قارعا تامعان قان
رومان
حرابرەس يلي سيديت ۆ سەدلە،
يل تيحو سپيت ۆ سىروي زەملە.
راسۋل گامزاتوۆ.
1
— گۆارديا لەيتەنانتى دوسوۆ! — دەگەن داۋىسقا وتىرعان جەرىمنەن لىپ ەتىپ تۇردىم دا جالت قارادىم.
پولك شتابىنىڭ باستىعى گۆارديا مايورى ۆەتكوۆ ەكەن. ۇستىندە كەلتە تىگىلگەن اق تونى بار، جاڭا جاۋعان اقشا قار باسقان ۇلكەن اق قايىڭنىڭ دىڭگەگىنە سۇيەنىپ، جايباراقات تۇر.
وسى ادام ماعان سوناۋ ءبىر كەزدەن، ەڭ العاش كورگەن شاقتان جىلى ۇشىراعان. كوپتەن بەرى تانىس، ءبىلىس ادامداي، مەنى ءىش تارتا سويلەپ، جىلى راي بەرگەن. وسىدان با، بىلمەدىم، ول ماعان ءوزىم قىزمەت ىستەپ جۇرگەن 23-گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنداعى بۇرىندى-سوڭدى كەزدەسكەن، ءجۇز كورىسكەن جانداردىڭ بارىنەن دە ەرەكشە جاقىن كورىنىپ كەتتى. ءوزى دە ءبىر ءيمانجۇزدى جان. اسىرەسە جارقاباعىنىڭ استىنان سىعالاي قاراپ تۇراتىن دوڭگەلەكتەۋ كىشكەنە كوك كوزىنىڭ تۇنىعىندا ادامعا دەگەن مەيىرىم، ەرەكشە ءبىر جىلى وت بارداي كورىنەتىن. ورتا بويلى، دەنەسى تۇتاس، سوم، ءارى مىعىم. سوعىس وتىنىڭ كوپ كۇندەرگى شارپۋىنان بولار ما، ول اراسىن بىلە المادىم، ءوڭى قوڭىر، ءتىپتى قارا تورى دەرلىك ەدى. دوڭەس بىتكەن جارقاباعىنداعى قويۋ قارا قاسى دا توبەنىڭ تەرىسكەي بەتىنە وسكەن قالىڭ اعاشتاي بوپ تۇراتىن. ادەتتە، مۇنداي قاباق قاتال، سۇستى بولسا كەرەك ەدى، جوق. اندرەي اكيموۆيچ جىلى ءجۇزدى كورىنەتىن. نەسىن جاسىرايىن، جىلىلىقتى از كورىپ، سوعان جاستاي شولىركەپ وسكەندىكتەن بە ەكەن، ايتەۋىر وسى ادامنىڭ ماعان دەگەن ىقىلاسى مەن كوزقاراسى مەنى تەربەيتىن، داۋىسىن ەستىگەندە جۇرەگىم جاي عانا شىم ەتە قالاتىن. بۇگىن دە ناق سولاي بولدى. كەسىلگەن اعاشتىڭ تۇبىرىنە وتىرىپ، كەشەگى بولعان وقيعا جايىن ويلاپ وتىرعان مەنى ونىڭ داۋىسى ورنىمنان كوتەرىپ اكەتتى. مەنىڭ ۇستىمنەن قارايتىن كومانديردىڭ داۋىسى ەمەس، مەنىڭ ءوسۋىمدى، ادام بوپ ەرجەتىپ كەلە جاتقانىمدى سىرتتاي باقىلاپ، سونى ىشتەي قۋانىش ەتىپ جۇرگەن اكە داۋىسى ءتارىزدى قۇدىرەتپەن ەستىلدى، وسى كۇش مەنى لىپ ەتكىزىپ كوتەرىپ تە اكەتتى.
قاسىنا جاقىن كەپ:
— جولداس گۆارديا مايورى، ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىزبەن الدىڭىزعا كەپ تۇرعان اتقىشتار ۆزۆودىنىڭ كومانديرى، گۆارديا لەيتەنانتى دوسوۆ! — دەدىم. داۋىسىم دىرىلدەپ، جارىقشاقتانا شىقتى بىلەم، جىميىپ كۇلىپ قويدى.
ءوزىم ىشتەي ۇناتىپ، جاقسى كورەتىن ادامنىڭ جىلى كۇلكىسىن كورگەندە جۇرەگىم شىم ەتە قالدى. ۇنىمدە تولقۋ بار-دى. سىر ايتاتىن، مۇڭ شاعاتىن اكەم كەلگەندەي قۋانىپ كەتتىم. ول دا مەنىڭ وسى جايىمدى سەزگەندەي، العاشقى جىلى ءجۇزىن سۋىتقان جوق.
— جارايدى، — دەدى ول جاي عانا، — جارايدى. حالىڭ قالاي؟
— حالىم جاقسى، جولداس گۆارديا مايورى.
— ويلىسىڭ عوي!
— ويلاپ وتىر ەدىم.
— ناق ءقازىر، مەنىڭ داۋىسىمدى ەسىتكەن كەزدە نە ويلاپ وتىر ەدىڭ، بىلۋگە بولا ما؟
— نەگە بولماسىن. كەرەك كورسەڭىز ايتىپ تا بەرەيىن.
— جارايدى، جارايدى، سەنەمىن، سەن شىنىڭدى ايتاسىڭ. ەگەر قىز تۋرالى بولسا، ايتپاساڭ دا ۇعامىن.
— يە، قىز تۋرالى ەدى.
— سۇلۋ ما ەدى؟
— جوق، ەندى قاراپ وتىرسام، تۇك تە سۇلۋ ەمەس ەكەن. بويى ەپەتەيسىز ۇزىن، بەتى جالپاق، كوزى قىسىق، ۇستىڭگى ەرىنى قويان جىرىقتاۋ بولاتىن. ەندى ويلاپ-ويلاپ، سونىڭ نەسىنە قىزىقتىم ەكەن دەپ وتىرمىن. جاقىندا ەلدەن حات الدىم، بالالى-شاعالى بوپتى. بەتىنەن جارىلقاسىن دەپ وتىر ەدىم.
— ەسكە الاتىنداي كوڭىلدى ەمەس ەكەن.
— ادامنىڭ باسىنا كوڭىلسىز كەزدە كىلەڭ وسىنداي ءبىر جايسىز جايلار تۇسە مە دەپ قالدىم.
— مۇمكىن... ال، سەن نەگە كوڭىلسىزسىڭ؟
— ونى ءوزىڭىز دە ءبىلىپ كەلگەن بولارسىز.
ۆەتكوۆ جاي عانا كۇرسىنىپ قويدى.
— يە، ايتپاقشى، سونى ايتشى. كەشە بۋگەيەۆ ەكەۋىڭنىڭ اراڭدا نە بولعان؟
— سونى بىلۋگە كەلگەن بولساڭىز، ايتايىن.
— مەن ونى بىلۋگە كەلدىم بە، جوق باسقا جۇمىسپەن كەلدىم بە، ساعان ونىڭ ءبارىبىر ەمەس پە؟
— ارينە، سولاي.
سەن ماعان ءبارىن ايتۋعا ءتيىسسىڭ.
مەن ۇندەمەي، اندرەي اكيموۆيچتىڭ بەتىنە قارادىم. ءوڭى وزگەرمەپتى، بۇرىنعىشا سابىرلى قالپى ەكەن.
ماسەلەنى بايىپپەن ءتۇسىندىرىپ بەرۋ ماعان قيىن. مەن ادىلەتسىزدىك تۋرالى سويلەگەندە جايلاپ، سابىرمەن سويلەۋ دەگەندى بىلمەيمىن.
داۋىسىم دىرىلدەپ شىقتى. مايور بەتىمە قارادى. مەن بولسام دەنەم، بۇكىل تۇلا بويىم دىرىلدەپ، جەرگە قارادىم. كەشەگى وقيعا سۋرەتى كوز الدىمنان ءتىزىلىپ وتە باستادى...
— مۇنىڭ جاقسى قاسيەت ەمەس. ادام اقتى اق دەپ، قارانى قارا دەپ ايتا بىلۋگە ءتيىس.
— قارانى اق دەپ، اقتى قارا دەپ تە ايتۋعا بولاتىن شىعار.
— ونداي دا بولادى. سەن مىقتى بولساڭ، سونى كەرىسىنشە دالەلدەپ شىق. ءوزى ادال، ءوز قىلىعى ءادىل ادام ءۇشىن اقتى اق دەپ، قارانى قارا دەپ ايتۋ، ونى دالەلدەپ بەرۋ قيىن بولماسا كەرەك.
— مەنى كىنالاۋشى مەنەن گورى مىقتى بولسا، ونىڭ قاراسى دا اق، اعى دا اق بوپ كەتە بەرەتىن بولار.
مايور كۇلىپ جىبەردى. تۇرعان جەرىنەن جاي قوزعالىپ، مەنى سوڭىنا ەرتىپ، قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنە قاراي ءجۇردى.
— مىنا جاۋىنگەرلەرىڭ ءبىز ەكەۋىمىزدىڭ ءپالسافامىزدى ەستىپ تە تۇرعان بولار. بىلايىراق شىعايىق.
ۆزۆودتىڭ قورعانىس شەبىنەن ەكى ءجۇز مەتردەي ۇزاپ، كەيىنگى جاقتاعى قالىڭ اعاشقا ەندىك. مايور وتكەن كۇزگى شابۋىل كەزىندە سنارياد ءتۇسىپ قۇلاتقان جۋان قايىڭنىڭ كولدەنەڭ ءتۇسىپ، سۇلاپ جاتقان دىڭگەگىنە كەپ وتىردى.
— قاسىما، مىنا جەرگە وتىر!
مەن مايورمەن قاتارلاسا وتىردىم.
ول قالتاسىنان سىرتىندا «كازبەك» دەگەن جازۋى بار، تاۋ بوكتەرىندە كەتىپ بارا جاتقان سالت اتتى چەركەستىڭ سۋرەتىن سالعان پاپيروس قورابىن الىپ، ءبىر داناسىن ماعان ۇسىندى.
— الماتىدان شىققان. انەۋگۇنى كەلگەن الماتىلىق جەرلەستەر اكەپتى. ءوز ءۇيىڭنىڭ اسى ءتارىزدى الماتىنىڭ تەمەكىسى دە ءدامدى بوپ كورىنەدى.
اندرەي اكيموۆيچ تەمەكىنى ۇزاق تارتتى جانە ءۇنسىز وتىرىپ، بارلىق ءدامىن تامسانا وتىرىپ سوردى. مەن دە ءۇنسىزبىن. كىلەڭ اششى، كوك ماحوركا تارتىپ ۇيرەنگەن باسىم، جۇپار ءيىستى ءتاتتى شىلىمدى مىسە تۇتپاي، ەركىن شىمىركەنە الماي، اۋزىما سالىپ وتىرعان ءتۇپ جاعىن ويدىم-ويدىم ەتىپ شايناپ تا تاستادىم. ءتىپتى ءتۇبىن تىستەپ جۇلىپ اپ، تۇكىرىپ جىبەردىم. پاپيروستىڭ، ارۋ قولىنىڭ ساۋساعىنداي ۇزىن دىڭگەگى قىسقارىپ، تۇقىرايىپ قالدى. ۆەتكوۆ ءبارىن بايقاپ وتىر ەكەن.
— الىڭە قاراماي، ۇلكەندەرمەن ايقاسىپ، دۋەلگە شىعىپ جۇرگەنىڭ بولماسا، كەدەيدىڭ بالاسى، ءوزىڭ ءتاۋىر شىلىمدى جوندەپ تارتا دا بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي.
— ساموسادكا مەن ماحوركانى ءبىر كىسىدەي-اق تارتا بىلەمىن، جولداس مايور.
— ونىڭا دا شۇكىر! مىنا پاپيروستى كادىمگىدەي-اق قور ەتتىڭ.
ول اۋزىنداعى ءبىر ەزۋلەي تىستەپ وتىرعان شىلىمىنىڭ قالدىعىن لاقتىرىپ جىبەردى. ءتۇتىنى سونبەگەن قالدىق اپپاق قاردىڭ ۇستىنە شانشىلا ءتۇسىپ، بىقسىپ جاتقان جاعى جوعارى قاراپ قالدى. كىرشىكسىز اقشا قاردىڭ ۇستىندە كۇلگىن تارتىپ، جىپ-جىڭىشكە كوگىلدىر ءتۇتىنىن سىزاتتاپ شىعارىپ جاتقان شىلىم قالدىعىنا ول دا، مەن دە ۇزاق قارادىق. ءۇنسىز قالدىق. مايوردىڭ نە ويلاعانىن مەن بىلمەدىم. ءوز باسىما مىناداي وي كەلدى: اقشا قاردىڭ ۇستىندەگى تۇتىندەپ جاتقان شىلىم بىقسىعى ادىلدىك پەن ادالدىق ۇستىنە تاستالعان وتتى كۇيە ءتارىزدى بوپ كورىندى. ەركىن وتىرعاندىقتان بولار، ويىمدى بۇگە المادىم.
— ءومىر دەگەنىمىز دە مىنا سياقتى، — دەپ قولىمدى شوشايتىپ، الگى ءتۇتىندى كورسەتتىم. — ءسىز اق قاردىڭ ۇستىنە شىلىم قالدىعىن تاستادىڭىز. قاشان مىنا قار ەرىپ كەتكەنشە اناۋ ءتۇتىن، قالدىق وسى اقشا قار ۇستىندەگى قارا تاڭبا بوپ قالا بەرەدى. ءتىپتى، قار ەرىپ جوق بوپ كەتەدى، ال شىلىم قالدىعى ءومىر بەتىندەگى كۇيىك تاڭباسى، شەشەك داعى ءتارىزدى قالا بەرەدى.
ۆەتكوۆ ماعان تاڭدانا قارادى. مەن ونى سەزبەگەن بوپ تەمەن قاراي بەردىم. الدەن ۋاقىتتا ول:
— وسى سەن قانداي مەكتەپ ءبىتىرىپ ەدىڭ؟
— جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتى قوسپاعاندا، ءۇش ۋچيليششە ءبىتىردىم.
— ءبىر ۋچيليششە ازدىق ەتتى مە ساعان؟ — دەپ كۇلدى ول.
— جاعداي سولاي بولدى. الدىمەن تەمىرجولشىلار ۋچيليششەسىن، كەيىن پەداگوگيكالىق ۋچيليششە، ودان سوڭ اسكەري ۋچيليششە تاۋىستىم.
— ءبىر كىسىدەي-اق وقىپسىڭ. دەگەنمەن، ءپالسافاڭ بىلىمىڭنەن جوعارى ما دەپ قالدىم.
— ءومىردىڭ ءوزى ۇيرەتكەن، بەلگىلى قاعيدالار عوي.
— ءومىردىڭ ءوزىن وقي ءبىلۋدىڭ وزىنە بەلگىلى دارەجەدە اقىل، قابىلەت كەرەك بولار.
— جاسىنان سوققى مەن تەپكىنى كوبىرەك كورگەن تەسىك وكپە، تاس باۋىر جەتىمەكتەر ءومىردىڭ تاتتىسىنەن ەمەس، اششىسىنان ۇيرەنەدى دە... مەنىڭشە، ءومىر ۇيرەتەمىن دەسە، كەيدە قابىلەتكە قارامايدى. نە ۇيرەتىپ ادام ەتەدى، نە ءجۇن ەتىپ ءتۇتىپ جىبەرەدى.
— ويىڭ دۇرىس-اق. ال، كەشەگى قاقتىعىس جايىن ايتشى.
— بۋگەيەۆ جولداس ايتقان بولار.
— ول ايتتى دا، سەنى سوعىس تريبۋنالىنا بەرەمىن دەپ ارىز جازىپ اكەتتى. مەن جايدى ءوزىم بارىپ بىلەيىن دەپ، ادەيى كەلدىم. جاسىرماي، قايمىقپاي، بولعان جايدى تۇگەل ايت.
تۇلا بويىم دىرىلدەپ، وسى ءبىر ءسات ءوزىمدى ءوزىم يگەرە الماي قالدىم. نەدەن باستاردى دا بىلمەدىم. اق توننىڭ ومىراۋىن اعىتىپ، ىشكى قالتادان اششى تەمەكى اپ ورادىم. مايور «اسىقپاساڭ اسىقپا» دەگەن ادامداي ءۇنسىز وتىرىپ، ەكىنشى پاپيروس تۇتاتتى. وتىن ماعان ۇسىندى. كوزىنىڭ استىمەن وڭىمە، ودان سوڭ از-كەم دىرىلدەگەن قولىما قاراپ ءوتتى.
— باسىنان با؟ — دەدىم.
— يە، باسىنان.
— مەن جەتىم بوپ ءوستىم. بالالار ۇيىندە تاربيەلەندىم. ەرەسەك ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىس، قۋلىق-سۇمدىق، باققۇمارلىق، اتاققۇمارلىق، كەك الۋشىلىق دەگەندەردى بىلمەي ءوستىم. كۇندەستەردىڭ شاش جۇلىسقانىن، اعايىندى ادامداردىڭ بىر-بىرىنە قاستاندىق جاساپ، پىشاقتاسقانىن، ءوز بالاسىنىڭ تۋعان اناسىنا قول جۇمساپ، قارىنا كوسەۋ سۇعىپ العانىن كورمەدىم.
— سەن جاڭا عانا ءومىر سوققىسىن كوپ كوردىم دەمەپ پە ەدىڭ؟
— يە، دەدىم. وندا، مەن اش-جالاڭاش بولدىم. تابانىما تاس باتتى، تىكەن كىردى، ماڭدايىما ىستىق پەن سۋىق ءوتتى، اركىمدەر ۇردى-سوقتى، تاياق جەدىم، تۇرتكى كوردىم دەگەن ماعىنادا ايتتىم. ارينە، مۇنىڭ، كوبىن مەن جەتىم بالالار ۇيىنە دەيىن، نەمەسە، سودان جاسىم اسىپ كەتكەننەن كەيىن كوردىم.
— مۇنىڭ كەشەگى وقيعاعا قانداي قاتىسى بار؟
— ءسىز باسىنان ايت دەدىڭىز عوي.
— باسىنان ايت دەدىم. ءبىراق ءومىربايانىڭدى ايت دەمەدىم.
— جوق، ءا، ايتايىن دەگەنىم ءومىربايان ەمەس. ايتايىن دەگەنىم، مەن تىك باقاي، ءبىر بەت بوپ، ادىلدىك پەن ادالدىق باردا قور بولمايمىن دەپ وسكەنمىن. ەندى قاراسام، الگى ءبىر ادەمى سوزدەر بوس، ءمانسىز بە دەپ ءتۇيدىم. قۇلاققا جاعىمدى، ايتۋعا ايدىك سوزدەر كەيدە كۇشتىلەرگە عانا قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن جاسالعان، يە جاساندى، يە بوياۋلى ءسوز سىندى بوپ كەتەدى. وتكەن كۇزدە، مەن بۋگەيەۆكە جاقپايتىن، ءبىراق، وزىمشە دۇرىس دەپ ويلاپ، ءبىر ءىس ىستەدىم. ۆىسوكوە سەلوسىن جاۋدان بوساتتىق. ازعانا جاۋ ات قوراعا بەكىنىپ، ءبىراز قارسىلىق ەتتى. بۋگەيەۆ ۆزۆودتى اتاكاعا كوتەر، قورانى باسىپ ال دەپ بۇيىردى. نەگىزگى كۇشىنەن ءبولىنىپ قالعان از عانا توپقا ادام شىعىن ەتپەي-اق، نە قولعا ءتۇسىرىپ، نە جويىپ جىبەرۋگە بولاتىن ەدى. وسىنى ويلاپ، مەن ۆزۆودتى اتاكاعا كوتەرمەدىم. ونىڭ ورنىنا ەكى جاۋىنگەردى تۋ سىرتىنان جىبەردىم دە، ات قورانى جاقتىرىپ جىبەردىم. جاۋ ساسىپ قالدى. قايدا قاشارىن بىلمەي، قورادان شىعا الماي قىرىلىپ كەتتى. ءبىرازى قولعا ءوزى كەپ ءتۇستى. بۇل ءۇشىن بۋگەيەۆ مەنى ماقتاعان دا، بوقتاعان دا جوق. ءبىراق، العاشقى جارلىعىن ورىنداماعانىما ىشتەي قورلانىپ قالدى. مەنىڭشە بارلىق پالە وسىدان باستالدى. ول ۆزۆودقا كەلگەن سايىن قايتسە دە ءبىر كىنا تاعىپ كەتەتىن بولدى. ءبىر كەلدى، قارۋدى جوندەپ تازالاماپسىڭدار دەدى. تاعى ءبىر كەلدى، قاراۋىل ونى كورمەي قاپتى... نە كەرەك، ول ناق وسىلايشا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر ماتەلىمەن ايتسام، «وتىرسام وپاق، تۇرسام سوپاق» دەيتىن بولدى. ال كەشە سوڭعى رەت كەلگەندە مۇلدە وزگەرىپ، مەنى جاۋىنداي ساناپ كەلدى دە، كەلە سالا تيىسە كەتتى.
— سەنى كىلەڭ ءىشىپ جۇرەدى دەيدى. وسىنداعى جاۋىنگەرلەردىڭ سىباعاسىن ىشەتىن كورىنەسىڭ، — دەگەنى بار ەمەس پە!
— وتىرىك، ءوزىڭىز ويدان شىعارعان وتىرىك، — دەدىم شىداي الماي.
— نە دەيسىڭ؟ — دەدى.
— وتىرىك!
— قايتالاپ ايت! — دەپ كوكپەڭبەك تالاقتاي بوپ كەتتى.
— وتىرىك، ءوزىڭىز ويدان شىعارعان وتىرىك! — دەدىم.
— ماعان ايتقان مۇنداي دالەلسىز جالاڭ ءۇشىن سەندەي نەمەنى اتىپ كەتەمىن! — دەپ قولىن پيستولەتىنە جۇگىرتتى.
توننىڭ ىشكى جاعىنان بەلدىگىمە قىستىرۋلى تۇرعان جالاڭاش پيستولەتتى جىپ-جىلى عىپ قويىنىمنان مەن دە سۋىرىپ الدىم. بۋگەيەۆتىڭ كوزى بادىرايىپ كەتتى.
— اتامىن، تاستا پيستولەتتى! — دەدى ول اقىرىپ.
مەن ۇندەمەدىم.
— تاستا دەيمىن! — دەدى.
مەن تاعى دا ءۇنسىز، قيمىلسىز قالدىم.
— قانشىقتىڭ بالاسى، تاستا دەيمىن پيستولەتتى!
بۋگەيەۆتىڭ قولى دىرىلدەپ، قارۋدى جوعارى كوتەرە باستادى. مەن دە كوتەردىم. پيستولەتتىڭ شۇڭىرەيگەن جالعىز كوزى ماعان سۇقتانا قالدى. بۋگەيەۆتىڭ ماڭدايىنا مەن دە تۋرالاپ قويدىم. تاعى كوتەرە بەرىپ بۋگەيەۆ باسىپ سالدى، وق سول جاق يىعىمدى الا، باستان اسىپ، زۋ ەتە قالدى. ىلە-شالا باستان اسىرىپ مەن دە باسىپ سالدىم. بۋگەيەۆ ءۇن-تۇنسىز كەرى بۇرىلىپ، جۇرە بەردى. مەن پيستولەتتى قولىما قىسىپ ۇستاعان بويى تۇرىپ قالدىم. جاۋىنگەرلەر بلينداجدان باستارىن شىعارىپ قاراپ قاپتى. كەشەگى وقيعانىڭ بارلىق شىندىعى وسى!
ۆەتكوۆ ۇندەگەن جوق. تاعى دا شىلىم اپ شەكتى. مەن ماحوركا ورادىم. كوك ءتۇتىندى شيپاداي جۇتىپ بولعانشا ەكەۋمىز دە ءۇنسىز قالدىق. الدەن ۋاقىتتا اندرەي اكيموۆيچ باسىن كوتەردى:
— ول كەتكەنسىن، سەن ءوزىڭنىڭ نە ىستەگەنىنە ەسەپ بەردىڭ بە؟
— قازىرگە دەيىن ەسەپتەپ وتىرمىن.
— ەسەبىڭ دۇرىس پا؟
— دۇرىس-اق.
— ايتشى كانى!
اسىقپاي ايتا باستادىم. كەشەدەن بەرى ءپىشىپ تە، ءتۇيىپ تە العان ويلارىم بار. ءتىپتى ول ويدىڭ، شەت-پۇشپاعى سول قولىما قارۋ ۇستاپ، قارسى اتقالى تۇرعاندا دا بولاتىن.
— ءار ەلدىڭ ءوز سالتى، ءوز ادەتى بار. ەرەكشە قۇرمەت تۇتاتىن ادامى بولادى. ول بىزدە — انا.
— انانى كىم قۇرمەتتەمەيدى؟
— ءبارىمىز دە قۇرمەتتەيمىز! دەگەنمەن بوقتىق ءسوزدى انادان باستايتىندار بار. ماسەلەن، كەيبىر حالىق اناسىن نەمەسە قىزىن بالاعاتتاساڭ، سونى اتاپ سوكسەڭ، ونشا نامىس كورمەيدى دە، ايەلىن اتاساڭ توبەلەسەدى، پىشاقتاسۋعا دەيىن بارادى. ال، كەيبىر حالىقتا انانى اتاپ سوگە سالۋ، ءسوزدىڭ مىسالى ءتارىزدى. بىزدە ول كەشىرىلمەيدى. بۋگەيەۆ مەنى انامدى اتاپ سوكتى. مەن وعان ونى كەشىرە المادىم. كەشىرمەگەنىمدى وتە ورىندى دەيمىن. ەكىنشى ول باسقالاردىڭ سىباعاسىن ىشەدى ەكەنسىڭ دەپ، مۇلدە وتىرىك، ويدان شىعارىپ ايتتى. دەمەك، نامىسقا ءتيدى، تازا جانىمدى كىرلەدى. مەن جاۋىنگەردىڭ سىباعاسىن ەمەس، قايتا ءوز سىباعامدى سولداتقا بەرەمىن. وسىندا ءنالقارا سابالاقوۆ دەگەن جاۋىنگەر بار. ول شوشقا ەتىن جەمەيدى. مەن وعان وزىمە ءتيىستى سارى مايدى بەرىپ ءجۇرمىن. نانباساڭىز سونىڭ وزىنەن، باسقا جاۋىنگەرلەردەن سۇراڭىز.
— سۇراماي-اق نانىپ وتىرمىن.
— ال ۇشىنشىدەن، بوسقا، قازاقشا ايتسام: وت باسىندا، وشاق قاسىندا ءولىپ كەتكىم كەلمەدى. بۋگەيەۆ مەنى اتىپ تاستايتىن بولسا، ونى مەن نەگە اتا المايمىن؟ ەرتەڭ «ءبىر جاس لەيتەنانتتى بۋگەيەۆ دەگەن اعا لەيتەنانت اتىپ تاستاپتى» دەگىزگەنشە، ول اتقان ەكەن، ول دا اتىپتى دەگىزگەن ارتىق ەمەس پە؟
— وي، قانىڭ، قانىڭ ىستىق ەكەن.
— اڭگىمە قاندا ەمەس، اردا بوپ تۇر عوي.
— ەكەۋى ءبىر ءسوز ەمەس پە؟
— دۇرىس ايتاسىز. ال، تورتىنشىدەن، كازىر جيىرما ەكىدە ەكەنمىن. سونىڭ العاشقى ون جىلىن الىپ تاستاعاندا، ون ەكى جىل بويى ءومىر ءۇشىن كۇرەسىپ كەپ ولە سالۋ، بۋگەيەۆتىڭ، وزىڭمەن بىرگە جۇرگەن، قىزمەتىنىڭ جوعارىلىعى بولماسا، اقىل-ەسى ارتىق ەمەس، سوعىستا كورسەتكەن ەرلىگى ارتىق ەمەس ادامنىڭ وعىنان ولە سالۋدىڭ ءوزى ماسقارا ەمەس پە؟ «قوياندى قامىس ولتىرەدى، جىگىتتى نامىس ولتىرەدى» دەگەندى جاتتاپ وستىك. وسى سوعىستاعى ەرلىك كەزدەرىنىڭ ءوزى نامىستا ما دەيمىن. نامىس ءۇشىن قولىنا قارۋ ۇستاعان ادام كۇتپەگەن جەردەن ءوز قارۋلاسىنا نامىسىن جىبەرىپ قويسا، ونىڭ ورلەگەنى قايسى! مىنە، مەن بۋگەيەۆكە قارسى قارۋ كوتەرگەن كەزدە وسىلاردى ويلادىم.
ۆەتكوۆ وتكىر كوك كوزىنىڭ قىسىقتاۋ قيىعىمەن جىميا قاراپ قويدى.
— شىنىندا دا، ەسىتكەن ەلدەن، مىنا جاۋىنگەرلەردەن ۇيات ەمەس پە، ماسەلەن، مەن ءبارىن بىلاي قويعاندا، وسى سوعىستان بۇرىنعى ارميادا قىزمەت ەتىپ، موسكۆانى قورعاستىم، بۇكىل سولتۇستىك باتىستا، پسكوۆ، ستارايا رۋسسا، دەميانوۆسك قالالارىنىڭ تۇبىندە قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ باسىندا بولدىم. مىنە، كالينين جانە ۆەليكيە لۋكي جەرىن جاۋدان بوساتىپ كەلەمىز. وسىنشا جەردى كەرزى ەتىكتىڭ ءبۇرلى تابانىمەن باسىپ وتكەن ادام حولم تۇبىندەگى ءبىر اعاشتىڭ تۇبىندە بۋگەيەۆتىڭ پيستولەتىنىڭ وعىنان ءولىپ جاتسا ماسقارا ەمەس پە؟
مايور كۇلىپ جىبەردى. اۋزىندا تىستەپ وتىرعان شىلىمىنىڭ قالدىعىن جەرگە لاقتىرىپ تاستادى دا، ورنىنان تۇردى.
— ءبارى دە تۇسىنىكتى. كورىسكەنشە ساۋ بول!
مايور اعاش-اعاشتىڭ اراسىنداعى كىشكەنە سۇرلەۋ جولدىڭ، بىرىنە ءتۇسىپ، شتابقا قاراي كەتتى. مەن ابدەن ۇزاپ كەتكەنشە ارتىنان قاراپ قالدىم. ول ارتىنا بۇرىلىپ قارامادى دا، ءوزىنىڭ الگى ايتىلعان وقيعا جايلى ويىن بىلدىرمەدى، مەنىڭ دۇرىسىمدى دا، بۇرىسىمدى دا ايتقان جوق. بۇل ءىستىڭ نەمەن تىنارىن بىلە الماي، دال بوپ مەن قالدىم. ءبىراق، مايور اندرەي ۆەتكوۆتىڭ ادامگەرشىلىگىنە، اعالىق سوزىنە، ءار نارسەگە بايىپپەن قارايتىن سالقىن دا ساليقالى سۇسىنا ريزا بوپ قالا بەردىم.
2
مايور كورىنبەي كەتتى. العى شەپتەگى بلينداجعا قايتا قارالدىم. ەشتەڭە ىستەگىم كەلمەدى، قايداعى ءبىر ويلار باسىپ، ەنجارلىق بيلەدى. ناردىڭ ۇستىنە شىعىپ، شالقامنان جاتتىم دا ويعا باتتىم. جاڭا عانا ءسوز بولعان وقيعانى ويلاعىم كەلمەدى. ەسىمە وتكەن جازداعى ۇلكەن جورىق، مايدان ايماعىنداعى مانيەۆرلى ساپىرىلىسۋلار، قاۋىرت قوزعالىستار ءتۇستى.
كۇن ىستىق. توزاڭدى قارا جولدىڭ بوزعىلت شاڭىن اسپانعا شىعارا جورىق سالىپ كەلە جاتقانىمىزعا، مىنە، بۇگىن ءۇشىنشى كۇن. تالاي سەلو، تالاي قالا، كەڭ جازىق، تۇنىق ورمان، ءمولدىر وزەن، كوك تولقىندى كول ارتتا قالدى. ەشەلونعا موسكۆادان وتىردىق. قىزىل پوەزدى جولعا تاستاپ، بۇل ەندى جاياۋ تارتقان بەتىمىز. جەتەر جەرى، تىرەلەر شەگى جوقتاي ۇزىن جول بىرەسە ورمانعا ەنىپ، بىرەسە بيىككە، كەڭ جازىققا، بىرەسە ساز بالشىقتى قالىڭ شالعىنعا سالىپ، بۇراڭداي تارتادى. كەيدە ورماندى پانالاپ تىنىس الامىز، كوبىنەسە تۇندە ءجۇرىپ، كۇندىز تىنىعامىز. ورمانعا تىعىلىپ، اعاشقا پانالاپ، تاسىنا بويىڭدى جاسىرىپ، ءاربىر سايىن سايا ەتكەن كۇن ەدى بۇل دا ءبىر.
ءجۇرىپ كەلەمىز. الىستان، الدەقايدان سوعىس ءتاڭىرىنىڭ — اۋىر زەڭبىرەكتىڭ قاتتى-قاتتى كۇرسىنگەنى، بومبانىڭ گۇمپىلدەپ جارىلعانى ەستىلەدى. بۇل كەزدە بۇكىل ساپ بويىنشا بىردەن-بىرگە «ۆوزدۋح!» دەگەن كوماندا بەرىلەدى. مۇندايدا ۇزىن جولدا الدەنەشە شاقىرىمعا سوزىلعان ساپ جولدان بۇرىلىپ، ورىلعان ەگىن تولقىنىنداي جاپىرىلىپ، بۇتا-بۇتانىڭ تۇبىنە جاتا-جاتا قالادى. ەندى ءبىر كەزدەردە قايتادان جورىق باستالادى. جولدىڭ شاڭى قايتا كوتەرىلەدى. ءۇن-تۇنسىز ۇزاق جۇرەمىز. توزاڭ جۇتىپ جوتەلگەن، پىسقىرعان ۇندەر بولماسا، وسىنشا ۇلكەن ساپ، كوپ ادام ءبىر دەنەدەي ىرعالىپ، ءبىر ادامداي قوزعالىپ، سۇيرەتىلگەن ۇزىن تەمىر شىنجىرداي يرەلەڭدەپ، سىرعىپ كەلەدى. اركىم وزىنشە ويلاپ، وزىنشە تولعاپ، قيالداپ كەلە جاتقانداي ءۇنسىز. كەشە عانا كۇلە سويلەپ، ءتۇرتىپ ويناپ جۇرگەن دوستاردىڭ قيالىن، ويىن بۇزبايىن دەگەندەي، دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، مەن دە ويلاپ كەلەمىن. وسى ساپ كەيدە مەنىڭ كوزىمە تابىتتىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ كەلە جاتقان قارالى جاندارداي سۇلىق تا تۇيىق، ءۇنسىز دە ءتىلسىز، مۇڭدى كورىنەدى. بۇل ۇنسىزدىك، اسىرەسە، جاڭا عانا قارسى كەلىپ، جاناي وتكەن كوپ حالىقتى كورگەننەن كەيىن ورنادى. ولار مايدان شەبىندەگى تۋعان جەرىن تاستاپ كەتكەن بوسقىندار — قارتتار، ايەلدەر مەن جاس بالالار ەدى.
ءبىزدىڭ روتا ساپتىڭ ورتا كەزىندە. ەڭ الدا پومكومۆزۆود. قاباتتا، جانامالاي ادىمداپ روتانىڭ جاڭا كومانديرى، ورىمدەي جاس لەيتەنانت كەلەدى. ءبىز ءالى ونىڭ ءاتى-جونىن دە دۇرىس بىلمەيمىز. ويتكەنى، ول روتانى بۇگىن تاڭەرتەڭ، ورمان ىشىندە قابىلداپ الدى. ءجۇزى جىلى، ءوڭدى كەلگەن سارى جىگىت ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنە كوزىنىڭ قيىعىمەن ۇرلانا قاراپ، تەرشىگەن مۇرنىنىڭ ءۇستىن قايتا-قايتا ءسۇرتىپ قويادى.
ءبىر كەزدە ول موينىن سوزىڭقىراپ، ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى دا:
— كومۆزۆود، مۇندا كەل! — دەپ ايقايلادى.
ەڭ بولماسا داۋسىن تانىپ الايىن دەگەن جانشا الگى ءبىر جىڭىشكەلەۋ، قوڭىراۋلى داۋىستى ەسىمە قايتا ءتۇسىردىم. ونىڭ قاسىنا جۇگىرە باسىپ كەلدىم دە، قاتارلاسىپ جۇرە بەردىم. ول جاي سۇرادى. «جاقسى» دەدىم. مەن قايتادان الدىما قارادىم. مەنىڭ ناق الدىمدا ءوزىمنىڭ كوپتەن بەرگى دوسىم، جاۋىنگەر سەرگەي دونسكوي. ول دا اياعىن ارەڭ الىپ، تىرسەگى يرەلەڭدەپ، بەلى بۇراڭداپ شارشاپ كەلەدى، اندا-ساندا كەۋدەسىن كوتەرىڭكىرەپ قويادى. كوزىم ونىڭ قۋشىقتاۋ كەلگەن تومپاق جاۋرىنىنا ءتۇسىپ كەتتى. گيمناستەركاسىنىڭ سىرتىنا تەرى شىعىپ، يىعى مەن قولتىعى اپپاق سور بوپتى. بەلدىگى بوساپ، تومەن تۇسىڭكىرەگەن. بەلدىكتىڭ بۇرىنعى ورنى قوڭىر تارتىپ، قىرتىس-قىرتىس بوپ كەتكەن. وسىنى كورگەندە: «مەن دە وسىنداي بولارمىن؟» — دەپ ويلادىم. ەندى ءبىر ساتتە، ءوزىمدى دە، قاتار كەلە جاتقان وزگەنى دە ويلاماۋعا تىرىسىپ، كوزىمدى تەمەن سالدىم. مۇندا دا ءبىر كوڭىلسىز كورىنىسكە كوز ءتۇستى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان ۇدەمەلى جورىقتان مايلانباعان كەرزى ەتىكتى شاڭ باسىپ، تۇمسىعى اق جولاقتانىپ كەتىپتى. كەشە عانا بۇل ەتىكتى باپتاپ تۇرىپ، كۇندە مايلايتىنبىز. ەندى ەتىك تۇگىل، بەتى-قولدى جوندەپ جۋماعانىمىزعا ءۇش تاۋلىك.
اۆتوماتتىڭ وزىنەن ءوزى اينالىپ تۇراتىن ءبىر ءۆينتى ءتارىزدى ءبىر قالىپپەن تىرپ-تىرپ باسىپ كەلە جاتقان اياعىما، انىعىراق ايتسام، اق جولاق ەتىگىمنىڭ باسىنا قاراپ ويلاپ كەتتىم. ەتىگىم تۋرالى ەمەس، ەلىم، جەرىم، تۋعان اۋىلىم تۋرالى ويلادىم. ەڭ الدىمەن، كوز الدىما جالپاق بەت، قىسىق كوز، سۇپ-سۇيكىمدى اق سارى قىزدىڭ كەلبەتى كەلىپ تۇرا قالدى. ول ماعان مۇڭايا، ايىپتى ادامشا قارادى دا، ارتىنشا: «كەشىر مەنى، بىلمەستىك بولدى. ۋادەمدە تۇرا المادىم. ءبارىبىر سەنى ۇمىتپايمىن. سەن مەنىڭ جۇرەگىمدە ماڭگى قالاسىڭ»، — دەپ تۇرعانداي ەدى.
جۇرەگىم شىم ەتىپ، مۇزداپ كەتتى. سەنبەدىم. باسقا كۇيەۋگە ءتيىپ كەتكەن ادامنىڭ جۇرەگىندە جۇرگەندە نە، جۇرمەگەندە نە؟ ءبىراق ارتىنشا سوناۋ الىستا، تۋعان جەرىندە اتىڭدى بىلەتىن، ەسىنە الاتىن ەڭ بولماسا ءبىر جاننىڭ، ءتىرى ادامنىڭ بولعانى جاقسى ەمەس پە دەپ ويلادىم. بۇل ويىم وزىنە دە ۇناپ كەتتى. ءبىر ءتۇرلى ءتاتتى كورىندى. قايتا ويلادىم. كەرتىك تاناۋ اق سارى قىز كوز الدىما قايتا كەلدى. وسى كەزدە:
— كومۆزۆود دوسوۆ، ساپتىڭ الدىنا شىق! — دەگەن داۋىس ساڭق ەتە ءتۇستى.
جىلى، ءتاتتى ويلارىم بىت-شىت بولدى. بويىمدى تەز جيىپ، كومروتانى تاستاپ، ساپتىڭ الدىنا قاراي جۇگىرە جونەلدىم. يىقتاعى بۇكتەۋلى شينەل، پروتيۆوگاز، جانعا بايلاعان قول كۇرەك، كولدەنەڭ اسىنعان اۆتومات بىر-بىرىنە سوقتىعىپ سارت-سۇرت ەتەدى، نامىسقا تىرىسىپ، شارشاعانىمدى بىلدىرمەيىن دەپ، جۇگىرە-جۇگىرە العا شىقتىم دا، ساپتىڭ ەڭ باسىنا تۇردىم. ناق ءبىر مەنىڭ ساپتى باستاۋىمدى كۇتىپ تۇرعانداي-اق:
— باتالون، قاتتى ءجۇر! — دەگەن كوماندا بەردى كومبات.
قاتتى جۇرىسكە باستىق. الداعى كەتىپ بارا جاتقان ءبىر روتامەن ەكى اراداعى ۇزىكتى جالعاپ جىبەرمەك بولعان ەكەن. سول ءبىر جەردى جالعاستىرماي تىنباسىمدى بىلگەن سوڭ جۇگىرە باسىپ، ساپتى باستادىم. جالعىز مەن ەمەس، ول ساپتى باستاۋشى قايتا-قايتا اۋىسىپ كەلەدى ەكەن. كوبىنەسە وسى شارشاپ كەلەدى-اۋ دەگەندەردى سەرگىتىپ الۋ ءۇشىن ادەيى العا سالىپ وتىردى. ءبىر كەزدە سەرگەي دە كەلدى. ەكەۋىمىز كوپ ۋاقىت قاتار ءجۇرىپ وتىردىق.
وسى كۇنى كەشتەتىپ سيرەكتەۋ ءبىر قالىڭ ورمانعا كەلىپ توقتادىق. مىلتىق داۋسى ءتىپتى ناق قاسىمىزدان شىعىپ جاتىر. كەيدە جارىلعان سناريادتار مەن مينادان قۇلاق تۇنادى. ءبىزدى ۇزىن بويلى، اپ-ارىق، قاپساعاي، ەكى شپال تاققان كوميسسار قارسى الدى. كىلەڭ كومانديرلەردى جيناپ اپ، الگى كىسى پسكوۆ تۇبىندەگى ۇرىس جايىن ءتۇسىندىردى.
— جاۋ جاقىن، — دەدى، — ەگەر ءبىزدىڭ الدىمىزداعى ءبولىم شەگىنەتىندەي بولسا، ايقاسقا ءبىز تۇسەمىز. ال، ازىرلەنەيىك...
بارلىق بۇيرىق تا، كوماندا دا وسى عانا بولدى.
الگى كىشكەنە سەلدىر ورماننىڭ بيىكتەۋ جەرىنە كەلىپ بەكىنىس قۇردىق. قول كۇرەكتى بەلدەن سۋىرىپ الدىق تا، جەردى بەلۋاردان جوعارى ەتىپ قازدىق. قازىلعان جەردەن شىققان قارا قوشقىل توپىراقتى اعاشتىڭ بۇتاعىمەن جاۋىپ، كورسەتپەي تاستادىق. وسىلاردىڭ ءبارىن بىتىرگەنسىن بارىپ، سۋىپ قالعان تارى بوتقا كەلدى. كۇرەكتەن كەيىن بارىپ، كوتەلوك پەن قاسىققا كەزەك ءتيدى. جاپا-تارماعاي بوتقا ءبولىسىپ، ونى جەپ تە ۇلگىردىك.
كەرزى ەتىكتىڭ قونىشىنا تىعىلعان اق قالايى قاسىقتان باستاپ مىلتىققا دەيىن سولداتتىڭ بويىندا سان اسپاپ بار. الگى بوتقاعا تويعان كەزدە بارىپ، ءازىل-قالجىڭدار قايتا باستالدى. سولدات بويىنداعى اسپاپتاردى ءسوز ەتە باستاعاندا سەرگەي ەجەلگى قۋلىق سوزدەرىن باستايدى.
— مىنا قاسىق پەن كوتەلوكتىڭ بولسا، راقاتىن كورىپ كەلەمىز. ال مىلتىقپەن بولسا، جاۋدى اتامىز. وعان داۋ جوق. ول سولداتتىڭ باس قارۋى. مەنىڭ تاڭ بولاتىنىم مىنا پروتيۆوگاز بەن كاسكا. بۇل ەكى شىركىننىڭ قىزمەتىن، ايتپاقشى، قاجەتتىگىن قاشان كورەر ەكەنبىز؟ — دەدى ول.
— پروتيۆوگاز دەمەسەڭ، كاسكانىڭ راقاتىن كوردىڭ ەمەس پە؟ — دەدىم.
— جولداس كومۆزۆود، ونداي راقاتتى بۇل شىركىننەن قاشان كوردىم ەكەن، كانى ايتىپ بەرىڭىزشى، — دەدى ول ماعان.
— باسقاسىن ايتپاعاندا، كەشە عانا، جورىقتا كەلە جاتقاندا كاسكانى شەشىپ الىپ، تولتىرىپ سالقىن سۋ ىشكەنىڭ قايدا، مىنا گيمناستەركانىڭ سىرتىنا شىعىپ، سور-سور بوپ تۇرعان سول سۋدىڭ تۇزى ەمەس پە؟ — دەدىم.
— قايداعىنى ۇمىتپايتىن ءسىز دە ءبىر كورەگەن ەكەنسىز! — دەپ كۇلىپ قويدى.
— ءبارى ويىن عوي، كاسكا نەگە كەرەك بولماسىن، سۋ عانا ەمەس، قىسىلعان جەردە، بۇعان بوتقا سالىپ جەۋگە دە بولادى، — دەدىم.
تاعى كۇلكى. جاۋىنگەر دونسكوي جۇرگەن جەر كۇلكىلى، كوڭىلدى بولاتىن. وسى كوڭىلدىلىگى ءۇشىن مەن ونى بۇرىنعىدان دا جاقسى كورىپ كەتتىم. ويتكەنى، ءوزى سوزگە ولاق، قالجىڭعا جوق مەن ءتارىزدى ادامعا ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن الدەنەلەردى ويلاي بەرۋ تىم وكىنىشتى، اۋىر.
بىرنەشە كۇندەرگە سوزىلعان ۇرىستار تالاي جىگىتتى قاتاردان الىپ كەتتى. ساپ سيرەپ قالدى. كومروتانىڭ ءوزى دە ءبىر ۇرىستا جارالى بوپ قالدى. ۋاقىتشا روتانى باسقاردىم. شەگىنە سوعىسقان ءبىر ۇرىستان كەيىن ءبارىمىز شارشاپ، ءارى قارىن اشىپ، كوڭىلسىزدەۋ وتىر ەدىك.
— جولداس كومۆزۆود، — دەدى دونسكوي، — بۇرىنعى كومروتا باسىنان جارالانىپ كەتتى. ولسەم مەن-اق ولەيىن، ءسىز ەكى كاسكانى قاباتتاپ كيىڭىز. ءسىز كەتسەڭىز كۇنىمىز نە بولادى؟
تومسىرايىپ وتىرعان سولداتتاردىڭ كوبى-اق مىرس-مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. قىزارىپ تومەن قارادىم. دونسكوي بولسا باسىنداعى قاۋعاداي كوك كاسكاسىن شەشتى دە، جەرگە الىپ قويدى. وسىلايشا كوڭىلدى وتىرعان كەزدە، ناق ءبىر سەرگەيدىڭ باسىنان كاسكاسىن شەشكەنىن كۇتىپ تۇرعانداي-اق، الىستان اتىلعان وق تىز ەتىپ، ونىڭ وڭ جاق شەكەسىن وسىپ ءوتتى. باسىن قوس قولداپ باسقان بويى ول قيساڭ ەتىپ، قۇلاپ ءتۇستى. ءبارىمىز ۇستىنە تونە تۇستىك. ونىڭ جۇپ-جۇمىر مۇعال ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان قان اعىپ ومىراۋىنا توگىلە باستادى. جالما-جان جاراسىن بايلادىق. ونىڭ ءتوس قالتاسىنان جارا تاڭاتىن شۇبەرەگىن الىپ جاتقاندا، كەۋدەسىنەن دەنەسىنە جابىسا، جارا سياقتى قاتقان قاندى كوردىم.
— مىناۋىڭ نە؟ — دەدىم وعان.
— ءسىزدىڭ جەرلەسىڭىز كەرىمشالوۆتى كەشەگى سوعىستا جارالانىپ جاتقان جەرىنەن ارقالاپ الىپ شىققانىمدى كوردىڭىز عوي! سونىڭ قانى عوي. ارقاما سالىپ، ەڭبەكتەپ كەلە جاتقانىمدا موينىما قۇيىلىپ كەتىپتى. تەرىممەن ارالاسىپ قاتىپتى. ەندى وعان ءوز قانىم ارالاستى...
ونىڭ وڭىنە مۇڭايا قارادىم، كەشەگى كەرىمشالوۆتى ەسىمە الدىم. قانمەن قان، تەرمەن تەر ارالاسقان دوستىقتى كوردىم. قاتتى ويلانىپ قالدىم.
— سەن سانباتقا بار! — دەدىم.
— جوق، وسى كىشكەنە جاراعا بولا بارام با؟
— قىزىق ەكەنسىڭ، سوندا دا بولسا دارىگەرگە كورىن.
— جوق! — دەپ ول باسىن شايقادى.
وسى وقيعاعا ءبىر جىلدان استى. ول دوستار ىدىراپ كەتتى. پىشەن توسەگەن ناردىڭ ۇستىندە شالقالاي جاتىپ، كوڭىلدى سولدات سەرگەي دونسكويدى ەسىمە الدىم. قايدا ەكەن دەيمىن. قايدا ەكەن؟ سوعىستىڭ العاشقى تەرىن بىرگە توگىپ، جاۋدىڭ العاشقى وعىنا كەۋدەنى بىرگە توسقان دوستار قايدا؟ تەرىنە تەر، قانىنا قان ارالاسقان دوستارىم ەدى. ادىلەتسىزدىك كورىپ، وسىنداي جان قىسىلعاندا قول ۇشىن سوزار دوس كىم؟ سوعىسقا دەيىنگى ارميادا بىرگە بوپ، مايدانعا بىرگە كەلگەن ەسكى دوستار قايدا؟ قانشا ويلامايىن دەسەم دە وي تولقىپ، كەشەگى وقيعاعا قايتا سوقتى.
3
بۋگەيەۆ ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا بولعان وقيعادان بىر-ەكى كۇن بۇرىن ءبىزدىڭ روتاعا الماتىدان ءبىر توپ سولدات كەلىپ قوسىلدى. جاڭا كەلگەندەردىڭ ءبارى دە جاستار ەكەن. وسى توپتان ءبىزدىڭ ۆزۆودقا ەكى ادام ءبولىندى. كەلگەننىڭ ەكەۋى دە ورىمدەي جاس. باكەنگە قاراعاندا اقبوتا ءتىپتى ۇياڭ. ءبىراق ەكەۋى ەگىز قوزىداي تاتۋ كورىندى. ءبىر كوتەلوكتەن اس ءىشىپ، ءبىر جاتىپ، ءبىر تۇرادى. وزدەرى ءبىرىنشى كلاستان باستاپ ءبىر مەكتەپتە بىرگە وقىپتى. العاشقى كۇندەرى ەكەۋى بولەكتەنىپ، باسقالارعا قوسىلماي شەتتەپ ءجۇردى. ۇيرەنىسە كەلە شۇيىركەلەسىپ وتىراتىن بولدى. بۇل ەكەۋىنىڭ كوبىرەك سويلەسەتىنى سولدات ءنالقارا سابالاقوۆ. جاسىنىڭ ۇلكەندىگىنە قاراماي ۆزۆودتاعى اقجارقىن، كوڭىلدى ادامنىڭ ءبىرى وسى.
كنياجين كلين ماڭىندا ورمان كوپ. ورمانداعى كەسىلگەن اعاش تۇبىنە وتىرا قالىپ ۇشەۋى ۇزاق اڭگىمەگە كىرىستى. ءنالقارا ەكەۋىنە مايداندا وتكەن ءوزىنىڭ ۇزاق جولىن، ارينە، جورىق جولىن باياندايدى. سوناۋ موسكۆا تۇبىنەن باستاپ سولتۇستىك باتىسقا دەيىن اق قار، كوك مۇزدا قانداي اۋىر جولدى باسپادىق. جانتالاسقان ءولىم مەن ءومىر ايقاسىن، جاۋىنگەرلەردىڭ ەرلىگىن اڭىز ەتەدى. ەكى دوس ىنتىعا تىڭدايدى. اسىرەسە اقبوتا ءوزىنىڭ قايدا وتىرعانىن دا ۇمىتقانداي، ەرتەك تىڭداعان جاس بالا سياقتى، باسىن سول جاق يىعىنا قيسايتىڭقىراپ، جاعىن تايانىپ دىبىسسىز، قيمىلسىز وتىر.
تىڭداۋشى ىقىلاستى بولسا، سويلەۋشى شەشەن بولادى. ۇعىمدى ەتىپ اسەمدەپ، اسەرلەپ سويلەيدى. ءنالقارا العاشقى ۇرىستاردى ايتتى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا ول:
— ەڭ الدىمەن، گۆاردياشىلار تىرىلەي تۇتقىنعا تۇسپەيدى. بۇل سوناۋ موسكۆا تۇبىندەگى باتىرلاردان قالعان ادەت. سودان بەرى قاراي جاۋىنگەرلەر بۇل ءداستۇردى توبەسىنە تۋ ەتىپ كوتەرەدى. ەستەرىڭدە بولسىن، قيىن كەزدىڭ وزىندە جاۋعا جان بەرسەڭدەر دە، اردى بەرمەڭدەر. سەندەر كومسومول بولارسىڭدار؟
— مەن كومسومولعا مۇشەمىن! — دەدى باكەن.
— مەن كومسومولعا وتەمىن دەپ جۇرگەندە مۇندا كەتتىم. وقاسى جوق. قايتىپ بارعان سوڭ-اق وتەمىن، — دەيدى اقبوتا.
— و نە دەگەنىڭ! وسىندا كومسومول ۇيىمى بار.
— سوعىستا ۇيىم بولا ما ەكەن؟
— بولعاندا قانداي.
بۇل ۇشەۋى بلينداج قاسىنا كەلگەندە كەشكى قاراڭعىلىق ءتۇسىپ، ۆزۆودتىڭ تۇنگى جورىققا شىعار مەزگىلى تايانعان ەدى.
ارادا از-اق ۋاقىت ءوتتى. ۆزۆود قالىڭ اعاش ىشىنە ءوتىپ، حولم قالاسىنىڭ سولتۇستىك جاعىن الا جىلجىپ بارا جاتتى. ورمان قانداي تىنىق، تۇنجىراعان ءۇنسىز بولسا، جورىقشىلاردىڭ قاباعى دا سونداي ءتۇيۋلى، ءارى قاھارلى ەدى. اياقتىڭ تىقىرىنان باسقا سىبىس جوق. ءتۇن ءتىلسىز، ورمان ءۇنسىز، ءارى مىلقاۋ، ءارى تۇڭعيىق قاراڭعى. ءبىزدىڭ مايدان قورعانىس شەبىندە تۇر. ءبىراق، ءتۇن بالاسىنا تىنىش تاپپايمىز. مۇنى اسكەر تىلىندە «اكتيۆنايا وبورونا» دەپ اتايدى. ءتىل الۋ ءۇشىن نەمەسە جاۋدىڭ العى شەپتەگى كۇشىن، قارۋىن، اتىس نۇكتەلەرىن، بەكىنىسىن بايقاۋ ءۇشىن كەزە بەرەمىز، كەزە بەرەمىز.
قاراڭعىلىقتى جامىلىپ، ساپارعا شىققان توپ تۇرا قالىپ، تىڭ تىڭدايدى. الىستا اتىلعان وق، جارىلعان سنارياد داۋسى ەستىلەدى. جەر جۇرەگى دۇرسىلدەپ، وكپەسى قابىنعانداي اۋىر كۇرسىنىپ، قاتتى سىلكىنەدى. قارا ورمانعا دا قابىرعاسىن قايىستىرا سالعان اۋىر سالماقتىڭ زاردابى قاتتى باتقانداي، ءۇنسىز تەڭسەلەدى. ناق وسىنداي بەيۋاق، بەيمازا تۇندە جاۋعا جورىق جاساعان توپ ىشىندە الگى جاس دوستار دا بار.
ولاردىڭ الدىڭعى جاعىندا كەلە جاتقان ءنالقارا ارتىنا بۇرىلىپ، اۋزىن انالاردىڭ قۇلاعىنا تاقاپ: — قورىقپاڭدار! — دەيدى.
مەزگەۋلى جەرگە جەتكەندە، نەگىزگى كۇشتى ارتقا تاستاپ، ءنالقارا باستاعان ءبىر توپ العا جىبەرىلدى. ولارعا تاپسىرمانى بەرىپ بولا بەرگەندە:
— جولداس كوماندير، مەنى دە جىبەرسەڭىز، — دەدى اقبوتا ءبىر ءتۇرلى جالىنىشتى داۋىسپەن.
«جوق، بولمايدى» دەگەنشە بولماي:
— سەندەر ءالى اۋىزدانعان جوقسىڭدار، — دەدى دە، ءنالقارا قاراڭعىعا سۇڭگىپ جوق بولدى.
ەكەۋى سىبىر-سىبىر سويلەسەدى.
— الگى ءنال اعا ءبىزدى اۋىزدانباعان قوزى دەپ ءجۇر مە؟
— اۋىزدانباعان بولتىرىك دەپ جۇرگەن شىعار!
— اۋىزدانباعان سوڭ قوزى بولساق تا، بولتىرىك بولساق تا ءبارىبىر.
— ول ءبىزدى وتىرعىزىپ كەتتى، ءا؟
— اۋىزدانا كەلە، ونى دا وتىرعىزارمىز!
ءسوز اياعىن قاراڭعىلىق بۇركەپ، ورمان جۇتىپ جاتىر. الىسقا بارماي تابان استىندا ماعىناسىز ءبىر كۇڭگىر-كۇڭگىرگە اينالادى.
— ءسوزدى توقتات! — دەدىم، تىڭ تىڭداعىم كەلىپ.
الىستاعى دۇڭكىلدەن باسقا ءۇن جوق. مۇندايدا كوماندير تىم سابىرسىز بولادى.
— جاۋىنگەر اقبوزوۆ! — دەدىم ءزىلدى داۋىسپەن.
— مەن! — دەدى ول.
— مەنىڭ سوڭىما ىلەس، الگىلەردىڭ ارتىنان بارايىق.
— قۇپ!
ءبىز بولجاۋلى جەرگە از قالعاندا، ولار قارسى شىقتى. ىرسىلداتىپ بىرەۋدى سۇيرەتىپ كەلەدى. وندا ءۇن جوق. مۇرنىن تەسىپ جەتەلەگەن قوتىر تايلاقتاي ەلپەڭ-ەلپەڭ ەتەدى. بەرى شىعا اۋزىن شەشىپ، قولىن بوساتتىق. نەمىستىڭ كوپشىلىگى-اق مۇندايدا وتە مومىن، قوي اۋزىنان ءشوپ الماس جۋاس كەلەدى.
بىلاي شىعا بەرە ءنالقارا ءوزىنىڭ كۇلدىرگى، كوڭىلدى ءسوزىن باستادى.
— اقبوتا، باكەن! سەندەر قىراننىڭ بالاسىن قالاي باۋلىپ، قالاي اۋىزداندىراتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟ ەڭ الدىمەن جەمتىك اكەلىپ اياقتاندىرادى دا كەيىن ۇيادان وزدەرىن ۇشىرادى.
— ءنال اعا ءوزىن قىرانمىن دەپ تانىستىردى-اۋ، — دەپ باسقا جاۋىنگەرلەر كۇلىپ قويادى.
— جارىق بولعان سوڭ سەندەرگە ءتىرى نەمىستى كورسەتەمىن، — دەيدى ول.
بۇلار ءتىل الىپ، ماقتانىپ ورالعاندا، بۇل قۋانىشتا جاس جاۋىنگەرلەر اقبوتا مەن باكەننىڭ ماڭداي تەرى بولماسا دا، تابان اقىسى بولاتىن. ولاردىڭ سولداتتىق جولى وسى جەردەي باستالعان.
قىران اياقتانىپ، قاناتىن قومداپ، الىسقا، داۋىلعا قارسى ۇشۋعا ءازىر. مايدان تەڭىزىنىڭ داۋىلپازدارى تەك قانا قياعا قاراپ، جەڭىس تاڭىنا قاراي تالپىنادى. بوراتام وق، جارىلعان مينا، ءور كەۋدەسىنەن كەيىن يتەرگەن قارا كۇش توسقاۋىل بولىپ، توپشىسىن تالدىرا المايدى. ورگە، بيىككە كوتەرىلىپ، جەڭىس تاڭىنا قاراپ ورشەلەنەدى.
— كۇن شىعىستان شىعادى، جەڭىس تاڭى موسكۆادان اتادى. سولدات ايى بەرلينگە جەتكەندە كورىنەدى، — دەپ ءنالقارا ايتقان ناقىل ءسوزدى ەكى دوس ەستەرىنە ءجيى الادى.
اقبوتا وسىنداي ءبىر جۇيرىك قيال قاناتىندا قالىقتاپ ۇشىپ، كەشەۋىلدەپ ۇيىقتادى.
...جاس قوي ءالى ول. جالىن عوي ونىڭ قيالى. قىزىل-جاسىل قاناتىمەن جانعان وتتى شارپيتىن وتكىرلىگى بار جاس قيال ەمەس پە؟ الىستى شارلاپ، ۇزاققا باستى. قۇرعاق وي، جالعان داڭق، بوس شارلاۋ ەمەس، وي ءتۇيىنى — ءومىر ەدى. وكسىگەندە وگەيسىتپەي قۇشاعىنا العان جارقىن ءومىر، جاراستىقتى جاستىق بار. سول جاستىقتىڭ ەركىندىگىنە بۇعالىق سالعالى ارپالىسقان جاۋدى قايتەسىڭ. قىرشىن ومىرگە، بالعىن جاستىققا، ونىڭ جارقىن بولاشاعى مەن ارمانىنا، تىلەگىنە قارا نايزاسىن كوتەرىپ، قاندى پىشاعىن قايراعان قارا جۇرەك جاۋدى قايتەسىڭ؟
كەشەگى تۇتقىن سولداتقا كوپ قاراپ، تاڭىرقاعاننىڭ ءبىرى وسى اقبوتا. ادام بەينەلى ەكەن. كادىمگى ادام سياقتى. ادامشا كيىم كيگەن، ادامشا تاماق ءىشىپ، ءجۇرىپ-تۇرادى ەكەن دەپ تاڭ بولعان.
جاۋىنگەرلەر ەرتە تۇردى. ەرتەڭگى استان سوڭ بارلىعىن ساپقا تۇرعىزىپ، قالىڭ ورمان ىشىنە اكەلدىم. بۇل جەردە پولك كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى اتابايەۆ جاۋىنگەرلەرمەن اڭگىمە وتكىزبەك ەدى.
اڭگىمە ەرلىك تۋرالى. جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەرلىگى نەدە؟ باتىرلىققا باستايتىن كۇشتىڭ تامىرى قايدا دەگەن ماسەلە جايىندا اڭگىمە وتكىزدى.
«...وتان! وسى ءسوز باتىرلىق پەن ەرلىكتىڭ تەرەڭ تامىرى. وتان اتى ەرلىككە باستايدى، ەرلىك جەڭىسكە جەتكىزەدى. اقبوتا قويىن داپتەرىنە جازىپ العان سوزدەر تىزبەگى وسىنداي ەدى.
اڭگىمەشى ءسوزىن اياقتاي كەلىپ، وتىرعان كوپكە قاراپ:
— كومسومول جاسىندا، ءبىراق وداققا مۇشە ەمەس جاستار بار ما؟ — دەدى.
اقبوتا باسىن كوتەرىپ جان-جاعىنا قاراپ ەدى، قول كوتەرگەن ەشكىمدى كورە المادى. بۇل وعان ۇيات بولىپ كورىندى. باسىن تومەن سالعان قالپىندا قولىن جوعارى كوتەرىپ:
— مەن! — دەدى.
— كومسومول قاتارىنا وتكىڭىز كەلسە، دايىندالىڭىز! — دەدى اتابايەۆ.
اقبوتا قالاي دايىندالۋ كەرەكتىگىن بىلگىسى كەلىپ، قولىن تاعى كوتەردى.
— رۇقسات پا؟
— ايتىڭىز!
— قالاي دايىندالۋعا بولادى.
— ۋستاۆتى ءبىلۋ... كومسومول مۇشەسى بولۋعا لايىق ەكەنىڭىزدى ىستە كورسەتىڭىز.
— ءتۇسىندىم، — دەدى اقبوتا.
ول ءتۇسىندى. ۋستاۆتى اۋىلدا وقىپ، كومسومول مۇشەلىگىنە وتەمىن دەپ جۇرگەندە وقىعان. ال، «ىستە كورسەت». بۇل ويلاناتىن جاي. ونىڭ ناق ءقازىر ىستە كورسەتەتىن نەسى بار. قىزمەتى، مىندەتى، جۇمىسى نە؟ ۇرىس پا؟ وتان ۇلىم دەپ قولىنا قارۋ بەردى.
ناردىڭ ۇستىندە شالقامنان جاتىپ، سەرگەي دونسكويدى، وعان قوسا ەسكى دوستاردى ويلاپ جاتقاندا بۋگەيەۆتەن بايلانىسشى ارقىلى اۋىزشا بۇيرىق الدىم. كەشەگى ءتىلدى مىسە تۇتپاعانداي تاعى دا بارلاۋعا بارسىن دەپتى.
...ۆزۆودتى تۇنگى بارلاۋ جۇمىسىنا ازىرلەدىم: بارلاۋعا شىعار الدىندا اقبوتا روتاداعى كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارىنا مۇشەلىككە الۋ جونىندە ارىز قالدىردى. ارىزدىڭ مازمۇنى كوپكە تۇسىنىكتى، اسەرلەۋسىز جاي عانا ءسوز ەكەن. تىم قىسقا جازىلعان. «مەنى لەنين كومسومولى قاتارىنا الساڭىز، وسىدان قايتپاي كەتسەم، ونىڭ ءبىر مۇشەسى دەپ ساناساڭىز»، — دەپتى. سول كۇنگى كەشتە بولعان كوميتەت ماجىلىسىندە اقبوتانىڭ ارىزى ونىڭ قاتىسۋىنسىز سىرتتان قارالماق. كومسومول مۇشەلىگىنە ۇسىنۋشىلار ونىڭ قانداي ادام ەكەنىن بارىنشا، بىلگەنىنشە ايتتى: اقبوتا — ءتارتىپتى سولدات. بەرلىگەن تاپسىرمالار- دى مۇلتىكسىز ورىنداي بىلەتىن جاۋىنگەر. ساۋاتتى، ۇقىپتى، سالماقتى. وتانعا بەرىلگەن، سانالى دەپ سيپاتتادى.
...جاۋدىڭ العى شەبىنەن ءتىل الىپ قايتقان بارلاۋشىلاردى قارسى الۋشىلار بولعان جوق. ءنالقارا، اقبوتانى قۇشاقتاي ءتۇسىپ، كومسومولعا مۇشە بولىپ وتكەنىمەن جانە بارلاۋداعى ۇلكەن تابىسىمەن قۇتتىقتادى.
ەرتەڭىنە اقبوتانى پولك شتابىنا شاقىردى. پولك كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى اتابايەۆ مۇشەلىككە وتكەن اقبوتاعا كومسومول بيلەتىن تاپسىردى.
— لەنينشىل كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەي، ادال قىزمەت ەتۋىڭە تىلەكتەسپىن! — دەدى سەكرەتار.
اقبوتا جاۋاپقا كىدىرگەن جوق.
— ۇلكەن سەنىمدى اقتاۋعا بارلىق كۇش-قابىلەتىمدى اياماسپىن، — دەدى.
وسىنداي ءبىر تولقۋ ۇستىندە كىشكەنە عانا سۇر بيلەتتى الىپ، سول جاق كوكىرەگىندەگى قالتاسىنا سالىپ ەدى. سول قىزۋ ۇستىندە روتاعا، مايداننىڭ الدىڭعى شەبىنە قاراي بەتتەدى. شتابقا بىرنەشە رەت بۇرىلا قاراپ، قالتاسىنان بيلەتىن الىپ كوردى. كىشكەنە سۇر بيلەتتىڭ سىرتىندا ادام بالاسىنىڭ اسقان دانىشپان كەمەڭگەرى، جاستاردىڭ ەڭ جاقىن دوسى، اكەسى ءيليچتىڭ كەلبەتى سالىنعان. ىشىندە ەڭبەك قىزىل تۋ جانە قىزىل جۇلدىز وردەندەرىنىڭ سۋرەتى بار. بۇل مۇشەلىككە جاڭا عانا ءوتىپ، قولىنا تۇڭعىش رەت بيلەت ۇستاعان جاستى ويعا تۇسىرەدى. كومسومول ۇلى ادامنىڭ ەسىمىمەن اتالادى، سوندىقتان دا بيلەت سىرتىندا ونىڭ كەلبەتى سالىنعان.
كومسومول — ەڭبەكتىڭ ەرى، مايداننىڭ باتىرى. بۇگىن ول ناق وسىنداي ۇيىمنىڭ مۇشەسى.
جاس قىران، جاس الىپ ەلەستەيدى اقبوتا كوزىنە. ول گوركييدەن وقىعان «داۋىلپاز جىرىن» ەسكە تۇسىرەدى. بۇل داۋىلدى جىردى كىمدەر ەسىنە ءتۇسىرىپ، كىمدەر قايتادان وقىمادى. اقبوتا قايتالاپ وقىعان جوق، مەكتەپتە تۇپ-تۇگەل جاتتاپ العان. تەك ەسىنە تۇسىرەدى. قىران بولىپ كوتەرىلگىسى كەلەدى.
وسىنداي ءبىر شابىتتى قيال ۇستىندە اقبوتا ۆزۆودقا كەلگەنىن سەزبەي قالعان ەدى. ونىڭ ويىن بولگەن شابۋىلدىڭ دابىلى بولدى. جاۋدى تاس جولدىڭ بويىنان قۋىن تاستاۋ كەرەك دەگەن بۇيرىق بارلىق روتا، باتالون، پولكتارعا بەرىلدى.
شابۋىل باستالدى. شابۋىلدىڭ العاشقى ورىستەگەن جەرلەرى ارتتا قالىپ بارادى. تاس جولعا تاياعان جەردە قىم-قيعاش ۇرىس باستالدى. ارتيللەريا دايىندىعىنىڭ جەتكىلىكسىز بولعاندىعىنان با، جاۋدىڭ اتىس قارۋلارى جاندى قيمىلداپ، بەت قاراتپادى. ونىڭ ارعى جاعىنان ارتيللەريا دۇڭكىلىن توقتاتپادى. مۇنىڭ ءبارى جەدەل شابۋىلعا بوگەت.
ناق ءبىزدىڭ ۆزۆود باعىتىندا جول جيەگىنە ورناتىلعان پۋلەمەت بار. اقبوتاعا سول پۋلەمەتتىڭ ءۇنىن وشىرۋگە بۇيرىق بەردىم. ول سول جاق بۇيىرىنەن كەلىپ، گراناتپەن ەكى رەت سوققاندا پۋلەمەت جىم بولدى. العا ەركىن جىلجۋعا جەڭىلدىكتەر بولدى. ۆزۆود سىرعىپ جولعا شىقتى. مۇندايدا ادام تەمىر ساۋىتتى قانسىز، جۇرەكسىز كەرەمەتپەن ايقاسادى.
اقبوتا سەسكەنگەن جوق. تانكتەردى جويۋعا اتتانعان توپتىڭ الدىڭعى ساپىنا كەتتى. ەرلىك قيمىل جاسادى. ءبىر ءوزى ەكى تانكتى ورتەپ جىبەردى.
تانك جويعان ەر سولدات جاۋدى بەكىنىستەن قۋىپ تاستاۋعا كەلگەن كەزدە وققا جىعىلدى. ءقازىر ول ساپتا جوق. باسىنان وق ءتيىپ، مۇرتتاي ۇشتى. ءوزى اشىپ بەرگەن ۇلكەن جولمەن كەتكەن جولداستارىن كورگەن جوق.
بۇدان سوڭ مەن ونى كورگەن جوقپىن.
— اقىندار باتىرلىعىن داستان ەتەتىن ەر جىگىت ەدى، — دەدى كەشكى تولاس كەزىندە ءنالقارا.
بەتىنە قاراسام كوزى جاساۋراپ، جىلاپ وتىر ەكەن.
— ءوزىمنىڭ بالام سياقتى باۋىر باسىپ، ۇيرەنىپ قالىپ ەدىم. تىم قيىن ەكەن، ساۋكەن! — دەدى ول الدەن ۋاقىتتا.
— كومسومولعا ءوتىپ، بيلەت العاندا قانداي قۋانىپ ەدى! — دەدىم.
— بيشارا، ءبىر تاۋلىك تە كومسومول بولا المادى عوي. جاس بالاشا، بيلەتىنە قاراي-قاراي تويا الماي كەتتى، — دەپ ول كوزىن ءسۇرتتى.
