ءورىسىن تاپقان تالانت
وزىنە دە، وزگەگە دە قاتاڭ تالاپ قويا بىلەتىن تالعامپازدىعىمەن كورىنگەن تاكەن ءالىمقۇلوۆ سوڭعى جىلدارى ادەبي باسپاسوزدە تىم سيرەك كورىنىپ ءجۇردى. كوركەم تۆورچەستۆوداعى تالعامپازدىق ەشتەڭە ۇنامايتىن، ەشتەڭەگە كوڭىلى قۇلامايتىن، نەنى وقىپ، نەنى كورسە دە اۋىزىنان جىلى ءسوز شىقپايتىن مارعاۋ كىنامشىلدىقتان اتىمەن اۋلاق. سۋرەتكەرگە ءتان تالعامپازدىق — ءوزى ءومىرىن ارناعان ونەر جولىن ءولىپ-وشىپ ءسۇيۋ، قاۋىمنىڭ نازارىنا ۇسىنىلاتىن ءاربىر ءسوزدىڭ قۇنى تومەندەپ، ءقادىرى تۇسپەۋىنە قام جاساۋ، ءوز جانىڭ مەن ءوز كوكىرەگىڭدى اياماي تاپتاپ، وقۋشىڭدى راحاتقا بولەۋ — قىسقاسى، وقۋشى قاۋىم الدىنداعى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. تاكەن ءالىمقۇلوۆ سوڭعى جىلدارى از كورىنسە دە ساز كورىندى. وعان جازۋشىنىڭ جاڭا كىتابى «سەيتەك» ايقىن ايعاق.
«سەيتەك» تالانتتى جازۋشىمىزدىڭ تاعى ءبىر جاقسى تابىسى بولعاندىعىمەن عانا ەمەس، ادەبيەتتە ءوز جول، ءوز سوقپاعىن، ءوز ءورىسىن ۇزاق جىلدار سارىلا ىزدەگەن ساليحالى پروزاشىنىڭ دەگەنىنە جەتكەنىن، ءوز ءورىسىن سوكتى تاۋىپ، ءوز ورەسىن ءدال مولشەرلەگەنىن كورسەتە العاندىعىمەن قۋانتادى.
ادەتتە تاپشى تالانت تالعامپاز بولمايدى؛ وندايلاردىڭ جاتسا-تۇرسا ويلايتىنى — بارىمەن بازار قىلىپ، قاتاردان قالماۋدىڭ، كەۋدەلەپ بولسا دا ىلگەرىدەن كورىنۋدىڭ قامى. تاكەن تالانتى تاپشى بولماعان سوڭ دا تالعامپاز. ونىڭ ەڭبەكشىلدىگى — بۇرقىراتىپ كەپ جازاتىندىعى ەمەس، نە جازسا دا كوپ تولعاپ، كوپ تەبىرەنەتىندىگى.
وسىناۋ كىشكەنە كىتاپ تا — لاپىلداعان شابىت پەن شىن شەبەردىڭ ەكى شۇقىپ ءبىر قاراعان ىجداھاتتى ەڭبەگىن تەلى ەمگەن تۋىندى.
تاكەن ءالىمقۇلوۆ وسى ءبىر جاپىراق كىتاپتا سونشالىقتى تاۋسىلىپ تاڭداي قاعاتىنداي نە تاۋىپ، نە اشىپ ءجۇر؟«سەيتەكتەگى» ءالىمقۇلوۆ — پروزاشىنىڭ «اقبوز اتتاعى» ءالىمقۇلوۆ — پروزاشىدان يەسى وزىق، نەسى ارتىق؟
ءالىمقۇلوۆ — پروزاشىنىڭ باسىنداعى ەۆوليۋسيالىق ءوسۋدى ايقىنىراق تانۋ ءۇشىن الدىمەن «اقبوز اتقا» توقتالۋعا تۋرا كەلەدى. «اقبوز اتتا» ت. ءالىمقۇلوۆ قوعامدىق بولمىستى، الەۋمەتتىك ورتانى سىرتقارى الىپ سۋرەتتەمەي، سول بولمىس، سول ورتانىڭ وكىلىنىڭ پسيحولوگياسىنا، رۋحاني دۇنيەسىنە بويلاۋ، الەۋمەتتىك-تاريحي شىندىقتىڭ ادام تاعدىرى مەن ادام ساناسىنداعى كەسكىنىن بەينەلەۋ تالابىنا بوي ۇرعانىن تانىتىپ ەدى. بۇل جاڭعىز ت. ءالىمقۇلوۆقا عانا ءتان مىنەز ەمەس، سوڭعى جىلدارداعى پروزامىزعا تۇگەل ورتاق مىنەزدى. ءبىراق، بۇل تالاپقا بوي ۇرعانداردىڭ ءبار-بارى ويلاعان جەردەن شىعىپ جاتپايتىن. «اقبوز اتتى» دا كەمەلىنە كەلىپ، شارشىسىنا تولعان شىعارما دەۋگە اۋزىمىز بارمايدى. ت.