اڭىزدىڭ اقىرى
قىزىل الما
(ءبىرىنشى ءبولىم)
I
ات تۇياعىنان قۇم ساۋىرىن ويىپ تۇسكەن دوڭگەلەك شۇڭقىر لەزدە قايتا تولادى. الدىنداعى وق بويى وزىق وڭشەڭ قۇلا ات مىنگەن كۇزەت ساربازدارىنان تاۋ-تاۋ شاعىلدىڭ بەتكەيىندە شاشىراپ قالىپ جاتقان كوپ ءىز كوزدى اشىپ-جۇمعانشا-اق عايىپ بولادى. سۋسىما قۇم بايانسىزدىقتىڭ تىلسىم قۇدىرەتىن تانىتقىسى كەلگەندەي، قۇپ-قۋ جۇزىنە جولاپ كەتكەن ءسال تاڭبانى جالماپ جۇتىپ جاتىر.
ءامىرشى ۇلى شولگە كەلگەلى بەرى وپپا قۇمنىڭ وسى ءبىر وبىر مىنەزىنەن نازارىن قانشا الىپ قاشسا دا، قۇتىلا الماي-اق قويدى. سارى الا كۇيمەنىڭ ىشىندە سۋسىلداق قۇماققا شاشاسىن قاپتىرىپ، مالتىعا جورعالاپ كەلە جاتقان كوپ اتتىڭ تۇنشىعا شىققان جاپا-تارماعاي ءدۇسىرىن تىڭداي-تىڭداي مەزى بوپ كەتىپ، تۇسىنداعى سەلدىر پەردەنى ىسىرىپ، سىرتقا قارادى-اق - كوزىنە ىلعي سول تۇسەدى.
شاڭىلتاق كوكتەم. قىستا قار كورىپ جارىماعان جابىرقاڭقى ءشول كوزىڭدى قاجىتادى. جۇزگەن مەن سەكسەۋىل ءالى ءبۇر جارماپتى، سوياۋ قالپى. توڭىرەك تۇگەل مۇلگىپ تۇر. دەڭكيگەن شاعىلدار دا، تىربىق قۇم بۇتالارى دا عۇمىرى قىبىر-قيمىل كورمەگەندەي، جەر تىستەپ جاتىپ الىپتى.
تاسباقانىڭ داۋىلى باسىلعانى تاياۋدا عانا ەمەس پە ەدى. بەس كۇن بويى قارسى الدىنان تاندىردىڭ دەمىندەي بەت شارپىعان قىزىل جەل ۇرعان دا تۇرعان. الدەقانداي دولى دۇلەي قارا جەردى تاس-تالقانىن شىعارىپ، كۇل قىپ ۋاتىپ، سوسىن ءبىر الاپات تاباققا سالىپ اپ، ەلەپ، كەبەگىن جەلپىپ ۇشىرىپ جاتقانداي، جەر مەن كەك تۇگەل شاڭعا اينالىپ كەتكەن-دى. قارا قۇرىم قالىڭ قول ءبىرىن-بىرى كورە الماي، كەۋدەلەرىنەن تومپەشتەي ۇرعىلاپ كەرى يتەرىپ باققان قىزىل جەلدى بەتكە ۇستاپ ىلبىگەن دە وتىرعان. كۇللى دۇنيە تۇلەن تيگەندەي تۋلاپ شىعا كەلگەن-دى. اسپان قايدا، جەر قايدا — ەشكىم اجىراتا الماستاي... قۇلاق سارسىتىپ ۇلىپ تۇرعان جەل... كۇللى كەڭىستىكتى ءبىر ءوزى يەمدەنىپ، اسىر سالىپ ويناقتاپ جۇرگەن شاڭ-توزاڭ... ەندى دۇنيە قايتا ورنىنا كەلمەستەي... سول ءبىر شاڭ-توزاڭعا اينالعان قالپى ءبىرجولا ك ۇلى كوككە ۇشاتىنداي. اۋمەسەر جەل بۇل ءمىنىپ كەلە جاتقان سارى كۇيمەنى دە جەر بەتىنەن جۇلىپ اپ، توبەسىندە بەدىرەيىپ جاتىپ العان سۇپ-سۇر كەڭىستىكتىڭ الدەبىر تۇڭعيىعىنا ءجىتىرىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي، ەكىلەنە جۇلقىلايدى.