كەشكى تولاس كەزىندە مەن وسى جايلاردى ويلاپ، بۋگەيەۆپەن ەكى اراداعى وقيعانى تاعى دا ءبىر ءسات ۇمىتقان ەدىم.
— جولداس گۆارديا لەيتەنانتى، روتادان بايلانىسشى كەلدى! — دەپ حابارلادى ءنالقارا.
جاي تۇرىپ، العا ءجۇردىم. كوز الدىمدا اقبوتانىڭ كەسكىنى، بالا ءتارىزدى سۇيكىمدى ءوڭى تۇر ەدى. ماس ادامشا تەڭسەلىپ، بايلانىسشىعا جاقىندادىم. بەيتانىس سولدات ەكەن.
4
بايلانىسشى پولك شتابىنان كەلگەن بوپ شىقتى. جابىق كونۆەرتتى اشىپ، ىشىندەگى ءبىر پاراق قاعازعا تىلدەي ەتىپ جازىلعان ءۇش جول بۇيرىقتى وقىدىم. وندا: «وزىنەن قىزمەتى ۇلكەن كومانديرمەن ءسوز جارىستىرىپ، قارسىلاسقانى ءۇشىن گۆارديا لەيتەنانتى دوسوۆقا ون بەس تاۋلىكتىك ارەست جاريالايمىن. پولك كومانديرى پولكوۆنيك سوموۆ» دەلىنىپتى.
العاشقىدا ءون بويىم شىمىر ەتىپ، جۇرەگىم سوعىپ كەتتى دە، ارتىنشا سايابىرسي باستادى. زاڭ بويىنشا ون بەس تاۋلىك وتىرمايتىنىمدى بىلەمىن. وسى ون بەس تاۋلىككە ءتيىستى جالاقىنىڭ جيىرما بەس پروسەنتى ۇستالادى. اقشا جاراتىپ، ونى ءبىر نارسەگە جۇمساۋدى ادەت ەتپەگەن ماعان ول اۋىر تيگەن جوق. ءبىراق، قايتكەندە دە جازالاۋدىڭ اتى جازالاۋ عوي. مەن ماسەلەنىڭ ونشا اسقىنباي توقتاعانىنا شۇكىرلىك ەتتىم.
بۋگەيەۆ الگى وقيعادان كەيىن ۆزۆودتىڭ تۇرعان جەرىنە كەلمەيتىن بولدى. كوبىنەسە، ونىڭ ورىنباسارى كەلەدى. ءبىراق، ارامىزدا وتكەن وقيعا تۋرالى ەشبىر اڭگىمە بولعان ەمەس. بايقايمىن، دەگەنمەن، ماعان سىن كوزىمەن قاراپ جۇرەتىن كورىنەدى. مۇنىڭ ءوزى ماعان ونشا جايلى ءتيىپ جۇرگەن جوق. سۋىق كوزدىڭ سىرتتان باقىلاۋى اتىلاتىن وقتاي بولادى. وسى ءبىر شىدامسىزدىقتان بولار، ءبىر كۇنى وعان:
— اتقان وعىمدى ءبىلىپ جۇرە بەرەتىن سولدات بولسام ءبىر ءسارى، ول ماعان جاقسى دا، جايلى دا بولار ەدى. ءبىراق، مەن سوۆەت ارمياسىنىڭ وفيسەرىمىن عوي. ۇنامايدى ەكەنمىن الىپ تاستا، قۋىپ جىبەر. ءبىراق، كۇدىكپەن قاراۋدى قويعان ءجون! مەن العى شەپتەن جاۋدى باقىلاۋدىڭ ورنىنا، ءسىزدىڭ كوز قاراسىڭىزدى باعۋمەن كەلەمىن.
بۇدان سوڭ ۆزۆود تۇرعان جەرگە ول مۇلدە كەلمەيتىن بولدى. كۇن سايىنعى تاڭعى لەتۋچكا كەزىندە ءبارىمىز بەتپە-بەت كەلىپ قالامىز.
باسقا ءسوز بولمايدى. وسىلايشا جۇرگەندە ءبىر كۇنى پولك شتابىنا شاقىرىلدىم.
اندرەي اكيموۆيچ جىميىپ كۇلە قارسى الدى. جالعىز وتىر ەكەن، قاسىنا جاقىن وتىرعىزىپ ارقامنان قاعىپ قويدى.
— ال، سويلە، حالىڭ قالاي، جاقسى ما؟
— جامان ەمەس.
— دەگەنمەن جايىڭدى تۇگەل ايت. ادەيى سونى بىلەيىن دەپ شاقىردىم.
مەن تاڭدانىپ قالدىم. «تەك قانا سول ءۇشىن، مەنىڭ حال-جايىمدى ءبىلۋ ءۇشىن شاقىردىڭىز با؟» دەگەندەي بەتىنە قارادىم.
— تاڭدانباي-اق قوي، تەك سوعان بولا شاقىردىم.
— ونداي بولسا تۇگەل ايتايىن.
مايور باسىن يزەدى.
— سوناۋ ءبىر كۇنى ءوزىڭىز كورىپ كەتكەننەن بەرى ەشقانداي وزگەرىس جوق. ول ورىننان جىلجىپ، داريششە دەگەن كىشكەنە سەلونىڭ ورنىنا جىبەردى. ءقازىر سوندا تۇرامىن. بۋگەيەۆ مۇلدە كەلمەيدى. ورىنباسارى كەلىپ، تەكسەرىپ كەتەدى. ون بەس تاۋلىكتى وتەدىم، ءبىراق، كوزقاراستارىندا جىلىلىق جوق.
«بىلەيىن دەگەنىمنىڭ ءوزى وسى ەدى» دەگەندەي ۆەتكوۆ بەتىمە تەسىلە قاراپ:
— ونىسىن قالاي بايقادىڭ؟ — دەدى.
— كەلەدى، كەلەدى دە كەتەدى. بار بولعانى راپورتتى قابىلدايدى. جىلى سويلەسىپ، جاي ءبىلۋ دەگەن جوق. جاۋدىڭ العى شەپتەن ءتىل الۋعا ارەكەتتەنگەن بارلاۋشىلارىن جويىپ جىبەردىك. بۋگەيەۆ ونى ەلەمەگەن ادام بولدى دا قويدى. ەكى رەت بارلاۋعا بارىپ جاۋدان ءتىل اكەلدىك. ونى ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. ونى دا ەلەۋسىز قالدىردى. مەنى ەمەس، اناۋ، الگى سابالاقوۆ ءتارىزدى جاقسى جاۋىنگەردىڭ ەڭبەگىن باعالاسا قايتەدى.
— مىنە، بىلگىم كەپ وتىرعانى وسى ەدى عوي، كانە، قالاي بولدى؟
شتاب باستىعىنا بۇدان ەكى جەتى بۇرىن بولعان وقيعانى ايتتىم. ون شاقتى ادامنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءتورت سولدات ءبىزدىڭ شەپكە تۇندە ۇرلانا كىرىپ، ءتىل الماق بولعان. قاراۋىل ءبىلىپ قاپ، مىلتىق اتتى. جاۋدىڭ ءتورت سولداتىن وقتىن استىنا اپ، توپەپ جىبەردىك. الگى بارلاۋشىلاردىڭ كومەكشى توبى بارى كەيىن اشىلدى. ولار دا وق اتتى. جارتى ساعاتتاي اتىس بولدى. بىزدەن شىعىن بولعان جوق. جاۋدىڭ ەكى سولداتى ەلدى، ەكەۋى جارالاندى. ءتىل الا الماي، كەرى قايتتى.
مايور مەنىڭ اسەرسىز ايتقان اڭگىمەمدى سالعىرت تىڭدادى.
سودان بولار، ءبىزدىڭ اتقىشتار ۆزۆودىنىڭ كەيىنگى كەزدەگى، ءتىل الۋداعى ەرلىگىن قازبالاپ ايتپادىم.
— ءبارى دۇرىس، — دەدى ول الدەن ۋاقىتتا. — بىلمەگىم وسى ەدى. مەنىڭشە، جىگىتىم، ول جەردە سەنىڭ جولىڭ بولا بەرمەس.
— ونىڭىز راس، ول جەردە ولجالى بولادى ەكەم دەپ ويلاپ جۇرگەن مەن جوق.
— بۋگەيەۆ سەنى اسكەري تريبۋنالعا بەرىپ، سوتتاتپاق بوپ كوپ ارەكەتتەندى. ءبىز قولدامادىق. ول شاراسىز قالدى. ءبىراق، بىزگە دە، ساعان دا ىشتەي ىزالى.
— ءوزىڭىز دە بىلەدى ەكەنسىز، راقمەت! — دەدىم.
— سوناۋ ءبىر كۇنى سەنىمەن سويلەسكەنىم وتە دۇرىس بولدى. ول بولماعاندا، بۋگەيەۆتىڭ ايتقانى بوپ كەتۋى ىقتيمال ەدى.
— راقمەت سىزگە، ادىلدىگىڭىز ءۇشىن! — دەدىم.
— وسىنداي رەتى كەلىپ تۇرعاندا بولماسا، ەندى قايدا بولماق، مەن بۇگىن سەنى بۋگەيەۆتىڭ قىسپاعىنان قۇتقارعىم كەپ تۇر.
جۇرەگىم ءلۇپ ەتە ءتۇستى. قۋانىپ كەتتىم.
— قالايشا، جولداس مايور، قالايشا؟
— يە، قالايشاسىندا نە جۇمىسىڭ بار. جاڭا عانا ديۆيزيا شتابىنان تەلەفون سوعىپ، بايلانىسشى وفيسەر كەرەك، سوعان سەنىمدى ءبىر كوماندير سۇرادى.
— مەن بايلانىس جۇمىسىن بىلمەيمىن عوي، ەكىنشىدەن، ماعان بۋگەيەۆ سەنبەي جۇرگەندە شتاب قالاي سەنەدى؟
— بۋگەيەۆتى ەندى قويايىق. وندا سەنىڭ جۇمىسىڭ بولماسىن. بايلانىسشى وفيسەر دەگەن سەن ءتارىزدى جاس ادامعا لايىق. سەنىم دەگەن ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز. ساعان سەنبەگەندە ەندى كىمگە سەنەمىز.
— بۇل سەنىمىڭىزگە دە كوپ راقمەت!
— باراسىڭ عوي؟
— بارامىن.
— كەلىسسەڭ بولدى. ءقازىر ۆزۆودتان شتابقا اۋىستىرۋ جايلى بۇيرىقتى الاسىڭ دا، وزىڭە بارىپ ۆزۆودتى پومكومۆزۆودقا وتكىزەسىڭ. سونسىن، ديۆيزيا شتابىنا، مايور ماتۆەيەۆتىڭ قاراۋىنا باراسىڭ.
اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى، قۋانا-قۋانا ۆزۆودقا كەلدىم. كوپ كۇندەردەن بەرى اششى-تۇششىنى بىرگە تاتىپ، قار كەشىپ، قان كەشىپ، اۋىر ازاپتى بىرگە كورگەن جاۋىنگەرلەرىممەن جەكە-جەكە قول ۇستاسىپ، كەشىرىم سۇراپ قوشتاستىم. قاپساعاي، ءور كەۋدەلى، سۇلۋ مۇرتتى، ەڭگەزەردەي قۇجبان قارا سولدات مەنىمەن ەرە شىعىپ، الدە نە ايتقىسى كەلگەندەي قيپاقتاي بەردى. قوشتاسۋعا قولىمدى سوزىپ ەدىم، المادى. مەن تاڭدانىپ قالدىم.
— نالەكە، رەنجىسكەن جەرىمىز جوق ەدى، مۇنىڭىز قالاي؟ — دەدىم كۇلىپ، ءبىرىنشى رەت بولار، ونىڭ ءنالقارا سابالاقوۆ دەگەن ءاتى-جونىن قويىپ وسىلاي اتادىم.
— جوق، قۇداي ساقتاسىن، رەنجىسكەن جەرىمىز جوق، — دەپ از ويلانىپ قالدى دا، ارتىنشا مۇرتىن سيپاپ، — مىنا كەتىپ بارا جاتىسىڭدى قيماي تۇرمىن. ءبىراز كۇن دامدەس-تۇزداس بوپ ەدىك. ەڭ بولماسا سىر شەرتىپ، ءىشتىڭ شەرىن دە تارقاتا الماي قالدىم. باستىعىم بولدىڭ، باتا الماي ءجۇردىم. ونىڭ بەر جاعىندا ءقادىر بىلمەس، البىرت جاس بولار دەپ ءجۇردىم. ءبىراق سوناۋ ءبىر كۇنگى، روتا كومانديرىمەن ەكى ارادا بولعان جايدان كەيىن، نامىسى بار، وتى بار، وزىمە ۇقساعان جىگىت ەكەن دەپ ىشتەي سىيلاي باستاپ ەم، سىرىمدى دا ايتقىم كەپ ەدى. ەندى، مىنە، ماڭدايىما سىيمادىڭ، كەتىپ باراسىڭ، ءولىپ اجىراسقانعا مەنىڭ الدىق. ءتىرى اجىراسقان دا قيىن ەكەن! — دەپ نالەكەڭ كوزى جاساۋراپ، بەتىمە قارادى.
مەنىڭ ويىما دا اپ-اششى بىردەڭەلەر ءتۇستى. نە ايتارىمدى بىلمەي، جالتاقتاپ بەتىنە قاراي بەردىم. وسىدان ازعانا بۇرىن ءوزىمنىڭ قاراۋىمداعى باعىنىشتى ادام الدىندا مۇلدە كىشىرەيىپ كەتتىم. كەۋدەمە الدە نە ءتۇيىلىپ، ناق ءبىر اكەسىنىڭ الدىندا تۇرعان جاس بالاداي كۇمىلجي بەردىم.
— نالەكە، زامان مىناۋ، ۋاقىت تىعىز...
— ودان مەنىڭ دە حابارىم بار. ايتايىن دەپ تۇرعانىم زامانعا، ۋاقىتقا بايلانىستى شاعىم ەمەس، ىشتەگى كوكەيدى تەسىپ جۇرگەن بىردەڭە ەدى. ءبىر ءيىنى كەلگەندە ايتارمىن دەپ ءجۇرۋشى ەدىم. ەندى مىنە، سەن ويلاماعان جەردەن مەنى دە، مەنىڭ ارماندى ءسوزىمدى دە قىپ-قىزىل وتتىڭ ىشىنە تاستاپ كەتىپ باراسىڭ...
ءنالقارانىڭ اشەيىندە كۇڭگىرلەگەن ادەمى قوڭىراۋلى قوڭىر ءۇنى بۇل جولى قىسىلىپ، ارجاعىنداعى مول اعىندى الدە نە بوگەپ، ۇستاپ جاتقانداي، داۋىسى دەمىگىپ شىقتى. الدەقانداي ءبىر جاي ءسوز ەمەس، ايتپاق بوپ جۇرگەن ارماندى ءسوزى بارى بىردەن-اق كورىندى.
«بۇل نە ءسوز ەدى» دەپ ويلانىپ تا قالدىم. ءبىراق ويىما ءجوپ-شوندى ەشتەڭە ورالمادى. اۋماقتى، وتتى قارا كوزى بار، قۇلاعىنا جەتكىزە قايىرعان سۇلۋ قارا مۇرتتى، ەكى بەتى ءاجىمسىز، قىزىل شىرايلى، قاباعى ءدوڭ، ماڭدايى جازىق سوم دەنەلى قارا سولدات كاسكاسىن قولىنا ۇستاپ، جالاڭ باس كۇيى جەرگە قاراپ از تۇردى.
— ەندى اسىعىس بولادى. وزىمە دە وبال جوق. ىشتە قايناپ جاتقان نارسەنى سارى مايداي نەگە ساقتادىم ەكەن؟ سونىڭ نەسىن قۇپيا قىپ ساقتاپ ءجۇردىم. ءومىر مەن ەلىم وتىنىڭ ىشىندە جۇرگەن ماعان قۇپيانىڭ كەرەگى نە؟
— ونىڭىز نە ەدى، نالەكە؟ — دەدىم.
— نەدەن باستاسام ەكەن؟ يە، سەنى العاش كورىپ، ءجون سۇراسقاندا-اق ءىشىم جىلىپ، جاقىن تارتىپ ەدىم. تالاي اششىنى تاتقان سۇم جۇرەگىم سەزگەن ەكەن. ەڭ العاش ءجون سۇراسقاندا سەن ءوزىڭنىڭ قاراتاۋدان، ۇشتوبە دەگەن جەردەن ەكەنىڭدى ايتتىڭ. مەن بولسام، قىرعىزستاندا تۋىپ-وسكەن قازاقپىن دەدىم. شىنىمدى ايتسام، مۇنىم وتىرىك ەدى. مەن سول سەن تۋعان جەردە تۋدىم. اكەم سابالاق تا، ءوزىم دە سوندا تۋعام. اۋىلىمىزدىڭ اراسى ات شاپتىرىم جەر بولۋشى ەدى. اكەڭنىڭ اتىن ايتقاندا، كوز الدىما سول اكەڭنىڭ بارلىق بەينەسى كەپ تۇرا قالدى. دوس دەگەن كىسى باپكەر ەدى. بايگەگە قوساتىن اتتاردى باپتايتىن، سايىپكەر ەدى. سەن ەڭ كىشى بالاسى بولارسىڭ، ول كىسى بىزدەن الدەقايدا ۇلكەن، مەنىڭ اكەم قاتارى بولاتىن. ات قۇمار، سەرى كىسى ەدى. ۇمىتپاسام، قىزدارىن قالىڭ مالسىز، ءبىر-بىر جۇيرىككە باسپا-باس ايىرباستاعانىن بىلەمىن. جاس بولساڭ دا ەستىگەن شىعارسىڭ؟
ەكەۋمىز قاتارلاسا كەپ قالىڭ اعاش اراسىنا ەندىك. مەنىڭ دە بۋلىعا قالۋىم تەگىن ەمەس ەكەن. ءنالقارانىڭ مىنا سوزدەرى تۋعان جەرىمدى، جاس كەزدە ەستىگەن، ەمىس-ەمىس ەستە قالعان سان جايدى ەسكە سالدى.
جايلاپ كەپ، ءنالقارا ەكەۋمىز انەۋگۇنى اندرەي اكيموۆيچپەن بىرگە وتىرعان، قۇلاپ قالعان جۋان قايىڭنىڭ دىڭگەگىنە وتىردىق.
— ءبىرى وتىرىك ەمەس. مەن سەنى كورىپ، ءجون بىلىسكەنسىن، تالاي-تالاي ءتاتتى قيالدارعا باتتىم. ماعان تۋىس، اعايىن بوپ كورىندىڭ. تۋعان جەرىم كوسەگەنىڭ كوك جونىن ەسىمە ءتۇسىردىڭ. اكەڭنىڭ اتى ءبىر ءتۇرلى جىلى ەستىلدى. جىلىبۇلاق، قۇمكەنت، قىزىلكول، باباتا، جىرىققورعان، جارتوبە مەن ۇشتوبە، وجاردىڭ ءتورى، ءبارى-بارى ەلەس بوپ ءوتتى.
— ءسىز، سوندا ءبىزدىڭ اۋىلدىكى بولاسىز با؟
— ءسىزدىڭ اۋىل، ءبىزدىڭ اۋىل دەگەندى ايتپاساق تا بولادى. اقسۇيەك لاقتىرسا جەتەتىن، تاياق تاستام جەر بولۋشى ەدى. قىستاۋىمىز — قۇم كوكشە، جايلاۋىمىز — قاراتاۋ.
— ايتىپ وتىرعان جەرىڭىزدىڭ ءبارى ءبىزدىڭ جەرىمىز.
— يە، سەندەردىڭ جەرلەرىڭ، مەنىڭ دە جەرىم.
ەندى بايقادىم، ءنالقارا قامىعىپ وتىر ەكەن. مەنىڭ دە كوڭىلىم الەم-تاپىرىق بوپ شايقالىپ، بۇزىلا كەتتى. سوناۋ ءبىر بەيبىت، سوناۋ ءبىر شالقار، مۇڭسىز ءسابي كەزدىڭ سەرىگى ءتارىزدى بولعان تۋعان جەردىڭ ءاربىر تاسى، توبەسى مەن توبەشىگى، سايى مەن جونى، وزەنى مەن بۇلاعى كوز الدىمنان ەتە باستادى. الگى ايتىلعان اتاعى بار، باباتا ءتارىزدى ۇلكەن جەرلەر عانا ەمەس، اتى بەلگىسىز ساسىق بۇلاق، شيلىوزەن، قانىمساي، اققولتىق، قاراتاس پەن قىزىلتاستى دا ەسىمە ءتۇسىردىم. وسىنىڭ ءبارى ناق ءبىر ءنالقارانىڭ بەت بەييەسىندە جازۋلى تۇرعانداي ونىڭ سىمباتتى جۇزىنە، قاپ-قارا مۇرتىنا، قويۋ قاسىنىڭ استىنان كورىنگەن اۋماقتى تۇنىق كوزىنە قاراي بەردىم.
— ەلدەن ەرتە كەتىپ، قىرعىزدىڭ جەرىنە، ىستىق كول بويىنا ورنالاستىم. قىسقا ءجىپ بايلاۋعا كەلسە دە، كۇرمەۋگە كەلمەيدى ەمەس پە، قولىم قىسقالىق ەتتى، وتىزىنشى جىلدان سوڭ، مىنە، ون ەكى جىل بويى كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان جەرىمنىڭ توپىراعىنا اۋنان المادىم. جىلىبۇلاقتىڭ اتىنا ۇقسامايتىن مۇزداي سۋىن مەيىر قاندىرا جۇتا المادىم. ەلگە بارۋدى ارمان ەتىپ جۇرگەندە سوعىس باستالدى.
ءنالقارا تەرەڭنەن الىپ، اۋىر كۇرسىندى دە، قولىندا ۇستاپ وتىرعان كاسكاسىن اقشا قاردىڭ ۇستىنە شالقايتا تاستاپ جىبەردى دە، كىر-كىر قۇلاقشىنىمەن ماندايىن، كوزىنىڭ توڭىرەگىن ءسۇرتتى. سودان سوڭ مۇپ-مۇعال، دوبال ساۋساعىمەن باس كيىمىن جۇمارلاقتاپ، قىسا ۇستادى دا ءسوزىن قايتا باستادى. مەن ماحوركا الىپ ورادىم.
— ءسويتىپ، سوعىس دەگەن مىنا پالە بولماعاندا ەل-جۇرتىما باراتىن ەدىم. شىركىن-اي، قونىسبەك بايدىڭ وتىز ءۇيىر جىلقىسى قاپتاي جايىلعاندا تۇياعىنان شاڭ شىقپايتىن كوسەگەننىڭ كوك جونى، بەتەگە مەن بيدايىق، جۋسان مەن توبىلعى باسقان قاق دالا، كوزىمە ءبىر كورىنەر مە ەكەنسىڭ! الگى وتىز ءۇيىر جىلقى ءتۇس كەزىندە ءۇشباستىڭ وزەنىنە تۇسكەندە، ءبىراز ۋاقىتقا سۋ تارتىلىپ، اقپاي قالاتىن. ساعىنامىن سول جەرلەردى. كەيىن بارعانمەن ەركىن ارالاي المادىم.
— تۋعان جەردەن نەگە كەتتىڭىز؟
— ءپالى، ساۋكەن قالقام، بالاسىڭ عوي، نەگە كەتتىڭ دەرىڭ بار ما؟ ونى ايتسام، تاۋسىلماس ۇلكەن جىر. بۇل دا مەنىڭ قۇپيام. سەن بارار جەرىڭە اسىعىپ وتىرسىڭ. ال مەنىڭ كوكىرەگىمدە كوپ سىر جاتىر. ءجونى كەلسە، كەزدەسۋگە جازسا ايتارمىن. نەمەسە ىشتە ءشىرىپ، بىرگە كەتەر. ال، جورىتقاندا جولىڭ بولسىن، قىدىر اتا جولداسىڭ بولسىن! — دەپ ءنالقارا قولىن جايدى، ارتىنشا بەتىن سيپاپ ءوتتى.
— ازىرگى سىرىم وسى. ەكەۋمىز تانىس تۋىس بولدىق! — دەدى ارتىنان.
— ساۋ بوپ تۇرىڭىز، نالەكە! — دەدىم.
مەن ءجۇرىپ كەتتىم. ارتىما قاراي-قاراي كەتىپ بارام. ءنالقارا ءمىز باقپاي سول ورنىندا تۇرىپ قالدى. مەن ويلاپ كەلەم. ءنالقارانىڭ الگى ايتپاعان سىرى نە ەكەن؟ ارينە، مەن ءنالقارانىڭ ىشىندەگىسىن بىلمەيمىن. ايتپاق بوپ وقتالعانى قانداي سىر ەكەنى دە ماعان بەيمالىم. ءبىراق ونىڭ سىرى ەمەس، مىنەزى، ادەت-سالتى ماعان كوپتەن بەلگىلى. ءنالقارا بايىپتى ادام. قورقاق ەمەس، وجەت. ساسقالاق ەمەس، سابىرى مول. جاسى ەلۋدى القىمداپ قالعان. وسى كۇنگە دەيىن شىلىم تارتقان، اراق ىشكەن ەمەس ەكەن. وعاش مىنەزى جوق. ءوزىن بايسالدى ۇستايدى. جاۋىنگەرلىك مىندەتىن جاقسى بىلەدى. جاقسى اتقارادى. اڭگىمەگە دە قۇمار ادام ەمەس-تى. ءبىراق، ايتامىن دەپ ايتا الماي جۇرگەن سىرى بارىن بۇگىن بايقاتتى. ءوزى ءان سالادى، ادەمى دە، مۇڭدىلاۋ قوڭىر داۋىسى بار. بارىنەن بۇرىن اتقىشتىعى تاماشا. ءدۇربىسىز، جاي مىلتىقتىڭ وزىمەن-اق كادىمگى اتاقتى مەرگەندەرشە اتادى. مەرگەندەر ۆزۆودىنا جىبەرمەي قالعان ءوزىم. ەندى ويلاپ كەلەم، بەكەر بولعان ەكەن. جولدا پولك شتابىنا سوقسام، اندرەي اكيموۆيچكە ونىڭ مەرگەندىگى جايلى ايتسام دەپ كەلەمىن.
مەن ۇزاي بەردىم. وي شاشىراپ ىدىراي بەردى، ۇزاپ قاشىقتاي ءتۇستى. ءبىراق ءنالقارانىڭ كەسكىنى، ونىڭ ارمانعا، مۇڭعا تولى كوزى، باتىر تۇلعاسى كوز الدىمدا قالا بەردى، ەلەس بوپ ەرە ءتۇستى. بارىنەن بۇرىن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ وي-شۇقىرىن تۇگەل بىلەتىنى تاڭداندىردى. مەن قارعا دا ومبىلاپ، ويعا دا ومبىلاپ كەلەم. وكپەم ءوشىپ، شارشاپ ارەڭ جەتتىم. كەلگەن بويدا مايور ۆەتكوۆكە ىستەگەنىمدى قىسقاشا بايانداپ ءوتتىم. سوڭىنان ۆزۆودتا ءنالقارا سابالاقوۆ دەگەن مەرگەن ادام بارىن ايتتىم.
— بار، قىزمەتىڭە بار، ەندى كۇن سايىن كورىسىپ تۇراتىن بولامىز، قالعانىن كەيىن ايتاسىڭ، — دەدى مايور كۇلىپ.
مەن شىعىپ كەتتىم. ءبىراق مايوردىڭ سوڭعى ءسوزىن ونشا ۇقپادىم. ويتكەنى بايلانىسشى وفيسەردىڭ قىزمەتى قانداي بولاتىنىن قايدان بىلەيىن.
5
بوز شينەلدىڭ قوس ەتەگىن قايىرىپ، بەلىمە ءتۇرىپ الدىم، ءجۇرىپ كەلەم. وتكەن ءتۇنى عانا بۇرىنعى قاتىپ قالعان قالىڭ قاردىڭ ۇستىنە جاڭا ۇلپا قار جاۋعان. كەيدە ومبىلاپ تا بولسا، قاتقان قارعا تابانىم تىرەلىپ، ادىمداي باسامىن. ال، كەيدە اياق استى كۇرت-كۇرت ويىلىپ، ەكى قولىمدى قالقانداپ، مالتيمىن دا قالامىن. ماڭدايدان تەر بۇرقىراي ءتۇستى. كەرزى ەتىكتىڭ قالقيىپ، قيىسپاي تۇراتىن دەلدەك قونىشىنان ىشىنە قار قۇيىلىپ-قۇيىلىپ كەتەدى. ءجۇرىپ كەلەم. باسقا نارسە ويلاۋعا مۇرشام جوق. بار بولعانى «بايلانىسشى وفيسەر» دەگەن قانداي جۇمىس، مەنى الدا نە كۇتىپ تۇر دەگەندەي، ايتەۋىر ءبىر كۇڭگىرت وي باسىمدا دىڭ-دىڭ ەتەدى.
العى شەپ پەن ديۆيزيا شتابىنىڭ اراسى ەداۋىر ەكەن. جول دا قيىن.
كوپ ءجۇردىم. شارشاپ تا قالدىم. ءتۇس اۋا وپەراتيۆتىك بولىمگە كەلدىم. كنياجين كلين دەپ اتالاتىن قيراعان دەريەۆنيادان ەكى-ۇش شاقىرىمداي جەردەگى قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنە ورنالاسىپتى.
مەنى مايور ماتۆەيەۆ قابىلدادى. كوپ سويلەگەن جوق. باس-اياعىما قاراپ تۇردى دا:
— جارايدى. بۇگىننەن باستاپ بايلانىسشى وفيسەر بولاسىڭ. ونىڭ قانداي جۇمىس ەكەنىن ءىس ۇستىندە كورەسىڭ، اعا لەيتەنانت دروبچينسكييگە ايتامىن، ول سەنى ءبىراز ۇيرەتەدى. كازىر بارىپ بلينداجدان ورىن ال! وزىڭە باعىنىشتى جاۋىنگەرلەر بار. سولارمەن تانىس! — دەدى.
مەن رۇقسات الىپ، شىعىپ كەتتىم. ايتقان جايعا كەلدىم. العى شەپتەگىگە قاراعاندا كەڭ سارايداي ۇلكەن بلينداجدىڭ قابىرعاسىنا جاعالاي نار جاساپ، ۇستىنە پىشەن» توسەپ، پلاشش-پالاتكالارمەن جاۋىپ تاستاپتى. مەنىڭ ەندىگى مەكەنىم وسى بولدى.
بۇل جايدا ءتورت بايلانىسشى وفيسەر، ونىڭ ەكى-ەكىدەن سەگىز بايلانىسشىسى — نەبارى ون ەكى ادام تۇرادى ەكەنبىز. ەڭ الدىمەن وزىمە باعىناتىن ەكى جاۋىنگەردى تاۋىپ، سولارمەن تانىستىم. الەكساندر سوروكين — ۇزىن بويلى، اق سارى جىگىت، سىبىرلىك. ەكىنشىسى — كوكەتاي نازارالييەۆ ورتا بويلى، مىعىم كەلگەن، ەكى بەتى اپورت ءتارىزدى قىپ-قىزىل، دوڭگەلەك، ءاجىمسىز، ادەمىشە جاس جىگىت. ال، ءۇشىنشى تانىسىم — باياعى مايور ماتۆەيەۆ ايتقان اعا لەيتەنانت الەكسەي دروبچينسكيي بولدى. شەكەسىندە قىرىم ەت جوق، شاقشا باس، جاعىنا پىشاق جانىعانداي جۇپ-جۇقا، سوپاق كەلگەن قىلىشتاي ىستىك مۇرىندى، كوزى شۇڭىرەك، مويىنى ۇزىن، كەڭىردەگى شىعىڭقى كەلگەن، ارىق جىگىت ەكەن. شاشى دا قىزىق. قاۋداندى قۇرعاق توبەگە بىتكەن سەلدىر-سەلەۋ ءتارىزدى، سەلتيىپ-سەلتيىپ تۇر. سوۆەت ارمياسىنىڭ جۇلدىزدى پوگونى بولماسا، قولعا تۇسكەن نەمىس وفيسەرى ەكەن دەپ قالاسىڭ. وسى كەسكىنىنە قاراماي ءوزى قۋاقى كورىندى. جۇپ-جۇقا ەرنىنىڭ قيسىقتاۋ بىتكەن وڭ جاق جاقتاۋىندا كىلەڭ ءبىر كۇلكى ءىزى تۇرعانداي كورىنەدى. ول مەنىمەن تانىسقان بويدا-اق:
— يە، مايور ماتۆەيەۆ ايتىپ ەدى. جاڭا كەلگەن جاس لەيتەنانت بار، سونى بايلانىس جۇمىسىنا ۇيرەت دەپ. مىنە، وقىتۋشىڭىز! — دەپ قولىن ۇسىندى.
قۋ سۇيەكتى تەرىمەن قاپتاپ قويعان ءتارىزدى ارىق قولدىڭ ساۋساقتارى قاپ-قاتتى، مۇپ-مۇزداي ەكەن. مەن ونىڭ ەتسىز شۇڭىرەك قاباعىنىڭ استىنان سىعالاي قاراپ تۇرعان وتتى كوزىنە قارادىم. ول دا قاراپ قاپتى. جيىرما ەكىگە جاڭا كەلگەن، ءالى بالا پىشىندەس ماعان ول سىناي قارادى بىلەم.
— سوعىس وتىنا ىستالماعان، ءدارى ءيىسىن جۇتىپ كورمەگەندەردى ۇيرەتۋگە ءازىرمىن! — دەدى كۇلىپ.
— سول ايتقاندارىڭىزدى سىزدەن بۇرىن كورگەن بولسام، ۇيرەتپەيسىز عوي شاماسى؟
— ونداي بولسا ويلانۋعا كەرەك بولار، — دەدى ول. قانسىز وڭىنە قىزعىلت جولاق ويناپ شىعا كەلدى، — جاڭادان وقۋ بىتىرگەن بولار دەپ تۇرمىن.
ماعان دا ءبىر لەپىرىپ كەتۋگە تۋرا كەلدى.
— سىزدەر الماتىدا، يۋل ايىندا جاڭا عاپا باس قوسىپ جاتقاندا، مەن موسكۆا تۇبىندە بەكىنىس جاسادىم. ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ توبەسىنە قاپ-قاپ قۇم ارقالاپ توكتىم. جاۋ بومباسىنان جانعان ۇيلەردەگى ءورتتى ءسوندىردىم. ال، سىزدەر الماتىدان شىعىپ، جولدا كەلە جاتقاندا، مەن ءىى ارميانىڭ قاراۋىنداعى 262-ديۆيزيانىڭ 950-اتقىشتار پولكىندا، پسكوۆ پەن نوۆگورود، ستارايا رۋسسا مەن دەميانوۆسك تۇبىندە سوعىستىم. ال، سىزدەر موسكۆا تۇبىندە بولعان كەزدە، ءبىزدىڭ 51-شاڭعىشىلار بريگاداسى كالينين تۇبىندە سوعىستى. كوردىڭىز بە، سوعىس وتىنىڭ ءتۇتىنىن كىم كوبىرەك جۇتقانىن، ەندى ءوزىڭىز ايتىڭىز؟
الەكسەي ۇندەمەي قالدى.
— العى شەپتە، كىمنىڭ قانشا بولعانىن دا ەسەپتەپ شىعارۋعا بولادى، — دەپ قويدىم.
— جەڭىلدىم، — دەدى ول، — ءبىراق بۇيرىق بويىنشا مەن ءسىزدى ۇيرەتۋگە ءتيىسپىن.
— ءوزىم دە قۇشتارمىن. بايلانىسشى دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى ماعان تۇسىنىكسىز.
— ءبارى قالجىڭ، ءبارى ءازىل. شىنىنا كەلگەندە وسىندا ۇيرەنەتىن دە ەشتەڭە جوق. كۇنىنە شتابتان شتابقا ونداعان قۇپيا پاكەتتەر جونەلتىلەدى. ولار ءتۇرلى-تۇرلى سەريالارعا بولىنەدى. سولاردىڭ ءبارىن تىركەپ، ءتيىستى جەرىنە ۋاقتىلى جىبەرىپ وتىراسىڭ. ال، ىشىندە تىم ماڭىزدى، وتە قۇپيا، اسا تىعىز پاكەتتەر بولادى. مۇندايدى بايلانىسشى وفيسەر ءوزى تاپسىرادى. كەيدە، ءوزىڭدى قورعاۋشى ادام الىپ جۇرۋگە دە تۋرا كەلەدى. ال، جاي پاكەتتەردى بايلانىسشى جاۋىنگەرلەر ارقىلى جونەلتەسىڭ. ەندىگىسىن ءىس ۇستىندە كورەرسىڭ، سۇراپ وتىرارسىڭ. مايور ماتۆەيەۆكە تولىق كۋرستان ءوتتى دەپ باياندايمىن. قارسى ەمەسسىڭ عوي، — دەپ ىرجيا كۇلىپ قويدى.
— بۇعان قارسىلىعىم جوق.
الەكسەي دروبچينسكيي ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى تانىستىق وسىلاي باستالدى. تاپسىرما ورىنداۋعا بىرگە دە شىعىپ جۇردىك.
ءبىر رەتتە، بۇرىنعىشا جان-جاققا ايىرىلىسار جەرگە كەلگەنشە بىرگە كەلدىك. ونىڭ اتى كارى تارتقان، ماۋباستاۋ، جۋاس ەدى. جولدا كەلە جاتقاندا مەنىڭ استىمداعى تورى الاياققا قىزىققانى بار.
— مەن بۇرىن اتتى اسكەردە قىزمەت ەتتىم. جىلقىنى جاقسى كورەم. سەنىڭ اتىڭ بولىمدى، اقىلى بار، قاجىماعان جاس ەكەن.
— ايىرباستاساق قايتەدى، — دەدىم.
— كەل، باسپا-باس، — دەپ اتىنان تۇسۋگە ىڭعايلانا باستايدى.
— بولمايدى، اۋرەلەنبەڭىز، — دەدىم كۇلىپ، — مەن دە بۇل تۇلىكتى جاقسى كورەمىن. اكەم ۇلكەن-ۇلكەن جارىستارعا ات قوساتىن، جۇيرىك باپتايتىن ادام بولعان. بەس-التى جاستان بايگە شاۋىپ ۇيرەندىم. باپتاۋعا كومەكشى بولدىم.
— بايگەنى مەن دە بىلەم. مەن قىرعىز جەرىندە ءوستىم.
فرۋنزە قالاسىنىڭ تۇبىندە مولداۆانكا دەگەن سەلو بار. سوندا تۋدىم.
بايگەنى بىلسەڭىز، سول بايگەگە قوساتىن جۇيرىكتى باپتايدى، سۋىتادى، قاماۋتەر الادى. سوندا اشاماي ەرگە وتىرعىزىپ، اكەم بايگە اتىنا مەنى مىنگىزەتىن. دەمەك، اتقا دا مەن سىزدەن بۇرىنىراق مىنسەم كەرەك.
— جەڭىلدىم، جەڭبەي قويار دا ەمەسسىڭ، — دەدى ول كۇلىپ.
— سوزدەن مەرت بولماسسىز، ءبىراق، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ «اڭداماي سويلەگەن، اۋىرماي ولەدى» دەگەن قاتال ءبىر ماقالى بار.
— مۇنىڭ دا شىندىق. ءبىراق، مىنا تورى الاياقتىڭ كىمدى دە بولسا قىزىقتىراتىنى ايان.
— ايتا بەرمەڭىز، كوزىڭىز تيەدى.
— سەن دىنگە سەنەمىسىڭ؟
— دىنگە ەمەس، كوزىنىڭ وتى بار ادامدا سۇق بولاتىنىنا سەنەمىن. ال سۇق دەگەن شىن كۇندەۋشىلىكتەن شىعادى.
— مەن كۇنشىل ەمەسپىن.
— كۇنشىلدىك دەگەن كەيدە جامان دا ادەت ەمەس. پۋشكين: كۇنشىلدىك باسەكەنىڭ ءسىڭلىسى، دەمەك، تەگىندە، سوناۋ شىققان تەگىندە ونشا جامان نارسە ەمەس دەپتى. ادام ءوز بويىنداعى ءمىنىن بىلە بەرمەيدى عوي كەيدە. وندايلار كوپ بولسا، دانىشپاندار سانى دا كوپ بولار ەدى. مەنىڭشە، دانىشپاندىقتىڭ ەڭ ءبىرىنشى بەلگىسى ادامنىڭ ءوزىن-وزى تاني ءبىلۋى دەر ەدىم.
— مۇمكىن، ءبىراق، مەن بۇل جايلى ويلانعان ەمەسپىن. ەشتەڭە ايتا المايمىن.
— ارينە، مەنىڭشە، مۇمكىن دۇرىس ەمەس تە شىعار.
— قايدان بىلەيىن، مۇمكىن مەن شىنىمەن-اق كۇنشىل شىعارمىن.
الەكسەي كۇلىپ قويدى. ەكەۋمىز قاتارلاسىپ جورتا جونەلدىك. قۇلىن مۇشەلى، قىل مويىن، قامىس قۇلاق تورى الاياق قوس قۇلاعىن قايشىلاپ، بويى قىزعانسىن ەلىرىپ، الەكسەي اتىن تاستاپ، شىلبىر تاستام وزا بەردى. تۇياقتان ۇشقان جەنتەك-جەنتەك قاردان يمەنىپ، ول ات باسىن تەجەي بەردى. مەن وق بويى وزىپ كەتتىم.
وسى كۇنى ساپاردان كەش قايتتىم. كەلسەم الەكسەي اتىن بايلاپ جاتىر ەكەن. و دا كەش ورالعان كورىنەدى. مەنى كورە ساپ قۋانىپ كەتكەن ءتارىزدى سەلت ەتە ءتۇسىپ، كۇلىپ جىبەردى.
— مەنىڭ سۇعىم ءتيىپ، سەن ءبىر جەردە شوقايىپ وتىر ما دەپ ويلاپ ەدىم. امان-ساۋ كەپسىڭ. جاقسى بولعان ەكەن.
— سۇق پەن كوز تيمەستەي ەتىپ، دۋالاپ تاستادىم.
— وندايىڭ دا بار ما ەدى؟
— بەتپە-بەت كەلگەندە ءبىر كوزدىڭ ۋىتىن قايتارۋعا جارايتىن وت مەندە دە بار...
امال نە، ەكى كۇننەن كەيىن وسى ايتقانىم اسىلىق بولعانداي، تورى الاياققا كوز ەمەس، وق ءتيدى.
6
...سوعىستا ءتۇن مەن كۇن دەگەن بولمايدى. كەزى كەلگەندە ۇيىقتايسىڭ، دەم الاسىڭ، ال كەزى كەلمەسە، كۇن-تۇن دەمەي جورتاسىڭ، جورىقتا بولاسىڭ. باسقانى بىلمەيمىن، سوعىستىڭ العاشقى جىلىنداعى ۇزاق-ۇزاق جورىق كەزىندە ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، مىزعىپ العان كەزدەرىم كوپ بولدى. شالدىعىپ كەلە جاتقاندا ءبىر ساتكە كوز ءىلىنۋدىڭ ءوزى سەرگىتىپ تاستايدى. ول كۇندەر ارتتا قالعان، كەيدە امالسىز قايتالاۋ، ەرىكسىز ەسەلەۋ بولا بەرەدى. ءتىپتى، مۇنى ايتپاعاندا، تۇنگى تاپسىرما كۇندىزگىدەن كوپ.
بلينداج بەن بلينداج اراسىندا جۇگىرىپ جۇرەتىن ءۇي اراسىنىڭ شابارمانى تۇنگى ەكى كەزىندە وياتتى.
— ءسىزدى مايور ماتۆەيەۆ شاقىرىپ جاتىر، — دەدى.
اپىل-قۇپىل كيىنىپ، وپەراتيۆتىك بولىمگە قاراي تۇرا جۇگىردىم. كوز الدى قالتالانىپ، دومبىققان، قاباعى كىرتيىپ شارشاعان كارى مايور ءۇن-تۇنسىز پاكەت ۇسىندى. سىرتىنا «سەريا — «ك» دەگەن جازۋى بار پاكەتتى پلانشەتكە ساپ، سىرتقا بەتتەدىم. ەسىكتى اشا بەرگەندە مايوردىڭ «كازىر جەتكىز» دەگەن قارلىققان، بۇيرىقتى ءۇنى ەستىلدى. جاۋاپ ايتپادىم. بلينداجعا قايتا كەپ اتشىنى دا وياتپادىم. تۇپ-تۋرا ات قوراعا كەپ، تورى الاياقتى ەرتتەدىم دە، 23-پولكتىڭ شتابىنا جونەلدىم. شتاب العى شەپكە جاقىن تۇرعان. وسى ارادان بەس-التى شاقىرىمداي جەر. بۇل تۇنگى جۇرىسكە ۇزاق جول. بوكەن جەلىسكە سالدىم، قاتقان قاردى ات تۇياعى قارش-قارش تاپتاپ كەلەدى. تۇنگى اياز شىم-شىم ەتىپ، بەتتى قاريدى. قار جامىلعان قارا ورمان مۇلگىپ تۇر. دۇنيە تۇنىق. مەڭىرەۋ ۇنسىزدىك. ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى عانا قۇلاققا ۇرادى. جورتىپ كەلەم. تورى الاياق تىنىسىن كەڭىتكەندەي قايتا-قايتا وسقىرىنا بەرەدى. كەۋدەسىنىڭ بۋى بۇرقىراپ، ەسىپ كەلەدى. شتابقا جاقىن كەپ قالعانىمدا العى شەپتەن اتىلعان راكەتانى بايقادىم. تۇنگى پوستتا تۇرعان سولداتتار اندا-ساندا راكەتا جىبەرىپ، توڭىرەگىن شولىپ تۇرعان كورىنەدى. وسى جارىقتان شتاب تۇرعان شامانى مەن دە شولىپ قالدىم. كۇندىز تالاي كەلگەنمىن. الگىندەگى راكەتا جارىعىمەن كورىنگەن وزەن اڭعارىنىڭ ارعى قاباعىنداعى ارال تارىزدەس توپ قاراعايدىڭ ىشىندە شتاب بار. وزەننەن ارەڭ ءوتتىم. تاعالى اتتىڭ ءوزى لوۆاتتىڭ كۇنەسكەي قاباعىنا قاتقان كوك تايعاق مۇزدان الدەنەشە ءسۇرىنىپ ءوتتى.
ءىىىتابقا كەلدىم. قاراعاي تۇبىندە كورىنبەي تۇرعان كۇزەتشىنىڭ:
— توقتا، بۇل كىم؟ — دەگەن وكتەم داۋىسىنا ات تا قۇلاعىن ءتۇرىپ، وسقىرىنا بارىپ ىركىلدى.
— جارقاباق! — دەپ بۇگىنگى بەلگىنى ايتتىم.
— وتە بەر! — دەدى.
شتاب باستىعىنىڭ جاتقان جەرىنە كەلدىم. ەسىككە كولدەنەڭ قويعان جالپاق تاقتايدى قاقتىم. ار جاقتان مايور ۆەتكوۆتىڭ داۋىسى شىقتى.
— كىمسىڭ؟
— بايلانىسشى وفيسەر دوسوۆ!
— كازىر.
سىرتتا كۇتە بەردىم. مايور ماي شامدى تۇتاتىپ، بلينداج ءىشىن جارىق ەتتى. ىشكە ەندىم. قولىنا پاكەتتى ۇستاتا بەردىم.
— سەنبىسىڭ، حال-جايىڭ قالاي؟
— جامان ەمەس.
— جامان بولماعانى جاقسى. ءبىراق ماعان سەن ءقايسىبىر جاقسىلىق اكەلدىم دەيسىڭ، — دەپ مايور جاي عانا جىميىپ كۇڭك ەتە قالدى.
پاكەتتى جىرتىپ، ىشىندەگى تىلدەي قاعازدى الىپ وقىدى دا، ءوڭى بۇزىلىپ، تەلەفونعا جارماستى. الدىنا قودانى قويىپ، الدەبىر سانداردىڭ تىزبەگىن شۇبىرتا جونەلدى. 59، 45، 81، 09...
— تەز كەلگەنىڭ وڭدى بوپتى. جاۋ تاڭ سارىدەن شابۋىل جاساپ، ءبىزدى مىنا لوۆاتتىڭ ارعى بەتىنە لاقتىرىپ تاستاماق ەكەن. باسە، تىم تىنىش ەدى-اۋ! داۋىل بولار الدىندا جەل دە تىنا قالادى. ال، سەن كەتە بەر! — دەدى مايور.
شىعىپ كەتتىم. تۇلا بويىنان بۋى بۇرقىراپ، ەنتىگىن باسا الماي تۇرعان اتىما قايتا ءمىنىپ، جورتا جونەلدىم. العى شەپتە جارق-جارق ەتكەن راكەتا كوبەيە باستادى. مەن وزەننىڭ سايىنا تۇسكەن كەزدە ارجاقتان بىزگە قاراي پۋلەمەتتەن ۇزاق اتتى. ەشبىر نىسانا الماي، تەك بىزگە قاراي، وق اتاتىن نەگىزگى نۇكتەلەردى ءبىلۋ ءۇشىن اتىپ جاتقان بولۋعا ءتيىس، اداسقان وقتار زۋ-زۋ ەتىپ، الىسقا كەتىپ جاتتى. وزەندەگى مۇزدان ءوتىپ، قاباققا كوتەرىلە بەرگەندە اتىم تايعاقتاپ، ارتقى اياعىن ارەڭ جيناپ، قاتتى ىشقىنىپ كەلە جاتىر ەدى، ءبىر كەزدە شويقاڭ ەتىپ، بوكسەسىن كوتەرە الماي كۇرس ەتتى. مەن دە ۇشىپ كەتتىم. سايعا قاراي دومالاپ بارام. اتتىڭ قاتتى كىسىنەپ، جان داۋىسىن شىعارعانى قۇلاعىما كەلدى. تۇلا بويىم تىتىركەنىپ، ات داۋسىنان جۇرەگىم توقتاپ قالعانداي بولدى. دومالاپ بارىپ، سايعا ءتۇستىم. ات ارتقى اياعىن كوسىلىپ، سۇيرەتكەن بويى دوڭكيىپ قاباقتا قالدى. جالما-جان ورنىمنان تۇردىم. الگى اتىس باسىلعان ەكەن. ورمەلەپ اتىما كەلدىم. سولىعىن باسا الماي، اياعىن جيناۋعا شاماسى كەلمەي جاتىر ەكەن. تۇرعىزباق بوپ تىزگىنىنەن تارتىپ ەدىم، باسىن كوتەردى دە، قايتادان سىلق ەتكىزىپ تاستاپ جىبەردى. بۇعان نە بولدى دەپ قالتامداعى كىشكەنە قول شامدى الىپ جاقتىم. قاراسام تولارساقتان قارا قان ساۋلاپ جاتىر. ارتقى وڭ اياعىنىڭ تولارساعىنان وق ءتيىپ، سۇيەگىن ءۇزىپ جىبەرىپتى. ساسقانىمنان باسىنا كەلدىم. جانۋاردىڭ كوزى تاناداي جارقىراپ، جانارىنان جاس توگىپ جاتىر. مال ەكەش مال دا ەگىلىپ جىلايدى ەكەن. باسىن سۇيەپ، كوزىنە قايتا قارادىم. كوز وتى ءسونىپ بارا جاتتى. جاۋ مەن جاققان قول شامنىڭ جارىعىن نىساناعا السا كەرەك، وزەن قابىرعاسىنا وقتى سەۋىپ جىبەردى. ءولىپ بارا جاتقان تورى الاياقتى تاسالاپ جاتا قالدىم. وق زۋىلداپ ءوتىپ جاتىر. ءبىر وق دوڭكيىپ جاتقان اتتىڭ قارنىنا ءتيدى بىلەم، ونسىز دا ولەيىن دەپ جاتقان جانۋار بۇكىل تۇلا بويىمەن دىرىلدەپ، سوڭعى دەمىن ىشىنە تارتىپ باردى دا، قورس ەتىپ تىنىس ءۇزدى. ارتىنشا وق تا باسىلدى. اتتىڭ تارتپاسىن بوساتىپ، ەرىن الدىم. جۇگەنىن سىپىرىپ، ءبارىن جينادىم دا ارقاعا سالىپ، جولعا ءتۇستىم. جاڭا عانا قازا بولعان جاۋىنگەردىڭ مولاسىنداي اقشا قاردىڭ ۇستىندە دوڭكيىپ، كوپ كۇنگى قاناتىم، ءارى سەرىگىم تورى الاياقتىڭ ولىگى قالا بەردى.
الگىندە عانا ءوزىم جۇرگەن جولمەن كەرى ءجۇرىپ كەلەم. بەس-التى شاقىرىمداي جەرگە ەر-توقىم ارقالاپ ءجۇرۋ قيىن دا ەمەس. دەگەنمەن، جارىق تۇسكەنسىن جۇرەيىن دەپ، اعاش ىشىنە ەندىم دە، تاڭ اتقانشا پانا بولار جاي ىزدەدىم. الدىمدا قاراۋىتىپ ءبىر بلينداج تۇر. قاسىنا جاقىنداي بەرگەندە پارول سۇرادى. اتادىم.
— وتە بەر! — دەدى.
— جوق، وتپەيمىن. تاڭ اتقانشا تۇنەپ شىعايىن.
— كەل، — دەپ ەسىكتى كورسەتتى.
ارتىنىپ-تارتىنىپ ىشكە ەندىم. تاستاي قاراڭعى. قول شامدى جاقتىم.
بەس-التى ادام بۇيىعىپ ۇيىقتاپ جاتىر. بىرەۋى باسىن كوتەردى دە:
— بۇل قايسىڭ، ءاي؟ — دەدى.
— مەن، لەيتەنانت دوسوۆپىن.
— ساۋكەنبىسىڭ، جانىم-اۋ، قايدان ءجۇرسىڭ جەتى تۇندە، — دەدى. داۋسىن بىردەن اجىراتا المادىم.
— ءسىز كىمسىز؟
— تانىماي قالدىڭ با، مەن اعاڭمىن عوي، ءنالقارامىن.
— بۇل مەن، نالەكە. اتىم وققا ۇشىپ، جولدا قالدى.
— ءوزىڭ امانبىسىڭ، ايتەۋىر، كانى جاقىن كەل، — دەپ ءنالقارا ناق ءبىر ۇيىندە قابىلداپ جاتقانداي-اق ابىرجىپ قاسىما كەلدى. — باس امان بولسا، ات تابىلار. ءوزىڭ ساۋ قالعانىڭ جاقسى بوپتى. اپىراي، قۇداي دەگەن بار-اۋ دەيمىن، جاڭا عانا تۇسىمە ەنىپ ەدىڭ، قولىڭدا توبىلعى ساپ قامشىڭ بار ەكەن دەيمىن. ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، ءسۇرىنىپ كەتكەن كەزدە، جەرگە تىرەپ قالدىڭ. قامشىنىڭ سابى ورتانى قاق ءبولىندى. سەن قۇلاماي، ءجۇرىپ كەتتىڭ. مىنە، ەندى ءوزىڭ كەلدىڭ. ات الىستا قالدى ما؟
— وسى جەردەن ءبىر بەس-التى ءجۇز قادام جەردە جاتىر.
— باۋىزدادىڭ با؟
— جوق.
— نەگە باۋىزدامادىڭ؟
— دەنەسىنەن قان شىققاسىن ءبارى ءبىر دەۋشى ەدى عوي. اياعىنا وق ءتيدى، قارنىن جارىپ كەتتى.
— ءاي، دەگەنمەن جۇلىنعا پىشاق تيمەگەنسىن قيىن عوي.
ءنالقارا ويىن تۇسىنە كەتتىم. اككى ءبورى جىلقى ەتىن اڭساپ-اق ءجۇر ەكەن.
— سەمىز بە؟ — دەپ قايتا سۇرادى.
— سەمىز بولعاندا قانداي، كىلەڭ س ۇلى جەپ تۇرعان ات قوي.
— وي-باي، وندا وبال ەكەن. ەرىنبەسەڭ بارساق قايتەدى. الىس ەمەس قوي، ءجۇر، قالقام.
ەر-توقىمدى بوساعاعا لاقتىرىپ تاستاپ قايتا شىقتىم. مۇلگىپ ءتۇن تۇر. ءنالقارا ەكەۋمىز تورى الاياقتىڭ ولىگىنە كەلدىك.
— بويى ءالى جىلى ەكەن، مۇنىڭ جانى بار، ءالى كەش ەمەس، — دەپ ول اتتىڭ باسىنا بۇركىتشە قونجيىپ وتىرا كەتتى دە، ۆينتوۆكانىڭ سۇڭگىسىن القىمعا سالىپ جىبەردى، ونى نىعاپ، ۇڭگي باستادى. سۇڭگىنىڭ باسىن ەكىنشى جاعىنان شىعاردى. قايتا تارتىپ، جۇلىنعا سالدى. قارۋلى قول قويسىن با، اتتىڭ باسىن بولەكتەمەي-اق جۇلىنىن قيىپ، كەڭىردەگىن ءۇزدى.
قايتا ورالدىق. ءنالقارا كوڭىلى كونشىدى بىلەم، مەنىڭ جايىمدى باستان-اياق قايتا سۇراپ شىقتى.
— اتتى تاڭ اتا سويامىن، — دەدى.
— تاڭ اتقانسىن دەگەنىڭىز نە؟ ول جەر جاۋدىڭ نىساناعا الىپ قويعان بەلگىلى جەرى كورىنەدى. ەكىنشىدەن، كازىر جاۋ شابۋىل جاساۋى كادىك قوي.
— وندايى تاعى بار ما ەدى، جاۋ العىردىڭ.
ول ەكى جولداسىن ەرتىپ، قايتا باردى دا، اعاش ىشىندەگى وزدەرىنىڭ جەركەپەسىنىڭ ناق الدىنا اتتىڭ ولىگىن سۇيرەپ كەلدى.
— ال، ەندى سويلەسەيىكشى. اتتى الاكەۋىمنەن سويامىن. وعان دەيىن شەر تارقاتىپ الايىق. سويلە! — دەدى.
— ءوزىڭىز سويلەڭىز.
— مەندە ايتا قويار نە بار دەيسىڭ.
— وسى ءسىز انادا ءبىر ۇزاق اڭگىمە ايتۋعا ىڭعاي كورسەتكەن ەدىڭىز-اۋ، — دەپ وتكەندەگى جايدى ەسىنە سالدىم.
ءنالقارا توقتاپ قالدى.
ويلانىپ وتىرعان سىڭايى بار. سالدەن سوڭ ول باسىن ماعان بۇرىپ:
— ايتپاقشى، مەنىڭ قۇتىمدا ساعان ساقتالعان ءبىراز سۋسىن بار ەدى-اۋ، — دەپ باسىنا جاستانعان ءشوپ-شالامنىڭ اراسىنان قۇتىسىن اپ، ماعان ۇسىندى.
— ىشىندە، ۇلەسىمە تيگەن اراق بار. ىشپەيتىنىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ. وسىنداعى جىگىتتەرگە ءبولىپ بەرەم. سەن كەپ قالار دەپ ەكى رەتكى سىباعامدى وسىعان قۇيىپ قويعان ەدىم. ال، ءىش!
— مەنىڭ كەلەرىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— بىلگىزدى عوي...
مەن قۇتىنى الدىم. دەمەك، قۇتىدا ەكى ءجۇز گرامم اراق بار. اۋزىن اشىپ، ەكى ءجۇزدى دەم الماي اۋدارا سالدىم. ءىشىم جانىپ كەتتى. ءبىراق، الگى ءبىر كەزدەگى ات ءولىمى، قيىن كەزدەگى اسىپ-ساسقاننان بويىم قاتۋلى ەكەن، اراقتان سوڭ تۇلا بويىم ەركىنسىپ سالا بەردى. بايقايمىن، ءنالقارا اڭگىمە ايتۋعا وڭتايلانىپ وتىر. اراق قىزۋىمەن ەركىنسىپ بارا جاتقان بويىمدى تەز جيناپ:
— نالەكە، قۇلاعىم سىزدە! — دەدىم.
— يە، ءسويتىپ، تۋعان جەردى كورمەگەلى كوپ بولدى، دەدىم-اۋ دەيمىن...
7
از-كەم ءۇنسىز قالدى. قايتا سىڭاي كورسەتىپ:
— سەن اتىڭنان ايرىلىپ جاياۋ قالدىڭ-اۋ؟ — دەدى.
— تاعى دا ات الامىن عوي.
— ات العانشا جاياۋ بولاسىڭ. اتقا ءمىنىپ ۇيرەنگەن جىگىتكە جاياۋشىلىق قورلىق قوي. سەن تىڭداساڭ وسى ات جايلى ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرەر ەدىم. باسىمنان وتكەن جاي ەدى. ساعان ايتپاق بولعان قۇپيام دا وسى اڭگىمەدە.
— ايتىڭىز.
ءنالقارا قالىڭ ەرنىن بىرنەشە رەت جالاپ-جالاپ الدى. ويلى كوزىمەن ماعان، الدىندا سىعىرايعان ماي شامعا قارادى.
— ايتىڭىز، تىڭداۋعا ىنتىقپىن.
— ايتايىن، — دەپ تاعى ءبىراز وتىردى ول. — ايتايىن، تىڭدا، ءبىر كۇنى ءولىپ كەتسەم، ىشىمدە كەتەر، ودان دا سەن ەستىپ قال.
...باباتانىڭ كۇنشىعىس جاعىندا، ءۇشباس وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىندا كىشكەنە لاشىعىم بولدى. سول جەردى مەن 1930 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن قونىس ەتتىم. تۋعان، كىندىك كەسىپ، كىرىم جۋعان جەر دە سول ەكەن. جوقشىلىق ازابىن كوپ كورىپپىن. بايلاۋعا كەلمەيتىن قىسقا جىپكە ءوز قولىمدى جالعاپ كۇن كەشتىم. بەس جاستان باستاپ باباتاداعى ۇستا دۇكەنىندە كورىك باسۋشى قول بالا بولدىم. كورىك باسۋمەن قابىرعام قاتايدى، ەسەيە كەلە بالعا سوقتىم. بۇدان قولىم مەن بۇعانام قاتتى. كوپ ايتىپ نە كەرەك، كورپ-كورپ باسقان كورىكتەن، تالتايا تۇرىپ قۇلاشتاي سوققان بالعادان دا شىعار، كوبەڭگە بىتكەن قايىڭداي قاتتى، قۇمداۋىت جەرگە شىققان توراڭعىداي كەسپەلتەك بوپ ءوستىم. «بىلەگى كۇشتى ءبىردى جىعار، ءبىلىمى كۇشتى مىڭدى جىعار» دەگەن ماقالدى دا كوپ ەستىدىم. ءوز زامانىمنىڭ ءبىلىمى وسى بولار دەپ، قولىم كورىك پەن بالعادان بوساعان كەزدە ونەر قۋدىم. زەرگەرلىك پەن ەتىكشىلىكتى قوسا ۇيرەندىم. ەكەۋىن دە جامان ۇيرەنبەدىم. كەزى كەلگەندە سۇمىرەيتىپ، بيىك وكشە ويمىشتى كەبىس، امىركەن ءماسى، شوڭقايما ەتىك تىكتىم. كەزى كەلگەندە قىز-كەلىنشەكتىڭ الدىندا ىڭىلداپ، اندەتە وتىرىپ، التىن جۇزىك، كۇمىس بىلەزىك، اشەكەيلى القا، سىلدىرماق شولپى جاسادىم. بۇل ۇيرەنگەن ەكى ونەرىمە ءوزىم دە ريزا بولدىم. كەشە عانا مەنى ادام ساناتىنا قوسپاي، كوزگە ىلمەي جۇرگەن سول كەزدىڭ قاسقا مەن جايساڭى الدىما كەلەتىن بولدى. اشەيىندە جەل جاعىنان وتۋگە بولمايتىن قىز-كەلىنشەك، باي-پاتشا ارۋلارى ءوزى ىزدەپ كەپ، كەبىس، ءماسى، بىلەزىك، شولپى، جۇزىك، القا جاساپ بەرۋدى وتىنەتىن.
ادامعا دۇنيە-مۇلىك نە ءۇشىن كەرەك؟ مەنىڭ ءوز تۇسىنىگىمشە جاقسى ءومىر، ءتاۋىر تۇرمىس، ابىروي، اتاق، داڭق ءۇشىن. ونداي بولسا، ماقتانعانىم ەمەس، ناق سونداي ابىروي، اتاق ماعان مالسىز-اق كەلدى. مەنىڭ مىنا ون ساۋساعىم بايدىڭ ءجۇز جىلقىسى مەن مىڭ قويىنا تاتيتىن بولدى. ماعان، استىندا اتى جوق، ءبىر قولىمەن كورىك باسىپ، ەكىنشى قولىمەن بالعا سوققان كەدەيگە بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ مال جيناپ، بايۋدى ويلامادىم. ونەرىمدى ارتتىرا بەردىم. بايلىعىم — ون ساۋساعىم، ابىرويىم — ونەرىم. وسىلايشا ءوز ايماعىما تانىلدىم. تۋعان جەرىم — ءۇشباس پەن باباتا ەمەس، قىزىلكول مەن جىلىبۇلاق، ۇشتوبە مەن جارتوبە، بالاتورلان مەن بالدىسۋ، شولاق پەن قاسقابۇلاق اتىمدى ءبىلىپ، ونەرىمدى اڭىز ەتتى. ەل اۋزىنا ەرتە ءىلىندىم. جوقتى بارداي، مىسقالدى دارداي ەتىپ، قولدان كەلمەسىمدى كەلەدى دەپ قوسارلاپ، كوتەرمەلەي ايتتى. ەل اۋزى دۋالى عوي، ابىروي دا، اتاق تا تابىلدى. ەل جىگىتىنىڭ الدى بولا باستادىم. ءبىراق بايلىقتى ويلامادىم.
جۇرت كوزىنە ءتۇسىپ، ەل اۋزىنا ىلىنگەن جىگىتكە قانشا اقىلدى بولسا دا وزىنشە جەلىك پايدا بولادى ەكەن. ءتاۋىر كيىم كيىپ، جاقسى ات مىنۋگە اۋەستەندىم. جيعان-تەرگەنىمدى جيناپ جۇيرىك ات الدىم. وسى اتقا ءمىنىپ قىزدى اۋىلدى جاعالادىم. كوپ ايتىپ، باسىڭدى نەسىنە اۋىرتايىن، اقىرى قاپشاعايدان تومەن، تازشابايعا جاقىن وتىرعان تورە اۋىلىنان ءبىر سۇلۋدى الىپ تىندىم. ءبىراق، قىز اكەسىنە ءومىر بويى قارىز بوپ قالدىم. ات پەن ايەلدەن سوڭعى بار تاپقانىمدى الگى قايىن جۇرتىما تاسىدىم. وسىلايشا كۇندەر وتە بەردى. اقىرى، قونىسبەكتىڭ توقالىنىڭ تويى بولدى. توي الدىندا الا جازداي بايدىڭ ناق سۇيەرىنە ارناپ جۇزىك، بىلەزىك، القا، شولپى سوقتىم. ەڭبەگىمە بوزتارلاننىڭ ۇيىرىنەن تاڭداپ ءجۇرىپ، قۇلىندى بيە الدىم. بۇرىنعى اتىمدى قايىنىما بەردىم دە، ەندى الگى بيەنىڭ قۇلىنىن ماپەلەدىم. بيەنىڭ كەلەسى قۇلىنىن باۋىرىنان الىپ، جاباعىمدى ەمىزدىم. ءسويتىپ، تاي بولعانشا ەنەسىنىڭ سۇتىمەن اسىرادىم. تاي وسە بەردى. قۇلىن مۇشەسىن بۇزباي وسكەن تايىمدى ءتىل-سۇقتان ساقتاپ، اقپەن جاۋىپ، جالپوشتاپ ءوسىردىم. جىلقى تۇقىمى ەمەس، اشەيىن ءبىر سۋرەت بوپ ءوستى، ءوزى دە اتاسىنا، قونىسبەكتىڭ بوز تارلانىنا تارتقان ەكەن، كەۋدەسى ەسىكتەي بوپ تۇراتىن. بوتا تىرسەك، قۇيما تۇياق، مويىنى جۇمىر، ساعاعى شىعىڭقى، شىقشىتى كەڭ، تۇمسىعى يمەكتەۋ، بوكەن تاناۋ ەدى. ءبىر قالىپتى تۇراقتى مىنەزى بار-دى. شاشاسى تىقىر، ءالپى ۇزىن، تىرسەگى ءسىڭىرلى، تىنىسى كەڭ، كەۋدەسى جوعارى جىلقى ۇزاققا سىلتەيدى، سەرپىندى كەلەدى دەپ ناق وسى سەنىڭ اكەڭ كوپ ايتۋشى ەدى. سول كىسى العاش كورگەندە-اق جەرگە ءۇش رەت تۇكىرىپ، «ءنالقارا، اتىڭ تۇلپار تۇقىمى» دەگەن ەدى. ەرلىگى تۇتاس، جونى كوتەرىڭكى، شىقشىتى كەڭ جىلقى الىسقا شابادى. جالپى جۇيرىكتىڭ تەكتى كىسى ءتارىزدى تۇراقتى مىنەزى بولادى. ءتىپتى، قۇيرىعىن دەنەسىنە تيگىزبەي، كوتەرىڭكى ۇستاعان جىلقىنىڭ زاتىندا اسىلدىق بار، — دەپ وتىراتىن ەدى ول كىسى.
سەنىڭ اكەڭ اتتىڭ «قۇدايى» دەسە بولارلىق ادام ەدى. ءبىزدىڭ جاقتا «تاپكەر» دەيدى، باسقا جاقتا «باپكەر» دەيدى ەكەن. مەيلى، نە دەسە و دەسىن، اتتىڭ سايىپ قىرانى دا، سىنشىسى دا سەنىڭ اكەڭ ەدى. الگى ايتقانى كەلدى. مەنىڭ تارلانبوزىم ءتورت اياقتىنىڭ سىمباتتىسى بولدى، كوكپاردا الدىنا قارا سالماستان، كوز جازدىرىپ كەتەتىن.
قارشادايدان كورىك باسىپ، بالعا سوعىپ ۇيرەنگەن قول ەمەس پە، مەنىڭ دە قولىم قاتتى، بىلەگىم جۋان، بۇعانام تەمىردەي بوپ ءوستى. قولعا ءىلىنىپ، تاقىمعا تۇسكەن كوكپاردى جىگىتتىڭ جىگىتى-اق الامىن دەپ ايلاسىن سالاتىن.
تارلانبوزدى كوكپاردا ەمەس، ۇلكەن جيىندا، بايگەدە سىناعىم كەلدى. جازداي سۋىتىپ، قونىسبەكتىڭ اكەسىنە بەرەتىن اسىنا، سونداعى بايگەگە ازىرلەدىم. الا جازداي سۋىتىپ، بايگەگە ءبىر اپتا قالعاندا، ءۇشباستىڭ اياعىنان اتىمدى جەتەلەپ، شيلىوزەننىڭ باسىندا، اققولتىقتا وتىرعان سەنىڭ اكەڭە اكەلدىم. اتىمدى ولاي قارادى، بىلاي قارادى، الىستان ادەيى كەلگەنسىن ىقىلاسى ەرەكشە بولدى عوي دەيمىن، كوپ قارادى. ءبىراق كوپكە دەيىن ۇندەمەدى. الدەن ۋاقىتتا، جايلاپ شۇبىرتا جونەلدى.
— كوز جانارى جاقسى. ءبىراق جاقىندا جاس جوڭىرىشقا بەرىپسىڭ. اتتىڭ ءىشىن ايداعىڭ كەلمەسە، ونىڭ كەرەگى جوق. ارپا ەمەس، بيداي بەرەدى ەكەنسىڭ. اتقا ارپا جاقسى. بيداي تىم توق، بورتپەلى كەلەدى. ارپانى ءبىر ءتۇيىپ، سىرتىنداعى قاۋىزىنان تازارتىپ، ازداپ بورتپە ەتىپ بەر، — دەپ اتىمدى تاعى ءبىر اينالىپ شىقتى دا، — كانى، ءوزىڭ ءمىنىپ، اناۋ توبەگە دەيىن شوقىتىپ بارىپ كەلشى، — دەدى.
اتىما ءمىنىپ شوقىتا جونەلدىم. ارتىمنان كوز الماي قاراپ قاپتى. قايتا كەلىپ اتتان ءتۇستىم. اتىمدى الدىنا كولدەنەڭ تارتتىم. قاراپ ءجۇر، قاراپ ءجۇر. ءبىرازدان سوڭ قايتا سويلەدى.
— تىنىستى دا سەرپىندى جىلقى. بابى كەلسە الىس پەن جاقىنعا بىردەي شابادى. مەنىڭ ەستۋىمشە قونىسبەك استى ءۇشباستىڭ باسىندا، كوسەگەنىڭ كوك جونىندا بەرسە كەرەك. دەمەك، ول اتتى جاقىنعا ايداتسا جايىلمادان، الىسقا ايداتسا قامقالىدان جىبەرتەدى. سەنىڭ اتىڭا وسىنىڭ ەكەۋى دە قول، — دەپ اتىمدى تاعى ءبىر اينالىپ شىقتى دا، ومىراۋىنان شىققان تەردىڭ ءبىر تامشىسىن سۇق قولىنىڭ باسىمەن قاعىپ الدى دا اۋزىنا، ءتىلىنىڭ ۇشىنا ساپ، ءدامىن كوردى. — تەرى ءالى تۇششىماپتى. ارام تەرى ءالى بار. قاماۋ تەردى بايگەگە دەيىن جەتى ەمەس، ون رەت ال. سەنىڭ كيىز ءۇيىڭ جوق. قاماۋ تەردى تامدا الاتىن شىعارسىڭ. ىڭعايى كەلسە، تامدا ەمەس، كيىز ۇيدە ال تەرىن. تامنىڭ اۋاسى تازا بولمايدى، اتتىڭ ەكپەسىن شاڭ-توزاڭ باسادى.