ءالىمقۇلوۆتىڭ العاشقى رومانىندا ىزدەنىس ۇستىندەگى، ءومىردىڭ ورەلى-ورەلى ماسەلەلەرىنە جانى اۋىراتىن جاس ادامنىڭ جان-دۇنيەسىندەگى رۋحاني پروسەسس كورسەتىلەتىن. ونىڭ گەرويى ءوزىنىڭ تاعاتسىزدىعىمەن، ماڭايىنداعى بولمىستىڭ ەڭ ءبىر مايدا قۇبىلىسىنا دەيىن ەلەڭدەپ قارايتىن ەلگەزەكتىگىمەن ۇنايتىن. كەيىپكەردىڭ مۇنداي ەلگەزەك سەزىمتال مىنەزى اۆتورعا قازىرگى قازاق اۋىلىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى، وسكەنى مەن وشكەنى، ليريكاسى مەن دراماسىن مولىنان قامتۋعا قولايلى جاعداي جاساعان-دى. ءبىراق، «اقبوز اتتا» كوپ قۇبىلىس قامتىلعانمەن، سونىڭ ءبارى جەرىڭە جەتە تەرەڭ قامتىلدى دەۋ ابەستىك بولار ەدى. «اقبوز اتتا» ايتىلاتىن ەتيكالىق، الەۋمەتتىك ەستەتيكالىق پروبلەمالار سالا-سالا سارالانىپ كورىنگەنمەن، سونىڭ ءبارى ءبىر ۇلكەن ارناعا توعىسىپ، گارمونيالىق ۇيلەسىم جاساي الماپ ەدى. ويتكەنى، سول قۇبىلىستاردى كورىپ، تولعاناتىن كەيىپكەردىڭ ءوزى ونداي كەمەل بيىككە كوتەرىلە قويماعاندى. رومان قاھارمانىنىڭ توڭىرەگىن ءتۇيسىنۋى، ىزدەنىس-تولعانىسى ءالى دە بولسا ەنجارلاۋ كەيىپ تانىتاتىن. ونىڭ ەستىگەن، بىلگەن، كورگەن قۇبىلىستارىنداعى دراماتيزم، قاھارماننىڭ سول قۇبىلىستارعا تۇيسىنگەن رەاكسياسىنداعى دراماتيزمنەن الدەقايدا باسىم جاتادى. ءسويتىپ، كەيىپكەر كورىپ جۇرگەن كوپ قۇبىلىس، كوپ دراما، كوپ پروبلەما ونىڭ كوكىرەگىنە قىزىق شەجىرە بوپ ورنىققانمەن، جۇرەگىنە شەر-شەمەن قيان-كەسكى ارپالىس، ازاپ بولىپ دارىماپ ەدى. بۇنىڭ ءوزى قاھارمان باسىنداعى ىزدەنىستى جۇيەلى زەرتتەۋ، اقيقاتتى ءتانىپ-بىلۋ جولىنداعى بەلسەندى كۇرەستەن گورى ەنجار باقىلاۋعا، سامارقاۋ فيكساسياعا، ال ىزدەنىس ۇستىندەگى قاھارماندى ءومىردىڭ كوزى كورگەننىڭ ءبارىن جىپكە ءتىزىپ جۇرگەن انشەيىن سىرت كوز باقىلاۋشىعا اينالدىرىپ جىبەرگەندى.
ادەتتە ادەبيەتتە كورىنەتىن جاڭا پروبلەما جاڭا حاراكتەر، جاڭا ادام ارقىلى كورىنبەسە، ومىرلىك سونى شىندىق، سونى حاراكتەر شىندىعىنا اينالماسا، كوتەرىلىپ وتىرعان پروبلەما، كورسەتىپ وتىرعان قۇبىلىس مىڭ جەردەن جاڭا بولسا دا، ۇيرەنشىكتى سحەمالاردىڭ ورنىنا كەلگەن جاڭا سحەما بولىپ شىعادى.
ءومىر قۇبىلىستارىنا پسيحولوگتىڭ كوزىمەن قارايتىن سۋرەتكەر ەڭ الدىمەن سول قۇبىلىستىڭ بارشا وزعىنى مەن توزعىنىن، كەمەلدىگى مەن كەلەڭسىزدىگىن كورە بىلەتىن كەيىپكەردى تابۋى، تانۋى قاجەت.
«اقبوز اتتىڭ» سىنشىلارى ت. ءالىمقۇلوۆقا ونىڭ بۇل ەلەۋلى كەمشىلىگىن اتاپ كورسەتە المادى. ت. ءالىمقۇلوۆ ونى ءوزى بايقاپ، ءوزى تانىدى.
