، الدە؟
— ىشپەيىم.
— جىلىنىڭىز، وت جاقتىرايىن. ازاتجان دا جىلىنسىن. كۇزەمگە جەتكىزبەي-اق كۇيزەلتە باستادى-اۋ كۇن بيىل.
شولپان اس ۇيگە قايتا بارىپ، ءداۋ جەز لەگەنمەن ۇيەمە اق جاپا كوتەرتىپ، اسشى ايەلدى ەرتە كەلدى. وت جاقتىردى. شاكەننىڭ استىنا جاباعى تەرىسىنەن ىستەگەن قارا بوستەك توسەپ، ونى دا وتقا جاقىنداتتى. ۇشقىنسىز، ءتۇتىنى از اق جاپا لەزدە مازداي جانىپ، جالىنى جوعارىلاپ بارادى. ىرگەسى كومۋلى، تاقتاي ەسىكتىڭ سىرتىنان كيىز ەسىك ۇستاعان ءبۇتىن ۇيدە وت شالقىمادى، بىقسىمادى.
— «كۇيەرىڭ دە، سۇيەرىڭ دە وت» دەگەن راس-اۋ! — دەدى شولپان. — ازاتتىڭ قىزارا ءبورتۋىن قاراڭىزشى.
شاكەن قارامادى. ءتىپتى ەستىمەدى. ويىنان ءالى جەر ماسەلەسى كەتپەگەن ەكەن:
— مالدىنىڭ جەرىن مالسىزعا اپەرسە، مالسىز ونى تاستاپ كەتسە ۇتىپتى عوي ۇكىمەت! — دەپ سىلق-سىلق كۇلەدى. كۇلكىسى اشۋدان الدەقايدا ىزعارلى — كەكەسىن كۇلكى. — «كوپ اۋىلدىڭ» سويقاندارى نە ىستەپ جاتىر؟ — دەپ، ۇندەمەي قالعان قازانقاپتى تاعى دا سوزگە تارتتى.
— جەر جىرتىپ جاتىر.
— داندەگەن ەكەن. جازدى مىسە تۇتپاي، كۇز جىرتاتىن بولدى ما؟
— امان تاپسىرىپ كەتىپتى.
— ءيا، امان ءول دەسە ولەدى ولار. امان قانشا شىرقاسا دا ساكەننەن ءارى بارا الماس. بارىپ-بارىپ، و دا تىرقيعان. كەپ امانداردا ەمەس، زامانداردا! — دەدى دە، شاكەن باسىن شۇلعي ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ىشىندە زىعىردانى قايناپ جاتتى. قازانقاپ ونى سەزگەن جوق. كەلگەن شارۋاسىن ايتا باستادى. شاكەن بىلتىر توقابايدى جالداپ، ۇلكەن مەكتەپتىڭ قابىرعاسىن قالاتقان. بۇنىسى انشەيىن كوز الداۋ ەكەن. سول مەكتەپ سول كۇيىندە قالىپ قويدى.
— بيىل ىشىنە ءشوپ ۇيەمىن. وسىنداي ەلگە مەكتەپ سالىپ بەرە مە كىسى! — دەپ قازانقاپ كۇجىلدەگەندە:
— مەيلىڭ، — دەدى شاكەن. قازانقاپ تۇڭىلە وتىرىپ، تاياۋدا بولعان ءبىر وقيعانى ەستىرتتى ەندى.
امان باسشىلىققا كەلگەننەن كەيىن تەرگەۋشى تولەۋجان دەرەۋ ورنىنان ۇشقان. سول تولەۋجان ءبىر جاقتان كەلە جاتىپ، دالادا توقابايعا كەزدەسەدى. توقاباي اۋىلعا اكەلەدى دە استىق سالعان ۇراعا سالادى. ۇرانىڭ بەتىن كەرەگەمەن جاۋىپ، كەرەگەنىڭ ۇستىنە تاۋكەنى جاتقىزادى. تاۋكە: «سەن قاماعاندا قارا سۋدان باسقا تۇك تاتپاعام. مەن قاماعاندا سەن دە سۋدان وزگە تۇك تاتپايسىڭ!» دەپ، ەكى كۇن، ەكى ءتۇن ۇرماي-سوقپاي اش قاماپتى. — بىزدىكىنە تولەۋجان ازار جەتتى! سىزگە كوپتەن-كوپ سالەم ايتتى، — دەدى قازانقاپ، — قاعىنعان ەلگە جاقسىلىق ىستەپ، بالاسىن وقىتىپ نە قيمامىز قىشىپ بارادى.
— ونىڭ راس. جاقسىلىعىم جاماندىق بولىپ قايتا بەرگەن سوڭ، مەن دە تورىقتىم.
دالادا يت ءۇردى. ۇرگەن سايىن شابالانا ءتۇستى. «كۇن اشىلعانى ما؟» دەپ شولپان ەسىكتەن قارادى دا كۇلىپ جىبەرىپ:
— اپاي مەن زۋايت كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر!
تاناكوزدى اپاي، ابەندى زۋايت دەيتىن شولپان. ەكەۋى بىردەن كەلىپتى. تاناكوز سويلەي كىردى:
— ءبىر كۇن سالقىندا وتقا قاقتالا قالىپتى. مىرزانىڭ بويىنداعى قىزۋ بىتكەن بە.
— ءتۇرىن قاراشى، كوردەن شىققانداي. ءتىلىن قاراشى، ءمىردىڭ وعىنداي، — دەدى شاكەن.
— مەيلى، سارايىم سۇلۋ بولسا بولادى. سەن-اق سىرتىڭمەن جىلتىراي بەر.
— ەي، سەنىڭ ىشىڭە كىم قارايدى، سوندا؟
— ءوزىم قاراپ، ءوزىم سۇيىنسەم دە قايدا جاتىر! سەنىڭ دە باسقانى سۇيىندىرگەنىڭ شامالى. وزىڭە ءوزىڭ ءمازسىڭ.
باستارىنا كۇلاپارا ەتىپ كيگەن قوي ءجۇنى قاپتارىن تاستاپ، بەلدەرىن شەشىپ، قوناقتار وتقا جاقىندادى. ماقاش اۋلىنان شىققان ەكەن، ۇستەرى ونشا سۋ بولماعان. ابەن ماقاشتىڭ كوڭىلىن سۇراي، تاناكوز شاكەن شاقىرعان سوڭ كەلگەن كورىنەدى. قالجىڭمەن ءبىراز قارقىن باسىپ العاننان كەيىن امانداسىپ، ءجون سوزگە كوشتى بۇلار. ابەن تۋىس جاعىنان امانعا، ماقاشقا جاقىن. ءجۇرىس جاعىنان شاكەنگە جاقىن — اسىق ويناپ بىرگە وسكەن قۇربى. ال، امان مەن شاكەن اراسىنداعى تالاس-تارتىستا امانعا بەيىم بولعانىمەن شاكەننىڭ كوڭىلىن ءازىر قالدىرعان ەمەس. بۇگىنگىدەي، قوناقسىز، كوڭىلسىز كۇندە تاتۋ قۇربىلاردىڭ كەلە قالعانىنا ءۇي يەلەرى، اسىرەسە شولپان قاتتى قۋاندى. جىمىڭ-جىمىڭ كۇلە ءجۇرىپ، دەرەۋ شاي جاسادى، قازان استىردى. ءجۇرىسى ءتىپتى مايدا، جورعا. ماناعى كىربەڭنەن بەتىندە تۇك بەلگى قالماپتى. جاقسى قۇربى كەلگەندە، كوڭىلدە كىر قالا ما. جاقسى ءازىلسىز ءسوز شىراعى جانا ما. داستارقان ۇستىندە قارق-قارق كۇلە، بىرىنەن ءبىرى اسىرا، ءبىرىنىڭ كەمىن ءبىرى تولتىرا وتىرىپ، بالالىق، جىگىتتىك شاقتاردىڭ ءالى كۇنگە سۋىماعان بىرنەشە قىزىقتارىن ەسكە ءتۇسىردى. ەگدە تارتقان كەزدە دە ايتارلىقتارى از ەمەس ەكەن. جۋىردا بىتەر بولمادى. قازانقاپ اڭگىمەنىڭ اقىرىنا، ەت پىسۋىنە قاراماستان، مىرزاسىنىڭ «قونىپ-اق كەتسەڭ ەدى» دەگەنىنە كونبەستەن «جۇمىس كوپ» دەپ ءجۇرىپ كەتتى. قالتقىسىز، بوگەتسىز اڭقىلداعان ەسىل اڭگىمە ءبىر مەزگىلدە سابىنشا بۇزىلدى.
— ۇمىتپاي تۇرىپ، باستىرىپ الىپ قويايىنشى، — دەدى دە شاكەن شاپشاڭىراق ورنىنان تۇردى. ءبىر پاپكا قاعاز اكەلىپ تاناكوزدىڭ الدىنا قويدى، — ءمورىڭدى باسشى، وسى ساپاردا ىزاسى ءوتتى.
تاناكوزدىڭ ءتۇرى وزگەرە قالدى. از ويلانىپ، ءمور باسۋدىڭ ورنىنا ازىلمەن جاۋاپ قايىردى:
— جاقىپ پەن بايبولدىڭ باسىپ بەرگەن ءمورىن ءبىتىردىڭ بە؟
— ءبىتتى.
— سونشا نە ىستەي بەرەسىڭ ونىمەن؟
— بىلشىلداماي باسا بەر. سوتپىسىڭ تەرگەيتىن.
— قۇرداس، بۇعان قيناما، — دەپ تاناكوز ەندى تۋراسىن ايتتى. — شالاباي ولگەندە قالتاسىنان ءبىزدىڭ اۋىل سوۆەتتىڭ ءمور باسقان كۋالىگى تابىلىپ، بايبول ەكەۋمىزدى اماننىڭ قانشا تەرگەگەنىن ۇمىتتىڭ با؟ سول كۋالىك اق مورگە جازىلعان. جاسىراتىنى جوق، اق ءموردى شالابايعا سەن بەرىپتى دەگەن ءسوز بار.
— وتتاي بەرمەشى، قاتىن! — دەدى ابەن، — شالاباي سياقتى قاشقىنعا، قانىشەرگە شاكەن ءمور بەرىپ، قۇتىرىپ پا، ەسەكتىڭ ميىن جەپ پە، سونشا! باس ءمورىڭدى! شاكەنگە سەنبەي وتىرمىسىڭ ءوزىڭ؟
— قويا تۇر سەن كيلىكپەي.
— كيلىگەم! ماعان سەنەمىسىڭ ءوزىڭ؟
— سەنەم.
— مەن شاكەنگە سەنەم. بالالىقتى بىرگە وتكىزدىك. وسى جاسقا كەلگەنشە ءبىر قاباق شىتىستىق پا ەكەن. ءيتتىڭ ق ۇلى يتاقاي الىپ جۇرگەن ءموردى اياعان نەسى.
— قۇرداسقا مەن سەنەن ءارى سەنەم. ءبىراق، بۋىنسىز جەرگە پىشاق قويماڭدار.
— قينامالىق وندا، — دەدى دە شاكەن پاپكەسىن ورنىنا اپارىپ قويدى. ءسوز توقتالدى. تاناكوز ىڭعايسىزدانىپ، وكپەلەپ قالدى ما دەگەندەي، ۇلكەن كوزىن توڭكەرە شاكەنگە اۋىق-اۋىق قارايدى. ءبىراق ونىڭ تۇڭعيىق تۇرىنەن ەشتەمە بايقاي الماعان سوڭ:
— قۇرداس، كوڭىلىڭە اقاۋ سالدىم با؟ — دەدى ءبىر كەزدە، — كەرەك بولسا بولىستىڭ دا ءمورىن الىپ بەرەيىن، قاسەن قولىمدا وسكەن بالا، ءسوزىمدى جىقپايدى. اينالايىن، تەك اق قاعازعا باس دەمە. ءبىر ءموردىڭ لاڭىنان ازار قۇتىلىپ وتىرعاندا، قايتەسىڭ، ونى قايتالاپ. جازعان قاعازعا ءمور ايامايىن سەنەن.
شاكەن جاق اشپاي وتىرىپ-وتىرىپ، ارى-بەرىدەن سوڭ اۋىر ءبىر حاباردى تاستاي بەردى ورتاعا:
— ەندەشە، شولپانعا دا ءالى ايتپاعان ويىمدى ەكەۋىڭە ايتايىن. مەن بۇل جەردەن كەتۋگە بەل بايلاعان كىسى. ساتىنا باستاعانىمدى سەزگەن شىعارسىڭدار. ساتىلاتىن مال-مۇلىكتىڭ كوبىنە كۋالىك، جونەۋ كەرەك كورىنەدى. ونىڭ ءبارىن كۇنى بۇرىن جازىپ قويۋعا بولمايدى. كەزىندە سەن قاسىمنان تابىلا بەرمەيسىڭ. سوندىقتان، ءمور قالتامدا تۇرسا دەپ ەدىم. قورىقتىڭ عوي. ۋاقاسى جوق.
«نە دەيدى!» «نە دەيدى!» دەپ ابەن مەن تاناكوز اڭىرىپ قالدى. شولپان دا، شىنى ما، ويىنى ما دەگەندەي كۇيەۋىنەن كوز الماي تەلمىرە قارادى.
— دەنىڭ ساۋ ما؟! — دەدى ابەن. — بۇل نە ءسوز؟!
— ساۋ ەمەس، — دەدى دە شاكەن كۇرسىنە ءبىر دەم الدى. سودان كەيىن سۋىرىلا سويلەپ كەتتى. — دەنىم قالاي ساۋ بولادى! كورىپ وتىرسىڭدار عوي، جىعىپ سالىپ، توناپ جاتقان جوق پا؟ جىعۋشى، توناۋشى جاتىم ەمەس، جاقىنىم. ءدال ءوز ەلىم، ءوز اۋىلىم. اۋزىمنان بۇگىن ءسوزىمدى، باسىمنان باعىمدى، باۋىر باسقان جەرىمدى الدى. ەرتەڭ: ەتىمدى تىرىدەي كەسكىلەپ، مالىمدى كوز الدىمدا تالاپ اكەتۋدەن تايىنار ءتۇرى جوق. شوشىدىم! جاقسى يت ولىمتىگىن كورسەتپەيتىن ەدى. ەسىم باردا اۋلاققا كەتىپ ولەم. بۇل، قيماس قۇربىعا، جانى ءبىر جارعا عانا ايتىلعان سىر. دابىرا قىلماڭدار.
— ويپىر-اۋ، شىنىڭ با، شاكەن؟! دابىرا قىلماعاندا ىشتە قالاي جاتادى بۇل سۇمدىق! — دەپ ابەن ەڭىرەپ قويا بەردى. اۋزى بولجىراپ كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتەدى. — جاقسىسىن تالاپ قاڭعىرتقان ەل نە بولدى سوندا؟ ەلدەن كەتىپ سەن نە بولدىڭ؟ «ەستىمەگەن ەلدە كوپ» دەگەن وسى ەكەن عوي. جانىم-اۋ، نە ەستىپ وتىرمىن؟! ورتا ءجۇزدىڭ جاعاسى شاكەن جىعىلسا، قازاقتا جىعىلماعان نە قالدى؟! ءپىسىرىپ جەسە دە ءوز ەلىڭنەن كەتپە، باۋىرىم. «كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول». وكپەڭنىڭ ۇلكەنى «كوپ اۋىلعا» شىعار. امانعا سالارمىن ەندى سالماقتى. كونبەسە، سەن ءۇشىن ات كەكىلىن كەسۋگە دە بارارمىن...
— ءتاپ-تاۋىر ءسوزىڭدى جامان قاتىندارشا باجىلداماي، بوجىراتپاي ايتساڭشى! — دەدى تاناكوز. ءوزى قاپەلىمدە كەلىپ قالعان كوز جاسىن دەرەۋ ءسۇرتىپ تاستادى. «وسىنىكى ءالى ءمور الۋدىڭ قارىزى بولماسىن؟» دەگەن ويدا وتىر. شولپان شوشىنعان. ءوڭ جوق، كوزىندە جاس تا جوق. ابەن ايتارىن ابدەن ايتىپ، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ بولعان سوڭ، تاناكوزگە ماناعى ءسوزى ءۇشىن مىقتاپ ءبىر زەكىدى:
— تۇككە تۇسىنبەيسىڭ. وتتاماي وتىر!
شاكەن ابەننىڭ ۇزاق سوزىنە قىسقا عانا جاۋاپ قايىردى:
— قازاق ولىگى قايدا قالماعان! قاي جاقسىسىن قازاق جارالاماعان! ابەن، اۋرە بولما. ءبىزدىڭ بىتىسۋدەن كەتكەن ءتۇرىمىز بار.
— سەن ماعان توقتاماساڭ، ساعان مەن دە توقتامادىم. توزعان ەلدىڭ توبىنا ءبىر سالماي جىبەرمەيمىن، سەنى.
ءبىر قولىنا ىلگەن، ءبىر قولىنا شاينەك ۇستاپ شي بورباي بالا كىردى. جاسى ون ەكى، ون ءۇش شاماسىندا، كيىمى كىر، شوقپىت، قاپ-قارا جالاڭ اياعى ءتىلىم-تىلىم بولىپ جارىلىپ كەتىپتى. جارىق اراسىنان قىزىل شاقا ەت كورىنەدى. بۇرسەڭدەي ءجۇرىپ قولعا سۋ قۇيدى دا، بوساعاعا بارىپ تورگە تەلمىرە وتىردى. توردەگىلەر جۋىقتا ونى ەلەگەن جوق. سالقىن كۇندە ىستىق ەتكە باس قويىپ جاتىر. بالانىڭ اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ، جۇتىنا بەرەدى. تاماعىن كەنەيدى. وتىرىك جوتەلەدى. اش قارىن قيناپ بارادى، ەشكىم اساتا قويماعان سوڭ، قاتتىراق ءبىر تۇشكىرىپ سالىپ ەدى:
— ءقايتسىن-اي! — دەدى شولپان. شالا كەسىلگەن ءبىر سۇيەكتى شاقىرىپ الىپ قولىنا ۇستاتتى. بالا قۋانعاننان وتىرا الماي جۇگىرە جونەلدى دالاعا. دالادا الدەكىمگە ماقتانىپ تۇر:
— شولپان جەڭەشەم بەردى. قوناقتار جالماۋىز ەكەن. جوعارى قاراماستان سوعا بەرەدى، سوعا بەرەدى!..
— ناۋباس-اي، انا بالا مىقتادى-اۋ ءبىزدى، — دەپ كۇلدى تاناكوز. شاكەن تاعى دا ءبىر كۇرسىنە سويلەپ قويدى:
— «قىزىل وتاۋ» كەلگەندە سول قارشاداي بالانى دا ازعىرىپ، ماعان قارشىعا قىلىپ سالماقشى بولىپتى بىرەۋلەر. بۇل ەلدەن نە ءۇمىت، نە قايىر!
تاماق جەگەن سوڭ ابەن مەن تاناكوز قايتىپ كەتتى. تاماققا تويسا دا ءتىپتى كوڭىلسىز كەتتى. مانادان سوزگە ارالاسپاي وتىرعان شولپان وڭاشادا كۇيەۋىنە سۇراۋ بەردى:
— شىنىڭىز با وسى؟ الدە قورقىتۋ ما؟
— ەكەۋى دە بار. اعايىن جالىنىپ شىلبىرىما ورالسا قالارمىن. قاسارىسسا، كەتە بارام. ونداي ەلدە قالىپ نە تابام؟!
II
«ماقاش قورىعىنداعى» ەل وكتيابرسىز جىلى ۇيگە ەنبەيتىن، بيىل سەنتيابردىڭ ىشىندە-اق ەنىپ الدى. جەردە الدەن قار جاتىر. ەت قاتاتىن، ەندى سەمىرمەيتىن بولعان سوڭ قارامال سوعىمىن سويا باستادى جۇرت.
ءىزباسار كەشە سوعىمعا ارناعان جالعىز جىلقىسىن دا سويىپ تاستادى. ويتكەنى، اۋدانعا اسىعىس جۇرۋگە تۋرا كەلدى. امان انادا كەلگەندە بولىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى پەسيكتى، اقمولاعا، ءىزباساردى ونىڭ ورنىنا اۋىستىرماق بولىپ، تاناكوزدى بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمىنا وتكىزبەك بولىپ كەتىپ ەدى. سول ۋادەسىن ورىنداپتى. تەلەگرامم كەلدى. ءىزباسار كارى اتا-اناسىنىڭ شارۋاسىن قامداپ، سوعىمىنا دەيىن سويىپ بەرگەن سوڭ، بۇگىن اتىن ەرتتەپ قويىپ، ءوزىن قورشاعان اۋىل ادامدارىنا اقىلىن ايتىپ وتىر. نەشە جىلداي بالا وقىتقان، باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنا حاتشىلىق ەتكەن مىنەزدى، ورنىقتى جاس جىگىت امان كەتىسىمەن اۋىلدى اۋزىنا قاراتىپ العان سياقتى. كازىر ونى تىڭداۋشىلاردىڭ ىشىندە تاناكوز، ابەن، نۇرعالي، سىزدىق، اماننىڭ شەشەسى ساليقاعا دەيىن بار.
— ...بايقاسام، «كوپ اۋىل» كوپتىگىمەن ەمەس، ۇيىمشىلدىعىمەن، باسقارعان جىگىتتەرىنىڭ قاجىرلىلىعىمەن جەڭىپ ءجۇر ەكەن، — دەيدى ءىزباسار، — نۇرعالي، سەن پارتيا ۇيىمىنىڭ، سىزدىق، سەن «قوسشى» ۇيىمىنىڭ باسىندا قالىپ باراسىڭ. اۋىلدا ءالى شاتاق جەتكىلىكتى. امان، ءالجان، ءادحام، مەن تورتەۋمىزدىڭ جۇگىمىزدى ەندى ەكەۋىڭ كوتەرەسىڭ.