اتتار ابدەن تيتىقتاپ بولدىردى؛ جۇرت كوزدەرىنە قۇم قۇيىلىپ، جەلگە قاراي جۇرە الماي، يت زىقىلارى شىقتى. سوندا دا شەرۋدى كىدىرتپەگەن-دى. توقتاعاندا دا، قارا قۇرىم قالىڭ قول تىرداي جالاڭاش تۇلدىر شولدە ىقتاسىن تابا الا ما؟
قايتا تەنتەك جەل كۇيمەلەر مەن جۇكتەردى قۇلا تۇزگە بەت-بەتىنە قۋىپ اكەتۋى دە مۇمكىن. ءشولدىڭ ەسىرىك داۋىلى تالاي-تالاي كەرۋەندەردى قۇم استىنا كومىپ تە كەتكەن.
بۇرىن تاسباقانىڭ داۋىلى مەن قازاننىڭ كىرىسىندە جولعا شىقپاۋشى ەدى. وسى جولى ەلگە قالايدا كوكتەم باسىندا ورالام دەپ امالسىز ۇرىنىپ وتىر.
ءبىراق الدەكىمنىڭ قارسىلىعىن كورسە، بۇرىنعىسىنان بەتەر قارىسىپ باعاتىن ادەتىنە باسىپ، ابدەن تىستەنىپ الدى. دۇنيەنى كوكتەمدە ءبىر دۇرلىكتىرەتىن جەل كۇشتى مە، جوق، قالاسا جارىق جالعاننىڭ استىن ۇستىنە كەلتىرەتىن بۇل كۇشتى مە؟
دەگەنمەن، نايزاڭا ىلىكپەيتىن، قىلىشىڭ كەسپەيتىن مىنا جەل دەگەن پالەنىڭ وسىنشا جىن ويناعىنا زىعىردانى قايناپ تا كەلەدى. سوندا دا، توقتايمىز با، قايتەمىز دەگەندەي، سارى كۇيمەنى اينال سوقتاپ، قايتا-قايتا كەلە بەرگەن قول باسىلارىنا ەش شىراي تانىتپاعان-دى.
سىرتتاعى ىشقىنا ۇلىپ تۇرعان جەلدى كورمەگەن ەستىمەگەن كىسىشە سۇپ-سۇر بوپ قاتقان دا قالعان.
بەسقوناقتىڭ بەس كۇنى وتكەن سوڭ، دۇنيە جىنىنان ايرىلعان باقسىداي جىم-جىرت بولا قالدى. جەر بەتى ايعىز-ايعىز جارىلىپ كەتىپتى. جارىقتىڭ اراسىنان شىقسا كەرەك، مىنا جەردە دە، انا جەردە دە، تەڭكيىپ-تەڭكيىپ تاسباقالار جاتىر. كەيبىرەۋلەرىن جەل اۋدارىپ تاستاپتى، ءتورت اياعى كوكتەن كەپ ۇيەلەپ قاپتى.
داۋىل باسىلعان كۇيى بەسىن اۋا قۇمعا ىلىككەن-دى. استىنان الدەكىم الىپ داۋلەردىڭ سۇيەگىن قازىپ العانداي، شاعىلداردىڭ بۇيىرلەرى وپىرايىپ-وپىرايىپ كورىنەدى. سۋسىلداق سۇپ-سۇر قۇمعا مالتىعۋمەن كەلە جاتقاندارىنا دا الدەنەشە كۇن ءوتتى. كەشە جەلدەن شارشاسا، ەندى، مىنە، مەلشيگەن مەڭىرەۋ تىنىشتىق قاجىتىپ كەلەدى. مىناۋ قيمىل-قىبىرسىز، سىبىس-سىبدىرسىز كەڭىستىكتە مەن دە توقتاپ قالارمىن دەپ قورىققانداي كەۋدە تۇسىندا جۇدىرىقتاي بىردەڭە ەمىس-ەمىس بۇلقىنادى.
جولدارىنا دوڭكيىپ-دوڭكيىپ كەس-كەستەي قۇلاعان جال-جال شاعىلداردىڭ قاي-قايسىسىنا دا جەتكەنشە اسىققانمەن، قارا قاتقاقتىڭ سىڭايى ءالى بىلىنبەيدى. كوز جەتەر جەردىڭ ءبارى — ءاجىم-اجىم قۇم.