«سەيتەكتەگى» پوۆەست پەن اڭگىمەلەردىڭ كوتەرگەن پروبلەمالارى، بوياۋ الەمى، ومىرلىك قۇبىلىسقا سۋرەتكەرلىك كوزقاراسى جاعىنان «اقبوز اتتان» اتىمەن كەرەعار كەتپەگەن؛ جازۋشى روماندا جەرىنە جەتكىزە الماعان جاعداياتتارىن اڭگىمەلەرىندە دامىتىپ، روماندا تەك سۇلباسى، بۇلدىر جوباسى كورىنگەن كوپ ماسەلەنى جاڭا كىتابىندا باسىن اشا، بوياۋىن قانىقتىرا سۋرەتتەدى.
اۆتور بۇل جيناعىنا دا رومانىنداعى ادام جانە قوعامدىق بولمىس، ادام ءومىرىنىڭ ءمان-ماقساتى، شىن ازاماتتىق باقىت پەن شىن ازاماتتىق قاسىرەت پروبلەمالارىن وزەك ەتكەن. جازۋشى بۇنداي الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ومىرلىك شەشىمىن كوز كەلگەن جۇمىر باستى پەندەنىڭ باسىنان ەمەس، كوكىرەگىندە ازاماتتىق دەرتى مول، ۇلكەن ارمان، ۇلكەن ماقسات جولىندا ءومىر كەشەتىن سۋرەتكەرلەر تاعدىرىنان ىزدەيدى.
ت. ءالىمقۇلوۆ قالامىنا ىلىگەتىن ادامدار قاشاندا كەم قاناعات، كەم تاعات جاندار. ءالىمقۇلوۆ گەرويلارى كوبىنە-كوپ ومىردەن وپا تاپپاي ءجابىر-جاپا كورگەن جارالى جاندار كورىنۋى دە مۇمكىن، ءبىراق ول تەك ۇشقارى كوزگە عانا سولاي. ەگەر ت. ءالىمقۇلوۆ گەرويلارىنىڭ جان-دۇنيەسىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك اتىمەن باسقا قاسيەتتى، باسقا سيپاتتى تانيمىز. ولار جەكە باسىنىڭ باقىتى مەن ب ا ق داۋلەتىنە اشقاراقتانعان توعىشارلىق ەگويزمنەن اتىمەن اۋلاق. ادام جانە قوعام پروبلەماسىن تەك قوعامدىق ورتانىڭ ادامعا جاسايتىن، الەۋمەتتىك مورالدىق ىقپالىنان عانا ىزدەسەك، وندا مۇنداي ورەلى پروبلەمانى تىم ءۇستىرت، تىم ءبىر جاقتى قاراستىرعان بولار ەدىك. ادامزات قوعامىن سان جىلدار بويى تولعانتىپ كەلە جاتقان بۇل پروبلەما قوعامدىق ورتا جاسايتىن قولايلى، قولايسىز ىقپال مەن ادام بويىنداعى ازاماتتىق ينيسياتيۆانىڭ گارمونيالىق ۇيلەسىم جاساي بىلۋىنە تىكەلەي بايلانىستى. بۇل ۇلكەن الەۋمەتتىك پروبلەمانىڭ جەمىستى شەشىلۋىندە ءاربىر ادامنىڭ ازاماتتىق ورەسى دە از قىزمەت اتقارمايدى. ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ ازاماتتىق ورنىن، ازاماتتىق پارىزىن، ءوز ءومىرىنىڭ ءمان-ماڭىزىن تۇسىنە ءبىلۋى، ۇلكەن ازاماتتىق ورەگە كوتەرىلۋى وپ-وڭاي جۇزەگە اسا قويمايتىن كۇردەلى دە شىتىرمان پروسەسس. شىن ازاماتتىق باقىت پەن شىن ازاماتتىق قاسىرەت ەڭ الدىمەن وسى ومىرلىك پروبلەمانىڭ قالاي شەشىلگەنىنە، بايلانىستى. كوپ رەتتە ادام باسىنداعى ەڭ ۇلكەن، ەڭ ءماندى، ەڭ وزەكتى دراماتيزم دە وسى ارنادا تۋىندايدى. ت. ءالىمقۇلوۆ وسىناۋ ومىرلىك پروبلەمانىڭ درامالىق، ءتىپتى تراگەديالىق كەسكىنىن كورسەتۋدەن دە تايساقتامايدى. ول بۇل درامانىڭ قوعامعا بايلانىستى جەرىن دە، ادامعا بايلانىستى جەرىن دە ۇلكەن جىتىلىكپەن اشادى.