— مەن بىرەۋىڭدىكىن عانا كوتەرەم. نۇرعالي مىنا تۇلعاسىمەن ۇشەۋىڭدىكىن كوتەرەتىن شىعار، — دەپ ەدى سىزدىق، ءبارى دۋ كۇلدى. تۇيە دەنە نۇرعالي ورنىنان ءبىر قوزعالا بەpiپ گۇر ەتتى:
— نەسى بار كوتەرسە، كوتەرەم.
ءىزباسار كيىنە باستادى. بۇرىن ۇيدەن ۇزاپ شىقپاعان بىرەۋدىڭ جالعىز بالاسى بولاتىن. اكە-شەشەسى كوزدەن تاسا قىلعىسى كەلمەيدى. جوعارىلاپ بارا جاتقانىن جەك تە كورمەيدى. ەكەۋى ەكى جاقتاپ كيىندىرىپ شۇرقىراپ ۇستىنە ءتۇسىپ تۇر. شەشەسى:
— قاراعىم، ءوزىڭ كەتكەندە قاسىمىزدا شۇيكەباسىڭ قالسا دا جۇبانىش قوي، — دەپ كەلىندى بولۋدى كوكسەيدى.
اكەسى:
— سوڭىنان ەرگەن ءبىر جامان نەمەسى بولسا، دۋمان عوي ءتىپتى! — دەپ نەمەرە ءسۇيۋدى كوكسەيدى.
اۋىل بولىپ، «جول بولسىن» ايتىپ ءىزباساردى اتتاندىرعان كەزدە ساليقا بايبىشە ونى وڭاشا اكەتتى. وڭاشا اكەتسە دە سىبىرلاپ سويلەدى:
— ءسويتىپ، دۋانعا بارماقسىڭ با؟
— ءيا، اۋەلى دۋانعا بارام. سودان كەيىن كەلەم، ءوزىمىزدىڭ بولىسقا.
— امانعا سالەم ايت وندا. شاكەندى قويا بەرگەنىمىز ەلدەن ۇيات، ورنى ۇڭىرەيىپ قالادى. قۋدالاماسىن ەندى. جەڭدى عوي، جەتەر. وتىرا قالعاندى يت تە قاپپايدى. شاكەننىڭ كوشەم دەگەنى، وتىرا قالعانى — قورىققانى. ونىڭ بەر جاعىندا وزدەرىڭ ويلاشى، سىرتقى اعايىن ەرتەڭ بەتتەرىڭە سالىق قىلماي ما؟ جاس كارىسىن سىيلاماي، كارىسى جاسىن سىيلاماي ءبىرىن ءبىرى تالاپ، تەنتىرەتىپ جاتىر، شىركىندەر دەمەي مە؟
— جارايدى، ايتايىن، اجە.
— ايتىپ قانا قويما. اقىل بەر، وي سال. قاتتىلاۋ ەدى مىنەزى. قۇدايىم تەك قاتىگەز قىلا كورمەسىن.
— ۋايىمداماڭىز، اجە. ءبارى رەتتەلەدى.
ساليقا ايتارىن ايتىپ، جولاۋشىنى جونەلتكەن سوڭ ۇيىنە كەلە ءتاۋىر كيىمدەرىن كيدى. ەرتتەۋلى تۇرعان اتىنا ءمىندى. قاسىنا نۇرعالي، سىزدىق، ابەن، تاناكوزدەر ەردى. شاكەن اۋلىنا تارتتى. شاكەن كەتەتىنىن ءالى دابىرا قىلعان جوق. ابەن مەن تاناكوز عانا بىلەدى. ول ەكەۋى دە دابىرلاماي، جاقىن اعايىنداردىڭ ىشىندە تەك باس كوتەرەرلەرىنە ايتقان. بىلايعى ەلدەن جاسىرادى، نامىستانادى تۇگە. قولىنان كەلسە، جابىلا بارىپ شاكەندى ويىنان اينىتپاق. ءسويتىپ، جابۋلى قازاندى جابۋىمەن قالدىرا سالماق. بەيقام ابەن بۇل جوندە كوپ ەڭبەك ەتتى. بۇل جاقتان «كوپ اۋىلدىڭ» ادامدارىن اكەلە جاتسا، انا جاقتان جاقىپ، بايبول، ماقاشتاردى دايىنداپ قويعان. شاكەن ۇيىندە جىلقايدار اتاعا قاراعاننىڭ امان مەن ءىزباساردان وزگە باس كوتەرەرلەرى باس قوستى. ءسوزدى ساليقا بايبىشە باستادى:
— ايتۋعا اۋزىم بارمايدى، ءبىر سۋىق سىبىس قۇلاققا مازا بەرمەگەن سوڭ جينالا كەلدىك. جارقىنىم، بۇل نە سىبىس؟ راس پا؟
— سىزدەردەن نەسىنە جاسىرايىن، راس، — دەدى شاكەن.
— راس بولسا، كىممەن اقىلداستىڭ؟ تۋعان ەلدەن، كىندىك كەسكەن جەردەن نەگە قاشتىڭ؟ كۇن شالعان شاڭىراعىڭدى، ۇيا سالعان بايتەرەگىڭدى ءوز قولىڭمەن نەگە قۇلاتاسىڭ؟ وسىڭ اقىلدى شاكەننىڭ ءىسى مە؟ ابدەن ويلاندىق با؟
— ويلاندىم، بايبىشە. كەتەر بولعان سوڭ كىنالاسىپ جاتۋدىڭ كەرەگى قانشا. ونىڭ بەرجاعىندا بۇل وتىرعانىڭا بيتتەي وكپەم جوق.
— ال، ساعان ءبىز وكپەلەسەك قايتەسىڭ؟
شاكەن جاۋاپ قايىرمادى. ەشقايسىسى ۇندەمەدى. ساليقا تاعى دا سويلەدى:
— ايتپاساڭ دا بەلگىلى. وكپەڭ «كوپ اۋىلعا»، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە امانعا شىعار. امانعا ءبىزدى كۇيدىرمە. ەكەۋىڭ جاقىن جۇرگەندە دە، الىس جۇرگەندە دە بىزگە اقىل سالعان ەمەسسىڭدەر. وزدەرىڭ تۇسىنىسەرسىڭدەر. وعان دا ايتارىمدى ايتىپ جىبەردىم. قاي-قايسىڭنان بولسىن تىلەيتىنىمىز — بۇتىندىك. كوشپە، بۇلىنبە، بۇلدىرمە ەلدى. كوشكەندە مۇقاتارىڭ، مىنە، ءبىز. كوشىپ بارعان جەردە قارىق ەتەرىڭدى قايدان ءبىلدىڭ؟ تۋعان جەردىڭ توپىراعى جات جەردىڭ تورقاسىنان جۇمساعىراق. مىرزا، ۇمىتپاعايسىڭ، بۇنى...
شاكەن ءۇنسىز، تومەن قاراپ وتىرىپ تىڭداي بەردى. ساليقا توقتاسىمەن ماقاش سويلەي جونەلدى. سوزىنە قاراعاندا شاكەننىڭ كەتكەنىنە ەڭ قاتتى قينالاتىن كىسى وسى سياقتى:
— ۋا، مىرزا! — دەپ ساقالىن ادەتىنشە ءبىر سيپاپ قويسا دا، بۇرىنعىسىنداي اعا جونەلمەدى. ءسوزى ساراڭ، داۋسى ءالسىز، قۇلاعى مۇكىستەۋ — كارىلىك جەڭگەن ءتۇرى بار. سوندا دا سەكسەن اسقان قارت باسى قالتاقتاي سويلەپ وتىر، — ساليقا كەلىن ءبارىمىزدىڭ ويىمىزدى ايتتى. شاعىڭا جەتپەي قاجيىن دەدىڭ بە، الجيىن دەدىڭ بە، بيتكە وكپەلەپ توندى وتقا جاعا ما ەكەن؟! ۇكىمەتكە وكپەلەپ بىزدەن بەزگەنىڭ قالاي؟ ەل تەنتەكسىز بولمايدى. تەنتەككە وكپەلەپ ەلدەن بەزگەنىڭ قالاي؟ قۇدايدان كۇشتى وكىمەت جوق. تەك سونىڭ كارىنەن ساقتاسىن. اماننىڭ مىنالارسىز كۇنى جوق. بۇلار جينالا كەلىپ وتىرعاندا نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ماعان مىناۋ دۇنيەنىڭ بۇتى ءبىر-اق تيىن. اناۋ دۇنيەنىڭ ادامىمىن. بۇرىن قانشا بىلىقسام دا ەندى تازامىن، ءادىل تورەشىمىن. مەن قاقساپ وتىرعاندا نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ اناڭنىڭ اق ءسۇتىن، اتاڭنىڭ اق باتاسىن، اعاڭنىڭ اق ساقالىن، ەلىڭنىڭ ۇلى اۋقىمىن... ءبارىن كولدەنەڭ قويدىم جولىڭا. اتتاپ كەتشى كانە، كورەيىن!
ماقاش ءسوزىنىڭ اقىرىن ەسكى جوتەلىمەن ءبىتىردى. ول شيقىلداپ باسىلعان كەزدە ابەن كۇيىپ-پىسە سويلەدى:
— جاعىڭ بايلانىپ قالدى ما، شاكەن! ءوزىڭدى پەرى سوققاننان امان با؟! ەندى نە كۇتىپ وتىرسىڭ، ايتىلماعان نە قالدى؟! قۇداي بىلەدى كەتەر بولساڭ ەڭ اقىرى مىنا شولپان دا ەرمەيدى ساعان. قارا توبەتتى ەرتىپ كەتە باراسىڭ!
— راس ايتتىق، قۇرداس! ەرمەيمىن، كەتپەيمىن ەلدەن. كەتە قالسام، جىلاۋمەنەن ەكى كوزىم كور بولار! — دەپ شولپان ەڭىرەپ قويا بەردى. وعان ەرىپ كارى ماقاشقا دەيىن جىلاعاندا:
— جارايدى، قايتايىن ويىمنان، — دەدى شاكەن، — اعايىن، تەك تيىشتىق بەر. بەرە الماساڭ بەكەرگە قيىلما. جالعىز كەتسەم دە تيىشتىق ىزدەيمىن.
تيىشتىق بەرۋگە ءبارى ءاۋ دەستى. ءبىراق سول وسىلاردىڭ قولىندا ما؟ ءومىرىنىڭ كۇزىنە كەزدەسىپ وتىرعان شاكەن ەرتەڭ جەل سوعارىن، تىنىق بولارىن نەمەسە قار نە جاڭبىر جاۋارىن بىلە مە؟ ارسىز ءۇمىت ايتەۋىر الاسۇرىپ، ىزعارلى كۇندە شۋاق ىزدەۋدەن تالعان جوق. تيىشتىق بەرەمىز دەگەن اعايىندارىنىڭ ءتىلىن شاكەن ونشاما مالدانباسا دا سىرتىنان قاتتى سەنگەن بولدى. ىشىنەن: «جاز شىققانشا شىدايىن» دەدى. اعايىنداردىڭ داۋىسى ەتكە تويىپ العان سوڭ قاتتىراق شىقتى: مىرزانى رايىنان قايتاردىق، ەندى ونى رەنجىتكەننىڭ جاعاسىندا بولار قولىمىز دەپ گۋىلدەسە تارادى.
III
قىس قىسىپ تۇر. قار قالىڭ. قارا مال تەگىس قولدا. جىلقى وتاردا، ونىڭ دا ارىق-تۇراق، كارى-قۇرتاڭى قولعا قاراعان. قاسقىر قاتتى-اق. كۇنى ۇزىن تۇرىپ اۋزىنا ەشتەمە تۇسىرە الماعان سوڭ تۇندە قوراعا تۇسەدى، مال تۇگىل يت كەزدەسسە دە جەپ كەتەدى. بىرەۋدىڭ وتىنى، بىرەۋدىڭ ءشوبى تاۋسىلىپتى. اۋىل اراسىندا استىنا شانا باسىپ نەمەسە تۇيە جەتەلەپ تەزەك، ءشوپ سۇراعان بويكۇيەز، بەيقامدار اعايىننىڭ مازاسىن كەتىرە باستادى...
«ماقاش قورىعىنداعى» ەل قىستان قىسىلعان جوق. سىزدىق، توقاباي سياقتىلار قايتا قىسىلعاندارعا كومەكتەستى. ەكەۋى ۇش-ۇشتەن التى سيىر باعىپ وتىر. اگار قىستان امان الىپ شىقسا، يەسىنە تورتەۋىن قايىرادى دا، بىر-بىردەن وزدەرىنە قالدىرادى. سىزدىق اڭشىلىعىمەن دە قىس بويى كوپ ولجا تاپتى. اشىققان قويان تۇندە ءۇي جانىنداعى ماياعا كەلىپ جايىلادى ەكەن، ورمەن قىرىپ تاستادى. قويانعا توياتتاعان سوڭ قاسقىردىڭ ءوزىن قارمەن ۇستاۋدى شىعاردى. قاردان قازعان ورى تەرەڭ: كىسى بويى قولسۇنىم، ءتۇبى كەڭ، اۋىز جاعى قىسىڭقى، ىشىنە ءشوپ ورتەگەن، كوك تايعاق مۇز، بەتىن ارقالىق سالىپ، شىرپىمەن، شوپپەن كوز الداي جابادى، ونىڭ ۇستىنە ءبىر قويان قويادى. قويان، سيرەك توقىعان، بىتەۋ تال قوراپشانىڭ ىشىندە. قاسقىر قوياندى جەيمىن دەپ ورعا تۇسەدى. سىزدىق وسى ادىسپەن قاسقىردىڭ ءازىر ەكەۋىن ۇستادى. بۇگىن كۇندەگى ادەتىنشە تاڭەرتەڭ مالدى جايلاي سالا «مىڭ شۇقىرعا» جونەلدى. سيدا، تارامىس، جۇردەك جىگىت. ات ومبىلاپ اياعىن سۋىرا المايتىن اق دالانى شىقىرلاتا جاياۋ كەلەدى. قاردىڭ قاتتىلىعى سونشا، ءىزى ءجوندى تۇسپەيدى، قالىڭدىعى سونشا، ات بويى، قاراعان استىندا قالعان. كۇن اشىق. ءبىراق، كوكجيەكتەنىپ، قورالانىپ تۇر. اسپاندا از شاڭىت بار. شىڭىلتىر اياز. سىزدىقتىڭ بەتىن شىمشىلاپ شيقانداي قىزارتتى. سوندا دا ول ەلەگەن جوق. قايىڭ ساپتى بولات كۇرەكتى بەلىنە كولدەنەڭ ۇستاي، «مىڭ شۇقىرعا» تاقالعاندا جۇگىرە باستى اياعىن.
«مىڭ شۇقىر» اۋىلدان ەكى كيلومەتردەي جەردە. تەرەڭ جارى، ۇلكەن اپان قۇدىعى بار ويپات. قار بەكىگەن سوڭ بۇندا قاسقىردان وزگە جان يەسى جورتپايدى. مىنە، ءبىر قاسقىر وردىڭ قاسىندا ودىرايا قاراپ تۇر. قاشپايدى. سىزدىق ەلۋ مەتردەي كەلگەندە عانا جىلىستادى. وردىڭ توبەسى قۇلان ىشىنە تۇسكەن، قوياندى جەپ قويعان. قالاي جەدى ەكەن سوندا؟ جەۋ ءۇشىن قويانمەن بىرگە ورعا ءتۇسۋ كەرەك. تۇسسە قالاي شىقتى؟! جىرىندى اڭشىنىڭ اقىلى جەتپەي اڭ-تاڭ. مازاقتاعانى ما، الدە اڭشىنىڭ ءوزىن جەگىسى كەلە مە، قاسقىر ۇزاماي اينالسوقتاي بەرەدى.
— اتتەڭ مىلتىق! — دەدى سىزدىق ايدالادا وزىنە-وزى.
مىلتىعى بولمايتىن. ەندى قالاي دا ءبىر مىلتىق ساتىپ الۋعا بەل بايلاپ تۇرعاندا ەلەڭ ەتتى. دەرەۋ ورعا ەرنەۋىنەن ەڭكەيە قارادى. قازىلىپ بەرى شىعىپ قالعان جاڭا قار كورىنەدى. قاردىڭ ارجاعىندا تىقىر ەستىلەدى. كۇشتى تىقىر...
— بىرەۋى قالىپ قويعان ەكەن عوي! — دەپ كۇلىمدەدى سىزدىق. قالعان قاسقىر قوياندى جەگەن دە، سەكىرىپ شىعۋعا كوپ ارەكەت ىستەگەن. سەكىرىپ شىعا الماعان سوڭ تەسىپ شىعۋعا ىرگەنى ۇڭگىپ بارادى. سىزدىق قاپەلىمدە شىداي الماي ورعا تۇسە قالا ايقاسۋعا لوبلىسا دا، تۇسپەدى. كۇرەگىن يىعىنا سالىپ، سىرتتان كۇتتى. قاسقىر قاردى استىنان كەۋلەي كەلىپ، باسىن جاڭا قىلتيتا بەرگەندە كۇرەكتىڭ قىرىمەن قارا تۇمسىقتان پەرىپ جىبەردى. سەسپەي قاتتى. دەنەسى قاردىڭ ىشىنەن شىقپاي قالدى. باسىن ەزگىلەدى دە سىزدىق كەتە باردى. جارلاۋىت وزەكشەنى بويلاي كەلەدى. وسى وزەكشەنىڭ ىشىندە تەرەڭ اپان قۇدىق بولاتىن. ول بۇزىلدى. تابىلسا سول اپاندى op جاساماق. قاسقىر ەرە ءجۇردى. سەرىگىنىڭ ولگەنىن سەزبەسە كەرەك، اش، جاراۋ، كوزى وتتاي جانىپ سىزدىققا قىزىعادى. قورقىپ قاشىپ بارا ما دەگەندەي الدىن ورادى ءبىر كەزدە. ارتقى اياعىمەن تىرنالاپ قار بوراتتى. قىڭسىلاپ ايبات شەكتى. ءبارى شابار الدىنداعى دايىندىعى. سىزدىق قورقۋدىڭ ورنىنا قۋانىپ، «ءتۇرت، شايتان، ءتۇرت!» دەيدى. بيشاراسىپ جىلايدى، جالىنعان بولادى. بىرەسە «ال كەلە عوي، جەپ تىنشى!» دەپ جاتا كەتەدى. قانشا قىزىقسا دا باتپادى قاسقىر. شوقيىپ وتىرىپ، ۇلىدى. بۇل ءۇيىر شاقىرعانى.
— شاقىرما، شاقىرما! كەل، جەكپە-جەك! — دەپ سىزدىق تۇرا ۇمتىلعاندا تۇرا قاشتى...
جالپاق دالا جىم-جىلاس، ويى-شۇقىرىن ءبىلۋ قيىن. ادام تۇگىلى اتتى كوتەرەتىن قاتتى قاردىڭ ۇستىندە تۇك تىرشىلىك جوق. اۋلاقتا كۇندىز، ءتۇن دەمەي جورتا بەرەتىن قارا، اق تىشقاندار، اق ءتيىن، كۇزەن، قارساقتار ءبىرى كورىنبەيدى، ءبارىن قاسقىر جەپ بىتىرسە كەرەك. ىزعىرىق جەل تۇردى. اياز كۇشەيە ءتۇستى. كۇن قانشا قادالسا دا سۋىق دالانى جىلىتا المادى. اسپان اشىق تا بولسا، جەر جاياۋ بوراسىنداي باستادى. سىزدىق ىزدەپ ءجۇرىپ اپاندى ءبىر كەزدە تاپقانداي بولدى. «وسى قۇداي بىلەدى وسى» دەپ قازىپ جاتىر. تەرەڭدەگەن سايىن سەنىمى ارتا بەرەدى. كىسى بويى بارعاندا كۇرەگى جۇمساق بىردەمەگە ءتيدى. بايقاسا ۇلكەن بۋما. سىرتىن برەزەنتپەن قاپتاعان، ىشىندەگى نە دە بولسا جۇمساق نارسە. سىزدىق اڭىرىپ قالدى. بۋمانىڭ ءبىر جاق شەتىن كوتەرىپ ەدى، استىنان تاعى سونداي بۋما كورىندى. اپاننان اتىپ شىقتى سىزدىق.
— پەرىنىڭ قويماسى ما، جانىم-اۋ؟ الدە ەرتەگىدە كەزدەسەتىن التىن قازىنا ما ەكەن؟ نە دە بولسا مەنەن اۋلاق. ءداۋ نۇرعاليدى جىبەرەم. كامونەس قوي، سول بىلەر.. — دەپ كەلەدى. جولشىباي ورعا سوعىپ، ولگەن قاسقىردىڭ تەرىسىن سويىپ الدى دا، اۋىلعا اسىعا جونەلدى...