مەن قوشتاسىپ، راقمەتىمدى ايتىپ كەتە باردىم. اۋىلدان اۋدەم جەر شىققاندا ايقايلاپ، قول بۇلعاپ قايتا شاقىردى. جەر بارىپ ايتپاسىن، بيشارا قىزىق ادام ەدى. اسىرەسە، وزىنە سەنگەن ادامعا بارىنشا ادال بولاتىن. مەن قايتا ورالدىم.
— الىستان ەردەي بوپ كەلگەنسىن، ءبارىن كورەيىن دە، اتتىڭ ءىشىن قاراماپپىن، ءنالقارا، — دەدى دە، اتتىڭ قۇيرىعىن كوتەرىپ، ودان سوڭ ۋماسىنا قول ساپ قارادى. — ىشىندە، بۇيرەگىندە ءالى دە جۇدىرىقتاي ماي بار. جەمدى از بەر، مۇزداي سۋعا سالىپ، قۇرعاق جوڭىرىشقا سال. بايگەدەن ەكى كۇن بۇرىن سەنىڭ اۋىلىڭنىڭ تۇسىنان وتەمىن. سوندا تاعى قارايمىن. اتتىڭ سۋىتىلۋى ارتىق بوپ كەتسە، بايگەدەن ءبىر تاۋلىك بۇرىن سۋ ورنىنا تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىن قوسىپ، قىسىراقتىڭ ساۋمالى ءسۇتىن بەرەمىز. ءسۇت تابىلادى، قاسىنداعى جاتاقتاردان ەكى وندىق جۇمىرتقا الىپ قوي...
ءبىر اپتادان سوڭ بايگە بولدى. شارتاراپتان اعىلىپ كەلدى. قاراتاۋدىڭ تەرىسكەيىن بىلاي قويىپ، كۇنگەي مەن اۋليەاتا تاراپىنان قىرۋار ەل جينالدى. كوسەگەنىڭ كوك جونىنا شاعالاداي اق ۇيلەر تىگىلدى. كۇندە سايىس، كۇندە كوكپار. الدىمەن تاي بايگە، ودان سوڭ قۇنان بايگە، دونەن بايگە بولدى. وسى ءۇش بايگەدەن سوڭ ات بايگەسى باستالدى. ءجۇز قارالى اتتى ءتۇن ورتاسىنان ايداپ، جايىلمادان وتكىزىپ، قامقالىعا اكەتتى.
ايتپاقشى، بايگەدەن ەكى كۇن بۇرىن اتىمدى سەنىڭ اكەڭە تاعى كورسەتكەم. كوپ قاراپ، جالعىز عانا كەڭەس بەردى. اتىڭ بابىندا ەكەن. تەك، بىر-ەكى سۋىتۋى ارتىق بوپتى. قاباعى ءىشى وتكەن بالانىڭ قاباعى ءتارىزدى كىربىڭدەۋ ەكەن، كەشكە قاراي سۋ ورنىنا ءبىر شەلەك ءسۇت پەن ون-وننان ەكى رەت جۇمىرتقا بەر دەدى. سونى ىستەدىم دە، جال-قۇيرىعىن ءسۇزىپ، تارلانبوزدى مەن دە جىبەردىم. قوسىلعان ءجۇز قارالى اتتىڭ ىشىندە قونىسبەكتىڭ ءوزى قوسقان قىزىلكوك، ارىس بويىنان كەلگەن كەنجەبايدىڭ شاڭتيمەسى، تاستانبەكتىڭ جەلتيمەسى، اجەننىڭ الاياعى، كوككۇشتىكتىڭ تورىسى، شارداربەكتىڭ قاسقاسى، الىمبەك تورەنىڭ كەرتاناۋى ءتارىزدى اتاعى شىققان جۇيرىكتەر بار. وسى اتتاردىڭ شابىسىن، تالاي بايگەدەن جەكە-دارا كەلگەنىن ەسىمە العاندا جۇرەگىم ءلۇپ-لۇپ ەتەدى. بايگەنىڭ شارتى تارتىلماسىنا كەلىستىك. كىلەڭ قاسقا مەن جايساڭنىڭ جەلدى اياق جۇيرىكتەرىنىڭ قاتارىندا قارا قاسقا كەدەيدىڭ جالعىز اتى بىرگە كەتتى. ءبىراق، ءوز قولىممەن اشەكەيلەپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ جاساعان الاقانداي اشاماي ەردىڭ ءوزى-اق اتىمدى ەشبىر بايدىڭ اتىنان ارتىق بولماسا، كەم ەتىپ تۇرعان جوق. وتىرىك ايتسام، وڭبايىن، كەدەيدىڭ تۋى قىزىل دەيدى دەگەندى ەستىپ، بالانىڭ باسىن قىزىل ورامالمەن بايلاپ، ۇستىنە قىزىل جەيدە كيگىزدىم. بالانىڭ بەلىن بۋعان كوك بەلبەۋدىڭ ۇشىنا ەكى ءتۇيىر قانت ءتۇيدىم. ات ايدالىپ كەتتى.
شىداي الماي ءجۇرمىن. شابىسىن الىستان ءبىر كورەيىن دەگەن ويمەن توي-دۋماندى تاستاپ، ءشيلىنىڭ باسىنداعى قوڭىر توبەگە شىقتىم. اتتار تۇندە كەتكەن، كازىر ءتۇس بولىپ، كۇن اۋىپ بارادى. كوزىم تالىپ، كوكجيەككە قارايمىن. الىستان، جايىلمادان ءارى، شاباقتى وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىنان قويۋ شاڭ كوردىم. كوڭىلىم دە بۇلان-تالان بوپ، شاڭداتىپ سالا بەردى. قۋانىشىما كورىنگەي دەپ مەن تۇرمىن.
سونىمەن، نە باسىڭدى اۋىرتا بەرەيىن، اتتار جايىلمادان ءوتىپ، شيلىگە جاقىندادى. جازىقتا قۇيرىق تىستەسىپ، كەيدە ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلگەن ءتورت اتتىڭ ءبىرى ەرگە، كوسەگەنىڭ كوك جونىنا قاراي كوتەرىلىپ، جەلگە، تاۋ سامالىنا كەۋدەسىن توسقان شاقتا باسقالارىنان سۋىرىلا شىعىپ دارالانا باستادى. قارايمىن، مەنىڭ اتىم. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي، قايتا-قايتا قارايمىن. ەس بىلگەلى كوزىمە جاس الماعان تاس جۇرەگىم ەلجىرەپ، ەگىلىپ كەتتىم. كوز الدىم جاسقا تولىپ كەتتى. سونىمدى باسقاعا كورسەتپەس ءۇشىن الىستان بارلاپ، جانامالاپ شارتاققا قاراي شابا بەردىم. اتشابار بالا «بايدىبەك، بايدىبەك» دەپ ۇران تاستاپ، قاسىمنان وق بويى جەردەن سامعاپ وتە بەردى. بايقايمىن، اتىم اياعىن شيراق الىپ، ەركىن كەلەدى. تارتۋعا بولمايدى. سونىسى دا جاقسى بولدى. شىلبىر بەرەر ات ەمەس، توڭىرەكتىڭ دۋىلداعان ايقاي، دۇبىرىنەن سوڭ بۇرىنعىدان بەتەر كوسىلىپ، قۇلاشىن كەڭ تاستادى.
اتىم شارتاققا جالعىز قارا كەلدى. ارتىنان قوزى كوش كەيىن الىمبەك تورەنىڭ كەرتاناۋى، كەنجەبايدىڭ شاڭتيمەسى، اجەننىڭ الاياعى تىزگىن تارتتى.
توپقا، شارتاق جانىنا مەن دە جەتتىم.
— بۇل كىمنىڭ اتى، كىمدىكى؟ — دەپ شۋلاپ جاتىر ەكەن.
— ات يەسى — مەن! — دەپ ايقاي سالدىم.
كوپشىلىك قۇلىن كۇننەن جاسىرىپ، جالپوشتاپ باققان تارلانبوزىمدى بىلمەسە دە، ءوزىمدى بىلەدى، زەرگەر، ەتىكشى ءنالقارا تالاي اۋىلدى شارلاعان ادام.
— بايگەڭدى ال! — دەپ جاتىر.
باس بايگە قىزدىڭ قۇنى: قىرىق جەتى ەكەن. تەڭ جارتىسىن قايىن جۇرتىم تورەلەرگە بەرىپ، ماڭگىلىك قارىزىمنان قۇتىلدىم. ال قالعان جارتىسىن اۋىلداس-تىلەۋقورلارىما قىل ۇستىنەن ۇلەستىردىم. اتىم «ءنالقارانىڭ بوزتارلانى» اتاندى. ال، كۇنگەيدەن كەلگەندەر، مەنى ونشا بىلمەيتىن قاۋىم، اتىمدى «تەرىسكەيدىڭ شاڭتيمەسى» دەپ اتادى.
مىنە، بۇل 1927 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن.
قونىسبەك باي ءبىراز جىلقى، جاقسى ات بەرمەك بوپ، ءوز جىلقىسىنىڭ تۇقىمى بوزتارلاندى قايتا ءسۇرادى. مەن بەرمەدىم. بار قۋانىشىم، بار بايلىعىم قوينىمداعى جارىم — نارشاگۇل مەن استىمداعى اتىم — بوزتارلان بولدى. تالاي اس، تالاي تويدا كوكپاردى دا، سالىمدى دا، بايگەنى دە جەڭىپ الدىم.
ال، قالقام ساۋكەن، نانساڭ دا، نانباساڭ دا ءوز ەركىڭ، مىنە، تاڭ دا اتىپ كەلەدى ەكەن، وسى ات، قۋانىش پەن باقىتىم، ۇلكەن مەرەيىم بولعان بوزتارلان 1930 جىلى سورىم بولدى. تاڭ اتىپ قاپتى. مەن ات سويايىن...
ءنالقارا قولىنا ساموزاريادنىي مىلتىقتىڭ قانجارعا ۇقساعان ۇڭگىسىن الىپ، تورى الاياق اتتى سويۋعا كەتتى. ەر-توقىمدى جاياۋ ارقالاپ مەن شتابقا قايتتىم.
— ەرتەڭ جىلى-جۇمساق، جال-جايا جەۋگە كەلەرسىڭ، — دەپ ءنالقارا ارتىمنان ايقايلاپ قالدى.
8
تۇنگى بولعان جايدى مايور ماتۆەيەۆكە باياندادىم. ول ءۇنسىز تىڭدادى. ەندىگى ءجۇرىپ-تۇرۋ جايىن سۇراپ ەدىم. كارى مايور جاي عانا ءبىر ەزۋلەي كۇلىپ:
— گەنشتابتىڭ بايلانىسشى وفيسەرلەرىن كوردىڭ عوي، ولار ماشينامەن، ارناۋلى سامولەتپەن جۇرەدى. مەنىڭ قولىمدا بولسا، ساعان دا ءبىر سامولەت بەرىپ قويار ەدىم. قولىمدا سامولەت تۇگىل اۆتوماشينا، موتوسيكل دە جوق. بۇدان ءبىراز بۇرىن ون شاقتى ات سۇراعان ەدىك. سولار كەلسە، تاڭداپ ات ال. وعان دەيىن باسقالاردىڭ اتىن ءاۋىس-تۇيىس ەتە تۇر، — دەدى.
مەن شىعىپ كەتتىم. كوپ كۇتكەنىم جوق. ەكى كۇننەن سوڭ شتابقا شاقىرىپ، ديۆيزيا تىلىنا كەلگەن اتتاردان وزىڭە كولىك تاڭدا دەپ جىبەردى. ەكى ەتەگىمدى بەلگە ءتۇرىپ، ارتتا قالعان كامەنكا سەلوسىنا كەلدىم. ون شاقتى اتتى اينالدىرا سىم تەمىرمەن قورشاپ، الاڭعا بوس قويىپتى. قاسىنا جاقىن بارماي الىستان قارادىم. كوپشىلىگى اربيعان جۇمىس اتتارى ەكەن. كوزىمە ۇلكەندىگى نەبارى تاي قۇنانداي، دوپ-دومالاق، كىشكەنە قىزىلكوك تۇسە كەتتى. باسقاسىنا قاراعىم دا كەلمەدى. نە دە بولسا جاس جىلقى ەكەن، باعۋعا، ۇيرەتۋگە، ءتىپتى مىنىسكە بەرىك، كونبىس كەلەر دەپ سوعان نازار سالدىم. قورشاۋعا ەنگەن بويدا، ناق ءبىر ءوزىمنىڭ مەنشىكتى تاڭبالى اتىم ءتارىزدى الگى قىزىلكوكتىڭ موينىنا شىلبىر سالدىم. مۇنداي جۋاس بولار ما، موينىنا شىلبىر تۇسكەن بويدا بۇلقىنباي، ءتىپتى ۇرىكپەي تۇرا قالدى. «سپوكوينو» دەپ ەدىم، مەنى، مەنىڭ داۋىسىمدى تانيتىنداي-اق قۇلاعىن ەدىرەيتىپ، كوزى مولدىرەپ ماعان قارادى. جالىنان ۇستاپ، ساعاعىن قاسىدىم. باسىن جەرگە ساپ جايلانا ءتۇستى. جۇگەندەپ، سىرتقا الىپ شىقتىم. جالىن كەلتە كەسىپتى. كەكىلىنە تيمەپتى. كەكىلىنىڭ استىندا الاقانداي جۇقا تاقتاي بار ەكەن. وعان بىلاي دەپ جازىپتى: «قىزىلكوك 1938 جىلى تۋعان. ۋفا قالاسى. باشكير مەملەكەتتىك سيركى».
وسى از جازۋدان كوپ نارسە ۇقتىم. قىزىلكوك بيىل ءتورت جاستا، دونەن ۋفادا، سيركتىڭ قوراسىندا تۋعان. دەمەك، قول بالا بوپ وسكەن. ارينە، سيركتە وينادى ما، جوق پ.ءى، ول اراسى بەلگىسىز. الگى ءبىر كەزدەگى «سپوكوينو» دەگەن ءسوزدى ۇعا قويۋىنا قاراعاندا ءتىل بىلەتىن دە قۋ ما دەپ قالدىم. ءبىراق قانداي ءتىلدى بىلەدى. مۇنىسى تاعى بەيمالىم.
اتتى جەتەكتەپ شتابقا اكەلدىم. ات قوراعا بايلاپ قويدىم. قوراداعى اتتار بوتەن جىلقىنىڭ كەلگەنىن ءبىلىپ باسىن كوتەرىپ، «قايدان ءجۇرسىڭ، ءاي» دەگەندەي، وقىرانىپ-وقىرانىپ قويدى. بۇل ولارعا جاۋاپ قاتپاستان، مايدانعا جاڭا كەلىپ، بايىرعى مايدانگەر سولداتتاردىڭ قاتارىنا ەندى عانا تۇرعان جاس سولدات ءتارىزدى، جاربيىپ كەپ، ءۇنسىز عانا اتتار قاتارىنا تۇرا قالدى.
ءوزىمنىڭ بايلانىسشى جاۋىنگەرلەرىم الەكساندر سوروكين مەن كوكەتاي نازارالييەۆكە ات الىپ كەلگەنىمدى ايتتىم.
— جاقسى ات پا، جولداس لەيتەنانت، جاقسى ما، كازىر بارىپ كورسەك قايتەدى؟ ءجۇرىڭىز، بارايىق، — دەدى نازارالييەۆ.
قازاق پەن قىرعىز تۇقىمىندا جىلقى مالىن سۇيمەيتىن ادامدى وسى كۇنگە دەيىن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. كوكەتاي دا سونداي ات قۇمارلاردىڭ ءبىرى ەكەن، «كورەلىك» دەپ ەلپىلدەتە جونەلدى.
ات قوراعا قايتا كەلدىك. قىزىلكوك دونەن مەن كەلگەندە باسىن كوتەرىپ، وسىنداعى العاشقى تانىسىن قايتا كورگەنىنە قۋانعانداي، ءبىر شەكەلەپ جىلى قارادى، ارتىنشا جايلاپ قانا وقىرانىپ قويدى.
دەنەڭدى بولەكتەپ، دارا الىپ شىقتىق. الەكساندر مەن كوكەتاي ءۇستىن ابدەن تازالادى. ات سىلاپ-سيپاعاندى، ءۇستىن تازالاعاندى، ءوزى قاسي المايتىن جەرلەرىن، ساعاعىن، مويىنىن، ومىراۋىن قاسىعاندى قانداي جاقسى كورەدى. ونىڭ ۇستىنە مىناۋ كوزىن اشقالى ادامنىڭ قولىندا، ايقاي-شۋدىڭ ورتاسىندا وسكەن ات. ادامنىڭ ىستىق الاقانىن ۇناتپايتىن قولبالا مال بولا ما؟
— جولداس لەيتەنانت، كوڭىلىڭىزگە كەلسە دە ايتايىن، ات تاڭداي بىلمەيدى ەكەنسىز، — دەدى الەكساندر.
— ونى سەن قايدان ءبىلىپ تۇرسىڭ؟
— ات سيقى جوق. بويى الاسا، ءوزى قۇرتىمداي. بۇل ات ەمەس ەسەك قوي.
جولداسىنىڭ ءسوزىن قوستاعانداي كوكەتاي دا كوڭىلدەگىسىن ىرىكپەي ايتتى:
— تىم قورتىق ەكەن. ءوزى ەسەك بولماسا دا، قاشىر ەمەس پە ەكەن؟
قىسىلىپ تۇرسام كەرەك:
— ات پەن ەسەكتى اجىراتا الماعان ادامنىڭ ءوزى ەسەك، — دەدىم. كۇلگەن بوپ. — مۇنىڭ ەسەك بولمايتىن سەبەبى قۇلاعى قىسقا، قۇيرىعى ۇزىن. قاشىر بولمايتىنى باسى كىشى، بويىنا شاق. ەسەك دەگەننىڭ بويى بۇدان دا الاسا بولادى. قۇيرىعى قىسقا، تىقىر كەلەدى. قۇلاعى ۇزىن، باسى ءداۋ، تۇياعى تىك، ستاكان تارىزدەس بولادى ەمەس پە؟ مۇندا ونىڭ ءبىرى دە جوق. قاشىردىڭ باسى ۇلكەن، قۇلاعى ەسەك قۇلاق، جال-قۇيرىعى تىقىر بوپ وسەدى.
— جولداس لەيتەنانت، كوڭىلىڭىزگە كەلسە دە، ايتارىمىزدى ايتىپ قويدىق. ارينە، ەسەك ەمەس، قاشىر دا ەمەس، ءبىراق ناعىز جىلقىعا ۇقسامايتىن ءبىر جايى بار.
— وندا بۇل اتتىڭ ەرگەجەيلىسى بولار، — دەدى كوكەتاي.
الەكساندر سەلكىلدەپ، شەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى.
— كۇلەتىن يەسى بار، ادامنىڭ ەرگەجەيلىسى بولعاندا، جىلقىنىڭ ەرگەجەيلىسى نەگە بولمايدى، — دەدى ۇيالعان تەك تۇرماس دەگەندەي نازارالييەۆ.
ۇشەۋمىز ءۇش جاقتان اتتى تازالاپ ءجۇرمىز. ات راقاتقا باتىپ تۇر. «وسىلار نە سويلەپ ءجۇر» دەگەندەي اندا-ساندا قۇلاق شەكەسىنەن قيعاشتاي قاراپ قويادى.
— ەندى ويىما ءتۇسىپ تۇر. شىنىمدى ايتسام، سەن ەكەۋىڭنىڭ كۇدىكتەرىڭدە ءبىر نەگىز بار. اسىرەسە، مىنا كوكەتايدىڭ «ليليپۋت» دەگەن ءسوزى وي سالدى. بۇل كادىمگى جىلقى مەن پونيدەن الىنعان بولسا كەرەك. سيرككە سونداي ات كەرەك بولعان شىعار.
— ءپونيىڭىز نە؟ — دەپ ەكەۋى دە ماعان اڭ-تاڭ بوپ قارادى.
الگى ءسوزدى ەستىگەندە اتتىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە ءتۇستى.
— پوني — جىلقىنىڭ كارليگى.
ات تاعى دا ەلەڭ ەتتى.
— بۇل ءوزى سيركاچ پا ەدى؟ — دەدى الەكساندر.
— ارتيست ەكەن عوي.
— ول اراسىن ايتا المايمىن. وسىنىڭ اتى دا «پون»، «پونكا» بوپ جۇرمەسىن، — دەدىم. (ات ەلەڭدەپ، ماعان قاراپ، قوزعالاقتاپ، نە ايتاسىڭ، نە بۇيىراسىڭ دەگەندەي قاراي بەردى.)
ءسويتىپ تالاس ۇستىندە اتتىڭ اتىن دا، زاتىن دا ءبىلىپ الدىق.
— پونكا! — دەسەڭ، كادىمگىدەي قۇلاعى ەلەڭ ەتىپ، جالت قارايدى ەكەن.
بۇدان كەيىن جاڭا كوڭىلىمىز تولماي تۇرعان جانۋاردى شىنىمەن قىزىقتاي باستادىق. اتقا ەر سالىپ، ەڭ الدىمەن كوكەتاي ءمىندى. قىزىلكوكتىڭ جۋاستىعى، ادام مىنگەن كەزدەگى مىنەزى ارتىقشا ەكەن، ادەپتى، سىزىلىپ تۇر. قىمسىنۋ، ۇركۋ دەگەندى، جاعىمسىز مىنەز كورسەتۋدى بىلمەيدى. مۇنىڭ ۇستىنە «توقتا»، «تۇر»، «جات»، «بار» دەگەن سوزدەردى بىلەتىنى، ونى بۇلجىتپاي، ساقتىقپەن اسىقپاي ورىندايتىنى بار ەكەن.
— مۇنىڭ اتىن — ارتيست قويامىز، — دەدى كوكتاي.
— وتە تابىلعان ات، — دەدى، الەكساندر.
— مۇنىڭ ءوز اتى بار عوي، — دەدىم.
— ول قانداي ات، ونى ءسىز قايدان بىلەسىز؟
— ءبىلىپ تۇرمىن، مۇنىڭ اتى — پونكا!
ات وسى كەزدە ماعان دا موينىن بۇردى. ەركەلەپ، نازدانا قاراعان نەمەسە نە ايتاسىڭ دەپ سۇراي قاراعان ءتارىزدى.
— وندا مۇنىڭ اتى — ارتيست پونكا! — بولسىن دەپ كەلىستىك.
مىنە، مەن وسى ارتيست پونكامەن گەنەرال گاليسكييدىڭ 3-ەكپىندى ارمياسى، گەنەرال كۋتۋزوۆتىڭ 2-گۆارديالىق كورپۋسى، گەنەرال يۋشكيەۆيچتىڭ 22-ارمياسىنىڭ شتابتارىنا باراتىن جولداردى سان رەت شارلادىم. حولم، ۆەليكيە لۋكي، دەميانوۆسك، تورجوك، توروپەس ماڭىندا مەن بولماعان دەريەۆنيا قالماعان بولار.
كوكتەم كەزى ەدى. وسىنداي ءبىر ۇزاق ساپاردىڭ بىرىندە كورپۋس شتابىنا كەتىپ بارا جاتتىم. قاسىمدا ساشا سوروكين بار. توعاي-توعايدى ارالاپ، ساۋ جەلىپ كەلەمىز. الدىمىزدا، قارا كورىم جەردە بىرەۋ كەتىپ بارادى. ءدۇربى سالدىم. سالت اتتى ەكەن. كىم دە بولسا قۋىپ جەتەيىك دەپ جەلىستەن شوقاققا اۋىستىق. وڭاي جەتكىزەر ەمەس، دەگەنمەن جاقىنداپ قالدىق. ءدۇربى سالىپ، قايتا قارادىم. مىنە قىزىق! باسىندا اسكەري فۋراجكاسى بار، شاشىن توقپاقتاي ەتىپ جەلكەسىنە ءتۇيىپ العان ايەل. استىنداعى قىزىل كۇرەڭ ات ويقاستاپ، بىرەسە جولدىڭ مىنا، بىرەسە انا جاعىنا شىعادى. ايەل اتتىڭ باسىمەن الىسىپ كەلەدى. تايانىپ قالعان بىزبەن دە ءىسى جوق، ارتىنا قاراۋعا مۇرشاسى دا بولماي كەلەدى.
— ايەل ەكەن! — دەدىم.
— يە، ايەل ەكەن! — دەدى ساشا.
— اتى كوپ ءمىنىس كورمەگەن اساۋ ەكەن.
— شەگەدەي بوپ، قاتىپ قاپتى. ءوزى نە قىلسا دا مىقتى ايەل ەكەن، — دەپ قويدى ساشا.
— كازىر ايقاي ساپ، تۇرا شاپساق، كورەر ەدىم مىقتىلىعىن. اناۋ ات الىپ قاشىپ كەتەر ەدى.
— اتتىڭ الىپ قاشقانىنان قورىققان ايەل وعان مىنبەس تە ەدى. بۇل ايەلدى ات الىپ قاشا المايدى.
— قاشادى، — دەدىم.
— قاشا المايدى، كوپ بولسا ءبىراز جەرگە دەيىن شابادى دا، ات بولدىرادى. اق كوبىك بوپ توقتايدى. اتى تىم سەمىز ەكەن، ەكى-ۇش شاقىرىمنان ۇزامايدى.
— وندا كازىر ات تىزگىنىن جىبەرسەك قايتەدى. اتى جىعىپ كەتىپ، پالەسىنە قاپ جۇرمەيمىز بە؟
— بۇل ايەل اتتى جىعۋى مۇمكىن، ءوزى جىعىلمايدى، — دەپ قويدى ساشا.
باسىما بالالىق ءبىر وي كەلدى. نە دە بولسا اتقا قامشىنى باسايىن دەپ ويلادىم. «كوپ بولسا، اسىعىس ەدىك» دەپ قۇتىلارمىن.
— ساشا، ال كەتتىك! — دەدىم دە، قىزىلكوك دونەنگە قامشىنى باسا جونەلدىم.
ارتىنان شىققان دۇبىرگە ەلىگىپ، موينىن تۇقىرا ءتۇسىپ، ايەل استىنداعى ات الا كەپ جونەلدى. سىلتاۋ تابا الماي كەلە جاتقان جاراۋلى سەمىز قويسىن با، ءا دەگەندە سۋىرىلىپ، وق بويى العا شىعىپ كەتتى. ساشا مىنگەن ات تا الىمدى، ءبىر شابارى بار بولاتىن، مەنى القىمداپ كەپ قالدى. ءبىراق مەنەن وزعىسى كەلمەي تىزگىندى تەجەي بەردى. ۇزاق جولدا تەجەۋمەن كەلە جاتقان ات ءالى تىڭ ەكەن، شۋ دەگەندە سامعاپ كەتتى. قۇلايتىن، ساساتىن ايەل جوق، تىزگىنىن بوس جىبەرىپ، تارتا بەردى. تورت-بەس شاقىرىمنان كەيىن جەتتىم. ايداي قاسقاسى بار، سەمىز كۇرەڭ اق كوبىككە باتىپ، بولدىرىپ قالعان ەكەن. تاناۋى دەلديىپ، اياعىن ارەڭ الىپ، قاتتى ەنتىگىپ كەلەدى. ايەلدىڭ سۇرى قاشىپتى. تاناۋى قۋسىرىلىپ، كوپ قۋعىن كورگەن نەمەسە وقالاق تيگەن سيىرداي كوزى بادىرايىپ، وسقىرىنا قارادى. زۋلاپ، قاسىنان وتە بەرىپ، اتىما جاي عانا «لوجيس» دەدىم. ءوزىم ىشتەي ابدەن دايىندالىپ العانمىن. ات قاتتى ەكپىنىن باياۋلاتا بەرىپ، الدىڭعى تىزەسىن بۇگىپ جاتا قالدى. ۇستىنەن ۇشىپ تۇسكەندەي بوپ، جامباستاي كەپ، بورپىلداق اق توپىراققا جالپ ەتە قالدىم. ايەلدىڭ استىنداعى كۇرەڭ ەڭ سوڭعى كۇشىن جيعانداي بوپ، جالت بەرىپ، وسقىرىنا بارىپ توقتادى. مەن ات-ماتىممەن قۇلاعاندا ايقايلاپ جىبەرەر مە ەكەن دەپ ەدىم. ولاي ەمەس، قايتا:
— ساعان وسى كەرەك، — دەگەن داۋىستى قۇلاعىم شالىپ قالدى.
قاتال ايەل ەكەن. ورنىمنان تۇرىپ، يت سياقتى ەتپەتتەپ جاتقان اتىمدى تۇرعىزىپ جاتقان مەنىڭ قاسىمنان وتە بەرىپ، الا كوزدەنە قاراپ قويدى.
مەن وعان اسكەرشە سالەم بەردىم. اتاعى ۇلكەن، كاپيتان ەكەن.
— يە، سەن ەكەنسىڭ عوي، بايلانىسشى وفيسەر جولداس! — دەدى كەكەسىندى ۇنمەن.
سوزىنە قاراعاندا ايەل مەنى تانيتىن بوپ شىقتى. ءىشىم قىپ ەتە قالدى. مەن دە ءبىر جەردە كورگەن سياقتىمىن. نە دە بولسا بولار ءىس بولدى.
اتتان اتتىڭ قالعىسى كەلمەدى. بىرگە ءجۇرىپ كورپۋستىڭ شتابىنا كەلدىك.
ارادا ەكى كۇن وتكەن سوڭ ديۆيزيا شتابىنا قايتا كەپ، مايور ماتۆەيەۆكە تاپسىرمانىڭ ورىندالعانىن باياندادىم.
— سەنى كومديۆ ىزدەپ جاتىر! — دەدى مايور.
جۇرەگىم زۋ ەتە قالدى. «نە بولدى؟» ەكەن دەپ گەنەرالدىڭ بلينداجىنا قاراي تۇرا جۇگىردىم.
ەسىك الدىندا تۇرعان قاراۋىلدان رۇقسات اپ، ىشكە ەنسەم، گەنەرال اۋىزعى بولمەدە جالعىز تۇر ەكەن.
— جولداس كومديۆ، گۆارديا گەنەرال-مايورى، شتابتىڭ بايلانىسشى وفيسەرى گۆارديا لەيتەنانتى دوسوۆ ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىز بويىنشا كەلىپ تۇر! — دەدىم.
گەنەرال كوڭىلدى ەكەن. شاق-شاق ەتىپ بايانداعان ماعان كۇلە قاراپ، از-كەم تۇردى دا:
— وسى، سەن شتابقا قاي پولكتان كەلىپ ەدىڭ؟ — دەدى.
— 23-پولكتەن، جولداس گۆارديا گەنەرال-مايورى.
— ىم، ىم... ايتپاقشى، سەنى شاقىرعانىم جاي ەمەس. سەنىڭ ۇستىڭنەن ءبىر قاتىن ارىز ايتتى. سەن ونى ولەردەي قورقىتىپسىڭ. ەكى قابات بولماعانى وڭدى بولعان. ايتپەسە، بولاشاق سولدات اپات بولاتىن ەكەن. ورماندا جالعىز كەتىپ بارا جاتقان سۇلۋ قاتىننىڭ اساۋ اتىن ۇركىتكەن كورىنەسىڭ. سەنى ول بۇزىق، قىزمەتتەن قۋۋ كەرەك، اتاعىن تومەندەتۋ كەرەك دەپ، ابدەن بالاعاتتاپ كەتتى. ال سەن شىنىڭدى ايت، وسىنداي ىستەگەنىڭ راس پا؟
— ادەيى ەمەس، جولداس گۆارديا گەنەرال-مايورى، قۇپيا دا تىعىز پاكەتپەن اسىعىس كەتىپ بارا جاتىر ەدىم.
— اسىققانىڭ دۇرىس بولعان. اسىرەسە، جالعىز كەتىپ بارا جاتقان سالت اتتى قاتىندى كورگەندە اسىققانىڭ ءتىپتى وڭدى بولعان. ول سەنىن بۇرىنعى كومانديرىڭ پولكوۆنيك سوموۆتىڭ قاتىنى. سول پولكتا سان-سلۋجبانىڭ باستىعى. ول ماعان سەنى جازالاۋدى ۇسىندى. ءبىراق مەن سەنى بۇل جولى جازالامايمىن. ەندى قايتىپ ارىز ايتپاس ءۇشىن كەزدەسكەندە ءوزىن تاعى دا ءبىر قورقىتىپ قوي! — دەپ گەنەرال تەرىس اينالا بەردى.
مەن رۇقسات سۇراپ، سىرتقا بەتتەدىم. الگى ايتقان سوزدەن، گەنەرالدىڭ دارىگەر ايەلدى ونشا ۇناتپايتىنىن ۇقتىم. ونىسى ماعان دۇرىس بولدى. وسى قۋانىشپەن تاماق ىشەتىن جايعا قاراي ءبىر-اق تارتتىم.
9
اسحاناعا كۇلىمدەپ، قۋانىشپەن ەندىم. ءىشى تولعان وفيسەرلەر. ءبىر ستولدا شەكەسى قۋشيىپ الەكسەي دروبچينسكيي وتىر. ماعان ورىن اپ قويىپتى. قاسىنا كەپ وتىردىم.
— كوڭىلدىسىڭ عوي، گەنەرال سەنى سىيلاپ جىبەرگەننەن ساۋ ما؟ — دەدى.
مەن ۇندەمەدىم. ويتكەنى كورشى ستولدا مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز ايتۋشى كەلىنشەك، پولكوۆنيك سوموۆتىڭ ايەلى وتىر ەكەن. ول ماعان الا كوزىمەن، جاقتىرماي قاراپ قويدى.
گەنەرالدان ءجابىر كورىپ كەلگەن ادامشا تۇنجىراپ وتىرا بەردىم. توڭىرەگىمە قاراسام كۇندەگىدەن وزگەشە بىردەڭە بارداي كورىنەدى. سونى ىزدەدىم. باقسام، اسحانانىڭ ءىش جاعىنان كورىنىپ تۇراتىن جۋان-جۋان جۇمىر اعاشتاردى كورسەتپەي، اينالا گازەت تۇتىپ تاستاپتى. ەت قوسقان تارى بوتقانى تامسانا جۇتىپ، گازەتتەردىڭ ماقالاسىن شولا باستادىم. باس تاقىرىبىن وقىپ شىقتىم. ءبىر گازەتتىڭ ەتەك جاعىندا «يا حوچۋ جيت» دەگەن اڭگىمەگە كوزىم ءتۇستى.
الگى جازۋعا قادالا ءتۇستىم. ءبىر ءجىلى-تاتتى سوزدەرمەن ورنەكتەلگەن نارسە ەكەن، جەتەكتەپ بارادى. جەتەگىنە ەرە بەردىم. ءوزىمنىڭ قايدا وتىرعانىمدى دا ۇمىتىپپىن. تارى بوتقانىڭ بەتى قابىرشىقتانىپ، سۋىپ تا قالعان. اۋزىما سالسام، ىستىق كۇيىندە بىلمەپپىن، ەتى جاسىق، ءدامى-تاتۋى جوق بىردەڭە ەكەن. اسقا وكپەلەگەن جاس بالاشا ستولدىڭ شەتىنە قاراي يتەرىپ قويدىم دا، الگى اڭگىمەنى قايتا وقىدىم. ءوزىمنىڭ ايتقىم كەپ، ءبىراق، ايتا الماي، ايتۋعا ءتىلىم جەتپەي جۇرگەن جۇرەكتەگى ءبىر ءوز سىرىمداي بوپ كورىندى. باسىنان ءتۇسىپ قايتا وقىدىم. العاشقىدان دا اسەرلى بوپ كەتتى. گازەتتى العىم كەلدى. مايداندا گازەت الۋدىڭ ءوزى قيىن. جەتپەي قالادى. ونىڭ ىشىندە مىناداي گازەتتى قايدان تابامىن.
جاس كەزىمدەگى ءبىر ادەتىم ەسىمە ءتۇستى. كىتاپ، ادەمى جۋرنال، گازەت ۇرلايتىنمىن. جەتىم بالالار ۇيىندە جۇرگەندە قىزىل بۇرىشتان جوعالعان ەكى-ۇش كىتاپ پەن جۋرنالداردى مەنىڭ جاستىعىمنىڭ جاتقان ماتراسىمنىڭ استىنان تاۋىپ العانى بار. بىرەۋلەر مەنى ۇرى دەپ ايىپتاماق بولدى. سوندا ءبىر تاربيەشىم تۇرىپ:
— جولداستار، بولماشى نارسەنى دابىرا قىلاتىن نە بار، كىتاپ پەن جۋرنال، گازەت ۇرلاعان ۇرلىققا جاتپايدى. ول ءتان ازىعى ەمەس، جان ازىعى، ياعني، نان ەمەس، كىتاپ، — دەدى.
— نان كىتاپتان ارتىق پا ەكەن؟ — دەپ قالدى مەنى كىنالاۋشىلار جاعى.
— نان كىتاپتان ارتىق. مەنىڭ انام ايتۋشى ەدى، جابىقتا جارتى كۇلشە نان تۇرسا، وعان قولىڭ جەتپەسە، اياعىڭنىڭ استىنا قۇراندى قويىپ الۋعا بولادى دەپ. سوندا كىتاپتان ناننىڭ قانشا ۇلكەن بولعانى.
وسىنى ايتىپ، مەنىڭ تاربيەشىم انالاردى بەت باقتىرمادى. ءبىراق قارسى جاق جەڭىلىس تاۋىپ، كىتاپتاردى الىپ جونىنە كەتكەنسىن، مەنى ۇرىستى-اي كەپ، ۇرىستى. ەندى قايتىپ كىتاپ ۇرلاماستاي بولدىم. ءبىراق تاربيەشىم ايتقان دالەلدى، ادەمى سوزدەر كوكەيىمە قارلىعاشتاي مىقتى ۇيا ساپ ەدى. كادىمگى بالشىق پەن قىل-قىبىردى ارالاستىرىل سالعان قارلىعاش ۇياسى قاي قۇستىڭ بولماسىن ۇياسىنان الدەقايدا بەرىك. ءتىپتى، قارلىعاش ۇياسىن تەمىر مەن بەتوندى ارالاستىرىپ جاساعان بەكىنىسپەن عانا تەڭەستىرۋگە بولادى. ال، كوكەيدەن سونداي بەرىكتىگىمەن ورىن العان ويدى قالاي ايداپ شىعۋعا بولار ەدى؟ كىتاپتى، گازەت-جۋرنالدى ۇرلىققا ساناماي ءوسۋىم وسىدان ەدى. بۇگىن ناق سول ادەتىم ەسىمە ءتۇسىپ، قابىرعانى، جونىلماعان جۋان-جۋان بورەنەلەردى جاسىرىپ تۇرعان، تەمىر شەگەلەرمەن قاعىلعان مىنا گازەتتى ۇرلاپ كەتكىم كەلدى. ەپتەپ، گازەتتىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ قاراسام، «كومسومولسكايا پراۆدا» ەكەن.
گازەتتى قالاي جىمقىرىپ كەتۋدى ويلاپ، جان-جاعىما قاراسام اسحانادا ەشكىم قالماپتى. ار جاقتا اياق-تاباعىن سالدىرلاتىپ اسپازشى ءجۇر. جالعىزبىن. سوندا دا بولسا، ەسىككە، ودان سوڭ اس بەرەتىن تەسىككە قارايمىن. ەشكىم جوق. قولايلى كەز-اق. گازەتتى تۇتاس الۋ قاجەت پە، الدە الگى اڭگىمە تۇرعان جەردى ويىپ العان دۇرىس پا دەپ، ءسال كىدىردىم. گازەتتى تۇتاس السام، اسحانانىڭ جارتى قابىرعاسى بۇتىندەي ۇڭىرەيىپ قالادى. نە دە بولسا، الگى اڭگىمە تۇرعان ەتەكتى قيىپ الماق بوپ، قالتامنان ۇشى ءسۇيىر باكىمدى الىپ جاتقاندا ەسىك اشىلدى. باكىنى اۋدارا-توڭكەرە قاراپ وتىرا بەردىم. اسحانادان ىستىق سۋ الۋعا كەلگەن ماشينيستكا قىز شۋرا ەكەن.
— نە ارمانداپ وتىرسىز، جولداس لەيتەنانت؟ — دەدى قىز تەسىكتەن شاينەگىن اسپازشىعا ۇسىنا بەرىپ.
— جاننا دەگەن قىز تۋرالى ويلاپ وتىرمىن، — دەدىم جاڭا عانا وقىعان اڭگىمەنىڭ ىشىندەگى قىزدىڭ ەسىمىن ەسىمە ءتۇسىرىپ.
— اتى ادەمى ەكەن، ءوزى دە اتى ءتارىزدى سۇلۋ ما ەدى؟ ءوڭىڭىز وزگەرىپ كەتىپتى، سۇيە بىلەدى ەكەنسىز، — دەپ قىز سال-كەم قىزارىپ كەتتى.
«بۇل ايەل دەگەن شىركىندى قويساڭشى» دەپ ويلادىم.
مەنىمەن ەشقانداي قارىم-قاتىسى بولماسا دا، الگى قىزدى بۇرىندى-سوڭدى كورمەسە دە، مىنا قىز ايتەۋىر زاتى ايەلدەن ەر كىسىنى قىزعانعان ءتارىزدى بولدى. داۋسىندا تەمىردەي قاتتى دىبىس بار، كەكەسىن بار.
شۋرا قايتا سوزگە كەلمەدى. اسحانادان ىستىق سۋ اپ، شىعىپ كەتتى. ەسىك قايتا جابىلعان بويدا باكىمەن الگى اڭگىمەنى اينالدىرا كەسىپ، قالتاما سالدىم دا، سىرتقا بەتتەدىم. قابىرعاعا اپپاق بوپ قاعىلعان گازەتتەردىڭ اراسىندا قاپ-قارا بوپ الگىنىڭ ۇڭىرەيگەن ورنى دالدى. ول جەردەن بورەنەنىڭ بۇجىر-بۇجىر سىرتقى قابىعى كورىنەدى.
الدەقالاي ءبىر قىمبات زات، قالتاعا ءتۇسىپ اقشا ما، قازىناعا ءتۇسىپ التىن با ۇرلاعان ادامداي قۋىستانىپ، جۇرەگىم ءۇلپ-ۇلپ ەتكەن بويى، بلينداجعا قاراي تارتتىم.
جاتار ءۇيىمىز — بلينداجعا كەپ، وقيتىن جارىق ىزدەدىم. الاقانداي تەسىكتىڭ الدىنا الەكسەي وتىرىپ اپتى، وقىپ وتىر. جەلكەسىندە تۇرىپ ءبىراز كۇتتىم دە، شىداي الماي شىعىپ كەتتىم. جاڭا عانا كوتەرىلە باستاعان كۇننىڭ شۋاعىنا شىعىپ ۇلكەن شىرشانىڭ دىڭگەگىنە سۇيەندىم دە، وقي باستادىم. ال وقى، ال وقى. قايتا-قايتا وقيمىن... داۋىستاپ تا، ىشتەن دە وقيمىن. ناق ءبىر ءوزىم جازعان، ءوزىم سىر ايتقانداي، جانىم راقاتتانعانداي بوپ، وقي بەردىم. ءۇش ءجۇز جولداي اڭگىمەنى بىر-ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە قانشا رەت وقۋعا بولادى؟ بىلمەيمىن. سونداي-اق، وسى جەردە تۇرىپ قانشا وقىعانىم ەسىمدە دە جوق. ءالى دە وقي بەرەتىن ەكەنمىن، كوكەتاي نازارالييەۆتىڭ «جولداس گۆارديا لەيتەنانتى، ءسىزدى شتابقا شاقىرىپ جاتىر» دەگەن داۋىسى ءبولىپ جىبەردى.
وقۋ دا، وي دا كىلت ءۇزىلدى. كەزەكتى تاپسىرمامەن الىس جولعا شىقتىم. الگى اڭگىمەنى گيمناستەركانىڭ سول جاق قالتاسىنا، كومسومولدىق بيلەتىمنىڭ اراسىنا سەگىز بۇكتەپ ساپ الدىم. كەيبىر سوزدەرى، سويلەمدەرى كوكەيىمدە جاتتالىپ تا قالدى. قىزىلكوك دونەننىڭ ۇستىندە تەكىرەكتەپ، جورتىپ كەلەم. ويىم دا ات ءجۇرىسىنىڭ ىرعاعىمەن شوقىراقتاپ كەلە جاتقانداي، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ كەتەدى دە، قايتا جالعانادى.
وسى اڭگىمەنى جازعان باۋبەك بۇلقىشيەۆ دەگەندى بۇرىندى-سوڭدى وقىماعان ەدىم. ءوزى ماعان اسا جازعىش، ويلى ادام بوپ كورىندى. اسىرەسە، وقىعانى كوپ پە دەدىم. ونىڭ جازعىشتىعى سول، — ول مەنىڭ كوكەيىمدە جۇرگەن، ءبىراق ايتۋعا ءتىلىم جەتپەي، ويىم جەتپەي جۇرگەن جايلاردى ۇستىنەن ءدال ءتۇسىپ ايتقانىندا بوپ تۇر. ويلايمىن، وسى اڭگىمەنى مەنەن باسقا بىرەۋ وقىسا، نەمەسە، تىڭداسا، و دا مەن ءتارىزدى راقاتقا باتىپ، ايتا الماي جۇرگەنىن ايتقانداي بولار ما ەدى. سولاي بولۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىن. ەندى وسىنى بىلگىم كەلدى. ەكىنشىدەن، وسىنداعى جاننا دەگەن قىز دا، مەنىڭ سۇيگەن قىزىم ەكەن دەپ ءتۇيدىم. ارينە، مەندە سۇيگەن ەشكىم جوق. ول بولعان، الدەقاشان جوعالعان. ەندى سونىڭ ورنىنا ءوزىم كورمەگەن، بىلمەگەن، تۇسىمە دە ەنبەگەن جاننا دەگەن ءبىر اقىلدى، سۇلۋ قىز پايدا بولعان سياقتى سەزىنەمىن. ءسوز كۇشى، اقىل كۇشى، جازعىشتىق دەگەن وسى ەكەن دەپ ءتۇيدىم. ات ۇستىندە كەلە جاتىپ: «جاننا، جاننا، سەن قايدا ەكەنسىڭ، قاسى-كوزىڭ مولدىرەپ قاي جەردە وتىر ەكەنسىڭ، مىنا ءسوزدى، جىگىتتىڭ مىنا سىرىن وقىدىڭ با ەكەن، وقىساڭ ۇقتىڭ با ەكەن» دەپ ەرىندەرىم كۇبىرلەپ، وزىمە ءوزىم سويلەپ قويامىن.
حولم قالاسىنىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى كەڭ جازيرا الاڭدى باسىپ جاتقان تۇنىق كوك ورماندى قاق جارىپ وتەتىن اسكەري قارا جولعا ءتۇستىم. ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتقان ماشينالار. جول ءۇستى قاشان دا تولاسسىز. العى شەپكە ءوق-دارى، تاماق الىپ بارا جاتقان تورت-بەس جۇك ماشينالارىن تورۋىلداپ كەلە جاتقان بولۋ كەرەك، جاۋدىڭ ءۇش سامولەتى كوك جيەككە كوتەرىلىپ شىعا كەلدى. ماشينالار قاپەلىمدە نە ىستەرىن بىلمەي قالدى، سوندا دا بولسا، قاتارىن سيرەتىپ، بىر-بىرىنەن قاشىقتاي ءتۇستى. ءبىرى توقتاپ، ءبىرى قاتتى جۇرە باستادى. الدەقايدان زەنيت اتىلدى. ءبىراق جاۋ ونى تىڭدامادى. الدىڭعى سامولەت تومەندەپ جولعا، وندا كەتىپ بارا جاتقان ماشينالارعا شۇيىلە ءتۇستى.
جولدان شىعىپ قالىڭ اعاشقا ەندىم. زەنيت زەڭبىرەكتەرىن اعاش بۇتاقتارىمەن جاسىرىپ تاستاعان ەكى-ۇش جىگىت الگى سامولەتتى كوزدەپ جاتىر ەكەن. سامولەت تومەندەپ كەلىپ، جولدى بويلاتا پۋلەمەت وعىن سەۋىپ ءوتتى. ەندى كوتەرىلە بەرگەندە ءبىزدىڭ زەنيتشىلەر اتتى. كەۋدە جاعىنان ەكى وق ءدال ءتيدى عوي دەيمىن، سامولەت ۇشىپ بارا جاتقاندا وق تيگەن قۇستاي-اق قالباقتاپ بارىپ، قالىڭ ورماننىڭ اراسىنا جوق بوپ كەتتى...
مايدان سالتى دەگەن جازىلماعان، ءبىراق سونداي مىقتى، بۇزىلماس زاڭ ءتارىزدى. سەنىڭ ءومىر سۇرگىڭ كەلەدى. سەنى ولتىرۋگە ءتونىپ كەلگەن جاۋدى ەكىنشى جاقتان، كۇتپەگەن جەردەن بىرەۋ كەپ قاعىپ تۇسەدى. جاۋ ءولىپ تۇسەدى، نە ۇشىپ تۇسەدى. سەن امان قالاسىڭ، سوندا سەن تانىمايتىن، بىلمەيتىن الگى جاۋىنگەردى قۇشاقتاعىڭ كەلەدى، ايمالاپ سۇيگىڭ كەلەدى. ءبىراق سەن ونىمەن كەزدەسە الماي قالاسىڭ. الگى جىگىتتەر مايدانعا كەتىپ بارا جاتقان ءوق-دارى، تاماقتى دا، ونى الىپ بارا جاتقان ماشينالار مەن ادامداردى دا، بەيساۋات جولاۋشى مەش دە ولىمنەن امان الىپ قالدى، كەيىنگى ەكى سامولەت قايتا بەتتەي الماي، كەيىن قايتتى. مەن ادەيى بۇرىلىپ كەلىپ، الگى زەنيتشىلەرگە:
— راقمەت، جىگىت ەكەنسىڭدەر، ءبىزدى ولىمنەن الىپ قالدىڭدار! — دەدىم.
بىرەۋى كۇلىپ:
— جولدان بۇرىلىپ كەلگەنىڭىز ءۇشىن سىزگە دە راقمەت! ءبىزدىڭ دە ءومىر سۇرگىمىز كەلەدى. سەن جاۋدىڭ بىرەۋىنىڭ كوزىن جويساڭ، وندا ءوزىڭدى ءبىر كۇنگە امان ساقتاعانىڭ، — دەدى.
ويلاپ قاراساڭ ءومىر سۇرگىسى كەلمەيتىن ەشكىم جوق. ول ءۇشىن جاۋدى كەزدەسكەن جەرىندە جويا بەرگەن ءجون.
10
كەزەكتى ساپاردان ورالدىم. اتىمدى بايلاپ ىشكە، ءوزىمنىڭ كۇندە جاتاتىن بلينداجىما ەنسەم، وتكەن كۇنى قايتىس بولعان بايلانىسشى وفيسەر كاپيتان ماركوۆتىڭ ورنىندا پلاشش-پالاتكانى ايقارا جامىلىپ بىرەۋ جاتىر. ارينە، ونىڭ ءبىزدىڭ قاسىمىزعا ورنالاسۋىنا قاراعاندا وفيسەر ەكەنى ايان. ءبىراق كىم، قايدا ىستەيدى، كىم بوپ ىستەيدى، اسكەر اتاعى قانداي، ول اراسىن بىلە المادىم.
ۇزىنشا ەتىپ ءبىر جاعىن جەردەن قازعان بلينداجدىڭ سىعىرايعان جالعىز سىنىق تەرەزەسى بار. سودان كەشكە قاراي ەڭكەيگەن كۇننىڭ بولىمسىز عانا ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر. وسى ءبىر بولماشى جارىقتان ونىڭ ءوڭىن عانا كوردىم. دوڭگەلەك ءجۇزدى، قويۋ قارا قاستى، جالپاق بەت، تاپال مۇرىن، ءبىراق وڭىندە ءبىر سۇيكىمدىلىك بار جىگىت ەكەن. اسىرەسە، قيسىقتاۋ كەلگەن قارا كوزى وتتى دا، ويلى دا كورىندى.
مەن كيىمىمدى شەشىپ جاتىپ، ونى وسىلايشا ءبىر شولىپ ەتتىم. و دا ماعان قاراپ قاپتى. بۇرىن كورگەن ادامىم ەمەس. كىم دە بولسا ءبىزدىڭ ديۆيزيا شتابىنا جاڭا كەلگەن، بەيتانىس بولار دەپ ويلادىم. شۇيىركەلەسىپ سويلەسە كەتۋگە ۋاقىت تا جوق. جول ازابىن تارتىپ، الىستان كەلدىم. تاماققا اسىعىپ، وفيسەرلەردىڭ اسحاناسىنا كەلسەم، تانىس جىگىتتەر، ونىڭ ىشىندە جەركەپەدە بىرگە تۇراتىندار دا بار ەكەن. ءبىراق ولاردان الگى جىگىتتىڭ كىم ەكەنىن سۇرامادىم. سويتكەنشە بولعان جوق اسحاناعا الگى جىگىتتىڭ ءوزى كىرىپ كەلدى. اعا لەيتەنانت ەكەن. كوكىرەگىندە ەكى وردەنى، ەكى مەدالى بار ەكەن. مۇندا، ءبىزدىڭ شتابقا جاڭا كەلگەنمەن مايداندا كوپتەن جۇرگەنى بايقالادى. بەتىن جەل قاعىپ، توتىققان، كونتەكتەۋ ەرىنى كەزەرگەن، گيمناستەركاسى وڭىپ كەتكەن، جاعاسى ابدەن كىرلەگەن ەكەن. سونىمەن قاتار بەتىندە، اسىرەسە، وتكىر قارا كوزىنىڭ وتىندا مۇڭ بار ما دەپ قالدىم. اسحاناعا كەلگەندە ەشكىمگە زەر سالماي، باسىن تومەن ساپ، الدە نە تۋرالى ويلاعان قالپىنشا ەندى. ونىڭ ەشكىممەن ءىسى بولعان جوق. ونى ەلەۋشى دە بولمادى. بۇرىشتا تۇرعان وقشاۋ ستولعا وتىرىپ تاماق ءىشتى.
مەن جاتار ورىنعا كەلدىم. جەركەپە ءىشى قارا كولەڭكە بولا بەرگەن شاقتا و دا كەلدى. ءبىراق بۇرىنعىداي جالعىز ەمەس، مەنىمەن بىرگە جاتاتىن بايلانىسشى وفيسەرلەردىڭ ءبىرى — اعا لەيتەنانت الەكسەي دروبچينسكييمەن اڭگىمەلەسە كىردى. ەكەۋى بىر-بىرىنەن ءجون سۇراسىپ، ابدەن تانىسىپ العان كورىنەدى. ەندىگى اڭگىمەسى ماعان تۇسىنىكسىزدەۋ بولدى. الدەقانداي ءبىر سىردى تۇيىندەپ بولعانداي، الگى جىگىت:
— ءسويتىپ، ءبىزدى جوققا ساناپ قويعان ەكەن. ەندى مىنە، ءبىر جاعىنان تاڭ بولىپ، ءبىر جاعىنان كۇدىك تۋعىزىپ وتىر! — دەدى.
دروبچينسكيي باسىن شايقاپ قويدى.
الەكسەي دروبچينسكيي سوعىسقا دەيىن زاڭ مەكتەبىندە وقىعان جىگىت ەدى. قايماقتاي جۇپ-جۇقا ەرىنى بار، ۇنەمى كۇلىپ جۇرەتىن، جايدارى، ءبىر جاعىنان مىسقىلى، قالجىڭى كوپ ادام بولاتىن. بۇل جولى و دا ماعان ويلى كورىندى. ەزۋىنە كەپ، ەندى-ەندى كۇلىپ جىبەرەتىندەي بوپ تۇراتىن جىميۋ دا جوق ەكەن. بۇعان قاراپ ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى، قايتكەندە دە ءماندى، ۇلكەن اڭگىمە ەكەنى بايقالدى.
كەش ءتۇستى. اياداي جەركەپە ءىشىن قاراڭعىلىق باستى. كۇندە كەشكە سىعىرايىپ تۇراتىن ماي شام دا تاۋسىلعان ەكەن. ونى الۋدى دا ۇمىتىپ كەتىپپىز. سونىمەن «قاراڭعى ۇيدە قابان كۇركىرەيدى» دەگەن جۇمباقتىڭ كەبى كەپ، ءبىر توپ وفيسەر قاراڭعى كەپەدە، ەكەۋارا كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ جاتا بەردىك.
كۇنى بويى ات ۇستىندە ءجۇرىپ ابدەن شارشاعانىما قاراماستان ۇيىقتاي المادىم. كەيدە قاتتى شارشاعان كەزدە ۇيقى دا بۇزىلادى ەكەن، كوپكە دەيىن دوڭبەكشىپ، اۋناي بەردىم. قۇلاعىما الگى جىگىت پەن الەكسەيدىڭ اڭگىمەسى ەمىس-ەمىس كەلەدى. ويتكەنى باسقالاردان ماعان ەڭ جاقىن جاتقانى وسى ەكەۋى. دروبچينسكيي ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا، ءتىپتى، ادام جوق.
بۇگىن العى شەپتىڭ سايابىرسىپ تۇرعان شاعى ەكەن، اندا-ساندا گۇرس-گۇرس اتىلىپ جاتقان زەڭبىرەك داۋىسىنان باسقا ەشتەڭە ەستىلمەيدى. ءتۇن تۇنىق.
بۇل ەكەۋى كوپ اڭگىمەلەستى. بەتىمدى الەكسەيگە قاراي بۇرىپ، سودان ون جاعىما اۋناپ تۇسكەندە الگى كىسىنىڭ مىناداي ءبىر سۇراعىن ەستىپ قالدىم.
— ۇيلەنىپ پە ەدىڭ، بالاڭ بار ما؟ — دەدى ول الەكسەيگە.
— جوق، ۇيلەنگەنىم جوق.
— وندا سەن باقىتتى ەكەنسىڭ.
— ول نە دەگەنىڭىز، قايتا ۇيلەنگەن، بالاسى بار ادامدى باقىتتى ەكەن دەمەي مە؟ جالعىز باستىلىقتىڭ نەسى باقىت؟
— سەنىڭ مۇنىڭ دا دۇرىس. جالعىز باستىلىق باقىت ەمەس. اسىرەسە، بەيبىت كۇندە جالعىزدىقتى قايعى، سورلىلىق دەر ەدىك. ال مىناداي اۋىر كۇندە، باسىڭنىڭ قايدا قالارىن بىلمەي جۇرگەن شاقتا، جالعىز باستىلىق جۇرەككە، كوڭىلگە جەڭىلدەۋ بوپ كورىنە مە دەيمىن. جالعىز بالام بار. بيىل وقۋعا بارادى. ونى ءوزىم جەتەكتەپ بارا المادىم. قانداي بولعانىن، قالاي ءوسىپ كەلە جاتقانىن بىلمەيمىن. بۇل دا ەشتەڭە ەمەس دەلىك. ال ەگەر ونى ادام قاتارىنا قوسا الماي، وسىلايشا ءجۇرىپ ءولىپ كەتسەم نە بولادى؟ بۇل دا ارتىق وي دەلىك. دەگەنمەن، ارتىڭدا جاناشىر ەشكىمىڭ بولماسا، قارايلايتىن ەشكىمىڭ جوق بولسا، ءولىپ كەتۋدىڭ ونشا قيىندىعى جوق ءتارىزدى بولادى دا تۇرادى.
الەكسەي مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرگەندەي بولدى دا، ارتىنشا و دا بايسالدى ۇنمەن سويلەپ كەتتى.
— ءومىر شىركىننىڭ كەرەك ەمەس جەرى بار دەيسىز بە؟ سولاي بولسا ءسىزدىڭ بۇل ويىڭىزدى قۇپتاي قويمايمىن.
— ال، جاقسى، قۇپتاماي-اق قوي، مەنىڭ بالام مەنىڭ ءولىمىمنىڭ كۋاسى بولماي-اق قويسىن. ءتىرى-اق جۇرەيىن. ال ەگەر ول مەنىڭ ماسقارالىعىمنىڭ تىرىدەي ولگەنىمنىڭ كۋاسى بولسا شە؟ بارىنەن دە جانىما وسى قاتتى باتا ما دەپ ويلايمىن. باسقانى ەمەس، وسىنى ويلاعاندا، نەگە ەكەنىن ۇقپايمىن، جۇرەگىمدى قان باسىپ كەتەدى، كوزىمە جاس كەلەدى. جەتىم ەسىپ، تاس باۋىر بوپ، كوزىمە ەس بىلگەلى جاس الماي وسكەن-اق جان ەدىم. ءوزىمدى-وزىم بەرىك، مىقتى ساناۋشى ەدىم.
الەكسەي «ءلام» دەپ ءۇن شىعارماي قالدى دا، ءبىرازدان سوڭ جايلاپ قانا:
— ارينە، ءسىز مۇنى ناق كازىر باسىڭىزعا ءتۇسىپ وتىرعان جاعدايعا قاراپ ايتاسىز عوي. ءبارى دە وتكىنشى نارسە ەمەس پە؟ — دەدى.
— ارينە، كازىر باسقا تۇسكەن جايعا قاراپ ايتامىن. بۇرىن مۇنداي نارسە تۇسىمە دە ەنبەۋشى ەدى-اۋ.
— ادىلدىكتەن كۇدەر ۇزبەگەن جاقسى.
— ادىلدىكتى بار دەلىك. ءبىراق ول مەن تارىزدىلەردى ناق كازىر ىزدەپ تابا الا ما؟
وسى ءبىر كەزدە مەنىڭ دە جۇرەگىم شىم ەتە ءتۇستى. ەسىمە بۋگەيەۆ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان جايدى الدىم. ادىلەت دەگەننىڭ ءوزى دە سەنى دەمەۋشى بولسا عانا قولدايدى.
دەمەك، ادىلدىك دەگەن ەگەر ماشينا بولسا، ماي قۇيىلماعان، ايداۋشىسى جوق ماشينا. ادىلدىك ماشيناسىنا وتىرا قالساڭىز ونىڭ مايى مەن ايداۋشىسى بولسىن دەڭىز...
— مۇمكىن، ءسىزدىڭ اناۋ جاقتاعى جاۋىنگەرلەرىڭىز كەلگەنشە، ماسەلەنى قاراماي، اشىق قالدىرا تۇرار، — دەدى الەكسەي.
— ءاي سەنبەيمىن. باعانا مايور گەنەرالدىڭ بۇيرىعى دەپ اۋىزشا ايتتى. ال ول قاعاز بەتىنە تۇسەر بولسا، مەنىڭ حالىم مۇشكىل مە دەيمىن.
— باسقا تۇسكەنىن كورەسىز دە، اناۋ جىگىتتەر وزىمىزگە قوسىلعانشا... ەرتەڭ بەلگىلى بولار.
— سولاي بولار. مەنى قيناپ وتىرعان ءبىر جاي بار. ول الگى ايتقان بالام، جالعىز بالام جايى. قاراپ جۇرمەي، وزىمشە ماقتانىش ەتىپ، بالاما ەكى وردەن، ەكى مەدال العانىمدى، بارلاۋشىلار ۆزۆودىن باسقاراتىنىمدى ايتىپ حات جازعان ەدىم. العان ناگرادتارىممەن تۇسكەن سۋرەتىمدى دە جىبەرگەنمىن. ونىڭ بەر جاعىندا جاۋ تىلىندا جۇرگەن كەزدە مەنى حابارسىز كەتتى دەپ قاعاز دا جىبەرىپ قويعان كورىنەدى. ەندى قورقاقتىعى ءۇشىن سوتتالدى دەپ حابار بارسا نە بولادى؟ بالا عوي، «پاپام گەروي» دەپ ول كورشى بالالارعا ايتىپ تا قويدى ەمەس پە! ال ەندى ول نە ايتادى؟ كورشى، بىرگە وقيتىن بالالاردىڭ بەتىنە قالاي قارايدى، ولارمەن قالايشا بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە وينايدى. ءوزىم ماسقارا بولعانىممەن تۇرماي بالامدى، جالعىز بالامدى ماسقارا ەتتىم ەمەس پە، بالامدى وزىممەن قوسا ءولتىردىم ەمەس پە! ماعان بارىنەن قيىنى وسى بوپ تۇر. بۇدان دا «حابار-وشارسىز كەتتى» دەگەننىڭ ءوزى الدەقايدا ارتىق ەدى.
بۇدان سوڭ ەكەۋى دە كوپكە دەيىن ءۇنسىز قالدى. مەن ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا بارلىق وفيسەرلەردى شتاب الدىنا جينادى. ساپقا تۇردىق. توپ الدىنا كەشەگى اعا لەيتەنانتى الىپ شىقتى. ءجۇزى قۋارىپ، ءوڭى وزگەرىپ كەتىپتى. ەڭ الدىمەن پوليتوتدەل باستىعى ودان پارتبيلەتتى الدى. ودان سوڭ تريبۋنال باستىعى وكىم وقىدى. اتاعى، وردەندەرى، بارلىق ناگرادتارى الىنىپ، شتراف باتالونىنا جىبەرىلسىن دەپتى. وكىم وقىلىپ بولعان كەزدە گەنەرالدىڭ اديۋتانتى شىعىپ، ونىڭ كەۋدەسىندەگى وردەندەرى مەن مەدالدارىن الدى. ودان سوڭ قايشىمەن پوگونىن قيىپ تاستادى. بۇدان سوڭ گەنەرال چەرنيگوۆ تۇرىپ:
— قورقاق، تەرىس اينال، شتراف باتالونىنا شاگوم مارش! — دەدى.
ءبىز تاراپ كەتتىك. كورگەن كوپتىڭ اۋزىنداعى ءسوز الگى جىگىت جايلى بولدى.
بۇل جىگىتتىڭ باسىنداعى وقيعا بىلاي بولعان ەكەن. بارلاۋشىلار ۆزۆودىنىڭ تالاي-تالاي اۋىر سىننان وتكەن كومانديرى ەكەن. بۇدان ەكى اي بۇرىن كەزەكتى بارلاۋ جۇمىسىنا، جاۋدىڭ الىس تىلىنان ءتىل اكەلۋگە جىبەرىلىپتى. ول جاۋ تىلىنا ءوتىپ، اسا قۇندى ءتىل دە اپتى. ءبىراق كوزگە ءتۇسىپ قاپتى دا، جاۋدىڭ باسىم كۇشىنىڭ قۋدالاۋىمەن قالىڭ ورمانعا پانالاپ، پارتيزاندار ساپىنا قوسىلىپتى. سودان قىس ءتۇسىپ، جول قيىنداپ، مايدان شەبىنەن وتەر ساڭىلاۋ تابا الماي، قالا بەرگەن ەكەن. مۇندا بۇلاردى جوققا ساناپ قويعان. كوكتەم شىققانسىن سولداتتارىن سوندا تاستاپ، ءوزى جاقىندا عانا پارتيزاندارمەن بايلانىسقا بارعان كىشكەنە ەكى كىسىلىك سامولەتپەن قايتىپ ورالىپتى. مۇندا ونىڭ ايتقان سوزىنە سەنبەي، جاۋىنگەرلەرىن جاۋ تىلىنا تاستاپ، ءوزى قاشىپ كەلگەن ادام رەتىندە، قورقاق دەگەن اتپەن ايداپ سالدى. وندا قالعان سولداتتاردىڭ ءوزى جىبەرگەن ەدى دەگەنىنە نانباپتى. مۇنى راستايتىن ايعاقتى كۋا بۇل ارادا جوق. ءبىر قايناۋى ىشىندە كەتكەن بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ءبىر تاعدىر كۇيىپ كەتە بەردى.
ەرتەڭىنە كەزەكتى ساپارعا شىقتىم. حولم قالاسىنان ۆەليكيە لۋكيگە باراتىن ۇلكەن جول ۇستىندە كەشەگى جىگىتتى جاياۋ ايداپ بارا جاتقان سولداتقا كەزدەستىم. باسىن تومەن ساپ، بەلدىكسىز، جەلبەگەي، اياعىن جاي باسىپ، شاڭداقتى قارا جولمەن كەتىپ بارادى ەكەن. قاتارلاسا بەرىپ، باسىمدى يزەپ امانداستىم.
— جىگىتىم، حال وسىلاي! — دەدى اۋىر كۇرسىنىپ. — جول ۇستىندە تاعى كەزدەستىك. كەشەگى قاسىڭدا جاتقان جىگىتكە، الەكسەي دروبچينسكييگە ايتا الماي كەتكەن ءبىر ءوتىنىشىم بار ەدى.
— ايتىڭىز! — دەدىم.
— الەكسەي مەنىڭ بالاما حات جازسىن. ءبارىن جاسىرماي، بارلىق شىندىقتى ايتسىن. مەن ءوزىم بولسام، نە دەپ ايتامىن. اكەسىنىڭ قورقاقتىعىن بەتىنە شىركەۋ ەتىپ، بەتىنە سالىق ەتەتىن بولار. قايتەمىز سولاي بولسا... مەنى حابارسىز كەتتى دەگەن العاشقى دەرەكپەن جۇرە بەرگەن بۇدان گورى وڭدى بولار ەدى. ءبىراق، مىناۋ ءىس جاتار ما، مەنىڭ قورقاقتىعىمدى بۇرىن قىزمەت ىستەگەن جەرىمە، ۇيىمە ءبارىبىر جازاتىن كورىنەدى عوي...
كوپ سويلەسۋگە ۋاقىت بولعان جوق. الەكسەيگە ونىڭ اماناتىن جەتكىزۋگە ۋادە ەتتىم. قوش ايتىسىپ قىزىلكوك اتتى بوربايلاتىپ شابا جونەلدىم.
كەشكىسىن دروبچينسكييگە كەشەگى ءبىر تۇندىك تانىسىنىڭ اماناتىن ايتتىم.
الەكسەي قولىنا قاعاز، قالامىن اپ، استىڭعى ەرنىن جىمىرا تىستەپ كوپ وتىردى. الدەن ۋاقىتتا باسىن كوتەرىپ:
— بالاسىن تىم جاقسى كورەتىن كىسى ەكەن. اپىر-اي، ەندى بالاسىنا اكەسى تۋرالى نە دەپ جازارىمدى بىلمەي وتىرعانىم. ءوزىم بالاعا اكە بوپ كورمەگەن باسىم، شىنداپ كەلگەندە بالا دەگەن قيىن ەكەن عوي. — الەكسەي قينالىپ وتىر. وسى جۇمىستى ماعان تاپسىرسا قايتەر ەدىم دەپ مەن دە ويلاپ كەتتىم. جازا الماس ەدىم. بالا جۇرەگىن جارالاۋعا ءداتىم، قۋاتىم جەتپەس ەدى. مەن تۇگىل زاڭ قىزمەتكەرى بوپ، تالاي-تالاي ادامنىڭ تاعدىرىنا ۇكىم ايتقان، ءالى دە كەسىم شىعارۋعا ازىرلەنىپ جۇرگەن دروبچينسكييدىڭ ءوزى ەشتەڭە تابا الماي، دەل-سال بوپ وتىر. الدەن ۋاقىتتا ول جۇپ-جۇقا ەرىندەرى دىرىلدەپ:
— مۇمكىن ەمەس، جوق، ايتا المايمىن. ءسوز تابىلمايدى! — دەپ قالامدى لاقتىرىپ تاستادى.
سونىمەن حات جازىلماي قالدى.
ۆەليكيە لۋكي بوساعان بويدا سونداعى ارميا شتابىنا كەلدىم. تاپسىرمانى ورىنداپ كەرى قايتتىم. جاۋ بەكىنىسىنىڭ ناق اۋزىندا قول پۋلەمەتتى قۇشاقتاپ، ەتپەتتەي جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ قاسىندا ەكى-ۇش ادام وتىر ەكەن. قاسىنان وتە بەرگەندە بىرەۋى ورنىنان تۇرىپ، ماعان داۋىستادى، قايىرىلىپ قاسىنا كەلدىم.
— مىنا جىگىتتى تانيسىز با؟
— بەت-اۋزىن شان باسىپ كەتىپتى عوي، تانۋ قيىن! — دەپ ەڭكەيدىم. قاراسام اناۋ كۇنگى جىگىت. ناق سونىڭ ءوزى، ونى مەن گيمناستەركاسىنان تانىدىم. بۇرىن تاعىپ جۇرگەن وردەندەر مەن مەدالداردىڭ ورنى، پوگوننىڭ ورنى كۇن تيمەگەن، قوڭىرقاي قالپىندا تۇر.
— بۇل جىگىتتى تانيمىن!
— كىم؟
— ءاتى-جونى ەسىمە تۇسپەي تۇر. بۇرىنعى كاپيتان، بۇدان ءبىر جەتى بۇرىن...
— ءاتى-جونىن بىلمەسەڭ، تانىعانىڭا بولايىن، — دەدى كەكسەلەۋ، كوك ساماي مايور. — شترافباتتان بولار-اۋ.
— كىم دە بولسا ەر جىگىت، مىنە، مىنا سەكتوردا جاتقان ەلۋ شاقتى جاۋدى جايراتقان وسى! — دەدى جاستاۋ جىگىت. — باتىر ەكەن، ەر ەكەن. بۇل بولماعاندا ءبىزدىڭ ءبولىم العا باسۋ تۇگىل، باس كوتەرە الماس ەدى. ءوزى ءالى ءتىرى سياقتى. سانيتارلاردى شاقىرايىن.
الگى لەيتەنانت جۇگىرىپ كەتتى. مايور ماعان قاراپ:
— جولداس لەيتەنانت، قالتاسىن قاراشى، كىم ەكەن؟ — دەدى. مەن ونىڭ قالتاسىندا ەشقانداي دوكۋمەنت جوق ەكەنىن بىلە تۇرسام دا، قالتاسىن قارادىم. بار بولعانى ءتوس قالتاسىنان ءبىر جاپىراق جازىلعان قاعاز تابىلدى.