ت. ءالىمقۇلوۆ قاھارمانى — پەندە ەمەس، ادام. پەندە — قوعامدىق ورتانىڭ قالىبىندا سوعىلىپ، قوعامدىق ورتانىڭ ىقپالىندا كەتىپ، ىعىنا جىعىلا بەرەتىن، ءوز ىرقى، ءوز ەركى جوق جان يەسى. ادام قوعامدىق ورتانىڭ قۇلقىن تانۋ ۇستىندە ونى جاقسارتىپ، جاڭعىرتۋدى كوكسەيتىن كۇرەسكەر رۋحتىڭ يەسى، قوعامدىق بولمىستىڭ بىردەن-بىر سانالى وزگەرتۋشى كۇشى. پەندە نە ىستەسە دە داۋىرگە، ۋاقىتقا ارقا سۇيەيدى؛ قىلمىس ەكەش قىلمىسىن دا ۋاقىتقا، داۋىرگە ارتىپ اقتالادى. ولار ەش ۋاقىتتا ءوزىنىڭ ازاماتتىق ورنىن، ءوز ءومىرىنىڭ ازاماتتىق ءمان-ماڭىزىن ويلاپ باسى قاتپايدى. ال، ادام ءۇشىن ءومىردىڭ ءمان-ماڭىزى — ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك. ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك ادامنان قانداي قيىن جاعدايدا دا، قانداي قيىن كەزەڭدە دە ادىلەتتىڭ باسىنان اتتاماۋدى، قياناتتىڭ اياعىنا جىعىلماۋدى تالاپ ەتەدى. ت. ءالىمقۇلوۆ تاريحتى ادامداردىڭ وسىنداي قاھارماندىق كۇرەسىنىڭ شەجىرەسى دەپ بىلەدى. ول شىن ادامداردىڭ قاشان دا كۇرەسكەر، قاشان دا ازامات بولعانىن جىرلايدى. سوندىقتان دا ول باعزىداعى وقيعالاردان بۇگىنگى كۇننىڭ دە وزەك كۇيدىرەر دەرتىن تانيدى.
سەيتەك سارىنى. الدەقاشان ءومىر ءسۇرىپ كەتكەن اتاقتى كۇيشىنىڭ كوكىرەگىن جارىپ شىققان اۋەن ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ دا كوڭىلىندەگى كوپ جايدى قوزعايدى. باياعى كۇيشى مەن بۇگىنگى اقىننىڭ ءومىرى بىر-بىرىنە اتىمەن ۇقسامايدى، ال رۋحاني جان-دۇنيەسى تۋىستاس. بۇگىنگى اقىن ءوز كوڭىلىندەگى تولعانىس-تەبىرەنىستى، ءوز كوڭىلىندەگى مۇددەنى كەشەگى كۇيشىنىڭ سارىنىمەن تەكسەرەدى. ول ءوز باسىنداعى باقىت پەن قاسىرەتتى سوعان قاراپ تانيدى. ول بۇگىننىڭ جەتىستىگىن ونىڭ كەشەگىنىڭ كوكسەگەن جەرىنەن قانشالىقتى ۇعا العانىمەن ولشەيدى. اۆتوردىڭ مۇنداي ازاماتتىق، سۋرەتكەرلىك پوزيسياسىنا قوسىلا وتىرا «سەيتەك سارىنى» پوۆەسىنىڭ ءالى دە بولسا ءبىر قايناۋى ىشىندەگى شىعارما ەكەنىن جاسىرا المايمىز. بۇل پوۆەستە دە «اقبوز اتتاعىداي كەيىپكەردىڭ جان دۇنيەسىندەگى تولعانىس-تەبىرەنىستىڭ درامالىق كەرنەۋى، وعان اسەر ەتۋشى ومىرلىك قۇبىلىسقا ساي كەلمەۋى بايقالادى. پوۆەست گەرويى تىم بۇلىڭعىر؛ ونىڭ باسىنداعى كۇيزەلىس كوپ رەتتە وبەكتيۆتىك جاعدايلار مەن ورتادان گورى ونىڭ ءوز باسىنىڭ وسىرە شامشىلدىعىنان سياقتى بوپ كورىنەدى.
بىزدىڭشە، ت. ءالىمقۇلوۆتىڭ جاڭا كىتاپتاعى ۇلكەن تابىسى — «سار جايلاۋ»، «كوك قارشىعا»، «قارا جاياۋ» سياقتى كولەمدى اڭگىمەلەرى. بۇل ءۇش اڭگىمەنىڭ ۇشەۋىندە دە سۇلۋلىققا، ونەرگە دەگەن قۇشتارلىق، سول جولداعى ادال ماحاببات، اياۋسىز كۇرەس ءسوز بولادى. ءبىر قاراعاندا تاتتىمبەت تە، اقان دا، بىركىمباي دا ورەلى كۇرەستەن اۋلاق، ونەر قۋىپ، ات باپتاپ، قۇس باپتاپ جۇرگەن سالقام سەرى جاندار سياقتى. ءبىراق، اۆتور وسىناۋ ونەرگە، سۇلۋلىققا دەگەن ولىپ-وشكەن ماحابباتتان كۇرەستى كارىپ، تاباندى كۇرەسكەر سەزىمدى تاپ باسىپ اشادى. ت. ءالىمقۇلوۆتىڭ كورسەتۋىنشە، ىلعي حالىقتىڭ كوڭىلىندە، توعىشار توبىردىڭ كوز قىرىندا جۇرەتىن ونەر دە — ادامداردىڭ ۇلكەن الەۋمەتتىك ادامگەرشىلىك مۇراتتار جولىنداعى كۇرەسىنىڭ ءبىر كورىنىسى؛ ونەرپاز ءومىرىنىڭ ىلعي شاتقالاڭعا شارپىلىپ جۇرەتىنىنىڭ دە ءبىر سىرى سوندا.