ول اسىعا جونەلگەنىمەن جۋىردا قايتىپ ورالمادى. قىسقا كۇن كەشكىردى. اشىق اسپاندى بۇلت باستى. جورعالاعان بوراسىن باۋىرىن كوتەرىپ، كادىمگىدەي بورانعا اينالدى. ىمىرت جابىلا شانا سۇيرەتىپ، «مىرزاگەرمەن» قازانقاپ كەلدى، اشىلىپ قالعان اپانعا باسىن شايقاي قاراپ تۇرىپ:
— اپىر-اي، قالاي ءبىلدى ەكەن! ەل جاتا كەلىپ الماق بولعان-اۋ! — دەدى دە اتتان ءتۇستى. اپاننان ءتورت بۋما شىعاردى. ارلى-بەرلى اۋدارىپ قارادى. اماندىعىنا كوزى جەتكەن سوڭ شاناسىنا سالىپ الىپ، ىزىنشە قايتا قايتتى. قالىڭ قار اقساق ويىلىپ، اتى وقتىن-وقتىن ومبىلايدى. جەل قارسى الدىنان، وتكىر-اق، وعان قوسىلا قيىرشىق قار بەتكە سابالاپ كەلەدى. قازانقاپ سوندا دا ءماۋ دەگەن جوق. قاراڭعى ءتۇن، قارسى سوققان بوراندى قاق جارىپ، بەتى بيتتەي اۋماستان بايدىڭ دۇنيەسىن امان-ەسەن اۋىلعا جەتكىزدى. ورنى دايىن ەكەن — ۇلكەن مايانىڭ استىنا تىقتى. سودان كەيىن سىرت كيىمىن شەشىنىپ، مىرزاعا ايتقالى كىرسە، باعاناعى نۇرعالي ءالى قايتپاپتى. ەتىن جەگەن، شايىن ىشكەن. قىس جايىندا، جۇتاعان ەل جايىندا ۇزاق اڭگىمەلەر بولعان. ەندىگى اڭگىمە تەك اۋىل اراسىنىكى كورىنەدى. امان، ءالجان، ءىزباسار، ءادحامدار كەتكەن سوڭ «كوپ اۋىلدىڭ» باس كوتەرەرى نۇرعالي بولىپ قالعان. سوزگە ولاق، اڭقاۋ، قورقاقتاۋ جىگىت. قيسىنىن تاۋىپ ماقتاسا كوپىرە قوياتىن، شىنىندا سولاي شىعارمىن دەپ نانا قالاتىن مىنەزىن دە اعايىندار جاقسى بىلەدى. جىلپوس جاقىپ بايبولعا، اندا-ساندا شاكەنگە دە قوستاتىپ قويىپ، نۇرعاليدى اينالدىرىپ وتىر:
— ...امان، ءالجان، قاسەندەرمەن بىرگە اقمولادا وقۋ ءبىتىردىڭ. قۇدايعا شۇكىر، ءبىلىمىڭ جەتەدى، — دەگەندە بەتى شىلپ ەتپەيدى. ءوزى بولىس كەزىندە «تۇك بىلمەيدى، دوراق» دەپ كووپەراتيۆتەن قۋىپ جىبەرگەن. ورنىنا شوگەلدى العان. نۇرعالي سونى دا ۇمىتسا كەرەك. ماقتاعان سايىن راقاتتانىپ، اۋكەسىن قاسىعان سيىرداي يەگىن كوتەرە بەرەدى. جاقىپ ماقتاي ءتۇستى، — ءوزىڭ تاعى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولدىڭ. كازىر سەنىڭ ايتقانىڭنان «كوپ اۋىل» عانا ەمەس، بۇكىل جىلقايدار اتاما قاراعان، سونىڭ ىشىندە مىنا مىرزانىڭ ءوزى شىقپايدى. توقاباي قايدا بارادى؟ شىنداساڭ، ءبىر-اق مىتقىمايسىڭ با، ءتايىرى!
— وزىمەن سويلەسىپ كوردىڭىز بە، نە ايتادى؟ — دەدى نۇرعالي.
— بەلگىلى بەزەر ەمەس پە. اياعىنا وتىرعىزبايدى. مۇقاتايدىڭ ءبىر اقىماق ءىنىسى اۋىلناي بولاتىن. سودان «سىيعا بەرىلگەن ات» دەگەن قاعاز ءتۇسىرىپ الىپتى قولىنا. بايدىڭ بولىسقا بەرگەن سىيىن پاراعا اينالدىرۋ وپ-وڭاي. زاڭمەن قۋىنۋعا قورقىپ ءجۇرمىن. ايتپەسە قاسقا اتتى ءبىر كۇن قويام با وعان. اعايىن ارامىز ءبىراز شاتىستى. اقىرى تابىستىق. ەندى مىنا كىرمەڭە جەم قىلما. مەندە اقىسى بولسا الىپ بەر. ايتپەسە، جەتەر، ءبىر جىل ءمىندى عوي، اتىمنىڭ مايى سالاۋات، باسىن قايىرسىن.
— قايدام، ول ءوزى كىرمە بولعانمەن، قايمىعا قويمايدى. امانعا، كۇلپاشقا سۇيەنەدى.
— سوندا زورلىعىنا جول بولسىن؟
— شىعىنداپ قالدىم. سوندىقتان اتتى قايىرمايمىن. ونىڭ بەر جاعىندا ات ونىكى ەمەس دەيدى. جازىقسىز اباقتىعا جاپتى، ءتورت جارىم اي قاتىن-بالامنان، ەلدەن بەزدىردى، كەسىپپەن كۇن كورگەن ادام ەدىم، كەسىبىمنەن قالدىردى، ءوزىم قاشىپ جۇرگەندە ءۇيىمدى شاۋىپ الدى دەيدى.
— اينالايىن، كوردىڭدەر عوي، نەسى كەتتى مەندە؟ اتىمدى مىنە قاشقان سوڭ جالعىز سيىرىن الىپ ەدىم، «قىزىل وتاۋدى» ەرتىپ كەلىپ قايتىپ الدى. شىعىن دەسە ەسەپتەسەيىك، قايسىمىزدىڭ شىعىنىمىز كوپ ەكەن. ءوزىڭ بول تورەشى. اۋىل اراسىنداعى ۇساق اڭگىمەگە اماندى ەندى تارتپايىق. امان توقابايدى قانشا سۇيەسە دە بەلگىلى ساياسات قوي، سەنى ون توقابايعا ايىرباستامايدى. مەن بيلىگىمدى بەردىم، ءبىتىر ءبىزدى.
— و دا بەرەتىن شىعار، — دەدى مانادان ۇندەمەي تىڭداپ وتىرعان شاكەن. — تاياۋدا كوممۋنيست بولدى دەگەن، باستىعىن تىڭدايتىن شىعار.
نۇرعالي سودان تارىعىپ، ماحوركاسىن دامىل-دامىل ورايدى دا تارتادى. ساۋساقتارى سارعايعان، تۇلا بويى ءتۇتىن ساسيدى. اقمولادا التى اي وقىعاندا الىپ قايتقان ونەرىنىڭ ءبىرى ەدى بۇل، ءازىر سەپتىگى تيمەدى. شاكەننىڭ جاڭاعى سوزىنەن ساسقالاقتاپ قاقپاندى ءدال باستى:
— تاۋەكەل، كىرىسەيىن قاسقا اتتىڭ داۋىنا! — دەپ سالدى. ءسوز سونىمەن اياقتالىپ، قايتۋعا ىڭعايلانعاندا، شاكەن ءبىر كوڭىل ەتتى:
— كوستيۋمىڭ توزىپ، جىلتىراپ كەتىپتى عوي. شولپان، ابدىرەڭدى قاراشى، نۇرىشقا كوستيۋمدىك بىردەمە بار ما ەكەن؟
شولپان تورگى بولمەگە ەنىپ كەتىپ، ءۇش مەتر شيەۆيوت الىپ شىقتى. نۇرعالي جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. شيەۆيوت قوينىنا سىيماعان سوڭ كۇپىسىنىڭ ىشىنەن بەلىنە وراپ الدى. جاقىپ سىي قوناقتاي-اق ەرتىپ شىعىپ اتتاندىرىپ جىبەردى. اتىنا مىنە سالا، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي شاۋىپ بارادى نۇرعالي، «كوپ اۋىلدىڭ» قوتانىنا ەنگەنشە شاپتى. سىزدىق ءۇيىنىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە سىزدىق پەن توقاباي ورتاعا الىپ قالدى.
— قايدا ءجۇرسىڭ؟!
— ءتىرىمىسىڭ؟!
— ە، نەمەنە؟!
— Kip ۇيگە!
ۇيگە كىرە سىزدىق بۇگىنگى وقيعانى باياندادى. كۇنى ۇزىن نۇرعاليدى توسىپتى. ودان كۇدەر ۇزگەن سوڭ توقاباي ەكەۋى اپانعا جاڭا عانا بارىپ قايتقان بەتى ەكەن. ساندارىن سوعىپ، وكىنىپ وتىر. نۇرعالي شەشىنگەن جوق. ءۇستىنىڭ قارى ەرىپ بارادى. قالىڭ كيىم جىلى ۇيدە پىسىناتىپ، مۇرنىنىڭ ۇشى شىپ-شىپ تەرلەدى. «شەشىنسەيشى» دەدى توقاباي. سوندا دا بەلبەۋىن شەشپەدى. بەلگە وراۋلى ماتا ءوزىن بۇرىنعىسىنان جۋانداتىپ، سەمىز كورسەتىپ تۇر.
— باتىر-اۋ، مىناۋىڭ ماي ما، كيىم بە؟ — دەپ سىزدىق قارىنعا ءتۇرتىپ قالعاندا سەلك ەتە ءتۇستى. جالما-جان اڭگىمەنىڭ بەتىن اپانعا اۋداردى:
— اپىر-اۋ، سوندا بۇل كىمنىڭ قويماسى بولعانى؟!
— كىمدىكى دەيسىڭ، ءوزىمىزدىڭ مىرزانىكى بولار، — دەدى توقاباي.
— مىرزا نەگە تىعادى؟
— الىستان بولجايتىن ارام كىسى عوي، جارىقتىق. بىردەمەنى بولجاعان شىعار.
— وسىڭىز جامان، توقا! — دەپ نۇرعالي باسىن شايقادى. توبەسى شوشاق، الدى-ارتى تايقى، كەيىپسىز باسى شايقاماسا دا قوزعالا بەرەتىن. شايقاعانى بايقالمادى. — بىرەۋمەن وكپەلەسسەڭىز تاتۋلىقتى، كەشىرىمدى بىلمەيسىز. شاكەن باياعى شاكەن ەمەس. ءقازىر ءپىرادار. سوزدەن قالعان. قوي اۋزىنان ءشوپ المايدى. كەشە عانا اكە-جاكەلەپ ازار توقتاتتىق. تاتۋلاستىق. ەندى نەگە شىمشي بەرەسىز؟ جاقىپتى قان قاقساتقانىڭىز اناۋ. و دا باي ما؟! سازايىن تارتتى. ۇيىرگە قوسىلدى. قاسقا اتتى سوندا دا قايىرمايسىز.
— ءوزىڭ ناۋقاستان امانسىڭ با؟ ءسوز ساپتاۋىڭ جامان! — دەدى دە توقاباي ورنىنان تۇردى. — شاكەننىڭ ءىشى اعارسا، جاقىپتىڭ ءىشى اعارسا مىنا مۇرنىمدى شورت كەسىپ بەرەيىن! مەن سەنەن تالاي كويلەكتى بۇرىن توزدىردىم، بالا. تالاي سەنگەمىن، تالاي كەشىرگەمىن ولارعا. اۋزىم ابدەن كۇيگەن. ەندى ايامايمىن! ولار دا مەنى اياماسىن!..
توقاباي ەسىكتى سارت جاۋىپ شىعىپ كەتتى. نۇرعالي تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى.
IV
بيىلعى كوكتەم جىلداعىدان وزگەشە. ەل مەيلىنشە قىسىلىپ، ەندى قاۋساعان شىعارمىز دەپ تۇرعاندا قار قاۋىرت ەرىدى. سۋ قاتتى تاسىدى. «ماقاش قورىعىن» باسىپ وتەتىن كوپ جولدىڭ بىردە-بىرىمەن ءجۇرىپ بولمايدى. اينالاسى ات شاپتىرىم كەڭ قورىققا سۋ تەگىس جايىلعان. اۋىل اراسىندا قاتىناس ءۇزىلىپ قالدى. تەك ءالدى اتتارمەن عانا تىزەدەن، تولارساقتان سۋ كەشىپ كەلىپ، ءزارۋ رەتتە حابار الىسادى.
وسى كوكتەم تاسقىنىمەن بىرگە ەل ىشىنە ءبىر جاڭا حابار دا جايىلدى. بايلاردىڭ مالىن كەدەيگە تارتىپ اپەرەدى، وزدەرىن جەر اۋدارادى دەپ دۇڭك-دۇڭك ەتەدى جۇرت. باي اتاۋلىدا ۇرەي جوق. كەدەيلەر ەلىگىپ العان. ەكى قازاق باس قوسسا اڭگىمەسى «كانپەسكە». بۇنداي اڭگىمەنىڭ ورداسى قاشاننان «كوپ اۋىل» ەكەنى ءمالىم.
«كوپ اۋىل» قورىقتىڭ كۇنباتىسىندا، وزگەدەن وڭاشا. جەر دەگدۋىن كۇتىپ، ەگىسكە شىعۋعا دايىن وتىر. قيسىق تاۋكە وعان دەيىن ءبىر پىسىقتىق كورسەتىپ، ەكى سيىرىنىڭ قىستاي جينالعان تەزەگىن باستىرىپ جاتىر. ۇراسى تىم ۇلكەن ەكەن. جالعىز تور شولاقتىڭ اياعى جۋىردا باسىپ بولا المايتىنىن بىلگەن سوڭ، تور شولاققا مالا جەكتى. ۇرانى ەندى مالامەن اينالىپ جۇرگەندە، توقاباي كەلدى.
— تاۋەكە-اۋ، مىناۋىڭ قاي ساياسات؟!
تاۋكە تۇسىنبەدى بىلەم، جاۋاپ قايىرمادى. توقاباي دا ءوز سوزىنە ءوزى قانشا ءتۇسىندى ەكەن؟ «ساياساتتى» ول «قىزىل وتاۋشىلارمەن» بىرگە جۇرگەندە ۇيرەنگەن. تاڭسىق كورەتىن، ءجيى قولداناتىن ءسوزى. كازىر تاۋكەنىڭ ۇرانى مالامەن باسقانىنا تاڭ قالىپ ايتتى.
— بۇل قاي ساياسات دەيمىن، تاۋكە؟! — دەپ وزەۋرەي تۇسكەندە:
— ساياسات-ماياساتىڭدى قويا تۇرشى، — دەدى تاۋكە. — كانپەسكەدەن ەشتەمە ەستىلە مە؟
— كەشە كۇنى بويى نۇرعاليمەن وڭاشا سويلەستىڭ. سوندا ايتپادى ما؟
— قويشى سونى! «مالدىڭ ۇلكەنى سوعىم. ادامنىڭ ۇلكەنى ...عىم» دەگەن راس. شاكەنگە قاراعان، قاقپالاپ ءمىنىپ الىپتى ءوزىن.
— ۇستىنە كەڭىردەك، قاراكوك قىلدان بەشپەنت-شالبار كيگىزسە، مىناۋ سىلقىلداقتا استىڭا قوڭى بەرىك ات مىنگىزسە، تاۋكە، ءوز بۇيرەگىڭ دە شاكەنگە بۇرمالار.
— توبەمنەن تومەن التىن قۇيسا دا بۇرىلمان. جاقىپ پەن شاكەننىڭ اربانىڭ دوڭگەلەگىنە بايلاپ قويىپ ۇرعىزعانىن بۇل دۇنيە تۇگىلى، اناۋ دۇنيەدە دە ۇمىتپايمىن!
— ۇمىتپاساڭ، كەك الاتىن كۇن تۋدى.
— ءاي، بىلمەيمىن، قۋ عوي شاكەن. ەسەبىن تاۋىپ وسىدان دا قۇتىلىپ كەتپەسىن.
— ءيا، قۋلىقتان كەندە ەمەس. كۇنى بۇرىن-اق سەزگەن ەكەن. تىعىندى، ساتىندى، كوشپەك بولدى. ۇلگىرە المادى انتەك...
توقاباي قولىنداعى ايىرىنا سۇيەنە تۇرىپ، Tاۋكe ات ۇستىندە ۇرانى اينالا ءجۇرىپ، ەكەۋى كانپەسكە جايىندا كوپ اڭگىمەلەستى. كۇن كوزى دامىل-دامىل باسقان ۇشپا بۇلتتاردان ايىققان سوڭ ىسي تۇسكەن. قاۋلاي ءوسىپ كەلە جاتقان كوك بۇگىن ءتىپتى شاپشاڭ كوتەرىلىپ، قويۋلانىپ، جەر بەتىن كوگەرتىپ جىبەرىپتى. ساعىم ويناعان كەڭ دالا ساعات سايىن قۇلپىرادى. ساعىندىرىپ كەلگەن سۇلۋ كوكتەم سول دالاداي كەڭ ەتىپ، سول ساعىمداي قۇلپىرتىپ تۇر. اۋىلدا بۇگىن ەڭسەسى تومەن ادام جوق. بالالار اسىر سالعاندا، كيىز جاماعان ايەل، كەرەگە كوكتەگەن نەمەسە ارباسىن شىقىلداتقان ەركەك ىڭىلداي وتىرىپ ءان سالادى. الا قىستاي سارتوسەك بولعان كوكساۋ جەكسەمبى دە انە دالادا، كۇنشۋاقتا، اندا-ساندا «شۇكىر»، «ءتاۋبا» دەپ قويادى. سىزدىق قاشاننان تىنىمسىز. جايعان ەتتى شوقي بەرگەن سوڭ ەندى قارعا ۇستاعالى ءجۇر. اۋلاعىراق اپارىپ، ءبىر قانات كەرەگە قۇردى. كەرەگەنى ەڭكەيتە قۇرىپ، قارسى الدىنان باقانمەن تىرەدى. باقاننىڭ جەردەگى ۇشىنا ارقان بايلاپ، ءوزى الىستان باقىلاپ وتىردى. جايۋلى ەت كەرەگە تۇبىندە. قارعالار تورۋىلداپ ءجۇردى دە ءبىر مەزگىلدە ەكەۋى بىردەن كەلىپ تالاسا قوندى ەتكە. سىزدىق ارقاندى تارتىپ قالدى. كەرەگە جالپ ەتە ءتۇستى. قارعانىڭ ءبىرىن تىرىدەي بالالارعا ويىنشىققا بەردى سىزدىق، ءبىرىن ەتتىڭ قاسىنا ءىلدى. انادايدان كوز جىبەرىپ تۇرعان توقاباي ءسۇيسىنىپ كەتىپ:
— ءبىزدىڭ «قوسشىنىڭ» وسى باستىعى شاكەننەن دە ايلاكەر، — دەگەندە:
— بار ايىبى قىلجاق، — دەدى تاۋكە. — مەنىڭ انادا اباقتىدان شىققانىمدى، اتتان جىعىلىپ تالىپ جاتقانىمدى مازاقتايدى دەسەدى. ونىسى راس بولسا مەنەن ءبىر تاتادى عوي.
— سىزگە كىم سوقتىعۋشى ەدى، ءتايىرى! قازانقاپتىڭ كۇرەك ءتىسىن سىندىرعان، اباقتىدان ءوزىن كوتەرتىپ شىعارعان، ازۋى التى قارىس شاكەننىڭ وتىنىڭ باسىن سابالاعان قىزىل كوزگە قالاي سوقتىعادى!
تاۋكە تاماعىن كەنەپ، قورازدانىپ قويدى. شاقشاسىن الىپ، ناسىبايىن يىسكەدى. سودان كەيىن تورشولاقتىڭ ۇستىندە كۇلىمدەي ءجۇرىپ داۋرىعا سويلەدى:
— اگار وسى كانپەسكە بولا قالسا، تولەۋجاندى سالعان ورعا شاكەندى دە ءبىر سالايىقشى. ءتىپتى سۋ تاتىرمايىق. اشتىق، قورلىق، تۇتقىن دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءبىلسىن، بالەم!
— ايتپاقشى، تولەۋجان سىزگە نە دەپ جالىندى سوندا؟
— ايتپاعانى جوق. تەرگەۋشى كەزىندە پاڭ، اۋزى اۋىر ەدى عوي. ورعا سالعان سوڭ بىلشىلداپ كەتتى. انت ىشەيىن، ءىنىڭ بولايىن، يتىڭ-كۇشىگىڭ بولايىن دەپ زارلادى. قايىسپادىم. پاراعا ءبىر بۇزاۋلى سيىر ۇسىندى. قايىسپادىم. ەڭ اقىرىندا قۇدا بولايىق دەگەندە شالبارىم باۋىن شەشتىم دە، كەرەگەنىڭ كوزىنەن كورسەتىپ تۇرىپ، مىنامەن اقىلداسايىن دەدىم...
توقاباي شەك-سىلەسى قاتىپ، قۇلاپ قالدى.
— بۇل ارادا تولەۋجان جوق. ونىڭىز ابەستەۋ ەكەن، تا-ۋ-ەكە! — دەپ كۇلەدى.
— نەسى ابەس! بايلار وزىمىزگە ونىسىن تالاي ساپتاعان. تاپ كۇرەسىندە قارجىمدى الماي قورقام با...
اتىنا مىنە سالا دالاعا بەت تۇزەگەن سىزدىق، مىناۋ ەكەۋىن كورىپ بەرى بۇرىلدى. استىنداعى تۇلەمە تاڭ اسەم كوك قۇلاعىن قايشىلاي، ەلىرە اياڭدايدى. ءوزى جىميا كۇلەدى، تاۋكەنىڭ ماقتانىپ تۇرعانىن سەزىپ كەلە جاتسا كەرەك.
— اسسالاۋماليكۇم، تاۋ-ەكە...
— الىكسالەم. قايدا تارتتىڭ؟
— ەگىن-جايدى كورۋگە بارام. سودان كەيىن قورىقتىڭ ارعى بەتىندەگى اۋىلدارمەن تىلدەسەم. سول جاقتا باسقان قاقپانىم دا بار ەدى. مالالاپ ءجۇرسىز بە، مىناۋىڭىز ءبىر جاڭالىق قوي؟
— جاڭالىقتىڭ ۇلگىسىن اۋىلدا قوسشىلار كورسەتەدى دەگەن سوڭ مەن وسىنى ويلاپ تاپتىم. امانعا جازىپ جىبەرىڭدەر.