ودان باسقا دانەڭە جوق ەكەن. حاتتىڭ سىرتىندا دالا پوچتاسى، ونىڭ سانى جانە مەنگازينگە دەپ جازىلىپتى. ال شالبارىنىڭ قالتاسىنان ورتاسىنان ءتورت بۇكتەلگەن كادىمگى وقۋشىنىڭ جازۋ داپتەرى تابىلدى. وندا قولىمەن مايدا ەتىپ جازىلعان الدە نە جازۋلار بار ەكەن. وقىپ قاراسام قازاقشا ەكەن. وندا انەۋگۇنى وفيسەرلەر اسحاناسىندا وتىرىپ، ءوزىم گازەتتەن ويىپ العان «مەن ءومىر سۇرگىم كەلەدى» دەگەن ماقالانىڭ قازاقشالاعان نۇسقاسى بولىپ شىقتى. وقىپ كوردىم دە، قايتادان قالتاسىنا سالدىم. ويلايمىن، باۋبەك بۇلقىشيەۆتىڭ عانا ەمەس، مەنىڭ عانا ەمەس، ونىڭ دا ءومىر سۇرگىسى كەلگەن.
— مەنگازين دەگەن وسىنىڭ ءوز فاميلياسى ما ەكەن؟ — دەپ مايور اڭىرا قالدى دا، — ءسىز جولداسىڭىزدان قالماڭىز، كەتە بەرىڭىز.
مەن ءجۇرىپ كەتتىم.
بايلانىسشى وفيسەردە تىنىم بوپ كورگەن بە، ەكى كۇننەن سوڭ انەۋكۇنگى جولمەن تاعى ءوتتىم. جاۋ بەكىنىسى بولعان دوڭەستىڭ ۇستىندە جاس قابىر تۇر. ونى جيىرما شاقتى سولدات قورشاپ اپتى. باسىنا بەلگى ورناتىپتى. وعان «بۇل جەردە ءبىزدىڭ باتىر دوسىمىز مەنگازين جاتىر» دەپ جازىپ تا قويعان.
بۇلار وسى جىگىتتىڭ جاۋ تىلىندا بىرنەشە ايداي بىرگە بولعان بارلاۋشىلارى ەكەن.
ولار ءوز ديۆيزياسىنا قوسىلىپ، وزدەرىنىڭ كومانديرىن ماسقارا ايىپتان قۇتقارۋعا كەلگەندە، ونىڭ ەرلىك ءولىمىنىڭ ۇستىنەن شىعىپتى.
— ءبارىمىز كۋا بوپ اقتاپ الامىز.
— ەندى اقتاپ نە، اقتاماي نە؟
— ءبارى ءبىر موسكۆاسىز مۇنى ەشكىم اقتامايدى.
— اقتايدى.
— باسىنا جازعان مىنا جازۋ دۇرىس ەمەس. «گۆارديا اعا لەيتەنانتى» دەگەندى قوسا جازعان ءجون.
— ونى جازۋعا پراۆومىز جوق. الدىمەن اقتاپ، اتاعىن، ناگرادتارىن قايتارعان ءجون.
— بۇل جىگىت، — دەدىم، — ەشكىمنىڭ كۋالىگىنسىز-اق ءوزىن-وزى اقتاپ، باتىر ەكەنىن تانىتىپ كەتكەن جىگىت...
بۇدان سوڭعىسىن بىلمەيمىن. وعان بۇرىنعى اتاعى، ناگرادتارى بەرىلدى مە، جوق پا، ول اراسىن دا ەستىگەنىم جوق. ايتەۋىر ۆەليكيە لۋكي تۇبىندەگى ءبىر دوڭەستىڭ باسىندا جاس قابىر قالقايىپ قانا قالا بەردى. اڭگىمە بۇل تۋرالى ەمەس، ونىڭ بالاسى، اكە ەرلىگىن ماقتان ەتەر ارتىنداعى ۇرپاعى جايلى عوي دەيمىن. قايدا ەكەن سول بالا؟
ءيا، قايدا ەكەن سول بالا؟ وسى جايدى بىلە مە ەكەن؟ وسىلاردى ويلاي وتىرىپ ءوزىم دە ويعا كەتەم. الگى جىگىت الدىمەن باتىر بارلاۋشى اتاندى، وردەندەر الدى، سونان سوڭ، حابارسىز كەتتى، قايتا ءتىرىلدى، قورقاق دەگەن اتپەن سوتتالدى، قايتادان ەرلىك كورسەتتى. سوعىس دەگەن شىركىننىڭ زاڭى قاتال-اۋ. كوپتى، ەلدى، جەردى، ءبۇتىن مەملەكەتتى بىلاي قويىپ، ءبىر ادامنىڭ، اتى بەلگىسىز جالعىز جىگىتتىڭ تاعدىرىمەن قالاي-قالاي وينادى دەسەڭىزشى.
قايدا ەكەن، كازىر سول ەردىڭ قابىرعاسىن قاتتى قايىستىرعان جالعىز ۇلى؟ قايدا ەكەن سول بالا؟
كىمنىڭ دە بولسا قابىرعاسىن قايىستىراتىن قاتال سۇراق، زامانا، سول ءبىر ۋاقىت سۇراۋى وسى ەدى عوي.
11
كەزەكتى ءبىر تاپسىرمانى ورىنداپ، قايتىپ كەلەم. كوكتەم شاعى ەدى. كۇن توبەدە ماۋجىراپ تۇر. سولتۇستىك-باتىستىڭ قاراعايلى قالىڭ ورماندارى دا ءۇنسىز مۇلگىپ تۇنىپ قالعان. اياڭداپ كەلەم. جالعىزبىن. توڭىرەك تىپ-تىنىش. ات تىزگىنىن بوس جىبەرىپ، ءوزىم دە سالعىرت، ماۋجىراپ كەلەم. وسى ءبىر ءسات ماعان سوعىس جوقتاي، بەيبىت كۇن قۇشاعىندا، سونىڭ تەربەۋىندە كەلە جاتقانداي جايباراقات كورىنگەن. ءمولدىر ويدىڭ تۇنىعىن شايقاعان الدە ءبىر قياننان اتىلعان زەنيت ارتيللەرياسىنىڭ ءدۇمپۋى ەدى. سونىڭ ارتىنشا سامولەتتىڭ بوزداعانداي سوزىلمالى ءۇنى ەستىلدى. مۇنىڭ بارىنە قۇلاق ابدەن ۇيرەنگەن. سودان دا بولار الگى ءبىر ءتاتتى ويدان بىردەن ايىعا المادىم. ءجۇرىپ كەلەم.
ورمان ىشىندەگى قارا جول ءيىر-يىر. وسى قيسىق جولدىڭ ۇستىندەگى كوكتەممەن بىرگە كەلگەن جىرىندى وي الديلەپ كەلەدى. وي كەنەت ءۇزىلدى. بۇرىن كورمەگەن ءبىر شاعىن سەلونىڭ ۇستىنەن شىقتىم. تەرەزەلەرى سىنعان، قامىستان ورگەن شاتىرلارى، رامالارى مەن كارنيزدەرى القا-سالقا بوپ تۇر. قيسايماعان، ومىرىلىپ تۇسپەگەن مۇرجا جوق. ءسىرا، قىستا سولداتتار تۇرعان بولۋى كادىك، سىنعان تەرەزەلەردى اعاشپەن، سابانمەن بىتەپ تاستاپتى. وسىندا ەشكىم جوق پا ەكەن دەگەن ويمەن توڭىرەگىمە الاقتاپ كوپ قارادىم. ءبىر كەزدە ازدى-كوپتى ءوز ءومىرى، ءوز قىزىعى بولعان شاعىن سەلونىڭ قاڭىراپ تۇرعان مىنا سيقى ءبىر ءتۇرلى كوڭىلسىزدىك اكەلدى دە، الگى كەزدەگى كوكتەم اكەلگەن قىزۋدى سۋ سەپكەندەي ساپ قىلىپ، ونىڭ جىلىلىعىن كوڭىلدەن تۇرە ايداپ تاستادى.
سەلونى قاق جارعان جولعا ءتۇستىم. ورتا كەزىنە جەتكەندە ءبىر ءۇيدىڭ جارتىسى قۇلاعان، قالعانىنىڭ ءوزى ءبىر جاعىنا قيسايىپ تۇرعان مۇرجاسىنان بولماشى، ساعىم ءتارىزدى بوزعىلت، ءتۇسسىز بۇلدىر شىعىپ جاتقانىن بايقادىم. بىرەۋ بار ەكەن دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى. بىلگىم كەلدى. كىم ەكەن، نەتكەن جان؟ ات باسىن سولاي بۇردىم. باسقا ۇيلەر ءتارىزدى مۇنىڭ دا تەرەزەسى بىتەۋلى ەكەن. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي، مۇرجاسىنا قايتا قارادىم. كوز نۇرىن قىتىقتاپ، ساعىم وينايدى. دەمەك، پەشتە ىستىق لەپ بار.
جاي كەلىپ، الگى ۇيگە جەتپەي ات باسىن تارتتىم. تاساعا قىزىلكوك اتتى بايلاپ، پيستولەتتى قولىما اپ، ۇيگە قاراي ءجۇردىم. ەسىككە كەپ تىڭ تىڭدادىم. ەشبىر دىبىس تا جوق. ەسىكتى اشتىم. اۋىزعى ءۇي بوس. ەكىنشى ەسىككە كەلدىم. كىم بىلەدى، «جاۋ جوق دەمە جار استىندا، ءبورى جوق دەمە بورىك استىندا» دەگەن ەمەس پە، ەسىكتى ساقتىقپەن اشىپ، پيستولەتتى كەزەنىپ ىشكە ەندىم. بولمە ءىشى كۇڭگىرت ەكەن.
— قورىقپاڭىز، ءوز ادامىڭىز بولام! — دەگەن ايەل داۋىسى شىقتى.
— قورىقسام كەلەمىن بە مۇندا، ءوزىڭ كىمسىڭ؟
— ءوز ادامىڭىز.
بولمەنىڭ تەرەزە جاعىنا شىعىپ، ساباندى قولىممەن ىسىرىپ، ءۇيدىڭ ىشىنە جارىق ءتۇسىردىم. مىنە عاجاپ، كادىمگى ەرتەگىلەردەگى سۋرەت ءتارىزدى ءبىر ايەل وتىر. ءوزىم ساسىپ قالدىم. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەگەندەي جارىقتى مول تۇسىرمەك بوپ، ساباندى پيستولەتپەن يتەرىپ، سىرتقا قاراي شاشىپ جىبەردىم.
— اشۋلىسىز عوي، جولداس لەيتەنانت، — دەدى ايەل جاي عانا سالماقتى داۋىسپەن.
بولمە ءىشى جاپ-جارىق بوپ كەتتى. قولدان جاسالعان ناردىڭ ۇستىنە پىشەن توسەپ، پلاشش-پالاتكا جايىپتى. سونىڭ ۇستىندە اياعىن سالبىراتىپ، اققۋداي سىلانىپ، قارا شاشتى، نىلدەي كوك كوزدى، اق كەلىنشەك وتىر. ۇستىندە اسكەري گيمناستەركاسى، تار سۇر يۋبكاسى بار. پوگونى جوق. اياعىندا قىسقا قونىشتى ساقتيان ەتىك.
اڭ-تاڭ بوپ قايتا قارادىم. ايەل كۇلەدى. قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ وتىرعان ول جاق. ناق ءبىر مەنىمەن كوپتەن تانىس ادامشا:
— جولداس لەيتەنانت، قايدان ءجۇرسىز؟ — دەدى.
— مەنى قايدان بىلەسىڭ، ءوزىڭ كىمسىڭ؟
— ءسىزدى تانىمايمىن. ءبىراق ءبىزدىڭ ادامسىز. مەن بولسام، نە دەيىن، بوتەن ەمەسپىن. اتىم — ەما، ەميليا يۆانوۆنا كالينوۆسكايا، مەديسينا قىزمەتىنىڭ سەرجانتى! — دەپ ماعان ورنىنان تۇرماستان، قولىن ۇسىندى. پيستولەتتى كابۋرىنا ساپ، قولىن الدىم. الاقانى جىپ-جىلى ەكەن. قولىن جىبەرگىم كەلمەدى.
— ناعىپ وتىرسىڭ مۇندا؟ دوكۋمەنتىڭ بار ما؟
— دوكۋمەنت دەگەن مىنە! — دەپ توسەنىشتىڭ استىنان ورتاسىنان بۇكتەلگەن قاعاز اپ ۇسىندى.
تۇرەگەپ تۇرعان بويدا قاعازدى جازىپ وقي باستادىم.
— وتىرىپ وقىڭىز، جولداس لەيتەنانت!
ول ءوزىنىڭ جانىنان ورىن كورسەتتى، وتىردىم.
ءاتى-جونى، اسكەري اتاعى جاڭاعى ءوزى ايتقانداي ەكەن. بۇدان ءبىر اي بۇرىن جازىلعان پولك كومانديرىنىڭ بۇيرىعىندا «ەكىقابات بولعاندىقتان اسكەر قاتارىنان بوساتىلسىن» دەپتى. دوكۋمەنتتەرىن وزىنە قايتا بەرىپ جاتىپ:
— ەندى مۇندا ناعىپ وتىرسىڭ؟ — دەدىم. قاسىنا ىعىسىپ، جاقىنداي ءتۇستىم.
ول كۇلدى. مەن دە كۇلدىم. ەمانىڭ بوتەن، ءبىرىنشى كورگەن ادام الدىنداعى ەركىندىگى، مۇنىڭ ۇستىنە مايداندا جۇرگەن ادامدا سيرەك كەزدەسەتىن جايدارى، ادەپتى كوز قاراسى، بۇعان قوسا ءوڭىنىڭ سۇيكىمدىلىگى، ءتىپتى سۇلۋلىعى مەنى باۋراپ كەتتى بىلەم، ونىڭ كۇلگەنىنە قوسىلىپ كۇلە كەتكەنىمدى سەزبەي، اڭداماي قالدىم. ول تاعى كۇلدى، مەنىڭ وزىنە جاقىنداپ وتىرعانىما كۇلدى مە ەكەن، نە دە بولسا، مەن دە كۇلدىم.
— مۇندا ءبىر ايدان بەرى ناعىپ وتىرسىن؟
— ۇزاق اڭگىمە عوي، جولداس لەيتەنانت.
— ۇزاق بولسا، قىسقارتىپ ايت، ءبىراق، «جولداس لەيتەنانت» دەگەندى قوسپا، نەسىن جاسىرايىن، ادەمى ءسوزدى قايتا-قايتا ايتا بەرسە ءقادىرى كەتىپ، بوياۋى وڭادى ەكەن. وسى ءبىر رەسمي سوزدەن قۇلاق سارسىدى. ەڭ بولماسا، اي دالادا كەزدەسكەن سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ اۋزىنان وسى ءسوزدى ەستىمەي-اق قويسام دەپ ەدىم.
— قاراي گور، ءسىز رومانتيكتەرشە سويلەيسىز.
— سەن ءسوزدى الىپ قاشپا، اڭگىمەڭدى ايت! — دەپ قولىمدى يىعىنا سالدىم. كەۋدەسى ءدىر ەتە قالدى. مەنىڭ بويىما سول ءدىرىلدىڭ قۋاتى تاراعانداي، جۇرەگىم شىمىر ەتە ءتۇستى، ءبۇتىن قان تامىرىمدى قۋالاپ، جىلى اعىن كەتتى. ءوزىمدى-وزىم تەجەي بەردىم. ءبىراق قولىمدى يىعىنا جەلىمدەپ تاستاعانداي، قايتا تارتىپ الا المادىم.
ەما ساسپاي، اقىرىن داۋىسپەن ءوزىنىڭ وسىندا قاشاننان بەرى، ناعىپ وتىرعانى، قالاي كەلگەنى جايلى ايتىپ كەتتى. ءۇنسىز تىڭدادىم. ويتكەنى ءوزىمنىڭ قۇربىم، زامانداسىم جاس ايەلدىڭ جارقىن ەمەس، الا كەۋىمدەگى كۇڭگىرت شاقتىڭ كولەڭكەسى ءتارىزدى ءومىرى كوز الدىمنان ءتىزىلىپ وتە باستادى.
باتىس بەلورۋسسيادا تۋىپتى. اكەسى سەلو ءمۇعالىمى ەكەن. سوعىس باستالعان جىلى ون جىلدىق مەكتەپ بىتىرگەن ەكەن. ءوزىمىزدىڭ شەگىنگەن اسكەرمەن بىرگە كەتىپتى. اتا-انا سوندا قالعان.
— مىنە ەكى جىلدان استى. ارميا قاتارىندا ءجۇرمىن. تابيعات ب ا ق بەرمەسە دە، ساۋلىق بەرگەن ەكەن، اقىل بەرمەسە دە، ەڭ بەرگەن ەكەن. نەسىن جاسىرايىن، كوپتىڭ كوزىنە تۇسكىش بولدىم. سول ءبىر كوپ كوزدەن، كوز سۇعىنان قۇتىلۋدىڭ جولىن كوپ ىزدەدىم. مايدان دا بولسا دەپ، ءوزىمدى شىن سۇيەتىن، ءوزىم سۇيەتىن ادامعا ەرگە شىقتىم. ەكىقابات بولدىم. تۋعان جەر جاۋ قولىندا، ونىڭ اتا-اناسى ورالدا ەكەن. بوسانار كۇنىڭ جاقىنداعاندا حات جازىپ سوندا جىبەرەمىن دەيدى. سونى كۇتىپ وتىرمىن. كازىر ءبىزدىڭ ءبولىم قورعانىس شەبىندە عوي، اندا-ساندا كەپ، تاماق اكەپ كەتەدى.
— كۇيەۋىڭ كىم؟
— وسى وزىڭىزدەي جاس جىگىت، كومبات بوپ ىستەيدى.
— سانبات ارقىلى كەتۋگە بولمادى ما؟
— نەگە بولماسىن، بولادى. ونىڭ دا سەبەبى بار.
— نە سەبەپ؟
— ماعان نازارى تۇسكەندەردىڭ ءبىرى سانباتتىڭ باستىعى ەدى. كونبەدىم، ەرەگىسىپ، كۇيەۋگە ءتيدىم. سويا كىسى پولك كومانديرىنە جامانداپ، بوساتۋدى تالاپ ەتتى. ۋاقىت ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتىپ جاتاتىن شاق ەمەس قوي.
«وق پەن وتتىڭ ىشىندەگى ماحابباتتىڭ الەگى ەكەن عوي» دەپ كۇلەيىن دەپ ەدىم، ونىڭ كەيىنگى ءسوزى، ادىلەتتىلىك جايلى ايتقانى بوگەپ قالدى.
— وسى ما ءبارى؟ — دەدىم. داۋىسىم بۇزىلىپ شىقتى.
— وسى! — دەدى ەما ماعان سەلك ەتىپ، شوشىنا قارادى. مەنىڭ وڭىمدەگى وزگەرىستى سەزە قويدى.
تاعى دا ويلانىپ قالدىم. ايدالا، كۋا جوق، ءبىر-بىرىن تانىمايتىن ەكى ادام — جاس ايەل مەن جاس جىگىت كەزدەسىپ وتىر. ايەل جيىرمادا، مەن جيىرما ەكىدەمىن. باعانادان بەرى يىعىندا تۇرعان قولىمدى ارەڭ قوزعاپ، ايەلدى وزىمە قاراي تارتتىم. ايەل بۇلقىنبادى. بەتىمە ءۇنسىز قاراپ، يىلە بەردى دە:
— توقتاڭىز! — دەدى سالماقپەن.
— توقتايتىن نە بار؟
— ءسىز وفيسەرسىز، مەن بولسام سولداتپىن. باعىنۋىم قاشپاس، ءبىر عانا سۇراۋىم بار.
— ال، سۇرا!
— ايەلىڭىز بار ما؟
— جوق.
— سۇيگەن قىزىڭىز بار ما؟
— بار ەدى، ەلگە جارالى بوپ قايتقان ءبىر جىگىتكە كۇيەۋگە شىعىپ كەتىپتى. جاقىندا حات الدىم.
— ايەل زاتىنا وكپەلى بوپ، قاتۋلى جۇرگەن شاعىڭىزعا مەن تاپ بولعان ەكەنمىن دە...
— جوق، ءبىر ادام ءۇشىن بارلىق ايەلدى داتتاۋدان اۋلاقپىن.
ول ۇندەمەي قالدى.
ەمانىڭ ويىن تۇسىنە قويدىم. ول مەنى جاقسى جار اتىمەن، نەمەسە، سۇيگەن قىز اتىمەن ۇيالتپاق بولدى. ءبىراق ونىڭ ەكەۋى دە مەندە بولماي شىقتى. بەل الىپ كەتكەندەي بولدىم. وزىمە قاراي قايتا تارتىپ، سۇيەيىن دەپ ەدىم، قولىمدى موينىنان الىپ، الاقانىنا قىستى. جۇرەگىنىڭ لىقىلداپ، قاتتى سوعىسىن بايقادىم. كوزى كۇلىمدەپ ماعان جايدارى، سۇيكىمدى قارادى.
— ءسىز، ءتىپتى، ەكەۋمىزدىڭ ارامىز ەكى-اق جاس ەكەن عوي، سەن دەيىنشى، يە، سەن، يە، سابىر ەت. ەسىڭدە بولسىن، ايەل ەركەكتىڭ سابىرلى بولعانىن ۇناتادى.
— مىناۋ شاقتا نەتكەن سابىر ول؟
— قايتا وسىنداي كەزدە سابىرلى بولعان جاراسادى ەركەككە!
ۇندەمەي قولىمدى تارتىپ ەدىم، ىستىق قولدىڭ ۋىسىن قىسا ءتۇسىپ، جىبەرمەدى. قان شەڭگەلدەپ، جارا تاڭىپ، جارالى سولداتتاردى سۇيەپ ۇيرەنگەن سانيتاركانىڭ قولى ەمەس يە، شىنىققان، مىعىم ەكەن. مۇنىڭ ۇستىنە قولى قاتتى بولعانمەن، كوزقاراسى جۇمساق بولعانسىن، ۇمىتتەنىپ مەن وتىرمىن. كوزبەن ارباسىپ قالدىق. بايقاسام، ەما شىن سۇلۋ ەكەن. تۇنىق كوك كوزىنىڭ جانارى تاۋلى جەردىڭ قاينارىنداي ءمولدىر دە تازا. قىر مۇرىندى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، تۇرىڭكىلەۋ قايقى ەرىن، قويۋ قارا شاشتى، قاسى قيعاش، ماڭدايى جازىق، وڭىندە ءمىن جوق، قابىعىنان ارشىلعان جۇمىرتقاداي اپپاق كورىنەدى. قانشا قىزىقساڭ دا ساباعىنان جۇلىپ الۋعا قيمايتىن ءبىر ەرەكشە گۇلدەر وسەدى باقشادا، ەما سونى ەسىمە ءتۇسىردى. دەگەنمەن، ءولىم مەن ءومىر اراسىندا جۇرگەن سولدات جۇرەگى تىم قاتال بولا ما دەپ قالدىم.
ويعا العان وكتەم، قاتال شەشىمنەن قايتقىم كەلمەدى.
— سەن مەنى تانىمايسىڭ، بىلمەيسىڭ. مەن ساعان ءوزىڭ بىلەتىن سانباتتىڭ باستىعى دا ەمەسپىن. سەنىڭ ءوزىڭ بىلەتىن، باعىنىشتى ادامىڭا مويىن ۇسىنباعانىڭ جاقسى ەكەن. مەن ساعان ءاتى-جونى بەلگىسىز، بىلايشا ايتسام، ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە كەزدەسكەن بەلگىسىز سولداتپىن عوي.
— شىنى سولاي. ءبىراق مەن ساعان ءبىر وي ايتايىن. ادام دەگەن قىزىق پا دەيمىن. وت پەن وقتىڭ، جالىن مەن ءتۇتىن ىشىندە ءجۇرىپ جار سۇيگىم كەلدى. ەندى نارەستە سۇيگىم كەلەدى. وسى ەكەۋى ءۇشىن نە كورسەم دە ريزامىن. ءبىراق سەن مەنى اياۋعا ءتيىسسىڭ.
— اياۋ دەيمىسىڭ! ۋاقىت ادىلدىك ىزدەيتىن كەز ەمەس دەپ ءوزىڭ ايتتىڭ. ادىلدىك جوق شاقتا اياۋ بولا ما ەكەن؟
— ول ۋاقىتقا ەمەس، ادامىنا قاراي عوي، سەن مەنەن ۇلكەن بولساڭ دا جار سۇيمەگەن جاس جىگىتسىڭ، مەن بىرەۋدىڭ ايەلىمىن، ەندى ءبىرازدان سوڭ انا بولامىن. اياۋ، ادىلەتتىلىكتى شىن جوق دەپ وتىرساڭ، ەرىك وزىڭدە.
ول قولىمدى بوساتىپ جىبەردى. جاڭا عانا ونىڭ ىستىق ۋىسىندا تۇرعان جىپ-جىلى الاقانىممەن ماڭدايىمدى سۇيەپ، وتىرىپ قالدىم.
ەما قولىن سوزىپ، باسىمدى قاپسىرا قۇشىپ، ماڭدايىمنان ءۇش قايتا ءسۇيىپ الدى.
— بالا بولماعانىڭ جاقسى! — دەدى اقىرىن عانا.
قۇلاعىما تانىس ءسوز، تانىس داۋىس كەلگەندەي بولدى. ەسىمە، ەلدەگى ەڭ ءبىر ءتاۋىر كورەتىن اقىلدى جەڭەشەم ءتۇستى. سوعىستان بۇرىن وقۋدان قايتىپ، ەلگە كەلگەندە سۇيكىمدى جاس جەڭەشەمە قالجىڭداپ تا، شىنداپ تا ءبىر ءسوز ايتسام كەرەك. سوندا ول: «بالا بولماعانىڭ جاقسى. سەن ءالى ءبارى الدا تۇرعان جاسسىڭ. ارتىڭا قاراماي، الدىنا قارا، بۇدان بىلاي بالا بولماعانىڭ جاقسى»، — دەپ ەدى. ناق سول ءسوز، سوناۋ الىستان، قاراتاۋدىڭ بويىنان سوڭىمنان قالماي، قۋىپ جەتكەندەي الدىمنان بۇگىن قايتا شىقتى. ەما، وزىنشە ايتسام، ەميليا يۆانوۆنا، ءوزىمنىڭ سۇيىكتى دە، سۇيكىمدى دە، جازا باسىپ بارا جاتسام اقىلىن ايتاتىن جەڭەشەمە، قاراتاۋ وڭىرىندە وتىرىپ، تىلەۋقورىم بوپ وتىرعان مەيىرباندى جەڭەشەمە ۇقساپ كەتتى. باسىمدى ەما ماڭدايىمنان سۇيگەن كەزدەگى قالپىنان وزگەرتپەي ونىڭ كەۋدەسىنە، دىرىلدەگەن ىستىق توسىنە سۇيەپ وتىرىپ قالدىم. ەما جۇرەگىنىڭ سوعىسى، ونىڭ ءدۇبىرى ەستىلىپ تۇر. ساعاتتىڭ تىلىندەي، سونىڭ ءبىر ىرعاقتى ۇنىندەي وسى جۇرەكتىڭ سوعۋىندا ۇلكەن ءومىردىڭ، بولاشاق انا ءومىرىنىڭ، كەلەشەك بالا ءومىرىنىڭ بۇلكىلى جاتتى.
باسىمدى دىرىلدەپ سوققان ىستىق جۇرەكتىڭ تۇسى، جىلى كەۋدەسىنەن تارتىپ اپ:
— ەما، قوش، cay بول! — دەپ ورنىمنان تۇردىم. — قوش ساۋ بول. مىنا 8-ديۆيزياداعى بايلانىسشى وفيسەرمىن. فاميليام — دوسوۆ. تاعدىر جولىقتىرۋعا جازسا، ۇمىتپاعايسىڭ!
سىرتقا بەتتەدىم. ەما ىلەسە شىعىپ، ارتىمنان قاراپ قالدى.
ويلاپ بارام. بويداعى قۇتىرعان تەنتەك قاندى اقىل جەڭسە وسىلاي بولادى. ادامدىق پەن ماحاببات قاي ۋاقىتتا بولسا دا تابىلادى. سوعىس تىلىمەن ايتساق، مۇنى جەڭىلىس دەۋگە كەلەر مە ەدى، الدە شەگىنىس دەۋگە كەلەر مە ەدى. ال، قايسىسى بولسا دا، ورىندى جەڭىلىس، ورىندى شەگىنىس پە دەيمىن. ويتكەنى، ادامنىڭ ورىنسىز، اقىلسىز قىلىعى كوپكە جاريا بولسىن-بولماسىن، ارلى ادام بولسا، ارتىنان قالىپ كورگەن بە! امەندە، ار شىركىننىڭ تازا بولعانى ابزال.
مۇنىڭ ۇستىنە جەكە ادامنىڭ ۇلكەندى-كىشىلى جەڭىسىنىڭ ءبارى ەڭ الدىمەن ءوزىن-وزى جەڭە بىلۋدەن باستالادى عوي دەيمىن.
12
كوكتەم شىققالى قاشان. جەر بۋسانىپ، بۋى بۇرقىراپ جاتىر. قاۋلاپ كوك شىعىپ كەلەدى. ورمان اعاشتارى دا بۇرتىكتەپ، ەندى از كۇندە جاپىراق جايىپ، قاۋ ەتە قالعالى تۇر.
بۇزىلعان دەريەۆنيادان بەس-التى شاقىرىمداي جەردەگى قالىڭ ورمان اراسىندا تۇرامىز. كوكتەم ەڭسەنى كوتەرىپ، كوڭىلدىلەۋ كەلگەنمەن، توڭىرەكتەن، ورمان اراسىنداعى قويمالجىڭ باتپاقتان دىمقىل سىز ءيىسى ءالى ارىلعان جوق. اسىرەسە، قىس بويى قونىشتان كەلەتىن سارى سۋ باسىپ جاتقان بلينداج ءىشى ءارى دىم، ءارى سىز. ەندى كەبە باستاعان سۋدىڭ قاڭسىعان جامان ءيىسى قولقاڭدى قابادى. امالسىزدان، ۇيىقتاعان كەزدە بولماسا، ىشكە كىرگىڭ كەلمەيدى. جاسىراتىن نە بار، وسى ءبىر ءيىستى دە، كوڭىلسىزدىكتى دە كەيدە اراقپەن جۋىپ-شايامىز. بۇل جاعى جەتىپ تە جاتىر. الماتىدان «توركىندەرىمىزدىڭ» كەلىپ كەتكەنىنە كوپ بولعان جوق. ولار بىزگە تىم كوپ سىيلىق اكەلدى. اسىرەسە، تاماق جاعى تىم كوپ ەكەن. قوناقتار اكەلگەن سالەم-ساۋقات ىشىندەگى ءتاتتى نانداردىڭ، شۇجىقتاردىڭ ءبىرازى كوپ ساقتاۋعا كەلمەي، بۇزىلىپ تا كەتتى. اراق-شاراپ جاعى دا كوپ ەكەن. جىگىتتەر ىشۋدەي-اق ءىشىپ جاتىر. ءبىراق تاۋسىلار ەمەس. ارتىن ويلاپ، الدىمەن قامدانعاندار ءتاۋىر-اق قور جيناپ العان كورىنەدى. كەشكە قاراي قىزارا ءبورتىپ، الاۋلاپ شىعا كەلەتىندەر بار. اسىرەسە، وسى شتابتاعىلار كۇنى بويى قاعاز كەمىرىپ وتىرادى دا، كەشكە قاراي قىزارىپ شىعا كەلەدى.
تاپسىرما جوق، تىنىش كەشتىڭ بىرىندە الەكسەي دروبچينسكيي ەكەۋمىز اسحاناعا بارماق بوپ، بىرگە شىقتىق. جولدا ەكى بەتى نارتتاي قىزارعان، شىلىمدى بۋداقتاتىپ، توپوگراف ميحايلوۆ كەزدەستى. جامان ادەت جۇقپالى كەلەدى ەمەس پە، الگىنى كورگەن بويدا الەكسەي تۇرىپ:
— مەنىڭ جاستىعىمنىڭ استىنداعى پىشەننىڭ اراسىندا بىر-ەكى شىنى اراق جاتىر. سونىڭ ءبىر شىنىسىن سىلتەپ الساق قايتەدى؟ — دەدى.
— باستىقتاردىڭ ءبىرى سەزىپ قالسا پالە بولار؟ — دەدىم. مۇنسىز دا بۋگەيەۆتىڭ جالاسىنان ارەڭ قۇتىلعان باسىم «اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى» دەگەندەي، وزىمشە ساقتىق جاساعان بوپ.
— نە پالە بولا قويار دەيسىڭ؟.. ءبىز مىنا ءجۇن قاباق توپوگرافتان نەمەسە اناۋ الگى كۇندە ماس بوپ جۇرەتىن شەلەستوۆ پەن نيكيتيننەن كەمبىز بە؟ اسىرەسە، وسى ۇشەۋى قوناقتار كەلىپ سىيلىق بەرگەلى كۇندە قىزۋ بوپ، بورتەدى دە جۇرەدى. كەيدە بۋى بۇرقىراعان كادىمگى مىنا كوكتەم سىندى-اۋ!
— بىزگە قاراعاندا ول ۇشەۋى دە باستىق قوي.
— ولار وزىنە، ءبىز وزىمىزگە ءوزىمىز باستىقپىز. ارينە، كارى مايوردى، ماتۆەيەۆتى بۇل اراعا قوسپاعاندا...
بلينداجعا كەلىپ، ءبىز ەكەۋمىز دە ءبىر شىنىنى: قاق ءبولىپ، سىلقيتا سالدىق. الەكسەي اراق ىشسە قانى قاشىپ سۇرلانا تۇسەدى دە، مەن كەرىسىنشە، قىزارىپ كەتەمىن. ءبىرىمىز بوزارىپ، ءبىرىمىز قىزارىپ، ءبىراق ەكەۋمىزدىڭ دە كوزىمىز جاۋدىراپ اسحاناعا كەلدىك. الگى اراق ءىشتى جالاپ، وزەكتى ورتەپ بارادى. تاماق جەگىمىز كەپ تۇر.
اياداي اسحانادا ادام ازى مۇنداي قۋانتپاس. ءبىراق كىرگەن بويدا اسحاناداعى از ادامنىڭ ءبارى بىردەي ماعان قاراپ قالعانداي بولدى دا تۇردى.. العاشقىدا ناق ءبىر ايىپتى ادامداي ەشكىمگە تىكتەپ قاراي المادىم. كوزىم ءتۇسىپ، ەندى ءبىر قاراعاندا، بۇرىشتاعى ستولدا ساقالى قاۋعاداي بوپ، بەلىنە دەيىن تۇسكەن، ۇزىن بويلى، اق سارى ارىق مايور احمەنەيەۆ، بايلانىسشىلاردىڭ باستىعى وتىر ەكەن. بۇل مەنىڭ كوزىمە، اراق ءىشىپ العان ماعان بىرەسە ليەۆ تولستويدىڭ، بىرەسە اكادەميك وتتو ءشميدتىڭ ءوزى ەمەس، بۇرىشقا قويا سالعان پورترەتى ءتارىزدى بوپ كورىندى. ەندى سولاي ەكەن دەيىن دەسەم، قاسىندا ەكى بەتى تاندىرعا پىسكەن نانداي بوپ، قىزارا ءبورتىپ، جالپاق بەت ءداۋ مايور، بارلاۋشىلاردىڭ باستىعى زاموجنىي، بەتىندە شەشەك داعى كوپ، ءبىراق بارىنشا ويناقى، كۇلىم كوز اق سارى كەلىنشەك، شتابتاعى ەكى-ۇش ەركەتايدىڭ ءبىرى، اعا لەيتەنانت، اۋدارماشى جەنيا يۆانوۆا وتىر.
الەكسەي ەكەۋىمىزگە تاماق بەردى. اۋىز اسقا تيگەنسىن كوڭىل جايلانا باستادى. ءبىزدىڭ ءىشىپ العانىمىزدى ەشكىم سەزبەگەن ءتارىزدى. ويتكەنى كوكتەمنىڭ كوڭىلدى كۇنىن، بۇعان جەتكەن دە بار، جەتپەگەن دە بار دەپ، بۇلار دا ىرىم جاساپ العانداي-اۋ، شاماسى.
ىشىمە ەل قونعانسىن، كوڭىلىم جايلانىپ، جان-جاعىما قارانامىن. ءبىزدىڭ وسىنداعى بايلانىسشى وفيسەرلەردىڭ تىكەلەي باستىعى، كارى مايور ماتۆەيەۆ يىعى قۋشيىپ، ەڭسەسى تەمەن تۇسكەن بويى، الدەقانداي ويلى كەسكىنمەن تومەن قاراپ، ءبىر بۇرىشتا جالعىز وتىر. ءبىزدىڭ ارتىمىزدان ىلە-شالا ماتۆەيەۆتىڭ ورىنباسارى، اعا لەيتەنانت پروكوفيەۆ كەلىپ، ءوز باستىعىنىڭ قاسىنان ورىن الدى. وسىلاردىڭ ءبارى العاشقىدا مەنىڭ ماساڭداۋ ەكەنىمدى كورىپ، ءبىلىپ وتىرعانداي ەدى. سودان دا بولار ولارعا تۋرا قاراي الماي، ۇرلانا قاراپ، يمەنە زەر سالعانمىن. جوق، ولاي بولمادى، بوي ۇيرەنە كەلە تىكتەپ كوز سالسام، ماس ماعان سونداي بوپ كورىنبەسە، ماتۆەيەۆتەن باسقا وتىرعان تورتەۋى دە قىزۋلاۋ ەكەن. نەدەن ەكەنىن بىلە المادىم، كارى مايور ابدەن قورلىق كورىپ، جاپا شەگىپ وتىرعان ادام ءتارىزدى ءارى ويلى، ءارى جۇدەۋ ەكەن. ءوڭى ءتىپتى سىنىق. مەنىڭ بىلىگىمشە، گەنەرال چەرنيگوۆتىڭ كەزەكتى سىلىكپەسىنە ءبىر ءتۇسىپ شىققان ادام-اۋ.
ءوزى ۇيىقتاعاندا بولماسا، توڭىرەگىندەگىلەردىڭ بارىنە مازا بەرمەيتىن، مەنمەن، كوكىرەگى جوعارى جاس گەنەرال كۇندە بىرەۋدى سىلكىلەپ-سىلكىلەپ الماسا كوڭىلى كونشىمەيتىندەي ەدى. وسى ءبىر اسحانادا وتىرعان جەتى ادامنىڭ ءبارى دە بىر-بىردەن نەمەسە ەكى-ۇش رەت ادۋىن گەنەرالدىڭ ايقايىن ەستىگەندەر. «ادۋىن» دەگەن ءتىپتى بۇل جەردە ءدال دە بولماۋى مۇمكىن، وعان ودان گورى «دولى» دەگەن ءسوز كەلەدى. دولىنىڭ دا دولىسى بار. ونىڭ باس جاعىنا «ەسەر» دەگەن تەڭەۋ قوسۋعا دا بولار ەدى. بۇل گەنەرال وسىندا كەلگەلى ونىڭ بەتىنە قارسى كەلگەن، ءسوز قايىرىپ ايتقاندار بولماعان شىعار. جالعىز عانا باۋىرجان، كادىمگى مومىشتىڭ ۇلى وعان: «ارىستان بوپ.اقىرعانمەن ورماندى بيلەپ الا الماسسىڭ»، — دەپتى. وسى ءسوز ماقال بوپ تاراپ تا كەتكەن. گەنەرالدان ورىنسىز بوقتاۋ ەستىپ شىققاندار وسى ءسوزدى ەسىكتەن شىعا بەرە ءوزىن-وزى بەكىتە ءتۇسۋ ءۇشىن، داتكە قۋات ەتىپ، قۇران سوزىندەي قايتالاپ ايتادى. ماتۆەيەۆ تە ناق كازىر وسى ءسوزدى ىشىنەن قايتالاپ، وزىنە-وزى دەمەۋ جاساپ وتىرعان ءتارىزدى ەدى.
الەكسەي ەكەۋمىز اسحانادا كوپ وتىردىق. الگى وتىرعانداردىڭ ءبىرازى كەتىپ قالدى. جەنيا يۆانوۆا كەتىپ بارا جاتىپ، ادەيى بۇرىلىپ كەپ، مەنىڭ ارقامنان قاقتى.
— بۇل مەنىڭ ەسكى تانىسىم. وندا وقۋدان جاڭا كەلگەن كەزى ەدى. كىشى لەيتەنانت بولاتىن، 23-پولكتە كومۆزۆود بولاتىن. سولاي ما؟ — دەپ ماعان ماقۇلداتىپ قويدى. — مەنى ءبىر قيىن جولدا قورعاعانى بار. حالىڭ قالاي، جولداس گۆارديا لەيتەنانتى؟
— جامان ەمەس.
— جامان بولۋعا ءتيىستى دە ەمەس.
نەگە ەكەنىن ايتا المايمىن، ايتەۋىر مەنى ايەلدىڭ ماقتاۋى ەلىكتىرە المايدى. بۇل جولى دا سولاي بولدى. مەن ونىڭ جىلى سوزىنە، ماقتاۋىنا قۋانعانىم جوق. قايتا، ايەلدىڭ ۇلكەنسىپ سويلەگەن سوزىنە، بۇل جولى جيرەنە قاراپ، سونىڭ كەرەگى نە ەدى دەگەن ادامشا تومەن قاراپ جيىرىلىپ قالدىم، ال مۇنىڭ ۇستىنە جەنيانىڭ كۇلگەن كەزدە كەرە قارىس بوپ، قۇلاعىنا جەتەردەي بوپ كەتەتىن ۇلكەن ەزۋىنەن كورىنگەن كۇلكى ناعىز جۇرەكتەن شىعىپ تۇرعان، شىنشىل كۇلكى بوپ كورىنبەدى. تەك قانا قايقىلاۋ كەلگەن قالىڭ ەرنى عانا ماعان وسىدان از كۇن بۇرىن تانىسقان ەمانى ەسىمە ءتۇسىردى. جۇرەگىم وقىستاۋ عانا بۇلك ەتە ءتۇسىپ، قايتادان ساباسىنا كەلدى.
ەكەۋمىز اسحانادان شىقپاي ءالى وتىرمىز. اركىمدەر كەلىپ-كەتىپ، تاماق ءىشىپ جاتىر. ءوزىمىز تويىپ العانسىن بۋسانىپ، بويداعى جالعان قىزۋدىڭ تابىنا راقاتتانىپ وتىرعان جاي بار.
بۇل اسحاناعا كەلمەيتىن، تاماقتى جاتار جەرىندە ءىشىپ، سوندا دايىنداتاتىن وسى شتابتا ءتورت-اق ادام بار. ول — گەنەرال چەرنيگوۆ پەن ونىڭ اديۋتانتى، شتاب باستىعى گوفمان مەن ونىڭ كوميسسارى مايور ۆينوگرادوۆ. ءبىز ەكەۋمىز بۇگىن اسحانادا وتىرىپ، وسى تورتەۋىنەن باسقاسىنىڭ ءبارىن كوردىك.
ەڭ سوڭىندا قالعانسىن الەكسەيگە بۋگەيەۆ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان جايدى ايتتىم. الەكسەي العاشقىدا سالعىرتتاۋ تىڭداپ ەدى، ارتىنشا ەمىنىپ، بارلىق جايدى ەجىكتەپ قايتا سۇراپ الدى. ەڭ سوڭىندا:
— اندرەي اكيموۆيچ ادامدىق جاساعان ەكەن. شتابتاعىلار، باسشى ادامدار سول ءتارىزدى ءادىل بولسايشى! — دەپ قويدى. — باسشى ءادىل بولسا، ونىڭ قاراۋىنداعىلار شىنشىل كەلەدى. كىم ايتقانى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر ءبىر قولباسشى ايتقانداي، كوماندير ءادىل بولماسا، ۇرىستا جەڭىس بولمايدى. ويتكەنى كوپ ءادىلدىڭ سوڭىنان عانا ەرەدى.
— مىنا ءسوزىڭ شىن ءسوز. مەن كازىر اندرەي اكيموۆيچتىڭ ادىلدىگىنە، شىنشىلدىعىنا ءتانتىمىن. ول ناق كازىر مەنى قايدا ايداسا دا بارامىن. ال، بۋگەيەۆ، مەن ءۇشىن قالىڭ ورماننىڭ اراسىندا سيىقسىز بوپ، قيسىق وسكەن، بۇتاقسىز، پاناسى جوق قاراعاي ءتارىزدى.
13
ديۆيزيا شتابىنىڭ وپەراتيۆتىك بولىمىنە وسى ءبىر سارى قىزدىڭ كەلگەنىنە كوپ بولعان جوق. ءبولىم باستىعى مايور ماتۆەيەۆ جورىق كەزىندە ءبىر سەلودان الىپتى. اتى شۋرا.
قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزعا كىم قىرىندامايدى دەگەن راس-اق قوي. العاش بەتتە-اق قىزعا ەمىنە قاراعانداردىڭ ءبىرى بولدىم. سۇلۋ ەمەس، سۇيكىمدى ەكەن. سارى ماڭىز بوپ پىسكەن بيدايدىڭ ساباعىنداي التىن تۇستەس، قويۋ شاشى بۇكىل تۇلعاسىنا نۇر بەرگەندەي. جاراستىقتى دا، تارتىمدى كورىندى. اسىرەسە، كوزىن ايتساڭشى! كوزى ورىس ورمانىنىڭ اياسىنداعى تۇنىق كولدەي كوك ءمولدىر دە، جانارلى ەكەن. بەتىنەن بالالىق قانى قايتپاعان، وڭىندە نازىك ءبىر بالاۋسالىق بار. اسىرەسە، ۇيالعان كەزدە، جىگىتتىڭ وتتى كوزى جۇزىنە قادالعان شاقتا سول ءبىر بالاۋسالىق قانمەن ويناپ، بەتىنە قايتا شىعادى دا، ونسىز دا نۇرلى كەسكىنىن بالعىن ەتىپ جىبەرەدى. وسى ءبىر سۇيكىمدى وڭىنە لايىق جيناقى دەنەسى، ءسۇيىر يىعى قىزدى اسەم كورسەتەتىن، جاستىعىن دا ونشا سەزدىرمەيتىن.
وسى قىزدىڭ كەلىسى، جاسىراتىن نە بار، شتاب توڭىرەگىندەگى جىگىتتەرگە ءوز جاڭالىعىن الا كەلدى. جىگىتتەر ءتاۋىر كيىنەتىن، تازا جۇرەتىن، كۇن سايىن قىرىناتىن بولدى. بۇرىن قالاي بولسا سولاي جۇرەتىن ناسات، ۇزىن بويلى، الا كوز، قارا كاپيتان شەلەستوۆ تا، قىزىل بەت، مىرتىق لەيتەنانت نيكيتين دە، مەن جانە مەنىڭ دوسىم الەكسەي دروبچينسكيي دە، اسىرەسە، اعا لەيتەنانت پروكوفيەۆ قىز نازارىن وزىنە اۋدارۋعا، قايتكەندە دە سول ءبىر ايەل كوزىنىڭ قىرىنا ىلىنۋگە ىنتىعاتىنبىز. نە بولعاندا دا ءوزىمىز تۇراتىن، جاڭقاسى قاشالماعان، ۇلكەن-ۇلكەن اعاشتاردان ايتەۋىر جىلى قۋىس ەتىپ جاسالا سالعان كەڭ بولمە ىشىنە وسى قىز ەداۋىر جىلىلىق اكەلدى. كەيدە ورتامىزداعى سۇيكىمدى قىزدى كورىپ، ءوز ۇيىمىزدە جۇرگەندەي سەزىنەتىنبىز.
شۋرانىڭ بارلىق جۇمىسى ماشينكا باسۋدى ۇيرەنۋ. ونى وسى جۇمىسقا باۋلىپ جۇرگەن ماريا پەتروۆنا دەگەن كەكسە ايەل بار.
پلاشش-پالاتكامەن بولىنگەن شيرمانىڭ ار جاعىندا ەكى ايەل وتىرادى. ءبىرى — شۋرا، ءبىرى — الگى ماشينيستكا، جاسى بارىمىزدەن ۇلكەن، ۇزىن قارا ايەل. كىم بولسا سونىمەن قىلجاقتاسىپ، قالجىڭداي بەرەتىن، قۋاقى قارا كاپيتان شەلەستوۆتىڭ ايتۋىنشا ماريا پەتروۆنا مايور ماتۆەيەۆتىڭ «ماحابباتى». ءبىراق اڭگىمە مۇندا ەمەس. بار ماسەلە شۋرادا. اركىم-اق وسى قىزدىڭ كوز جىلىلىعىن وزىنە باسقادان بۇرىن قاراتقىسى كەلەدى. ءبىراق وسى ماقساتقا جەتۋدە ولاقتىق، وقىستىق تا، ەستىر قۇلاققا جاتتاۋ دورەكىلىك تە بوپ جاتادى. نە كەرەك، از سوزبەن ايتسام قىزعا قىرىنداۋشى دا، قىلجاقتاۋشى دا كوپ. وسىنىڭ ءبارىن اڭداپ، سەزىپ جۇرگەن كارى مايور ماتۆەيەۆ ءبىر كۇنى شۋرانى سىرتقا شىعارىپ جىبەردى دە، ءبىزدى تۇگەل جيناپ الدى.
— ال، جىگىتتەر، سەندەرگە ايتايىن دەگەن ءبىر سىرىم بار. مەن ءوز باسىم گۇلدى، كادىمگى ۇيدە وسىرەتىن گۇلدى ونشا سۇيمەيمىن. دالا، باقشا گۇلىن دە جاراتا بەرمەيمىن. ال مەنىڭ ءبىر قىزىم بولدى، ول شە، ول گۇلدى مەنەن دە بەتەر جەك كورەتىن. ءبىراق، مەن ءار كەزدە-اق گۇلدى ۇيدە، باۋ-باقشادا نەگە وسىرەدى ەكەن دەپ ويلاۋشى ەدىم. بۇل سىردى كەيىنىرەك ۇقتىم. اسەمدىك ءۇشىن، كوركەمدىك ءۇشىن ەكەن. ادام كوزى عوي نازىك نارسە، سول نازىك، اسىل زاتتىڭ نۇرىن كەلتىرۋ ءۇشىن گۇل وسىرەدى. گۇل — اسەمدىك، كوركەمدىك ءۇشىن، كوز نۇرىن تولتىرۋ ءۇشىن كەرەك بولسا، ونى ادام ماپەلەۋگە، اياۋعا ءتيىس قوي، ونى ساقتاماسا، الاقانعا سالعانداي ايالاپ، وتتان، سۋىقتان قورعاماسا تاعى بولمايدى. ماسەلەن، ايەل — ءبىزدىڭ دالامىزعا شىققان بايشەشەك، ءتۇز گ ۇلى، كوز نۇرى ءتارىزدى.
مايور ماتۆەيەۆ كەسكىنسىز، الاسا بويلى، مىجىرايىپ قالعان كىسى ەدى. كوپ سويلەمەيتىن، تۇيىق تا ەدى. ءبىز ونى وسىنشالىق ءماندى ءسوز ايتاتىن ادام دەپ ۇقپايتىنبىز. بۇگىن كۇتپەگەن جەردەن ول ءوزىنىڭ ىشكى سىرىن الدىمىزعا جايا باستادى.
ءبارىمىز دە ءۇنسىز تىڭدادىق. جالعىز عانا قىلجاقباس قارا كاپيتان شەلەستوۆ ەجەلگى ادەتىنشە جىمىڭ-جىمىڭ قاعىپ، مايوردىڭ نە ايتپاعىن سەزىپ وتىرعان كىسىدەي، مىسقىلمەن كۇلىمسىرەيدى. مايور ۇستامدى، سابىرى مول كىسى. كاپيتاننىڭ ونىسىن ەلەپ وتىرعان ول جوق.
— ال، جىگىتتەر، مىنا شۋرا بار عوي، — دەدى مايور، كىشكەنە كوزىن ءار قايسىمىزعا ءبىر جۇگىرتىپ، — وسى ءبىزدىڭ باقشامىزدا، مايدان ورىسىندە ءوسىپ تۇرعان گۇل ءتارىزدى. سول گۇلدى قور ەتپەي، ماپەلەپ، ايالاپ وسىرەيىك. ءبىز كوپپىز، اناۋ كەمپىردى قوسپاساق، ول جالعىز. كوپ جىگىتتىڭ ورتاسىنداعى دارا قىز قورلانباي ەركىن ەسسىن. سەندەر ونى اياڭدار، ول گۇل عوي، گۇل بولعاندا بايشەشەك.
— باسە-اۋ، مىنا شال وسىنى ايتار دەپ ەدىم-اۋ! تاپقان ەكەن گۇلدى.
قارا كاپيتان مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ەرىنى قايماقتاي جۇپ-جۇقا بوپ، وعان قوسىلا الەكسەي دروبچينسكيي دە كۇلدى. باسقالار ۇندەگەن جوق. ساشا پروكوفيەۆ مايوردىڭ سوزىنە كۇلگەندەردى جاقتىرماي، توڭىرەگىنە، اسىرەسە الەكسەيگە سۇستانا قارادى. مايور ەلەگەن جوق.
— وسى سوزىمدە كۇلەتىن نە بار؟ ايەل دەگەن گۇل. ول ەر كوزىنىڭ نۇرى.
— ايتتىم عوي، وسى كارى شال ايەل ماسەلەسىنە جەتىك. ، سالدەن سوڭ بۇل شۋرانى عانا ەمەس، اناۋ ءوزىنىڭ ماحابباتى، كەمپىرىن دە گۇلگە تەڭەيدى! — دەپ شەلەستوۆ قاسىندا وتىرعان الەكسەي دروبچينسكييدىڭ قۇلاعىنا قايتادان سىبىرلاپ جاتىر.
— مەن بىلەمىن، — دەدى مايور، — شۋرا كەلگەلى ءبىراز جىگىتتەر تاپ-تازا، مۇنتازداي بوپ جۇرەتىن بولدى. بۇل سول گۇلدىڭ اسەمدىكتىڭ اسەرى. اناۋ وتىرعان، ىرجاقتاپ كۇلىپ وتىرعان كاپيتان شەلەستوۆ بۇرىن ساقالىن جوندەپ، ۋاقتىلى الماۋشى ەدى. كازىر قاراڭدارشى، باقشادان جاڭا عانا ۇزىلگەن قيارعا ۇقسايدى. بۇل دا سول شۋرا بولعانسىن...
كاپيتان جىم بولدى.
— ورتامىزداعى جالعىز قىزدى باعالاي دا، ايالاي دا بىلەيىك. ول بۇگىننەن باستاپ، مەنىڭ قىزىم، سەندەردىڭ قارىنداسىڭ بولسىن، تۇسىنىكتى مە؟
— ال ءسىزدىڭ كەمپىرىڭىز، ءبىزدىڭ شەشەمىز كىم بولادى؟ — دەدى الەكسەي دروبچينسكيي، جان-جاعىنا جىميىپ، كۇلە قاراپ.
جىگىتتەر دۋ ەتىپ، كۇلىپ جىبەردى.
مۇنىڭ سوزىندە دە جىمىسقى قۋلىق بار، كەكسە ماشينيستكا ماريا پەتروۆنانى جىگىتتەر مايوردىڭ وزىنە تانيتىن ەدى دەدىم عوي، مىنا قۋ الەكسەي ءيىندى جەرىندە سونى ەسكەرتىپ، مايور نە دەر ەكەن دەپ ەدى. ول بۇل جولى دا ساسپادى.
— ماريا پەتروۆنا شەشەلەرىڭ بولادى.
— باسە، سولاي دەڭىزشى!
— ناق سولاي، — دەدى ماتۆەيەۆتىڭ ءوزى دە كۇلە سويلەپ، — ەندى كەلىستىك قوي، شۋرا سەندەرگە، ءارقايسىلارىڭا ءوز ۇيلەرىڭدە اپا، قارىنداس، سۇيگەن جار بارىن ەسكەرتىپ تۇراتىن ءبىر شوق گۇل بولسىن. ءسوزىم تۇسىنىكتى مە؟ ايەل بالاسى بار جەردە ەستى جىگىت ءتارتىپتى دە، ادەپتى دە كەلەدى. ايەل كوزىنىڭ سونداي سيقىرى، ەرەكشە كۇشى بولادى. مۇنىما نە دەيسىڭدەر؟
— دۇرىس، — دەستىك.
ءبىز وسىعان كەلىستىك. قىلجاقباستار ىدىراپ، سيرەي باستادى. ءازىلقوي كاپيتان شەلەستوۆ تا، مەن جانە الەكسەي دە شۋرادان الىستاي باستادىق. الگى مايورشا ايتساق، سول قىزدى گۇل دەپ ساناپ، الىستان كەلگەن حوش يىسىنە ءماز بوپ قالا بەردىك.
بايقايمىن، شۋرا توڭىرەگىندە ەكى جىگىت قالدى. ءبىرى — مايوردىڭ ورىنباسارى، اعا لەيتەنانت الەكساندر پروكوفيەۆ، ءبىرى — جالپاق بەت، قىزىل كۇرەڭ جىگىت، لەيتەنانت يۆان نيكيتين. وسى ەنى جىگىتتىڭ كوز اياسىندا شۋرا باقشاداعى گۇلدەي قۇلپىرىپ وسە باستادى. ماشينكا باسۋدى ۇيرەندى. العاشقى كەزدەگىدەي ەمەس، قىز قىلىق شىعاردى.، جىگىتتەردىڭ كوزى تۇسە باستاعانىن سەزىپ، سولاردىڭ ىقىلاسىنا، كوز قاراسىنا لايىق بولايىنشى دەگەندەي كىشىپەيىل، ادەپتى، سونىمەن قاتار ازداپ ويناقىلاۋ دا بوپ كورىنەتىن. سىلاڭداپ ەركىن جۇرەتىن بولدى. ونسىز دا قايماعى بۇزىلماعان سۇتتەي رەڭدى قىز اسەم بوپ كەتتى.
بەتپە-بەت كەلىپ، بىر-بىرىنە قارسى بارماسا دا ىشتەن ارباسقان ەكى جىگىت، قايتكەندە دە قىزعا ۇناۋعا، كوز قيىعىنا ىلىنۋگە ۇمىتكەر ەدى. قىز سىرىن، ونىڭ بۇل ەكى جىگىت جايلى ويىن ءوز باسىم ۇعا المادىم. ءومىردى از كورگەن جاس قىزدىڭ بىلىكتى قالاۋى دا بولماس. نەمەسە ءوزى تۋىپ-وسكەن جەرىندە سۇيگەن جىگىتى دە بار شىعار، ونىڭ مايدان شەبىندە ءجۇرۋى دە مۇمكىن. جاس كەزدىڭ ۇيرەنىسكەن دوسى بولسا، مىنا ەكى جىگىتتىڭ دامەسى بوس تا بولار.
ەر ادامعا قاراعان شاقتا ايەل كوزى دە قىراعى، العىر كەلەدى. بۇل ەكەۋىنە ول دا سىنمەن قاراۋى كادىك. تۇرگە، تۇلعاعا كەلسە الەكساندر ۇزىن بويلى، سىمباتتى جىگىت. يۆان مىقىر، تاپال كەلگەن. قوياننىڭ كوجەگى ءتارىزدى باقا، مونتيعان سەمىز.
ەكەۋى دە جاس، ۇيلەنبەگەن. كىم ءبىلسىن، كىمدى سۇيەرىن؟ ءبىراق شۋرا سىر بەرمەي، ول ەكەۋىنە دە ءبىز سياقتى قاراپ، بارىمىزگە بىردەي قارىنداس بوپ جۇرە بەردى. قىزدىڭ بۇل قىلىعى كىمگە بولسا دا ۇناپ-اق ەدى.
مايدان قىسى، ءولىم مەن ءومىر، وت پەن وق ارپالىسىندا وتكەن قارلى قىس كوكتەمگى التىن كۇرەك سوققان كەزدەگى ەل-سەل بوپ ەرىگەن قارداي تەز ءوتتى. كوكتەمگى شابۋىل كەزىندە ءبىزدىڭ ديۆيزيا لوۆات وزەنىنەن ءوتىپ، ارعى بەتكە، العا قاراي كوپ جىلجىپ بارىپ بەكىندى. اعاش ءۇي، جەركەپەدەن كەسپەلتەك، جانىلماعان جۋان اعاشتاردان جاسالعان ۇيلەردەن شىعىپ، شتاب توعاي اراسىنا، پالاتكاعا ورنادى. ەندى كەزەكتى شابۋىل ساعاتتارىن كۇتۋدەمىز. وسىنداي ءبىر تولاستاۋ كەزىندە كومديۆ شتابتى ارالادى. ونى-مۇنى جۇمىستى، جاتاتىن جانە جۇمىس ورنىن رەتكە كەلتىرىپ، شالا بۇلىندىك تە قالدىق.
گەنەرال-مايور چەرنيگوۆتىڭ بىزگە كوماندير بوپ كەلگەنىنە جىلعا جاقىن. سودان بەرى ونىڭ ادەتى، مىنەزى ەداۋىر-اق تانىستى. وتىز بەستەن جاڭا عانا اسقان جاس گەنەرال سىمباتتى دا، ايبىندى دا ادام. قويۋ قارا قاستى، قىزىل ءجۇزدى، ناسات كەلگەن، يىعى تىك، دەنەسى تولىق تا شىمىر، از سوزبەن ايتسام، كورسە كوز توياتىنداي كىسى بولاتىن. الدىندا تالاي رەت بولعانىم بار. كەيدە كۇلىپ، كەيدە تۇنەرىپ، كەيدە جەكىپ، كەيدە مەنمەنسىپ وسقىرىنا قابىلدايتىن. وسىلارىنا قاراعاندا ول ماعان دورەكىلەۋ، تۇراقتى مىنەزى جوق، كوڭىلى كەلسە كولدەي، كوڭىلى كەلمەسە شولدەي، الىپ قاشپا، ۇرما ادام بوپ كورىنەتىن. مەنىڭ وسى دولبارىمدى باسقالاردىڭ ايتقانى دا راستايتىن. ول ءوزىمشىل، وزگەنىڭ پىكىرىمەن ساناسپايتىن، ءوزى بىلسە دە، بىلمەسە دە، وزىمدىكى دۇرىس دەيتىن، وركوكىرەك، مىنەزسىز كىسى دەپ اركىمدەر-اق ايتىپ ءجۇردى. اسىرەسە، ول كورسەقىزارلاۋ ادام بولاتىن.
ول ءجۇزى ماناۋراپ، بەتى قىزارا ءبورتىپ، وپەراتيۆتىك ءبولىمنىڭ جايىنا كىرىپ كەلدى. ءبارىمىز ءبىر كىسىدەي ورنىمىزدان تۇردىق. مايور ماتۆەيەۆ قالباقتاپ، جاعدايدى بايانداپ جاتىر. «ءبارىن بىلەم، ءبارى تۇسىنىكتى» دەگەندەي، شىن ءسوزىن سالعىرت تىڭداپ، ءبارىمىزدى باستان-اياق ءبىر شولىپ ءوتتى. دىبىس شىعارماي، قالشيىپ ءبىز تۇرمىز. ءبىر كەزدە باسىن تومەن ساپ، الدە نە ويلاعانداي بولىپ، باسىن كەكشەڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ الدى دا:
— وسى سەندەر كىمسىڭدەر؟ — دەدى.
نە ايتارىمىزدى بىلمەدىك، ويتكەنى نە سۇراپ تۇرعانى تۇسىنىكسىز ەدى.
— سەندەر كىمسىڭدەر؟ — دەدى الدىمەن جان-جاعىنا، ودان سوڭ ءارقايسىمىزعا سەسپەن تىكتەنە قاراپ.
— سۇراۋىڭىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى، جولداس گەنەرال-مايور؟ — دەدى الەكسەي دروبچينسكيي.
كومديۆ وعان باجىرايا قاراپ:
— ءۇنىڭدى ءوشىر! — دەپ زەكىپ تاستادى دا ارتىنشا، قاسىنا جاقىنداي ءتۇسىپ، — كانى، قايتا سۇرا، نە دەدىڭ، ءوزىڭ كىمسىڭ، كىممەن سويلەسىپ تۇرعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ قارا مىنانىڭ باتىلىن، كىممىن مەن؟ كانى قايتا سۇرا!
— سۇراۋىڭىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى، جولداس گەنەرال-مايور؟
— نادان! — دەدى ول، — ءوي، گۆارديا مايورى ماتۆەيەۆ، مىناداي بەتىمەن كەتكەن ناداندى نەگە ۇيرەتپەيسىڭ!
مايور ۇندەمەي، ساسقالاقتاپ قالدى.
— سەن، — دەدى ول الەكسەيدىڭ كەۋدەسىنە ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ، — سەن نادان بولماساڭ، «جولداس گۆارديا گەنەرال-مايورى، كومديۆ» دەپ سويلەر ەدىڭ. گەنەرال-مايور، گەنەرال-مايور، تاپقان ەكەنسىڭ، اشەيىن جاي گەنەرالدى. الدە سەن مەنىڭ كومديۆ ەكەندىگىمدى دە بىلمەيتىن شىعارسىڭ!
— جولداس كومديۆ، گۆارديا گەنەرال-مايورى، ءسىزدىڭ الگى سۇراۋىڭىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ — دەدى شەلەستوۆ.
— مىنە، مىنە، بىلەتىن ادام. وسىلاي دەۋ كەرەك. گۆارديا كاپيتانى شەلەستوۆقا، ۇلكەن كومانديرمەن قالاي سويلەسۋدى جاقسى بىلگەنى ءۇشىن العىس جاريالايمىن.
— مەن سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!
— دۇرىس، گۆارديا كاپيتانى، ال مەن سەندەردەن كىمسىڭدەر دەپ سۇراپ تۇرمىن.
— ءبىز سوۆەت ارمياسىنىڭ وفيسەرلەرىمىز.
— تاعى كىمسىڭدەر؟
— پانفيلوۆشىلارمىز.
كومديۆتىڭ مايلاعان بيدايداي جىپ-جىلتىر قىزىل كۇرەڭ ءوڭى بۇزىلىپ، بەتى وقىس جىبىرلاپ كەتتى. ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ بارىپ، قايتا توقتادى.
— ال كازىر پانفيلوۆشى ەكەنسىڭدەر، ەندى قاشان چەرنيگوۆشى بولاسىڭدار؟
ءبىز بىر-بىرىمىزگە كوز قيىعىمەن عانا قاراپ، ءۇنسىز قالدىق. ارتىنشا، الەكسەي وڭ جاعىندا تۇرعان مەنى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قاپ، «مىناۋ ماس ەمەس پە» دەپ كۇڭك ەتە ءتۇستى. سىبىستى ەستىپ، باسىن ءبىز جاققا بۇرىپ، باجىرايا قارادى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟ — دەدى الدەن سوڭ.
— جولداس كومديۆ، گۆارديا گەنەرال-مايورى، ءبىزدىڭ ارامىزدا كازىردىڭ وزىندە چەرنيگوۆشىلار بار. مىنا لەيتەنانت نيكيتين، بۇل ديۆيزياعا ءسىزدىڭ كەزىڭىزدە كەلگەن، بۇل چەرنيگوۆشى! — دەدى كاپيتان شەلەستوۆ.
جاڭا عانا ءوزى العىس جاريالاعان كاپيتانعا ەجىرەيىپ، اشۋلى قارادى.
— سەن دە نادان ەكەنسىڭ عوي، العىسىمدى قايتىپ الدىم! سەندەر، بۇرىنعى ەسكى گۆاردياشىلار وزدەرىڭدى باسقالاردان ءبولىپ، پانفيلوۆشى اتايدى ەكەنسىڭدەر.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن! — دەدى كاپيتان.
— نە دەدىڭ؟
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!
— نادان.
— جولداس كومديۆ، گۆارديا گەنەرال-مايورى، ءسىز نە دەسەڭىز دە، العىس ايتساڭىز دا، ايتپاساڭىز دا، ءبارىبىر مەن سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن.
بىرەۋلەر مىرس ەتىپ كۇلىپ تە جىبەردى. گەنەرال سۇرلانىپ كەتتى.
— گۆارديا مايورى ماتۆەيەۆ، مىنا نادانىڭدى ۇيرەت، ۇيرەنبەسە، پوگونىن سىپىرىپ ال دا، العى شەپكە سولدات ەتىپ جىبەر!
كومديۆ ىشكە كىرگەن كەزدە پلاشش-پالاتكامەن بولىنگەن شيرمانىڭ ىشىندە تىق-تىق ماشينكا باسىپ وتىرعان ەكى ايەل دىبىسىن شىعارماي، جىم بولعان. گەنەرال سولاي قاراي باردى دا، قورشاۋدى جۇلقىپ، قولىمەن كوتەرىپ قالدى. ەكى ايەل بۇيىعىپ وتىرعان جەرىنەن اتىپ-اتىپ تۇردى.
— وحو، جولداس مايور، مىنا جەردەن كادىمگى گارەم جاساپ قويىپسىڭ عوي!
— ماشينيستكالار عوي، جولداس كومديۆ، گۆارديا گەنەرال-مايورى!
— بۇلار نەگە جاي ازاماتتارشا كيىنگەن؟ مىنا ءبىر بايشەشەكتەي قىپ-قىزىل، سارى شاشتى قىزدى قايدان الدىڭ؟
— مىنا كىسى اۋرۋشاڭ، گوسپيتالگە كەتە قالعانداي بولسا، ماشينيستكاسىز قالامىز با دەپ، وقۋشى-ۇيرەنۋشى ەتىپ الدىق.
— ماعان نەگە ايتپايسىڭ، ماعان نەگە كورسەتپەيسىڭ، الدە مەنەن جاسىردىڭ با؟ مەنىڭ كوزىم قىراعى كوز. بولمايدى مۇنىڭ.
ماتۆەيەۆ كۇمىلجىپ ۇندەمەي قالدى. بارىنشا اق كوڭىل، كىشىپەيىل كارى مايور كومديۆ ءسوزىنىڭ قالجىڭ-شىڭىن بىلە الماي قىسىلدى.
— ءبىر جولعا كەشىرەمىن. قىزىڭ سۇيكىمدى ەكەن، سول ءۇشىن كەشىرەمىن! مىنا ناداندارىڭدى جوندەپ ۇيرەت! — جان-جاعىنا قارادى دا، شۋرانىڭ قاسىنا جاقىن بارىپ، — اتىڭ كىم؟ — دەدى.
— شۋرا! — دەدى جەرگە قاراپ، اقىرىن عانا.
— شۋرا دە، دۇرىس! — دەپ قىزعا از-كەم ويلانا قارادى دا، ارتىنشا جاس جەمتىگىن كورگەن قىرانشا سۇقتاندى. كوزى ويناقشىپ، الگى كەزدەگى اشۋىن دا ۇمىتىپ كەتتى.
باسقالاردى بىلمەدىم، ءوز باسىم شۋرانى اياپ كەتتىم. قىز قىسىلىپ، تومەن قاراي بەردى. ول ۇيالعان سايىن گەنەرال جايناڭداپ، ەلىرە سويلەدى:
— باسىڭدى كوتەر، ماعان تۋرا قارا، شۋرا، مىنا كاپيتان شەلەستوۆ سياقتى ناداندار ساعان ءتيىسۋشى بولماسىن، ءبىر نارسە دەسە ماعان ايت! جازاسىن بەرەمىن. مايور، ديۆيزيا تىگىنشىسىنە ايت، مەن ايتتى دە، بۇيرىق تە بۇعان، شۋراعا شاقتاپ، وزىنە لايىق اسكەري كيىم تىگىپ بەرەتىن بولسىن! بۇگىن ايت، بۇگىن جەتكىز بۇيرىقتى.
ءالى دە بولسا كەتكىسى كەلمەگەندەي، نەمەسە، الدە نەسىن ۇمىتىپ، ەندى ەسىنە تۇسىرە الماي تۇرعان ادامشا شيىرشىق اتىپ، اينالسوقتاپ ءبىراز تۇردى. مەنىڭ ارام ويىمدى مىنالار بايقاپ تۇرعان جوق پا ەكەن دەگەندەي، ءارقايسىمىزدىڭ جۇزىمىزگە بارلاي قاراپ ءوتتى.
گەنەرال شىعىپ كەتتى. ولىكتىڭ باسىندا قاراۋىلعا تۇرعانداي ءبارىمىز مەلشيىپ تۇردىق تا قالدىق. قارايمىن، اسىرەسە، پروكوفيەۆ پەن نيكيتيندە ءوڭ-تۇس جوق، ەكەۋى دە ەسىنەن اداسىپ قالعان ادام ءتارىزدى. الدەن ۋاقىتتا مايور:
— نەعىپ تۇرسىڭدار، جۇمىستارىڭدى ىستەڭدەر، وتىرىڭدار، جولداس لەيتەنانت دوسوۆ، سەن شۋرانى تىگىنشىگە ەرتىپ بار، گەنەرالدىڭ بۇيرىعىن ايت! — دەدى. — شۋرا، سەن قالقام، كيىن، تىگىنشىگە باراسىڭ.
قىز بارعىسى كەلمەگەندەي، قورشاۋدىڭ ار جاعىندا ۇزاق كيىندى. ادەمى ءوڭى بۇزىلىپ، الدەن ۋاقىتتا شىعىپ، ماعان قارادى،
— شۋروچكا، كەتتىك! — دەدىم.
شۋرا مەن اتشىم سوروكيندى ەرتىپ، ات بايلاۋلى تۇرعان جەرگە كەلدىم، ەكى اتتى ەرتتەتتىم. قىز ەكەۋمىز جولعا شىقتىق. دەريەۆنيانىڭ قىزى ەمەس پە، شۋرا اتپەن جۇرە بىلەدى ەكەن، شابۋىل كەزىندە ەداۋىر ارتتا قالعان تىگىنشىلەر ماستەرسكويىنا كەپ، گەنەرالدىڭ بۇيرىعىن ايتتىم.