ت. ءالىمقۇلوۆتىڭ «سار جايلاۋى» مەن «كوك قارشىعاسىندا» تاتتىمبەت پەن اقاننىڭ ومىرلەرى ەگجەي-تەگجەيلى تولىق قامتىلمايدى، ءبىراق ەكەۋى دە بۇل اڭگىمەلەردەن بار تۇلعا، بار سىمباتىمەن كورىنەدى. اۆتور ۇلى ادامدار ءومىرىنىڭ ونىڭ بۇكىل ۇلىلىق سيپاتى تۇگەل تانىلاتىنداي ۇرىمتال تۇسىن ءجىتى تابا بىلگەن.
«سار جايلاۋ»— تاتتىمبەت باسىنان كەشكەن رۋحاني ءومىردىڭ جيىنتىق قورىتىندىسى. مۇندا تۆورچەستۆو ۇستىندەگى كۇيشىنى كورەمىز. تۆورچەستۆو — تاتتىمبەت ءۇشىن كوڭىل كوتەرىپ، اشۋ تاراتاتىن ارزان ماشىق ەمەس. تۆورچەستۆو — ازامات تاتتىمبەتتىڭ ءوزى مەن ءومىرى جايلى، ەلى مەن زامانى جايلى تولعانىستارىن ساراپقا سالاتىن تارازى ىسپەتتەس. تاتتىمبەت باسىنداعى تۆورچەستۆولىق پروسەستى كورسەتۋ ۇستىندە اۆتور ۇلى كۇيشىنىڭ ءومىرىن، ورتاسىن، ءداۋىرىن دە ۇتىمدى بەينەلەيدى. «سار جايلاۋ» كۇيى — اتاقتى كۇيشىنىڭ وزىنە-وزى قويعان «نەنى تاپتىم، نەنى اشتىم؟» دەگەن ساۋالىنا قايتارعان جاۋابى سياقتى. كۇيشىنىڭ بۇل كۇيى قارتايعان جاسىن، توزعان مەكەنىن كورىپ،باسىنان وتكەن جاستىق پەن قولىنان كەتكەن قونىسىنا دەگەن جوقتاۋى عانا ەمەس، ءوزى سۇرگەن ءومىر جايلى، ءوزى تۋعان ولكە، ءوزى سۇيگەن حالىق جايلى ويى دا. سوندىقتان دا بۇل كۇيدەن ەت-جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەر ەللەگيامەن قوسا ويىڭدى سان تاراپقا سابىلتار كەمەڭگەر اۋەزدى دە تانيمىز. ت. ءالىمقۇلوۆ وسىنداي كۇي تۋعان ساتتەگى تاتتىمبەت باسىنداعى كۇدىك پەن ءۇمىت، ارمان مەن ازا، نالا مەن جىگەر سياقتى شارپىسقان سان قيلى سەزىمدەردىڭ ۋىتتى ءدراماتيزمىن دە شەبەر جەتكىزە بىلگەن. تاتتىمبەت بۇل اڭگىمەدە ءبىر-اق كۇي شىعارادى. الايدا، كۇيشىنىڭ تۇلعاسى وقۋشىنىڭ كوز الدىندا ءوسىپ، كوز الدىندا سومدالادى. جازۋشى كۇيشىنىڭ باسىنداعى قات-قابات سەزىمدەر مەن ويلاردى كورسەتۋ ارقىلى ونىڭ تۇڭعيىق جان-دۇنيەسىن تەرەڭدەپ اشادى. تاتتىمبەت سەرى دە بولعان، سەرگەلدەڭدى دە كورگەن. سوندىقتان دا ونىڭ ويى بايىپتى، سەزىمى بايسالدى. ونىڭ كۇيزەلىسىندە دە وتكەن-كەتكەندى جوقتاپ كۇڭىرەنۋدەن گورى وتكەن-كەتكەندى ويلاپ تەبىرەنۋ باسىم.