— امانعا جازىپ قويماسپىز. گازەتكە شىعارارمىز. تاۋكەنىڭ داڭقى تالاي جەpگe جەتەدى-اۋ سوندا.
تاۋكە بۇعان دا ءبىر كوتەرىلدى. كوڭىلى لەپىرگەندە نە باسىلعاندا اتاتىن ناسىبايدى. تاعى دا قونىشىنان شاقشاسىن سۋىردى. سيىر مۇيىزىنەن ىستەگەن كوكالا شاقشانى ەردىڭ قاسىنا قاعىپ-قاعىپ قويىپ، ناسىبايدى الاقانىنا لىقسىتقان سايىن قاسىن كەرەدى. تۇرىسىندا ءبىر كەمدىك جوق. تۇلعاسى قولتوقپاقتاي كورىنگەنىمەن، ىشىندە ارىستان ۇلىپ جاتىر. ناسىبايىن يىسكەپ-يىسكەپ الىپ، تىماعىن الشىسىنان كيگەن سوڭ:
— زاۋەدە بۇل حابار راس بولسا، وسى باستان ايتىپ قويايىن، — دەدى سىزدىققا سۇق قولىن سەرمەپ تۇرىپ، — شاكەننىڭ تاقتايلى ۇيىنە ءوزىم كىرەم.
— تاۋەكە-اۋ، سونشاما ۇيگە جالعىز كىرەسىز بە؟
— وندا ءبىر قوسشى مۇشەسىن قوسىڭدار، توقابايدى، مىنا توقابايدى.
— ەندى ءبىر ءۇي الىڭىز.
— المايمىن، ورىن جوق. شولپان وتىرعان بولمەدە ءبىزدىڭ قاتىن وتىرادى دەشى. شاكەن وتىرعان بولمەدە ءوزىم وتىرام. قوناق ءۇيدى بۇرىنعىسىنداي قوناققا قويام. تاماق ىشەتىن بولمە تاماققا تۇرادى. مالايلاردىڭ ۇيىنە توقاباي كىرەدى. سوندا نە ارتىلادى؟
— ءيا، ارتىلمايدى ەكەن، — دەدى دە سىزدىق جىمىڭ ەتىپ، جونىنە كەتە باردى. تاۋكە وعان ىرزا بولىپ قالدى:
— وسى ادام بولادى تۇبىندە. تۇسىنە قويعانىن كوردىڭ بە! — دەپ توقابايعا قوستاتىپ تۇر.
اۋىلدىڭ ەڭ شەتىندە باقىراۋىق ءىرىسجاننىڭ ءۇيى. ىرىسجان دالادا كيىز جاماپ، بوقاي كەرەگە كوكتەپ وتىر. بوقاي ىرىسجانعا كۇشىك كۇيەۋ. قىزىن العان. ەكى جاعىن قوسقان توقاباي. كازىر جەتىم بالا، جەسىر قاتىن، بويداق جىگىت بىرىگىپ، جاپ-جاقسى اۋقاتى، ازاماتى بار ءۇي بولدى. سىزدىق جولشىباي بۇلارمەن دە امانداسا كەتۋگە سوعىپ ەدى، ىرىسجان ءدام اۋىز تي دەپ ۇيگە ەنگىزدى. ءۇيى بىلىق ەكەن. شىمنان سالعان، ورتاسىن الاسا جال پەشپەن بولگەن ەكى بولمە. اۋىز بولمە مال قوراسىنا اينالىپتى. كىندىگى ءالى تۇسپەگەن الا بۇزاۋ، شۋىن شۇباتقان قوڭىر ساۋلىق، ماڭىراپ ەكى لاق تۇر. كۇلىمسى ءيىس مۇرىندى جارىپ بارادى. سىزدىق جيرەنشەك جىگىت بولاتىن. ىرىسجان قاستەرلەپ ۇسىنعان كوك جيەك، جىلى ايرانعا ەرنىنىڭ ۇشىن عانا تيگىزىپ قايتىپ بەردى. اسىعا شىقتى ۇيدەن. ەسىك الدى، قورا ماڭى باتپاق، شىلقىلداق. بيىك وكشە، ساپتاما ەتىگىن قانشا قورعاسا دا بولمادى. شىعا بەرە بىلعانعان جۇلىعىن ءسۇرتىپ ءمىندى اتقا. بوقاي اتتاندىرعان بويدا ەرە ءجۇرىپ، ىرىسجانعا دا ەستىرتپەي، ات ۇستىندەگى سىزدىققا سوزىلىپ بارىپ سىبىرلادى:
— بايدىڭ مالى بولىسكە تۇسسە ءبىزدى ۇمىتپاعايسىڭ.
— مال نە كەرەك ساعان، ءوزىڭ مالسىڭ! ءۇيىڭ قوراڭنان، قوراڭ ۇيىڭنەن وتكەن ساسىق. «قوسشى» مۇشەسى وسىلاي تۇرا ما ەكەن؟
— كازىر تازارتايىن، كازىر! — دەپ بوقاي جۇگىرە جونەلدى. سىزدىقتىڭ قانجىعاسىندا جەڭىل شوت، قارىندا قاتقان تال شوقپار، سوڭىنان ەكى تازى، اۋىلدان شىعا اقجازىققا ەندى. اقجازىق ءدال ىرگەدەن باستالىپ، ون شاقتى كيلومەترگە سوزىلادى، «كوپ اۋىلدىڭ» ەكى-ۇش جىلدان بەرگى ەگىن-جايى، قار قالىڭ تۇسەتىن ويپات. قارى كەتكەنىمەن كەبە قويماپتى. اڭىزدارعا ات اياعى تولارساعىنان باتادى. تىڭنىڭ ءوزى سابىر. سىزدىق سوندا دا ارەدىك-ارەدىك دەگدىگەن جەر تاۋىپ، سولاردى جىرتا بەرسە، قالعانى وعان دەيىن كەۋىپ ۇلگىرەدى دەپ كەلەدى. وتكەن كۇز جىرتىپ تاستاعان ون بەس گەكتار تىڭعا كوزى تۇسكەندە ىشپەي-جەمەي تويدى. تويسا تويعانداي: تەرەڭدىگى جىرتا قارىس، جال قالماعان، ماڭىنداعى تىلدەي-تىلدەي اڭىزداردىڭ قاسىندا جاپ-جالپاق، قاپ-قارا، ولپى-سولپىسى جوق، ءمىنسىز. سوقا ۇستاعان سىزدىقتىڭ ءوزى بولاتىن. «كوپ اۋىل» كوپ اۋىل بولعالى كۇزدىك ايىرعانى وسى. ونىڭ بەر جاعىندا بۇل كۇزدىك بارىنە بىردەي — اماننىڭ ايتۋىنشا ورتالىق قورعا ارنالدى. امان بىلتىر كەلگەندە، ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ، بىلاي دەگەن:
«...جاتاق بولىپ الدىڭدار. ەندى ءۇي-قورالارىڭدى تۇزەپ، پوسەلكە تارتىبىنە كوشە بەرۋ كەرەك. مويىنسەرىكتىڭ پايدالى ەكەنىن كوردىڭدەر. ەندى سەرىكتىكتىڭ بۇدان دا پايدالى تۇرىنە كوشۋ كەرەك... ورتالىق قور جاساڭدار. جۇمىس كولىگىن، ءوندىرىس قۇرالدارىن ورتاعا سالىڭدار. سوندا ەڭبەك ءونىمى دە، داۋلەتتەرىڭ دە ارتا تۇسەدى... قازىنا جاردەمى الدىمەن سەندەرگە بەرىلەدى...»
«كوپ اۋىلدىڭ» ادامدارىنا، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە سىزدىققا امان سوزىنەن ءوتىمدى ءسوز جوق. كازىر اماننىڭ وسى ءسوزىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ونى كورگەنشە، ادەمى جىرتىلعان مىناۋ تىڭدى كورسەتىپ ماقتانعانشا اسىقسا دا، جۇمىس كولىگىن ورتاعا سالۋعا قىنجىلادى سىزدىق. استىنداعى اسەم كوكتى قيمايدى. تاقىمى ۇيرەنگەن جانۋار جۇيرىك دەسە جۇيرىك، سۇلۋ دەسە سۇلۋ، ءارى بەرىك. ءجۇرىسى قانداي! بوكەنشە جەلەدى، بيلەي اياڭدايدى. كازىر ەتى قىزعان. شۇلعي ءتۇسىپ، «ءجۇرشى، جۇرشىلەپ» كەلەدى. سىزدىق تىماعىن الشىسىنان كيدى. قامشىسىن ەرگە تىرەپ، توڭىرەككە كوتەرىڭكى كوڭىلمەن قارادى. جاڭارعان كەڭ دالا، جاقسى اتتىڭ ءۇستى ونىڭ ويىن ادەمى ەلەستەرگە اپاردى... وسى ماڭدا نەمىستىڭ ءبىر باي پوسەلكەسى بار. ەشۋاقىتتا استىقسىز، ءشوپسىز، وتىنسىز بولمايدى. اۋىر جىلداردا قازاق تۇگىلى ورىستىڭ وزىنە قارايلاسادى. جۇدىرىقتاي بالاسى، قاۋساعان شالىنا دەيىن قاراپ وتىرمايدى. وڭكەي ەڭبەكقۇمار. ۇيلەرىندە كىر جوق، شەتىنەن ءاپپاق شاعالاداي. اقتىڭ ۇستىنە ادەمىلىككە ءتۇرلى بوياۋمەن ورنەك جۇرگىزەدى. مايا سالىسى تاماشا: قويان جون، سۋ وتپەيدى، ءبىر ءمىنسىز. ات-تۇرماندارى، اربا شانالارى دا وڭدى. جول ۇستىندە بىردەمەسى ءۇزىلىپ نە سىنىپ جاتقان نەمىستى كورمەيسىڭ. بۇل پوسەلكەگە كىرە بەرگەندە-اق قىر قازاعى ەڭبەك شەبەرلىگى، ەڭبەك مادەنيەتى دەگەندى سەزىنە باستايتىن. سىزدىقتىڭ ويىنداعى وسى پوسەلكەنىڭ ەلەسى. «كوپ اۋىل» وسى دارەجەگە جەتسە ىرزا. ويتكەنى ودان جوعارىنى سىزدىق ءالى كورگەن جوق. اسەم كوك استىمنان كەتپەسە، «كوپ اۋىل» كوشە تۇزەپ كوشپەلى ەلدىڭ ىشىندە كورنەكتى پوسەلكە بولسا دەگەن ويىن اياقتاماي ەگىن-جايدان شىقتى. ەندىگى بەتى جىلقىباي اۋىلى. قورىقتى باسقان جالپاق سۋعا سوقپاي، اينالا ءجۇرىپ، ارعى بەتكە وتپەك. بالعىن دالانى باسىنا كوتەرە ءان شىرقادى:
قامىسى اۋپىلدەكتىڭ مۇشە-مۇشە،
سارعايدىم مەن قايعىنىڭ سۋىن ىشە.
قاناتى ۇشقان قۇستىڭ ماعان بىتسە،
بارار ەم سول قالقاعا الدەنەشە.
سوڭىنان ەرگەن قوس اققاسقا كەنەتتەن كوتەرىلگەن ءاندى «ايتاق!» پا دەپ، قاپەلىمدە ورعي-ورعي جونەلسە دە ۇزاماي توقتادى. اڭسىراپ ەلەڭ-ەلەڭ ەتەدى. بۇل جاقتا بۇل كەزدە اڭ بولمايدى. قارى ەرتەرەك كەتەتىن قىراتقا، قورىقتىڭ ارعى جاعىنا شىعىپ كەتەدى. سىزدىق اۋىلعا جەتكەنشە اندەتتى. جىلقىبايدا ءجوندى اۋىل بار ما. ەكى-اق ءۇي. ەكى ۇيدە ون ءۇيدىڭ ءيتى بار. ءبىر توپ الا مويناق لاپ قويدى. كارىسى كۇرىلدەپ، جاسى شاپىلداپ ورتاعا السا دا قوس قاسقا قايقيعان قۇيرىقتارىن جازعان جوق. ءتىپتى قىمسىنبادى. قىرىپ جىبەرەردەي دۇرلىگە جۇگىرگەن كوپ شۋىلداقتىڭ ءبىرى اۋىز سالا المادى. ۇندەرى ءوشىپ، قۇيرىقتارىن قىسىپ، كەيىن شەگىندى. جىلقىباي كوشىپ جاتىر ەكەن. ەڭسەسى تۇسىڭكى، جوعارى قارامايدى.
— اسسالاۋماليكۇم، جىقا. كوش كولىكتى بولسىن. مال-جان امان با؟ — دەپ سىزدىق جالپىلداي امانداستى. جىلقىبايدىڭ مىنەزدەرىن دە تالاي كەلەمەج قىلعان، جاڭا بىردەمە تابام با دەپ، تىنتە قاراپ تۇر. جىلقىباي جىلى امانداسقان كىسىدەن بىردەمە سۇراي ما دەپ جىلىستاي بەرەتىن. سىزدىقتىڭ مازاعىنان قاشىپ، ونىمەن، ءتىپتى، ءجوندى سويلەسپەيتىن. بۇل جولى ادەتتەن تىس مىنەز كورسەتتى. سالعان جەردەن جارىلا سويلەدى:
— ءازىر امانبىز، شىراعىم. ايتساڭشى، نە بىلگەنىڭ بار، تۇتاندى عوي مىنا دۇنيە؟!
— جىقا-اۋ، ونىڭ نە ايتاتىنى بار. بالبىراعان كوكتەمدە تۇتانسا، قۋراعان كۇزدە ورتەنەدى دە.
— شىن تۇسىنبەي تۇرمىسىڭ، قىلجاقتاپ تۇرمىسىڭ؟ الگى ءبىر سۋىق حاباردى ايتام. «كامپەسكە» مە ەدى، نەمەنە؟
— ە، ول جىلى حابار عوي، بوسقا تىتىركەنەسىز.
— باسى اۋىرماعاننىڭ قۇدايمەن نەسى بار دەگەن وسى! ايتسە دە تىڭداشى، «قوسشىنىڭ» باستىعىسىڭ عوي. مەن سوۆەت بايى ەمەسپىن بە؟ سوۆەتتەن بۇرىنعى كۇنىم بارىڭە بەلگىلى. قۇداي دا اركىمدى باس-باسىنا سۇرايدى. ءسۇر بايعا قوسىپ، قوساق اراسىندا جىبەرمەڭدەر. شاكەندى بۇگىن شاۋىپ السا تۇگى كەتپەيدى. ول بىلتىردان بەرى ساتىنىپ، تىعىنىپ بولعان. ءىشى مايلى. مەن سورلى ىشپەي-جەمەي قالتاقتاپ، قىستان ازار شىعىپ تۇرعاندا سىپىرىپ اكەتسە، ءىشقۇسا بوپ ولەم دە.
— سوۆەت بايىن سىپىرا قويماس. سىپىرسا ءبىزدىڭ جاتاققا كەلىڭىز. اقجازىقتى ەمىپ، ويناپ-كۇلىپ جاتايىق.
— سەن جىندىعا قور بولعان ەسىل ءسوزىم! — دەدى دە جىلقىباي كوشىن قوزعادى. ءتۇرى ءتىپتى ايانىشتى. كوزىنىڭ سوراسىن دا سۇرتپەگەن. كۇرسىنە بەرەدى. بۇرىنعىداي مالايىنا اقىرمايدى، باجىلدامايدى.
— سامەتجان، باستا، تارت! ە، قۇداي، ءوزىڭ وڭدا! — دەپ بارادى. «ءيتتىڭ بالاسى»، «اكەڭنىڭ كورىن...» دەيتىن ادەتتى بوقتاۋىنىڭ ءبىرى جوق. اتىنا «جان» قوسىلعان سامەتتىڭ قاباعى كوتەرىڭكى. قوجاسىنىڭ بۇيرەك بەت توقالىنا سۇقتانا قارايدى. توقال وعان «كوكشەشەك كەلگىر» دەسە دە كوزى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. سىزدىق كوشكە ءبىراز ەرە وتىرىپ، وسىلاردى بايقاعان سوڭ، ىشىنەن: «شالىم، شارۋاڭ بىتۋگە جاقىنداعان ەكەن» دەدى دە وزىپ كەتتى.
قورىقتىڭ بۇل بەتىندەگى اۋىلدار بۇگىن ءاۋ دەسسە كەرەك. ءار تۇستان انداعايلاعان كوش، ايداعان مال كورىنەدى. قارى ەرتەرەك كەتەتىن قىرات، بەلەستەردىڭ كوگى مال اۋزى قاربىتارلىقتاي بولىپ جەتىلىپ قالىپتى. بارلىق كوش بەتتەگەن سوناۋ قايقاڭداعى جايلاۋ جولىنىڭ ۇستىندە كولىگى بولدىرعان با، ارباسى سىنعان با، مانادان تاپجىلماي ءبىر قارا جاتىر. كوكتەمنىڭ داعدىلى كورىنىستەرىنە سىزدىق جاڭا كورگەندەي قىزىعا قاراپ كەلەدى. مىنە، القاراكوك، بۇرتىك بەتەگەلى، قويان جون ۇزىن بەلەسكە كوتەرىلدى. بەلەس ءۇستى شىپ-شىبار: قىزىل، سارى، اق، كوك... نەشە ءتۇرلى قىزعالداق، قىزعالداقتان دا تۇرگە باي، قۋانا ۇشقان الۋان-الۋان كوبەلەك. جەردە سۇر تارعاق قىڭىلداي جۇگىرەدى. اسپاندا بوزشا تورعاي جاق جاپپاي شىرىلدايدى. استىندا اۋزىمەن قۇس ىلەرلىك اسەم كوك، اينالاسى بەزەنگەن، قۇلپىرعان سۇلۋ دۇنيە، ارقاسىن كۇن قىزدىرسا، الدىنان حوش ءيىستى سامال جەلپىپ سىزدىقتىڭ كوڭىلى تاسىپ بارادى. الگى جول ۇستىندە كورىنگەن قاراعا جۇگىرتە كەلىپ توقتادى. ىردۋان اربانىڭ استىندا ءبىر ايەل، ەكى ەركەكتىڭ بوكسەسى بۇلكىلدەيدى.
— كوش كولىكتى بولسىن. بۇل نە جاتىس؟
تەرلەپ-تەپشىپ اربا استىنان جىلپوس جاقىپ شىقتى. جۋان بوكسە ايەلى قوسا شىقتى. جاقىپ ەنتىگىن باسىڭقىراپ، ناسىبايىن اتقان سوڭ عانا اماندىققا كەلدى:
— مال-جان امان با؟ قۇداي ءبىر تەمىر تابان ارباعا قولىمدى جەتكىزبەي-اق قويدى. مىناۋ يت مانادان سىلەمدى قاتىردى:
— بابىن تاپپاسا سول تەمىر تاباندا سىنادى، — دەدى دە سىزدىق ارباعا ءۇڭىلدى. الدىڭعى دوڭگەلەكتىڭ ءبىر قيماسى تۇسكەن ەكەن. ۇشەۋلەپ كوتەرە الماعان اربانى قايىڭ باقانمەن جالعىز كوتەردى. قيمانى ورنىنا سالدى. سىنالاپ، سۋ قۇيىپ ءىسىندىرىپ بەكىتكەن سوڭ، ىردۋان بەلگىلى ايعايىنا قايتا باستى. جاقىپتىڭ كونتەك اۋىز، جۋان بوكسە ايەلى ىردۋان ۇستىندە وگىز ايداپ كەلەدى. سىزدىق سونىڭ استىڭعى جاعىنا قاراي بەرەدى. استىندا ءبىر بۋما جاتىر. قىستى كۇنى اپاندا كورگەن بۋمادان اينىمايدى. «اپانعا نەگە تىعادى؟ بولىس كەزىندە پارادان العان دۇنيە بولىپ قۋىستانعانى ما؟.. جوق، ونىڭ قيسىنى از. توقابايدىكى راس. شاكەن كانپەسكەدەن ەرتە ساقتانعان بولدى. بۋما سونىكى. ەندى سەنىمدى ادامدارىنا تىققانى عوي...» دەگەن ويمەن سىزدىق كوشتى تاستاپ، جولدان بۇرىلعاندا جاقىپ قوسا بۇرىلدى. تالاقشا جابىسىپ، سويلەسكىسى كەلىپ بارادى. سىزدىق سىرداقتاسا دا قويماستان:
— كوپتەن بەرى ىشكە جيعانىم بار. اقتارىلايىن ساعان. تىڭداي بەر، — دەدى ءبىر كەزدە، — جۇرت ماعان شاكەننىڭ قولشوقپارى، قۇيىرشىعى دەگەن ات قويدى. تەگىن قويعان جوق. ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭنىڭ ىزدەگەنى تاماق. مەن سول تاماق ءۇشىن اتتاندىم. تاماق ءۇشىن ار-ۇياتتى، الىس تۇگىلى جاقىندى ساتقان شاعىم دا بار شىعار. كازىر سونىڭ بارىنەن جيرەندىم. كەيبىر تۇندە ۇيىقتاي الماي، وكىنىشتەن بارماعىمدى تىستەي بەرەم. «اداسقان ايىپ ەمەس، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەۋشى ەدى. تاپتىم ءۇيىرىمدى. اعايىن، قوينىڭدى اش، نارەستەدەي اق كوڭىلمەن كىرەم. بۇدان ءارى تىرشىلىگىم، ولسەم ولىگىم ءبىر بولسىن...