باسى قاسقا بوپ قالعان، قويۋ قاستى، ۇزىن مۇرىن، كەكسەلەۋ كىسى ەزۋىندەگى كۇلكىسىن جيماستان، ماعان ءبىر، شۋراعا ءبىر قاراپ، بۇيرىقتى كۇلە تىڭدادى. مەنى شىعارىپ جىبەردى دە، كيىم ءپىشتى. كەشتەتىپ، شۋرا ەكەۋمىز شتابقا قايتتىق.
شۋرا سويلەمپاز ەمەس-تى. دەگەنمەن ول جول-جونەكەي ءوزىنىڭ ءومىرىن ايتتى. ۇنىندە ءبىر مۇڭ بارداي كورىندى... بىرەۋدىڭ جالعىز قىزى بوپ ءوسىپتى. اكەسى سوعىسقا دەيىن ليحوسلاۆل تۇبىندەگى ءبىر دەريەۆنيادا كولحوز پرەدسەداتەلى بولعان. سوعىس باستالعان كۇنى-اق مايدانعا كەتكەن. شەشەسى قالاعا كەلگەندە، بومبىلاۋ كەزىندە قايتىس بولعان. ءبىراز ۋاقىت جاقىن اپاسىنىڭ قولىندا تۇرىپ، كەيىن ماتۆەيەۆ ونى ماشينيستكاعا ۇيرەنۋشى ەتىپ العان.
جاس قىزدىڭ بار تاريحى وسى ەكەن. وسىنى ايتقان كەزدە ءۇنى مۇڭدى، قايعىلى شىققانمەن، «مەن باقىتسىز جانمىن» دەگەن ءسوز اۋزىنان شىقپادى. قايتا «بۇل كىمنىڭ باسىندا جوق» دەگەندەي:
— ءبىزدىڭ شاقتىڭ ۇلەسىنە تيگەن نارسە وسى عانا بولسا، ونى دا كورىپ كەلەمىز، — دەدى.
كوڭىلسىز كەلە جاتقان، ءومىرىن ايتىپ، مۇڭعا باتقان جاس قىزدىڭ ويىن باسقا جاققا، ءومىر مەن ءۇمىت جولىنا بۇرعىم كەپ، ازىلدەي سويلەدىم.
— شۋروچكا، شىنىڭدى ايتشى، كىمدى سۇيەسىڭ؟
— ونىڭ سىزگە كەرەگى نە، كىمدى بولعاندا دا، ايتەۋىر ءسىزدى ەمەس.
— ونى ايتپاساڭ دا بىلەمىن. سانيا مەن ۆانيانىڭ قايسىسىن ۇناتاسىڭ دەگەنىم عوي؟
— ولارىڭىز كىم ەدى؟
— بىلمەيتىن شىعارسىڭ، الەكساندر پروكوفيەۆ پەن يۆان نيكيتين شە؟
— ءا، سولار ما ەدى، ونىڭ ەكەۋى دە جاقسى. ءسىز دە جاقسىسىز.
— بۇل جالپى ءسوز عوي.
— ەندى نە دەيىن.
— كىمدى سۇيەسىڭ؟
— ول تۋرالى ويلانعان ەمەسپىن.
جول ۇستىندەگى از اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى. ءبىراق بۇل ءازىل، جانعا جايلى سوعاتىن جەڭىل كۇلكى كوپكە بارعان جوق.
ارادا ەكى كۇن وتكەن سوڭ، تۇسكى استان سوڭ شۋرانى گەنەرال شاقىرتىپ جاتىر دەگەن حابار ەستىدىك. توبەمىزدەن جاي تۇسكەندەي نەمەسە جاڭا عانا شتابقا بومبا ءتۇسىپ، سودان ءبارىمىز كونتۋزيا بوپ قالعان جانداي كوزىمىز باقىرايىپ، بىر-بىرىمىزگە قاراپ، ءۇن-تۇنسىز قاتىپ قاپپىز. اسىرەسە، كەسكىندى، كوزى وتتى، وراق مۇرىن، سىمباتتى الەكساندردىڭ ءوڭى قاشىپ، ءجۇزى وڭعان شۇبەرەكتەي بوپ-بوز بوپ كەتتى. مەن بۇدان بۇرىن وسى ەكەۋىنىڭ نيكيتين مەن پروكوفيەۆتىڭ قايسىسى قىزدى شىن جاقسى كورەدى ەكەن دەپ، دال بولۋشى ەدىم. بۇگىن، الگى ءبىر حاباردان كەيىن بايقادىم. الەكساندر قاتتى وزگەرىپ كەتتى. وتىرعان جەرىنەن ارەڭ قوزعالىپ، قولى دىرىلدەپ، قايتا-قايتا شىلىم شەگىپ، نە قىلارىن بىلمەي قالدى. ول گەنەرالدىڭ شاقىرۋىنا بارا جاتقان قىزعا الدە نە ايتقىسى كەلگەندەي، ماشينيستكالار قاسىنا الدەنەشە رەت بارىپ، وقتالا-وقتالا كەيىن قايتتى.
— شۋروچكا، شاقىرعانسىن بارعان دۇرىس، گەنەرال كوپ كۇتتىرگەندى جاقتىرمايدى، تەز بار، — دەگەن ماتۆەيەۆتىڭ جىڭىشكە داۋسى شىقتى.
پروكوفيەۆ وعان سۇستانا، الا كوزىمەن اتا قارادى. كارى مايور وعان زەر سالمادى.
قىز سۇيرەتىلىپ ەسىكتەن شىقتى. الدەكىمنىڭ اۋىر كۇرسىنگەنى ەستىلدى. كوكپەڭبەك كوك الا ءتۇتىننىڭ ىشىندە ءوڭى قۋارىپ، قولى دىرىلدەپ، ۇستى-ۇستىنە شىلىم تارتىپ پروكوفيەۆ وتىر. مەن ونىڭ اشۋلى، ىزاعا بۋلىعىپ وتىرعانىن كوز قيىعىممەن عانا بايقاپ وتىرمىن. ول شىلىمىن سورىپ، قوزعالا بەردى دە، كەۋدەسىن قارس ايىرىپ، جارىپ شىققانداي ەتىپ: «سوباكا» دەدى.
بۇل ءسوزدى كىمگە ايتتىڭ، نەگە ايتتىڭ دەپ ەشكىم سۇراعان جوق. ءبارى دە ىشتەي ۇعىپ وتىرعان ءتارىزدى. جالعىز عانا وسى ءسوزدى ماعان ايتقان جوق پا ەكەن دەگەندەي ماتۆەيەۆ قانا قۋىستانا قارادى، جىگىتتىڭ جۇزىنەن «سەنىڭ قولىڭدا تۇرعان نە بار» دەگەن ءسوزدى وقىعانداي بولدى. سوعان جاۋاپ رەتىندە:
— قايتەسىڭ، سولاي بولعانسىن سولاي بولادى دا، — دەپ ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ، تومەن قارادى.
بۇعان دا ەشكىم ءۇن قاتپادى.
ەكى بەتى نارتتاي قىزارىپ، سازارعان بويى مىڭق، ەتپەي نيكيتين وتىر، تورعا جاڭا عانا تۇسكەن جولبارىستاي بۋلىعىپ پروكوفيەۆ ءجۇر. الدە بولسا بىردەڭەنىڭ ارتىن كۇتىپ، ول بولماسا ءوزىن-وزى قۇربان ەتە سالاتىنداي اساۋ دا، اشۋلى دا ەدى. ەر جىگىتتە شىن سۇيىسپەنشىلىك بارىن مەن اقاۋسىز ۇقتىم.
از ۋاقىت كوپتەي كورىندى. ءبىز شۋرانىڭ قايتىپ ورالۋىن كۇتتىك. ول كەلمەدى، كوپ كەشىكتى. نيكيتيننىڭ ەمەس، پروكوفيەۆتىڭ كۇيزەلىسىنە ورتاق بوپ، ىشتەي ءتۇيىلىپ مەن قالدىم. ويلاپ وتىرمىن. ەسىمە مايوردىڭ سوناۋ ءبىر كەزدە بارىمىزگە ايتقان اقىلدى، اكەلىك ءسوزى ءتۇستى. ورتامىزعا اپ، ءبارىمىز بىردەي ماپەلەپ وسىرگەن بايشەشەك، ورىس ورمانىندا وسكەن حوش ءيىستى اسەم گۇل ەدى شۋرا. ەندى نە بولدى ەكەن، ابايسىزدا اياققا باسىلعان اسەم گۇل ۇيپالاقتانىپ، ساباعىنان ءۇزىلىپ تۇسكەندەي كوردىم.
كەش ءتۇسىپ، قاراڭعى بولعاندا شۋرا كەلدى. ءجۇزى قۋاڭ تارتىپ، قۋعىن كورگەن اساۋداي ەكى تاناۋى قۋسىرىلىپ كەتكەن ەكەن. ول ەشقايسىمىزعا قاراماۋعا تىرىسىپ، ءجۇزىن تومەن ساپ، شيرما ىشىنە ەنىپ كەتتى. دەگەنمەن شۋرا مەن الەكساندردىڭ كوز قيىعى ءبىر ساتكە كەزدەسىپ تە قالدى. قىز كوزى شىداي الماي تەز تايدى. جىگىت كەزىندە سۇراۋ، كۇدىك قاپ قويدى. مەنىڭ ەسىمە گرەك فيلوسوفتارىنىڭ «ادامدى بەتىنەن قاراپ تانۋ» جايلى بەلگىلى عىلىمى ءتۇستى. ارتىنشا اراپ وقىمىستىسى يبن حازىمنىڭ «كەز — دەگەن ادام جانىنىڭ سەنىمدى بارلاۋشىسى، جارقىراعان ايناسى...» دەگەن قاعيداسى ويعا تاعى كەلدى. شۋرا كوزى ءوز ايىبىن ايتىپ كەتكەندەي بوپ كورىندى. وسى ساتتە مەنىڭ جۇرەگىم پروكوفيەۆتىڭ جۇرەگىمەن قوسىلىپ كەتكەندەي ءبىر ءسات ىرشىپ ءتۇستى. كىر-كىر گازەت قاعازىنا جۋان ەتىپ، ماحوركا ورادىم دا، توڭىرەگىمدى كوك الا تۇتىنگە كومىپ، اششى تەمەكىنىڭ ءتۇتىنىن جۇتا بەردىم. شۋرانىڭ الگى ءبىر ساتتەگى بارىمىزدەن جاسىرىپ، تەك الەكساندرعا عانا تاستاپ وتكەن كوز قيىعىن ەسىمە قايتا الدىم. ايەل كوزىنىڭ نۇرى دا، سيقىرى دا مول بولا ما دەپ قالدىم.
پروكوفيەۆ بۇرىنعىدان دا بەتەر سابىرسىزدانىپ وتىر ەكەن. الدەن ۋاقىتتا شىلىمىن جەرگە لاقتىرىپ تاستادى دا، قولىنا قالام، قاعاز اپ، ساۋساعى وقىس دىرىلدەپ، اسىعىس جازا باستادى.
«ديۆيزيا شتابىنىڭ باستىعىنا
اعا لەيتەنانت پروكوفيەۆتەن
راپورت
شتابتا ىستەۋىم جەتتى، ەندى مۇندا وتىرا المايمىن، كىم ەتىپ جىبەرسەڭىز دە، العى شەپكە جىبەرۋىڭىزدى وتىنەمىن!»
ول جازعان قاعازىن الدى دا، پالاتكادان اسىعىس شىعىپ كەتتى.
ازدان سوڭ قايتا كەپ، زاتتارىن قاپشىعىنا سالىپ، ەشكىممەن قوشتاسپاستان سىرتقا بەتتەدى. ءبارىمىز ارتىنان قاراپ قالدىق.
بۇدان سوڭ مەن ونى كورگەنىم جوق. ون توعىزىنشى پولكتا، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ قاراۋىندا ەكەن دەپ ەستىدىم. ال شۋرا بولسا، ايەلدىڭ اتى ايەل ەمەس پە، بۇرىنعىداي كوركەم، دالانىڭ بايشەشەگى بوپ كورىنبەگەنمەن، كوپ ورتاسىنداعى جالعىز گۇل بوپ قالا بەردى. قايتا تۇلەپ، تامىرىنا سالقىن سۋ بۇرىككەندەي تۇرلەنە، قۇلپىرا ءتۇستى. وسىلايشا قۇلپىرعان سايىن، سىلانىپ، بويانعان سايىن ول ماعان بايشەشەك ەمەس، كادىمگى سارى شاشتى، جالپاق، سارى ايەل بوپ كورىنەتىن. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، دالانىڭ ال قىزىل بايشەشەگى كوز الدىمنان الىستاپ، سولعىن تارتىپ سالا بەردى. ەگەر، وسىندا دا ءبىر زاڭدىلىق بار عوي دەيتىن بولساق، بۇل سوعىستىڭ زاڭى ما ەدى، الدە تابيعاتتىڭ ءوز زاڭى ما ەدى؟ ول اراسىن ءوز باسىم ايتا المايمىن.
14
ديۆيزيا ساياسي ءبولىمى مەرگەندەردىڭ ءبىر جەتىلىك سەمينارىن وتكىزدى. وعان ءار پولك، باتالون، روتالاردان ەڭ ءتاۋىر دەگەن اتقىشتار، مەرگەن جىگىتتەر كەلدى. شتابتاعى وفيسەرلەر ولاردى اتۋ تەحنيكاسىنا، وپتيكالى قاراۋىلدى قالاي پايدالانۋ، جاسىرىنۋ، قاشىقتىقتى كوز مولشەرىمەن اجىراتا ءبىلۋدى ۇيرەتتى. ەڭ سوڭىندا قالىڭ ورمان اراسىنداعى كەڭ الاڭدا مەرگەندەردىڭ جارىسى بولدى. وندا نەشە ءتۇرلى نىسانالاردى اتۋدان الدىنا جان سالماي شىققان ورتا بويلى، دەنەسى قاعىلەز، ءوڭى جۇقا، اق سارى جىگىت — تولەۋ ابدىبەكوۆ ەدى. بۇل سوعىستان بۇرىن وڭتۇستىكتەگى اتاقتى «پاحتاارال» سوۆحوزىندا جۇمىسشى بوپتى. تارامىستاي قاتتى، شىنىققان كۇشتى قول نىساناعا العانىن قالت جىبەرمەي، ەڭ كوپ ۇپاي جينادى. دەگەنمەن، جۇگىرىپ بارا جاتقان نىسانانى اتۋدان ول ەشقانداي ۇپاي الا الماي قالدى. جالعىز ابدىبەكوۆ ەمەس، جارىسقا تۇسكەندەردىڭ كوبى-اق بۇل نىسانانى تۇسىرە المادى. كەزەك مۇرتى بار، كەڭ جاۋىرىندى، ۇلكەن قارا سولداتقا ءتيدى.
اتقىشتار جارىسىن وتكىزۋشى تورەشىلەردىڭ ءبىرى الەكسەي دروبچينسكيي اۋزىن قيسايتىپ، ءبىر ەزۋلەي سويلەپ:
— مەرگەن سابالاقوۆ، ازىرلەن! — دەپ كوماندا بەردى.
وتىرعان توپتىڭ ىشىنەن كەۋدەسى ەسىكتەي، جۇمىر دەنەلى قارا كىسى تۇرىپ، اتۋ شەبىنە جاقىن كەلدى.
— جات! — دەپ كوماندا بەردى دروبچينسكيي.
سولدات سابالاقوۆ ءدۇربىلى مىلتىعىن كەزەنىپ، العا قاراپ جاتا قالدى. الدىڭعى جاقتان كەمىندە سەگىز-توعىز ءجۇز مەتردەن ويقاستاپ، اي ءمۇيىزدى «شۇبار بۇعى» شىعا كەلدى.
— جۇگىرىپ بارا جاتقان «بۇعىنى» ات! — دەگەن داۋىس شىقتى.
سابالاقوۆ اتىپ سالدى. مىلتىقتىڭ زاتۆورىن قايتارىپ ۇلگەرگەن جوق، «بۇعى» كورىنبەي كەتتى.
— مىنە، اتىس دەپ وسىنى ايتادى! — دەپ الەكسەي ورنىنان تۇرىپ جاتتى.
— قايتالاسىن! — دەپ ايقايلادى بىرەۋلەر.
— ال قايتالايىق، ازىرلەن، سولدات سابالاقوۆ! — دەپ قويدى الەكسەي. «بۇعىنى» قازىلعان تەرەڭ وردىڭ ىشىمەن ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن ءتۇسىرىپ، سەكەكتەتە جۇگىرىپ جۇرگەن جاۋىنگەرگە تەلەفونمەن تاپسىرما بەرىپ جاتتى. ول ءوز جاعىنان الگى اتىستىڭ وندىققا ءدال تيگەنىن حابارلادى.
— قايتالايمىز! — دەپ ايقايلادى الەكسەي تەلەفونمەن.
ءبارىمىز قايتادان اتىس شەبىنە جاقىن كەلدىك. بۇرىنعىداي اقجارقىن ەمەس قاباعىن تۇيىڭكىرەپ، ويلى كەسكىنمەن مىلتىعىن قاراۋىلدا تۇرعان جاۋىنگەرشە وڭ قولىنا قىسا ۇستاپ، سابالاقوۆ تا جاقىن كەلدى. ماعان ەڭكەيە ءتۇسىپ، قۇلاعىما اۋزىن تاقاپ:
— جاتىپ اتسا، وعان كىم بولسا سول تيگىزۋى مۇمكىن عوي، تىزەرلەپ اتىپ كورسەم قايتەدى؟ — دەدى.
مەن الەكسەيگە وسىنى ايتقىم كەپ وقتالدىم دا، توقتاي قالدىم.
— الدىمەن الگىنى قايتالاي بەرىڭىز.
مىلتىق گۇرس ەتە ءتۇستى. «بۇعى» جوق بوپ كەتتى.
— دۇرىس!.. — دەدى كورىپ تۇرعان كوپ.
— دۇرىس... — دەدى ءنالقارا دا، ماڭدايىنىڭ شىپ ەتە تۇسكەن مونشاقتاي ءمولدىر، گۇلدىڭ جاپىراعىنا تۇسكەن شىق ءتارىزدى تەرىن ءسۇرتىپ.
شتاب وفيسەرلەرى سولدات ءنالقارا سابالاقوۆتىڭ اتقىشتىعىنا تاڭ بولىپ، ونى قورشاپ الدى. ءارقايسىسى بىلگىسى كەلگەن جايىن تاپتىشتەپ سۇراپ تا جاتىر. كارى سولدات ساسقالاقتاپ ەمەس، ءارقايسىسىنا اسىقپاي، بىر-ەكى اۋىز سوزبەن عانا جاۋاپ بەردى. كوبىنە، بۇرىن اڭشى، ەداۋىر-اق مەرگەن اتانعانىن ايتتى.
بۇل كۇنى سولدات تولەۋ ابدىبەكوۆ پەن سولدات ءنالقارا سابالاقوۆ كوزگە ۇزدىك ءتۇستى.
ءتۇس كەزىندە ءۇزىلىس بولدى. ورمان اراسىندا وتىرىپ جەگەن تارى بوتقا دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر ءتاتتى تاعامداي بوپ كورىنەدى. بۋى بۇرقىراپ الدىنا كەلگەندە ەڭ الدىمەن ەكى-ۇش رەت جۇتىنىپ، سىلەكەيىڭدى جۇتاسىڭ. ودان سوڭ مايلى سوكتەي سىلقىلداپ، ءوزى كەتە بەرەدى.
ەسكى تانىسىم نالقارامەن بىرگە وتىردىم. سولدات كوڭىلدى. ادام بالاسى قىزىق قوي. بۇگىنگى جەڭىس، كوپتىڭ وعان تۇسكەن نازارى مەن ىقىلاسى سولدات مەرەيىن كوتەرىپ كەتكەن. وزىنە-وزى ريزا بوپ، ءجۇزى جانىپ، كوڭىلى ءوسىپ وتىر. وتكەن-كەتكەننەن اڭگىمە قوزعاپ، جەلپىنىپ تە العىسى بار-اۋ! ءبىراق، وعان مەن ىڭعاي كورسەتە قويمادىم. ويتكەنى جەر تار، ۋاقىت جوق. از ۇزىلىستەن ءسوز جارىس قايتا باستالماق. شتابتان كەلگەن بايلانىسشى «بۇگىن جارىستى ءبىتىرسىن» دەگەن بۇيرىق اكەپ كەتتى.
— پو مەستام! — دەپ باس تورەشى بۇيرىق بەردى.
مەن دروبچينسكييدىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ، سولدات سابالاقوۆتىڭ ءوتىنىشىن ايتىپ تا ۇلگىردىم.
— تىزەرلەپ اتۋ — ءبىزدىڭ پروگراممامىزدا بولاتىن. ءبىراق وعان ءازىر ەشكىم جوق بولار دەپ قوسپاعانبىز. ونداي جەكە ءوتىنىشتى ورىنداۋعا بولادى.
— جولداستار! — دەپ ايقايلادى الەكسەي، ەرىنى مايعا پىسىرگەن جۇقا شەلپەكتەي مايىسىپ. — شاپشاڭ اتۋ جارىسىنا كىرىسپەس بۇرىن جۇگىرىپ بارا جاتقان نىسانانى تۇرەگەپ تۇرىپ، تىزەرلەپ تۇرىپ اتاتىن تالاپكەرلەر بار ما؟ وندايلار بولسا، ەكى ادىم العا شىقسىن.
العا سابالاقوۆ پەن ابدىبەكوۆتەن باسقا ەشكىم شىقپادى. ەكى مەرگەن جارىسقا ءتۇستى. جۇگىرىپ بارا جاتقان نىسانانى اتۋعا تولەۋدەن ءنالقارا شەبەر ەكەن. ءنالقارا تىزەرلەپ تە، تۇرەگەپ تە نىسانانى ەكى-ەكىدەن ءتورت رەت اتىپ ءتۇسىردى. تولەۋ ءنالقاراعا قاراعاندا الدەقايدا كىشى. سودان با، بىلمەدىم، «جول اعانىكى» دەگەندەي ءوز كەزەگىن اتپاي تۇرىپ قالدى. وسى مەنى كورە الماي تۇرعان جوق پا ەكەن دەگەن كۇدىككە تىرەلگەندەي سابالاقوۆ ىڭعايسىزدانا بەردى. ارتىنشا ءسوز دە تاۋىپ كەتتى بىلەم.
— تولەۋجان، سەن ماعان جول بەرمەي-اق قوي. جارىستىڭ اتى جارىس. «كۇش اتاسىن تانىماس» دەيمىز. مەنى قۇرمەتتەمەي-اق اتا بەر. مەن وسى اتقىشتىق ونەردى سوعىس بولادى، سوندا سەنىمەن توعاي اراسىندا كەزدەسىپ، كۇش سىناسامىن دەپ ۇيرەندى دەيمىسىڭ. كەزىندە قاتاردان قالماي، بىردەن ارتىق، بىردەن كەم بولماققا ۇيرەنگەم. ونەردى ۇيرەن دە جيرەن. جىگىت ونەرلى بولسا ابىرويلى بولادى دەپ ۇيرەنگەن ەدىم.
— جوق، اعا، سىزگە جول بەرىپ تۇرعانىم جوق. شىنىمدى ايتسام، سىزدەي اتا المايمىن.
— قالقام تولەۋ، سەنىڭ ونىڭا سەنبەيمىن. جۇزدەپ جاۋدى قيراتىپ، بۇكىل مايدانعا اتى شىققان مەرگەننىڭ ونىسىنا يلانبايمىن.
تولەۋدىڭ جۇپ-جۇقا ءوڭى از-كەم الابۇرتىپ، قۇبىلا ءتۇستى. ۇياتى بار جاس جىگىت وزىنەن گورى كوپتى كورگەن ادامنىڭ بايقامپازدىعىن ىشتەي مويىنداپ قالدى. دەگەنمەن، ءنالقارا جىگىتتىڭ ىشكى تولقىنىن سەزە قويىپ، ىزگە تۇسكەن اككى اڭشىداي تاعى دا ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادى.
— سەن بولساڭ، تولەۋ، وسوۆياحيم ازىرلەگەن مەرگەنسىڭ. دەمەك، سەن وقىعانسىڭ. مەن اڭشىمىن. ءومىردىڭ ءوزى ۇيرەتكەن مەرگەنىمىن. تۇلكىنىڭ قۋلىعىن ىزىنەن كورىپ ۇيرەنگەنمىن. سونداي-اق، جاس مەرگەندى دە تەز تانيمىن، — دەپ قالدى ءنالقارا.
بۇل ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن جارىس كەزەگى ءۇزىپ جىبەردى، تولەۋ شاپشاڭ اتۋدان ءبىرىنشى ورىن الدى. قاعىلەز جاس جىگىتتىڭ كوزدەۋىنە، زاتۆوردى قاعۋىنا، سەرىپپەنى باسۋىنا كوز ىلەسپەيدى ەكەن. ەكىنشى ءنالقارا بولدى. بۇل ابدىبەكوۆتەي ەمەس، ءوزىنىڭ ىشكى سىرىن جاسىرا المادى.
— مىنە، بۇل جەردە جاستىق قانا ەمەس، ونەردىڭ ءوزى جەڭىپ تۇر. قالقام تولەۋجان، مەن دە پەندەمىن. قىزعانىشىم بار شىعار. ءبىراق قانشا كۇندەسەم دە سەن بولا المايمىن. ونەر بار دا دومباي بار، دولباي بار دا دالدىك بار. سونداي-اق جاستىق بار دا كارىلىك بار.
— نالەكە، ءسىز قايدا، كارى ەمەسسىز عوي.
— ال ساعان قاراعاندا شە. مەن سەندەي كەزىمدە، شاۋىپ كەلە جاتقان ات ۇستىنەن قاسقىر مەن تۇلكىنى باۋداي تۇسىرەتىن ەدىم...
«ارتىق ايتىپ قويدىم بىلەم» دەگەندەي، ءنالقارانىڭ قاراقوشقىل ءوڭى كۇرەڭ تارتىپ كەتتى.
— شال كىسىگە ماقتان دا سۇيەۋ. كەشىرىڭدەر، جىگىتتەر! — دەپ ءوزى دە راحاتتانا كۇلىپ الدى.
شتابقا كەشتەتىپ قايتتىق. ەرتەڭ ءاربىر مەرگەنگە ەكى-ەكىدەن كوماندير قوسىلىپ، العى شەپكە، كادىمگى سوعىس شەبىنە اۋعا شىقپاقپىز.
ساياسي ءبولىم باستىعى ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى، تولىقشا كەلگەن ماي بەت، قىزىل جىگىت ءاربىر وفيسەرگە جەكە-جەكە تاپسىرما، نۇسقاۋ بەرىپ جاتتى. ونىڭ قايتا-قايتا پىسىقتاعان ءسوزىنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى مىناۋ بولدى. «قورعانىس شەبىندە تۇرعان اسكەر تەك قورعانۋدى ويلاماي، جاۋدى وقتىن-وقتىن وياتىپ، مازالاي بەرگەنى ءجون. ءبىز مۇنىمەن جاۋدى پسيحولوگيالىق جاعىنان ەزە تۇسەمىز، ەكىنشىدەن، جاۋدىڭ كۇشىن بايقاپ وتىرامىز. ۇشىنشىدەن، ءوزىمىزدىڭ قامسىز ەمەس ءار كەزدە دايىن ەكەنىمىزدى اڭعارتامىز. مۇنى اسكەر تىلىندە «بەلسەندى قورعانىس» دەپ اتايدى. وسى بەلسەندى قورعانىستىڭ ءبىر ءتۇرى جەكە اتقىشتاردى العا، جەكە اتىسقا شىعارىپ، جاۋدىڭ كۇشىنە زالال تيگىزە بەرۋ ەكەن.
جاۋدىڭ العى شەبىنە تۇندە بارىپ ورنالاسپاق بوپ، ءنالقارا، الەكسەي ۇشەۋمىز ءتۇن ورتاسى اۋا العى شەپكە جول تارتتىق، جولدى مەرگەن سولداتتىڭ ءوزى جاقسى بىلەدى ەكەن. قيىندىق كورمەدىك. تاڭ بوزاڭ بەرمەي-اق، العى شەپكە جەتى-سەگىز ءجۇز مەتردەي كەپ، شەپ قۇردىق. بۇرىن قازىلعان تەرەڭ وكوپتىڭ ىشىنە اعاش بۇتاعىن توسەپ، قارسى الدىمىزعا شىرشانىڭ قوڭىر كوك بۇتاقتارىن قالقالاپ الدىق.
كادىمگى لوۆات وزەنىن اعىسىنا قاراي ەسەپتەسەك، ءبىز وق جاق جاعالاۋىندا، جاۋ سول جاق جاعالاۋىندا. وزەن اتاقتى ەلمان كولىنە قۇيادى. بۇل سولتۇستىك-باتىسقا سايادى. وزەننىڭ ءبىز وتىرعان جاعالاۋى جاۋ بەكىنگەن جاعادان بيىكتەۋ، جارقاباقتاۋ كورىندى. بۇل اتقىش:مەرگەن ءۇشىن دە، ونىڭ قيمىلىن باقىلاۋعا كەلگەن كوميسسيا — بىزدەر ءۇشىن دە اسا قولايلى. قولىمىزعا ءدۇربى ۇستاپ، الەكسەي ەكەۋمىز مەرگەننىڭ ەكى بۇيىرىنەن وتىردىق.
— بىزدەن سەسكەنبەي، دۇرىستاپ اتىڭىز! — دەدىم ناكەڭە سىبىرلاپ.
— سالىق جوق قوي، ايتەۋىر، — دەپ قويادى ول.
ءوزى تىم ەركىن. كەشە كۇندىزگى جارىستاردان كەيىن ءتىپتى رۋحى، ارۋاعى كوتەرىلىپ كەتكەن جان ءتارىزدى مەرەيلى.
توڭىرەك جاپ-جارىق بوپ كەلەدى. وزەننىڭ ەكى بەتى دە تىم-تىرىس. ءبىز ءتارىزدى اۋعا شىققاندار، كوپ بولماسا دا بار ەكەن. كەشەگى جارىستان وتكەندەردىڭ كوبى-اق، بۇگىن وسى وزەننىڭ وڭ جاق جيەگىن جاعالاي ءار جەردە-اق وتىرعان بولار. الىستان بىرەۋ گۇرس ەتكىزىپ قويىپ قالدى. نىسانا بىزگە كورىنگەن جوق. ارعى بەتتە جاۋ وكوپتارىنىڭ جالپى دەڭگەيى جاتىر.
جەردەن قازعان بەكىنىستەردەن مۇرجالار كورىنىپ تۇر. بۇل قاقاعان قىس كەزىندەگى پانا. كازىر جەردە قار جاتقانمەن، كوكتەم لەبى اڭقىپ كەلەدى.
— ال! — دەپ قالدى ناكەڭ بىزگە، ەكى جاعىنا كەزەك بۇرىلىپ.
قارسى الدىمىزعا جالت قارادىق. وكوپتان شىعىپ، ءبىر سولدات كەرىلىپ، بىزگە جونىن بەرىپ تۇر. مىلتىق تارس ەتتى. جاۋ جالپ ەتە ءتۇستى. قولىن سوزىپ كەرىلگەن بويى ومىراۋىن ايقارا باسىپ، سولدات جاتا بەردى. ءبىز دۇربىمەن كورىپ وتىرمىز. قوزعالار ەمەس. ءنالقارا بىزگە، ءبىز وعان قارايمىز.
— ءبىرىنشى نىسانا بولعانسىن تۇرماستاي ەتىپ، كادىمگى قاراقۇستان كوزدەپ ەدىم. قالاي، ورنىنان قوزعالاتىن سىڭايى بار ما؟ — دەپ قويادى مەرگەن.
دروبچينسكيي اڭ-تاڭ بوپ بىرەسە نىساناعا، بىرەسە ءنالقاراعا جالتاقتايدى.
سالدەن سوڭ بىر-ەكى ادامنىڭ باسى عانا. قىلتىڭداپ، الگى ولىككە تومەننەن قول سوزىپ، سۇيرەلەي باستادى. ءنالقارا بىزگە ەسكەرتكەن دە جوق، الگىنىڭ ءبىرىن باسىپ سالدى. قوپاڭ ەتىپ باردى دا، جوق بولدى.
— بۇل كۇدىكتى، ەسەپكە الماڭدار، — دەدى سابالاقوۆ.
— ءبىزدىڭ ەسەپ جۇرگىزەتىنىمىزدى ءسىز قايدان بىلەسىز؟ — دەدىم.
— ەسەپتەمەگەندە نەعىپ جۇرسىڭدەر؟
— الگى دە ءولدى. ويتكەنى مىنا ولىككە قول سوزار ەشكىم جوق. جاڭاعى ەكەۋدىڭ ءبىرى وكوپپەن جۇگىرىپ ارتقا كەتتى، — دەدى الەكسەي.
ەكىنشى جاق بۇيىردەن، وكوپتى جاعالاپ، جايباراقاتتاۋ بىرەۋ شىعا كەلدى. بەكىنىس توڭىرەگىن شولىپ جۇرگەن كوماندير بولار-اۋ، الگى الدىندا ءولىپ جاتقان ەكى سولداتقا، مەرگەن نىساناعا العان جايعا قاراي قاننەن-قاپەرسىز ءجۇرىپ كەپ، توقتاي قالدى. سابالاقوۆ باسىپ سالدى. الگى شايقالاقتاپ، تۇرىپ-تۇرىپ باردى دا، سىلق ەتە ءتۇستى.
— يتكە سول كەرەك! — دەدى الەكسەي جۇپ-جۇقا ەرنىن جىمىرا تىستەپ.
ساسكە تۇسكە دەيىن مەرگەننىڭ ەسەبى توعىزعا جەتتى. دروبچينسكيي كەشەگى جارىستاعىدان بەتەر تاڭ بوپ، ءنالقاراعا قايتا-قايتا قارايدى. سابالاقوۆ بولسا سەزبەگەن، اڭعارماعان ادام بوپ، مۇلدە زەر سالار ەمەس.
— اقساقال، ءنالقارا! — دەدى الەكسەي الدە نە ايتقىسى كەلىپ.
— مىناۋىڭ نە دەيدى، جانىم-اۋ؟ — دەپ ماعان قارادى.
— ءسىزدى «اقساقال» دەپ، بىردەڭە ايتقىسى كەپ تۇر عوي.
— ايتسا ايتسىن. ءبىراق مەنىڭ اتىم ءنالقارا ەمەس قوي.
— ءتىلى كەلمەيدى عوي.
— ءتىلى كەلمەسە دە، وسى سوزىمەن ەسىمە الدەنەنى ءتۇسىرىپ جىبەرگەنى بار ەمەس پە؟ مەنىڭ ايەلىم مەنى ناق وسىلايشا «ءنالقارا» دەپ اتايدى. سونى ەستىمەگەلى دە كوپ ۋاقىت ءوتتى...
ءنالقارا توقتاپ قالدى. ونىڭ وڭىنەن كوپ سىر تۇيۋگە بولارلىق ەدى.
ءبىز كەشتەتىپ قايتتىق. جول-جونەكەي ءنالقارادان بوزتارلان جايىن سۇرادىم.
— اينالايىن-اي، ۇمىتپاعان ەكەنسىڭ دە.
تەرشىگەن ءوڭى اپ-ساتتە كۇرەڭدەنىپ سالا بەردى. اڭگىمەنى بىردەن باستامادى. الەكسەي الدا، ءبىز ەكەۋمىز سوڭىندا، جايمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. كۇن باتۋعا جاقىن. ورمان اراسى الا كولەڭكە تارتىپ، كۇندىز جىپسىگەن قاردىڭ بەتى قابىرشاقتانىپ قاتا باستادى. قار بەتىندەگى قابىرشاق مۇز پىرت-پىرت سىنىپ، اينەك سىنىعىنداي جىلت-جىلت وتەدى. ءجۇرىپ كەلەمىز. ءنالقارا سوناۋ ءبىر كۇنى ايتقان اڭگىمەسىن جالعاپ العان.
...ءبىر كەزدە قۋانىشىم، مەرەيىم بولعان بوزتارلان ەندى سورىم بولدى. اۋىلدىڭ شولاق بەلسەندىلەرى، الگى شالابەك ەڭ الدىمەن دىكىلدەپ، اتتى كولحوزدىڭ ورتاسىنا سال دەيدى. مەنىڭ ءسوزىم بىرەۋ: كولحوزدىڭ ورتاسىنا قاتىنىڭدى سال دەسە كوپپەن بىرگە مەن دە سالام. ال اتىڭدى سال دەسەڭ، ونىڭا كونبەيمىن. كولحوز بولمايمىن. ال، قولىڭنان كەلسە كەسىپ ال مەنىڭ باسىمدى.
قاسارىپ ولار بولمادى، سىرەسىپ مەن تۇرمىن. ارتى ناسىرعا شاپتى. شالابەك بەلسەندى، كادىمگى ءوزىمنىڭ جاماعايىنىم، تاپا-تال تۇستە بوزتارلاندى بەلدەۋدەن شەشىپ جەتەكتەپ بارادى. دالاعا جۇگىردىم.
— ءاي، شالابەك، توقتا ۋاجگە كەلەيىك.
— ءۋاجىڭدى ۇرايىن... — دەگەنى بار ەمەس پە.
شىداي الماي، كوزىمە قان تولىپ كەتتى. لاشىققا كىردىم دە، جالعىز اۋىز سەرىپپەلى مىلتىقتى الدىم دا:
— ءاي، شالابەك، سەن شالا تۋعان ەدىڭ. اكە-شەشەڭ توقسان كۇن تۋماققا سالىپ اسىراعان، كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ قوياتىن. سەنى سوندا ادام بولادى ەكەن دەگەن جۇرت جوق ەدى. ەندى ادام بوپسىڭ، شاش قويىپسىڭ. شالابەك بەلسەندى اتاندىڭ. اتتى ورنىنا اكەپ بايلاماساڭ بۇل كۇنىڭ قاراڭ بولادى.
شالابەكتىڭ ءوڭى بۇزىلىپ، دەگبىرى قاشىپ كەتتى. ءوزى ۇسقىنسىز نەمە، ودان سايىن قۇتى قاشىپ كەتتى.
— ءاي، ءاي، ءنالقارا، ءوي، ءنالقارا، ويناعاندى بىلمەيسىڭ بە؟ — دەپ، باسى قالتاڭداپ، قولى دىرىلدەپ، بوزتارلاندى بەلدەۋگە قايتا اكەپ تۇر.
— كوزىمە ەندىگارى كورىنبە! اتىپ تاستايمىن!
بەلدەۋدە وسقىرىنىپ بوزتارلان تۇر. شالابەك ءۇن-تۇنسىز كەتىپ قالدى.
مۇنىڭ ارتى نەمەن تىنار ەكەن دەپ مەن قالدىم. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇرەگىم ءبىر ءتۇرلى لوبلۋلى. وسى بەيجايلىقتى جەڭگەن بىلمەسە ەكەن دەپ، ونى-مۇنى جۇمىس ىستەگەن بوپ ءجۇرمىن. ءبىراق جۇمىسقا زاۋقىم جوق. بالا كۇننەن بەرگى قارا كورىكتىڭ قاسىنا الدەنەشە رەت بارىپ قايتتىم. كورىكتىڭ بىرنەشە جەرى تەسىلگەن. ونى جاماعانمىن. بالعا مەن قارا ءتوستى توت باسقان. پەشكە وت جاعىلماعالى قاشان. ءبارى قاڭىراپ تۇر. وسىلاردى كورگەندە كوڭىل شىركىن قايتا قۇلازىپ، باقىتىم دەگەن ۇستا دۇكەنىم مىناۋ، جاقسى ات مىنگەن نە ءسانىم دەپ تە ويلايمىن. مەنىڭ جالعىز اتىم تۇگىل، وسى اتتىڭ شىققان تەگى — كەشەگى قونىسبەكتىڭ ون سەگىز مىڭ جىلقىسى قايدا؟
بۇيرەگىم بۇلكىلدەپ، سوندا دا بولسا مەرەيىم — بوزتارلاندى قيمايمىن. ءىشىم اشيدى. كەش. توسەكتە دوڭبەكشىپ جاتىرمىن. ۇيىقتاي .المادىم. ءبىر كەزدە دالادان ءدۇبىر كەلدى. اتىپ تۇرىپ، تىسقا شىقتىم. قاراسام، قاسىندا ەكى ميليسياسى بار، شالابەك تۇر.
— ءاي، شالابەك، مۇنىڭا جول بولسىن! — دەپپىن.
— اتتى الامىز!
— المايسىڭدار! — دەپ اتتى شەشىپ، ۇستىنە ەردى سالدىم دا قارعىپ ءمىندىم. قالتا قاراپ تۇرا قالدىم.
— ءتۇس الدىمىزعا! — دەدى بىرەۋى ناگانىنا قولىن ساپ.
بايقايمىن، سىڭايى قاتال. امالسىز الدىنا ءتۇستىم. باسىم مىڭ-دىڭ. نە ىستەسەم ەكەن دەپ ويلاپ كەلەم. باباتادان ۇزاپ، اناۋ الگى قاپشاعايدىڭ كەڭ جازىعىنا تۇسكەن كەزدە ميليسيانىڭ ءبىرى اتتان ءتۇسىپ، تۇزگە وتىردى. وسى جەردە بولماسا ەشتەڭە شىقپاس دەگەن وي كەلدى. جالما-جان ميليسيانىڭ اتتاعىسىن جەلكەدەن ءبىر قويىپ اتتان قالپاقتاي ۇشىردىم دا جونەلە بەردىم. باج-باج ەتىپ شالابەك قالدى. قاپشاعايدان ءشيلى وزەنىنىڭ اياعىنداعى قاراتاستىڭ ورىنە قاراي قاسقايا تارتتىم. ارتىمنان بىرەۋ «توقتا، توقتا!» دەپ، شاۋىپ كەلەدى. مەن ۇزاي بەردىم. قاراتاستىڭ قىرقاسىنا شىققانسىن، سارىقوبىلاتىپ، قايتادان باباتاعا تارتتىم. ۇيگە كەپ مىلتىعىمدى الدىم. ايەلىم قايدا باراسىڭداپ شىلاۋىما ورالدى.
— شالابەكتىڭ تۇرمەسىندە شىرىگەنشە كەڭ دالادا قاڭعىپ ولەم.
ايەلىم ەبىل-دەبىل بوپ جىلاپ، سەنەن قالمايمىن دەدى، كەلىپ تۇرامىن دەپ ارەڭ قالدىردىم. قارۋلانىپ الدىم دا، قاراتاۋدىڭ كوك جونىنا تارتتىم. ماسەلەنىڭ اڭدىسىن اڭداپ، تاۋدا بىرنەشە كۇن ءجۇردىم. اڭ قاقتىم. سوندا دا بولسا ءىشىم پىستى. ءتۇن جامىلىپ باباتاعا، ونداعى ۇيىمە كەلدىم. كەلسەم، ايەلىم ولىك سياقتى توسەك تارتىپ جاتىر. ءبىر جاسقا تولماعان جالعىز ۇلىم شىر-شىر ەتىپ، ەسى كەتىپ، تاڭدايى قۇرعاپ، كوزى الاق-جۇلاق ەتەدى. جانىم شىعىپ كەتتى بىلەم، ەسىم جوق، قاراشا ءۇيدىڭ بوساعاسىنا ارەڭ سۇيەنىپ تۇرا بەرىپپىن.
— سورلى-اۋ، اناۋ بالا ءولدى عوي، — دەگەن ايەلىمنىڭ ساندىراعى ارالاس، ءالسىز داۋسى شىقتى.
بالامدى قولىما الىپ، اۋزىنا سۋ تامىزدىم. جىلاي-جىلاي تاماعى قۇرعاعان، السىرەگەن بالا تاڭدايىنا دىم تيگەندە تالىقسىپ كەتكەندەي بولدى، بالامدى باۋىرىما باسىپ، ەس بىلگەلى ءبىرىنشى رەت بولار، وكسىپ-وكسىپ، ىستىق جاسىمدى توكتىم. بايقاماپپىن، جاسىم بالامنىڭ بەتىنە تامىپتى. كوز الامايىنا ءۇيىرىلىپ قاپتى.
باسىن كوتەرە بەرگەنىمدە جاس جيىندىسى سورعالاپ ەزۋىنە قۇيىلدى، قول ورامالمەن ءسۇرتىپ ۇلگەرمەدىم. بالام بالاپان ءتارىزدى اۋزىن اشىپ، جاس تامشىلارىن جۇتىپ جىبەردى. اكەنىڭ كەرمەك ءدامدى اششى تەرىنە تۇشىرقاندى بىلەم، كوزىن اشپاي، قاباعىن ءتۇيىپ قويدى.
بالا شارشاپ، تالىقسىپ ۇيىقتادى.
ايەلىمە جاقىن كەپ جاي سۇرادىم. مەن ونى اۋىرىپ قالعان ەكەن دەسەم، ءۇستى-باسىندا ساۋ-تامتىق جەر جوق. كوك الا قويداي ەتىپ ساباعان.
— بۇعان نە بولدى؟
— وسى. الگى شالا تۋعان تۋىسىڭ سابادى.
— نە قىلمايسىڭ دەيدى؟
— بايىڭدى تاپ، اتتى اكەلسىن، — دەيدى.
ءبارى بەلگىلى بولدى. ەندى تەك نە ىستەۋ كەرەك. وسىنى ويلادىم. باقىر باسىم شاراداي بولدى.
ول كەزدە تىم اساۋ، دوڭ مىنەزدى بولاتىنمىن. بالام مەن ايەلىمدى سىرتقا شىعارىپ الدىم دا، ۇيدەگى بارلىق، ءىلىپ الار زاتتى ورتاعا ءۇيىپ وت قويدىم. ۇستا دۇكەنىمە كەلىپ، ونداعىلاردى، كادىمگى قارا كورىكتەن باستاپ ءبارىن جينادىم دا وت قويدىم. بالام مەن ايەلىمدى الدىما مىنگىزىپ، ءتۇن جامىلىپ، قاراتاۋعا قاراي جول تارتتىم.
ارتىما قارادىم. ءتىلى ءسۇپ-سۇيىر بوپ قىزىل جالىن الىستان كورىندى. باسقا دۇنيەم ەمەس، كورىگىم، باقىتىم مەن مەرەيىم بولعان قىرىق جاماۋلى قارا كورىگىم ەسىمە تۇسكەندە سوناۋ وتتىڭ ىشىندە مەنىڭ ىرىسىم مەن ارىم بىرگە جانىپ جاتقانداي كوردىم. ءبىر ءسات كوز الدىم بۇلدىراپ، ساعىم تارتىپ كەتتى.
تاڭ اتا وجاردىڭ باسىنداعى تەرەڭ سايعا كەپ بەكىندىم. وسىندا جارتى ايداي جاتتىم. ايەلىم مەن بالام ايىعىپ، ەسىن جيدى. ەندى نە ىستەيمىن. ماسەلە، مىنە وسى.
تىڭ تىڭداپ قايتۋ ءۇشىن ەلگە كەلدىم. اۋىلداعى ەڭ شەتكى ءۇيدى وياتىپ، جاي سۇرادىم. الگىلەر ۇرەيلى. ءتىلى بايلانىپ قالعان ادام ءتارىزدى، بەتىمە قاراي بەرەدى.
— وي، سەندەردى جىن سوققان با؟ سويلەسەڭدەرشى.
بەتىمە سەنىمسىزدەنە، كۇدىكپەن قارايدى.
— نە بولعان سەندەرگە، مەنى تانىماي وتىرسىڭدار ما، مەن ءنالقارامىن عوي، دەيمىن.
بەتىمە قاراپ ىرجيىپ كۇلەدى.
— مەن جايلى ەل اراسىندا نە بار؟ — دەدىم.
— ەشتەڭە جوق، يە، سەنى...
— ايتسايشى، مەنى...
— سەنى باندا بولدى، ادام ولتىرەدى، ەل تونايدى دەگەندى ەستىگەنسىن، قورقىپ وتىرمىز.
بۇلاردىڭ مەنى كورگەندە ەستەن تانىپ قالعان جايىن ەندى ۇقتىم. كۇلدىم. كۇلمەگەندە قولىمنان نە كەلەدى. بۇلار مەنىڭ ايتقانىما يلانا ما!
— مەن باندا-ساندانى بىلمەيمىن. كىسى ءولتىرۋ قولىمنان كەلىپ تۇرسا دا، ءالى ءبىر ۇرتتام قان توككەن ەمەسپىن. مەن كادىمگى ءنالقارامىن. — ءوزىم كۇلىپ قويام. وسى راس ايتىپ وتىر ما دەگەندەي الگى ۇيدەگىلەر ماعان اڭ-تاڭ بوپ قارايدى، — تانىماي وتىرسىڭدار ما، مەن ۇستا ءنالقارامىن، سابالاق ۇستانىڭ ارتىندا قالعان جالعىزىمىن.
— كورىپ وتىرمىز. سەن ءنالقاراسىڭ، ال شالابەك تۋىسىڭ ۇيىمىزگە كەلىپ-كەتكەنىڭدى بىلسە، ءبىزدى اناۋ كوكتوبەنىڭ باسىنا شىعارىپ، تىرىدەي اسادى.
سول ءتۇنى قايتىپ مەكەنىمە كەلدىم. الاكەۋىمدە جوق قاراپ جۇرگەن ەل ادامىنا تاعى جولىقتىم. مەنى كورىپ ول دا شوشىپ كەتتى. جاي سۇرادىم، جايىمدى ايتتىم.
— ەڭ الدىمەن، — دەدى ول، — ءبىر ميليسيونەر مەن شالابەكتى ءولتىرىپ قاشىپتى دەدى. سونان سوڭ ول وتىرىك بولدى. ەندى ول ەل تونايدى، ادام ولتىرەدى، ۇرلىق ىستەيدى دەگەندى شىعاردى. كىمگە، قايسىسىنا ناناردى بىلمەيمىز. ارتەلدىڭ قوسقا جەگىپ جۇرگەن ەكى اتى جوعالدى. ءنالقارانىڭ بانداسى ايداپ كەتكەن بولار، ىزدەمەي-اق قوي دەگەندەر بولدى. ءوزىڭ الدىمنان كەزدەستىڭ. جاقسى بولدى. كانە، ايتشى.
— ءنالقارانىڭ بانداسى دەگەن قاتىنى مەن بالاسى. ءوزى مەن بوزتارلان ات. سەنسەڭ دە، سەنبەسەڭ دە وسى.
ءبىز اجىراپ كەتتىك. مەن بۇل وڭىردە، كەشە عانا بوزتارلاندى دۇبىرلەتىپ، بايگە قوسقان جەردە، اكەم سابالاقتىڭ، ءوزىمنىڭ كىندىك قانىم تامعان جەردە ماعان ورىن جوعىن سەزدىم. جاسىرىن قوسىما كەلىپ، كەشتە جولعا شىقتىم. ءۇش-تورت كۇن تۇندەلەتىپ، ايەلىمدى، بالامدى تۇلكىباستان ءارى اسىرىپ، قالىڭ تاۋعا اپارىپ تاستادىم دا، قايتا ورالدىم. ونداعى ويىم، اقىر جامان اتىم شىققان ەكەن، ەڭ بولماسا شالابەكتەن ايەلىم مەن بالامنىڭ كەگىن الىپ كەتەيىن دەگەن تۇيىندەۋ ەدى.
ءۇشباستا جاتامىن. تۇندەلەتىپ، شولاقتان باباتاعا شىعاتىن جولدى، قىزىلتاستىڭ اياعىنان توسامىن. بۇل شالابەكتىڭ جۇرەتىن جولى. ەكى كۇن توستىم. ەشكىم كەلمەدى. ءۇشىنشى كۇنى تۇندە ءتورت سالت اتتى دۇبىرلەپ، جورتىپ كەلەدى ەكەن. بوزتارلاندى جالپوشتاپ، ءوزىم بەتىمدى تاڭىپ العام.
قارايمىن، بىرەۋى — شالابەك. قۇداي تىلەكتى بەردى دەدىم. العا وق بويى جىبەرىپ، ارتىنان تۇرا شاپتىم. قاپەلىمدە نە ىستەرىن بىلمەي، اڭىرا قالدى، اي-شاي جوق، توپقا ارالاسىپ كەتتىم. اتتا جاپالاقشا جاربيىپ وتىرعان شالابەكتى قاڭباقشا كوتەرىپ، ءىلىپ الدىم دا، العا ءتۇسىپ، ورگە قاراي تارتا بەردىم، نە بولعانىن بىلمەي، ءتىلى بايلانىپ قالعان ادامشا، پىس-پىس ەتىپ، الدىمدا شالابەك جاتىر. ءۇش اتتى دا مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەسە دە، تاسىرلاتىپ، سوڭىمنان شاۋىپ كەلەدى.
— بۇل كىم؟
— بۇل قايسىڭ؟
— ايتپاساڭ اتامىن!
وسىلايشا ۇشەۋى كەزەك-كەزەك ايقايلايدى.
شالابەككە دە ءتىل ءبىتتى بىلەم، ءبىر كەزدە:
— وي-باي، ءولدىم! — دەپ ايقاي سالدى.
بالا كۇنىنەن بىلەم، الباستىنىڭ داۋىسى سونداي اششى، شىڭكىلدەك.
— ءوشىر ءۇنىڭدى! — دەدىم.
مەنى تانىپ قالدى.
— وي-باي، مىناۋ بانديت، ءنالقارا!
داۋىسى اششى، قۇلاعىمدى جارىپ بارادى. داۋىستى قۇلاعى شالىپ قالسا كەرەك، بىرەۋى قاراڭعىنى گۋلەتىپ، مىلتىق اتا باستادى. ءبىر وق زۋىلداپ، باستان اسىپ كەتتى. ماعان دا جان كەرەك، شالابەكتى مىقتاپ تۇرىپ، القىمنان ءبىر سىقتىم دا، شاۋىپ كەلە جاتقان ات ۇستىنەن كوكپارشا لاقتىرىپ تاستادىم. قۋعىنشىلار سوعان ۇيمەلەپ قالا بەردى. مەن ۇزاي ءتۇستىم. باباتاعا جەتىپ، ءۇشباسقا قاراي بۇرىلعاندا قۋعىنشىلاردىڭ ءدۇبىرى قايتا ەستىلدى. قۋىپ كەلەدى ەكەن. جونعا شىعىپ السام جەتكىزبەسپىن دەپ كەلەم. ەلدىڭ ماڭدايىنا ۇستاپ وتىرعان كىلەڭ جۇيرىگىن تارتىپ مىنگەن قۋلار ەمەس پە، ەكەۋى وكشەلەپ قالماي كەلەدى.
تاڭ بوزارا ءتۇستى. كوسەگەنىڭ كوك جونىنا جەتكەنسىن، بوزتارلان باياعىشا كوسىلىپ سالا بەردى. ارتىما قاراپ قويامىن. بىرەۋى قارا كورىم جەردە، ەكەۋى وكشەلەپ قالعان. اسىرەسە، قۇيرىعىن كەسكەن اربيعان ۇلكەن قاسقا اتقا مىنگەن بىرەۋى وق بويى تاقاۋ كەلەدى.
— اتامىن، توقتا!
داۋىسى دەمىگىپ ارەڭ شىقتى.
مەن ەلەمەدىم. ارامىز بۇرىنعىدان الشاقتاي ءتۇستى. بوزتارلان بابىنا ەندى كەلگەن ءتارىزدى. تاسى جوق، كوك دالادا جەلدەي ەسىپ كەلەدى. مەنىڭ ەندى ۇزاپ كەتەرىمدى سەزدى بىلەم، گۇرس ەتكىزىپ باسىپ سالدى. بوزتارلان العا قاراي ۇمتىلا ءتۇسىپ، كەۋدەسىمەن جەر ءسۇزىپ، قالپاقتاي ۇشتى. دومالاپ كەتتىم. مويىنىمدا مىلتىعىم بار-دى. جەردە جاتقان بويى مىلتىقتى الا ساپ، الگى قاسقا اتتى كەۋدەدەن باسىپ قالدىم. ەكى رەت ءسۇرىنىپ باردى دا، وماقاسىپ كەتتى. مەن سايعا قاراي جۇگىرە جونەلدىم. جاڭاعى كوپكە دەيىن ورنىنان تۇرمادى. مەن سايعا ءتۇسىپ پانالادىم. ارتىنان اناۋ ەكەۋى كەلدى. جىعىلعانىن تۇرعىزىپ الدى. بوزتارلان مەن قاسقا اتتىڭ ولىگى دەڭكيىپ جاتىر. اسىرەسە، بوزتارلان وزىمە جاقىن جاتىر، وكپەسى دەمىگىپ، جۇرەگى سوعىپ جاتىر. اندا-ساندا باسىن كوتەرىپ، وقىرانادى. يەسىن ىزدەيدى. مەندە ەس جوق. ەكى كوزىم الگى ۇشەۋىندە. مەنى سايعا ءتۇسىپ ۇزاپ كەتتى دەپ ويلادى عوي دەيمىن. جاڭاعىلار قاننەن-قاپەرسىز، ولگەن اتتىڭ توڭىرەگىندە قالا بەردى. نەمەسە، ەندى جاياۋ ادام قايدا بارار دەي مە ەكەن.
ماعان دا وسى كەزدى پايدالانىپ قالعان ءجون. الگى سايمەن جۇگىرىپ كەتتىم. سايدىڭ اياعى وزەنگە، جارتاسقا تىرەلدى. ورمەلەپ تاسقا شىقتىم دا، جاسىرىندىم. الىستان الگىلەر كورىنىپ تۇر.
سونىمەن نە باسىڭدى اۋىرتايىن. الگىلەر باياعى سايعا ءتۇسىپ، مەنى قۋىپ كەتتى. ءبارىن كورىپ جاتىرمىن. ەكى اتتى باۋىزداپ قاسىندا بىرەۋى قالدى. ءۇشباستىڭ وزەنىن بويلاپ، ەكەۋى جوعارى كەتتى. مەن كەيىن قاراي، باباتاعا قاراي كەتتىم. كەش تۇسكەنسىن، ەكى ەتەكتى بەلگە ءتۇرىپ، شايان استىم. وسى كەتكەننەن مەن مول كەتتىم. قىرعىز جەرىندە ءجۇردىم. سوعىس باستالدى. نە دە بولسا تۋعان جەرىن كوزىمنىڭ تىرىسىندە كورسەتەيىن دەپ بالالار مەن ايەلىمدى اۋىلعا اپارىپ تاستادىم.
ءسويتىپ، بوزتارلان، باعىم، مەرەيىم بولعان ات، سورىم، بەينەتىم بولىپ ەدى. سەنىڭ بۋىرىل اتىڭ وققا ۇشقاندا مەنىڭ كوز الدىما بوزتارلان كەلدى. كەيدە ويلاپ كەتسەم، بوزتارلان كوسەگەنىڭ كوك جونىندا دوڭكيىپ ءالى جاتقانداي بولادى دا تۇرادى.
شتابقا كەلدىك. كەشكى استىڭ ءتاتتى ءدامىن سەزگەندەي مەن دە، ول دا جۇتىنا بەردىك.
15
بايلانىسشى وفيسەردىڭ ءىسى شابارماندى ەسكە سالادى. كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، ءتۇرلى-تۇرلى قۇپيا پاكەتتى پلانشەتكە سالامىن دا جورتا بەرەم، جورتا بەرەم. مىنا سولتۇستىك-باتىس مايدانىنىڭ باعىتىندا مەن بارماعان قالا، نە سەلو، نەبىر حۋتور كەمدە-كەم-اق شىعار. مىنە قىزىل كوك اتتى سابىلتىپ، بۇگىن حاريتونوۆو سەلوسىنا قايتا كەلدىم. بارلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى پاكەتتى الىپ وقىدى دا، ماعان قاراپ:
— جيىرما ءتورت ساعات كۇتەسىڭ! — دەدى.
— قۇپ بولادى! — دەپ شىعىپ كەتتىم،
بۇيرىقتىڭ اتى بۇيرىق، كۇتە بەرەم. ءبىراق قايدا كۇتەم؟ مايدان توڭىرەگى قوناق جاي بولا بەرمەيدى. مۇنىڭ ۇستىنە سەلودا شتاب تۇر. وفيسەرلەر مەن سولداتتار كوپ.
سىرتقا شىقتىم. اتشىما كەپ اقىلداستىم. جاسى مەنەن ۇلكەن، كورگەنى كوپ ساشا سوروكين ءسىبىردىڭ بەلگىلى قۋاقىلارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ول ويلانباستان-اق:
— جيىرما ءتورت ساعات دەگەن از ۋاقىت ەمەس: ات تا، ءوزىمىز دە دەم الىپ قالار ەدىك. وسى سەلودان شىعىپ، باعاناعى جولدان بۇرىس تۇرعان حۋتورعا بارىپ دەم الايىق! — دەدى.
ونىڭ مۇنىسىن اقىل كوردىم. اتقا ءمىنىپ، حاريتونوۆودان شىعا شاپتىق.
كەش بوپ بارادى. الگى حۋتورعا جاقىنداي بەرىپ، اتتى توقتاتتىم دا، ءدۇربى سالدىم. حۋتور مۇلدە بوس ءتارىزدى. ورتاداعى ءبىر ءۇيدىڭ الدىندا بىزگە قاراپ ەكى ايەل تۇر. شارباعىندا ەكى-ۇش تاۋىعى ءجۇر.
— نە دە بولسا كەتتىك! — دەدىم.
ءبىزدى كورە ساپ ەكى ايەل دە زىپ بەرىپ، ۇيگە ەنىپ كەتتى دە، بىرەۋى سالدەن سوڭ قايتا شىقتى. ءبىراق بىزبەن ءىسى بولعان جوق، قوراداعى ءۇش تاۋىقتى قۋالاپ ۇيىنە قاراي ايدادى. مەزگىلسىز قۋعىنعا تۇسكەن تاۋىقتار بەزەكتەپ جان-جاققا قاشتى. زىركىلدەتە قۋعان ايەلدىڭ ايداۋىنا كونبەي قورادان كوشەگە شىقتى. نەشە ءتۇرلى الاباجاق، ۇزىن ەتەك كويلەكتەردى قابات-قابات كيگەن كەكسە ايەل شاشى بۇرقىراپ، قولىن كوتەرىپ، ءۇش تاۋىقتى قۋا جونەلدى. ءبىز قاسىنا جاقىن كەلىپ قالدىق. ءبىزدى ەلەر ەمەس.
تاۋىقتىڭ ءبىرى — باسىنداعى ايدارى ءتىلىم-تىلىم، كۇيە باس، توبان اياق، قۇيرىعى جوق، ءبىر قاناتى كۇيىك قارا قوراز ەكەن، ال ەندى ءبىرى — قىسقا مويىن، شولاق قانات ۇلكەن قوڭىر مەكيەن دە، ءۇشىنشىسى — قارداي اپپاق، قىزىل تۇمسىق، اياعى ساپ-سارى جاس مەكيەن كورىندى. الگى سىگانشا كيىنگەن ايەل دولدانا ءجۇرىپ، قولىن سەرمەپ، كەسەك، ءشوپ-شالام لاقتىرىپ، جاڭاعى ءۇش تاۋىقتى ۇيىنە قۋىپ تىقتى.
جاقىن كەپ سالەم بەردىك. ايەل سالەم العان جوق، قايتا باجىرايىپ جاقتىرماي، سوستيا قارادى.
— قونامىز! — دەدىم.
— جوق! — دەدى ايەل.
— نەگە؟ — دەدى ساشا.
— نان جوق.
— نانىڭىز كەرەك ەمەس، نان بىزدە بار.
— كارتوشكا جوق.
— ونىڭ دا كەرەگى جوق.
— توسەك جوق.
— ەدەنگە-اق جاتامىز.
— ءبارىبىر قونبايسىڭدار! قوندىرمايمىن، — دەپ سەستەنە ءتۇستى.
— ۇزاق جول ءجۇرىپ شارشاپ كەلەمىز. وزىمىزدە بار تاماقتى ءىشىپ ۇيىقتاپ شىقساق بولادى، قوندىرىڭىز، — دەدىم، وعان جالىنا قاراپ.
— سەندەر جامان ادام ەمەسسىڭدەر مە؟ — دەپ الگى ايەل وتتى كوزىن بىزگە تىكتەپ سالدى، — قۇدايدى بىلەسىڭدەر مە؟
— بىلگەندە قانداي، — دەپ ساشا كەۋدەسىنە، ەكى يىعىنا قولىن جۇگىرتىپ، شوقىنىپ قويدى.
— قۇدايدى بىلسەڭدەر، قوناسىڭدار! — دەدى ايەل.
ءبىز اتتان تۇستىك. ايەل بىزگە كۇدىكتەنە قاراپ، ۇيىنە قاراي ءجۇردى. ساشا اتتاردى جايعاستىرۋعا سىرتتا قالدى. مەن ايەلمەن ىلەسىپ ىشكە كىردىم. ۇيدە جالعىز كەرەۋەت، ۇلكەن پەش، اعاش ستولدان باسقا ەشتەڭە جوق ەكەن. باعاناعى ەكىنشى ايەل ەش جەردە كورىنبەيدى. ونىڭ ۇيگە ەنگەنى انىق. قايتا شىققان جوق. سوندا ونىڭ قايدا كەتكەنى دەپ تاڭ بولدىم. تەرەزەدەن شىعىپ كەتۋى دە كادىك ەمەس قوي. تەرەزەنىڭ ەكەۋى دە شەگەلەۋلى ەكەن. دەگەنمەن، سىر بەرمەدىم.
ايەل وت جاعىپ، ىستىق سۋ قايناتتى. ونى ەكىگە ءبولىپ، جارتىسىنا شاي سالدىق. قالعانىنا جەنت ءتارىزدى كۇرىش كونسەرۆى سالىپ، بوتقا جاسادىق. ايەل بىزبەن بىرگە تاماق ءىشتى. قارايمىن، ءبىر جەردە كورگەن ادامعا ۇقسايدى. قايدا، قاشان كوردىم؟
نەسىن جاسىرايىن، كەي-كەيدە وزىمە-وزىم ريزا بوپ كەتسەم، ەڭ الدىمەن ريزا بولاتىنىم — كوزىم. ءالى كۇنگە دەيىن جازا باسقان جوق دەسەم، ارتىق بولا قويماس. بۇل جولى دا سولاي بولدى. كورگەنىم راس. كوز الدىما ءتىزىلىپ كەلە باستادى. وتكەن قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ جازىندا پسكوۆ تۇبىنەن شەگىنگەن كەزدە بىزبەن بىرگە دەميانوۆسك قالاسىنا دەيىن ءبىر توپ سىگاننىڭ سەمياسى قوسا شەگىنگەن. سونداعى تابوردىڭ باسشىسى ناق وسى ايەل بولاتىن. وندا بۇل اسەم كيىنگەن، ابدەن بويانعان، سىمباتتى دا، سۇلۋ دا ەدى. كازىر قاراسام، ساباعىنان ءۇزىلىپ تۇسكەن گۇل ءتارىزدى، نەمەسە، ابدەن ۋقالانعان اسىل جىبەك سىندى بوپ قالعان ەكەن. تەك قانا ءالى دە وتى تايماعان قارا كوزى جىلتىراپ، جان-جاققا قاراعاندا ساۋلە شاشقانداي، ۇشقىن اتادى. وتكەن جىلى مۇنىڭ قاسىندا قولىن تاڭعان، بالداعى بار جاس جىگىت بولاتىن. بالاسى بولار دەپ ەدىم. ونىڭ قاسىندا كوزى، قاسى قارا، اپپاق ءبىر جاس قىز جۇرگەن. كازىر ونىڭ ەكەۋى دە جوق. ايەل جالعىز. نەتكەنمەن، سويلەتكىم كەلدى.
— كەشىرىڭىز، ءسىز سىگانكاسىز عوي؟ — دەدىم كەنەتتەن.
— جوق، يە، ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەپ شوشىپ كەتكەندەي بولدى.
— تۇرىڭىزدەن، تىلىڭىزدەن، كيىمىڭىزدەن...
— تۇرگە، تۇسكە قاراساق، سەن دە مونعولعا ۇقسايسىڭ. ءبىراق سەن مونعول ەمەس، رۋس وفيسەرىسىڭ عوي.
— مەن ورىس وفيسەرىمىن. ءسىز سىگانكاسىز.
— مەن سىگانكا ەمەسپىن، اكەم سەرب، شەشەم رومانكا. دەمەك، مەن سەربيانكامىن.
مەن باياعى قولىن تاڭعان، بالداقتى جاس جىگىتتى، جاڭا عانا قاسىندا تۇرعان ايەلدىڭ قايدا ەكەنىن سۇراۋدىڭ ءجونىن تابا المادىم. سويلەتە بەرگىم كەلدى.
— ءسىز مەنىڭ تاعدىرىم جايلى بال اشىپ بەرەسىز بە؟ — دەدىم.
— اشامىن، ايتامىن، ءدال ايتامىن! — دەپ ورنىنان تۇردى دا، جاستىعىنىڭ استىنان ابدەن كىرلەگەن، توزعان كارتا اكەلىپ، ستولعا جايىپ تاستادى.
بەتىمە قارادى. كارتانى قايتا جايىپ، ىشىنەن ءۇش كارتا تاڭداپ ال دەدى.
الدىم. باسقا كارتانى جيناپ تاستادى دا، الگى ءۇش كارتانىڭ بەتىنە قاراپ سايراپ الا جونەلدى. سالعىرت تىڭداپ مەن وتىرمىن.
كەرەۋەت استىنان جەرگە تۇسەتىن پودپولدىڭ قاقپاعى كورىنەدى. الگى ەكىنشى ايەل سونىڭ استىندا جاسىرىنىپ جاتقان جوق پا ەكەن دەپ تە ويلايمىن.
— الدىڭ تولعان باقىت. ماڭدايىڭ اشىق، ءجۇزىڭ جارقىن. ءبارى الدىڭدا، ءبارى سەنى كۇتىپ تۇر. قۇدايدىڭ ساعان نازارى تۇسكەن، شام-شىراعىڭ مازداعان كەرەمەت ادام بولاسىڭ! سۇلۋ جار سۇيەسىڭ. ءبارى الدىڭدا، ءبارى ارتىڭدا، ءبارى جانىڭدا، نە ىشەم، نە كيەم دەمەيسىڭ، جاتىپ ءىشىپ، جاتىپ جەيسىڭ، سونىڭ ءبارى وزىڭدىكى بولمايدى، ىرىسىڭ ەلدىڭ ۇستىندە ەكەن. ەلدىكى — سەنىكى، سەنىكى — ونىكى. ءبارى تەگىن، ءبارى بوس. دارقان داريا، اعىل-تەگىل، كول-كوسىر.
— مىناۋىڭىز ءومىر ەمەس، قيامەت قوي.
— قيامەت ەمەس، ۇجماق، ناعىز ۇجماقتا بولاسىڭ!
— مۇنداي ۇجماقتىڭ ماعان كەرەگى جوق. ودان دا ءسىز تىڭداڭىز، مەن سىزگە بال اشىپ بەرەيىن.
— سەن بىلەسىڭ بە؟
— بىلگەندە قانداي!
— ال ايتشى، كانى! — دەپ الدىما كارتا تاستادى.
— كارتا ەمەس، موينىڭىزداعى مونشاقتارىڭىزدى بەرىڭىز! — دەپ موينىنداعى ءتورت قاتار تاققان ۇلكەندى-كىشىلى القالاردىڭ ەڭ ۇلكەنىن كورسەتتىم. ايەلدىڭ كوزى باجىرايىپ كەتتى. قارا سۇر ءوڭى ويناقشىپ، بەتى كۇرەڭ تارتىپ، جىبىر-جىبىر ەتتى.
— سەندەر قۇداي ادامىمىز دەدىڭدەر عوي، بۇل نەمەنە، بۇل القا باعالى زات ەمەس، اشەيىن اينەك! — دەدى.
— اينەك ەكەنىن كورىپ وتىرمىن، بال سالىپ بولعان سوڭ مونشاعىڭىزدى قايتىپ بەرەمىن. قورىقپاڭىز، مەن سوۆەت ارمياسىنىڭ وفيسەرىمىن.
ايەل سەنەر-سەنبەسىن بىلمەگەندەي، از-كەم اڭىرىپ وتىردى دا، القاسىنىڭ ءبىرىن الىپ، الدىما قويدى. مەن اينەكتەن جاسالعان مونشاقتىڭ قىرىق ءبىرىن ساناپ الدىم دا، ستولعا شاشىپ تاستاپ، قايتا جيناپ، ۇشكە ءبولدىم. ساشا مەن ايەل كوز الماي، مەنىڭ قولىما قاراپ قاپتى. ۇشكە بولگەن مونشاقتى تورت-تورتتەن جۇپتاپ، قالعاندارىن العا شىعارىپ، كادىمگى قازاقشا «قۇمالاق» تارتتىم. اۋزىمدى كۇبىرلەتىپ، ءوزىمنىڭ «كورىپ كەلىممەن» سويلەسكەندەي بوپ، ءبىراز وتىردىم دا، كەنەتتەن:
— ءسىزدىڭ نە قىزىڭىز، نە كەلىنىڭىز بار؟ — دەدىم.
ايەل ساسقالاقتاپ، نە ايتارىن بىلمەي اڭىرا قالدى دا:
— يە، كەلىن، كەلىنىم! — دەپ كۇبىرلەدى.
الدىمداعى مونشاقتان الدەنەلەردى وقىپ، كورىپ وتىرعانداي كۇبىرلەپ، ارتىنشا داۋىسىمدى قاتتى، سەنىمدى شىعارىپ:
— كەلىنىڭىز بار ەكەن، قىزىڭىزداي جاقسى كورەدى ەكەنسىز...
— سەنەيىن بە، جوق پا؟ — دەدى ايەل، — كەلىنىم بار.