«كوك قارشىعاداعى» اقاننىڭ تاتتىمبەتپەن تاعدىرى بىردەي بولعانمەن، تارتاتىن تاۋقىمەتى بولەكشە. بۇل اڭگىمەدە دە تۆورچەستۆو تاقىرىبى، تۆورچەستۆو ادامى. ەكى اڭگىمەدە دە ءبىر زامان، ءبىر تاقىرىپ، ءبىر قوعامدىق شىندىق. تاتتىمبەت جايلى اڭگىمەدە كۇيدىڭ تۋۋ شەجىرەسى ايتىلسا، اقان جايلى اڭگىمەدە اتاقتى «كوك جەندەت» ءانىنىڭ تۋۋ تاريحى ءسوز بولادى. ءبىراق، تاقىرىبى دا، كومپوزيسيالىق قۇرىلىمى دا ۇقساس وسى ەكى اڭگىمە ءار قايسىسى ءار تۇرپاتتى دارا سيپات تانىتادى. ويتكەنى، جازۋشى ءبىر ءومىر شىندىعىنىڭ ءار قيلى حاراكتەردەگى كەسكىنىن سۋرەتتەيدى. سوندىقتان دا مۇندا اسىرە ۇقساستىق، شتامپ، سحەما جوق. حاراكتەر شىندىعىنىڭ دارالانۋى ءبىر تاقىرىپ، ءبىر ومىرلىك شىندىقتىڭ الدەنەشە قاباتى، الدەنەشە استارى بارىن جارقىراتىپ اشا الىپتى. اقان دا ونەرپاز. اقان دا سەرى. اقان دا ءوز ءداۋىر، ءوز ورتاسىنا ريزا ەمەس. ءبىراق، تاتتىمبەت ماحابباتى مەن تاتتىمبەت كۇيىنىشىندە كورەگەندىك جىتىلىك باسىم بولسا، اقان ماحابباتى مەن اقان كۇيىنىشىندە لاپىلداعان قۇشتارلىق باسىم. سوندىقتان دا تاتتىمبەت باسىنداعى دراما اقان تاعدىرىندا تراگەدياعا اينالادى. تاتتىمبەت ءوز تۇسىنىڭ قاتىگەز شىندىعىنا تەبىرەنە-تولعانا قايعىرسا، اقان ابدەن كوڭىلى قالىپ، سۋىنىپ، شىعىنىپ شەتتەپ كەتەدى. ول ەسكى اۋىلداعى ءپاتۋاسىز تىرلىككە، ونبەس ومىرگە قولىن ءبىر سىلتەپ، وزىمەن-وزى وڭاشا بولعاندى قالايدى. اقاننىڭ بۇل قىلىعى دا قارسىلىق. ءوز ورتاسىمەن بۇلاي ات قۇيرىعىن ءۇزىسىپ كەتۋ، بۇكىل قوعامعا بايكوت جاساۋ كوز كەلگەن كىسىنىڭ قولىنان كەلەر ءىس ەمەس. ءبىراق، ونەر ادامى قاشاندا كوپتىڭ ادامى. ادام قاشاندا ادامدار ورتاسىن اڭسايدى. اقان دا ەلسىز تاۋدا ەلىن اڭساپ ەلەگىزەدى. قارا ىزدەيدى. قوعامعا سىرتىن بەرىپ كەتكەنمەن ادامدارمەن سويلەسۋگە، سىرلاسۋعا ءالى دە قۇشتار؛ ولارمەن ءالى دە بايلانىسىن ۇزگىسى جوق. اقاننىڭ جانىنداي جاقسى كەرەتىن كوكجەندەتىن جات بىرەۋگە قالاتۋى دا ادامنىڭ سول قارا اڭساعان پسيحولوگياسىنان. ءبىراق، اقان اڭساعان مۇرات، اقان كوكەيى توعىشار توبىرمەن ەشقاشان ءتىل سابىسپاق ەمەس. اقاننىڭ اياۋلىسى كوكجەندەت تە سول ونجار توبىردىڭ قولىنان وپات بولادى. اقان ەندى قارا كورمەي كەتسە دە مىناۋ كەسەل توبىرمەن جۋىسپاۋعا ءبىرجولا بەل بۋادى.
ت. ءالىمقۇلوۆ اقاننىڭ باسىنداعى ادامعا ءتان قاراشىل، كوپشىل قاسيەت پەن ادىلەتسىزدىك اتاۋلىعا، توعىشارلىق اتاۋلىعا اتىمەن قاس ازاماتتىق مۇددەنىڭ اراسىنداعى درامانى اشۋ ۇستىندە اقان تراگەدياسىن دا اشادى. اقان ءبارىبىر ىمىراعا كەلمەيدى، ءبارىبىر باس يمەيدى. اقان باسىنداعى وسىناۋ شاتقالاڭ تراگەديا ونىڭ رۋحاني ۇلىلىعىن، ول ىستەگەن ۇلكەن ازاماتتىق ەرلىكتى دە جارقىراتىپ جايىپ بەرەدى.