جاقىپتىڭ ءسوزى بىتەر ەمەس. سىزدىق وعان ەشۋاقىتتا سەنگەن ەمەس. «شىن جارىلساڭ جاڭاعى بۋمانى ايتشى، كانە» دەپ كەلەدى ىشىنەن. ايتپاعان سوڭ تەز قۇتىلۋدىڭ امالىن ىستەدى:
— جاقا، ماعان بۇنشا جارىلىپ قايتەسىز. اناۋ جىلى ءالجان ەكەۋىڭىز جانجالداسقاندا اراشاشى بولعاننان باسقا، ءومىرى ەشبىر «ءاي!» دەستىك پە ەكەن. ول الداقاشان ۇمىتىلعان. مەنىڭ سىزگە تۇك وكپەم جوق. بۇرىنعى كوڭىلىم قالپىندا. سوزگە ارالاسپايتىنىم وزىڭىزگە ءمالىم.
— جاتىپ اتار ەكەنىڭ دە ءمالىم. سوزگە بۇرىن ارالاسپاساڭ، ەندى ارالاساسىڭ. «قوسشىسىز» كازىر ءسوز بار ما؟ اماننىڭ ەڭ جاقىن ادامىسىڭ. ونى سىيلاعان ەل سەنى دە سىيلايدى. قاشقاقتاما، شىراق. جۇعاتىن مەرەزىم جوق. ەندىگى دوسىم امان. شاكەندى ۇستاپ بەرەيىن، سەنەمىسىڭ؟
— شاكەن وزىنەن ءوزى ۇستالىپ تۇر عوي، — دەپ سىزدىق مىرس-مىرس كۇلدى.
— جوق! شاكەن ءالى وڭايلىقپەن ۇستالمايدى. كانپەسكە حابارىن جۇرت جاڭا ەستىسە، ول بىلتىر ەستىگەن. اقمولا، قىزىلجار، قىزىلوردانى ارالاعاندا قاسىندا بولدىم. جاقىندارى ءتىپتى كوپ كورىنەدى. سولاردىڭ اقىلى بولۋ كەرەك — كىرە تارتىپ جۇرگەن الپىس كوك اربانىڭ ەلۋ بەسىن وگىزىمەن قوسا جولشىباي ساتىپ جىبەردى. ءۇش جۇزگە تارتا جىلقىدان كورەرسىڭ، كوپ بولسا، ءجۇز شامالى عانا قالدى. وسى كوكتەمنىڭ وزىندە قازانقاپ قارقارالى جاققا ءبىر رەت، كەرەكۋ جاققا ءبىر رەت بارىپ قايتتى. مال-مۇلىكتى ەندى باسقا ويازداعى جاقىندارىنا تىعىپ جاتىر. ۇكىمەت كانپەسكەلەگەنشە شاكەن ورتا شارۋا بولىپ الادى. سونسوڭ نە قىلاسىڭ وعان؟ مىنە وسىنى امانعا، ءىزباسارعا دەرەۋ جەتكىز. مەنى جات ساناماسىن. شاكەننىڭ قولتىعىندا جۇرە بەرەيىن...
جاقىپ قانشا مايماڭداسا دا سىزدىق شەشىلە قويمادى. ابدەن تىڭداپ بولعان سوڭ «جارايدى، جەتكىزەيىن ولارعا» دەدى دە جونىنە كەتتى. الداعى قىراتتاردا سۋىرعا قۇرعان قاقپانى بار. قاقپانعا جەتكەنشە ويىندا تەك جاقىپ: «بەلگىلى ەكى جۇزدىلىگى مە؟ الدە ماڭدايىنا تاس تيە-تيە تاۋى شاعىلدى ما؟ ارامدىقتان شىن ارىلسا، وزىنە تىققان بۋمانى نەگە ايتپادى؟ ولاي-بۇلاي دۇنيە بولسا ءسىڭىرىپ كەتپەك پە؟ شاكەنمەن اشىق ۇستاسۋعا نەگە بارا المايدى؟ امان شەشپەسە، بۇل مەن شەشەتىن جۇمباق ەمەس ەكەن».
سىزدىق ويى ءبولىنىپ سەلت ەتتى. تازىلار تۇرا ۇمتىلدى. قاقپانعا سۋىر تۇسكەن ەكەن. ارتقى اياعىمەن تىك تۇرىپ، الدىڭعى اياعىمەن بەتىن باسا زار قاعادى. «ەي، ادام، نە جازىعىم بار. قيا گور قاسىق قانىمدى؟!» دەپ تۇرعان ءتارىزدى. داۋسى سونشا ايانىشتى، جەتىپ بارعان قوس قاسقا باسسالماي، تۇرىپ قالدى. سىزدىق اياۋدىڭ ورنىنا وشىگىپ:
— ادامنان ازعان جەتى سۇمنىڭ ءبىرى! — دەدى دە شوتپەن شەكەگە قاعىپ جىبەردى. سۋىردىڭ ءۇنى ءوشتى. تىپىرلاۋعا مۇرشاسى كەلمەي، جان بەردى بيشارا...
ءىز وكشەسى ەلسىزدەن، اتى كىشكەنتاي، ءوزى ۇلكەن، وڭكيگەن بىرەۋ ءوتىپ بارادى. ءجۇرىسى قاتتى. جولىنداعى سىزدىققا بۇرىلمادى. قاقپانىن جيناپ، سۋىرىن قانجىعاعا بايلاپ تۇرىپ، سىزدىق وعان ايعاي سالدى:
— ءاي، دەنىڭ ساۋ ما؟! نەگە بۇرىلمايسىڭ؟
جولاۋشى موينىن دا بۇرعان جوق. سىزدىق اتىنا مىنە سالا سوڭىنا ءتۇستى. اۋدەم جەر جىبەرمەي جەتىپ كەلىپ، بەتىنە ۇڭىلە:
— دەنىڭ ساۋ ما؟ — دەدى تاعى دا. جولاۋشى ۇندەمەدى. دەنى ساۋ. كادىمگى نۇرعاليدىڭ ءوزى. سويلەسكىسى كەلمەي، بۇرتىڭ-بۇرتىڭ ەتەدى.
— ءتىلىڭ بايلانعاننان امان با؟ سويلەشى، قايدان كەلەسىڭ؟
— ۆولكومنان.
سىزدىق جاڭا ءتۇسىندى. جۋىردا بولىس ورتالىعىنا توقاباي بارىپ قايتقان. نۇرعاليدىڭ جاقىپتى جاقتاپ، قاسقا اتتىڭ داۋىنا كىرىسىپ جۇرگەنىن، شاكەننەن كوستيۋم كيىپ، ات مايىن مىنگەنىن ايتتىم دەگەن. سودان كەيىن ءىزباسار شاقىرىپ الىپ اكەسىن تانىتسا كەرەك.
— جامان كۇيەۋ قالىڭدىعىنا وكپەلەسە، قايناعاسىنا سالەم بەرمەيدى. قايناعانىڭ كىناسى نە، سوندا؟ — دەپ سىزدىق قالجىڭداي باستاپ ەدى، ول جۋان داۋسىن بولبىراتا وكپەسىن ايتتى:
— مەن ءسىزدى تۋعان اعامداي كورەم. ءسىز مەنى كىرمە توقاباي قۇرلى كورمەيسىز.
— كورمەگەندە نە ىستەپپىن؟
— توقاباي، ءىزباسار ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا شاعىم جۇرگىزدى. تاتۋ قۇربىدان ايىرا جازدادى. ءسىز ونىمەن امپەيسىز.
— كىنام وسى-اق پا؟
— بۇل از با؟
— وندا مەن عانا كىنالى، ەمەس. توقابايمەن ءىزباسار امان، كۇلپاش تا امپەي.
— ولاردىكى ساياسات قوي.
— قاراعىم، ساياساتىڭدى مەن بىلمەيمىن. قاسقا اتتىڭ داۋىنا كىرىسۋىڭدى، توقابايدى «كىرمە» دەۋىڭدى، سول ءۇشىن شاكەن بەرگەن سىيلىقتى قىلعىپ قويعانىڭدى قوستاي المايمىز. اڭقاۋلىقپەن تۇتىلدىڭ. ءىزباسار سونى ەسكەرگەن بولار. امان ءبىراق اڭقاۋلىقتى كەشىرە بەرمەيدى. ول ەستىسە نە جانىڭ قالادى؟
نۇرعاليدىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى. بەلى بۇكىرەيىپ، باسى سالبىراپ كەتكەن. مۇرنىن قورس-قورس تارتا بەرەدى. اڭقاۋ عانا ەمەس، قورقاق تا، وراشولاق تا جىگىت. اڭقاۋلىق ءبىر وتىرتسا، قورقاقتىق قۇتىن قاشىرىپ، وراشولاقتىق ەكى تولعاۋعا كەلتىرمەي شىنىن ايتقىزدى:
— بۇل پالەدەن قايتسەم قۇتىلام؟! — دەدى الدەن ۋاقىتتا. — شاكەنگە ومىرىمدە بەش تيىندىق جاقسىلىق ىستەگەن ەمەن. ىستەيمىن دەگەن ەمەن. اعايىن بولىپ جابىلىپ، كوشىرمەي قويدىق. ەندى رەنجىتە بەرمەيىك، كوڭىلىنە قارايىق دەستىك. سىيلاپ بەرگەن ءۇش مەتر ماتاسىنىڭ پاراعا اينالۋىن قاراشى!
— توقابايمەن جاراسساڭ اڭگىمە جابىلادى. امانعا ەستىرتپەيمىز.
— جاراستىرشى، اينالايىن. قاسقا اتى قۇرىسىن!
سىزدىق ەكەۋىن بۇگىن كەشتەن قالدىرماي تاتۋلاستىرماق بولدى. نۇرعاليدىڭ قاباعى ەندى اشىلدى. ۆولكوم بەرگەن اسىعىس تاپسىرمالاردى ايتا باستادى:
— سىزدەن جاسىرمايىن، بۇل اڭگىمە ءۇشىن ءىزباسار ەتىمدى جەپ، قۇر سۇيەگىمدى قالدىردى. سودان كەيىن كانپەسكە جايىن تولىق ءتۇسىندىردى، بۇل ءوزى ولكەلىك پارتيا كونفەرەنسياسىندا ۇلكەن ءسوز بولىپتى. جاندوس، ەرمەكبايلار ءبىر جاق، ەرالين، امان، كۇلپاشتار ءبىر جاق بولىپ، ارمانسىز سايىسقان كورىنەدى. «وڭشىلدار» قۇلاعان. تاقاۋدا ۇكىمەت قاۋلىسى شىعادى. قانداي باي كانپەسكەگە جاتاتىنى سول قاۋلىدا ايتىلادى. وعان دەيىن ەل ىشىنە تاراعان لاقاپتان قورقىپ باي اتاۋلى، ءتىپتى، كەيبىر ورتاشالار مالىن ازايتۋعا كىرىسكەن. ازايتتىرماۋ كەرەك. اۋىلداعى پارتيا، «قوسشى» ۇيىمدارى ۇعىندىرۋ كەرەك ەلگە. ءسوز شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس شونجارلار تۋرالى عانا بولىپ وتىر. وزگە بايلار قورىقپاسىن. ءىزباساردىڭ بىزگە تاپسىرعانى وسى. كازىر بارىسىمەن پارتيا، «قوسشى» مۇشەلەرىنىڭ بىرىككەن جينالىسىن شاقىرايىق. ەرتەڭ ەرتە جايلاۋداعى ەلگە كەتەم.
— قۇپ! — دەدى سىزدىق. اۋىلعا دا جەتىپ قالعان ەكەن. ەكى تازى جارىسا جونەلدى.
V
بولىس ورتالىعىنان كەشە شىققان قاسەن مەن ءىزباسار سۋىت ءجۇردى. اتتىڭ مىقتىسىن، جاراۋىن تاڭداپ مىنگەن. وزدەرى شىداسا، اتتارى شىدايتىن ءتۇرى بار. قاسەننىڭ استىنداعى بيىك، جەز مويىن قۇلا تەرگە شومباسا دا اياق استىنان بودەنە ۇشقاندا جالت بەرىپ، تاستاپ كەتە جازدايدى. ءىزباساردىڭ مىنگەنى ۇزىن شابدار، قۇيىسقان استىنان اق كوبىك شىعىپتى، باسىن شۇلعىپ قويادى. جۇرىستەرى سىپىرا بۇلاڭ قۇيرىق. شەكپەندەرى بوكتەرۋلى. بەلدى توق قىلىپ بايلاپ العان. جايشىلىقتا ەكى قونىپ، ءۇشىنشى قوناققا تالىعىپ جەتەتىن قالاعا بۇلار ءبىر-اق قونىپ جەتپەك. وعان اتتىڭ اتى، جىگىتتىڭ جىگىتى عانا شىدايدى. سيدا، تارامىس ءىزباساردىڭ ەرنى توبارسىعان، بەتى توتىققان، اۋزىن جۇمىپ الىپ ۇندەمەيدى. قاسەن ەر ۇستىندە قاققان قازىق سياقتى، تابجىلماي وتىر. قىسقا مويىن، كەسپەلتەك بالۋان جىگىت. وقتىن-وقتىن اڭگىمە ايتىپ، ءان سالىپ كەلە جاتىر ەدى، ول ۇندەمەگەلى دە ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى. ءتۇس اۋدى، كۇن قارسى الدا. ازىراق جىلى جەل بار. جولاۋشىلار ابدەن قاتالادى. ەكەۋى قالانىڭ قىسقى جولىن عانا بىلەدى. جول ۇستىندە قونالقا، تۇستىككە اۋىل كەزدەسە بەرەتىن. ءقازىر اڭقيعان وڭكەي بوس قارا. ەل كوشىپ كەتىپتى. شولدەگەن، قارنى دا اشقان قاسەن وزدەرىنىڭ بەيعامدىعىن بايقاماي، كوشكەن ەلدى كىنالاي باستادى:
— ءبىر-اق اياق اشىعان كوجە نەمەسە ءبىر اياق سۋىق شالاپ بەرسە دە قوناقاسى دامەتپەس ەدىم. كوردىڭ بە، جاۋ قۋعانداي تۇرا قاشىپتى ءبارى. وسى قازاقتىڭ جايلاۋ دەسە نە سايتانى بار!..
— بولىسەكەڭ شولدەيدى دەپ، قازەكەڭ كوشپەي قويا الا ما، — دەدى ءىزباسار. — قازاقتى بولىسىمەن قوسا ۇيرەتۋ كەرەك.
— بولىستى ۆولكوم ۇيرەتەر-اۋ. ۆولكومدى كىم ۇيرەتەر.
— بارىنە ءومىر ۇيرەتەدى. ءبۇيتىپ شولدەي بەرسەڭ سۋسىنىڭدى الا جۇرەسىڭ ءالى. مالشى قازاق ەگىنشى بولعاندا، كوش دەسەڭ دە كوشپەس.
— سونى قاشان كورەر ەكەمىز؟
— شاكەن كەتىپ، سىزدىق، توقابايلار اۋىل يەسى بولعان كۇنى كورەمىز...
مانادان الىستا قاراۋىتقان ەسىل ارناسى ەندى انىق كورىندى. قاسەن اڭگىمەنى تاستاي بەرىپ شابا جونەلدى. ءىزباسار جەتكەنشە ول اتىن شىدەرلەپ وتقا جىبەردى دە، شەشىنە سالا قويىپ كەتتى سۋعا. جۇزگىش-اق ەكەن! سۇڭگىپ بارىپ، وزەننىڭ ورتا كەزىنەن شىقتى. ەتبەتىنەن، شالقاسىنان، ءتىپتى قىرىنداي جاتىپ تا، قۇلاشتاپ نەمەسە سۋدى شالپىلداتپاي، ءۇنسىز دە جۇزەدى. مەيىرى جۋىردا قانبادى. باسىن عانا قىلتيتىپ، سوناۋ جالپاقتا، تەرەڭدە، ۇيرەكتەرمەن ارالاس ءجۇر. ءىزباسار ءجۇزۋ بىلمەيدى. وزەنى، كولى جوق، قۇدىقتى جەردە وسكەن جىگىت. ايتسە دە قولىمەن جەر تىرەپ، تايىزدا جۇزگەن بولادى. بۇنىڭ دا ءوز راحاتى وزىندە. بەتىن باسا سۇڭگىپ قالىپ، «ا-ا-ا!» دەگەندە داۋىسى الىستاعى قاسەنگە جەتەدى. استى قۇم قايراق، ءمولدىر ەسىلدىڭ ءبىر جەرى جاداعاي جالاڭاش، ءتۇبى كورىنىپ جاتسا، ەندى ءبىر جەرى جارقاباق، تۇڭعيىق نەمەسە توعايلى كەلەدى. ەكى جاعاسى بىردەي تاياق تاستام ەل. ورىس، قازاق ارالاس وتىر. ءبىراق ءبىر دە ءبىرى بۇل وزەننىڭ سۋىن ديىرمەن جۇرگىزۋدەن باسقاعا پايدالانعان ەمەس. بيىلعىداي قاتتى تاسىعان جىلى قىرعا شىعىپ كەتەتىن مول سۋ ارناسىنا ءتۇسىپتى. تالعا شىعاتىن شيە، قاراقات، يتمۇرىن، قاسقىر جەمى سياقتى جەمىستەر بۋازي باستاعان. بيدايىق، بەتەگە قاۋلاپ كەلەدى. اتتار كازىردىڭ وزىندە اۋزىن تولتىرا اسايدى. قىزعالداق كەمەلىنە ابدەن كەلگەن كەز، جەر بەتىن جايناتىپ جىبەرىپتى. كارى دۇنيە جاڭا تۇسكەن سۇلۋ كەلىندەي سىزىلىپ تۇر. كوز قۇرتى قۇتىرىپ، كوڭىل شىركىن قاپتاعان مىناۋ كوبەلەك، ينەلىك، ارالارعا قوسىلا سايراڭداپ بارادى. توبەدە شىرىلداعان تورعاي زارى، الدەقايدا سايراعان بۇلبۇل ءانى ەستىلەدى... قاسەن شالقالاي ءجۇزىپ كەلە جاتىپ:
— شىركىن، وسى الەم ءسانى — سۇلۋ كوكتەم كەتپەسە! ادام ءسانى — جالىندى جاستىق وتپەسە! — دەيدى. ءىزباسار شالشىقتا جۇزگەن بالاشا اياعىمەن سۋ شالپىلداتىپ ءجۇرىپ جاۋاپ قايىردى وعان:
— اگار قۋارعان كۇزدى، قاۋساعان كارىنى كورمەسەڭ سول ارماندى ايتپاس ەدىڭ-اۋ. تەرەڭ دۇنيە، كەرەڭ دۇنيە تاۋسىلماس، تەك ارمان بەرىپتى. وزگەسىنىڭ ءبارى شولاق.
— ۆولكوم ەندى فالسافاعا باستى ما.
— امالسىزدان باسارسىڭ. بۇكىل ءومىر فالسافا. ونىڭ الدىندا كاريا دا بالا...
ەكەۋى سۋدان شىقتى. باعاناعى شارشاعان، شولدەگەننىڭ ءبارى ۇمىت. كيىنە سالا تاعى ءمىندى اتقا. اتتار دا شالىپ، بەلى كوتەرىلىپ قالعان، جورتا جونەلگەندە جارىسادى ەكەن دەپ لاپ بەردى. قاسەن ءىزباساردىڭ بوركىن الا كەتتى. ءىزباسار قۋمادى. اتىنىڭ باسىن تەجەپ بەلگىلى جورتاققا سالدى. اقمولا ەندى ونشا قاشىق ەمەس. جول كەڭەيىپ، جول ۇستىندە جۇرگىنشىلەر جيىلەپ بارادى. لاشەنكە ارباعا جالعىز ات جەككەن بىرەۋدى قاسەن بارا سالا توقتاتىپ تۇر. ەكەۋىنىڭ شاڭقىلداعان داۋىسىن ءىزباسار ەستىپ كەلەدى.
— ءوزىڭ، ءبىر قايىرىمسىز، وڭباعان شال ەكەنسىڭ!
— و-ما-ياۋ! جول ۇستىندە قىمىز ۇلەستىرىپ وتىرسام سەندەرگە؟
— وسى قىمىزدان تارتىپ ىشسەم دە ىشەمىن!
— اقشاعا عانا ىشەسىڭ، اقشاعا! وندا دا جولاۋشىلىعىڭ. ايتپەسە، ساتىلىپ قويعان قىمىز.
ءىزباسار كەلە قالتاسىنا قول سالدى دا:
— ەكەۋىمىزگە شىپىلداتىپ ەكى اياق قىمىز قۇيىڭىز، نە بەرەيىن؟ — دەدى.
— الپىس تيىن.
الىستاعى اۋىلدا تەگىن ىشەتىن قىمىزدى اقشاعا ءىشتى بۇلار. قالاعا جاقىنداعان سايىن قازاقشىلىق جۇقارىپ بارادى. از سويلەپ، كوپ باقىلايتىن ءىزباسار شالدان بولىنگەن سوڭ، ءۇنسىز ىرجيا كۇلىپ الدى. سودان كەيىن قاسەندى قالجىڭمەن قاجاي باستادى:
— جاسىڭ ۇلكەندەۋ بولعانمەن، جانىڭ قۇربى. شىنىڭدى ايتشى، جاسىڭدا تاز بولدىڭ با؟
— ونى نەگە سۇرادىڭ؟
— مىنەزىڭ اۋلەكىلەۋ.
— قالايشا؟
— جاڭا تاقيامدى الا قاشتىڭ. جارىسىپ ويناماقسىڭ. ۇزاق جولدا قاجىعان ات شابىس كوتەرە مە. ودان شالمەن ۇرىستىڭ. اقشاعا داندەگەن شال تەگىن قىمىز بەرە مە؟ جىلقىبايدىڭ جامان توقالىمەن شاتاستىرىپ، سوتتاتقان دا وسى مىنەزىڭ، ا! — دەپ، ءىزباسار سىلق-سىلق كۇلەدى. ۇلكەن، تازا، كوكشىل كوزى جاۋاپ كۇتىپ، قاسەنگە جالت-جالت قارايدى.