— ونى نەگە تىعىپ قويعانسىز؟
— تىققانى نەسى؟ — دەپ ايەل سەلك ەتە ءتۇستى.
— تىعىپ قويعانسىز، قۇداي ادامىنان قۇداي ادامىن جاسىرىپ قويۋ كۇنا بولادى.
— سەن، ءاي سەن، رۋس وفيسەرى ەمەس، بالگەر، كورىپكەلسىڭ. قالاي ءبىلدىڭ؟ — دەدى.
— مىنا مونشاقتاردا كوزگە كورىنبەيتىن جازۋلار، سۋرەتتەر بار. مەن سونى وقيمىن، كورەمىن.
— سەن سوندا مەنىڭ كەلىنىمدى كورىپ وتىرسىڭ با؟ — دەپ ايەلدىڭ كوزى باجىرايىپ اڭ-تاڭ بوپ سۇزىلە قارادى.
وتكەن جىلى كورگەن قارا كوز، اق قىزدى ەسىمە ءتۇسىرىپ:
— ارينە، كورىپ وتىرمىن! — دەدىم.
— قانداي، كانە، ايتشى.
— كەلىنىڭىز ورتا بويلى، تالدىرماش، كوزى تۇنىق قارا، قاسى، شاشى قارا، ءوزى اق، ەكى قۇلاعى تەسىك، سىرعا تاعادى. وڭ جاق يەگىندە كىشكەنە قارا مەڭى بار.
بەتىمە قايتا قارادى، تاناۋى دىرىلدەپ، ەرنى وقىس جىبىرلاپ، باسىن شايقاپ قويدى. سىگانكا تۇگىل، ءوزىمنىڭ اتشىم ساشا دا اڭ-تاڭ.
— ءبارى راس. مەن كۇنالىمىن. سەن سياقتى قۇداي ادامىنان كەلىنىمدى جاسىرماسام دا بولاتىن ەكەن، — دەپ از ويلاندى دا، — ال كورىپكەل بولساڭ، قايدا تىعۋلى تۇر، كانە سونى ايتشى؟ — دەدى.
الدىمدا جاتقان مونشاقتاردى ارالاستىرىپ جىبەردىم دە، قايتا ءبولىپ، قايتا تارتتىم دا، توسەك جاققا قاراماستان:
— اناۋ توسەكتىڭ استىنداعى پودپولدىڭ ىشىندە جاتىر! — دەدىم.
ايەل جاعاسىن ۇستادى.
— سەن سىگان ەمەس، سىگاننىڭ سىگانىسىڭ. ءاي، زەما، زەما، بۇل قۇداي ادامى ەكەن، قورىقپا، شىق بەرى! — دەپ ايقايلادى دا، ەدەندەگى قاقپاقتى ءوزى اشتى.
پودپولدان اپپاق شۇبەرەكتەي بوپ، كوزى قاراقاتتاي ءمولدىر، سۇلۋ كەلىنشەك شىقتى. ول ماعان اڭ-تاڭ بوپ ۇزاق قارادى. نەگە ەكەنىن بىلمەدىم، مەنىڭ ەسىمە الگىندە عانا قورادا جۇرگەن، كازىر قاماۋدا جاتقان توبان اياق قارا قوراز بەن قوڭىر تاۋىق، ونىڭ قاسىنداعى سۇيكىمدى اق مەكيەن ءتۇستى.
زەما قورىققان ادامشا سوستيىپ كوپ تۇردى. «وتىر» دەپ ءبارىمىز قايتا-قايتا ايتىپ، ارەڭ وتىرعىزدىق. سونىڭ وزىندە كوپ قۋعىن كورىپ، ەندى قۇرىققا تۇسكەن اساۋ تايداي دىرىلدەپ، ۇركە وتىردى. جۇمىر كەۋدەسى ءبيشىنىڭ دەنەسىندەي قوزعالىپ، سىرعاسى شايقالىپ تىنىشسىز وتىر. قايتا-قايتا ماعان قارادى.
مونشاقتارىن جىبىنە قايتا ءتىزىپ، القاسىن وزىنە بەردىم. سىگانكا بال اش دەپ قايتا جالىندى. مەن كونبەدىم. ساشا ايتتى:
— بۇگىن سىزدەن اسقان قۇدايدى مەن دە كورىپ وتىرعانىم جوق. ايتا بەرىڭىز! — دەپ كۇلدى.
كىم بولعاندا دا، انا بوپ قالعان وسى ءبىر ايەلدى مەن الداۋدى ويلاعانىم جوق. ال، شىنىنا كەلگەندە بۇل ۇيدە بۇدان باسقا تىلدە سويلەسۋ قيىن ەدى. سودان دا بولار، ساشانىڭ ايتقانىن ىستەدىم. ايەل مونشاعىن شەشىپ، قايتا تارقاتىپ، الدىما جايىپ تاستادى. بالدى قايتا اشىپ، قايتا تارتىپ، تاعى دا ءبىراز ءۇنسىز وتىردىم. ءۇي-ىشى جىم-جىرت. ءبارىنىڭ كوزى مەنىڭ اۋزىمدا. ويلاپ وتىرمىن. وتكەن جىلى ناق وسى اق مەكيەن سىندى زەمامەن قول ۇستاسىپ، كەلىنشەك يىعىنا از-كەم سۇيەنىپ بارا جاتقان، قولى تاڭۋلى، ءبىر قولتىعىندا بالداعى بار جىگىتتى كوز الدىما اكەلدىم. ول وسى ايەلدىڭ بالاسى، مىنا زەمانىڭ كۇيەۋى بولار دەپ جوبالادىم. كوزى مولدىرەپ، جاس سىگانكا ماعان ۇرلانا قارايدى. وزدەرى ءتارىزدى بالگەر ادامنان تاعى دا ءبىر جاقسىلىق حابار كۇتىپ وتىر. ولاردىڭ وسى ءۇمىتىن اقتاعىم كەلدى.
— بالاڭىز بار، — دەدىم (كەلىنى بولعانسىن، ونى باسقادان جاسىرىپ وتىرعانسىن، بال اسى بارى ايان ەمەس پە؟) — ءبىر قولىندا، ءبىر اياعىندا كەمىستىگى بار.
— ناق سولاي، ونى قايدان كوردىڭ؟
— مىنە، مىنادان كورىپ وتىرمىن.
ەكى ايەل ماعان جاقىنداپ، مونشاقتارعا ۇڭىلە قارادى. ءارقايسىسى ءوز كەسكىنىنەن باسقا ەشتەڭە دە كورە المادى. زەما يىعىما اسىلا كەپ، بەتىن، كەۋدەسىن تاقاپ:
— كانە، قايدا، نە ىستەپ وتىر، تۇرمەدە ەمەس پە، نەمىسكە تۇسكەن جوق پا؟ مونشاقتان ونى ەمەس، ءسىزدى كورىپ تۇرمىن، — دەدى.
زەمانىڭ كوزى شاتىناپ، جالىن اتا، اسىعا سويلەدى. ونىڭ وتى مول، ويناقشىعان اۋماقتى قارا كوزىنەن ەر ساعىنعان جاس ايەلدىڭ ىستىق جۇرەگىن كوردىم.
— قيىندىق كورىپ ءجۇر. سەندەردى كوپ ويلايدى. ەرتەڭ نە ءوزى كەلەدى، نە حابار كەلەدى، — دەدىم. — مونشاقتان سەن مەنى كورىپ وتىرسىڭ، مەن ونى كورىپ وتىرمىن. ەرتەڭ نە حابار، نە ءوزى كەلەدى...
— ەرتەڭ! — دەدى زەما.
— ەرتەڭ! — دەدى ەكىنشىسى.
ءوزىم ەرتەڭ كەتىپ قالاتىن بولعانسىن نەسىنە تارتىنايىن:
— يە، ەرتەڭ نە ءوزى كەلەدى، نە حابارى كەلەدى! — دەدىم.
ەسىنە الدەنە ءتۇسىپ كەتكەندەي زەما سازارىپ، ماعان، ورىستىڭ جيىرمادان جاڭا عانا اسقان جاس وفيسەرىنە سەلتيىپ قارادى دا قالدى.
ساشا ەكى اتتى كۇزەتىپ، دالادا ۇيگەن شوپكە تۇنەدى. سىگانكا اۋىز ۇيگە تاۋىقتارىنىڭ قاسىنا جاتتى. اڭقيعان بوس بولمەنىڭ ىشىندە زەما ەكەۋمىز قالدىق. ول پەشكە، مەن توسەككە جاتتىم. ۇيقى قايدا! كوپكە دەيىن ۇيىقتامادىق. اسىرەسە، زەمانىڭ دوڭبەكشىپ، تىنىشسىز جاتقانىن سەزدىم. مەن دە تولقىپ، باسىما ءار قيلى جاي ءتۇسىپ، مازاسىزدانا بەردىم. الدەن سوڭ، نە دە بولسا دەپ، توسەكتەن تۇرىپ، پەشكە شىقتىم. قاسىنا كەلدىم. جاس ايەلدىڭ دەمى، شاشىنىڭ ءيىسى كەۋدەمە سوقتى. باسىم اينالىپ كەتكەندەي بولدى.
— زەما! — دەدىم.
داۋسىم دىرىلدەپ شىقتى. ول ۇندەمەدى.
جانتايىپ، قاسىنا جاتا كەتتىم. لۇپىلدەگەن جۇرەكتىڭ ءدۇبىرى وزىمە دە ەستىلىپ تۇر. ايقايلاپ جىبەرە مە دەپ تە سەسكەندىم. يمەنە-يمەنە، جۇرەك امىرىمەن قولىمدى سوزىپ، ىپ-ىستىق جۇپ-جۇمىر موينىنا الاقانىمدى سالدىم، وزىمە قاراي تارتتىم. ءۇنسىز عانا شاباقتاي ىرشىپ ءتۇستى دە، جىلانشا ەكى بۇكتەتىلىپ، قالش-قالش ەتتى، كەۋدەسى، ءبۇتىن دەنەسى دىرىلدەپ كەتتى. ءبىراق قولىمدى قاقپادى. نوقتاعا باسى جاڭا تيگەن اساۋداي ءدىر-دىر ەتكەن كەلىنشەكتىڭ شاشىن، موينىن، بەتىن ايمالاپ، سيپاي بەردىم. زەما ىڭىرسىپ، قۇشاعىن جازىپ سوزىلا بەردى. قاراڭعىدا ىستىق دەمىنە دەمىمدى توستىم...
تاڭەرتەڭ دالاعا شىقسام ەسىك الدى قىپ-قىزىل قان، كەشەگى اق مەكيەننىڭ قاناتى قايىرىلىپ، اپپاق ءجۇنى ۇيپالاقتانىپ، باۋىزداۋلى جاتىر ەكەن. ايەلدىڭ ەكەۋى دە جوق، كۇتىپ تۇرۋدىڭ ءجونى تاعى جوق. اتقا ءمىنىپ شتابقا كەلدىم. ءتۇس اۋا پاكەتتى الىپ جولعا شىقتىم.
الدىمدا مايداننىڭ شاڭداقتى، قاندى قارا جولى جاتىر. قىزىل كوك اتپەن جورتىپ كەلەم. حاريتونوۆودان شىعىپ، تۇنەگەن حۋتوردان وتە بەرگەندە، قولىن كوتەرىپ، كەڭ كويلەگىنىڭ شالعايى دالباقتاپ، وكپە تۇستان جۇگىرىپ كەلە جاتقان ايەلدى كورىپ توقتادىق. تانىسىمىز ەكەن.
اناداي جەردەن قولىن جايىپ:
— سەن، سەن ءبىر اۋليەسىڭ، قۇدايسىڭ. زەما ەكەۋمىز پوچتاعا باردىق، جاڭا بالامنان حابار كەلدى. كەل، ماڭدايىڭنان تاۋەپ ەتەيىن! — دەدى.
انا كوڭىلىن قيمادىم. ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ قولىنا ماڭدايىمدى توستىم. ول الدىمەن ەكى قولىمەن باسىمدى قىسىپ، ماڭدايىمنان ءسۇيىپ الدى. ارتىنشا قولىن يىعىنا، كەۋدەسىنە باسىپ، تاۋەپ ەتتى.
— سەنىڭ باسىڭ ۇلكەن، قاسيەتى مول باس ەكەن، جەردە قالماسىن، نەمىستىڭ وعىنا تەسىلمەسىن دەپ تىلەكتەس بولا جۇرەم. مىناۋ ساداعام ەمەس، قۇرمەتىم! — دەپ كويلەگىنىڭ استىنان قاعازعا ورالعان تۇيىنشەك الىپ ۇسىندى.
— بۇل نە؟ — دەدىم.
— سىيىم! — دەدى.
— بالاڭىز كەلەدى ەكەن، بۇل سىيدى مەنىڭ اتىمنان سوعان بەرىڭىز! — دەدىم.
— جوق، ونىڭ ءوز نەسىبەسى بار. مىناۋ سەنىڭ سىباعاڭ، تاڭەرتەڭ ساعان ارناپ سويعانمىن. ال، الىپ كەت!
وسىلاي تۇرامىز با ساۋدالاسىپ دەگەندەي، ساشا الدى دا، بوكتەرگىدەگى قايىس قورجىنعا الگى تۇيىنشەكتى سالا سالدى.
ءبىز قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتىك. ءتۇنى بويى جول تارتىپ، تان اتا ابدەن شارشاپ، كامەنكا تۇبىنەن ات باسىن تارتتىق. تاماقتانۋعا وتىرعاندا ساشا قورجىننان تۇيىنشەكتى الىپ اشتى. بۋلى تاپقا پىسىرگەن جاس تاۋىقتىڭ تۇتاس ەتى ەكەن. كوز الدىما كەشەگى اق مەكيەن كەلدى. ونىڭ ارتىنشا زەمانى ەسكە الدىم. مىناداي سۇراپىل سوعىس ساعىمىندا ول دا بۇلدىراپ، مۇنار تارتىپ، تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرعان شاعىمدا قىزىل جوسا قان بولىپ، قاناتى قايىرىلا، مويىنى بۇرالىپ جاتقان اق مەكيەندەي بوپ ەلەستەدى. كەيدە ول دا الگى اق تاۋىقتاي قاراڭعى تۇنەككە قامالادى ەكەن. ول مەنىڭ «كورىپكەلدىگىمنىڭ» ارقاسىندا ءبىر تۇندىك ەركىندىك الدى. سول ەركىندىك، سول تۇنگى ىستىق قۇشاق ەسىنەن كەتەر مە ەكەن دەپ ويلادىم. جوق، الدە الگى اق مەكيەندەي مويىنى قايىرىلىپ، سوعىس سوقپاعىنىڭ ۇستىندە قان جوسا بوپ قالار ما ەكەن دەپ تە قيالدادىم. ارينە، اششى وي!.. ءسويتىپ، تۇنگى تاتتىلىكتىڭ ارتى كەرمەك تە، اششى دا بوپ كەتكەن ەدى.
تاپقا، ءوز بۋىنا پىسكەن جاس تاۋىقتىڭ جۇپ-جۇمساق، ءتاتتى ەتىن جەي وتىرىپ، وسىنداي باسى ءدامدى، ارتى اششى ويعا باتتىم. ءدامدى تاعامدى ءبولىپ جەسكەنمەن، قاراتىكەن تۇزداي اششى، كەرمەك ويىمدى ساشامەن بولىسە المادىم.
استى جەپ، اتقا قايتا قونعاندا بارىپ، ساشاعا تەك قانا، نە ءبارى كەشەگى «ساۋەگەيلىگىمنىڭ» سىرىن ايتتىم.
— ...1941 جىل، پسكوۆ تۇبىندە، — دەپ وقيعانى وتكەن جىلدىڭ اۆگۋست ايىنان باستادىم...
16
تىعىز پاكەتپەن كورشى ديۆيزياعا كەلدىم. مىنە قىزىق، ەندى اتتانىپ كەتەيىن دەپ جاتقان كەزدە ۆلاديمير بارايەۆ كەزدەسە كەتتى. ەسكى دوس تالاي قيىن كۇندى، سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىن باستان بىرگە ەتكىزگەن ادام. ءوزى اقىن، جانى سۇلۋ جىگىت. ەكەۋمىز قۇشاقتاسا كەتتىك. ءسۇيىسىپ جاتىرمىز، حال-جاي سۇراستىق. ونىڭ ومىرىندە وزگەرىس از ەكەن. باتالوندا پارتورگ كورىنەدى. مەنىڭ شتابتا ىستەيتىنىمدى ەستىپ، قۋانىپ جاتىر.
قوشتاسار كەزدە ۆلاديمير ءتوس قالتاسىنا قولىن ساپ، قاعازعا ورالعان ءبىر زاتتى الدى دا، ماعان ۇسىندى.
— ءما، سەن ال، مەنەن گورى جايىڭ وڭدى ەكەن، — دەدى.
— بۇل نە؟
— ال دا، قالتاڭا سال. بىلاي شىققانسىن اشىپ قاراساڭ، ءبارى تۇسىنىكتى بولادى.
مەن ەشتەڭەنى ۇعا الماي، قولىمدى سوزىپ الارىمدى دا، الماسىمدى دا بىلە الماي تۇر ەدىم، ول كەلدى دە، گيمناستەركامنىڭ ءتوس قالتاسىنا سۇڭگىتىپ كەپ جىبەردى.
— بۇل نە؟ — دەپ قولىمدى قالتاما اپارا بەرىپ ەدىم.
— توقتا، بىلاي شىققانسىن كورەسىڭ! — دەپ تەجەپ تاستادى.
قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتىم. العى شەپتەن ۇزاپ، ۇلكەن قارا جولعا شىققانسىن قالتاما قول ساپ، الگى وراۋلى زاتتى الىپ قاراسام، التىن جۇزىك، كادىمگى يراكليي چحەيدزەنىڭ التىن ساقيناسى. كوزىمە وتتاي باسىلدى. بۇل ساقينانىڭ تاريحى دا كوز الدىما كەلە قالدى.
ءبارى دە ناق بۇگىنگىدەي ەسىمدە تۇر. ءبىزدىڭ شاڭعىشىلار كالينين قالاسىن جاۋدان ازات ەتۋ ۇرىسىنا قاتىستى. بۇل جاڭا جىل كۇنى بولاتىن.
قالا جاۋدان بوسادى. ميحايل يۆانوۆيچ كالينين ءوزىنىڭ تۋعان قالاسىن جاۋدان بوساتقانداردى ادەيى كەلىپ قۇتتىقتادى.
جاپالاقتاپ قار جاۋىپ تۇر. قالانىڭ ورتاسىنداعى ءبىر الاڭدا كىشكەنە جيىن ءوتتى. اسكەرلەر ساپتا. مىنبەگە كالينين مايدانىنىڭ قولباسشىسى شىقتى. ءسوز سويلەدى. ودان سوڭ كىشكەنە شوقشا ساقالى بار، كوز اينەكتى، ءوڭى اپپاق، ەڭكىش كەلگەن الاسا بويلى شال ءسوز الدى. مىنبەگە بىزدەن گورى جاقىن تۇرعاندار قايتا-قايتا قول سوعىپ جاتتى. ولارعا ىلەسىپ ءبىز دە قول سوقتىق.
شال جاي سويلەدى. داۋىستى كوتەرەتىن اپپارات بولمادى عوي دەيمىن، ەشتەڭە ەستي المادىق. ءبىراق، كوڭىلى بوساپ، جىلاپ تۇرعان ادام سەكىلدى كوز اينەگىن الىپ، كوزىن قايتا-قايتا ورامالمەن سۇرتە بەردى. قار جاۋىپ تۇر. ميحايل ءيۆانوۆيچتىڭ پالتوسى مەن قۇلاقشىنى دا اپپاق بولدى. اق ساقالىنا قىراۋ تۇرىپ، ودان سايىن اعاردى. ول جىڭىشكە، نازىك ساۋساقتارىن جوعارى كوتەرىپ، الدەنەلەردى ايقايلاپ، جىگەرلەنە ايتتى. ءبارىبىر بىزگە داۋىسى جەتكەن جوق.
— نە دەپ تۇر، بۇل شال؟ — دەدى ءبىر جاۋىنگەر.
— شال دەمە، اكەمىز عوي! — دەدى ۆلاديمير بارايەۆ.
— اكەسى بالالارىنىڭ ەرلىگىن ماقتانىش ەتىپ، قۋانىپ تۇر، — دەدى يراكليي چحەيدزە.
مۇنىڭ ءوزى دە كوزىنە اينەك كيەتىن جىگىت ەدى. اينەگىن قولىنا اپ، قايتا-قايتا ىسقىلاپ، ءسۇرتتى دە، قايتا كيدى. پىشاقتىڭ قىرىنداي جۇقا، بيىك كەلگەن مۇرنىنىڭ قىرىنا اينەكتىڭ سالماعى ءتۇسىپ، قىزارىپ كەتكەن ەكەن. اينەكتىڭ التىن تۇستەس تەمىرىنەن مۇرىننىڭ قىرىنا سۋىق ءوتتى مە ەكەن، الگى قىزارعان جەرىن ساۋساعىمەن ۋقالاپ، اينەگىن قايتا كيدى. بۇل كيگەن كەزدە، مىنبەدەگى شال اينەگىن قولىنا الدى. و دا سۋىقتان شىداي الماي تۇرعان سياقتى. ۆلاديمير بارايەۆتىڭ اقىن كوزى مۇنى كورە قويدى عوي دەيمىن، مىرس كۇلىپ:
— يراكليي، سەن اكەڭمەن قوسىلىپ جىلاپ تۇرسىڭ با؟ — دەدى.
— جىلاپ تۇرمىن. قۋانىشتان جىلايمىن. مىنا جىل بىزگە مول باقىت، جەڭىس اكەلەدى ەكەن. جاڭا جىل كۇنى اكەمىزدىڭ ءۇيىن، ۇلكەن ءۇيدى جاۋدان بوساتتىق. اكەمىزدىڭ ءوزى كەلىپ، باتاسىن بەردى.
— اكە ءۇيىن ءبىزدىڭ حالقىمىز «قارا شاڭىراق» دەيدى. ءبىز بۇگىن قارا شاڭىراقتا وتىرىپ، اكەمىزدىڭ وزىنەن اق باتا الدىق، — دەدىم مەن دە كۇلىپ.
جيىننان قايتتىق. وسى كۇنى كەشكە ۆلاديمير، يراكليي ۇشەۋمىز قالانىڭ شەتىندەگى تەمىر جولدىڭ بويىندا، ۇستىڭگى قاباتى بۇزىلعان ءۇيدىڭ استىندا تۇنەپ شىقتىق. كوپتەن بىرگە جۇرسەك تە سىرلاسۋعا مۇرشا دا كەلمەگەن ەكەن. بۇگىن سىعىرايعان ماي شامنىڭ تۇبىندە وتىرىپ، ۇشەۋمىز كوپ سويلەستىك.
ەڭ ۇلكەنىمىز ۆلاديمير بارايەۆ ەكەن. ول وتىزدىڭ ىشىندەگى جىگىت. چۋۆاش اقىنى. سۋمكاسىنان الىپ، ءوز تىلىندە باسىلعان ەكى-ۇش كىتابىن كورسەتتى.
— ەرتەدە چۋۆاشتىڭ الي دەگەن باتىرى بولعان. مىناۋ سول تۋرالى داستان، — دەدى ول.
يراكليي ەكەۋمىز سىرتىندا «الي-باتور» دەگەن جازۋى بار جۇقا كىتاپشانى الىپ كەزەك-كەزەك قارادىق.
— گرۋزيندە سااكادزە، قازاقتا سىرىم دەگەن باتىرلار بار. الي دەگەن ءبىزدىڭ چۋۆاشتىڭ سونداي باتىرى، — دەپ قويدى ۆلاديمير.
ورتانشىمىز يراكليي ەكەن. جوعارى وقۋ ءبىتىرىپتى. جۋرناليستىك ءبىلىم اپتى. جاسى جيىرما بەستە. مەنەن ءتورت جاسى ۇلكەن. جاقىنعا قاراعان كەزدە كوزاينەك كيەدى. جايشىلىقتا ونىسىن قالتاسىنا سالىپ جۇرەدى. التىن تۇستەس جيەگى بار، ۇلكەن دە، ادەمى دە اينەك. ەتسىز، سوپاق جاعىنا، ادەمى قىرلى مۇرنىنا، قويۋ قارا قاسىنا اينەك سونداي كەلىستى بوپ جاراسادى. مەن كەيدە، ونى اشەيىن ساندىك ءۇشىن كيە مە ەكەن دەپ تە قالدىم. بارماق باسىنداي ەتىپ قويعان، تاناۋىنىڭ استىنداعى قۇندىزداي قارا مۇرتى دا جاراسىپ تۇرادى. مۇنىڭ ۇستىنە سول قولىنىڭ اتى جوق ساۋساعىنا سالعان التىن ساقيناسى بار.
يراكليي چحەيدزە ساۋساقتارى قىزدىڭ قولىنداي نازىك، ەتسىز. ءوزى دە ءبىر زيالى، وقىعان سەميادان شىققان ادام ءتارىزدى ەدى. ونشا كوپ سويلەمەيتىن، ءبىراق، جىميىپ كۇلە جۇرەتىن، جايدارى جىگىت ەدى.
— سوعىس دەگەن، شىركىن، وسى عوي، ناعىز جازۋ ءۇشىن جاراتىلعان، قالام ۇستاۋعا لايىق مىنا نازىك ساۋساقتاردىڭ ەندى پيستولەت ۇستاپ، قان شەڭگەلدەپ، توپىراق ۋىستاپ ءجۇرىسىن، — دەگەن ءبىر ءسوزدىڭ كەزەگىندە بارايەۆ كۇلىپ وعان.
— ءوزىڭىز شە، ءوزىڭىز! — دەدى يراكليي دە كۇلىپ، — ليريكا جازاتىن قولمەن كىمنىڭ قانى بولعاندا دا، قان شەڭگەلدەپ، ادام اتۋعا بولا ما ەكەن؟ پۋشكين دانتەستى، لەرمونتوۆ مارتىنوۆتى، وزدەرىن ولتىرەيىن دەپ تۇرعان جاۋىن نەگە اتپادى؟ ءا، ۇستالدىڭىز با؟
— ۇستاي المادىڭ، يراكليي، ۇستاي المادىڭ. دانتەس پەن مارتىنوۆ ليريكانىڭ عانا، جەكە ادامنىڭ عانا جەندەتى. ال مىنا جاۋ — مەنىڭ ءوز باسىمنىڭ عانا ەمەس، حالقىمنىڭ، مەنىڭ اتا-انا، بالا-شاعامنىڭ جاۋى. مىنە، سودان مەن ليريكانى قويا تۇرىپ، مەنىڭ ۇرپاعىما قاس، تامىرىما بالتا شاپقالى تۇرعان جاۋدى اتامىن. سوندا ۇرپاعىم دا، ليريكام دا امان قالادى.
— قاتەنى مويىنداي ءبىلۋدىڭ ءوزى اقىلدىلىق. ءتۇبى مەن اقىلسىز بولماسام كەرەك. قۇپ، قۇپ، — دەپ كۇلدى يراكليي، — ويىنعا شىنداي قىپ، جاۋاپتى شەگەلەپ ايتاسىز. سىزبەن ايتىسۋ قيىن.
— ويناپ ايتقاندى جاقسى بىلەم، — دەدى ۆلاديمير.
بۇل ەكەۋى ءازىلىن بىتىرە بەرگەن كەزدە، ۇلكەن دە بولسا، تەتەلەس قوي دەپ يراكلييگە مەن دە جارماستىم.
— كوزاينەك كورۋ ءۇشىن بولسىن، ال التىن ساقينا مەن اناۋ مۇرت نە ءۇشىن؟ — دەدىم.
يراكليي الدىمەن بالاشا قىزارىپ كەتتى، ارتىنشا كۇلدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، ساۋكەن، دۇرىس سۇراۋ. ءوزىڭ ايتىپ وتىرسىڭ، كوزاينەك كوزى ناشارلاۋ ادامعا كورۋ ءۇشىن. ال، سەنىڭ بىلمەي وتىرعانىڭ باسپا مۇرت قوي. بۇل قىزدىڭ تاماعىن قىتىقتاۋ ءۇشىن قويىلادى. سۇيگەن كەزدەگى حوش ءيىستى ساقتاۋ ءۇشىن وسىرىلەدى.
— ساقال مەن مۇرتتىڭ اراسىندا پەرىشتەلەر جۇرەدى دەۋشى ەدى. ول راس بولسا، سەنىڭ مىنا كىشكەنە باسپا مۇرتىڭنىڭ اراسىندا ساداعىن ۇستاپ، تالاي امۋرلار ءجۇر ەكەن دە...
— سولاي بولار، — دەپ كۇلدى ول.
— نەتكەن امۋر ول، مۇز قاتىرىپ، قار توقتاتۋ ءۇشىن قويىلعان دەپ نەگە ايتپايسىڭ؟ — دەدى بارايەۆ.
— جوق، ولاي ەمەس، ءۇستى مۇز، استى جىلى كەلەدى مۇرتتىڭ. مۇز استىندا حوش ءيىس بار. ال التىن ساقينا بولسا، مەنىڭ قالىڭدىعىم بەرگەن. مامام بەرگەن. وسى جۇزىكتە ەكى ادامنىڭ، انام مەن قالىڭدىعىمنىڭ اتى بار. ءار كەزدە سولاردى ەسىمە ساقتاۋ ءۇشىن سالدىم. كەيدە، وسى ساقيناعا قاراسام مامامدى، قالىڭدىعىم نۋنۋدى كورىپ وتىرعانداي بولامىن.
يراكليي ءازىل ءسوزدىڭ وزىنە شىنداي ەتىپ، قايتا مۇڭدىلاۋ ەتىپ جاۋاپ بەردى. ءوزىم دە قولايسىزداۋ جايدا قالدىم. سوندا دا بولسا، ۇيالعان تەك تۇرماس دەگەندەي:
— قالىڭدىعىڭ الەكساندر سەرگەيەۆيچتىڭ جۇبايى ءتارىزدى سۇلۋ ما؟ — دەدىم.
— پۋشكيننىڭ ايەلىن ايتامىسىڭ؟
— جوق ءا، ودان باسقا الەكساندر سەرگەيەۆيچ بولعان. ونىڭ جارى ناتاليا گونچاروۆادان دا كەلبەتتى بولعان. ول — گريبوەدوۆ.
— سەن ءوزىڭ بالەسىڭ عوي، ونى قايدان بىلەسىڭ، ءاي؟
— مەن بالا ەمەسپىن عوي. تاڭداناتىن نە بار. الەكساندر سەرگەيەۆيچتىڭ ولىگىن يراننان تبيليسيگە اكەلگەندە، ايەلى قولىنداعى ساقيناسىنا قاراپ تانىعان. سەنىڭ ساقيناڭدى كورگەندە سول جاي ەسكە ءتۇستى.
— دۇرىس، — دەدى چحەيدزە، اۋىر كۇرسىنىپ، — دۇرىس ايتاسىڭ. ءبىراق مەنىڭ قالىڭدىعىم نينو چاۆچاۆادزە ءتارىزدى اسقان سۇلۋ بولماعانمەن، وزىنشە سۇلۋ، وزىمە سۇلۋ.
ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدى بايلانىسشىنىڭ حابارى ءۇزدى. جاڭا بۇيرىق بويىنشا شەگىنگەن جاۋدىڭ سوڭىنا تۇستىك. قالىڭ قار، قاقاعان اياز. جاۋدىڭ شەگىنگەن سۇرلەۋىنە ءتۇسىپ، ءجۇرىپ بەردىك. الاكەۋىمدە جاۋ بەكىنگەن ۇلكەن سەلونىڭ قاسىنا كەلىپ توقتادىق. بەتى شىعىسقا قاراي قازىلعان، جاۋدىڭ ءبىزدى قۋعان كەزدەگى ەسكى وكوبى ەكەن. قار باسىپ قالعان. اپىل-قۇپىل قارىن ارشىپ، بەكىنە باستادىق. جاۋ سەلونى تۇتىندەتىپ، جان تالاسا كۇش جيناپ، قارسى شابۋىلعا ازىرلەنىپ جاتقان ءتارىزدى.
تان اتا اتىس باستالدى. ورنىمىزدان الدەنەشە رەت كوتەرىلىپ، قايتا جاتتىق. سەلوعا، پاناسى كوپ، قالتارىسى مول جەرگە بەكىنگەن جاۋ باس كوتەرتەر ەمەس. تۇندەلەتە سۋىت ءجۇرىپ، تەرلەپ، شارشاپ قالعان جاۋىنگەرلەر تاڭعى سۋىققا شىداي الماي، جەر تەپكىلەپ، قولدارى يلىكپەي ارەڭ اتىپ جاتىر. ءوز ۆزۆودىنىڭ بەكىنگەن وكوبىنىڭ ىشىندە زىر جۇگىرىپ يراكليي ءجۇر. ءار جاۋىنگەردىڭ قاسىنا كەلىپ: «بىلاي ات، بىلاي ات، بىلاي...» دەپ قويادى.
ماڭدايىنان وق ءتيىپ ءبىر جاۋىنگەر وكوپتىڭ تۇبىنە قۇلاپ ءتۇستى. ۆينتوۆكاسى قار ۇستىندە قالىپ قويدى. يراكليي جۇگىرىپ كەپ، الگى ۆينتوۆكانى الدى دا، ءوزى اتا باستادى.
اتىپ جاتىر. قىزۋ قاندى، شاپشاڭ، جاس جىگىت ەمەس پە، جاۋدىڭ پۋلەمەت ۇياسىن كوزدەپ، ەكى-ۇش وبويما اق جىبەردى. ءبىر كەزدە قاراسام، التىن ساقيناسى بار قولىنىڭ استىڭعى جاعىنداعى قالىڭ ەتتەن قان ساۋلاپ، اعىپ جاتىر ەكەن.
— جولداس لەيتەنانت، جارالى بولدىڭىز، — دەدىم.
اتۋىن توقتاتا قويدى. ايازدى كۇنى قان ءارى تەز، ءارى كوپ اعادى ەكەن. ول قان ساۋلاپ تۇرعان جارالى جەرىن اۋزىنا سالىپ، ۇرتىن تولتىرىپ بىر-ەكى رەت تۇكىرىپ تاستادى دا، ودان سوڭعىلارىن سىلقىلداتىپ جۇتا باستادى.
مەن جارا بايلايتىن شۇبەرەكتى الىپ، وراۋىن جازعانىمشا ول ءوزىنىڭ جىپ-جىلى قانىن سىلقىلداتىپ جۇتۋمەن بولدى. جاراسىن بايلادىم. قانى اپپاق شۇبەرەكتىڭ سىرتىنا قىپ-قىزىل بوپ شىعا كەلدى.
— ءوز قانىڭدى ءوزىڭ نەگە ءىشتىڭ؟ — دەدىم.
— مەن ونسىز دا قانىم از، ارىق اداممىن عوي...
كومبات باتالوندى اتاكاعا كوتەردى. قىم-قيعاش ۇرىس بوپ كەتتى. ۆزۆودتىڭ الدىندا كىپ-كىشكەنە بوپ، كوزاينەگى جارقىلداپ چحەيدزە كەتىپ بارا جاتتى. سەلو ىشىندە قاتتى ۇرىس بولدى. ساسكەدە جاۋ سەلونى تاستاپ، قاشا باستادى. ۇيلەر ورتەنىپ جاتىر.
ءتۇس كەزىندە تىنىس الدىق. جاۋ ۇزاپ كەتتى. ءتىرى قالعاندار باس قوسا باستادى. ءبىر توپ جاۋىنگەر پلاشش-پالاتكاعا ساپ، يراكلييدىڭ دەنەسىن الىپ كەلدى. ناق ءبىر كەشەگى ءتىرى كەزىندەي بوپ سۇيكىمدى جۇقا ءوڭى بۇزىلماي، اينەگى جارقىراپ، بەينە ءبىر ۇيىقتاپ جاتقان ءتارىزدى ەكەن. تەك قانا تاناۋى قۋسىرىلىپ كەتكەن ەكەن.
ولىك باسىنا ادەيىلەپ قاراۋىلعا تۇرعانداي اينالا قورشاپ ءۇنسىز تۇردىق. ءتۇس اۋىپ بارادى.
قيماس، جاقسى دوستى قارا جەرگە بەردىك. قالتاسىنان جازىلعان حاتتاردى، پارتبيلەتىن، قولىنان التىن ساقيناسىن الدىق. قانشا دەگەنمەن اقىن جاندى ادام ەمەس پە، ۆلاديمير ساقينانى الۋعا قارسى بولدى.
— ەرتەدە باتىرلاردى ەر-تۇرمانى، قارۋ-جاراعى، كەرەك دەسە، سۇيگەن جارىمەن بىرگە كومەتىن، — دەپ قويدى.
ءبىز التىن ساقينانى سۇيگەن قىزى نۋنۋعا نەمەسە اناسىنا جىبەرۋدى ويلاپ العان ەدىك.
نۋنۋ دەمەكشى، يراكلييدىڭ قالتاسىنان سۇيگەن قىزدىڭ سوڭعى جازعان حاتى شىقتى. «يراكليي! — دەپتى ول. — جاقىندا ءتۇس كوردىم. جامان شوشىدىم. ايقايلاپ جىبەرىپپىن. ءوز داۋىسىمنان ءوزىم شوشىپ ويانسام ءتۇسىم ەكەن. ول ءتۇسىمدى سەنىڭ ماماڭا ايتتىم.
ول: «يراكلييدىڭ جاسى ۇزاق بولادى ەكەن»، — دەدى. كوڭىلىم وسىدان كەيىن عانا ورنىنا ءتۇستى. تۇسىمدە سەنى جاۋ اتىپ ءولتىرىپتى. قارا قاعاز كەپتى. مەڭ قارا جامىلىپ، شاشىمدى جايىپ، جىلاپ وتىر ەكەم. جىلاپ جاتىپ وياندىم. تۇسىمدە شىنىمەن-اق جىلاپپىن. كوزىم قىزارىپ، جاستىعىم سۋ بوپ قاپتى. سەنىڭ ماماڭ وسىنى جاقسى ءتۇس دەدى. امەندە، جاقسى ءتۇس بولعاي...»
پارتبيلەت پەن التىن ساقينانى باتالون پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارىنا تاپسىردىق.
— بيلەتتى تاپسىرعاندارىڭ دۇرىس-اق، مىنا التىن ساقينانى قايتەمىن؟ — دەدى ول بىزگە قاراپ.
— قالىڭدىعىنا، نەمەسە، اناسىنا جىبەرىڭىز...
ءبىز ۇزاي بەردىك. قاشقان جاۋدىڭ سوڭىنا تۇستىك. پارتورگ التىن ساقينانىڭ قىرىنا جازىلعان «ماما»، «نۋنۋ» دەگەن ەكى ءسوزدى وقىپ، ءوزىنىڭ دە كەلىنشەگى مەن شەشەسى ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي مۇڭايا باسىپ، بىزبەن بىرگە كەتتى. جولدا كەلە جاتىپ:
— بۇل ساقينانى قولىنان بەكەر العانسىزدار، نە دە بولسا، بىرگە، جىگىتتىڭ وزىمەن بىرگە كومگەن ورىندى بولار ەدى، — دەدى ول جاي عانا.
— مەن بۇلارعا ايتقانمىن، — دەدى بارايەۆ.
— ەندى وقاسى جوق. قاشان سوعىس بىتكەنشە بۇل ساقينا مەنىڭ مىنا ءتوس قالتامدا بولادى. سوعىس بىتكەن كۇنى يراكليي چحەيدزەنى بىلەتىن، ءتىرى قالعان دوستارى جينالامىز. مىنا ساقينانى ورتاعا قويىپ، جەرەبە تارتامىز. ساقينا كىمگە شىقسا، سول يراكلييدىڭ اناسىنا، نە قالىڭدىعىنا ءوز قولىمەن تاپسىراتىن بولادى، — دەدى پارتورگ.
ءبىز وسىعان كەلىستىك.
مەن كوپ كەشىكپەي بۇل بريگادادان باسقا ديۆيزياعا كەتتىم. وسى وقيعا ەسكە تۇسسە-اق بولدى، جەرەبە كىمگە تۇسەر ەكەن، يراكلييدىڭ التىن ساقيناسىن ابزال اناسىنا، نەمەسە قالىڭدىعىنا كىم تاپسىرار ەكەن دەپ ويلاۋشى ەدىم. ەندى مىنە، سول ساقينا مەنىڭ قالتامدا كەلەدى. ءبىر ديۆيزيادا يراكلييدى بىلەتىن مەن عانا. وزىنەن ءوزى جەرەبە ماعان شىققان بوپ وتىر.
ويلاپ كەلەم. وسى سوعىستان ساۋ قالسام ماعان، يراكلييدىڭ كوزىن كورگەن جالعىز تانىسىنا تبيليسيگە ساپار شەگۋگە تۋرا كەلەدى.
جاسىراتىن نە بار، ىشىمنەن وسى كۇنگە جەتكىزگەي دەپ تىلەگەنىم راس.
17
ءتۇن ورتاسىندا، شىرت ۇيقىدا جاتقان كەزدە وياتقاندى كىم جاقسى كورەدى دەيسىڭ. ءبىراق، سوعىستا بۇعان ابدەن ەت ءولىپ كەتتى ەمەس پە؟ شتابتاعى كەزەكشى وفيسەردىڭ شاقىرۋىمەن كوزدى ۇيقىدان ۋقالاپ اشىپ، وپەراتيۆتىك بولىمگە كەلدىم. شاقىرىلعان جالعىز مەن ەمەس، بىرنەشەۋ ەكەنبىز. الەكسەي دروبچينسكيي ەكەۋمىز ارتىن الا «ەلدىك. ءارقايسىمىز كەلگەنىمىزدى جەكە-جەكە حابارلاپ وتتىك.
مايور ماتۆەيەۆ تومەن قاراپ، جاي سويلەيتىن ادام. سول ادەتىنشە باسىن تومەن ساپ، جايلاپ تا، باپتاپ تا سويلەدى.
— بۇگىن تان اتا ءدال بەس نول-نولدە ءبىزدىڭ ديۆيزيا شابۋىلعا شىعادى. ماقسات جاۋدى مىنا تۇرعان تاس جولدىڭ بويىنان ايداپ شىعۋ. بۇل جولدىڭ ءبۇتىن سولتۇستىك-باتىس مايدانى ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار. — ول كارتادان وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي تارتىلعان جۋان قارا سىزىقتى كورسەتتى. — جاۋ بەكىنىسى وسى جولدى جاعالاي ورنالاسقان. جولدىڭ ارعى جانە بەرگى بەتىندەگى مىنا ءبىر نۇكتەلەرگە قاراڭدارشى. وسىنىڭ ءبارى بەكىنىس. شابۋىلدان بۇرىن وسى بەكىنىستى ءبىراز تالقانداپ العان ءجون. دالمە-دال، تاڭعى نول-نول بەستە، ءبىزدىڭ ارتيللەريا سويلەي باستايدى. سول كەزدە سەندەر العى شەپتە بولاسىڭدار. ارتيللەريانىڭ باقىلاۋ پۋنكتىندە وتىرىپ، ۇرىستىڭ بارىسىن تىكەلەي كومديۆكە حابارلاپ وتىراسىڭدار. تاپسىرما تۇسىنىكتى عوي دەيمىن؟ — دەپ، ءارقايسىمىزدىڭ بەتىمىزگە قارادى. قارا كولەڭكەلى ماي شامنىڭ ساۋلەسىندە ەشكىمدى كورە المادى.
— تاعى دا چەرنيگوۆتىڭ ويلاپ تاپقانى ەكەن عوي، — دەگەن بىرەۋدىڭ كۇڭك ەتكەن داۋىسى شىقتى.
مايور سوزىنەن جاڭىلعان جوق. قاتىڭقى قاباعىنىڭ استىنان سۇزىلە ءبىر قاراپ ءوتتى دە، ءسوزىن سەپتەي بەردى.
— كىمنىڭ بۇيرىعى بولعاندا دا، مۇندا ۇلكەن ءمان بار. ارتيللەريانىڭ جاۋعا اتىلعان سناريادىنىڭ ەتكەن ەسەرىن عانا ەمەس، جاۋدىڭ پسيحولوگياسىن، ارەكەتىن، ءاربىر قيمىلىن بايقاپ قالعان ءجون. ونىڭ الداعى شابۋىلدارعا دا قاجەتى بار. سونىمەن سەندەر كازىر العى شەپكە كەتەسىڭدەر، جاۋدى سەزىكتەندىرىپ الماي، تۇندە، قاراڭعى كەزدە ارتيللەريا قيمىلىن باسقاراتىن كوررەكتيروۆششيكتەر قاسىنا نەمەسە سولارعا جاقىن جەرگە ورنالاسىپ الىڭدار. توپتانۋعا بولمايدى. جالعىز جۇرىڭدەر. قايتۋ كەشكى التىدا. سول كەزدە ۇرىس تا بىتەر. جولدارىڭ بولسىن!
ءبىز شىعىپ كەتتىك. مەزگىل مارتتىڭ باس كەزى بولاتىن. جەردە قالىڭ قار بار. ءتۇن ەداۋىر-اق سالقىن ەكەن. بەس-التى ادام سۇرلەۋ جولعا ءتۇسىپ، العى شەپكە تارتتىق. ءبىزدىڭ باستاۋشىمىز ۇزىن بويلى قارا كاپيتان، قۇپيا شيفرلار ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، كادىمگى قۋاقى شەلەستوۆ. بۇتاقتارىن بومبا جۇلىپ كەتكەن قايىڭداي قازديىپ ەڭ الدا كەلەدى. تۇنگى ءجۇرىس ۇزاق كورىنە مە، ايتەۋىر كوپ جۇردىك.
العى شەپ جىم-جىرت ەكەن. قاراۋىلدىڭ ءوزى «بۇل كىم؟» دەگەن ءسوزدى جايلاپ، جاۋ ەستىپ قالماسىن دەگەندەي ەتىپ ايتتى.
— سوسنا! — دەپ سول كۇنگى ءپارولدى ايتتىق. قاسىنا جاقىنداۋ كەپ ءجون سۇرادىق. اتاقتى تالعار پولكىنىڭ شەبى ەكەن، ارينە، بۇل ونىڭ رەسمي اتى ەمەس. دوكۋمەنت بويىنشا ون توعىزىنشى پولك دەپ اتالادى.
ءبىز وسى جەردە بولىندىك. اركىم وزىنە ءتيىستى ۋچاستوك الدى. ءبىر بايلانىسشى جاۋىنگەر مەنى پولكوۆوي ارتيللەريا جاۋىنگەرلەرى تۇرعان جەرگە اكەلدى. ولاردان ءبىر ادام ەرتىپ، تۇنگى تورتتەن وتە بەرگەندە، كوررەكتيروۆششيكتەردى تاۋىپ الدىم. جايدى ءتۇسىندىردىم.
— جولداس لەيتەنانت، اعاشتىڭ باسىنا شىعىپ قارايسىز با؟ — دەپ كۇلدى ءبىر جاس سەرجانت.
— ەكەۋمىز ءبىر بۇتاققا مىنەمىز! — دەدىم.
— ءبىر وقتان ەكەۋمىز بىردەي ولگەنشە، ەڭ بولماسا جاۋدىڭ تاعى ءبىر وعىن شىعىن ەتەيىك تە! ەكەۋمىز ەكى جەردە وتىرساق بىزگە ەكى وق اتادى. جاۋعا و دا بولسا شىعىن.
— ءاي، ءوزىڭ ءبىر اقىلدى جىگىت سياقتىسىڭ، مىناۋىڭ وتە دۇرىس اقىل. سەن ەكى قولىڭدى ەكى بۇتاققا، ەكى اياعىڭدى ەكى بۇتاققا، باسىڭدى ءبىر بۇتاققا ءىلىپ قويساڭ، ءبىر ءوزىڭ جاۋدىڭ بەس وعىن شىعىن ەتەسىڭ، ال مەن سەنەن گورى الىسىراق، انە ءبىر اعاشقا شىعايىن.
— سىزبەن قالجىڭداسۋ قيىن ەكەن، اتىڭىز كىم، جولداس لەيتەنانت؟ — دەدى الگى سەرجانت، تاعى بىردەڭە ايتۋعا ىڭعاي كورسەتكەندەي جىميا كۇلىپ.
— قۇدا تۇسەيىن دەپ پە ەدىڭ، ساۋكەن. ءوزىڭ كىمسىڭ؟
— قىزدىڭ اتى سياقتى قىپ-قىسقا ەكەن اتىڭىز. مەنىڭ اتىم — اللابەرگەن. اكەمنىڭ ۇپ-ۇزىن قىپ، اياماي-اق بەرە سالعانىن كوردىڭىز بە؟ ال ول ءوز اتىن اكەسى قىسقا ەتىپ «اقبوز» قويعانىن مەن تۋعاندا ەسىنە الماعان، ۇمىتىپ كەتىپتى. سونىمەن مەنىڭ ءاتى-جونىم اللابەرگەن اقبوزوۆ. كومانديرىمنىڭ ءتىلى كەلمەي قينالا بەرگەنسىن، وعان وسىنىڭ جارىم-جارتىسىن ورىسشالاپ بەردىم.
— سوندا قالاي بوپ شىقتى؟
— ايتپاي-اق قويسام قايتەدى، جولداس لەيتەنانت. ءوزى ءبىراق، تىم قىزىق بوپ شىقتى.
— كانە، ايتساڭشى سول قىزىقتى.
— مەن ايتتىم، جولداس كوماندير. سىزگە مەنىڭ ءاتى-جونىمدى ايتۋ قيىن-اق بوپ ءجۇر. ودان دا ءسىز اللابەرگەن اقبوزوۆ دەۋدىڭ ورنىنا «اللاحدان بەلوبوزوۆ» دەسەڭىز، مەن «ءا، جولداس كوماندير، نە دەيسىز» دەپ تۇرامىن عوي دەدىم. ول كازىر مەنى وسىلاي اتايدى.
— ال، اللاحدان بەلوبوزوۆ جولداس، ءوزىڭ قايدانسىڭ؟
— قازاقستاندا قاراتاۋ دەگەن جەر بار. وندا بوگەن دەگەن وزەن بار، سونىڭ جاعاسىندا، قىزىلكوپىر دەگەن جەردە تۋىپپىن. ال، ايتپاقشى، ءوزىڭىز شە، جولداس لەيتەنانت؟
— ەكەۋمىز جەرلەس ەكەنبىز.
— راس پا، جولداس لەيتەنانت، وندا الگى قالجىڭ سوزدەرىمدى قايتىپ الدىم.
— مەن دە قايتىپ الدىم. قالتاما سالىپ قويدىم.
— ناق سول قالتاڭىزدىڭ تۇسىنان وق تيسە توگىلىپ قالماي ما؟
— سەن دە ءبىر ءسوزۋاردىڭ ءبىرى ەكەنسىڭ، توگىلىپ قالسا تەرىپ ال دا، ءوز قالتاڭا ساپ قوي.
اللابەرگەن ەكەۋمىز وسىلايشا قىلجاقتاپ وتىرعاندا ارتيللەريا كومانديرىنىڭ كوررەكتيروۆششيكتەرگە:
— ءازىر بولىڭدار! — دەگەن كومانداسى ەستىلدى.
— جولداس لەيتەنانت، ءسىز مىنا ءبىر ۇلكەن اعاشتىڭ تۇبىنە بارىڭىز، مەن كەيىن، مىناۋ اعاشتىڭ باسىنا شىعامىن. ارامىز ءارى قاشىق، ءارى جاقىن بولادى. سويلەسىپ تۇرامىز. مىنا اپپاراتقا كەيىن ناۋشنيك جالعاپ بەرەمىن سىزگە!
— سەن ونى كازىر جالعا!
ول سۋمكاسىنان ناۋشنيك الىپ، اپپاراتىنا جالعاپ، ماعان بەردى. الگى ۇلكەن اعاشتىڭ تۇبىنە كەپ وتىردىم. ۋاقىت بەسكە جاقىنداپ قالدى.
مەن تۇبىنە كەپ وتىرعان شىرشا اعاشى ۇلكەن دە، كارى دە ەكەن. سونىڭ قار از تۇسكەن، ىقتاسىن جاعىنا كەپ وتىردىم. ءارى ىق، ءورى قورعان، وسىنداي الىپ اعاشتار جاندى تالاي الىپ قالعان، ءدال كەلە جاتقان وقتان، قاسىما جاقىن كەپ جارىلعان سنارياد پەن مينا جارىقشاقتارىنان الدەنەشە رەت امان الىپ قالعان وسىنداي باتىر تۇلعالى كارى اعاشتاردى، ورىس ورماندارىنىڭ كۇزەتشىسى ءتارىزدى ەرەكشە اعاشتاردى مىنا قارت شىرشا تاعى دا ەسكە ءتۇسىردى. بۇگىن تاعى دا ساقتايدى ەكەن دەگەن ءتاتتى ويعا قالدىم. ويىم وسى اعاشتا، قۇلاعىما ارتيللەريا كومانديرىنىڭ «ۆنيمانيە، ۆنيمانيە» دەگەن جالعىز ءسوزى عانا قايتا-قايتا شىق-شىق ەتەدى.
— بەسكە بەس مينۋت قالدى! — دەدى كوماندير.
— بەسكە ءۇش مينۋت قالدى!
— بەسكە ءبىر مينۋت قالدى!
— بەسكە ون سەكۋند قالدى!
— ۆنيمانيە، وگون!
ترۋبكادان ەستىلگەن سوزدەر وسى عانا. بۇكىل قارا جەردى سولقىلداتىپ، «سوعىس ءتاڭىرى» دەپ اتالعان ارتيللەريا سويلەپ الا جونەلدى. تۇنىق اسپان، تىنىش دۇنيە، ساۋىرلى قارا جەر دۇرلىگىپ سالا بەردى. مەن وتىرعان، عاسىردان اسا جاساعان جۋان شىرشانىڭ توڭىرەككە جايعان سانسىز تامىرى اۋرۋ كىسىنىڭ قان تامىرىنشا ءجيى-جيى سوعىپ، سولق-سولق ەتەدى.
توڭىرەك جارىقتانا باستاعان. اللابەرگەن اعاشتىڭ ءبىر بۇتاعىنا اتشا ءمىنىپ اپتى.
— اسىپ كەتتى!
— جەتپەي قالدى!
— وڭعا قاراي!
— ەندى سولعا قاراي! — دەپ ترۋبكادان قاقساپ تۇر.
جاۋ جاعى تىم-تىرىس. قارسى اتپاي، وزدەرىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، ءۇنسىز وتىر. جارتى ساعاتقا جۋىق اتىستان كەيىن ارتيللەريا توقتادى. توعاي اراسىنان تانكتەر كورىنە باستادى. وسى ۇرىستى باسقارۋعا كەلگەن كورپۋس كومانديرىنىڭ ويى ايقىندالا ءتۇستى. ارتيللەريا ءبىراز تالقانداپ بەرگەنسىن، تانكتەردىڭ سوڭىنان جاياۋ اسكەر شابۋىلعا كوتەرىلۋگە ءتيىس. بۇل، ارينە، جاڭا تاكتيكا ەمەس. ءبىراق، مۇندايدا شابۋىلشىنىڭ تابىسى جاۋدىڭ كۇشىنە، ايلاسىنا، ارتيللەريا اتقان كەزدەگى شىعىنىنا، قارسى قويار كۇشتىڭ كوپ-ازدىعىنا قارايدى ەمەس پە!
ءبىزدىڭ تانكتەر قالىڭ قارعا مالتىعىپ، ءوزىمىزدىڭ شەپكە قاراي جاقىنداپ كەلەدى. جاياۋ اسكەرلەر تانكتەردىڭ قاتارعا جاقىن كەپ، ودان العا ءتۇسۋىن كۇتىپ جاتىر.
ءدۇربى ساپ جاۋ شەبىنە قارادىم. تىم-تىرىس. ءبىزدىڭ تانكتەر تورت-تورتتەن ساپ تۇزەپ، جاقىن كەلىپ قالدى. ءبىراق ۇلكەن دە، ورتاشا دا تانكتەر ەمەس، كىشكەنە تانكەتكالار ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، نەگە ەكەنىن بىلمەدىم، الگىلەردىڭ اتتارى دا تىم نازىك ەكەن. ءارقايسىسىنىڭ باشنياسىنا ۇلكەن ارىپپەن اپپاق ەتىپ، «زويا»، «تانيا»، «سونيا»، «مايا»، «گاليا» دەپ قويىپتى. وسى ءتارىزدى قىز اتتاس تانكەتكالار ءوزىمىزدىڭ شەپتەن ءوتىپ، جاۋ شەبىنە قاراي بەت العاندا، جاياۋ اسكەرلەر دە كوتەرىلدى. سول سول-اق ەكەن، جاۋ جاقتان ۆينتوۆكا، زەڭبىرەك، پۋشكا قارۋىنىڭ ءبارى بىردەي دۇرسە قويا بەردى. قىم-قيعاش اتىس بوپ كەتتى. كورىنبەي، ءۇنسىز جاتقانى بولماسا، جاۋ كۇشى مول دا، ءالى ءتىرى دە ەكەن. ارتيللەريا ونشا كوپ قيراتا الماعان.
ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەر قىز اتتاس تانكەتكالاردى تاسالاپ الدىنا قالقا ەتىپ العا كەتىپ بارادى. ەڭ الدا كەتىپ بارا جاتقان «زويانىڭ» مويىنى قايىرىلىپ، ءتۇتىنى شىعىپ جانا باستادى. ارتىنشا «مايادان» جالىن كورىندى. تانكيستەر سىرت كيىمدەرىن شەشىپ، جانعان تانكەتكالاردان جۇگىرە شىعىپ، كەيىن قاشتى.
— «زويا» جانىپ كەتتى.
— «مايا» جانىپ جاتىر.
— «تانيا» جاۋ شەبىنە جەتىپ قالدى.
— «تانيانى» ورتەپ جىبەردى.
— ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەر جەتكەن جەرىنە جاتتى.
— جاۋ اتىپ جاتىر، — دەپ اللابەرگەن سارناپ تۇر.
جاۋ ءوزىنىڭ بەكىنىسىندە وتىر. ءبىزدىڭ اسكەر اشىق الاڭدا، قاردىڭ ۇستىندە جاتىر. باس كوتەرۋگە ىرىق بەرەر ەمەس. مۇنىڭ ۇستىنە «ءبىزدىڭ قىزدار» شوشتيىپ-شوشتيىپ، ءار جەردە سىرىڭكە قورابى ءتارىزدى جالىن بوپ جانىپ جاتىر.
جاۋ اتۋىن ۇدەتە ءتۇستى. مەن تاسالاپ تۇرعان جۋان شىرشانىڭ دىڭگەگى بۇكىل تامىرىمەن سولقىلداپ، ءدىر-دىر ەتەدى. جاۋ جاقتان كەلگەن وق پەن سنارياد جانە مينا جارىقشاقتارى قابىعى قالىڭ، جۋان دىڭگەككە كىرش-كىرش ەتىپ ەنىپ تە كەتەدى. نەمەسە، زۋىلداپ جاناي وتەدى. اجال ادەيىلەپ كەلمەسە، جاۋ قاسىما كەلىپ، ۆينتوۆكا ءسۇمبىسىن سۇعىپ الماسا، ولەتىن مەن جوق. اللابەرگەن دە اعاشتىڭ باسىنان ءتۇسىپ، تۇبىندە وتىر.
— جاۋ تانكتەرى كورىندى! — دەپ ايقايلادى اللابەرگەن.
مىنە، ناعىز قيىن جاعداي ەندى باستالدى. قورعانىس-بەكىنىستەن قاشىق، قار ۇستىندە، اشىق الاندا جاتقان اسكەردى تانكتەر باسىپ-جانشىپ جوق ەتپەي مە، قارمەن، جەرمەن ارالاستىرىپ، تالقانداپ جىبەرمەي مە! ناق كازىر شەگىن دەسەڭ دە، قىرىپ سالادى.
جاۋ تانكتەرى انىق كورىنىپ جاقىنداي باستادى.
— تانككە قارسى اتاتىن پۋشكالار، العا! — دەگەن داۋىس شىقتى. ءبىزدىڭ جاقتىڭ پۋشكالارى مەن مينومەتتەرى اتا باستادى. جاۋدىڭ باستاۋشى تانكىسى توقتاپ قالدى. باسقالارى ءجۇرىپ كەلەدى. وزدەرىنىڭ تانكىسىن قورعاپ، بىزگە قاراي وتكىزىپ جىبەرۋ ءۇشىن جاۋدىڭ پۋشكالارى ءبىزدىڭ پۋشكالاردى قاراۋىلعا الىپ، سناريادتى ۇستى-ۇستىنە جىبەردى. ال ءبىزدىڭ پۋشكالار جاۋدىڭ بىرنەشە تانكىسىن ورتەدى، توقتاتتى، كەيبىرەۋلەرى ءبىزدىڭ جاتقان اسكەرگە جەتە الماي شەگىنە ءتۇستى. ەكى جاقتىڭ دا تانكپەن جاساعان اتاكالارى ءساتسىز بولدى. ۇرىس الانىندا بىر-بىرىنە قاراي اۋىزىن اشىپ، تۇمسىعىن كوتەرىپ، پۋشكالار، قاڭقايىپ-قاڭقايىپ تانكتەر قالدى. وسى كەزدە جاتقان اسكەردىڭ باسىنان اسىرا اتىلعان سناريادتار زۋ-زۋ ەتىپ جونەلە بەردى. كادىمگى ارتيللەريا دۋەلى باستالدى.
— گۆارديا كىشى لەيتەنانتى تايماسوۆ، پۋشكالاردى العا، اشىق شەپكە شىعار! — دەگەن كوماندا ەستىلدى.
بۇل مەنىڭ بۇرىن مۇلدە ەستىمەگەن فاميليام. قۇلاعىم ەلەڭدەپ، ءوزىمىزدىڭ شەپكە قارادىم. وسى كەزدە 45 م/م ءۇش پۋشكانىڭ ادامدارى العا قاراي شىعىپ، جاۋدىڭ شەگىنەن تانكتەرى مەن كورىنىپ تۇرعان پۋشكالارىن وقتىڭ استىنا الدى. جاۋ دا ەسەسىن جىبەرمەي اتىپ جاتىر. ءبىر سنارياد ورتادا تۇرعان پۋشكانى قار-توپىراعىمەن قوسىپ جوعارى كوتەرىپ تاستادى. ءسال ايالداپ، الگى پۋشكا قايتا اتتى. قىپ-قىزىل وق پەن سناريادتىڭ استىندا باسىن قايتا-قايتا كوتەرە ءتۇسىپ، بىرەۋ ايقايدى سالىپ، كوماندا بەرىپ جاتىر. الگى تايماسوۆ دەگەن وسى شىعار دەپ ويلادىم.
جاۋدىڭ دا تانكتەرى قيراپ، پۋشكالارى قاتاردان شىعا باستادى. ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەر قار ۇستىمەن جەر باۋىرلاپ، العا جىلجىدى. اسكەردىڭ ارتىمەن الگى ءۇش پۋشكا دا جىلجىپ، مۇلدە اشىق الاڭعا شىقتى. جاۋدىڭ ەكى زەڭبىرەك ۇياسىن، ءبىر دوتىن اتقىلاپ، ءۇنىن ءوشىردى. جاياۋ اسكەردىڭ العا جىلجۋى جەڭىلدەي ءتۋستى. جاۋدىڭ بەكىنىستەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قيراپ جاتتى. وسى كەزدە الگىندە شەگىنىپ بارىپ توقتاعان جاۋ تانكىسىنىڭ ءبىرى باشنياسىن كەرى بۇرىپ، الگى ءبىزدىڭ پۋشكالاردى وقتىڭ استىنا الدى. كومانديردىڭ ءوزى باستاپ كەلە جاتقان ورتاڭعى پۋشكانى بىت-شىت قىلدى. ادامدارى ءبىرىن-بىرى سۇيەمەلدەپ كەرى قايتتى. دوڭگەلەگى قيسايىپ، ستۆولى اسپانعا قاراپ قاڭقايىپ، بۇزىلعان پۋشكا ۇرىس الاڭىندا قالا بەردى. ۆزۆود كومانديرى ەكىنشى پۋشكانىڭ قاسىنا كەلە بەرگەندە ول دا قيراپ قالدى. قالعان جالعىز پۋشكا تانكتىڭ پۋشكاسىمەن اتىسىپ جاتىر.
— وقتى توقتات، جاياۋ اسكەرلەر كوتەرىلەدى! — دەدى ارتيللەريا كوماندير!
ءبىزدىڭ پۋشكا اتۋىن توقتاتتى. جاۋ توپەپ جاتىر. پۋشكا مەن مينومەتتەن اسكەرگە سنارياد جىبەردى.
— تايماسوۆ، العا، العا، جاۋدىڭ پۋشكاسىن ات! — دەگەن ارتيللەريا كومانديرىنىڭ داۋىسى قايتا شىقتى.
جالعىز پۋشكا اتاكاعا كوتەرىلگەن جاياۋ اسكەرمەن تەڭەسىپ، ارالاسىپ كەتتى. جاۋ تاس جولدىڭ بويىنان شەگىنە ءتۇستى. ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەر جاڭا شەپكە ورنالاستى.
كەشتەتىپ شتابقا قايتتىم. وسى جەردە ءبىر كەزدە سەلو بولعان ەكەن دەگەن اتى بولماسا، ءبۇتىن تۇرعان ءبىر ءۇيى جوق، داريششە سەلوسىنا كەلسەم، ءبىر توپ ادام بىردەڭەنى قورشاپ تۇر ەكەن. قاسىنا كەلدىم. ورتا بويلى، قاسى دا، شاشى دا تۇنىق قارا، ءارى قويۋ، دوڭگەلەك ءجۇزدى، جاس جىگىت پلاشش-پالاتكانىڭ ۇستىندە، ەكى قولىن ەكى جاققا قاراي جايىپ جىبەرىپ جانسىز، سۇلىق جاتىر. كونتەك، قالىڭ ەرنى قابىرشاقتانىپ كەزەرگەن. بىت-شىت بولعان شينەلدىڭ كەۋدەسىنە ۇيىعان، جەنتەك قان جابىسىپتى. ەكى ات جەككەن كىشكەنە جايپاق شاناعا سالىپ اكەلگەن بولۋى كەرەك، قابىرشاق بوپ قاتقان اقشا قاردىڭ بەتىنە اق قاعازعا قىزىل سيامەن تارتقان يرەك جولداي قان ءتۇسىپتى.
— بۇل كىم؟ — دەدىم.
— گۆارديا كىشى لەيتەنانتى ەسمۇقان تايماسوۆ! — دەدى ءبىر سولدات جايىمەن.
مەنىڭ ويىما كۇندىزگى سوعىس، ونداعى وسى جىگىتتىڭ ەرلىگى مەن باتىلدىعى، شاپشاڭدىعى ءتۇستى. ءبىراق ونىڭ ءبارى ءوتتى. ەندى جىگىتتى قارا جەردىڭ قۇشاعىنا بەرگەلى تۇرمىز.
قالىڭ قاردى ارشىپ، توڭ جەردى قازدىق. جەر بەتىندەگى جارتى مەتردەي قاتقان جەردى العانسىن، ار جاعى بورپىلداق قارا توپىراق بولىپ كەتتى. ەسمۇقاندى جەرلەپ، باسىنا تاقتايعا جازىپ، مىناداي ءسوز قالدىردى. «بۇل جەردە ارتيللەريا ايقاسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان گۆارديا كىشى لەيتەنانتى ەسمۇقان تايماسوۆ جاتىر».
كەش بوپ بارادى. داريششە دەريەۆنياسىنىڭ ورنىنداعى ءبىر تومپەشىكتىڭ ۇستىندە، اپپاق قاردىڭ ورتاسىندا اق قاعازعا تامعان قارا قوڭىر سياداي بوپ، قاراۋىتىپ، تايماسوۆتىڭ مولاسى قالا بەردى. ءبىز ۇزاي تۇستىك.
ويلايمىن، وسى كەلە جاتقان ءبىر توپ جاۋىنگەردىڭ كوبى-اق وسىدان بىرنەشە ساعات بۇرىن قاسىندا جۇرگەن اق جارقىن جاقسى دوسى جايلى، قارا جەر قۇشاعىندا ۇيىقتاپ جاتقان ەرجۇرەك، اياۋلى ەسمۇقان جايلى ويلاپ كەلەدى.
18
شابۋىل كۇنگى كەش. ىمىرت ۇيىرىلە شتابقا كەلسەم، قونىس اۋدارىپ كەتىپتى. قىس بويى تۇرعان ساسىق بلينداجدار جاۋ شاۋىپ كەتكەندەي قاڭىراپ تۇر. ەسكى ات قورالاردىڭ توڭىرەگىنەن ءجۇرىپ بولمايدى. قولقانى قاۋىپ، مۇڭكىپ جاتىر. ايالدامادىم. شتابتى ىزدەپ ءجۇرمىن.
جاڭا جايدى سۇراستىرا ءجۇرىپ ارەڭ تاپتىم. لوۆات جاعالاۋىنداعى ءبىر شوق قالىڭ ورمانعا ورنالاسىپتى. قاردى ارشىپ، قارا جەرگە ۇلكەن-ۇلكەن شاتىرلار تىككەن. سونىڭ وزىندە كەش كەلگەن ماعان ورىن جەتپەدى. توڭىرەك كۇڭگىرت تارتىپ، قاس قارايىپ كەتتى. جاتار ورىن ىزدەپ، وزەن جاققا كەلدىم. ءبىر توپ ادام جارقاباقتىڭ استىندا، وزەنگە جاقىن جەردەگى ءبىر تەرەڭ سايدا وتتى مازداتىپ، وزدەرى توڭىرەگىندە شىنتاقتاپ جاتىر...
— سالەم بەردىك!
— ورتا تولسىن!
تانىس داۋىس، جىلى لەبىز. بۇل كىم دەيمىن. وت باسىنا وتىرا بەرىپ قاراسام، مىنە قىزىق، ءنالقارا. قاسىندا ءبىر توپ سولدات. وتتى توڭىرەكتەپ، مۇلگىپ وتىر. قاباقتارى قاتىڭقىلاۋ. شابۋىلدا شارشاعان جاندار.
— ءسىز بە ەدىڭىز؟ قۋاتتىسىز با؟
— شۇكىر، شۇكىر!
داۋىسى جارقىن ەمەس. كوڭىلسىز ەكەن، وڭىپ تۇرعان مەن دە جوق. وتتى اينالدىرا قالىڭ ەتىپ، شىرشانىڭ مايدا بۇتاعىن توسەپتى. سونىڭ ۇستىنە جانتايىپ، جانىپ جاتقان وتقا قاراپ، مەن دە مۇلگىپ كەتتىم. ءتان شارشاعانمەن، جۇرەك كۇندىزگى ءدۇرسىلىن توقتاتا الماي، اۋعا تۇسكەن سازانداي بۇلقىنادى. ۇرىككەن اساۋدىڭ ساۋىرىنداي دەنەم ءدىر-دىر ەتەدى. كوزىمدى جۇمىپ، مىزعىپ العىم كەلەدى. كوز ۇيىقتاسا دا، كوڭىل وياۋ. كوپتەن بەرى وت كورمەگەنسىن بە، قىزىقتايمىن. بەتىڭدى الاۋ قىزدىرادى. جان سايا تاپقانداي، ەندى ءبىر ءسات كۇندىزگى بەينەتتى ۇمىتاسىڭ.
— اتا-بابامىز، قورىقساڭ وت جاق، ەرىكسەڭ وت جاق دەيتىن.
ءالى ۇيىقتاماي وتىر ەكەن. داۋىسى كۇمبىرلەپ، كوتەرىڭكى شىقتى. بۇل ءنالقارا عوي. ءبىراق بۇل جولى مەن ۇندەمەدىم، ويتكەنى جاندى قىزدىرىپ، كۇندىزگى ۇرەي مەن ازاپتى، قايعى مەن قاندى ەستەن شىعارا باستاعان وت الاۋىنا، قىزىل جالىنىنا تابىنعانداي ەندى-ەندى جۇرەگىم ءدۇرسىلىن سايابىرسىتىپ كەلە جاتىر ەدى.
ايتقان سوزىنە جاۋاپ بولماعانسىن، ءنالقارا «ىم» دەدى دە، وتىرعان جەرىنە ىرعالىپ، جايلاسا ءتۇستى.
ابدەن شارشاعان بولارمىن. ءبىر ءسات، بۇكىل دۇنيە — تىرشىلىكتى ۇمىتىپ، مىزعىپ كەتتىم. قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيمىن. جانىم راحات تاۋىپ، دەنەم سەرگىپ، بىرنەشە ساعات ۇيىقتاعانداي-اق تىڭايىپ قاپپىن.
ءبىر سولدات سونە باستاعان شالالاردى وتتىڭ ورتاسىنا قاراي كوسەي ءتۇسىپ، ءالى ۇيىقتاماي وتىر. ادەيىلەپ وت جاعۋعا قويعان كەزەكشى سياقتى. ءنالقارا راحاتقا باتقان با دەدىم. اندا-ساندا يىعى ءبىر بۇلك ەتىپ، دەمىن ىشتەن، الىستان تارتادى. ۇيىقتاپ جاتىر.