ت. ءالىمقۇلوۆ تاتتىمبەت پەن اقان باسىنداعى ارپالىستى سۋرەتتەۋدە سول ءداۋىر، سول ۋاقىتتىڭ شىندىعىنا قيانات جاسامايدى. تاتتىمبەت پەن اقان ارپالىسى تاپتىق سيپاتتان تۋىنداپ جاتقان جوق. اقان جۇرتتان تەك باي بولعان سوڭ، داۋلەتتى بولعان سوڭ شىعىسىپ جۇرگەن جوق، ەڭ الدىمەن ولاردىڭ قارا تۇنەك توعىشارلىعىن كورىپ شىعىسىپ ءجۇر.
ت. ءالىمقۇلوۆ اتالمىش اڭگىمەلەرىندە سول توعىشار توبىردىڭ تۇنەك دۇنيەسىنىڭ دە كوپ شىندىعىن اشا بىلگەن. توعىشار ورتا قاشان دا كۇرەستىڭ، باتىل وي، باتىل پىكىردىڭ، ازات كوڭىلدىڭ جاۋى. ولار اقانعا سول ءۇشىن دە جاۋىعادى. ولاردىڭ قولىندا ەشكىمگە، ەشتەڭەگە كوڭىلى قۇلامايتىن، جانى اشىمايتىن ەنجارلىق تا، كورمەي كەسىپ-پىشىپ، بىلمەي بيلىك ايتىپ وتىراتىن ۇشقارىلىق تا، توبىق شىلاماس تايازدىق تا، وزىنە دەگەندە ولىپ-تىرىلەتىن پىسىقايلىق تا، قالعان جۇرت ءۇشىن قاباعىن دا قاقپايتىن قاراۋلىق تا قاتەرلى قارۋ. ولار كۇلەگەش، ولار ۇرەگەي. تاريحتاعى تالاي زاڭسىزدىقتار دا وسىنداي توعىشار ورتاعا ارقا سۇيەۋ ارقىلى جۇزەگە اسىپ كەلەدى. سوندىقتان دا، ءاربىر ازاماتتىق ۇلكەن مۇددەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى جاۋى — توعىشارلىق. ءاربىر ۇلكەن ازاماتقا ەڭ الدىمەن توعىشارلىقتىڭ جاۋىعاتىنى دا سول سەبەپتەن. توعىشارلار اقان سياقتى اسقاق جاندارعا نەگە وشىگەدى؟ ولاردىڭ كوڭىلى قايتكەندە كونشيدى؟
بۇل ساۋالداردىڭ جاۋابىن «قارا جاياۋدان» تابامىز. ەلدەن اسقان اتاعى دا، بايلىعى دا جوق كەدەي بىركىمباي كەنەت كوزگە ىلىگەدى، جۇرتتىڭ ءبارى سوڭىنا تۇسەدى. سويتسە، بىركىمبايدىڭ استىندا، بۇكىل ءبىر ءوڭىردى اۋىزىنا قاراتقان ات بار ەكەن. اۋىل پىسىقايلارى سول اتتى تاقىمعا باسۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەن ايلا-امالدارىن ايامايدى. قاتىگەز قاپاس توعىشارلىقتىڭ ەڭ الدىمەن جۇگىرەر قارۋى — قۋدالاۋ، قورقىتۋ، زورلىق-زومبىلىق. ولار بىركىمبايدى بايلارمەن بايلانىسى بار، ايتەپەسە، ايگىلى جۇيرىككە قايدان يە بوپ ءجۇر دەگەن زوبالاڭ كوتەرەدى. قالايدا جۇيرىك اتتان ايىرىلعىسى كەلمەگەن بىركىمباي جۇيرىكتى ءمىنىپ قاشىپ ەلدەن بەزىپ تاۋ-تاستى ساعالاپ كەتەدى. جۇيرىك ات ىندىندارىن قۇرتقان بەلسەندىلەر ءبارىبىر سوڭىنان قالمايدى. اقىرى، اتىستا وق تيەدى. پالەن اي قۋعىندا جۇرگەن بىركىمباي ەر-توقىمىن ارقا-لاپ ەلگە قايتادى. ەندى ونى ەشكىم قۋدالامايدى. ويتكەنى، ەندى ول ەلدەن ەرەك كوزگە تۇسەر ەشتەڭەسى جوق كوپ قارا جاياۋدىڭ ءبىرى. توعىشار قاۋىمعا كەرەگى دە سول.
«قارا جاياۋدا» جازۋشى توعىشاردىڭ ولىپ-وشەر ماحابباتى — انشەيىن، ءناسىپقورلىق، بارشا جاقسىلىق ءبارى مەندە بولسىن دەگەن دۇنيەقوڭىزدىق تا، قۇشتارلىعى — كورسەقىزارلىق، بەرباسارلىق ەكەنىن ۇتىمدى اشقان.