— سەن سياقتى شاعىما جەتپەي شال بولعانشا، الابۇرتقان جاس بولا تۇرام، — دەدى قاسەن.
— جاستىعىڭ قايسى سوندا؟ كورسەتشى.
— كورەسىڭ وسى جولى. مەن سەنى بوزبالاشىلىعىممەن اسىرايمىن.
— ە، مىناۋىڭ ءبىر ءتاۋىر ءسوز عوي.
— قايدا تۇسپەكسىڭ؟
— امانعا بارامىز دا.
— اماندى قايتەسىڭ. مەنىمەن بىرگە بول: شىعىنىڭ شىقپايدى، قىزىق كورەسىڭ، — دەدى دە جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى قاسەن.
— سەن قايدا تۇسەسىڭ؟
— اقتاماقتىكىنە.
— اقتاماقتىكىنە؟! ونىمەن قانداي جاقىندىعىڭ بار ەدى؟ — دەپ ءىزباسار تاڭداندى. قاسەن سىرىن جاسىرعان جوق...
ءانشى، قىمىزشى، كوركەم اقتاماق كۇيەۋىن مەنسىنبەيتىن. كۇيەۋى بەلگىلى باسكەسەر، قاشقىن شالابايدىڭ جالعىز ءىنىسى. بەرەكەسىز جىگىت ەدى. شالاباي ولىسىمەن اقتاماق ونى تاستاپ كەتتى. كازىر كۇيەۋسىز. قاسەن العالى اينالدىرىپ جۇرگەن كورىنەدى. ءىزباسار ونشا قوستامادى:
— كوڭىلى جوعارى، قالانىڭ كەربەز ايەلى عوي. سەن بولىستىقتان تۇسكەن كۇنى قايتەر ەكەن؟ — دەيدى.
— ءبىز كوپ ادامعا سىرتتان تون پىشەمىز. ونىمىز ءدال كەلە بەرمەيدى. مەن كىسى تانىسام اقتاماق جار بولۋعا جارايدى.
— امانمەن اقىلداستىق با؟
— ماعان وي سالعان، تانىستىرعان سونىڭ ءوزى.
— وندا، مەن دە قارسى ەمەسپىن.
قاسەن شىرقاپ قويا بەردى. دەنەسى كەسپەلتەك بولعانىمەن داۋىسى زور. قىسقا موينى جۋان-اق. قاتتى داۋىستاعاندا ودان ءارى جۋاندايدى ەكەن. تامىرلارى بادىرايىپ، بۇعاعى ءىسىپ، قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. اقتاماقتىڭ ءانىن ايتىپ كەلەدى:
جاسىم بار جيىرما بەستە، جىلىم مەشىن،
ءولىمنىڭ كىم بىلەدى ەرتە-كەشىن.
بارىندا بازارىمنىڭ ءان شىرقايمىن.
«اقتاماق الا كەتتى» جۇرت دەمەسىن.
ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتقانداردىڭ تاڭىرقاي نە سۇيسىنە قاراماعانى جوق. قاسەن ولاردىڭ بىرىنە دە قارامادى. قالاعا ەنگەنشە اندەتتى. اماننىڭ پاتەرى ەرالينمەن ءبىر قورادا. ەشقايدا بۇرىلماستان اۋەلى سوندا كەلدى بۇلار. قاقپا الدىندا ەراليننىڭ شەشەسى وتىر ەكەن. ءجون سۇراسىمەن:
— بالالار، كەشىگىڭكىرەپ قالدىڭدار-اۋ، — دەدى، — ەكەۋى دە جينالىستا، ەندىگى اشىلعان شىعار. تەز جەتىڭدەر.
اتتى بايبىشەگە تاپسىرىپ، وسى قوراعا بايلاي سالا جۇگىرە جونەلدى ەكەۋى.
ون شاقتى مىڭ حالقى بار كىشكەنە قالانىڭ ىشىندە ۇلكەن كورىنىپ، كىشىگىرىم اق ءۇي تۇر. وسى ءۇي كازىر ادامعا لىق تولى. ءار بولىستان ەكى ۋاكىل — ءىزباسار مەن قاسەن سياقتى پارتيا، سوۆەت باسشىلارى كەلگەن. ۋەزدىڭ جەرى ولاي-بىلاي مەملەكەتتىڭ جەرىنەن كەڭ. ەلىنىڭ شەتى وياز ورتالىعى اقمولادان التى-جەتى ءجۇز كيلومەتر. اقمولانىڭ ءوزى ەڭ جاقىن تەمىر جول ستانسياسىنان ءۇش-تورت ءجۇز كيلومەتر. بولىس ورتالىعىنىڭ كوبىندە تەلەگراف بايلانىسى جوق. سوندىقتان «ەر قاناتى» اتانعان اتتىڭ قادىرى وزگەشە. مىناۋ ۇيدە باس قوسىپ وتىرعانداردىڭ ءبارى سونشاما قيىردان اتپەن كەلەدى. بۇرىن بۇلار ءبىرىن-بىرى كورمەسە دە كيىمدەرىنە قاراسىپ، قاي رۋدان ەكەنىن بىلىسە قوياتىن. ەندى ولاي ءبىلۋ قيىن، كوپشىلىگىنىڭ كيىمى ورىسشا. توپتىڭ ءوزى كەرەمەت وزگەرگەن. «سوۆەت بولىسىمىن» دەپ جۇرەتىن مالقار، قالاباي، مۇقاتاي سياقتى ناندەردىڭ ءبىرى جوق. سولاردىڭ قوڭسىسى نە مالايى — اۋىلدىڭ كوزى اشىق، ەتى ءتىرى جىگىتتەرى ەل باسقارۋ ءىسىن ءوزى قولدارىنا الىپ بولىپتى. مىنبەدە جۇمابەك ەرالين سويلەپ تۇر. و دا وزگەرگەن. بۇيرالاۋ وتە قارا شاشىندا اجەپتاۋىر اق كورىنەدى. ۇلكەن الا كوزى ءامان ىزعارلى بولاتىن. كازىر جىپ-جىلى. قوراسان شۇبارلاعان جالپاق، سۇرعىلت ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، وقتىن-وقتىن ازىلدەپ قويادى.
— ...اۋىلدى سوۆەتتەندىرەيىك دەگەندە پارتيا اۋىل تاعدىرىن سىزدەردىڭ قولدارىڭىزعا بەرمەك-تى. مىنە بەرىلدى، — دەپ قۇشاعىن جايا الدىنداعى توپقا مەڭزەدى. ۇزىن، قايقىش كىرپىگىندە كۇلكى وينايدى. — باي ەل باسقارۋدان، جەر قوجالىعىنان مۇلدە قالدى. باس ساۋعالاي باستادى. ءناپتان دامەتكەنى كوپ ەدى، العانى از. سول ازدىڭ ءوزىن قۇستىرۋ كەرەك. ءبىز بۇدان ءارى شابۋىلدى كۇشەيتە بەرمەكپىز. بايلاردى كانپەسكەلەۋ — قازاق اۋلىندا كىشكەنتاي وكتيابر. ءبىراق، باي اتاۋلىنى مۇرىننان تىزە بەرۋگە بولمايدى. ىرىكتەپ-ىرىكتەپ ەڭ شونجارىن ۇستاۋ كەرەك. سىزدەر بەرگەن مالىمەت بويىنشا ءبىر ءبىزدىڭ ويازدان ءۇش ءجۇز باي كانپەسكەگە ىلىگەدى. بۇل تىم كوپ، جولداستار. باسىپ-باسىپ ءۇش ءجۇزدىڭ ىشىنەن ەلۋىن الساق تا جەتەدى. سوندا قازاقستاندا جەتى جۇزدەي باي كانپەسكەلەنەدى. ۇكىمەت ويلاعان مولشەر وسى. سىزدەردى جيناپ العاندا تاعى دا ءبىر ايتپاعىمىز — ۇگىت، ناسيحات ءىسى. كونفيسكاسيا لاقابى بۇكىل قازاق بايىن شوشىتتى. ءتىپتى ءقايسىبىر ورتاشالاردىڭ جۇرەگى لوبلىدى. سولار كوزگە تۇسپەۋ ءۇشىن مال باسىن ازايتا باستاعان. مالعا دەگەن شابۋىل جوق. ۇعىندىرۋ كەرەك ولارعا...
كەيىنىرەك كەلىپ، ارت جاققا وتىرا كەتكەن ءىزباسار مەن قاسەن شارشاعانىن ۇمىتتى. بايانداماشىنىڭ ءبىر ءسوزىن بوس جىبەرمەي وتىر. ورىس حالقى ءوزىنىڭ ءىرى بايلارىن وكىمەت قولىنا تيگەن كۇنى جويىپ تىنسا، قازاق حالقى وكتيابردەن كەيىن ون جىل كەشىگىپتى. سوندا دا سوسياليزمگە ورىستارمەن قاتار بارماق. «سوسياليزم» دەگەن ءسوز بۇل توپتىڭ ۇعىمىندا: تەڭدىك، بايلىق، سالتانات. سونداي قىزىقتى ومىرگە جەتۋ جولىندا كولدەنەڭ تۇرعان فەودالدى ءبىرىنىڭ ايايتىن ءتۇرى جوق. ەرالين وڭشىل كوممۋنيستەردىڭ قارسىلىعىن، قاتەسىن ايتا كەلىپ، جاندوس، ەرمەكبايلاردىڭ اتىن اتاعاندا قاسەن داۋىستاپ جىبەردى:
— ولار وزدەرى باي، ايتپەسە بايدان باتا العاندار.
— قايسىسى بولسا دا قاتتى قۇلادى، — دەدى ەرالين. — پارتيا سولشىل كوممۋنيستەردىڭ دە ىرقىنا كونبەيدى. جولداس امان ساپاروۆقا ەرسەك وسى كانپەسكەنى بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن جاسار ەدىك تە، ۇتىلار ەدىك. وندا اۋىل سوۆەتتەنىپ بولماعان، تاپ جىگى ابدەن اشىلماعان، جەر ءبولىسى وتپەگەن، دايىندىق جەتىمسىز-دى. امان بۇرتىڭداپ ءجۇردى. «ال ءقازىر جوياتىنىمىز ەلۋ-اق باي ما؟» دەپ ازسىنادى. بۇعان قاراپ اماندى سولشىل ەكەن دەمەڭىزدەر. ونىكى تەك جاستىق، اسىعىستىق. پارتيا بۇنداي مىنەزدەردى دە تەجەۋمەن كەلەدى...
ءۇي ىسىپ كەتتى. تەرەزەلەردىڭ فورتوچكاسى كىشكەنتاي، جەلدەتكىشى جوق. بىرەۋلەر تەرلەسە، بىرەۋلەر پىسىناعان. جۇمابەك جاتقا ەكى ساعات سويلەدى. ەندى ەكى ساعات سويلەسە شارشاماس. تەك، جۇرت ىستىقتاپ، جەلپىنە بەرگەن سوڭ عانا توقتادى. ورنىنا بارىپ وتىرىپ جاتىپ:
— بايانداما قالاي شىقتى! — دەپ ەدى، پەسيك بارماعىن كورسەتتى. ول كازىر ويازدىق پارتيا كوميتەتىندە ەكىنشى باسشى. امان ونى قوستاي تۇرا باياندامادان ءمىن تاپتى:
— مەنىمشە دە جاقسى. اگار سونداعى پىكىردى ەكى ساعاتتىڭ ورنىنا ءبىر ساعاتقا سىيعىزسا ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. ۋاقىتتى ىسىراپ ەتەمىز. ۋاقىت التىننان قىمبات.
جۇمابەك امانعا باسىن يزەدى دە، باسپالاتقان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە باستادى.
— قانداي باي كانپەسكەلەنەدى؟
— مال سانى ءۇش جۇزگە جەتكەن ەڭ ىقپالدى بايلار.
— قاشان كانپەسكەلەنبەك؟
— جاقىن ارادا دەكرەت شىعادى. سول كۇننەن باستايمىز.
— ولاردىڭ مال-مۇلكى كىمگە تيەدى؟
— الدىمەن كەدەيلەرگە، ارتەل بولىپ ۇيىمداسقاندارعا...
قولىن كوتەرىپ، ءىزباسار تۇردى ورنىنان:
— دەكرەت شىققانشا بايلاردىڭ كوبى مالىن ءۇش جۇزدەن كەمىتىپ تاستايدى. ءبىزدىڭ شاكەندەر كازىردىڭ وزىندە ورتاشانىڭ قاتارىنا كەلىپ قالدى. شاكەن سوندا قۇتىلىپ كەتە مە؟
— قۇتىلا قويماس. ونداي قۋلىقتار ەسكەرىلەر.
— بايلار قوس قاتىندارىنىڭ، بالالارىنىڭ، ىنىلەرىنىڭ ەنشىسىن بەرىپ جاتىر. سوعان دوكۋمەنت سۇراپ مازانى كەتىرىپ بارادى. بۇنى قايتەمىز؟ — دەدى قاسەن.
— بەرۋ كەرەك. بايدىڭ ءوز باسى كانپەسكەلەنەدى. ورەن-جارانىن كۇيدىرۋگە بولماس.
سۇراق، جاۋاپتار بىتكەنشە كۇن كەشكىردى. ءۇي ءىشى الا كولەڭكە تارتتى. اسپالى كارەسىن شامدار جاعىلدى. جارىس ءسوز بولعان جوق. ويتكەنى بايانداما نۇسقاۋ رەتىندە جاسالعان. ۇزىن بويلى، كوزىلدىرىكتى، جاسامىس قارا كىسى ورنىنان تۇرىپ قول كوتەردى:
— مەنىكى سۇراق ەمەس. مىنبەگە شىعىپ ايتاتىن بولماشى عانا ءسوزىم بار.
ەرالين قاسىنداعى امان مەن پەسيككە سىبىرلاپ الدى دا:
— جولداس مارالباي ۇلى جاندوسقا ءسوز بەرىلەدى، — دەدى.
جۇرت ەلەڭ ەتە ءتۇستى. قازاقستاندا حالىق كوميسسارلارىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن بەلگىلى جاندوس قىزىلوردادان قىزىلجارعا، قىزىلجاردان تاقاۋدا اقمولاعا اۋىسقان. كازىر ويازدىق وقۋ ءبولىمىن باسقارادى. مۇرنى قوڭقيعان، كومىردەي قارا كىسى. شاشى ءاپپاق. سوندا دا سۇيكىمسىز ەمەس. مىنبەگە شىققان سوڭ تولعانىپ ءبىرسىپىرا تۇردى. جيىن قۇلاققا ۇرعان تاناداي، ونىڭ اۋزىنا قاراپ قالىپتى.
— مەن قازاق اۋىلىن كوپ بىلەمىن دەۋشى ەدىم. از بىلەدى ەكەمىن. وزگەرگەن ەكەن حالىق. مەن ءوزىمدى ساياسات قايراتكەرىمىن دەپ ءجۇر ەدىم. بولا الماپپىن. بۇل جيىن مەنى وسىلارعا مويىنداتتى. قاتەلەرىمە پارتيادان، حالىقتان كەشىرىم سۇرارمىن. قالعان ءومىرىمدى مادەنيەت ىسىنە ارنارمىن، — دەدى دە جاندوس مىنبەدەن ءتۇستى. كوزىندە ەكى تاراۋ جاس كەتتى.
— وڭشىلداردىڭ ىشىندەگى ەڭ شىنشىلى، اقىلدىسى — دەپ كۇبىر-كۇبىر ەتەدى امان. — مەن سەنەمىن ونىڭ كوز جاسىنا.
— ولكەلىك پارتيا كونفەرەنسياسىنداعى ءسوزىن ۇمىتتىڭ با؟ — دەدى جۇمابەك.
— وندا دا ول شىنىن ايتقان. «...ءتىپتى كانپەسكەلەگەن كۇندە دە قازاق كەدەيى ءارۋاق، قۇدايدى اتتاپ، بايدىڭ مالىن المايدى» دەدى عوي. كازىر مىنالاردىڭ سول بايدى تىرىدەي جەگەلى وتىرعانىن كوردى.
جاندوس مىنبەدەن تۇسكەن بەتتە قارا تاياعىنىڭ ۇشىمەن ەدەندى تىقىلداتا ۇيدەن شىعىپ بارادى. بۇل توپتىڭ ونى كورگەنى وسى. ءىزباسار ەرە شىعىپ، باسقىشتان تۇسپەي توقتاتتى.
— ءسالاماتسىز با، جاندوس اعا!
— قاي بالاسىڭ، شىراعىم؟ — دەپ جاندوس اڭىرا قارادى. ءىزباساردىڭ قولىن بوساتپاي تۇر.
— اتىم ءىزباسار. امانمەن اۋلىمىز ءبىر. ەڭبەگىڭىزدى كوپ وقىعان مۇعالىمدەردىڭ ءبىرى ەدىم. انادا شاكەنگە قوناققا كەلگەندە رەنجىپ قالدىق. جاڭاعى ءسوزىڭىزدى ەستىپ قۋانىپ كەلىپ تۇرمىن.
— شاكەن ءبىر جاقسى مەكتەپ سالدىرماق ەدى عوي؟
— ەلگە وكپەلەپ سالدىرماي قويعان. ەندى ءوزىمىز سالامىز.
— وزدەرىڭ بولعاندا كىم؟
— وزىڭىزگە ءمالىم جاتاقتا قالعان ون ءۇي.
— ياپىر-اۋ، ولاردىڭ شاماسى كەلە مە؟!
— كەلەدى. ءقازىر ولاردىڭ مۇرتىن بالتا كەسپەيدى. ءۇي سانى جيىرمادان استى.. ارتەل بولۋعا اينالدى. مادەنيەت ىسىنە ارناپ ورتادان بيىل ون بەس گەكتار ەگىن ەكتى...
— ءبارىڭدى سۇيرەپ جۇرگەن امان عوي. ءيا، ول اقىلدى دا، باقىتتى دا جىگىت. ەل تىزگىنىن ەندى سولارعا ءبىرجولاتا بەردىك، — دەدى دە جاندوس قوش ايتىسىپ باسقىشتان تۇسە بەردى.
ءىزباسار ۇيگە ەنىسىمەن جينالىس جابىلدى. قاسەن ەكەۋى كيمەلەپ كەلىپ، توردەگى امانعا جەتتى. امان ساعىنىشپەن قۇشاقتاپ، قىسىپ امانداسسا دا:
— اينالايىن، بۇگىن قايتىڭدار، ءىس تىعىز، — دەپ جالىندى. بۇگىن قايتۋعا بۇلاردىڭ اتى دا، وزدەرى دە جارامايدى. ءىزباسار سونى ايتقالى كەلە جاتقاندا، قاسەن كوزىن قىسىپ، توقتاتىپ تاستادى. امان ەكەۋىن پاتەرىنە ەرتىپ اكەلىپ قوناق ەتتى. اتتارىن جەمدەدى. ءىزباساردىڭ تىزىمىندە كانپەسكەگە جاتاتىن باي ون بەس ەكەن، وشىرە-وشىرە بەسەۋىن عانا قالدىردى. ولار: شاكەن، مالقار، تالاسباي، قالاباي، مۇقاتاي. كوز بايلانا قوناقتارىن اتتاندىرىپ تۇرىپ:
— نۇرعالي شاكەننىڭ اياعىنا ءوزى جىعىلعانىمەن قويماستان باسقانى دا جىقپاق، — دەدى امان. — ول بيشارانىڭ باسىن قاتىرماي پارتيا جۇمىسىنان الۋ كەرەك. زاۋەدە شاكەننەن شولپان ايني قالسا سەنىڭدەر. جاردەم ەتىڭدەر.
قوشتاسىپ بىلاي شىعىسىمەن قاسەن اقتاماقتىكىنە تۋرا تارتتى. سويلەپ كەلەدى:
— ...بايدى كانپەسكەلەيمىز دەپ ولەمىز بە. تىنىعايىق. اتتار دا تىنىقسىن. تاڭەرتەڭ ءجۇرىپ كەتەمىز.
— مەن تىنىعارمىن-اۋ. سەن زورىقپاساڭ نەعىلسىن.
VI
شاكەن قۇدايعا دا ونشا باعىنباعان كىسى. باسى ءساجداعا اندا-ساندا ءبىر تيەتىن. بۇگىن تاڭ نامازىن تۇننەن تۇرىپ وقىدى. نامازدان كەيىن ارقانداۋلى الشاڭگەردى اكەلىپ ەرتتەپ ءمىندى. الاكوبەدە، بەل استىنداعى ۇلكەن زياراتقا بەتتەپ بارادى. ءومىرى ءوز قولىمەن ات ەرتتەمەگەن، كوك ەرسىز جۇرمەگەن مىرزانىڭ بۇل ساياحاتى دا وداعاي-اق. ءبىراق، ءازىر كوزگە تۇسكەن جوق. زياراتقا كەلىپ، ءوز ايەلىنىڭ تامىنا توقتادى. تامنىڭ قۇلاعىنا اتىن بايلاي سالا ىشكە ەندى. ءقابىردىڭ ءبىر جاعى ويىلىپ، قۇلاعان ەكەن، ۇڭىرەيىپ تۇر. قولىنداعى قاپشىقتان تەمىر ساندىقشا سۋىردى دا، سول ۇڭگىرگە سۇڭگىتىپ جىبەردى. ساندىقشانى ابدەن جاسىرىپ بولعان سوڭ عانا قۇران وقىدى. جالعىز ءوزى تام ىشىندە كۇڭىرەنىپ وتىر. قۇران سوزىنە تۇسىنبەيدى. سوندا دا بەرىلگەن. داۋىسى تەك ىزا مەن زار. كوزىنەن جاس تا شىعىپتى. باتاعا قول كوتەرىپ، اۋزىن جىبىرلاتقاندا ءبىر ءسوزى انىق ەستىلدى:
— ە، قۇداي، بار بولساڭ جىبەر وسىلارعا زاۋالىڭدى!..