وتقا قاراپ وتىرمىن. ويىما سوناۋ بالا كۇنگى ءبىر جاي ءتۇستى. ءالى ەسىمدە. ناق ءبىر بۇگىن، ءتىپتى جاڭا عانا بولعان سياقتى. وندا ءبىزدىڭ اۋىل كوشىپ جۇرەتىن. جاسپىن. اۋىل توڭىرەگىندە جايىلاتىن قوزى، لاقتى قايتارۋدان باسقا ەشتەڭە كەلمەيدى قولدان. جالاڭ اياق، جالاڭ باس، ۇستىمدە كىر-كىر ءبوز كويلەگىم، تۇيە جۇنىنەن توقىعان شيدەم شالبارىم بار. جىلت ەتىپ جاز كەلسە-اق بولدى ومىرىندە بۇدان ارتىق ماعان كيىم بىتكەن ەمەس. قىستا قالىڭ شۇلعاۋمەن كون ەتىك كيىپ جۇرگەندە جۇقارا باستاعان تابانىم لەزدە-اق قايتا قالىڭداپ، كۇزگە دەيىن اناۋ-مىناۋ ۇلتاننان بەرىك بوپ كەتەدى. تابانىمدى ەرتەرەك قالىڭداتۋ ءۇشىن جاڭا شىققان كوپكە ءبىر، شاڭداق توپىراققا ءبىر ۇيكەيمىن. قاپ-قالىڭ، كونتەكتەي بولادى. مۇنداي تابان پىشاقتاي وتكىر تاس پەن شوڭگە بولماسا، اناۋ-مىناۋ تىكەنەك پەن جاي تاسىڭا بوي بەرمەيدى. مۇنىڭ ۇستىنە قوزى، لاقتى قايىرۋدان قول بوساپ كەتسە-اق بولدى، قاراتاستىڭ الدىنداعى مولدەك سازدا دوپ وينايمىز. كوك سازدا الگىدەي كونتەك تابان امىركەن ەتىكتىڭ جىپ-جىلتىر تابانىنداي جالت ەتپە، تايعاق كەلەدى. ءبوز كويلەكتىڭ ەكى جەڭى، شيدەم شالباردىڭ تىزەسى مەن بوكسەلىگى كوكپەڭبەك نىلدەي بوپ جۇرەدى.
ءبىر كۇنى، كەشقۇرىم ورىسكە قالىپ قويعان، قۇرتتاعان قوڭىر قوزىنى ايداپ كەلە جاتىر ەدىم، اۋىل جاقتان الدەكىمنىڭ:
— ويباي-اي، وي-باي، ەندى ءقايتتىم، مىنا جايراعىر، بۇيداسىن ءۇزىپ كەتتى-اۋ! — دەپ بايبالام سالىپ كەلە جاتقان داۋىسىن ەستىدىم.
تاني كەتتىم. مەنى «پۇشىق قاينىم» دەپ اتايتىن جاقىن جەڭگەلەرىمنىڭ ءبىرى ەكەن. مەنى كورە سالىپ، بۇرىنعى اتاۋىنشا ەمەس، جىلى، تۋىستىق داۋىسپەن:
— اينالايىن، قاينىم ەكەنسىڭ عوي، شىراقجان-اي، اناۋ جايراعىر، قاراسان كەلگىردى قايىرىپ كەلشى! — دەدى.
«پۇشىق قاينىم» دەگەن، ءوزىم ۇناتپايتىن جامان اتىمدى ەمەس، «قاينىم»، «شىراق» دەپ تۇرعانسىن ءىشىم جىلىپ كەتتى بىلەم، قاراتاستان اسىپ، قىزىلتاسقا قاراي جەلدەپ بارا جاتقان بوز ىنگەننىڭ سوڭىنان جۇگىرە جونەلدىم. ەسكەك بايلاعان، قۇرتتاعان قوڭىر قوزىنى الدىنا سالىپ، جەڭگەم اۋىلعا قايتتى. بەزەكتەپ، بوز ىنگەننىڭ سوڭىنا ءتۇستىم. قۋىپ جەتپەك بوپ جۇگىرىپ كەلەم. مەنى ەلەڭ قىلاتىن بوز ىنگەن جوق. تۇمسىعىن جەلگە قارسى كوتەرىپ العان، اياعىن الشاڭداي باسىپ، تارتىپ بارادى. قىزىلتاستىڭ ۇستىنە شىعا بەرگەندە ىڭگەندى قۋىپ جەتتىم، ورتاسىنان ۇزىلگەن شولاق بۇيداسى بار ەكەن، الدىنا شىعىپ ۇستايىن دەسەم، قولىم جەتپەيدى. بۇيداسىنان ۇستاماساڭ مەنى ەلەن ەتەر تۇيە ەمەس، تىزەسىمەن قاعىپ، توقتاماي بارادى. شۋداسىنا، موينىنا جارماسىپ كورىپ ەدىم، بولار ەمەس. ىزا بوپ قايتا جارماستىم. كوزى توستاعانداي بوپ، شاراسىنان شىعىپ كەتىپتى. شۋداسىنا جارماسىپ، بۇيداعا قولىمدى سوزىپ جۇرگەندە الگىندەي ىستىق جاستىڭ تالاي تامشىسى بەتىمە، موينىما قۇيىلدى. جۇگىرە-جۇگىرە شولدەگەنىمدى سەزبەپپىن، بوز ىڭگەننىڭ ەكى كوزىنەن اققان جاس جاۋىن تامشىسىنداي بوپ، «شەك، شوك!» دەپ جۇرگەندە اۋزىما تامىپ كەتتى. جۇتىپ جىبەردىم. تاڭدايىم قۇرعاپ قالعان ەكەن، تاق ەتە ءتۇستى. تۇزدى سۋ ءتارىزدى كەرمەك.
بوز ىنگەن توقتاماي كەتىپ بارادى. كوزىندە جاس، توڭىرەگى قىپ-قىزىل. قارىنى ءتۇسىپ كەتىپتى. جەلەيىن دەسە جەلە المايدى. قاباعى قاتىڭقى. بالا دا بولسام، ەندى ويىما ءتۇستى، بوشالاپ بارادى. باسىن كەكشيتىپ، كوككە كوتەرگەنى بولماسا، بۇل دۇنيەنى تالاق ەتىپ، باسىن ولىمگە بايلاپ بارا جاتقانداي اشۋلى دا ىزالى. الدە بويىن انالىق سەزىم، دۇلەي كۇش بيلەپ، ازاپ پەن اپات ايداپ بارادى، الدە دوزاق وتىنا ءوزى تۇسكەلى بارادى. مۇنىڭ ءبارى ول كەزدە، ارينە، ماعان بەيمالىم. مۇمكىن، ول ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن بوتاسىن قىزعانىپ، سونى پەندە كوزىنە كورسەتكىسى كەلمەيتىن شىعار.
مەن بوز ىنگەنمەن تايتالاسىپ، بۇيداسىنا، ۇزىك بۇيداعا قولىم جەتپەي قويدى. ابدەن شارشادىم، شولدەدىم. مەن وتىرا كەتتىم. ويتكەنى كوزىم قاراۋىتىپ، باسىم اينالىپ كەتتى. قانشا وتىرعانىم، ەسىمدە جوق. ءبىر كەزدە ەسىمدى جيىپ، ۇيقىدان ويانعانداي بوپ، جان-جاعىما قاراسام، قاپ-قاراڭعى، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز. جالعىز ءوزىم. سورلاعانىمدى ەندى ءبىلدىم. اۋىلدان ۇزاپ كەتىپپىن. قانشا ۇزادىم، ونى قايدان بىلەمىن. ومىرىمدە اۋىل توڭىرەگىنەن اۋدەم جەر، قوزى قايىرىمنان ارتىق شىعىپ كورگەن ەمەسپىن.
اۋىلدان الىس كەتىپ، قايدا وتىرعانىمدى ەسىمە تۇسىرگەندە، باسىم قايتادان مىڭ-دىڭ بوپ، قۇلاعىم شۋلاپ كەتتى. ۇرەيلەنىپ كەتسەم كەرەك، قايدا بارا جاتقانىمدى بىلمەيمىن، زىرلاپ جۇگىرە جونەلدىم. جۇگىرىپ كەلەم. تۇيە قۋىپ شارشاعانىم بار، وكپەم ەشتى. وتىرا قاپ، وكىرە جىلادىم. مەنى ەسىتەر، ەلەر ەشكىم جوق. ءولى تىنىشتىق، قاراڭعى تۇنەك. اسپاندا الا شاربى بۇلت بولسا كەرەك، ءار جەردەن جىلتىراپ جۇلدىز كورىنەدى. ەسىمنەن اداسقان جانداي اڭىرا قالدىم. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەيمىن. الىستا لاۋلاپ وت جانىپ جاتىر. ەسىمە ساپ ەتە ءتۇستى. اۋىلدان بىرەۋ-مىرەۋ اداسىپ كەتسە، بيىك جەرگە، قىردىڭ باسىنا وت جاعاتىن. مەنى ىزدەۋشىلەر وت جاققان ەكەن دەپ، الگى وتقا قاراي زىرلاي جونەلدىم. جۇرگەن جەرىم جازىق دالا بولار-اۋ، جۋسان مەن بوزقوناقتان باسقا ەشتەڭە اياققا ورالمايدى. سىرعىپ كەلەم. الگى وت قوماقتانىپ، ۇلكەيە تۇسەدى. جاقىنداپ كەلەدى ەكەنمىن دەپ ويلايمىن. وت بيىكتەنە بەردى. ءبىر كەزدە قاراسام اي ەكەن، جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان.
ەسىم شىعىپ كەتكەن بولۋ كەرەك، الگىنىڭ اي ەكەنىن كورە تۇرىپ، سولاي قاراي جۇگىرە بەردىم. ويلايمىن مىناداي قاراڭعىدا ولگەنشە ايدىڭ قاسى جارىق قوي، ودان دا سونىڭ قاسىنا جەتىپ ولەيىن دەيمىن.
ايعا قاراي جۇگىرىپ كەلەم. قاراڭعىدان جانىم تۇرشىگەدى، قورقامىن. ايسىز، وتسىز، جارىق ەمەس جەردەگى ءاربىر بۇتا، قارايعان تاس، قىلتيعان توبەشىك ماعان پالە بوپ كورىنەدى. جەزتىرناق، ديۋ، پەرى، جىن، شايتان... ەرتەكتەن ەستىگەن نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتىڭ ءبارى مەنى قاماپ كەلە جاتقانداي كورەمىن. دەگەنمەن، ادام بالاسىنان كونبىس ماقۇلىقتى كىم كورىپتى، بارعان سايىن دەنەم ۇيرەنىپ، ءار نارسەنى ەسىمە تۇسىرە باستادىم.
ءبىزدىڭ اۋىل ءشيلى وزەننىڭ اياعىنداعى قاراتاستا، سونداعى بۇلاقتىڭ باسىندا، سازدا وتىر. اۋىلدىڭ وڭتۇستىك جاعى بيىك تاۋ، كادىمگى قاراتاۋ. سولتۇستىك جاعى كەڭ دالا، ءماجىنىڭ قوپاسى. كۇنشىعىسىندا الاسا تاۋلار بار، باباتا دەگەن قاسيەتتى قالا بار. باتىسىندا كەلىنشەكتاۋ تۇر. اي كوتەرىلگەن كەزدە كوزىمە ەڭ الدىمەن كوشكەن كەرۋەن ءتارىزدى، نەمەسە، ۇزاتىلعان قىزدىڭ كوشى سىندى بوپ، مىڭ جىلقىنىڭ شوقىسى، كادىمگى كەلىنشەكتاۋ كورىنە كەتتى. توڭىرەك الا كولەڭكەلەنىپ قالدى. ەندى مەنى الگى جىن-پەرىلەر كورىپ قويماس پا ەكەن دەگەندەي اياعىمدى ەپتەپ باسام، تىزەم، جۇرەگىم، ارقا جاعىم ءدىر-دىر ەتەدى. ايدىڭ ساۋلەسىنە شاعىلىسا ما، قايدان بىلەيىن، ءار جەردەن، قاسقىردىڭ، جىن مەن پەرىنىڭ، شايتان مەن الباستىنىڭ، جەزتىرناق پەن مىستان كەمپىردىڭ كوزدەرى بوپ، جالت-جۇلت ەتەدى.
قاي كەز، قايسى مەزگىل ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ايعا قاراي جۇگىرىپ كەلەم. اداسقانىم بەلگىلى. اۋىل قاي تۇستا ەكەنىن اجىراتا المايمىن. ءبىر كەزدە تۋ سىرتىمنان ايقاي شىقتى. تالىپ-تالىپ جەتەدى. توقتاي قالدىم. قۇلاعىمدى تۇرسەم، اكەم داۋسى. مازداتىپ، بيىك توبەنىڭ باسىنا وت جاعىپ قويىپتى. ارتىمنان تاعى ءبىر اي تۋىپ كەلە جاتقانداي. قاراتاستىڭ ناق باسىندا مىقتىڭ ءۇيى دەپ اتالاتىن كوپتەگەن ءۇيىندى تاستار بولاتىن. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بيىگىنىڭ ۇستىنە جاققان وت بولار، الاۋلاپ، توڭىرەگىن جارىق قىپ تۇر.
ەندى مەن ايدى ارقاما الىپ، الگى وتقا قاراي جۇگىردىم. جۇگىرىپ كەلەم. جاقىنداعان سايىن كىشكەنە شوقشا ساقالى ەلپەڭ-ەلپەڭ ەتىپ اكەم كوزىمە اپ-انىق كورىنەدى. كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ەتىپ، وتقا تامىزىق تاستاپ ءجۇر. جارىقتا تۇرعان ادام قاراڭعىداعى ادامدى كورمەيدى ەمەس پە، اكەم مەنى كورىپ تۇرعان جوق. مەن كورىپ كەلەم. ايقايلايىن دەسەم، ءۇنىم ءوشىپ، ءتىلىم بايلانىپ قالعان عوي دەيمىن، داۋىسىم شىقپايدى.
مەن بىلەم، كوشكەن ەلدە اداسۋ كوپ. سوندا باسقالار دا ءوستىپ، تاۋدا بيىك توبەگە، قۇمدا بولسا شاعىلعا، دالادا جازىق جەرگە وت جاعىپ بەلگى بەرەدى. مەن قولىم جەتپەس الىستاعى ايدى قويىپ، كوز الدىمدا لاپ-لاپ ەتىپ جانعان، اكەم جاققان وتقا جەتە الماي كەلەم.
وتقا جەتتىم بە، جوق پا، اكەم مەنى كوردى مە، كورمەدى مە، ول اراسىن بىلمەيمىن. جۇگىرىپ كەلە جاتىپ ۇشىپ ءتۇستىم. بۇدان كەيىنگىنى بىلمەيمىن. ەرتەڭىنە مە، الدە ودان كوپ پە، ەسىمدە جوق، كوزىمدى اشسام، ءوزىمىزدىڭ ۇيدە، بوساعا جاقتا توسەكتە جاتىرمىن. باسىم مەڭ-زەڭ، اياق جاعىم قوزعالمايدى. كەۋدەمدە كىشكەنە جۇرەگىمنىڭ بۇلك-بۇلك ەتكەنى بولماسا، جانىم جوق پا دەيمىن. وسىدان ەكى اپتادان اسا جاتتىم. تابانىم ءتىلىم-تىلىم بوپ كەتكەن ەكەن. قانشا رەت جىعىلىپ، قانشاما تۇرعانمىن. ونى كىم ساناپتى. ەكى تىزەم شيەدەي قوتىر-قوتىر. اياعىمدا جان جوق پا دەيمىن. تىزەم يلىكپەيدى. ءوز جۇدىرىعىمداي كىشكەنە جۇرەگىم كەۋدەمدە ءالسىز عانا بۇلك-بۇلك ەتەدى. ءتىرىمىن عوي، ايتەۋىر، ءتىرىمىن.
ەكى اپتا توسەكتە جاتىپ، ءۇشىنشى اپتادا جاسقانا-جاسقانا سىرتقا شىقتىم. بوز ىڭگەن بوتاسىن يىسكەپ، بەلدەۋدە تۇر ەكەن. مەن كورگەن ازاپتىڭ ايىپكەرى بولعانسىن با، الدە جاڭا تۋعان بوتاسىن قىزىقتادىم با، مەن وعان قاراپ قاپپىن. قارايمىن، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەيمىن، قايتا قارايمىن. بوتا قوزعالمايدى. بوز ىڭگەن ەبىل-دەبىل بون، جىلاپ تۇر. بۇدان ەكى-ۇش اپتا بۇرىن اۋىلدان قاشىپ، ەلسىز دالاعا قاراي بەزىپ بارا جاتقاندا جىلاعانى جىلاعان با، ەندى قاراسام كوز جاسى مونشاق-مونشاق. بۇل نە دەگەن جىلاۋىق مال دەپ تاڭ بولام. كوز جاسى تاۋسىلمايدى دا ەكەن؟ اۋزىما بوز ىنگەن كوز جاسىنىڭ كەرمەك ءدامى كەلدى. كەزەرگەن ەرىنىمدى تىلمەن جالاپ، سىلەكەيىمدى جۇتتىم. تۇيەگە قايتا قارادىم. «اناۋ كۇنى سەنى سونشا نەگە ازاپقا سالدىم ەكەن؟ سەنەن نەمدى الىپ قاشتىم، نەدەن ۇرىكتىم؟» دەگەندەي كوز جاسىن توگە-توگە قارايدى. ەندى بايقادىم، مىنە، سۇمدىق، بوتا دەگەنىم تۇلىپ ەكەن. جاس بوتانىڭ تەرىسىنىڭ ىشىنە قوعا تىعىپ، قاۋقيتىپ قويعان. بوز ىنگەن تۇلىپتى، قايتا-قايتا يىسكەپ، ماعان قارايدى دا ىڭىرسيدى، كوز جاسىن كول ەتىپ جىلايدى كەپ.
قارىنى قامپيعان، باسىن كەكشيتكەن اناۋ كۇنگى بوز ىڭگەن جوق. «مىناداي پالە تۋارىمدى بىلگەندە اۋىلدان نەسىنە قاشتىم. ءوزىمدى دە، وزگەنى دە، سەنى دە ازاپقا سالىپ اۋرۋ ەتكەندە تۋعانىم وسى ما» دەگەندەي ۇلكەن كوزىنىڭ ۇزىن كىرپىكتەرىن قايتا-قايتا جاۋىپ، كوز جاسىن سىعىپ-سىعىپ تاستايدى. تۇلىپتى يىسكەيدى دە، قايتا جىلايدى. جەلىنى تىرسيىپ كەتكەن. ەمشەكتىڭ ۇرپىنەن سارىۋىز اعىپ تۇر. قاباعى قاتىڭقى دا سالىڭقى.
قاسىنا جاقىن بارا المادىم. ورنىمنان قوزعالماي تۇرىپ كوپ قارادىم. بوز ىنگەن جارىق دۇنيەگە وزىنە ۇقساعان ءتىرى ماقۇلىق اكەلە الماعانىنا جىلايدى. نەمەسە، ىشىندە جاتقاندا قيمىلداپ، جەرگە ءتىرى ءتۇسىپ، كازىر ولىك بولعان، وزەگىن جارىپ شىققان بوتاشىن ىزدەيدى. دۇنيەگە وسىنداي ءالسىز، جەرگە تۇسكەندە قاۋقارسىز، ءوزىن-وزى قورعاي المايتىن دارمەنسىز، ناق كازىر جانسىز، بوس تۇلىپ اكەلگەنىنە وكىنەدى. سول تۇلىپتى قايتا-قايتا يىسكەگەندە بۇكىل تۇلا بويى ءييدى. بويى شىمىرلاپ، ەمشەگىنەن ءسۇت اعادى. ءبىراق سول ەمشەكتى ەمەتىن بوتا قايدا؟ كىمگە، نەگە ءيىپ تۇر، بۇل بەيباق؟ قارايمىن، بەينە ءبىر جاس بوسانعان انا ءتارىزدى-اۋ!
بوز ىنگەن قايعىسى مەنىڭ سول ءۇشىن شەككەن ازابىمدى تەز ۇمىتتىردى. بالا كەزدە كورگەن ازاپ، اۋرۋ تەز ۇمىت بولعانمەن بوز ىنگەن قايعىسى، ونىڭ كولدەي توككەن كوز جاسى، ونىڭ انالىق مەيىرىمى، ونىڭ شاراسىز، مۇشكىل حالى ەشقاشان كوز الدىمنان كەتكەن ەمەس. بالا كەزدە كورگەن، ەستىگەن نارسە ەستە كوبىرەك ساقتالا ما دەيمىن. قايتا ەسەيگەن سايىن بوز ىڭگەن قايعىسىن تەرەڭىرەك تۇسىنە باستادىم. اسىرەسە، وت كورسەم-اق، ەڭ الدىمەن اداسقانىمدى، ودان كەيىن ويسىلقارا اناسىنىڭ كوز جاسىن ەسىمە الام. سوناۋ ءبىر كۇنى ءنالقارا بوزتارلاننىڭ وقيعاسىن ايتقاندا مەنىڭ ەسىمە ەڭ الدىمەن تۇسكەن دە وسى بوز ىنگەن قايعىسى، سونىڭ كوز جاسى ەدى. ناق كازىر مىنا جانىپ جاتقان سولدات وتىنا قاراي وتىرىپ، الگى ءبىر سۋرەتتەردى كوز الدىمنان وتكىزدىم.
ءنالقارا بولسا ۇيىقتاپ جاتىر. وتقا قاراپ مەن وتىرمىن. بوز ىڭگەن قاسىرەت ويلاپ بولا بەرگەنىم-اق مۇڭ ەكەن، ءنالقارا ءتۇس كورىپ جاتسا كەرەك، ءبىر كەزدە ءبىر يىعى سەلك-سەلك ەتە ءتۇستى دە باسىن كوتەردى.
جان-جاعىنا قارادى. قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعان ماعان قارادى.
— ال، سەن نەگە ۇيىقتاماي وتىرسىڭ؟
ءنالقارا ەسىنەپ قويدى.
— مىزعىپ الدىم.
— مۇندايدا و دا ۇيقى.
— ءسىز ءتاۋىر ۇيىقتادىڭىز.
— ءتۇس كورىپ جاتىر ەكەم.
— ءتۇس پە، تۇلكىنىڭ بوعى ما؟
— ەكەۋى دە. ال سەن نە ويلاپ وتىرسىڭ.
— وق استىندا جۇرگەندە قاڭعىرعان نەعىلعان وي. تۇك تە ويلامادىم. قىزىل كوك دونەن نە كۇيدە ەكەن؟
— مۇنداي دا اتى بار سەن دە جاقسىسىڭ. ءتىرى جانعا ەرمەك، ەڭبەك كەرەك.
— باياعى بوزتارلان سىزگە ەندى بىتسە، نە ەتەر ەدىڭىز؟
— اتقا ءمىنىپ، نايزالاسىپ سوعىساتىن ۋاقىت وتكەن عوي. ات پەن ەردىڭ قۇنى تۇمسىعىن قىزارتىپ قويعان جالعىز وق.
تۇسىنە قويدىم. «تۇمسىعى قىزىل» دەپ ءنالقارا دەنەگە تيگەن بويدا بولشەك-بولشەك بوپ جارىلاتىن جاڭا وقتى ايتىپ وتىر.
— اتتى اسكەر كازىردە دە بار. ءبىراق از. كوبىنەسە جاۋ تىلىندا سوعىسادى.
— ەستىگەنىم بار. شىعىنى دا مول بولار.
ءبىز سويلەسىپ وتىرمىز. تاڭ قىلاڭ بەرىپ كەلەدى.
— ولمەگەن قۇلعا، قۇداي-اۋ، بولىپ قاپتى-اۋ، مىنا جاز، — دەپ تولەگەن ايتقانداي تاڭ دا اتىپ كەلەدى! — دەدى ءنالقارا.
— ءيا، ءبىر كەزدە ۋاقىتتى ايمەن، جىلمەن، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىمەن ەسەپتەگەن. ەندى ءبىز ساعاتپەن، كۇنمەن، تۇسپەن، كەشپەن ەسەپتەپ ءجۇرمىز.
— وتە ايدىك، ءادىل ءسوز-اۋ ءوزى. مينۋتى مەن سەكۋندىن قايدا قوياسىڭ.
— يە، ادام ءومىرى ساعات ءتىلىنىڭ ۇشىندا قىلت-قىلت ەتىپ تۇر.
— ۇستارانىڭ جۇزىندە.
— قورعانىس شەبىندە تۇرۋىمىز جەتكەن بولار.
— شابۋىل باستادى ەمەس پە بۇگىن.
— وسى پىسسىمىلداسى بولار.
— ناق وزىنە ۇقسايدى. كوڭىلدە جۇرگەن ءبىر سوزدەرىم بار-دى، سونى ايتىپ بالا-شاعاما حات جازسام دەيمىن.
— ەسەن-ساۋلىقتى ايتقانعا نە جەتسىن.
— ەسەندىك قانا ەمەس.
— تاعى نە ايتپاق ەدىڭىز؟
— نە دەرىڭ بار ما؟ كوكەيدە كىلەگەي تارتىپ جاتىر عوي. — مەن ەجىكتەمەدىم. ول ۇندەمەدى. تاڭ بوزالاڭ تارتتى.
19
كەشەگى شابۋىلدان كەيىن ايالداپ، ەرتەڭگى كۇننىڭ اڭدىسىن اڭداۋدى ۇيعارعان بولار. بۇگىن ەكى جاق تا تىپ-تىنىش. اراسى جاقىن. وكوپتا، ورمان اراسىندا، جارقاباقتا جاسىرىنباق ويناعان بالالارداي تىعىلىپ-تىعىلىپ سولداتتار جاتىر. كوك دونەندى اكەپ، شتابقا جاقىن جەرگە بايلادىم. شابۋىل كەزىندە، شابۋىل باستالار الدىندا بۇيرىق دەگەن كوپ بولادى. مەن سونى كۇتۋدەمىن.
مەرگەندەر ۆزۆودىن رەزەرۆتە ۇستاپ وتىرسا كەرەك. ولار شتاب توڭىرەگىندە، سونىڭ كۇندىز-تۇنگى كۇزەتىندە كورىنەدى.
كۇن اشىق تا جىلى. كۇمىس كۇن ورمان باسىنان وق بويى كوتەرىلمەي-اق قاردى سىلقىلداتىپ ەرىتە باستادى. جەر لايساڭ بولعالى تۇر. كۇزەتتەن بوساعان مۇرتتى سولدات، مەرگەن ءنالقارا مەنىڭ قاسىما كەلدى. وتكەن ءتۇندى بىرگە وتكىزدىك. كوڭىلدەگى ءبىر ءسوزدى سۇراۋدىڭ رەتى ەندى كەلدى. ءبىراق ونى بىردەن باستامادىم.
— ءسويتىپ، بالا-شاعا ءوزىمىزدىڭ اۋىلدا، باباتادا دەدىڭىز بە؟ — دەدىم.
— سوعىسقا الىنعانسىن، ەكى جەتى مۇرسات اپ، ەلگە اپارىپ تاستادىم. نە كورسە دە ەلمەن، كوپپەن، تۋعان جەردە كورسىن.
— باياعى تۋىسىڭىز نە ايتتى.
— شالابەك پە؟
— يە.
— نە دەسىن! ول شىركىندى ءولىپ قالعان بولار سوندا دەسەم، ءتىرى ەكەن. موينى سىنىپ، سودان ءبىر مويىن بوپ ءبىتىپتى. ارمياعا الايىن دەسە بويى الاسا، الگى نورماعا جەتپەيدى، ونىڭ ۇستىنە ءبىر مويىن، قيسىق. باياعى دۇرىلدەگەن شالابەك بەلسەندى جوق. اۋىلدا، جەكە مەنشىك سيىردى باعاتىن پاداشى ەكەن. مەنى كەلدى دەگەندى ەستىپ ماڭايىما جۋىماي كەتتى. ال وسى شالابەكپەن قوسىلىپ، بوزتارلاندى اتاتىن ميليسيونەر ارمياعا بارعىسى كەلمەي، ءوزى قاشقىن بوپ كەتىپتى، قالتامدا پوۆەستكەم بار، ول جەردىڭ ەسەبىندە جوق مەنى نە قىلسىن، بالا-شاعامدى ورنالاستىرىپ، ارمياعا، وسىلاي قاراي جونەپ كەتتىم.
— سوعىستان بۇرىن ءسىزدى ىزدەپ، سۇراۋ سالماعانىنا تاڭىم بار.
— سونى بىلگىڭ كەپ وتىر ما ەدىڭ؟
— ءسىزدى قالايشا ىزدەمەگەن، ىزدەسە قالايشا تابا الماعان؟ اڭگىمە وسىندا ما دەيمىن.
— ونشالىعىن قايدان بىلە بەرەيىن. ىزدەگەن دە بولار. ءبىراق، مەن قاشىپ كەتكەنسىن مىناداي ءبىر وقيعا تاعى بولعان. كولحوزعا مۇشە بولعىسى كەلمەگەن كەيبىرەۋلەر تاۋعا كەپ تىعىلعان. ولار كەشكە قاراي كولحوزدى شاۋىپ، مال، استىق اپ كەتەدى ەكەن. سولار اۋىلعا شاپقاندا كىلەڭ «ءنالقارانىڭ جىگىتتەرىمىز» دەيدى ەكەن. شىنىندا مەن ولاردى بىلمەيمىن. ولار مەنى بىلمەيدى. ولارعا كەرەگى سول وڭىرگە مەنىڭ اتىممەن ۇرەي تۋعىزباق. مەنىڭ اتىمدى پايدالانىپ، وزدەرىن باسشىسى بار، بەدەلدى توپ قىپ كورسەتپەك. ءبىر جىلدان كەيىن الگى جىگىتتەر وزدەرى كەپ قولعا تۇسكەن. الگىلەر كەلىسىپ قويعانداي-ا.ق، «ءنالقارا قايدا» دەگەندە، «ونى ءوز قولىمىزدان ءولتىرىپ، سۇيەگىن ورتەپ كەلدىك» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ونداعىسى «وسىلاي دەسەك، ءبىزدىڭ جازامىز جەڭىل بولادى دەگەن. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە بىلمەيتىن، تانىمايتىن «ءنالقارانى تاپ، ۇستاپ بەر» دەگەن اۋرە-سارساڭنان اۋلاق بولامىز دەپ تۇيگەن. سونىمەن نە كەرەك، بارلىق اكتى، ايىپتاۋ قاعازداردا: «قاراتاۋدا ءبىر جىلداي باندا بولعان ءنالقارا سابالاقوۆتى ءوزىنىڭ قاسىنداعى جىگىتتەرى، ءبىزدى وسىنداي تەرىس جولعا باستاعانىڭ ءۇشىن دەپ، قول-اياعىن بايلاپ، جانىپ جاتقان وتقا تىرىدەي ورتەپ جىبەرگەن. كۇلىن كوزىمىزبەن كوردىك، ەشتەڭەسى تابىلمادى. كولحوزعا بەرگىسى كەلمەگەن بوزتارلان ات ودان ءبىر جىل بۇرىن كوسەگەنىڭ كوك جونىندا وققا ۇشقان» دەپ جازىلعان دەيدى.
— مىنا ايتىپ وتىرعاندارىڭىز كادىمگى ەرتەگى سياقتى.
— ەرتەگىنىڭ ءوزىن كەزىندە وسىنداي بولعان ىستەن العان بولار-اۋ.
— دەگەنمەن، بۇل كادىمگى ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان XX عاسىردىڭ ەرتەگىسى. ال، ءسىز اۋىلعا كوشىپ كەلگەندە نە دەدى؟
— نە دەيتىنىن ماعان ايتا ما؟ كەيبىرەۋلەر ەسى كەتىپ، اڭ-تاڭ بوپتى. كەيبىرەۋلەر، ءوزىمنىڭ ەت جاقىندارىم جىلاپ كورىستى. ەندى بىرەۋلەر «بۇل جىن با، پەرى مە» دەپ ماڭىما جولامادى. مەن ەشتەڭە بىلمەگەن جانداي ءۇيىمدى ورنالاستىردىم. بىرەۋلەر اۋدانعا، ميليسياعا حابار بەرەمىز دەسە كەرەك. وعان مەنىڭ اعايىندارىم ەرنىن شىعارىپتى. قىرعىزدىڭ ىستىق كەلىنەن كەلگەن تۋىسىمىز، اتاقتى جىلقىشى، ەكى بىردەي وردەنى بار، شالابەكتەر ءنالقارانىڭ تىرناعىنا تۇرمايدى. ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز قايتا جانعاندا وتىمىزعا سۋ قۇيعالى وتىرعان كىم» دەپ، قارسى داۋ سوقتى. مەن مەرزىمدى كۇنىمدە ءجۇرىپ كەتتىم. ودان كەيىنگىسىن بىلمەيمىن. ۇيىمنەن حات اپ تۇرام. بوگدە ءسوز ايتپايدى.
— سوندا ەكى وردەنىڭىز بارى راس پا ەدى؟
— راس. مىناۋ ەڭبەك قىزىل تۋ مەن «قۇرمەت بەلگىسىن» جىلقى باققانىم ءۇشىن العانمىن. قىرعىز جەرىندەگى كونەزاۆودتا ىستەدىم عوي.
— قىزىق وقيعا. ەرتەگى ءتارىزدى.
— ەرتەگى بولسا بولسىن. مەنىڭ ساعان ايتارىم بۇل ەمەس. حات جازىپ بەرسەڭ دەيمىن. شابۋىل باستالدى. قول تيمەي كەتەدى. ءبىر جەردە تىرايىپ قالامىن با، كىم ءبىلسىن، جانىم باردا، ەسىم دۇرىستا، ۇيىمە ءبىر حات جازسام دەپ ەدىم. ءبىزدىڭ وقۋ ساۋاتسىزدىقتى جويۋ مەكتەبىنىڭ ەكىنشى كلاسى عوي. مەنىڭ تۇلكىنىڭ ءىزى ءتارىزدى يرەك-يرەك شاتپاعىمدى كوپ ادام تانىمايدى. كوسىلتىپ، مىنا سەندەر سياقتى، وسىپ-وسىپ، سويداقتاتا جازباعانسىن ءوز جازعانىنا ءوز قارنىڭ اشىپ، كوپ ءسوز ايتا المايدى ەكەنسىڭ. تۇلكىنىڭ جىمىن سالىپ وتىرعاندا ءىشىم پىسادى. كوكىرەكتە سايراعان التىنداي سوزدەرىم ايتىلماي قالادى. مەن ايتسام، سەن جازساڭ، تالاي ءسوزدى اقتارار ەدىم-اۋ.
— ماقۇل، جازىپ بەرەيىن.
— ءوزىم ايتىپ وتىرام.
— وندا ءتىپتى جاقسى.
پلانشەتتەن ءبىر پاراق قاعاز الدىم.
— مۇنىڭ از، جەتپەيدى. مەن ايتىپ، سەن جازعانسىن اياقتى ءبىر كەڭ كوسىلەيىن دەپ وتىرمىن. تاعى بىرەۋىن ال.
تاعى ءبىر پاراق الدىم.
— ال، جاز! «قۇرمەتتى، كوپتەن كوپ ارتىق كورۋشى قوساعىم نارشاگۇل! — دەپ جاز. — بۇل سەنىڭ جەڭگەڭ، مەنىڭ قاتىنىم عوي. — قالاي دە، ەل-جۇرت، بالا-شاعا، اعايىن-قاۋىم، تامىر-تانىس، كوز كورگەن حالايىق تەگىس امان با؟ ءوزىڭ قۋاتتىمىسىڭ. تۋعان جەرىڭە قايتا ۇيرەنىپ، اعايىنعا قاۋىشىپ، كوزايىم بولدىڭ با؟ مەنىڭ قۇلىندارىم — قاراكوز، بەلقارا نۇرقارا، تەلقارا اتتاي شاۋىپ، تايداي تۋلاپ، شاپقىلاپ ءجۇر مە؟ مەكتەپكە بارا ما، ساباق وقي ما؟ سەنى تىڭداي ما؟ تىڭداماسا اياقتارىنا شىدەر ساپ، اۋىزدىقتاپ ال دا، قامشىنى باسىپ-باسىپ ال. دالادا كوپ ويناپ، بوسقا ساندالىپ جۇرمەسىن، وقۋ وقىپ، جۇرت قاتارى حات تانىپ، ادام بولسىن. قاتاردان قالعان — ءولىم. ولاردىڭ قۇلاعىنا وسى باستان قۇيا بەر. مەن سياقتى ءومىر بويى جىلقى باعام، ات مىنەم دەپ جۇرمەسىن. زامان جۇيرىك ات مىنەتىن زامان ەمەس، جۇيرىك وي مىنەتىن زامان. اتقۇمار ەمەس، زات قۇمار بولعان ارتىق. ات ءۇستىنىڭ جەلىگى، جەلى بولادى. ول ادامعا قۇدايىن، ءتاۋباسىن ۇمىتتىرىپ جىبەرەدى. ءوزىن-وزى ۇستاي بىلمەسە ات جەلىگى — كيەلى، قاسيەتتى جەلىك، ۇرىپ كەتەدى. جامان جولعا تۇسىرەدى. «زامان تۇلكى بولسا، سەن تازى بوپ شال» دەگەن بار ەمەس پە، ءبىزدىڭ زامانىمىز ءوقۋ-بىلىم، ونەر زامانى. ونەر قۋسىن! بۇل ءبىر دە، نارشاگۇل!
ال ەندى ەكىنشىسىن ايتايىن. نارشاگۇل، سەنىڭ ەسىڭ بار ادامسىڭ. اۋىل-ايماق، كورشى-قولاڭ، اعايىن-تۋىسپەن تاتۋ تۇر. «ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى»، «پالەدەن ماشايىقتىڭ ءوزى قاشىپتى» دەپ كوپ ايتۋشى ەدىم عوي. وسى سوزدەرىم جادىڭنان شىعۋشى بولماسىن. بىرەۋ سەنى داتتاپ جاتسا، داتتادى دەمە، ماقتاپ جاتسا ماقتادى دەمە! داتتاعاندى ەلەمەسەڭ پالەدەن قۇتىلاسىڭ، ماقتاعانعا ەلىكپەسەڭ الدانىپ قالمايسىڭ. قوش، بۇل ەكى دە.
ءاي، نارشاگۇل، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، ايتپاقشى، سەن بالالاردىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ قوي، قاتارىنان قور بولماي، باسقا بالالار الدىندا نازارى ءپاس بولماي جارقىن ءجۇرسىن. مەنىڭ بۇرىنعى ەكى وردەنىمنىڭ قاتارىنا تاعى ەكى وردەن قادالدى. «مەرگەندىكپەن الپىستان اسا جاۋدى ءولتىردى» دەگەندى كادىمگى قاعازعا جازىپ، ءمور باسىپ بەردى».
باعانادان بەرى ايتقانىنىڭ ءبارىن ۇندەمەي جازىپ وتىرعانمىن. وسى اراعا كەلگەندە باسىمدى كوتەرىپ، ءنالقاراعا قارادىم دا:
— مۇنىڭىز وتە ورىندى. مۇنداي ناعىز ەرلىكتى ايتقان ءجون.
— ءوزىم دە ۇعىپ وتىرمىن. ءبىر كەزدەگى باندا دەگەن جامان اتىم بار عوي. بىرەۋلەر ونى بەتىنە سالىق ەتۋى مۇمكىن عوي. مىنا كىتاپشادا ناق وسىلاي جازىلعانى راس. كوردىڭ بە؟
مەرگەندەردىڭ ەسەپ كىتاپشاسىن كورسەتتى ول.
— ال، باستايىق. نەشىنشى ەدى بۇل؟
— ءۇشىنشى بولار.
«ال، نارشاگۇل، بۇل ءۇشىنشى: ەسىڭدە بولسىن، بۇدان بىلاي مەن ساعان مۇنداي ۇزاق حات جازا الماسپىن. ءجيى-جيى دە جازا المايمىن. ءبىز شابۋىلعا شىقتىق. سەن بۇل ءسوزدى، «شابۋىلدى» تۇسىنبەيسىڭ عوي. شابۋىل دەگەن، جالپاق تىلمەن ايتقاندا جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسىپ، باسىنا ايران قۇيىپ، اۋرە بولماي-اق، ىنىنەن ايداپ شىعۋ دەگەن ءسوز. دەمەك، جاۋ قاشادى، ءبىز قۋامىز».
— اۋزىڭىزعا ماي! — دەپ كۇلدىم.
— قۋماعاندا كايتەمىز؟
— دۇرىس. ول قاشادى، ءبىز قۋامىز.
— جاڭىلىستىرىپ جىبەردىڭ-اۋ. نەگە توقتادىق؟
— ءبىز قۋامىز دەپ.
— ال، نارشاگۇل، وسىمەن ءۇشىنشىسى دە ءبىتسىن. ەندى ءتورتىنشىسىن ايتايىن. شابۋىل دەگەن قيىن. ىندە جاتقان ابجىلاندى جالاڭاش قولىڭمەن سۋىرىپ اپ، لاقتىرىپ جىبەرگەنمەن بىردەي. سونداي بولسا الدەقانداي جاعداي بولادى. «جامان ايتپاي، جاقسى جوق»، ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەم، بەرىك بول، بالالاردى جاسىتپاي ەسىر. ولارعا وزىمشە اكەلىك اقىلىمدى ايتپاقپىن. ەندى سونى تىڭدا: اقىلى بار، ەستى جىگىتتەر بولسىن. ول ءۇشىن مەنىڭشە، ەڭ الدىمەن — ادال، ەكىنشىدەن — ارلى بولسا ءجون-اق. ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن ادال بوسىن. بىرەۋ-مىرەۋ ءوزى كەپ، ادەيىلەپ بەتىن تىرناپ الماسا، ەشكىمگە، ەشقاشان دا تىرناعىن كورسەتپەسىن. بايبالام السىزدىكتىڭ، پالەقورلىقتىڭ بەلگىسى. مىسىق ەكەش مىسىق تا تىرناعىن قايدا، قالاي، كىمگە، قانداي جاۋعا كورسەتۋدى بىلەدى. نارشاگۇل، ماعان وسى حاتتى جازىپ بەرگەن بالانىڭ اكەسى، ات باپكەرى دوس دەگەن كىسى «ات شابا ما، ب ا ق شابا ما، باپ شابا ما» دەگەندى كوپ ايتاتىن. سول ايتقانداي-اق ب ا ق ارتىق پا، باس ارتىق پا؟ مۇنى دا ءبىلسىن. ب ا ق باستان ارتىق ەمەس. ب ا ق دەگەن تاسقا ەمەس، باسقا قونادى».
— نالەكە، مىناۋىڭىز حات ەمەس، وسيەت قوي.
— وسيەتىڭدى بىلەم بە، ماعىناسى بولماسا حاتتىڭ قاجەتى نە؟ بۇل بۇل ما، ارتىمداعى كوگەن كوزدەرىمە، بۇدان زورىن، وسى مايدانعا كەلگەلى ويلاپ، جادىما ساقتاپ قويعانىمدى تۇگەل ايتپاقپىن. ال جاز.
«نارشاگۇل، بالالاردىڭ قۇلاعىنا سىڭىرە بەر. اش بولسا بۇگىلمەسىن، كىسى قولىنا ۇڭىلمەسىن. اعايىننان تۇڭىلمەسىن، توق بولسا توگىلمەسىن. ورنى تولماس وكىنىشكە ەگىلمەسىن، ەڭبەك ەتكەندە ەرىنبەسىن. ءوز ەسىگىن ءتورىم دەسىن، ءوز تۋىسىن بەگىم دەسىن. باس ساۋلىعىن ب ا ق ساناسىن، ءوز وشاعىن تاق ساناسىن. قاس الدىندا جەرگە قاراماسىن، جاۋدى دوسقا ساناماسىن»...
— مىناۋىڭىز ولەڭ بوپ كەتتى.
— اقىندىعىم تاسىعاندىقتان ەمەس. قىسىلا-قىسىلا قىز بولدىم دەگەن سياقتى، ءومىردىڭ مىنا سوعىستىڭ ءوزى ويعا سالعان ءسوز عوي. وسيەت بىلمەس، ونەگە كورمەس ۇلدان ادام شىعا ما؟ كوكەيىندە ءوز ناسىلىنە، ءوز ۇرپاعىنا دەگەن بىر-ەكى اۋىز ىستىق ءسوزى جوق اكە بولا ما؟ ەندى بىتىرەمىز. ال، جاز!
«نارشاگۇل، وسى بارعان حاتتى كوك ساندىقتىڭ تەرەڭىنە ساقتا. وزدەرى ءوسىپ، حات تانىپ، ەل ءقادىرىن، ءسوز ءقادىرىن، اكە ءقادىرىن، اكە ءسوزىنىڭ ءقادىرىن بىلەتىن بولعاندا وقىسىن.
قوش، ساۋ بول، امان كورىسۋگە جازسىن دەپ تىلە! حات جازۋشى قۇداي قوسقان قوساعىڭ ءنالقارا سابالاق بالاسى دەپ بىلەرسىڭ.
1943 جىل، اپرەل،
سولتۇستىك-باتىس مايدانى».
ەكى پاراق قاعازدى ءۇش بۇرىشتاپ ورادىق تا، سىرتىنا بارار جەرىن جازىپ، شتابتارى پوچتاعا بەردىك. ءنالقارا كوپتەن بەرى يىعىن باسىپ جۇرگەن اۋىر جۇگىنەن ارقاسىن بوساتقانداي كوڭىلى جايلانىپ، كوزى جاساۋراپ قالدى. بايقايمىن، حاتتاعى ايتقان سوزدەر كوپتەن بەرى كوكەيگە ءۇيىرىلىپ، ىشىنە مىقتاپ تۇيگەن سوزدەرى ەكەن. ءوزى ايتقانداي اقىندىقتان ەمەس، اكەلىك ماحابباتتان، اكەلىك جۇرەكتەن شىققان. وسىنى ۇقتىم. سودان دا بولار، حات جازىپ بولعانسىن وعان ءلام دەپ ءتىل قاتپادىم. اركىم ءوز ويىمەن قالدى.
20
مايور ماتۆەيەۆ شتاب توڭىرەگىندەگى وفيسەرلەردى جيناپ اپ، جاڭا كارتا ۇلەستىردى.
— قونىس اۋدارا باستاعانىمىزدى بايقاعان بولارسىڭدار. بۇدان بىلاي كازىر قولدانىپ جۇرگەن كارتالارىڭ ەسكىرەدى. ونى وتكىزىپ، مىنا جاڭاسىن پايدالاناسىڭدار.
بۇل مايوردى ءبىر جىلدان اسا بىلەمىن. كوپ ءسوزى جوق، تەك ماسەلەنىڭ مان-مايەگىن عانا ايتاتىن ادام. كازىر دە ول قىسقا سويلەپ، ەسكى كارتانى جيناپ، جاڭاسىن بەردى. ءتورت بۇرىشتاپ، سەگىز بۇكتەلگەن، سۋداي جاڭا كارتانى الىپ پلانشەتىمە سالدىم. ەندى شىعىپ بارا جاتىر ەدىم، اندرەي اكيموۆيچ كەز بولا كەتتى. اكەمدى كورگەندەي قۋانىپ قالدىم. بۇل ءبىر جاقسى جان. ماعان ىستەگەن جاقسىلىعى تاعى بار.
— ءبارى ورنىندا ما؟ — دەدى اندرەي اكيموۆيچ سالەمدەسىپ بولعانسىن. — سەن كورىنبەي كەتتىڭ عوي. قايدا ءجۇرسىڭ؟
— باياعى بايلانىسشى وفيسەرلىك. بارا الماي جۇرگەنىمە ءوزىم دە وكىنەمىن.
— وكىنىش دەگەن سالەم ەمەس.
— ونى تۇسىنەمىن.
— تۇسىنسەڭ بوپتى، كەلىپ تۇر. ەسكى ۇياسىنا كوكتەم شىققانسىن تورعاي دا ءبىر اينالىپ سوعادى.
— ونى دا ۇعامىن. تاپسىرما ورىنداۋدان كوز اشپايمىز.
— سەن ءوزىڭ فيلوسوفيانى ەداۋىر سوعاتىن جىگىتسىڭ، ونىڭدى بىلەمىن. ال، ادام «سونداي ءبىر ادام بار ەدى-اۋ. سوعان ءبىر سوعىپ، ديدارلاسۋ كەرەك-اۋ» دەپ، الدىنا بەلگىلى ماقسات قويماسا ءومىرى كەزدەسپەۋى مۇمكىن عوي.
— شىن ءسوز. جەڭىلدىم. بارسام دەگەن نيەتىم بولماسا، ماقساتىم جوق بولدى. ەندى ونى ماقسات تۇتارمىن.
مايور ۆەتكوۆ كۇلىپ الدى. مەن ونىڭ نازارىنا زەر سالدىم. قىستاعىدان دا كۇرەڭدەنىپ، قارايا ءتۇسىپتى. كوز الدى كىرەۋكەلەنىپ، شارشاعان. كەشە عانا وتكەن ءبىر كۇندىك شابۋىلدىڭ ءوزى ونىڭ وڭىنە تاڭباسىن باسىپ كەتكەن.
— جىلى قونىس، جايلى كۇركەنى ەندى تۇسىندە كورەسىڭ. ەرتەڭنەن باستاپ، جاڭا جەرلەردى مەكەندەيمىز. شارشاساڭ، قارنىڭ اشسا كەلىپ تۇر. بىزدە مولشىلىق. — ول كارتاسىنا قاراپ الدى دا: — ەڭ كەم دەگەندە سەنى نوۆوسوكولنيكيدىڭ تۇبىنەن كۇتەمىن.
— قۇپ! — دەپ مەن دە كەتتىم.
كوك دونەن بايلاۋلى تۇرعان كۇزەتشىلەر ۆزۆودىنىڭ جەرىنە قاراي ءجۇرىپ كەلەم. قار كوك جەنتەك بوپ، سىلقىلداپ ەرىپ جاتىر. كۇنگە قاراعان تومپەشىكتەردىڭ جالى الا قاۋداندانعان. وتكەن كۇزدە تۇسكەن التىن تۇستەس سارى جاپىراقتار توت باسقان اسىلداي سۇپ-سۇر. كەشەگى شابۋىل كەزىندە اپپاق قاردىڭ بەتىنە تامعان ادام قانى كوز الدىڭدا قىپ-قىزىل بوياۋىن جوعالتىپ، ءتۇتىننىڭ ىسى ءتارىزدى قارا-قوشقىلدانىپ بارادى. «قارعا تامعان قان كوپ تۇرمايدى ەكەن» دەپ ويلادىم. شىنى ولاي ەمەس ەكەن. قايتا قان تامعان جەردىڭ قارى تەز ەريدى. قار بەتىندەگى قاننان تۇسكەن قارا تاڭبا كۇن ساۋلەسىن وزىنە تەز تارتادى. سول جەر ات تۇياعىنان تۇسكەن ءىز ءتارىزدى تەز ەرىپ، جىلدام قارايادى. قان قارا جەردىڭ بەتىندە قايماقتاي كىلەگەيلەنىپ، كوپ تۇرادى ەكەن. زاتىندا ادام قانى اۋىر، ونى قان تۇگىل، قانىشەردىڭ ءوزى دە كوتەرە بەرمەيدى.
اقشا قاردىڭ بەتىنە اق ءتيىننىڭ ىزىندەي بوپ الىستان، كەشەگى جەڭىپ العان العى شەپتەن ءبىر-بىر تامىپ كەلگەن قان ءىزى ءبىر جەرگە كەلگەندە ات تۇياعىنىڭ ورنىنداي بوپ ۇيىپ ءتۇسىپتى. الگى جەر ەڭ الدىمەن جىپ-جىلى قاننىڭ قىزۋىمەن ويىلىپ تومەن تۇسكەن. قان سالماعى تاعى بار. جەر ويسىراپ جاتىر. قان جەر بەتىنىڭ قايماعى ءتارىزدى قاتىپ كەبىرسىگەن. بەت جاعىنا اينەككە تۇسكەن مۇز بەدەرى ءتارىزدى اشەكەي تۇسكەن. العى شەپتەن ءبىزدىڭ تىلعا قاراي جۇرگەن كەرزى ەتىكتىڭ قيسىق تابان ءىزى جاتىر. ءبىزدىڭ جىگىتتىڭ ءىزى، سونىڭ قانى ەكەنى ايان. كىم دەپ ويلامادىم. بۇل تاڭ ەمەس. قان تۇگىل، ءولىپ جاتقان ادامدى كورگەندە دەنەم ءدىر ەتپەيتىن بولىپ العان. ءومىر عانا ەمەس، ۋاقىت زاڭى تاعى بار ەمەس پە؟
ادام دەگەن قىزىق! ول جاي اشەيىن كونبىس قانا ەمەس، زاتىندا ەڭ اسىل، مىقتى ماتەريالدان سوعىلعان. ونى ءارى قاتتى، ءارى جۇمساق زاتتان جاساعان. ادام جۇرەگىنىڭ قۇرامىندا مەندەلەيەۆ تاپقان كۇللى ەلەمەنتتىڭ از-ازداپ بولسا دا، ءارقايسىسىنان ءبىر-بىر مىسقال بولسا كەرەك. ءبىر كەزدە قاندى كورسەم تەرىس اينالاتىن ەدىم. ول تۇسىمە ەنەتىن. مازالايتىن، شىرىق بۇزاتىن. قان كوز الدىمدا قىپ-قىزىل بوپ تۇرىپ الاتىن. ەندى مەن سول قانعا قاراپ ويلاپ تۇرمىن. مەنىڭ ەسىمە الگىدە كەزدەسكەن اندرەي اكيموۆيچتىڭ ءبىر ءسوزى ءتۇستى. بۇل وتكەن جازدا بولعان. بارلاۋشىلاردى قارسى العاندا ساپتىڭ ەڭ سوڭىندا ءنالقارا سابالاقوۆ كەلەدى ەكەن. موينىنان اسىرا الدەنەنى ارقالاپ اپتى. قاراساق، ءتىل اپ، شەگىنگەن كەزدە جارالى بولعان جاس جاۋىنگەردى بالاشا ارقالاپ العان. الگى جىگىت شاشى سەلەۋدەي ساپ-سارى، ءارى سيرەك، ارىق تا، كىشكەنە دە ەكەن. وق جامباستان تيگەن. بوكسە جاعىن مۇلدە كوتەرە المايدى. اۋىر دەم اپ، ارەڭ جاتىر. جاراسىن تاڭعان شۇبەرەكتىڭ سىرتىنا شىققان قان اپپاق قارعا تامعان قان سياقتى القىزىل بوپ كورىنەدى. ءنالقارانىڭ ءۇستى-باسى قان. ول تەرىمەن ارالاسىپ، جونىن جوساداي قىپتى.
— ءاي، سەندەردىڭ مىنالارىڭ نە؟ ءبورى كورسىن دەگەندەي ىشتەرىندەگى ەڭ ۇلكەن ادامعا ارقالاتىپ قويىپ، وزدەرىڭ جايباراقات كەلەسىڭدەر. پالاتكاعا ساپ، قولداسىپ المايسىڭدار ما؟ — دەپ اندرەي اكيموۆيچ بارلاۋشىلار ۆزۆودىنىڭ كومانديرىنە ەسكەرتۋ جاسادى.
— ءبىر ءوزىم-اق ارقالاپ اپ جۇرەمىن دەپ بولماعان ءوزى! — دەپ ۆزۆود كومانديرى مىڭگىرلەدى.
بۇدان سوڭ مايور ۆەتكوۆ ءنالقارانىڭ تۇلعاسىنا، سۋعا سۇڭگىتىپ العانداي بوي-بوي بوپ تۇرعان، تۇتىككەن تۇرىنە، تورگە ارالاسقان جوساداي قانعا قاراي تۇرىپ:
— دۇرىس تا، ءوزى ەرىك بىلدىرسە نە دەيسىڭ. جاۋىنگەرىنە مەنىڭ العىسىمدى ايت. وتە كەلىستى، مەيىرىمدى، ءارى كۇشتى ادام ەكەن. قاجىمۇقان دەگەن قازاق پالۋانىن كورگەنىم بار بالا كەزدە الماتىدان. سونىڭ ءىنىسى ەمەس پە؟
— جوق ءا. مۇنداي كۇشتى ادامدار ەل ىشىندە كوپ، — دەدىم.
— مەن كەيدە ويلايمىن، — دەدى اندرەي اكيموۆيچ، ءوزى دە ويلى كەسكىنمەن. — ءبىزدىڭ وسى قانعا قان سىڭگەن، تەرگە تەر ارالاسقان، ءبىر جەڭنەن قارۋ شىعارىپ، ءبىر قولدان جاۋعا وق اتقان دوستىعىمىزدى ۇمىتاتىن، وعان ءتىل تيگىزەتىن، سونى اياققا باسقىسى كەلەتىن پەندە دە تابىلار ما ەكەن؟ مىناۋ قاسيەتتى نارسە. مىناۋ ءتىل تيگىزۋگە بولمايتىن بيىك، اسىل قىلىق. بۇل جاڭا قاسيەت. ناعىز دوستىق وسىندايدا كورىنەدى. دوستىق ۇلگىلەرى الىستان كەلە جاتسا دا، ناق وسى كۇنگىدەي، مىناۋ قيىن كەزدەگىدەي جارقىن، اپ-انىق بوپ كوزگە تۇسپەگەن...
مايور ۆەتكوۆتىڭ وسى ءبىر ءسوزى ەسىمە قايتا ءتۇستى. ءتىپتى سول سولدات ءنالقارا سابالاقوۆ پەن وسى مايوردىڭ مىنەز-قۇلقىندا سابىرلى، كەڭ پەيىلدىگىندە ۇقساستىق تا بار ما دەيمىن. ومىردەن كەڭ ءپىشىلىپ، كەرەگىنشە، ولشەمەي الىنعان جاندار بولادى ەمەس پە؟ سابىر، شىدام دەگەن قانداي مول!
ويلايمىن، مايور دۇرىس ايتتى. شابۋىل كەزىندە ۇرىس دالاسىندا ايقاسىپ، قۇشاقتاسقان كۇيى ولگەن ورىس پەن قازاقتى وتە كوپ كوردىم. وندايلار كوبىنەسە مىناداي جاعدايدا بولادى: ءبىر جاۋىنگەر جارالانعان كەزدە ەكىنشىسى دەرەۋ جەدەل جاردەم كورسەتىپ، جاراسىن تاڭىپ، نەمەسە، اۋىر جارالى بولسا كەيىن الىپ كەتۋگە ۇمتىلادى. وسى كەزدە ەكىنشىسىنە دە وق تيەدى. ءسويتىپ، ەكەۋى ۇرىس الاڭىندا كوپتەن كورمەگەن بالاسىن ەندى كورگەن، ءولىپ بارا جاتقان اكەنىڭ ۇلىن قۇشقانى ءتارىزدى ايقاسىپ جاتىپ، قانىنا قانى ارالاسىپ جاتىپ ولەدى. كوبىنەسە-اق، مۇنىڭ ءبىرى نە ورىس، نە ۋكراينەس، ەكىنشىسى نە قازاق، نە قىرعىز بوپ جاتادى. ويتكەنى ءبىزدىڭ پانفيلوۆشىلاردىڭ ءوزى نەگىزىنەن وسى ءتورت حالىقتان قۇرالعان بولاتىن. باسقانى بىلمەيمىن، مۇندايلاردى ءوزىمىز سول ايقاسقان قۇشاعىن جازباي بىرگە جەرلەپ جۇردىك. بۇلار قارا جەردىڭ قۇشاعىنا بىرگە قۇشاقتاسىپ كەپ، قۇشاقتاسىپ كەتكەن ەگىزدەر ءتارىزدى ەنەتىن. ءبىر دانىشپان ايتقانداي ولە ءبىلۋ دە ەرلىك.
تۇرعان جەرىمنەن ارەڭ قوزعالىپ، سۇرلەۋ جولعا شىقتىم. بۇل لوۆات وزەنىنىڭ ساعاسىنا اپاراتىن سۇرلەۋ. تالاي جۇرگەم. ءموپ-مولدىر بوپ كوك جاسىل وزەن اعاتىن قاباقتىڭ استىندا ءبىر توپ جاۋىنگەر وتىر. ورتاسىندا ءنالقارا. قوپ-قويۋ، مويىلداي قارا مۇرتىنىڭ قياعى سەلتيىپ، سىرتى كۇيە-كۇيە قارا كوتەلوكتەن تارى بوتقانى سوعىپ وتىر. بۋى بۇرقىراعان بوتقانى جالماڭداپ جۇتقان سايىن مۇرتىنىڭ قياعى، ۇش جاعى سەلتەڭ-سەلتەڭ ەتەدى. تۇپ-تۇنىق، اۋماقتى قارا كوزىنىڭ توڭىرەگى قىزارىپ كەتكەن. وسى كوزدەن شارشاعانى دا، ىشكى وي تولى دۇنيەسى دە، كوكتەمگى اقشا قارعا شاعىلىسا-شاعىلىسا اۋرۋ بولعان كوز جيەگى دە اپ-انىق كورىنىپ تۇر. ءبىراق تۇلعاسى سوم. كەۋدەسى كەڭ، بيىك. جاۋىرىن جاعى تۇپ-تۇتاس. وسى كىسىنى كورگەن سايىن ءبىزدىڭ وجار دەگەن جەردەگى دوڭكيگەن-دوڭكيگەن، جەل سومداپ، جاۋىن-شاشىن قاشاعان، جۇپ-جۇمىر قارا تاستار ەلەستەيدى كوزىمە. سەلتەڭدەپ تۇرعان مۇرتى جىبىر-جىبىر ەتىپ، قاسىق ۇستاعان قولى بولماسا، سول تاستىڭ ءبىرىن اكەپ لوۆاتتىڭ جاعاسىنا ورناتا سالعان ەكەن دەپ ويلار ەدىم.
— ورتا تولسىن! — دەدىم.
— وزىڭمەن بىرگە كوبەيسىن! — دەدى ءنالقارا.
ءنالقارا سالەمدەسكەندە وسىنداي ءسوزدى، كوپ ايتىلمايتىن، ۇمىت بوپ بارا جاتقان ءسوزدى ايتقاندى ۇناتادى. سودان دا مەن ونى كورگەن بويدا، الدىن الا سالەم بەرەر ءسوزىمدى ويلاپ الام. ونداعى ويىم ءنالقارا ونداي ءسوزدى ۇناتادى، تاۋىپ ايتقاندى جاقسى كورەدى. وعان قوسا ءوزىمنىڭ دە ەسكى قۇلاق ەكەنىمدى ءبىلدىرىپ قويعانىم.
— بىزبەن بىرگە بوتقا جە! — دەدى ءنالقارا، — سولداتتىڭ بوتقاسى ءدامدى كەلەدى.
— بىلەمىن. مەن دە سولدات بولعانمىن.
بۋى بۇرقىراعان، ىستىق بوتقانى مەن دە جەدىم. شىن ءتاتتى ەكەن. ىشىنە تەمىر بانكىدە سۇرلەنگەن سيىر ەتىن قوسىپتى، ماي، كادىمگى سارى ماي سالعان. شايناپ تا اۋرە بولمايسىڭ، قاسقىرشا ءبىر قىلعىپ جۇتا بەرۋگە جاقسى.
— مىنالارىڭىز ءدامدى اس ەكەنى.
— بىزدە بەلگىلى اسپاز جوق. ءبارىمىز بىرلەسىپ جاساعان تاعام. كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس دەگەندەي، كوپ جاساعان اس ءتاتتى بولادى.
مۇنى ايتىپ وتىرعان ءنالقارا. جەپ وتىرعان بوتقانى تۇگەسكەن جوق. مۇنىسى نەسى ەكەن دەپ ىشتەي ويلاپ قالدىم. مىناداي مىعىم، كۇشتى دەنەمەن بەس ءجۇز گرامم بوتقانى جەي المادى دەگەنگە ەشكىم دە يلانبايدى.
— نالەكە، استى از جەگەنىڭىز نە؟ — دەدىم.
— مىنە، سەن وسىنى سۇرايتىن بولار دەپ ءوزىم دە كۇتۋلى ەدىم. — ول كۇلىپ قويدى. مۇرتىن شيراتىپ، توڭىرەگىنە قارادى. ءسويتىپ، وتىرعانداردىڭ نازارىن وزىنە اۋداردى. — مەن بۇل بوتقانى تاۋىسا الماي وتىرعانىم جوق. ەڭ الدىمەن، جانىما بوس ىدىستى سالدىراتىپ بايلاپ جۇرگىم جوق. ەكىنشىدەن، قۇس ەكەش قۇس تا بوتەگەسىنە ءبىر كۇندىك اسىن ارتىق ساقتايدى. مەن قۇس قۇرلى جوقپىن با؟
وتىرعاندار «ءنالقارا دۇرىس ايتادى» دەپ ءماز بولىستى. ءبىراق بۇل كۇلكىنىڭ اياعىن تولىق ەستي المادىم. جاڭا تاپسىرمامەن كورپۋس شتابىنا ساپار شەكتىم.
شتابقا كەشكە جەتىپ، تۇندە قايتتىم. تاڭعى ءتورتتىڭ شاماسىندا ءوزىمىزدىڭ ديۆيزياعا كەلدىم. بۇدان ناق ءبىر كۇن بۇرىنعى ءتارىزدى تاڭعى بەستە ارتيللەريا اتىسى باستالدى.
قارا جەردىڭ قۇيقاسى ءدىر-دىر ەتەدى. حولم توڭىرەگىندەگى ءبىزدىڭ ارتيللەريا عانا ەمەس، وڭ جاقتان ستارايا رۋسسا، سول جاقتان ۆەليكيە لۋكي ماڭى دا اتىستى جيىلەتە ءتۇستى. قىس بويى تۇنىپ تۇرعان ايماق تاڭعى بەستە استاڭ-كەستەڭ بولدى. بۇدان بۇرىنعى شابۋىل تەك كۇش بايقاسۋ، بارلاۋ ەكەن. ناعىز شابۋىل، جازعى قيمىل وسىلاي باستالدى. كۇن شىعا تانك دۇرىلدەپ، اسپانعا سامولەت كوتەرىلدى.
شتاب قوپارىلا كوشىپ، العى شەپكە قاراي جىلجىدى. ديۆيزيانىڭ گۆارديالىق تۋىن كۇزەتىپ بارا جاتقان ءبىر توپ اۆتوماچيكتەر مەن مەرگەندەر توبىندا ءنالقارا كەتىپ بارا جاتتى. بۇلار پولك شتابىنىڭ ورنىنا كەلىپ توقتادى. ال پولك شتابى بولسا، تاعى دا العا كوشتى. وسىلايشا سەپتەسىپ، ءبىزدىڭ اتاعى الەمگە جەتكەن گۆارديالىق ديۆيزيامىز باتىسقا، ونىڭ ىشىندە سولتۇستىك-باتىسقا بەت تۇزەپ جىلجي بەردى. كوك دونەننىڭ اياڭىمەن مەن دە كەلەمىن. ويلاپ قويام، دۇنيە دەگەن شىركىن مۇلدە قىزىق! كەيدە ءوزىڭدى ءوزىڭ ءبىر دارمەنسىز، قولىنان تۇك كەلمەيتىن، ءدال تيگەن جالعىز وقتىڭ قۇربانى ءتارىزدى سەزىنەسىڭ دە، كەيدە كوك دونەننەن جۇيرىك كوڭىل باسىمەن الىسىپ، سەنى الىپ قىپ، سەرگەك ەتىپ، الدىڭنان ءۇمىتىڭدى جارقىراتىپ كورسەتەدى. مۇندايدا سەن بيىكسىڭ، ەرەسەن كۇشتىسىڭ، ەلىم سەنى جەڭە المايدى، وق سەنىڭ كەۋدەڭدى تەسە المايدى. باس سۇيەگىڭ وقتان مىقتى بولاتتان جاراتىلعانداي ەمىن-ەركىن الشاقتاي باساسىڭ. جوعارى دا ءۇمىتتى، ادەمى ءبىر سەزىم بيلەپ كەلەدى. بار بولعانى شتابتان شتابقا قۇپيا پاكەت تاسيتىن بايلانىسشى وفيسەرمىن. ءبىراق مەنىڭ دە كەرەگىم بار. جوق بولسام ىزدەيدى. ماعان تاپسىرما بەرەدى. مەنى كۇتەدى. مەنى شىعارىپ سالادى. دەمەك، وزىمشە مەن ەداۋىر جۇمىس ءبىتىرىپ ءجۇرمىن. قارا جەردىڭ قالىڭ قۇيقاسىن سولقىلداتىپ جاتقان دۇلەي كۇش الگىندە، تاڭ الدىندا عانا مەن اكەلگەن تىلدەي بۇيرىقتىڭ كۇشىمەن بوپ جاتىر ما ەكەن دەپ ويلايمىن. شىنىندا، سولاي بولار، ونى كىم ءبىلىپتى؟
21
شابۋىل جيىلەي ءتۇستى. العا باسىپ بارامىز. قىستاپ شىققان ەسكى قونىس كوش كەيىن قالدى. ابدەن قاراڭعى تۇسكەن كەزدە جاۋدان جاڭا بوساعان شاعىن سەلوعا كەپ ءتۇستىم. اتتى بايلاپ شەتكى ءبىر ۇيگە ەندىم. كەسىلگەن بورەنە اعاشتاردان سالىنعان، ءىشى-سىرتى سىلانباعان ەكى بولمەلى شاعىن ءۇي ەكەن. قول شامدى جارقىراتىپ كىرىپ كەلسەم، باس سۇعاتىن ورىن جوق. جاۋىنگەرلەر ءولىپ قالعان ادامدار ءتارىزدى ايقاسىپ، ايقاسىپ جاتىر. ءبىر ۆزۆودتاي ادام. بولمە ءىشى ساسىق. قاندالا مەن تاراقاندار قابىرعادا قويشا قاپتاپ، ءورىپ ءجۇر. ونى سەزەتىن پەندە جوق. كۇندىزگى شابۋىلدا تۇرالاعان سولداتتار شىرت ۇيقىدا. بۇلاردى وياتپايىن دەپ، جاتاتىن قۇرعاق ورىن ىزدەپ ءۇيدىڭ شارداعىنا شىقتىم. شارداقتىڭ ءبىر جاعى اشىق، اۋاسى تازا ەكەن. ءشوپ توسەپ تاستاپتى. بۇرىن دا بىرەۋلەر جاتقان جاي ەكەن. قول شامدى جالما-جان ءسوندىرىپ، قيسايىپ جاتا كەتتىم.
قاتتى ۇيىقتاپپىن. وڭ قولىمدى استىما باسىپ جاتقان بولۋىم كەرەك، قورعاسىنداي ۇيىپ قالعان. ءبىراق سونى دا سەزبەي، تاماشا ءبىر ءتۇس كورىپ جاتىر ەكەنمىن.
ءتۇس دەگەن تۇلكى ءتارىزدى الدامپاز دەپ، سەنبەۋشى ەدىم. مىنا كورگەن ءتۇسىم كادىمگىدەي شىن، ءوڭىم ەكەن دەيمىن.
— ارمىسىڭ، كارىم قاراتاۋ!
مۇنى ايتىپ تۇرعان مەن. ءبىراق ءۇن جوق.
— ارمىسىڭ دەيىم، قاراتاۋ!
ءمىز باقپادى.
— سالەم بەردىم، كارى تاۋ!
بۇلك ەتكەن جوق.
— الدىڭا كەلدىم، اتا-مەكەن اسقارىم.
سەلك ەتپەدى.
— مەزگىلسىز بۋىرىل تارتقان باسىمدى ءيدىم الدىڭا، كارىم!
سۇلق جاتىر.
— قاسيەتى مول، قازىنالى قاراتاۋ، قۇدىرەتىڭە باس ءيىپ، تابىنا كەلدىم.
داۋسىم قاتتىراق شىقتى. ءبارىبىر مىزعىمادى.
— اۋ، سالەم بەرە كەلدىم، ەلىمنىڭ ەسكى مەكەنى، كارى تۇراعى، اتا-بابام قۇرمەت تۇتقان اسىل تاۋ!
ءالى سامارقاۋ. باسىنا كادىمگى باعزى تارازدىڭ شۇرايلى جەرىن جاستانىپ، اياعىن ەجەلگى اقمەشىت وڭىرىنە تىرەپ، مىڭق ەتپەستەن ەشبىر قيمىلسىز، سۇلق تا، ماڭعاز دا جاتتى.
— باسىن ءيىپ، الدىڭا بالاڭ كەلدى، باسىڭ كوتەر، كىندىك كەسىپ، كىرىم جۋعان ابزال تاۋ!
بۇرىنعىشا ماڭعاز ەدى.
— قازىنام، بايلىعىم، تىڭدا، قۇلاعىڭ سال، قاندى مايدان دالاسىنان شارشاپ كەلدىم، وت-جالىنعا شالدىعا كەلدىم.
شاراسىزبىن، ءبارىبىر ءۇن قاتپادى. قۇشاعىمدى كەڭ جازىپ، ۇستىنە قۇلاپ ءتۇسىپ، زور تۇلعاسىن ايمالاپ، ايقارا قۇشىپ جاتقىم كەلدى. قۇشاعىم جەتپەدى. ەتپەتتەپ جاتا قالدىم دا، مۇپ-مۇزداي قارا تاسىن ءسۇيدىم. جىلىمادى. مايداي قارا توپىراعىن ۋىسىما تولعانشا الىپ، كەۋدەمە، جارالى بولعان جەرىمە باستىم. جىبىمەدى. جىلاعىم كەلدى. سابىر ەتتىم.
— ساعىنىپ كەلدىم، اڭساپ كەلدىم، سەنى.
جاۋاپ جوق.
— جارالىمىن، شولىركەپ كەلدىم.
كەزىندە تالاي سۇمدىقتى باسىنان وتكىزگەن، تارعىل تاسىنا تالايدىڭ قانى شاشىلعان كارى تاۋ مىڭق ەتكەن جوق.
— بالداي ءتاتتى سۋىڭدى ساعىنىپ، شولىركەپ كەلدىم.
تاڭدايىم قۇرعاپ، ءۇنىم ارەڭ شىقتى. وتىرا قالىپ، مۇزداي قاينارىنا قولىمدى سالدىم. قوس قولداپ، ءموپ-مولدىر، بال تاتىعان سۋىن ۋىسىما تولتىرىپ، مەيىرىم قانعانشا ءىشتىم. ماڭدايىمنان بۇرق ەتىپ، مۇپ-مۇزداي، سۋىق تەر شىقتى. داۋىسىم بۇرىنعىداي ەمەس، سىڭعىرلاپ سالا بەردى. شيپالى ءدارى ىشكەندەي، ىشكى سارايىم اشىلا ءتۇستى.