ادەتتە، اڭگىمە جانرىنىڭ ليريكالانۋىن، ونىڭ ادام باسىنان كەشىرگەن شىرعالاڭ وقيعالارعا ەمەس، ادام جانىنداعى ۇلكەن رۋحاني كۇيزەلىس، تەبىرەنىسكە قۇرىلۋىن ونىڭ دراماسىزدانۋى، تارتىسسىزدانۋى دەپ ءتۇسىنۋ بار. بىزدىڭشە، بۇرىن اڭگىمەنىڭ كومپوزيسيالىق جۇيەسىن وعان وزەك بولعان قۇبىلىستىڭ، وقيعانىڭ حرونولوگيالىق لوگيكاسى ايقىنداسا، ەندى سول وقيعا، سول قۇبىلىستىڭ ادام جانىنداعى پسيحولوگيالىق رەاكسياسىنىڭ لوگيكاسى ايقىندايتىن بولدى. بۇنىڭ ءوزى اڭگىمەنىڭ تارتىسسىزدانۋى ەمەس، قايتا ونىڭ سىرت تارتىس، سىرتقى درامادان، ىشكى تارتىس، ىشكى دراماعا — ادام جۇرەگىندەگى دراماعا بەت بۇرۋى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.
ت. ءالىمقۇلوۆ تا ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىن — ونىڭ دۇنيە-تانىمىنىڭ ازاماتتىق سەرپىنىنىڭ رۋحاني ورەسىنىڭ ايقىن ايناسى دەپ تۇسىنەدى. ءبىز «اقبوز اتتا» كوبىنە-كوپ قاھارماننىڭ ومىردەگى كوپ قۇبىلىس، كوپ درامانى كورۋ، ءتۇيسىنۋ پروسەسىن كەرسەك مىنا جاڭا كىتاپتا سول كوپ قۇبىلىس، كوپ درامانىڭ، كوپ پروبلەمانىڭ قاھارماننىڭ ءوز پروبلەماسى، ءوز دراماسىنا اينالعانىن تانيمىز. ول ەندى قاھارماننىڭ رۋحاني ورەسىن ومىردەگى قانشا قۇبىلىستى كورىپ، قانشا قۇبىلىستى تۇيسىنگەنىنەن ەمەس، ومىرلىك بولمىستاعى قۇبىلىستاردىڭ قاھارمان جانىن قانشالىقتى تولعاندىرا العانىمەن، ونىڭ جان-دۇنيەسىندەگى رۋحاني رەاكسياسىنىڭ درامالىق كەرنەۋىمەن ولشەيتىنى كورىندى. قازاق پروزاسىندا پسيحولوگيالىق جىتىلىكتىڭ تەرەڭدەي تۇسۋىندە ت. ءالىمقۇلوۆتىڭ سوڭعى اڭگىمەلەرى ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولمايتىن سىندارلى قۇبىلىس.
ت. ءالىمقۇلوۆ — ليريك. ونىڭ بوياۋ الەمى اسا جۇمساق، اسا نۇرلى. ءبىراق، ليريزم ت. ءالىمقۇلوۆ اڭگىمەلەرىندەگى درامالىق كەرنەۋدى ەش السىرەتپەيدى، قايتا ول ادام جانىنداعى شارپىسقان شارتاراپ سەزىمدەر مەن ويلار قاقتىعىسىن — رۋحاني درامانى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، نازىك جەتكىزۋگە، شىعارمانىڭ گۋمانيستىك سيپاتى مەن وپتيميستىك ءۇنىن ايقىنداي تۇسۋگە كوپ اسەر ەتكەن.
ت. ءالىمقۇلوۆتىڭ جاڭا كىتابى ونىڭ الەۋمەتتىك ءومىردى، ادام جانىن جەتىك ءبىلىپ، ءجىتى زەرتتەيتىن ازاماتتىق كورەگەندىگى مەن ءومىردىڭ كۇردەلى قۇبىلىستارىن، ادام جانىنىڭ قات-قابات شىندىقتارىن جەرىنە جەتكىزە تەرەڭدەپ كورسەتە الاتىن سۋرەتكەرلىك تەگەۋرىنىن ايقىن تانىتا العان تۋىندى. تالانتتى جازۋشىمىز بۇدان بىلاي دا ءلايىم وسى ورەلى بيىكتەن كورىنگەي.
1964 ج.
You Might Also Like
-
الماتى وبىلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانى شەلەك اۋىلى مكقك «كەلەشەك» بوبەكجاي بالاباقشاسى تاربيەلەنۋشى بەركىنبەك ايزەرە جەتەكشىسى: سارسەنبەك گۋلنۋر سارسەنبەك قىزى