شاكەن تامنان شىققان سوڭ اتىن جەتەلەي كەلىپ، ءبىر تومپەشىككە جاناستىردى. الشاڭگەر كۇرەڭتوبەل ايعىردىڭ بالاسى بولاتىن. كۇرەڭتوبەلدى ومبىدان الدىرعان. اسىل تەك. قۇلىنى تايداي، قۇنانى اتتاي. ءارى سۇلۋ. تومپەشىككە جاناستىرعاندا شاكەننىڭ اياعى ۇزەڭگىگە ازار جەتتى. ءقازىر قولدا قالعان جىلقىلارى وسى الشاڭگەر سياقتى سەرەيگەن وڭكەي بۋدان. وزگەسىن بىلتىردان بەرى سويدى، ساتتى، ايتەۋىر قۇرتتى. سيىر تۇقىمىن دا ازايتىپ تاستادى. ءمۇيىزى شاڭىراقتاي-شاڭىراقتاي ءجۇز ەلۋ اتان وگىز بار-دى. سونىڭ ون شاقتىسىن، ەلۋ شامالى ساۋىن سيىردىڭ جەتى-سەگىزىن عانا قالدىردى. قالدىرعان مالىنىڭ ىشىندە كىرلى قولمەن ۇستايتىنى جوق. ءبىر قاراسى، وزگەنىڭ ەكى قاراسىنان قۇندى. قادىرلى دەگەن ءولى بۇيىمدارىن جاقىن ادامدارىنا الداقاشان ورنالاستىرعان. ەندى «كەلسەڭ كەلمەن!» سازارا كۇتكەن شاعى. الشاڭگەردى سيپاي قامشىلاپ قويادى. بۇنداي وڭاشادا ءاردايىم ىڭىرسىپ ايتاتىن «اۋپىلدەك» ءانىن ايتقان جوق. اۋىر مىنەزى جەڭىلدەمەسە دە، ءجاي قوزعالاتىن ۇلكەن الا كوزى الاقتاپ، جان-جاققا قاراي بەرەدى. قاتتىراق جۇرگەن نە باسى قوسىلعان ەكى-ۇش اتتى كورىنسە، «سولار-اۋ» دەپ جوريدى. ءبىر جۇما بولدى، وسىلاي وڭاشا دالا كەزۋمەن ءجۇر. ۇيىنە تاماققا، تۇندە جاتۋعا عانا بارادى. ءوزى قوڭىر كىسى، جەل قاعىپ، كۇن قارىعان سوڭ مۇلدە قارايدى. بۇرىن دا از ءسوزدى ەدى. ەندى زورىن تاپپاساڭ سويلەمەيدى. كەڭ دالادا ءوز ويىنا ءوزى تۇنشىعىپ، اھلاعاندا اۋزىنان شىققان دەم وتتاي ىستىق. «قۇدايا، بۇنداي دا قورلىق، زورلىق بولادى ەكەن عوي!» دەيدى. ءوزىنىڭ بۇندايدى تالاي ادامعا ىستەگەنى ەسىنە ءبىر تۇسپەدى. اتى قۇلاعىن تىگىپ ەلەڭ ەتتى. قاتتى ءجۇرىپ بۇيىردەن بىرەۋ كەلەدى. جۇرەك قاپەلىمدە سۋىلداسا دا قالپىنا تەز باردى. جىلپوس جاقىپ ەكەن. ساسقان ءتۇرى بار. تاناۋلاي كەلىپ، سالعان جەردەن:
— كۇتكەن پالەڭىز مىنە! — دەدى دە قونىشىنان الدەنەشە قابات بۇكتەلگەن «ەڭبەكشى قازاقتى» اپەردى. شاكەن اتتان ءتۇسىپ گازەتكە قادالدى. ءبىردى مىسە تۇتپاي، ەكى قايتارا وقىپ شىقتى. جاقىپقا سودان كەيىن ءتىل قاتتى:
— بۇل قاۋلى بويىنشا مەنى كانپەسكەلەۋ قيىن. مال سانى ءۇش جۇزگە جەتۋ شارت كورىنەدى. مەنىكى جۇزگە دە جەتپەيدى. ءوزىم تۇگىل اۋلەتىمدە بي، بولىس بولعان ەشكىم جوق. جۋان اتا دەي المايدى.
— يلاھي ايتقانىڭىز كەلسىن. ءبىراق، «كوپ اۋىلدىڭ» باياعى قاستىعى قايتا قوزىپتى. كەشە كەشكە ءىزباسار ءوزى كەلىپ، وسى قاۋلىنى كەدەيلەردىڭ، «قوسشىلاردىڭ» جينالىسىنا سالدى. جينالىستا ءسىزدى ءبىر ادام جاقتامادى. شىعارىپ بەردى. «شاكەننەن كەتسەڭ اشىق نەگە كەتپەيسىڭ؟» دەپ قيناعان سوڭ مەن دە سويلەدىم. قول كوتەردىم.
— ولارىڭدى ۇكىمەت بەكىتسە نەعىلسىن.
— بەكىتەدى-اۋ دەيمىن.
— قايدان ءبىلدىڭ؟!
— وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن ءىزباسار مەن قاسەن اقمولاعا بارىپ قايتىپتى. سوندا ءبارىن رەتتەسە كەرەك.
— قويشى! ءسادۋ ايتتى ما؟
— ەندى كىم دەيسىز. جامان دا بولسا تۋىس قوي، كامونەس قوي. ەستىگەن-بىلگەنىن ماعان جەتكىزىپ تۇرادى ايتەۋىر.
شاكەن تۇنەرىپ وتىرىپ قالدى. جاقىپتىڭ كوزىندە دامىل جوق، سىناپشا جىلپىلداپ جان-جاققا قارانا بەرەدى.
— مىرزا، لۇقسات ەتسەڭىز؟.. — دەدى ءبىر ۋاقىتتا.
— اۋىلعا ءجۇر. شاي ىشەيىك.
— كوزگە ءتۇسىپ قالارمىن. كەشە سىزدەن بەزدىم دەپ، بۇگىن بىرگە جۇرسەم، ولار مەنى وڭدىرا ما. نۇرعاليدى ورنىنان جۇلىپ تاستادى عوي.
— نەگە؟
— ءسىز بەن بىزگە جىلى شىراي كورسەتكەنى ءۇشىن. بىلمەپپىز، مىناۋ ءىزباسار اماننان وتكەن اشاددى ەكەن. شاكەننىڭ تىققان مالىن، دۇنيەسىن تابىڭدار، تىققان ادامدى سوتتاۋ كەرەك دەپ كوممۋنيستەردى، قوسشى مۇشەلەرىن قايراپ جاتىر. مەنى دە ءبىرسىپىرا قايرادى. شاكەننەن بەزگەنىڭدى دالەلدە، دەيدى.
— سەندەگى الگى ءبىر بۋىنشاق قايدا؟
— قولىمدا! ەندى جىتتىرام. استىمداعى كۇرەڭ بەستىگە ساتتىم، الدىم دەگەن قاعاز-ماعاز جاساپ قويساق قايتەدى؟
— جاساي بەر. ءجيى حابارلاسىپ تۇر.
جاقىپ ايتارىن ايتقان سوڭ ىزىنشە كەيىن قايتتى. شاكەن دە اتىنا ءمىندى. اۋىلعا كەلەدى. اۋىل كوركى وزگەرگەن. ون قانات شاڭقان اق وردا بيىل قويمادا. ۇزىن جەلى قىسقارعان. جىلقى ءۇيىرى ازايعان. ون شاقتى عانا قۇلىن بايلاۋلى. قوناق ۇيدە، قوتاندا ادام كورىنبەيدى. دۋماندى اۋىل سۋ سەپكەندەي باسىلا قالىپتى. شاكەن كەلگەندە ات باسىن ۇستاۋشى بولمادى. كۇندەگىدەي شولپان دا قارسى المادى. اتىن ءوزى بايلاپ، تىم-تىرىس تۇرعان قوڭىر ۇيگە ەندى. داستارقان جايۋلى. قايناپ-قايناپ باسىلعان اق ساماۋىر ۇندەمەيدى. بۇك ءتۇسىپ شولپان جاتىر. ءۇي ءىشى ءالى جيۋسىز.
— ءجاي جاتىرمىسىڭ؟ — دەدى شاكەن.
— كوزىم ءىلىنىپ كەتكەن بە. تۇندە تاعى ۇيىقتاماي شىعىپ ەدىم، — دەپ شولپان باسىن كوتەردى. قاباعى قاتىڭقى، ءوڭى سىنىق. ءسوزى، قيمىلى سىلبىر، كوڭىلسىز بولسا دا، ءشاي قۇيىپ بەرىپ وتىرىپ ارنەمەنى سۇراپ قويادى.
— قايدا تىقتىڭىز؟
— ايدالاداعى ءبىر سوقىر اپانعا.
— ءوزىڭىز تابا الماي قالماڭىز.
— ءوزىم تابا الماسام دا وسىلارعا بۇيىرماسىن.
شاكەن ءسۇيتىپ تەمىر ساندىقشانى قايدا تىققانىن ناق سۇيەر ايەلىنە دە ايتپادى. ايەلىنىڭ جاسىرعانى ونىكىنەن ۇلكەنىرەك سياقتى. شاي ۇستىندە بىرتىندەپ ايتا بەردى شىنىن:
— دۇنيەسى قۇرعىردى قانشا جيناساڭ دا، تىققىشتاساڭ دا ەلسىز نە قىزىعى بار. ەلدەن ايىرىلدىق. كۇن قۇرعاتپايتىن قوناقتار سيرەي-سيرەي جوعالدى. ءۇيدى بوساتپايتىن اعايىن شەشەك شىققانداي تاستاي قاشتى. قۇداي-اۋ، جامان بايبولعا دەيىن جيىركەنگەنى مە؟ ءبىر جۇما بولدى، كورىنبەيدى. زۋايت پەن تاناكوز اپاي دا سۋىستى. كانپەسكەدەن مىناۋ جامان عوي. ءبارىن سىپىرىپ الىپ، ءبىر كويلەكپەن قالدىرسا دا ەلدەن ايىرماسا ەكەن. ءىشىم ءولى، سىرتىم ساۋ. قۇر سۇلدەرىم ءجۇر. مىرزا-اۋ، نە جازىعىڭ، نە سۇمدىعىڭ بار ەدى؟ نەگە وشىكتى، نەگە بەزدى جۇرت؟ سوندا دا وسى ەلدىڭ شەتىندە جالعىز ءۇي وتىرۋعا ىرزامىن. تەك، جەر اۋدارماسا بوپتى.
— جەر اۋسام دا، بۇل ەلدى قۇداي كورسەتپەسىن ماعان! — دەدى شاكەن. ءوزى تولىق كىسى، ىزا كەرنەپ جارىلارداي تىرس-تىرس ەتەدى. — اتتەگەنە-اي، بىلتىر كەتە المادىم، ۇلگىرە المادىم. سەن-داعى قاقپان بولدىڭ اياققا.
— ءالى دە بولام. ەلدەن تۇڭىلمەڭىزشى. بەزبەڭىزشى...
— ءجا-جا! توقتات! كوڭىل ءولدى. ءۇمىت كەسىلدى. ەشبىر ءسوز اسەر ەتپەيدى ەندى.
شاكەن شىنىاياعىن توڭكەرىپ ورنىنان تۇردى. شولپاننىڭ كوزىنەن جاس ءمولت ەتتى...
VII
كانپەسكە حابارىنىڭ ەكپىنى قاتتى بولعانىمەن ۇكىمەت قاۋلىسى شىققاننان كەيىن دە ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى. بايلار ءالى ورىنشا. جەرگىلىكتى «قوسشى»، كەدەيلەر توبى جاساپ جىبەرگەن ءتىزىم جوعارىدان بەكىپ قايتپاي جاتىر. ول تىزىمگە كىمدەر ەنگەنى بەلگىلى. كانپەسكەلەنەتىن بايلار قۋىنۋدا. شاكەن قۋىنعان جوق. «بۇل بولىستان تونايتىندارى بەسەۋ بولعاندا، مالقار، مۇقاتاي، قالاباي، تالاسباي، مەن بولماعاندا كىم بولادى؟» دەپ ۇيىندە جاتىپ الدى. كانپەسكەنى ساعات سايىن كۇتەدى. اۆگۋستىڭ ىستىق كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. تالتۇستە، تىمىقتا جولدىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرە ءبىر قارا كورىندى. جەلى باسىندا بيە ساۋىپ جۇرگەن قازانقاپ كورە سالا جەبەلەي باسىپ مىرزاعا كەلدى:
— سولار شىعار، قاتتى كەلەدى ءبىر شوعىر!
— كەلە بەرسىن، مەن دايىن، — دەدى شاكەن، شىنتاقتاپ جاتىپ. شولپان باسىن كوتەردى. تۇندىك جابۋلى، ءۇي ءىشى قاراڭعى بولاتىن. تىسقا شىعىپ تۇندىك اشتى. قۇلازىعان كوڭىلى «قىمىزدىقتى سايدى» قۋالاي وتىرعان قالىڭ ەلگە قاراتتى. ەل قالپىندا. قويى كەلىپ، قوزىسى ماڭىراپ، قۇرتىن قايناتىپ جاتىر. اۋىل ارالاعان ابىسىن-اجىن، قىدىرىپ قىمىز ىشكەن ەركەكتەر، تاي ۇيرەتكەن جاستار كورىنەدى. شولپاندى شوشىتقان شوعىرعا ءبىرى بۇرىلىپ قارامادى. قارالى ءۇيدىڭ حالىن ءبىرى كەلىپ بىلمەدى. وزىمەن ءوزى بولىپ جاتقان جۇرت. كورىنگەن شوعىر زىرلاتىپ، مىنە، جەتتى. اتتارى سابىلعان، تاناۋلاعان، اۋىلدى باسا-كوكتەي، قوتاندى قاق جارا كەلىپ توقتادى. قىلىش، مىلتىق اسىنعان ءادحامدى، قيسىق مۇرىن تاۋكەنى كورگەندە شولپاننىڭ بۋىندارى دىرىلدەپ كەتتى. توقاباي كوزىنە جىلى ۇشىرادى. ءتورتىنشى جىگىت تانىس ەمەس. بەلىندە ناگان، قانىن ىشىنە تارتىپ العان سۇپ-سۇر بىرەۋ. ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇرعان شولپانعا توقابايدان وزگەسى امانداسپاستان ۇيگە ەندى. ۇيگە ادەت بويىنشا سالەم بەرىپ ەنەدى. بۇلار سالەم دە بەرمەدى. تورگە شىعىپ شالقيا-شالقيا وتىردى. شاكەن ولاردى ەلەمەگەن سياقتى ءالى شىنتاقتاپ جاتىر. ەكى جاقتا ءۇن جوق.
— وسى بولىستان كانپەسكەلەنەتىن بەس بايدىڭ ءبىرى ءسىز بولدىڭىز، — دەدى الدەن ۋاقىتتا ناگاندى جىگىت.
— بىلەمىن، — دەپ باس يزەدى شاكەن.
— بىلسەڭىز ىسكە كىرىسەيىك. اۋەلى مال-مۇلكىڭىزدى قاتتاۋ كەرەك.
— قاتتاي بەرىڭدەر.
جىگىت جازۋعا كىرىستى. جازۋ ۇزاققا سوزىلدى. دالاداعى مالداردى ايداتىپ الدى. ابدىرە، ساندىق، بۋمالاردىڭ ءىشىن اقتاردى. كادىمگىدەي ءتىنتتى. ءبارىن كوزبەن كورىپ، جازىپ بولعان سوڭ شاكەندى تەرگەي باستادى.
— سىزدە، بىلتىر وسى ۋاقىتتا ءۇش ءجۇز ەلۋ جىلقى، ءجۇز ەلۋ وگىز، الپىس بريچكا اربا بولعان. سودان كازىر قولدا بارى ەلۋ جىلقى، ون وگىز، بەس بريچكا. الپىس بۇزاۋلى سيىردان سەگىزى عانا قالىپتى. وزگەسى قايدا؟
— سويىلدى، ساتىلدى.
— بۇرىن نەگە سونشا جۇمساماعانسىز؟
— بۇرىن كانپەسكەلەيمىن دەگەن جوق-تى.
— اقشاڭىز قانشا؟
— بولماشى. ايتۋعا تۇرمايدى.
— التىن، اسىل تاس، كيىك مۇيىزدەرى، قىمباتتى بۇيىمدارىڭىز قايدا؟
— كيىك مۇيىزدەرى بىلتىر قىتايمەن ەكى ارادا ۇستالعان. التىن، اسىل تاس جيعان ەمەن. قىمباتتى بۇيىمداردىڭ توزعانى توزدى، توزباعانى جۇمسالدى...
— كەلىپ-كەلىپ مىرزالارشا-اق جۇمساعان ەكەنسىز.
— قالاي جۇمساسام دا ءوز دۇنيەم عوي.
مال قوتاندا ءيىرۋلى تۇر. ءۇي ءىشى تاس-تالقان. شاكەن سوندا دا باسىن كوتەرمەي، جانتايعان كۇيدە جاۋاپتى كەسىر قايىرىپ جاتىر ەدى، جىگىت قاعازدارىن جيناپ ورنىنان تۇردى دا، تۋرا ءامىر ەتتى!
— كيىنىڭىز! ەندى قىستاۋىڭىزدى جازامىز. ال، قازانقاپ جولداس، سەن ءبىز كەلگەنشە مىرزاڭنىڭ ەكى ءۇيىن ارباعا تيەپ قوي. ءتۇن قاتىپ بولىس ورتالىعىنا جەتكىزۋ كەرەك. توقاباي مەن تاۋكە! سىزدەر مالدى كازىردەن جىلجىتا بەرسەڭىزدەر دە بولادى.
— تەگىس سىپىرىپ اكەتەسىڭدەر مە، بىردەمە قالدىراسىڭدار ما؟ — دەدى شاكەن كيىنىپ ءجۇرىپ.
— كۇن كورىستىك قالادى. ونى كوميسسيالار قاراپ قالدىرادى.
— كوميسسيالارىڭ كىم؟
— ويازدىق كوميسسيانىڭ باستىعى امان. بولىستىق كوميسسيانىڭ باستىعى ءىزباسار. ەكەۋى دە ءىنىڭىز. ورتالىقتان كۇلپاش كەلدى...
شاكەن ءسوزدى اياقتاتپاي شىعا جونەلدى. جالعىز جەتەكتى، سولقىلداق، نەمىس ارباعا قوس ات جەكتىرىپ، جىگىتتى قاسىنا، ءادحامدى كوشىرگە وتىرعىزدى دا قىستاۋعا تارتتى. تاۋكە، توقابايلار مالدى جيىستىرىپ ايداي باستادى.
قوتان قاڭىراپ بوس قالدى. جايراعان ءۇيدىڭ ءىشى جيۋسىز. ازات بىلدىرلاپ، اشىق جاتقان ابدىرە، ساندىقتاردىڭ شەشىلگەن بۋمالاردىڭ ىشىنەن ارنەمەگە ءبىر قىزىعادى، شەشەسىنە اكەلىپ كورسەتەدى. شەشەسىنىڭ جىلاپ وتىرعانىن بايقاپ قالىپ، كوزىن ءسۇرتتى، مۇسىركەپ بەتىنە بەتىن ءتيىستىردى.
— جانعان ىشكە قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشىم، — دەدى شولپان، بالانى كەۋدەسىنە قىسا، — اناڭ بايعۇس تورعا ءتۇسىپ قالعان سوڭ، سەنىڭ اتىڭ ازات قويىلىپ ەدى. بىزبەن بىرگە جەر اۋاسىڭ-اۋ! كۇناسىز پەرىشتەم، سەنى اكەتكەن كىمنىڭ كەسىرى ەكەن؟ ءتىرى بولساق، تالاي مۇڭداسارمىز. ارعىن اتانعان ەلدە، ايدىن كولدى، اسقار تاۋلى، كوك اراي شالعىن، كوك ءمولدىر وزەندى ارقا دەگەن جەردە تۋدىڭ دەسەم سەنەرمىسىڭ. سەنسەڭ سول ەل مەن جەردەن تۇڭىلە مە دەپ قورقام. سەنبەسەڭ تاس باۋىر جەتىمەك بولىپ كەتە مە دەپ قورقام. جاراتقان-اي، تىلەگىم ءتىپتى از ەدى عوي: تەك ارسىزدىقتان، جالعىزدىقتان ساقتا دەگەنىم قايدا؟ جيىرما بەسكە جەتكىزبەي-اق، وڭ، سولىمدى تانىتپاي-اق ۇرعانىڭ با توبەدەن!..
كۇن باتىپ كەتتى. جالتىر اسپاندى قابات-قابات بۇلتتار باستى. قايعىلى ءۇيدى قاراڭعى ىمىرت تۇنشىقتىرا تۇسكەندە تايماس كىرىپ كەلدى. ونىڭ داۋىسىن قاراڭعىدا شولپان بۇلجىتپاي تانىدى، اتىلىپ كەلىپ قۇشاقتاي الدى مويىننان.
— تايماسىم، نيەتىمىز ءالى دۇرىس ەكەن! تاپ كەلدىڭ. كەلىسىمەن ەڭسەنى ءبىر كوتەرىپ تاستادىڭ.
شولپان ەگىلە جىلادى. ءبىراق، ەزۋ جيماي كۇلە بەرەدى. قاراقات كوزىنەن بۇرىنعىسىنداي وت جارقىلدايدى. جۇدەۋ، سولعىن جۇزىندە بۇرىنعىسىنداي قان وينايدى. دەرەۋ شام جاقتى. تاڭىرقاعان ازاتقا تايماستى «اعاڭ» دەپ تانىستىردى. اق جارقىن، الماستاي وتكىر تايماس، ءالى ءتىل قاتقان جوق. كوزىن سۇرتكىلەپ، بوساعان كوڭىلىن بەكىتە الماي وتىر.