— كارى تاۋ، قۇلاعىڭ سال، سەنى قازىنام، بەلىم، قۋاتىم دەپ ادەيى كەلدىم، سوعىستان كەلدىم، جارالى بوپ كەلدىم.
داۋىسىم ادەتتەگىدەن قاتتى شىقتى. جارتاستار بىر-بىرىمەن جارىسىپ، جاڭعىرا ءتۇستى. ءبىراق ەشقانداي جاۋاپ بولعان جوق، كارى تاۋ ءتىل قاتپادى. بالا تورلاننىڭ ايتاسى عانا جاڭعىرىپ، ۇلكەن تورلانعا جەتكەندەي بولدى. قاراتاۋدىڭ بەل ومىرتقاسى ءتارىزدى كارى جوننىڭ ۇستىنە شىعىپ توڭىرەككە قۇلاعىم تىكتىم. دۇنيە ءۇنسىز، مەڭىرەۋ. تاعى دا ايقايلاعىم كەلدى. ءبىراق ونى ەلەر قاراتاۋ جوق. نە ىستەرىمدى بىلمەي، توڭىرەگىمدى قورشاعان مەڭىرەۋ شىڭدارعا قاراپ كوپ تۇردىم. الدەن ۋاقىتتا، جىلاپ-جىلاپ داۋىسى قارلىققان جاس بالاشا كەزەرگەن ەرىنىم كۇبىرلەدى:
— بەسىگىم!
بۇل مەنىڭ داۋىسىم. قاراتاۋ سەلك ەتە قالعانداي بولدى.
— بەسىگىم! — دەدىم قايتالاپ.
— بەسىگىم دەدىڭ بە؟
بۇل ونىڭ داۋىسى.
— بەسىگىم، يە، بەسىگىم دەدىم.
ول تاعى دا جىم-جىرت. كوڭىلى تولماي تۇرعان بولار دەپ:
— التىن بەسىگىم! — دەدىم.
باسىن شايقادى. ۇناتپاي قالدى. قىزارىپ كەتتىم. اسىلىق ايتتىم، جازا باستىم. التىن با، الدە اعاش پا، كۇمىس پە، الدە تاس پا، ءبارىبىر، بەسىكتىڭ اتى بەسىك، جۇرەككە قادالاتىن نايزالى مىلتىق تا، زۋىلداپ ۇشقان وق تا ەمەس. بەسىك، كادىمگى بەسىك، اسىلىپ، اق توسىنەن اق ماماسىن ەمىزگەن، انا اسىلعان،«ەڭ العاش اق ءسۇت ەمگەن اق بەسىك. اق جورگەككە ورالىپ، قۇنداقتاۋلى جاتقان بەسىك. كوز اشىپ، جارىق دۇنيە كورگەن بەسىك. بەيكۇنالىك پەن ءسابي شاقتىڭ، پەرىشتە كەزدىڭ ءسۇت ءيىسى شىققان بەسىگى. «اق بوپەم، اق بەسىككە جات، بوپەم» دەپ تەربەلگەن بەسىگىم. انانىڭ اششى تەرى، ىستىق كوز جاسى، ءسۇت اڭقىعان جۇپار ءيىسى سىڭگەن بەسىك. انا داۋىسىن ەڭ العاش وسى بەسىكتە ۇقتىم. ايتا بەرسەم، كەزىندە باي دا، باتىر دا، اقىماق پەن دانىشپان دا، ەر مەن ەز دە بىردەي جاتقان ەسىل بەسىك ەشكىمدى بولە-جارا قاراماعان ءادىل بەسىك.
مەن بەسىگىمنىڭ الدىنا كەپ تۇرمىن. بەسىگىم كارى تاۋ، قۇدىرەتتى قاراتاۋ! بۇل ءبىردىڭ ەمەس، كوپتىڭ، كوپتىڭ عانا ەمەس، مىڭ-ميلليوندار بەسىگى بولعان، بولا بەرەر الىپ تاۋ.
— بەسىگىم! — دەپ مۇزداي تاسىن قايتا ءسۇيدىم. مايداي جۇمساق توپىراعىنا اۋنادىم. بالداي ءتاتتى سۋىن جۇتتىم. ماڭدايدان سالقىن تەر شىقتى. ساعىنىشتان، امان-ەسەن كەلگەن قۋانىشىمنان كوزىمە جاس كەلدى. ەكى تامشى ىستىق جاس مۇزداي قارا تاستىڭ تارعىل بەتىنە ءمولت تامدى دا، تىرس-تىرس ەتتى. ءبارىبىر ەسىركەگەن جوق، جىلى شىراي بەرمەدى. جۇرەگى تاسىنداي قاتتى ەكەن، باتىر ۇلدار وسىرگەن قاتال اكەدەي ءمىز قاقپادى، قايتا تىلگە كەلمەدى. سوندا دا كوزىم تويار ەمەس، كەسكىن-كەلبەتىن شولامىن. ءبارى دە سوناۋ ءسابي كەزدەن كوزگە قانىق، كوڭىلگە انىق، جۇرەككە بەدەرى مول تاڭباسىن باسقان جەرلەر. كارى تاۋدىڭ قۇدىرەتتى الىپ تۇلعاسىنان تەمىر جۇمىرتقاسىن شايقاعان جۇمباق، الىپ سامۇرىقتىڭ بەينەسىن كورەم. قىران تۇلعالى بوپ ەلەستەيدى.
بۇل كەيدە ماعان تاۋ ەمەس، قىران دا ەمەس، ادام ءتارىزدى بوپ كورىنەدى. وتە ۇزاق، الىس ساپاردان كەلگەن كارى جولاۋشىعا، الدە بۇرىمى بۋىرىل تارتقان، ءاجىمدى بەتى قاتپار-قاتپار كارى اناعا ۇقسايدى. قاراتاۋدى تاستاپ ۇدەرە كوشكەن قالىڭ ەلدىڭ سوڭىندا بوس كەلە جاتقان بوز تايلاقتىڭ يەسى، باۋىرىنان ايرىلعان قايعىلى قارىنداس وسى انا ەمەس پە ەكەن دەپ قالاسىڭ! يەسىن ىزدەپ، بوزداپ كەلە جاتقان بوز تايلاق زارىنا جارتاستار دا ەگىلەتىن ءتارىزدى. ولار تومسىرايىپ-تومسىرايىپ تۇرادى. سول تاستى، ايتاستى، تورلانداعى ايتاستى كورگەندە مەن دە جىلادىم... بالا كەزدە ەڭ العاش كورگەن تاماشام وسى بولاتىن.
ءبارى ەسىمدە، ناق ءبىر بۇگىنگىدەي: بەسىكتەن ەسىككە قاراي ەڭبەكتەدىم، سودان سوڭ تالپىنىپ، تۇرىپ-جىعىلىپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ، اپىل-قۇپىل باسقانىم. تۇساۋىمدى كەستى. الدەكىم مەنى قۇشاعىنا الىپ، ەكى ءۇيدىڭ اراسىندا ولاي-بۇلاي الىپ قاشتى. تابالدىرىقتان اتتادىم. بەل ارقاننان ۇستاپ، ءۇيدى اينالدىم. كۇن شالماعان، جەر باسپاعان جۇمساق تابانىما تاس باتتى. تىجىرىنىپ جەرگە، ودان سوڭ كۇنگە قارادىم. كۇن مازاقتاپ كۇلگەندەي بولدى. نامىستاندىم. ءتىرى جاننىڭ وزىمشىلدىگى بيلەدى. جۇرە بەردىم. تابانىمدى ءۇي ىرگەسىندەگى جۇپ-جۇمساق، ۇلپىلدەگەن كوك شەپكە باستىم. جاپىرىلىپ قالدى. تەبىندەپ شىققان مايدا كوكتىڭ بەتىنە قيسىق تابان، كىپ-كىشكەنە ءىزىم ءتۇستى. ارتىما قاراماستان ءۇيدى اينالىپ جۇرە بەردىم. جۇرە بەردىم. ناق ءبىر، الىپ تاۋدى اينالىپ بارا جاتقانداي ءمازبىن. اياعىمدى اتتاپ باسقان سايىن تابانىمنان قىتىق كەتىپ، كوكتىڭ ءنىلى جابىسىپ، كونتيىپ، تابانىم قالىڭداي بەردى، قالىڭداي بەردى. كادىمگىدەي ءجۇرىپ كەتتىم. ماڭدايىمدى كۇن شالدى، تابانىممەن تاس باستىم.
ءجۇرىپ كەتتىم. سودان بەرى ءجۇرىپ كەلەم. دامىلسىز، سۋىت كەلە جاتقاندايمىن. توڭىرەگىمە كوز سالدىم. كوز الدىمدا جۇمباق تاۋ جاتتى. جان-جاعىما الاقتاپ، تاماشالاي قارادىم. ءجۇرىپ كەلەم، توڭىرەگىمدى شولىپ كەلەم. سودان بەرى كوپ جىل ءوتىپتى دەيمىن. كارى تاۋدىڭ بار زارىنا قانا الماي، ارالاۋمەن كەلەم. مىنا تۇرعان باباتا، اناۋ اششىساي، كەنتاۋ، ءوزىمىزدىڭ تورلان، كوسەگەنىڭ كوك جونى، جىلىبۇلاق، مىڭجىلقى ءتارىزدى جەرلەرىن شارلاپ ءجۇرمىن.
ءبىزدىڭ اۋىل كەلىنشەكتاۋدىڭ كۇنشىعىس جاعىندا، باباتانىڭ كۇنباتىس جاعىندا، وسى ەكى ورتاداعى اققولتىق دەگەن جەردە وتىرادى. وڭ مەن سولىمدى تانىعانىم ءتارىزدى وسى ەكى عاجاپقا قاراپ ءوستىم، وسىلاردىڭ كەسكىن-كەلبەتى، جۇمباق سىرى مەنىڭ عانا ەمەس، مىڭداعان، مەن ءتارىزدى جۇزدەگەن اۋىل بالاسىنىڭ قيالىن تەربەپ، ەسەيتكەن بەسىگى بوپتى.
تابيعات اتتى سۋرەتكەر سالعان ۇلى ەڭبەك وسىلار عوي. الدىنا باسىمدى ءيدىم.
كەلىنشەكتاۋعا قاراپ قاپپىن. كوشكەن ەل، ىركەس-تىركەس كەتىپ بارا جاتقان ۇزىن كوش. ەڭ الدىندا ارۋاناعا مىنگەن ساۋكەلەلى كەلىنشەك. كوشتى باستاپ بارادى. قارايسىڭ، كوز تويمايدى، عاجاپ، اسەم. كادىمگى كوش، كادىمگى كەلىنشەك. قايتا-قايتا قارايمىن، ۇزاق قارايمىن! ساعىنىپپىن. كوزىمە جاس كەلەدى.
وسىلايشا اق بەسىگىمە، ونىڭ ىشىندە كەلىنشەكتاۋعا تامسانا قاراپ تۇرعاندا الدەكىم تۋ سىرتىمنان:
— لەيتەنانت دوسوۆ! — دەدى.
سەلك ەتە ءتۇستىم. ويانىپ كەتتىم. كوزىمدى اشسام، تاڭ اتىپ قاپتى. ءبىر ءۇيدىڭ شارداعىندا جاتىرمىن. الگىلەردىڭ ءبارى ءتۇسىم ەكەن.
باسىمدى كوتەرىپ توڭىرەگىمە قارادىم. بۇرىشتا كوزى بادىرايىپ بىرەۋ وتىر. اناداي جەردە شالقاسىنان ءتۇسىپ، ءىش كويلەگىمەن ءبىر ايەل جاتىر. بۇل نە پالە دەپ، ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، پيستولەتىمدى سۋىرىپ الدىم. الگىلەر قوزعالمايدى. جايلاپ قاسىنا كەلدىم. قاراسام ەكەۋى دە ولىك. نەمىس وفيسەرى الدىمەن ايەلدى اتقان، ودان سوڭ ءوزىن اتقان كورىنەدى. ءوزىن دە، ايەلدى دە كادىمگى فاشيستەرشە ناق جۇرەكتىڭ تۇسىنان اتىپتى. العاشقىدا دەنەم تىتىرەنىپ كەتسە دە، ارتىنشا مەنىڭ كوز الدىما جاۋ وعىنان ولگەن دوستارىم كاپيتان مەنعازين مەن لەيتەنانت چحەيدزەنىڭ ءولىمى ءتۇستى. «ءوزى توككەن قانعا ءوزى تۇنشىعىپ ولگەن ەكەن» دەپ ىشىمنەن كۇبىرلەپ، شارداقتان ءتۇستىم.
22
بۇگىنگى شابۋىل قاتتى بولدى، جاۋىنگەرلەر الدەنەشە رەت اتاكاعا كوتەرىلىپ، قايتا جاتتى. تاس جولدىڭ بىزگە قاراعان جاعالاۋىنا قويىلعان جاۋ بەكىنىسى بەرىك ەكەن. ءبىزدىڭ بارلاۋشىلار اكەلگەن حابارعا قاراعاندا بىزگە قارسى تۇرعان جاۋدىڭ تەڭىز جاعالاۋىنداعى جاياۋ اسكەرى كورىنەدى. وسى تەڭىزشىلەر ولىسپەي بەرىسپەسكە بەل بايلاعان ەكەن. ارتيللەريا مەن سامولەت شابۋىلىنان كەيىن كوتەرىلگەن جاياۋ اسكەردىڭ اتاكاسىن بىرنەشە رەت قايتارىپ تاستادى. تاڭەرتەڭنەن تۇسكە دەيىن ۇرىس ناتيجەسىز بولدى. ءتۇس اۋا 23-پولك جاۋدىڭ الدىڭعى بەكىنىسىن بۇزىپ، تاس جولعا ءوتتى. ەكى جاق قانات ءالى سىرەسىپ قالعان. ورتانى جارىپ، تاس جولدىڭ ارعى بەتىنە شىعىپ بەكىنگەن ءبىزدىڭ اسكەرلەر ودان ءارى بارا المادى. جاۋ ايىرىلىپ قالعان جەردى قايتا قالپىنا كەلتىرمەك بولدى ما ەكەن، تاس جولدى بويلاپ، تانكتەر جىبەردى. شىنىندا وسى تاس جولدان باسقا جەردە تانك جۇرەر سۇيەم جەر جوق. جەردىڭ ءبارى لايساڭ باتپاق.
پولكتىڭ تاس جولدان وتكەن باتالون، روتالارى ءبولىنىپ قالاتىنداي قيىن جاعداي تۋدى. دەمەك، سول جاق قاناتتان جىبەرگەن تانكتەردى وڭ جاققا جىبەرمەي، نە كەرى قايتارۋ كەرەك، نە جويىپ جىبەرۋ كەرەك. بۇيرىق ناق وسىلاي بولسا كەرەك، رەزەرۆتەگى كۇشتىڭ ءبارى وسى اراعا توگىلدى. تانككە قارسى اتاتىن زەڭبىرەك، پۋلەمەت، جەكە مەرگەندەر، بايلانىسشىلار مەن ساپەرلەر جىبەرىلدى. بايلانىسشى اقبوزوۆ باستاعان ءبىر توپ جىگىت جول جاعالاۋىنداعى جاۋدىڭ بۇرىنعى بەكىنىستەرىنە وتىرىپ، ەڭ الدىڭعى تانككە گراناتا تاستاپ توقتاتتى. ءبىراق مۇنىمەن تىنعان جوق. ۇرىس كەشكە دەيىن باسىلمادى. جاۋ كەشكە قاراي كۇشىن قايتا جيىپ، تاس جول بويىنداعى ايىرىلىپ قالعان بەكىنىستەرىنە قايتا ۇمتىلدى. ەكى جاقتان دا ەداۋىر شىعىن بولدى. ءبىزدىڭ ادامدار تابان تىرەپ تۇرىپ الدى.
قاراڭعى ءتۇستى. اتىس باسىلدى. جول جاعاسىنداعى ءبىر بەكىنىسكە پولك شتابى توقتاپتى. قاسىندا ەكى-ۇش وفيسەر، بەس-التى جاۋىنگەرى بار شتاب باستىعى وسىندا ەكەن. اندرەي اكيموۆيچ مەنى كورە ساپ:
— وي، مىقتىم، اداسپاي تاپتىڭ با؟ — دەدى.
— جولداس گۆارديا مايورى، قۇپيا پاكەتپەن كەلىپ تۇرعان بايلانىسشى وفيسەر دوسوۆ! — دەدىم.
— ءاي، ءاي، شىڭكىلدەمە، جاۋ ەستىپ قويادى!
بۇل مەنىڭ العاشقى ەستىگەن قالجىڭىم ەمەس. مىعا قويعانىم جوق، قايتا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردىم.
— اۋ، بۇل كۇلەتىن جەر ەمەس.
— جاۋدان قاشقاندا كۇلمە، ونى قايتا قۋعاندا كۇلمە، ەندى قاشان كۇلەمىز.
— جەڭدىڭ، مەن جەڭىلدىم. سەن بۇل جەردى قالاي تاپتىڭ، قالاي كەلدىڭ، اتپەن بە؟
— ات جولدا قالدى. جاياۋ كەلدىم. باسقالارىن ءوزىڭىز بىلەسىز عوي...
— بىلەمىن، بىلەمىن، — دەدى پاكەتتى جىرتىپ جاتىپ، — بىلەمىن. سەندە باسقالاردا كەزدەسە بەرمەيتىن ءۇش قاسيەت بار.
— ءبىز بىلمەيتىن ول قانداي قاسيەت؟ — دەپ ۇزىن قارا كاپيتان شەلەستوۆ مايورعا قارادى.
— سەندەر وسى قىزىقسىڭدار، — دەپ مايور شەلەستوۆقا بۇرىلدى دا، قايتادان ءوزىنىڭ كومەكشىسىنە قاراپ، — مىنانى كازىر باتالوندارعا حابارلا! تەزىرەك ايت. سەندەر قىزىقسىڭدار، قاستارىندا جۇرگەن ادامنىڭ قانداي قاسيەتى بارىن بىلمەيسىڭدەر. بۇل ەڭ بىرىنشىدەن، كادىمگى ءبىز قولدانىپ جۇرگەن دۇربىدەن دە كورگىش. الىستى تاماشا كورەدى. ەكىنشى، ءبىر كورگەن جەرىن كۇندىز-تۇنى بىردەي تابادى. ءۇشىنشى، اڭشى، جوقشى ءتارىزدى ءىزشىل. ال، ەندى سوعان ءتورتىنشى قاسيەت قوسىلىپ تۇرىپ، مىنا كەلىسىنە قاراعاندا بۇل ءيىسشىل.
مەن اقىماق ەمەسپىن. ۆەتكوۆ بۇل ءسوزدى استارسىز، شىن نيەتىمەن ايتىپ تۇر. ونى تەرەڭ بىتكەن تۇنىق كوك كوزىنەن كورىپ تۇرمىن. ءبىراق ادامدى كوزىنشە ماقتاعان جامان. تەك تۇرا المادىم. الدىمەن تومەن قاراپ قولايسىزدانا بەردىم دە، ارتىنشا:
— جولداس مايور، مىنا سيپاتتاۋىڭىزعا قاراعاندا مەن ناعىز يت ءتارىزدى، كادىمگى اڭشى يت سياقتى ەكەنمىن، — دەدىم.
شەلەستوۆ كۇرىلدەپ، كۇلىپ الا جونەلدى. اندرەي اكيموۆيچ بولسا قولايسىزدانىپ، نە دەرىن بىلمەي قالدى دا، ارتىنشا:
— مەندە سەن ولاي دەپ ۇعادى دەگەن وي بولعان جوق. مەن شىنىن ايتتىم. دالادا وسكەن ادام الىستى كورگىش بولادى. سەن كورگىشسىڭ. ىزشىلدىك تە، جەرشىلدىك تە سوعان ءتان. ال يىسشىلدىكتى قالجىڭمەن ايتتىم.
— ايتىلار ءسوز ايتىلدى. ەندى ودان اقتالۋدىڭ ءجونى جوق، — دەپ شەلەستوۆ ءماز بوپ تۇر.
— كاپيتان دۇرىس ايتادى. اقتالماساڭىز دا بولادى، — دەپ كۇلە سويلەدىم. — يت دەگەن سونداي ءبىر ماسقاراداي جامان دا ءسوز ەمەس. مەن ونى كوڭىلىمە الا قويمايمىن.
— مۇنىڭ التىنشى قاسيەتى تاعى بار. بۇل ءتاپ-تاۋىر فيلوسوف. نانباساڭ قارا دا تۇر. كازىر شەت-جاعاسىن شىعارا باستادى.
— جولداس مايور، ايتقالى تۇرعانىمدا ەشقانداي ءپالسافا جوق. وق استىندا ءپالسافا نە السىن. زەڭبىرەك اتىلعاندا مۋزىكا جىم بولادى دەپتى عوي ءبىر بىلگىش. ءپالسافا دا مۋزىكاعا جاقىن.
— وتىرايىقشى! — دەدى مايور.
ۇشەۋمىز نارعا وتىردىق. كۇندە كورىپ جۇرگەن شەلەستوۆ ءوزىنىڭ ويسىز، ءمانسىز بوس كۇلكىسىنەن تەز تىيىلدى. مەنى جاڭا كورگەندەي بوپ وتىر. ماعان نە دە بولسا سويلەۋگە تۋرا كەلدى. اندرەي اكيموۆيچ ءۇشىن ەمەس، شەلەستوۆقا بولا سويلەمەكپىن. «وسى بالا نە بىلەدى دەيسىڭ» دەپ قيسىق مۇرنىن ءشۇيىرىپ جۇرەتىن مەنمەن كاپيتانعا ءوزىمدى كورسەتۋگە ءتيىسپىن. ويتكەنى قۋدى، ءوزىمشىلدى، مەنمەندى، ءوزىن ەرەكشە بىلگىش سانايتىن اقىماقتاردى كورگەندە جىنىم ۇستايدى. ەڭ بولماسا ودان كەم ەمەستىگىمدى كورسەتپەكپىن. ويلاپ قالدىم. باسقا بىردەڭە ايتسام جاتتاندى، بۇرىننان دايىن تۇرعان اڭگىمە بولۋى مۇمكىن عوي. سودان دا الگى يت تۋرالى اڭگىمەدەن اۋمادىم.
— يت دەگەن ءسوز جامان ءسوز ەمەس. يت پە، يت ادامنىڭ ەڭ سەنىمدى دوسى. ادام ەڭ اۋەل باستا وزىنە ءيتتى سەرىك ەتكەن دەيدى. ادامدار اراسىنداعى ەڭ العاشقى باس ارازدىقتىڭ سەبەپكەرى دە يت. ايتا بەرسەم ەڭ تۇڭعىش ۇرىس، ەڭ توبەلەستىڭ ءوزى «مىناۋ سەنىڭ ءيتىڭ ەمەس، مەنىڭ ءيتىم» دەگەن ەگەستەن شىققان. ءتىپتى جەكە مەنشىكتىك پيعىل مەن كوزقاراستىڭ ءوزى دە يتتەن، ءيتتى مەنشىكتەۋدەن باستالعان بولسا كەرەك. ادامزات باسىنداعى پەندەشىلدىك: ىستىق پەن سۋىققا، اشتىق پەن ازاپقا بارىنە بىردەي كونبىستىك. كادىمگى يتشىلىك ءومىردىڭ وزىنە توزىمدىلىك تۋ باستا وسى يتتەردىڭ كونبىستىگىنەن الىنعان. ال ءسىز وسىنى دۇرىس ەمەس دەپ باسقاشا دالەلدەپ كورىڭىزشى. شىن با، شىن. لوگيكا بار ما، بار.
— مۇنىڭدا ەداۋىر شىندىق بار، — دەدى ۆەتكوۆ ويلى كەسكىنمەن.
شەلەستوۆ ۇندەمەي قالدى.
— قالاۋىن تاپسا قار دا جانادى دەگەندەي، قيسىنىمەن ايتىلعان ءسوزدىڭ ءبارى دە شىنداي بوپ تۇرۋى مۇمكىن، — دەدىم.
— بۇل دا دۇرىس! — دەپ ۆەتكوۆ قول ساعاتىنا قارادى. — ارتيللەريا سويلەيتىن شاق بوپ قاپتى.
— تاعى باستالا ما؟ — دەدى شەلەستوۆ.
— باستالماعاندا شە! مىناۋ ماعان سول جونىندە بۇيرىق اكەلمەگەندە، ايەلىمنەن سالەم حات اكەلدى دەپ پە ەدىڭ؟
مەن بلينداجدان شىققاندا ارتيللەريا بەزىلدەپ قويا بەردى.
23
سىرتى قوڭىر بوياۋمەن سىرلانعان، كادىمگى قاڭىلتىرمەن قاپتالعان قويىن داپتەرىمدى الىپ، بەتىنە ۇزاق قارادىم. اناۋ-مىناۋ ءالسىز تيگەن وق، جارىقشاق، سنارياد، بومبا جاڭقاسى، مىلتىقتىڭ نايزاسى تەسىپ وتپەسىن دەپ، مۇنىڭ ۇستىنە قالتادا جۇرگەندە مۇجىلمەسىن، تەر ءسىڭىپ جازۋى وشپەسىن دەپ، ادەيى سىرتىن تەمىردەن جاساعان، زامانعا، ۋاقىتقا ساي جاسالعان داپتەر. دەگەنمەن قاعازى سارعىش تارتىپتى. اۋدارىپ وتىرمىن. جارتىسىنا دەيىن جازىلعان. نەدەن ەكەنىن بىلمەيمىن. ءوزىم كوڭىلدىمىن. كۇندەلىك جازبايمىن. قويىن داپتەرگە ەستە ەرەكشە قالعانداردى عانا جازامىن. جازعىم كەلدى. نە جازامىن. ەسىمە اتى اڭىزعا اينالعان اعام ءتۇستى. وسى كىسىنى العاشقى رەت قالاي كورگەنىمدى ايتسام. قالاي، قاشان كوردىم؟ ويىما تۇسىرە باستادىم.
ءبىر ديۆيزيادامىز. ءبىراق كوپ كورگەن ەمەسپىن. وسى ءبىر جىلدا تورت-بەس رەت كوردىم. بۇل مايدان جايىندا از دا، كوپ تە ەمەس. سول كورگەندەرىمدى قاعازعا قىسقاشا ءتۇسىرىپ قويسام دەيمىن.
ءبىرىنشى كورگەنىم: قىس كەزى ەدى. شتابتا وتىرمىز. ءبىر كەزدە جۇمىس ىستەپ وتىرعان وفيسەرلەر ورىندارىنان تۇرىپ، ءۇستى-باسىن دۇرىستاپ، كويلەگىن، بەلدىگىن تۇزەپ الەك بولدى دا قالدى. بۇلارعا نە بوپ قالدى دەپ، مەن دە ورنىمنان تۇردىم. كيىمىمدى جوندەپ ۇلگەردىم. ءار كەز-اق اۋىر قيمىلدايتىن نيكيتين ۇلگەرە المادى. ەسىكتەن كوزى ۇلكەن، ونىڭ ۇستىنە قاراسىنان كوزىنىڭ اعى، الاسى كوپ، ۇزىن بويلى، قارا پولكوۆنيك كىرىپ كەلدى. ءبارىمىز قالتا قاراپ تۇرا قالدىق. وتتى كوزىمەن ءبارىمىزدى شولىپ ەتتى دە، ەسىك جاقتا تۇرعان القا-سالقا نيكيتينگە قاراپ:
— جولداس لەيتەنانت، سەنى قۇدايدىڭ ەركەك ەتىپ جاراتقانى قانداي جاقسى بولعان. ەگەر ايەل بولساڭ ناعىز سالپى ەتەك، سالاق قاتىن بولار ەدىڭ!
ول سالەمدەسىپ ىشكى بولمەگە ەنىپ كەتتى. ءبارىمىز بىردەي مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردىك. نيكيتين قىپ-قىزىل بوپ وتىرا كەتتى.
بۇل كۇنى ول، كادىمگى باۋىرجان، ەشبىر كەمشىلىكتى كەشىرمەيتىن، ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتايتىن، لەزدە تاۋىپ ايتاتىن ادام بوپ كورىندى.
ەكىنشى كورگەنىم. شتابتا كەزەكشى ەدىم. كورپۋستان تەلەفون سوعىپ، باۋىرجاندى سۇرادى.
— پولكتان تابا المادىق. ديۆيزيا شتابىنا كەتتى دەيدى. مۇندا باستىق سۇراپ جاتىر. تاۋىپ كەلىڭىز!
شتاب باستىعىندا وتىر ەكەن. تەلەفونعا كەلدى. ار جاقتان كورپۋس كومانديرى بىردەڭە دەپ جاتتى. الدەن ۋاقىتتا باۋىرجان سويلەدى.
— مەن العى شەپتە، ۇرىستا بولىپ ۇيرەنگەن اداممىن. ماعان سولداتپەن بىرگە جۇرگەن ۇنايدى. مۇنىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ حالىقتا «قالا جىگىتىنىڭ سونى بولعانشا، دالا جىگىتىنىڭ الدى بولعان ارتىق» دەگەن ماقال بار. مەنى قيناماڭىز، قوزعاماڭىز! سەنىمىڭىزگە اسا زور راقمەت!
سوڭىنان بىلسەك، كورپۋس كومانديرى وزىنە ورىنباسار بولۋعا شاقىرعان ەكەن.
بۇل جولى ول مانساپقا قۇمارلىعى جوق، سولداتتى سۇيەتىن، ناعىز كىشىپەيىل باتىر بوپ كورىنگەن-دى.
ءۇشىنشى كورگەنىم. قاراڭعى ءتۇن. شتاب باستىعىن العى شەپكە اپارىپ قايتتىم. باستىق الدا، مەن سوڭىندا، تۇنگى قاتقاقپەن سالىپ كەلەمىز. ءبىر كەزدە باستىق ات-ماتىمەن جوق بوپ كەتتى. ءوز اتىما «لوجيس» دەپ ۇلگەردىم. كادىمگى «ارتيست» اتانعان قىزىل كوك دونەن يت سياقتى جەر باۋىرلاپ جاتا قالدى. جۇگىرىپ باستىققا كەلدىم. تانككە قارسى قازىلعان ءارى كەڭ، ءارى تەرەڭ ورعا ءتۇسىپ كەتىپتى. بەتىنە تۇندە قابىرشاق مۇز قاتقانى بولماسا، مايمۇلدەگەن سۋ ەكەن. قولىمنىڭ ۇشىن بەرىپ باستىقتى شىعاردىم. كارى سولدات ەمەس پە، ات تىزگىنىن جىبەرمەگەن. جەتەلەپ جيەككە اكەلدىك. تۇياعى ەرنەۋگە ءتيۋى-اق مۇڭ ەكەن، ءبىر ىرعىپ ات سىرتقا شىقتى.
تۇلا بويى مالمانداي سۋ بوپ، ءجۇنجىپ كەلە جاتقان شتاب باستىعىنا جولدا باۋىرجان كەزدەستى.
باستىققا ەڭ الدىمەن راپورت بەرەتىن بولار، ودان سوڭ مىنا حالىنا جىلى جۇباتۋ ايتاتىن شىعار دەپ ويلادىم. ولاي بولمادى.
— جەر جايىن جاقسى بىلمەگەنسىڭ، تۇندە ءجۇرىپ نەڭىز بار؟ — دەپ، ەزۋ تارتتى دا ءجۇرىپ كەتتى.
بۇل جولى ول ءارى قاتال، ءارى مەنمەن بوپ كورىندى.
ءتورتىنشى كورگەنىم. گۆارديا كىشى لەيتەنانتى ەسمۇقان تايماسوۆ ەرلىكپەن قازا تاپقان كۇنگى كەش بولاتىن. سونى جەرلەپ، ەندى تاراي باستاعاندا بەتى قاپ-قارا بوپ تۇتىككەن، كۇندىزگى شايقاستان ابدەن شارشاعان باۋىرجان كەزدەسە كەتتى.
تايماسوۆ قىزمەت ەتەتىن باتارەيانىڭ كومانديرى بەتىنىڭ شەشەك داعى بار، شوت ماڭداي، قورتىق كاپيتان باۋىرجاندى كورە سالا ساسقالاقتاپ:
— جولداس گۆارديا پولكوۆنيگى، بۇگىنگى ۇرىستا گۆارديا كىشى لەيتەنانتى تايماسوۆ ەرلىكپەن قازا بولدى! — دەپ باياندادى.
باۋىرجان الگىگە تەسىلە قارادى. اناۋ مۇڭايىپ جەرگە ءۇڭىلدى.
پولكوۆنيكتىڭ كوزقاراسىنا توتەپ بەرە المادى.
— تايماسوۆتىڭ ولگەنى جاقسى بولعان ەكەن! — دەدى باۋىرجان ءزىلدى ۇنمەن.
تۇرعاندار وعان اڭ-تاڭ بوپ قالىستى.
— نەسىنە سازارا قالدىڭ.جاقسى بولعان ەكەن. جەرىن كەڭىگەن ەكەن. كەشە عانا تايماسوۆپەن بىرگە ىستەسە المايمىن. ول ءوزىمشىل، مەنمەن دەپ ۇستىنەن راپورت بەرگەن جوق پا ەدىڭ؟ ەندى تۇك بىلمەگەندەي مۇڭايا قاپسىڭ. جاقسىلاپ جەرلەڭدەر، باسىنا بەلگى قويىڭدار.
باۋىرجان ءجۇرىپ كەتتى.
بۇل جولى ول ماعان ەشتەڭەنى ۇمىتپايتىن، ايتقاندا الماستاي كەسىپ تاستايتىن وتكىر بوپ كورىنگەن.
بەسىنشى كورگەنىم. جاز كۇنى ەدى. باۋىرجان پولكىنىڭ تۇرعان جەرىنە كەلدىم. وسى پولكتىڭ ءبىر روتاسىندا مەنىمەن اسكەري ۋچيليششەنى بىرگە بىتىرگەن دوسىم بار. سونى ىزدەپ كەلگەن ەدىم. تولاس كەزى ەكەن. توعاي اراسىنا ەندىك تە داستارقان جايىپ، ىشىپ-جەپ وتىرعانبىز. ەندى قىزا تۇسكەن كەزدە، قايدان، قالاي كەلىپ قالعانىن بىلمەدىك، توعاي اراسىنان باۋىرجان شىعا كەلدى. موينىندا ءدۇربىسى، ءبىر قولىنا پلاششىن ۇستاپتى. «قۇداي ۇردى، ەندى قۇرىدىق» دەگەندەي، قىزىپ وتىرعان توپ ورنىنان اتىپ تۇردى.
ول جاقىن كەلدى. روتا كومانديرى بايانداماق بوپ قولىن كوتەرە بەرىپ ەدى.
— قويا قوي، جەتەدى! — دەدى قولىن كوتەرىپ. — جەتەدى. قاپ-قارا بوپ وزدەرىڭ جينالا قالعان ەكەنسىڭدەر! وتىرا بەرىڭدەر، ءبىراق ادام اقىلىن ىشپەيدى. مەن سەندەردى كورمەگەن-اق بولايىن! — دەپ بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
— ءوزى ناقا ءبىر اپپاق بوپ تۇرعانداي-اق! — دەپ ءماز بوپ جاتىرمىز.
بۇل جولى ول ماعان اسا مەيىرىمدى، جايدى جاقسى تۇسىنەتىن ەر كوڭىلدى ادام بوپ كورىندى. ول ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزگە وتتى كوزىنەن، سۋىق جۇزىنەن جىلىلىق قۇيىپ كەتتى.
التىنشى كورگەنىم. بۇل جولى ونى شابۋىلعا شىققان سولداتتار ساپىنىڭ ارت جاعىنان كوردىم. العا كەتىپ بارا جاتقان جاۋىنگەرلەردى باقىلاپ، قاسىنداعى بايلانىسشىلار ارقىلى ۇرىستى باسقارىپ بارا جاتتى. ۇستىنە تەڭبىل بۇعىنىڭ تەرىسى ءتارىزدى شۇپ-شۇبار حالات كيىپ اپتى. بەتپە-بەت كەلگەندە بولماسا، ونى سولداتتان اجىراتۋ قيىن. تەك قانا ونى باتىر تۇلعاسىنان، ۇزىن بويىنان تانىدىق. بۇل كەزدە ول باتىر باسشى، اقىلشى كوماندير ەدى.
بۇل العاشقى كەزدەسۋلەردىڭ كورىنىسى عانا. قاراي بەرسەڭ، ۇڭىلە تۇسسەڭ بۇل ادامنىڭ بويىنان كوپ قىردى، تالاي سىردى كورۋگە بولاتىن. ويلايمىن، وسىدان ولمەي ءتىرى قالساق، اماندىق بولسا ءالى تالاي كەزدەسەرمىز.
مۇنىڭ ۇستىنە وسى اعانى، باۋىرجاندى كورگەن سايىن مەنىڭ ەسىمە ءۇندى جۇرتىنىڭ مىناداي ءبىر اڭىزى تۇسەدى. اتى اڭىزعا اينالعان ادامدى كورگەندە ەسىڭە اڭىز تۇسەتىن دە بولار.
«...ءبىر كەزدە، وسى جارىق دۇنيەدە «قۇدايدان» باسقا ەشكىم بولماعان ەكەن دەيدى. قۇداي ولاي ءجۇرىپتى، بىلاي ءجۇرىپتى. اقىرىندا ءىشى پىسىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، وزىنە ەرمەك ىزدەگەن ەكەن. سونداعى وزىنە بولا ويلاپ تاپقان ويىنشىعى — جۇپ-جۇمىر، دوپ-دوڭگەلەك دوپ ەكەن. مۇنىمىز وسى كۇنگى جەر.
جەر قۇدايدىڭ الدىندا شىر اينالىپ، بەزەك قاعىپ ويىنشىق بوپ تۇرا بەرىپتى. كوز الدىندا زىر جۇگىرگەن دوڭگەلەكتەن قۇدايدىڭ باسى اينالىپتى.
جۇمىر جەردىڭ ۇستىندە كوز توقتاتار دانەڭە جوق. «قۇداي» سول جەردى كوركەيتىپ، ادەمىلەۋ ءۇشىن، ەكىنشىدەن ءوزى جوعارىدان سىعالاپ قىزىقتاپ وتىرۋ ءۇشىن — ەڭ الدىمەن ايەلدى جاراتىپتى.
ايەل كىم جاراتقانىن، كىمگە بولا، نەگە جاراتقانىن بىلمەي، اڭ-تاڭ، دەل-سال بوپ كوپ ءجۇرىپتى. قۇدايدىڭ باسى بۇرىنعىداي اينالمايتىن، اۋىرمايتىن بوپتى. جەر بەتىندەگى جالعىز ايەلدى قىزىقتاپ وتىرا بەرىپتى. بۇرىنعى باسى اينالىپ كوز تۇنۋدىڭ ورنىنا قۇداي ايەلگە قاراپ ەسىنەي بەرەدى ەكەن.
ايەل قۇدايدى ەسىنەگەندە شىققان دىبىسىنان ءبىلىپ قويىپتى.
— ءاي، سەن كىم؟ — دەدى ايەل.
— قۇدايمىن.
— مەنى جاراتقان سەن بە؟
— مەن.
— نە ءۇشىن جاراتتىڭ؟
— ءوزىمنىڭ قىزىعىم ءۇشىن جاراتتىم.
— سەن قۇداي بولساڭ، مەنى ءوز قىزىعىڭ ءۇشىن جاراتساڭ، سەن ءبۇيتىپ ءوزىمشىل بولما، مەنىڭ قىزىعىم، قۋانىشىم، الدانىشىم ءۇشىن دە بىردەڭە جاساپ بەر.
قۇداي جاسىرىنا الماعان، ايەلدىڭ كوزىنە ءبىر تۇسكەنسىن، ايەل ونى تەگىن قويسىن با؟ وزىنە ەرمەك، قىزىق تىلەپ، شاشىن جايىپ، ەبىل-دەبىل بوپ، جەر تەپكىلەپ وتىرىپ اپتى.
سونىمەن نە كەرەك، ايەلدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا دۇنيەدەگى توقسان توعىز ماقۇلىق جاراتىلعان ەكەن. ءبىراق، ايەل، ءاربىر حايۋانمەن ءۇش كۇن عانا قىزىقتاپ، جالىققانسىن توعايعا جىبەرە بەرىپتى، جىبەرە بەرىپتى. مايمىل، يت، قاسقىر، ارىستان، جولبارىس، تۇلكى، جىلان، ايۋ، قىران، سۇڭقار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ورمانعا، تاۋعا، تاسقا كەتىپتى.
قۇداي ايەلدىڭ توقسان توعىز تىلەگىن بەرىپ ءجۇزىنشى تىلەگىن سۇراعان كەزدە، ايەلگە ءتىلىن تيگىزىپتى.
— سەن نە دەگەن قاناعاتىڭ جوق، بەيمازا، تىلەگى، سۇراعى كوپ پەندە ەدىڭ؟ — دەپتى.
— ەڭ سوڭعى تىلەگىم! — دەپ ايەل دە بوي بەرمەپتى.
— ال ەندى سوڭعى تىلەگىڭدى ايت، دەگەندە ايەلدىڭ ايتقانى ەكەن دەيدى.
— سۇراپ وتىرعان ءجۇزىنشى تىلەگىمنەن قانداي ماقۇلىق بولارىن ءوزىڭ ءبىل: ءبىراق، وندا ارىستاننىڭ ايباتى بولسىن، جولبارىستىڭ قايراتى بولسىن، تۇلكىنىڭ ايلاسى بولسىن، جىلاننىڭ سۋىقتىعى بولسىن، ايۋدىڭ سابىرى بولسىن، مايمىلدىڭ سيقىرى بولسىن، قىراننىڭ العىرلىعى بولسىن، سۇڭقاردىڭ كورەگەندىگى بولسىن، قىسقاسىن ايتسام، وسىعان دەيىن جاساعان توقسان توعىز ماقۇلىقتىڭ بويىنداعى ەڭ جاقسى قاسيەتتەر وسىعان بەرىلسىن، — دەپتى دەيدى.
سوندا، قۇداي دۇنيەدەگى ءجۇزىنشى پەندە ەتىپ جىگىتتى جاساعان ەكەن. دەمەك، جىگىت بويىندا، ناعىز جىگىتتە ارىستاننىڭ ايباتى، جولبارىستىڭ قايراتى، ايۋدىڭ سابىرى، قىراننىڭ جۇرەگى، سۇڭقاردىڭ العىرلىعى بولسا كەرەك. «جىگىت سەكسەن سىرلى، توقسان توعىز قىرلى بولسىن» دەگەن اتا ماقالى وسىدان قاپتى. ءبىراق كەلە-كەلە ماقال دا وزگەرىپ «جىگىت ەڭ بولماسا ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلى بولسا دەپتى. مەنىڭ بايىپتاۋىمشا وسى ادامنىڭ بويىندا قىر دا، سىر دا، وعان قوسا اقىندىق جىر دا كوپ.
لەيتەنانت دوسوۆتىڭ قويىن داپتەرىنەن.
باتىس مايدانى. 1943 جىل».
24
ارينە، بۋگەيەۆپەن كەزدەسپەيمىن دەپ ويلاعان ەمەسپىن. ءبىراق، قايدا، قانداي جاعدايدا. بۇل اراسى بەلگىسىز ەدى. قايتكەندە دە ناق بۇگىن تاپ بولامىن دەگەن وي دا جوقتى، كادىمگى بايلانىسشى وفيسەردىڭ اسىعىس شارۋاسىمەن ءوزىمىزدىڭ پولكتىڭ شتابىنا قايتا ورالعانمىن. اتىمدى ورمانعا، سوروكينگە تاستاپ، ەكى-ۇش شاقىرىم جاياۋلاتىپ، شتابقا جەتكەنىم وسى. جان-جاققا قاراۋعا دا مۇرشا كەلمەي، اندرەي اكيموۆيچ وتىراتىن جەرگە ەڭكەيىپ ەنە بەرگەندە، الدەكىمنىڭ دورەكىلەۋ داۋىسى شىقتى:
— قولىڭ جەتكەن ەكەن، ءتىپتى قارامايسىڭ دا عوي!
كىلت توقتاپ، جالت قارادىم. الدىمدا ورتا بويلى، قارا كاپيتان تۇر. كادىمگى بۋگەيەۆ. ءوڭى قوپ-قوڭىر، كوزى تۇزداي كوك. بۇرىن اعا لەيتەنانت بولاتىن. ءبىر ادىم جوعارىلاپتى. كازىر كاپيتان.
— ءا، سەن بە ەدىڭ؟ — دەدىم جاي عانا.
— وزىڭنەن اتاعى ۇلكەن ادامعا سالەم بەرىپ، قۇرمەت كورسەتۋدىڭ ورنىنا، «سەن» دەيسىڭ. تىلدا، شتاب توڭىرەگىندە ءجۇرىپ، ەسىرگەن ەكەنسىڭ.
— بۇل كىنانى قاراۋىڭا قايتا بارعاندا ايتارسىڭ. كازىر اسىعىسپىن.
— توقتا سەن، وق پەن وت ىشىندە جۇرگەن ءبىز ءتارىزدى قارا تابان جاۋىنگەردى دە سىيلاعان ءجون.
— سوندا سەن مەنى اقساۋساق دەپ ويلايسىڭ با؟
— «سەن» دەگەندى توقتات دەدىم عوي. اقساۋساق ەمەي، كىمسىڭ؟
— اقساۋساق دەپ سەن سياقتى ءبارىن كپ-دا وتىرىپ، ءوزى ءبىتىرىپ جۇرگەندى ايتادى. مەن بولسام جاۋىر قۇيرىق، تىلىك تابان شابارمانمىن.
— شتاب وفيسەرى بولساڭ دا ءتىلىڭنىڭ قوتىرى جازىلماعان ەكەن.
— ءتىلىنىڭ ءبۇرى جوق، تازى بار اداممەن كەزدەسكەن بويدا مەنىڭ تىلىمە دە قوتىر پايدا بولادى. ءبىزدىڭ حالىقتا: «جولداسىڭ سوقىر بولسا، كوزىڭدى قىسىپ وتىر» دەگەن ماقال دا بار.
— مەنىڭ اتاعىم مەن قىزمەتىمدى سىيلاماعان كۇندە، كۇن سايىن وق پەن وتتىڭ ىشىندە جۇرگەنىمدى سىيلاۋىڭ قاجەت-اق ەدى. ونى دا بىلمەدىڭ. جارايدى.
ول ءسوزىن سالماقپەن، ءزىلدى ايتتى.
— سەن دوزاقتا جۇرگەن جوقسىڭ، مەن جۇماقتا جۇرگەنىم جوق. مۇنى دا بىلگەن ءجون. — مەن دە ءزىلدى ايتتىم.
— ءاي، دەگەنمەن، باسىڭنان زۋلاپ وق پەن دوپ ۇشىپ جاتسا كورەر ەم قانداي باتىر ەكەنىڭدى.
ول ازداپ ءجۇزىن جىلىتا، كۇلە سويلەدى.
مەندە دە ادامعا دەگەن جىلىلىق بار. بۋگەيەۆتىڭ كۇلكىسىنە ەرىپ كەتە قويماعانمەن:
— مىنا ءبىر اسىعىس پاكەتتى بەرىپ شىعايىن، — دەپ ىشكە ەنىپ كەتتىم.
ادامنىڭ جايدارىسى اندرەي اكيموۆيچ پە دەپ قالامىن. كەۋدەسىندە ينەدەي كىربىڭى جوق، ەشبىر اقاۋسىز قارسى الادى. قالجىڭ-كۇلكىسى ارالاسا جۇرەدى.
— جولداس گۆارديا مايورى... — دەپ شۇبىرتا جونەلىپ ەدىم.
— ءاي، توقتا، ءقايبىر جاقسىلىق اكەلدىم دەيسىڭ، ودان دا بەرەرىڭدى بەرى — دەپ كۇلدى.
پاكەتتى بەرىپ قايتا شىقتىم. بۋگەيەۆ ورنىندا تۇر ەكەن. كىمدى كۇتىپ تۇر، ارينە، مەنى بولار دەپ ويلادىم. قاسىنا جاقىن كەلە بەرگەندە، قارسى ءجۇرىپ قاسىما كەلدى. وعان بىر-ەكى ادىم جەتپەي مەن دە توقتادىم. ول كۇلدى. مەن دە كۇلدىم. ونىڭ كۇن قاقتى، جەل قاقتى بولعان جۇزىنەن، اسىرەسە، كوك كوزىنىڭ قاراشىعىنان، ەڭ تۇنىعىنان كورىپ تۇرمىن، «وسى بىزگە نە جەتپەيدى» دەپ تۇرعان سىندى. وسىنداي وتتى ول مەنىڭ كوزىمنەن دە كورسە كەرەك.
— ءجۇر، ۋاقىتىڭ بولسا، بىلاي شىعىپ سويلەسەيىك، جولداس لەيتەنانت! — دەدى ول.
— كوپ ەمەس، ازداعان ۋاقىت بار، ءجۇر، قايدا بارامىز؟
ەكەۋمىز شتابتىڭ شىعىس جاعىنداعى ءبىر توپ كىشكەنە جاس قاراعايعا كەلىپ توقتادىق. وتىراتىن جەر جوق. ەكەۋمىز دە تۇرەگەپ تۇرمىز. بۋگەيەۆ اڭگىمەسىن باستادى. بۇرىنعىداي ەمەس، سابىرمەن، جىلى لەپپەن سويلەدى.
— بۇرىنعى ءوزىڭ كورگەن روتادا ىستەپ جاتىرمىن. ءوزىڭ بىلەتىن جىگىتتەردىڭ ءبارى بار. سەنىڭ ۆزۆودىڭنان مۇلدە شىعىن جوق، ازىرگە. ءبىراق ناعىز قاۋىرت كەز ەندى باستالدى عوي دەيمىن.
— سولاي بولار! — دەدىم سالقىنداۋ عانا.
— يە، ايتپاقشى، ايتايىن دەگەنىم بۇل دا ەمەس. وسى بىزگە نە جەتپەيدى؟ سونى ايتايىن دەگەن ەدىم.
ول ماعان قارادى. مەنىڭ ەسكى كەگىم ەسىمە ءتۇسىپ قانا قويماي، جۇرەگىمدى ءبىر جۇلقىپ ءوتتى. سازارا قالدىم.
— بىلمەستىك كىمنەن بولدى، ونى تەرگەپ جاتپايىق. ەكەۋمىز دە بىر-بىرىمىزگە وتكەندى كەشىرەلىك، — دەدى ول مەنەن جاۋاپ كۇتكەندەي تەسىلە قاراپ.
ناق وسى كەزدە جاۋدىڭ الىسقا اتاتىن زەڭبىرەگىنەن ۇشقان سنارياد زۋىلداپ كەپ، قۇلاقتى تۇندىرا بارىپ، اعاشتىڭ شەتىنە گۇرس ەتتى. بۋگەيەۆتىڭ «جات» دەگەن جان داۋىسى شىقتى. ءوزى مەنىڭ قارسى الدىمداعى كىشكەنە قاراعايدىڭ تۇبىنە جالپ ەتىپ جاتا قالدى. مەنى كادىمگى پەندەنىڭ وزىمشىلدىگى بيلەدى. بۋگەيەۆتىڭ بۇيرىعىنا باعىنعىم كەلمەدى، ونىڭ الدىندا تىزە بۇكپەدىم، مەلشيىپ تۇرا بەردىم. ەكى تىزەسى، بۇكىل ومىراۋى باتپاق-باتپاق بوپ، بۋگەيەۆ ورنىنان تۇردى.
— العى شەپ بولسا ءبىر ءسارى، مىنا جەردە بوستان-بوسقا ولە سالۋ ۇيات قوي، — دەدى ول قىزارا ءتۇسىپ.
ءتۇسى وزگەرىپ كەتكەن ەكەن. بارىنەن قولايسىزى مەنىڭ جاتپاي، ونىڭ جاتقانى بولار. ونىڭ ۇستىنە مەن دە تىنىش تۇرمادىم.
— داعدى دەگەن قيىن عوي، — دەدىم...
بۇل ەكى ۇشتى ءسوز. بۋگەيەۆ مۇنىڭ ەكەۋىن دە ۇقتى.
— يە، داعدى دەگەن وڭاي ەمەس. ءبىز وق اتىلسا بولدى قالاي بولسا، سولاي جاتا قاپ ۇيرەنگەنبىز.
— قورقاقتىق تا داعدىعا جاتپاي ما؟
— و، سەن سونى ايتپاق پا ەدىڭ؟
وسى شاقتا ەكىنشى سنارياد زۋلاپ كەپ، الگىدەن جاقىنىراق جەرگە ءتۇسىپ جارىلدى. بۇل جولى ەكەۋمىز دە، ەشبىر كومانداسىز-اق، جۇرەلەپ وتىرا قالدىق. سنارياد جارىقشاقتارى جوعارى كوتەرىلىپ، جەرگە ءتۇستى. تىسىرلاپ ءبىزدىڭ قاسىمىزعا دا ءتۇسىپ جاتىر. «مىناۋ قايتەدى، ءاي» دەگەندەي، بىر-بىرىمىزگە قاراپ كۇلەمىز.
ءبىز ەندى كوتەرىلە بەرەمىز دەگەندە تاعى ءبىر سنارياد كەپ ءتۇستى. بۋگەيەۆ مەنىڭ يىعىما قولىن ساپ، «جات» دەگەندەي، تومەن قاراي باسىپ قالدى. مەن دە يىلە بەردىم. ەكەۋمىز قۇشاقتاسقان بويى قارا جەرگە ەتپەتتەپ جاتا قالدىق. جەردەن كوتەرىلگەن بالشىق، ارالاس اۋىر توپىراق ءۇستىمىزدى كومىپ ءوتتى. ءبىز تۇرعان جەر جاۋدىڭ كۇنىلگەرى نىساناعا العان جەرى ەكەنى بەلگىلى بولدى. ەكەۋمىز الگى جەردەن جىلىسىپ سايعا تۇستىك.
بىر-بىرىمىزگە قاراپ كۇلە بەرەمىز. الگى ءبىر كەزدەگى ءزىلدى اڭگىمە ءوز جايىما قالدى.
— مىنا كەڭ ورماندا، مىناۋ قىسىلشاڭ كەزدە، سوعىس وتىنىڭ ىشىندە جۇرگەندە بىزگە جەتپەي جاتقان ەشتەڭە جوق، ءبارىن، وتكەننىڭ ءبارىن ۇمىتايىق! — دەپ بۋگەيەۆ قولىن سوزدى.
مەن ونىڭ قولىن قىستىم. ەكەۋمىز قاباق شىتىپ كەزدەستىك تە، كۇلىپ اجىراستىق. ول العى شەپكە، ءوز روتاسىنا كەتتى. مەن ورمان اراسىندا قوس اتتى باعىپ وتىرعان سوروكينگە قاراي تارتتىم.
ءجۇرىپ كەلەم. الگى ءبىر ساتتەگى جايلار ەسكە قايتا تۇسەدى. ءتىپتى، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ەڭ سوڭعى سناريادتان بۋگەيەۆ ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ جاتىپ، ءولىپ كەتسەك شە... مۇنى مايور ۆەتكوۆ كورسە نە دەر ەدى؟ كەشە عانا بولماشى ءبىر پەندەشىلدىكپەن ارازداسقان ەكى جىگىت بۇگىن قۇشاقتاسىپ ءولىپ جاتسا، بۇل جايدى بىلەتىندەر نە ويلاعان بولار ەدى؟ بىرەۋلەر «مىنا ەكەۋىنىڭ كەزدەسكەن جەرىن-اي دەسە، ەندى بىرەۋلەرى ەكەۋىنىڭ دە نيەتى دۇرىس ەكەن، تابىسقان جەردە جان تاپسىرعانىن قارا» دەر ەدى-اۋ! ءبىراق، كىمدى بولعاندا دا تاڭداندىرىپ جاتپاي-اق، ولمەي قالعانىمىز وڭدى بولدى. سوروكين دە مازاسىزدانىپ كۇتۋدە ەكەن.
25
تاڭ سارىدەن-اق قارا جەردىڭ كەڭ ساۋىرى دىرىلدەپ سالا بەردى. ءبىزدىڭ ارتيللەريا باستادى. نوۆوسوكولنيكي قالاسىنىڭ توڭىرەگىندەگى جاۋ بەكىنىستەرىن اتىپ جاتىر، ءبىر ءسات تولاستاماستان ۇستى-ۇستىنە اتىلعان زەڭبىرەكتەن قۇلاق تۇنادى. جەر قۇيقاسى ءدىر-دىر ەتەدى. ءجۇز جىلدىق شىرشا مەن قاراعايدىڭ تامىرىن قايدا، قالاي قاراي جايعانىن «سوعىس ءتاڭىرىسى» سويلەگەن كەزدە انىق كورەسىڭ. تامىر جايعان جەرلەر سولىعىن باسا الماي، وكسىگىن ۇدەتە تۇسەدى.
اۋىر جانە جەڭىل ارتيللەريا ءبىراز ماۋقىن باسقان كەزدە جارتى ساعاتتاي تولاستاۋ بولدى. بۇل جاۋدىڭ قانشالىق شىعىنداعانىن ءبىلۋ ءۇشىن بولار دەپ تۇيدىك.
الەكسەي دروبچينسكيي ەكەۋمىز وپەراتيۆتىك بولىمدە كەزەكشى بوپ وتىرمىز. ءوزارا اڭگىمەدە بۇگىنگى شابۋىلدىڭ كۇشتى بولارىن ءسوز ەتتىك. ارينە، ۆەليكيە لۋكي، حولم تۇبىندەگى ايقاستارعا قاراعاندا ەشتەڭە ەمەس تە بولار.
ۆەليكيە لۋكي توڭىرەگىندە جاۋدىڭ اسا زور اسكەري كۇشى تۇردى. بەكىنىستەرى مىقتى ەدى. جاۋ بۇل قالانى قولعا ۇستاپ قالۋعا ۇلكەن ماڭىز بەرگەن. ولار ۆەليكيە لۋكيدى شىعىس پرۋسسيا مەن بالتىق جاعالاۋىنا اپاراتىن اشىق ەسىك دەپ سانادى. سول ەسىكتى اشپاۋعا جان تالاسىپ، جىلدان اسا ايقاستى. كوپ كۇش توكتى. ءبىراق ءبىزدىڭ ارميانىڭ كۇشى الدەقايدا باسىم بولدى. بۇل سوعىستىڭ العاشقى جىلى ەمەس، سوۆەت ارمياسىنىڭ ۇرىس ۇستىندە، مايدان دالاسىندا شىنىققان، نىعايعان شاعى. شەگىنگەن سولداتتاردى قۋىپ ءجۇرىپ، سامولەتتەن اتقىلايتىن كەز قايدا، كەلمەسكە كەتكەن. ءبىزدىڭ اسكەر رۋحاني جاعىنان دا، قارۋ-جاراق جاعىنان دا باسىم.
ءبىز وسى جايدى ايتىپ وتىردىق.
از تولاستان سوڭ «كاتيۋشاعا» كەزەك بەردى. الدەنەشە ماشينا قاتار تۇرىپ، ەكى-ۇش دۇركىن وق اتتى. مىنە، وسىدان كەيىن بارىپ، جاياۋ اسكەر شابۋىلعا شىقتى.
ال ۆەليكيە لۋكيدى، حولمدى بوساتار كەزدەگى شايقاس، الدىن الا ازىرلىك بۇدان دا زور بولعان. مۇنىڭ ۇستىنە وسى وڭىردە ۇرىس جۇرگىزگەن ءبىزدىڭ بولىمدەر موسكۆا تۇبىندە، كالينين جەرىن جاۋدان ازات ەتۋدە كوزگە ەرەكشە تۇسكەن بولاتىن. وسىنداي اتاقتى، گۆارديالىق بولىمدەر بۇگىن تاعى دا قايتا كوتەرىلدى.
قيان-كەسكى ۇرىس كەشكە دەيىن ءبىر تولاستاعان جوق. قالاعا ەنۋگە ۇمتىلعان وڭ جاق جانە سول جاق توپتىڭ اتاكاسىن جاۋ الدەنەشە رەت تويتارىپ تاستادى. كەش الدىندا بارىپ، قالاعا ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ گۆارديالىق پولك ەندى. مۇنى پولكوۆنيك سوموۆ باسقاراعىن. اندرەي اكيموۆيچ ۆەتكوۆ وسى پولكتا شتاب باستىعى بون ىستەيدى.
ەندىگى ۇرىس قالانىڭ ىشىندە بولدى. جاۋدىڭ پۋلەمەت نۇكتەلەرى ۇيلەردىڭ شارداعىنان، پودۆالدان اتا باستادى، كاناتتاعى بولىمدەردىڭ قالاعا ەنۋىنە ەركىندىك تۋدى. جاۋ ورتادان دا، ەكى جاق بۇيىردەن دە قىسپاققا الىندى. ءبىراق قالانى تاستاپ قاشۋعا بەت العان اسكەردىڭ شەگىنۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن الدەنەشە پۋلەمەتشىلەر قالعان ەكەن. جاۋ اتۋىن توقتاتپادى. ءبىزدىڭ بولىمدەر ۇيدەن ۇيگە، كوشەدەن كوشەگە ءالسىن-السىن جىلجي بەردى. جانتالاسقان ۇرىستىڭ ناق ورتاسىندا، جاۋىنگەرلەر جانە كومانديرلەرگە تىكەلەي باسشىلىق ەتىپ سوموۆ پەن ۆەتكوۆ ءجۇردى.
مۇنىڭ الدىڭعىسىن جاقسى بىلمەيمىن. دەنەسى ىركىلدەك، بىرجىق بەتتى، ورتا بويلى، سارى كىسى. ال، ۆەتكوۆ بولسا، كوپتەن بىلەتىن ادام. موسكۆا تۇبىندە، كادىمگى دۋبوسەكوۆودا باتالون اديۋتانتى بولعان. سودان بەرى كوپ ۋاقىت ءوتتى مە؟ اراعا جىل سالىپ، ۇلكەن گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ شتاب باستىعى بوپ وتىر. سوموۆ بولسا، بىزگە كەيىن كەلدى. ونىڭ بىزبەن بىرگە ۇلكەن ۇرىسقا ەنگەنىن ەندى كوردىم. سابىرسىزداۋ ادام با دەپ قالدىم. ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە دەگبىرىن قاشىرىپ، كوپ ايقايلادى.
قاس قارايا اتىس سايابىرسي باستادى. قالا جاۋدان تازاردى. ۇزاق كۇنگى ۇرىستان شارشاعان سولداتتار جاتار جايعا ورنىقتى.
قالانىڭ شەتىندەگى بۇزىلماي قالعان جەكە ۇيگە ديۆيزيا شتابى كەلىپ ورنالاستى. مايور ماتۆەيەۆ اسىپ-ساسپاي، بۇرىنعى ادەتىنشە بىزگە، شتاب وفيسەرلەرىنە بۇگىنگى ۇرىستا ديۆيزيا كومانديرى، گەنەرال-مايور چەرنيگوۆتىڭ اۋىر جارالى بولعانىن حابارلادى. نەگە ەكەنىن بىلمەدىم، وسىندا وتىرعان وفيسەرلەردىڭ بىردە-بىرى «نە دەيسىز» دەپ شوشىنا، ۇرەيلى سۇراق بەرمەدى. ءبارى ءۇنسىز قالدى. تەك قانا ەسىگى اشىق تۇرعان ەكىنشى بولمەدەن ماشينيستكا شۋرانىڭ جاي عانا كۇرسىنگەنى ەستىلدى. ونى قىزدىڭ ءوزى دە بايقاماي قالدى عوي دەيمىن. ءبىراق مۇنداعىلار تۇگەل ەستىدى. ءبىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز قارادىق. نيكيتين بە، الدە دروبچينسكيي مە، ايتەۋىر ەكەۋىنىڭ ءبىرى «قانشىقتىڭ وكسىكتى كۇرسىنۋىن قارا» دەپ قالدى. ماتۆەيەۆ ەسىتپەگەن ادام سياقتى ۇندەمەدى. جەنيا يۆانوۆا عانا ايەل نامىسىن جىرتقانداي بولىپ:
— ۇيات كەرەك، جىگىتتەر! — دەپ قويدى.
داۋىسى تارعىل-تارعىل بوپ، جارىقشاقتانا شىقتى.
— ءسىز دە قاتتى تولقۋدا ەكەنسىز عوي! — دەپ قالدى شەلەستوۆ جەنياعا.
مايور زاموجنىي وعان جاقتىرماعان كەيىپپەن، الاكوزدەنە ءبىر قارادى. شەلەستوۆ جىم بولدى. تىرسيىپ جارىلا الماي تۇر ەكەن. نيكيتين ءبىر كەزدە:
— جاراسى ولەتىندەي اۋىر ەمەس پە ەكەن؟ — دەدى.
مايور ماتۆەيەۆ جاۋاپ قاتپادى.
مەنىڭ ەسىمە وتكەن ۇرىستا قازا تاپقان اعا لەيتەنانت پروكوفيەۆ ءتۇستى. ونىڭ سوناۋ ءبىر كەشتە، شۋرانى گەنەرالعا شاقىرىپ كەتكەندە ايتقان «سوباكا» دەگەن جالعىز ءسوزىن ەسىمە الدىم. ول ەر جىگىت ەدى، سۇيە بىلەتىن جاس ەدى. ال ادەتتە سۇيە بىلگەن ادام عانا جەك كورە دە بىلەدى.
ءبىز ۇلكەن قالانى جاۋدان ازات ەتكەن ۇرىستان كەيىنگى جاڭالىقتى ەستىدىك. جالعىز چەرنيگوۆ ەمەس، تالاي جىگىتتەر جارالى بولعان، ەرلىكپەن قازا تاپقاندار دا بار. ونىڭ ىشىندە وسى تۇرعاندار تۇگەل بىلەتىن جاقسى جىگىتتەر بار-دى.
اركىم كوز ءىلىپ الاتىن جىلى قۋىس ىزدەدى، الەكسەي دروبچينسكيي ەكەۋمىز ءبىر كەتتىك. بىلاي شىعا بەرىپ ول:
— جارالى بولماق تۇگىل ءولىپ قالسىن، نەمەنە ول پانفيلوۆتان، يۆان ۆاسيليەۆيچتەن ارتىق پا؟
— اڭگىمە ارتىق، كەم دە ەمەس. قايتكەندە دە ادام عوي.
— وسى سەن-اق گۋمانيست بولا قالادى ەكەنسىڭ.
— گۋمانيست ەمەسپىن. ءبىراق جەك كورگەن ادامىنا ءولىم تىلەيتىن قارا نيەتتىگىم جوق.
— ەي، بايقا، بايقا، جولداس لەيتەنانت!
— يە، بۇل ءسوز سىزگە تيەتىن بە ەدى؟
— وزىڭە تيگەنسىن تيگىزىپ ايتاسىڭ دا. ايتپەسە، سول گەنەرالدى ءتاۋىر كورەتىندەي نەڭ بار ەدى. كوپ بولسا سوموۆتىڭ ايەلىنىڭ ارىزىنان اراشالاپ قالعانسىن جاقتايتىن بولارسىڭ.
— نانساڭ سونىڭ ناق وسى جەردە ەسىمدە دە جوق. اقىر ەسكە سالدىڭ، جاقسىلىققا جاقسىلىقتى ەڭ ناشار ادام عانا ۇمىتادى.
— ونىڭ راس. ءبىراق ءوزىڭ ايتقانداي گەنەرال سەنى قورعايىن دەگەن جوق. ايەلدى جەك كورەتىن بولعانسىن، ساعان تيمەدى عوي. ول مۇنىسىمەن الگى ايەلگە ءوزىنىڭ كوزقاراسىن تانىتتى.
سولاي دا بولار. ءبىراق ادامنىڭ اتى ادام. ونىڭ قايعىسى كىمدى دە بولسا ءبىر كۇرسىندىرىپ تاستاسا كەرەك. مەن ءوزىم تۇگىل، الگىندەگى شۋرانىڭ كۇرسىنۋىن سوكەت كورمەس ەدىم.
— سەنىڭ مىناۋىڭدى باسقالار ەستىمەسىن! — دەپ كۇلدى.
داۋسىن، كۇلكىسىن انىق ەستىدىم. ءبىراق ونىڭ كۇلكىسى دە، مەنىڭ گەنەرالعا دەگەن ادىلدىك حاقىندا ايتقان ءسوزىم دە ەشتەڭەگە سەپ بوپ جاتقان جوق.
ارادا ەكى-ۇش كۇن ءوتتى. قالادان شىعىپ، قاشقان جاۋدىڭ ىزىنە تۇستىك. گەنەرالدىڭ جاراسى ونشا اۋىر ەمەس ەكەن. ءبىراق ساپقا قايتا المادى. جاڭا كومديۆتى كۇتتىك. ءتۇس كەزىندە، شتاب وفيسەرلەرىن، قاراۋىل روتاسى مەن تاعى ءبىر اۆتوماچيكتەر روتاسىن ساپقا تۇرعىزدى. ءبىر جاڭالىق بولارى ءمالىم.
— سميرنو! — دەگەن اششى داۋىس ەستىلدى.
العى شەپتە جۇرگەندەر ءۇشىن كوپ ايتىلمايتىن كوماندا. ءبارىمىز قالتا قاراپ، مەلشيە قالدىق.
— راۆنەنيە ناپراۆو! — دەدى الگى داۋىس.
مويىندى وڭعا بۇردىق. ەكى-ۇش جاۋىنگەر ديۆيزيا تۋىن كوتەرىپ شىقتى.
— ۆنەستي زناميا ديۆيزيي نا سەرەدينۋ!
— سميرنو!
ديۆيزيا تۋىن كوزبەن شولىپ، ورتاعا قارادىق. توڭىرەگى التىن تۇستەس سارى شاشاقتى، القىزىل تۋدى ورتاعا الىپ كەلدى. تۋدىڭ باس جاعىندا «گۆارديا زناچوگى» سالىنعان. ودان تومەنىرەك، قاتارىمەن ءۇش وردەن قاداعان. موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستا اسقان ەرلىك كورسەتكەنى ءۇشىن — قىزىل تۋ وردەنىمەن، سولتۇستىك-باتىس مايدانىنداعى، كالينين وبلىسىن ازات ەتۋدەگى ەرلىگى ءۇشىن — لەنين وردەنىمەن، كەيىنگى كەزدەگى ەنبەگى ءۇشىن — ديۆيزيا سۋۆوروۆ وردەنىمەن ناگرادتالعان. مىنە، وسىنداي داڭقى الىسقا كەتكەن اتاقتى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ تۋى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا تۇر. ورمان اراسىنا تۇسكەن كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ وينايدى، قۇلپىرادى. وسى تۋدىڭ استىندا ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر تالاي-تالاي جەڭىسكە جەتتى، الەمدى تان قالدىرعان باتىرلىق جاسادى. وسى ديۆيزيانىڭ ءبىر عانا پولكىنان، ءبىزدىڭ 23-پولكتەن وتىز ادام سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الدى. بۇل ەشبىر پولكتىڭ تاريحىندا بولماعان. ەندى ءبىر قاراساڭ وسى تۋ ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ قىپ-قىزىل ىستىق قانىنا مالىپ العانداي شىمقاي-اۋ! وسىندا كادىمگى، موسكۆا تۇبىندەگى 28 باتىر-پانفيلوۆشىنىڭ، اقبوتا مەن يليانىڭ، ەسمۇقان مەن الەكساندردىڭ قانى مەن تەرى بار. سونداي ەر جىگىتتەردىڭ ىستىق قانىنا مالىنعان شىمقاي تۋ كوز الدىمىزدا جەلبىرەپ تۇر.
— تىڭداڭىزدار!
ساپتاعىلار تىنا قالدى.
بۇيرىق وقىلدى. گۆارديا پولكوۆنيگى سوموۆ ديۆيزيا كومانديرى بولىپ بەلگىلەندى.
بۇل ەرلىك داڭقى الەمگە كەتكەن ءۇش وردەندى اتاقتى گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ يۆان ۆاسيليەۆيچ پانفيلوۆتان باستاعاندا التىنشى كومانديرى بولاتىن.
مەن وسى ءبىر جايدى ويلاپ تا ۇلگىرە المادىم. كىمدەر ەكەنى ەسىمە ەندى ءتۇسىپ كەلە جاتىر ەدى، پولكوۆنيك سوموۆ الدا تۇرعان توپتان ءبولىنىپ شىقتى. تۋ ۇستاۋشىلارعا قاراي اسكەرشە ادىمداپ كەلەدى. ول تۋ الدىنا كەلىپ توقتادى دا، ون جاق تىزەسىن جەرگە جەتكەنشە بۇگىپ، تۋ الدىنا جۇگىندى. وڭ قولىمەن تۋدىڭ جەرگە قاراي توگىلە جاتقان شاشاعىن كوتەرىپ، بۇرىشىنان ءسۇيدى. بۇل ونىڭ گۆارديالىق ديۆيزيا تۋى الدىندا بەرگەن انتى ەدى. ادال قىزمەت ەتۋ ءۇشىن بەرىلگەن انت.
بۇل وسىناۋ قانىمىز تۇستەس تۋ الدىندا بىزگە بەرىلگەن انت، ءبىزدىڭ اتىمىزدان وسى تۋدى سەنىپ بەرگەن وتانعا، پارتياعا بەرىلگەن انت.
ءتۇس قايتا شابۋىل قايتا باستالدى.
You Might Also Like
-
باياعىدا ءبىر كىسى قانشاما جىل قۇرىلىس سالاسىندا قىزمەت اتقارعان ەكەن. زەينەت جاسىنا كەلگەندە باستىعىنا كەلىپ: «باسەكە، مەنىڭ زەينەتكە شىعاتىن ۋاقىتىم كەلدى، رۇقسات بولسا مەن جۇمىستان شىعايىن ءو...