— بۇل ءۇيدىڭ بۇرىنعىسىن كورگەنسىڭ. مىنە كازىرگىسى، — دەدى شولپان، — اباي اتام ايتىپتى عوي: «دۇنيە شىركىن بىردە بەتىن، بىردە... بەرەدى» دەگەنى وسى دا. مەنىڭ ۋايىمىم مال-مۇلكى قۇرعىر ەمەس. تۋعان ەلدى، كىندىك كەسكەن جەردى قيمايمىن. ەل بىزدەن بەزدى. شەشەك شىققان ۇيدەي جالعىز قالدىق. سوعان دا شىدار ەدىم، قۇداي-اۋ، «ۇيشىك» دەگەنى نەمەنە؟ قايدا ءوزى؟
— قايدا بولسا دا قازاق جەرى. مىرزانى ءبىراق قازاق ورتاسىنا قويمايدى، — دەپ ەدى تايماس، شولپان قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. بەتىندە تامشى قان قالعان جوق. ۇرەيلەنە سۇرادى:
— ويپىر-اي، راس پا؟!
— كۇمانسىز.
— مەن، قايتەم، وندا؟!
— سەن ەرىكتىسىڭ.
— كانپەسكەلەنگەن بايدىڭ ايەلى قالاي ەرىكتى؟
— تىلەسەڭ بوساتۋعا مەن كەپىل. نە ەرىڭمەن، نە ەلىڭمەن بولاسىڭ ەندى. تاعدىر الدىڭا وسىلايشا تاڭداۋ قويدى.
شولپان تاڭداۋىن بىردەن ايتا المادى. ەرى مەن ەلى تارتىسىپ، جۇدىرىقتاي جۇرەگىن جىرتا جازدادى. سوندا دا شىدادى. الدىنداعى ازات ۇيقتاپ قالعان. ءۇنسىز قينالىپ وتىرعاندا قازانقاپ كىردى. تايماسپەن قىسقا امانداستى دا، ەكى كىسىلەپ كوتەرەتىن ۇلكەن ابدىرەنى جالعىز كوتەرە جونەلدى.
— قويا تۇرىڭىز! — دەدى شولپان.
— ەكى ءۇيدى جىعىپ، ارباعا تيەپ قوي دەمەدى مە؟
— جاۋابىن ولارعا مەن بەرەيىن.
— مەيلىڭ. مەن ءوز ءۇيىمدى جىعىپ، تيەپ قويام، — دەدى دە قازانقاپ ابدىرەنى تاستاپ شىعىپ كەتتى. تايماس وعان تۇسىنبەدى:
— بۇل قايدا كوشكەلى ءجۇر؟
— مىرزادان قالاتىن ەمەس. جالعىز جىبەرمەيمىن، بىرگە كەتەم، — دەيدى.
— ءوزىن ءوزى جەر اۋدارماق پا؟! — دەپ كۇلدى تايماس. كۇلكىسى اۋىر. بۇرىنعىسىنداي ساقىلدامادى، جارقىلدامادى. ءوزىن تىم بايسالدى ۇستاپ، شولپاننىڭ كىرپىك قاعىسىنا دەيىن باقىلاۋدا. تۇرىندە ايانىش تۇر. اقىرىن، جىلى سويلەپ وتىر. — ...جالشى كۇنىمدە ماڭدايىمنان تالاي سيپاپ ەدىڭ. سول ءۇشىن كەلدىم. اگار مەنىڭ سيپاعانىم جاردەم ەتسە سەنى دە تالاي سيپار ەدىم.
— ىرزامىن، تايماس. جىلى ءسوز — جان ازىعى.
— امان سالەم ايتتى ساعان.
— ءا! — دەگەندە شولپاننىڭ اشىلعان اۋزى جۋىردا جابىلمادى. كۇتىلمەگەن سالەمنەن كوڭىلى ءبىر جۇيتكىدى. ءبىراق، تەز باسىلدى. — قايدا كازىر؟
مەنىمەن بىرگە جاڭا عانا كەلىپ ءتۇستى. ابەكەڭ ۇيىندە. كۇلپاش تا سوندا. ءبىرى ۇيەزدەن، ءبىرى ورتالىقتان كانپەسكەنى وتكىزگەلى كەلدى...
— امانعا مەنىڭ سالەمىمدى دە ايتا بار. وسى كۇندى ول ەرتە كورىپتى، قول ۇشىن كەزىندە بەرىپتى دەگەيسىڭ. بىلمەدىم قادىرىن. ءتۇڭىلدىردىم. اينالعان باس اقىرى مىنە قۇلاتتى. تۇرۋعا ەندى دارمەن قالدى ما.
— قالدى!
— جو-جوق!
— ءتىپتى سول اماننىڭ ءوزى كۇدەر ۇزە قويماعان سياقتى.
— جۇرتتا قالعان ەسكىنى امان نەعىلسىن. سوندا دا ويلاپ-ويلاپ كەتپەۋگە بەكىدىم. جاڭالاپ جار ءسۇيۋ ءۇشىن ەمەس. تۋعان ەلدىڭ توبەسىن كورىپ وتىرسام دا بولادى.
تايماستىڭ ءجۇزى جايناپ سالا بەردى. شولپاندى قۇشاقتاي الىپ ماڭدايىنان ءسۇيدى دە:
— ۋھ! — دەدى. — سۋعا باتىپ بارا جاتقان سەن عانا ەمەس. قاراپ وتىرىپ مەن دە تۇنشىعىپ ەدىم. وزىڭمەن بىرگە مەنى دە قۇتقاردىڭ.
— سەن كەلمەسەڭ، سول بەتىممەن باتىپ كەتەر مە ەدىم، الدە قايتەر ەدىم.
— بۇدان ءارى بوگەلۋگە سابىرىم جەتپەيدى! اماندى، كۇلپاشتى حابارلايمىن. كوشپە! دەرەۋ بوساتامىز!..
قۋانىشى قوينىنا سىيماي تايماس ۇيدەن جۇگىرە شىقتى. اتىنا مىنگەن سوڭ تۇرا شاپتى. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىدا، جىعىلام دەگەن جوق. ابەندىكىنە جەتكەندە اتىن بايلاۋعا دا مۇرشاسى بولعان جوق. القىنا كىردى ەسىكتەن. كۇنى بويى ات سوعىپ شارشاعان امان مەن كۇلپاشتىڭ كوزدەرى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. ەكەۋى بىردەن باستارىن كوتەرىپ الدى.
— جاي ما؟
— نە بولدى؟
— شولپان قالاتۇعىن بولدى! ەلدى، جەردى تاستاپ كەتە المايمىن دەيدى.
— شىن ايتاسىڭ با؟ — دەپ ورنىنان اتىپ تۇردى امان. سۇرعىلت ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، كوزى جايناپ كەتتى. سابىرلى جىگىتتىڭ سابىرسىز ءتۇرىن كۇلپاش تۇگىلى ابەن، تاناكوزدەردىڭ كورگەنى وسى. جاساۋلى شايعا قاراماستان كەپكەسىن كيىپ ات جۇرگىشىن الا بەرگەندە:
— بوگەلشى، قاراعىم، بوگەلشى! جەڭىلتەكتىك ەتپە. قايدا باراسىڭ؟ — دەي كەلە جۋان ابەن كولدەنەڭدەدى.
— شاكەندى دەرەۋ تۇتقىنداۋ كەرەك!
— كازىر تاپپايسىڭ. ميليسيالار مانا تاۋعا الىپ كەتكەن.
— سوندا دا بارىپ قايتايىنشى.
— بۇل نە اسىعىستىق؟ — دەدى دە كۇلپاش ءبىر شىتىنىپ قويدى. ونىڭ ءسال شىتىنعان قاباعىن باسقالار ءتىپتى بايقاماسا دا امانعا اسەر ەتكەنى سونشا، قالتا قاراپ تۇرىپ قالدى. شولپانعا دەگەن ماحابباتى وشۋگە اينالعاندا كەنەتتەن لاپ ەتىپ ەدى. سول جالىندى كۇلپاش قۇشتى... قايتەرىن بىلمەي امان وي باسقان كۇيدە شايعا وتىردى. تاناكوز بەن ابەن ىرزالىق ءبىلدىرىپ جاتىر.
— ە، باسە، كورىنبەي-اق قوي.
— بارامىن دەگەنىڭ تاعى دا قورلايمىن دەگەنىڭ ەمەس پە. قورلاۋ جەتتى، شىراعىم.
— باسقا سىلتاۋىڭ بولماسا، باستىق ادام تۇتقىنداۋعا ءوزى بارمايدى، — دەپ كۇلپاش تاعى دا ءبىر قاعىتتى. اماندا ءۇن جوق. شاي ءىشىپ بولعان سوڭ قايتا جانتايدى. جانتايسا دا ۇيىقتاي المادى. دوڭبەكشىپ جاتىپ ۇشىپ تۇردى ءبىر كەزدە.
— كۇلپاش-اۋ، جىلاپ وتىر عوي! بوستاندىق سۇراپ وتىر عوي! قالاي شىدايمىز، ءجۇر، تايماس! — دەدى دە شىعىپ كەتتى امان.
تايماس شىعىسىمەن شولپاننىڭ قاپاس كوڭىلىن سەرگىتە ادەمى ەلەستەر ءوتىپ جاتتى:
...جاز. كۇندىز. اسپان جالتىر. تاۋ اراسىنداعى شالعىندى تەرەڭ سايدا بۇلدىرگەن تەرىپ ەكى جاس ءجۇر. بۇلدىرگەنگە قاراۋدان بىر-بىرىنە قاراۋى كوپ. قاراستى-اق، بەتتەرى بۇلدىرگەنشە. قىزارادى...
تاعى دا جاز. جالتىر اسپان. ايلى تۇندە، اۋىل سىرتىندا الگى ەكەۋ سىبىرلاسىپ جاتىر...
بۇل ەلەس قاپەلىمدە قىزىقتىرسا دا، اقىرى جىلاتتى. كوزىنەن جاس، كوڭىلىنەن مۇڭ توگە ىڭىرسىپ وتىرىپ، اندەتە بەردى شولپان:
«جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نەعىلسا دا،
اسپاندا اي مەنەن كۇن شاعىلسا دا.
دۇنيەدە ءسىرا ماعان سەندەي جار جوق،
ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا».
دالادا اربا دىبىسى، ادام داۋسى ەستىلەدى. ءتۇن كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى. نايزاعاي وقتىن-وقتىن جارقىلداپ قويادى. جاقىندا ءتارىزدى. سوندا دا ءازىر جەل جوق. تىمىرسىق، وتە ءبىر اۋىر ءتۇن. شولپان وسىنىڭ ءبىرىن بايقاماي، وزىمەن ءوزى بولىپ، ىڭىرسىپ وتىرعاندا شاكەن كىردى.
— كوشۋدى نەگە بوگەدىڭ؟ — دەدى كىرە بەرە. داۋسى زىلدەي. الا كوزىن ادىرايتا قارادى. شولپان ادەتىنشە ورنىنان ۇشىپ تۇرمادى، قارسى الىپ شەشىندىرمەدى. جاۋاپ تا قايىرمادى. شاكەن شەشىنە سالا قاسىنا كەلدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— كەشپەيمىن.
— نە دەيسىڭ؟! — دەگەندە اۋىر شاكەن ورنىنان ۇشىپ كەتە جازدادى. شوشىنعانى سونشا ودان ءارى ءسوز تۇسپەدى اۋزىنا.
شولپان ويىن ايتا باستادى:
— ...ءسىزدى قازاق اراسىنا قويمايتىن سياقتى. وسى جەردەن ايىرىپ، «ۇيشىككە» جىبەرۋدىڭ ءوزى قابىرعامنىڭ كوك ەتىن سىدىرعانمەن بىردەي ەدى. قازاق ورتاسىنان كەتۋ، ماعان قابىرگە كەتۋمەن بىردەي. ايەلىڭىزدى، بالاڭىزدى ەڭىرەتكەننەن جەڭىلدىك بولماس. ءبىز شاڭىراعىڭىزدى ساقتاپ قالايىق. «كەبىن كيگەن كەلمەيدى، كەبەنەك كيگەن كەلەدى» دەيتىن ەدى عوي. كەلە قالعاندا ورنىڭىزدى تاپپاي، سيپالاپ جۇرمەڭىز. ەكى كوزىم ءتورت بولعانشا توسۋعا شىدايىن...
— بۇنىڭ كەڭەسكەنىڭ بە؟ كەسىپ ايتقانىن، با؟
— ەكەۋى دە.
— قالعانى وسى عانا بولاتىن! — دەدى دە شاكەن كەۋدەسىن كەرنەي كۇرسىندى. ءسوز توقتالدى. ءۇي ءىشى جىم-جىرت. اندا-ساندا كۇن گۇر ەتەدى، نايزاعاي جارق ەتەدى. ەسىكتى ەپتەپ اشىپ كەلىپ، قازانقاپ كۇڭكىلدەدى:
— دالادا ءسىزدى بىرەۋ كۇتىپ تۇر.
شاكەن تىسقا شىقتى. اياق استى ەڭكەيمەسە كورىنبەيدى. ءجاي ءجۇرىپ، ءۇي توڭىرەگىن بايقاستاعاندا الدەكىم تاماعىن كەنەدى. سولاي بۇرىلدى. كەلسە، جاقىپ ەكەن. قولىن ۇستاي الىپ، سولق-سولق جىلايدى. كوزىندە جاس بار ما، جوق پا، قۇداي ءبىلسىن. ايتەۋىر شاكەن سەندى:
— جىلاما، جىلاما! — دەدى بۋلىعىپ تۇرىپ. — كوز جاسى ءوز ۇيىمدە دە كول.
— جاعاڭ جايلاۋ، توبەڭ قىستاۋ اعا ەدىڭ، قالاي شىدايىن. قاسىڭدا مىلتىقتى ادامدار جۇرگەن سوڭ قوشتاسۋعا جاسىرىن كەلدىم. جۇرتىڭ عانا قالىپ بارادى، ەسىل ساباز!..
— قاتىن، بالام دا قالادى...
جاقىپتىڭ ءۇنى وشە قويدى. جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى. مىرزانىڭ جۇرتى قالۋىن تىلەمەسە، جۇرتىندا قاتىن-بالاسى قالۋىن ودان ءارى تىلەمەيتىن. ويتكەنى، تىعىپ وتىرعان قىمباتتى بۋمانى، ءمىنىپ جۇرگەن اسىل ءناسىلدى كۇرەڭدى ءسىڭىرىپ كەتپەك. قاتىن-بالا قالسا سىڭىرتە مە؟
— ياپىر-اي، جالعىز كەتپەكسىز بە؟ باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداسا قايتەسىز؟ ءوزىمىز جامان قاتىنىمىزدى ءبىر كۇن كورمەي تۇرا المايمىز. اجال ايىرماسا قاتىن-بالادان قالاي ايرىلادى كىسى، — دەپ بەلگىلى قارساق جورتاققا سالا بەرگەندە، شاكەن توقتاتىپ تاستادى:
— ول جاعىن قويا تۇر. ءتۇن جامىلىپ، اعىنان جارىلىپ وتىرمىز عوي ايتشى، شولپان تۋرالى نە بىلەسىڭ؟ كوپ جىلدار دامدەس، جولداس بولدىڭ. جاسىرساڭ سونىڭ ءبىرىن كەشپەيمىن.
— مىرزا-اۋ، نەدەن سەزىكتەندىڭىز؟ مىناعان جاۋاپ بەرۋ تۇگىلى، سۇراق بەرۋدىڭ ءوزى قانداي قيىن!
— بۇگىن قىستاۋعا بارىپ قايتقاننىڭ اراسىندا ول بۇزىلدى. ماعان ەرەتىن ەمەس. وسىعان اقىلىم جەتپەي قويدى. نە سىر بار؟ سايتان سەزبەگەندى سەن سەزەتىن ەدىڭ.
جاقىپ جۋىردا جاۋاپ قايىرمادى. ۇندەمەدى. شاكەن ورشەلەنە ءتۇستى:
— ۇندەمەسەڭ دە ىشىڭدە ۇيدەي پالە جاتقانىن ءبىلدىم. ايت شاپشاڭ، ايت!
— ايتۋعا اۋىز بارمايدى. ايتپاسقا تاعى بولمايدى، — دەدى جاقىپ. سىرتى قينالعانمەن ءىشى كۇلىمدەپ تۇر. — ايەلىڭىز بۇگىن ەمەس، ەرتەرەك بۇزىلعان. ازاتى اماننىڭ بالاسى، دەيدى جۇرت. انادا، جاندوستى شىعارىپ كەتكەنىڭىزدە قازانقاپ ەكەۋىن ۇستاپ الىپ، قويا بەرىپتى.
— قازانقاپ؟! و توبا، قازانقاپتىڭ دا مەنەن سىر جاسىرعانى ما؟!
شاكەن بۇدان ءارى وتىرۋعا شىدامادى. قاراڭعىدا اياق استىن ءجوندى كورمەسە دە قاتتى ءجۇرىپ كەلىپ، اس ءۇيدىڭ تۇسىنان داۋىستادى:
— قازانقاپ، بارمىسىڭ؟ شىق بەرى!
قازانقاپ بوركىن باسىنا كيۋگە ۇلگىرمەي، قولىنا ۇستاي شىقتى.
— كىسىلەر تاماقتاندى ما؟
— شاي بەردىك. ەتى قايناپ جاتىر. كۇن جاۋىپ كەتپەسە قوناتىن ەمەس. ءۇيدى جىعىپ، تيەپ قويۋ كەرەك ەدى.
ەكەۋى الىسىراق بارىپ وتىرعان سوڭ:
— ءتۇڭىلدىم بۇل دۇنيەدەن! سەنىڭ دە مەنەن جاسىرعانىڭدى تاپتىم، — دەدى شاكەن.
— قۇدايعا كۇنام كوپ شىعار. ساعان جوق شىعار، مىرزا.
— جاسىرعانىڭ دا جوق پا؟
— نە جاسىرىپپىن؟!
— شولپاننىڭ ويناسىن جاسىردىڭ.
— نە دەيدى! نە دەيدى! مەن قايدان بىلەم ونى؟
— ءبىز جاندوستى شىعارىپ كەتكەن كۇنى، اۋىل يەسىز قالعان ءتۇنى كورمەدىم دەپ نان جەۋگە جارايمىسىڭ؟ جاراماساق ايتا بەر.
قازانقاپتىڭ ءۇنى ءوشتى. بۇل سىردى ىشتەن شىعارماۋعا امان، شولپان ۇشەۋى تۇز جالاسىپ، انت ەتىسكەن. ايتۋعا بولمايدى. وتىرىك دەپ نان جەۋگە تاعى بولمايدى. مىرزاسىن قيا الماي، انتىن بۇزا الماي قينالعان قازانقاپتا ءتىل جوق. سامايىنان تەر سورعالاپ، باسىن جوعارى كوتەرمەدى. قۇنىسىپ، جەرگە ەنىپ بارادى. ەڭكىلدەي جىلادى اقىرى...
شاكەن تۇرىپ كەتتى. ويى، ءوڭى تۇندەي قاپ-قارا. تۋرا ۇيىنە باردى. قايعى باسىپ قالجىراعان شولپان جانتايعان كۇيىندە بۇك تۇسە ۇيىقتاپتى. اق تاماعى شامعا شاعىلىسىپ كورىنىپ جاتىر. شاكەن شۇقشيا قاراپ تۇر. ىزا كەرنەپ، تويعان سۇلىكشە تىرس-تىرس ەتەدى. كوز تامىرلارى قانتالاعان، قىپ-قىزىل. ءۇنى ءجوندى شىقپايدى. بۋلىعا سويلەيدى:
— وزىمدىكى دەگەنىمنىڭ ءبارى وزگەنىكى بولدى. سوقا باسىم عانا قالدى. اسپان الاقانداي-اق. جەر تەبىنگىدەي-اق. ءۇمىت كەسىلدى، تىنىس تارىلدى. اق ءولىم ماعان بۇيىرمادى. قارا ءولىم تىرىدەي كومدى. تۇبىڭە قاراپ ءۇڭىلدىم دە، ءتۇڭىلدىم سەنەن، سۇم دۇنيە! جار ەمەس، جاسىرىن ەنگەن سۇر جىلان مىناۋ قوينىما! — دەدى دە شاكەن شولپاننىڭ ۇستىنە قونا ءتۇستى. شولپاننىڭ ءبىر-اق رەت اششى داۋسى ەستىلدى.
تولىق دەنەلى، بۋىرىل باس شاكەن قوزى بۇرگەن اق باس كۇشىگەنگە ۇقسايدى ءقازىر. ءبۇرىپ جاتىر...
امان مەن تايماس كىرىپ كەلدى. قاپەلىمدە بۇلار تۇك سەزگەن جوق ەدى. اتىپ تۇردى شاكەن. امان التى اتارىن سۋىرىپ العاندا، قانعا بويالعان قارا پىشاقتى تاستاي بەرىپ قولىن كوتەردى. تايماس بارىپ قولىن ارتىنا بايلاپ تاستادى. ءادحام، قازانقاپ جەتتى جۇگىرىپ. شىرىلداپ ازات وياندى...
— شولپان! شولپان!.. اتتەگەنە-اي، انتەك بۇرىن كەلسەم!.. — دەپ امان سىلق وتىرا كەتتى دە، ەڭىرەپ جىبەردى. شولپاندا دىبىس جوق، قان جۇرەگىنەن جىلىمشىلاپ اعىپ جاتتى. شاكەندى الدىنا سالىپ ءادحام ۇيدەن شىقتى...
You Might Also Like