جاياۋ بوراسىننان ساقينا-ساقينا بوپ شيمايلانىپ قالعان ۇلپا قۇماقتاعى الدەبىر سيقىر جازىپ كەتكەن جۇمباق دۇعالىقتاي كوپ شيىر، قانشا تەلمىرگەنىڭمەن، وي سەرگىتەردەي نىشان تانىتپايدى. قايتا كوڭىلىڭە تىرشىلىك دەگەنىڭ ءوزى دە قۇم بەتىندەگى وسى ءبىر ءمان-ماعىناسىز قۇر شيمايداي مىناۋ ۇلان-اسىر سۇرقاي كەڭىستىكتەگى بۇگىن بار، ەرتەڭ جوعالىپ كەتەتىن وتكىنشى بەدەر عانا ەمەس پە ەكەن دەگەن كۇدىك قاشىرعانداي. كۇنى كەشە عانا اسىردى سالىپ-سالىپ، اقىرىندا مىسى قۇرىپ، وز-وزىنەن تىنىش تاپقان كوكتەمەنىڭ اۋمەسەر داۋىلىنداي و دا قانشا الاسۇرىپ باققانمەن، ۋاقىت دەيتىن سۋسىما قۇم ءبارىبىر ءىز-تۇزىن قالدىرتپاي، تۇپ-تۇگەل ءوشىرىپ جىبەرەتىندەي.
ءتورت جىل بويى جورىقتا ءجۇردى. ءجۇز مىڭ اتتىڭ تۇياعىنىڭ باسپاعان جەرى جوق. سوندا كۇندەردىڭ كۇنىندە سونىڭ ءبارىن دە ءدال مىنانداي قىپ، جەل ءۇيىرىپ، قۇم جۇتىپ قويا ما؟ ادام دەگەن نەمەنىڭ عۇمىرى ۇيتقىپ-ۇيتقىپ باسىلا قالاتىن قىردىڭ جەلىندەي قۇر انشەيىن وتكىنشى نارسە عانا بولسا، تۇسىندا سونىڭ ءاربىر ۇساق-تۇيەگىن جىپكە ءتىزىپ تىركەپ باعاتىن ادامنىڭ جادى دا مىنا سۋسىما قۇمداي تۇرلاۋسىز بىردەڭە ەكەن عوي. سوندا اناۋ اسپان مەن مىناۋ جەردىڭ اراسىندا بايانسىزدىقتان باسقا ەشتەڭەنىڭ بولماعانى دا. باسقاسىنىڭ ءبارى — وتكىنشى، تەك بايانسىزدىق قانا ماڭگىلىك پە؟
كىم ءبىلىپتى سولاي بولسا سولاي دا شىعار. باياعىدا ءوزىنىڭ كورمەگەن قورلىعى بار ما ەدى... ءتىپتى وسى ۇلان-اسىر ءتۇزدىڭ وزىندە قاتىن-بالاسىن جەتەكتەپ، قاشىپ-پىسىپ جۇرمەپ پە ەدى... مىنە، سارى الا كۇيمەنىڭ ىشىندە وتىرىپ، كوز سالعانىنىڭ وزىندە جانارىن پىشاقتاي كەسكىلەپ كەلە جاتقان كەسىر قۇم مۇنىڭ تالاي بوربايىن وسقىلاپ، تابانىن كۇيدىرمەپ پە ەدى. ەڭ بولماسا، تۇبىنەن قولىمەن تىرمالاپ، سىز شىعاراتىن بۇتا ەكەش بۇتا دا تابىلماي ەرىنى كەزەرگەندە، كوڭىن قۋىرىپ، قاتالاتىپ بارا جاتقان قاسكوي شولدەن ءومىر-باقي قۇتىلمايتىنداي، قاسىق قارا سۋ تاڭدايىن شىلايتىن كۇن ەندى اينالىپ كەلمەيتىندەي كورىنۋشى ەدى عوي. ال ءقازىر سونى كىم بىلەدى؟ ءتىپتى ءوزى ەكەش ءوزى دە وسىنداي ىلۋدە ءبىر قايىپتان تايىپ ويىنا تۇسپەسە، ەسىنە الىپ جارىمايدى ەمەس پە؟ باياعى قورلىقتى بۇگىنگى مارتەبە، باياعى ازاپتى بۇگىنگى باقىت ۇمىتتىرمادى ما! سوندا كەشەگىدەي بۇگىن دە ۇمىتىلا ما؟ ەندەشە، جۇرتتىڭ ەرتەڭ دەپ كوكىپ جۇرگەندەرىنىڭ نە بولعانى؟ جولىنداعىنىڭ ءبارىن جاپىرىپ، ءبارىن قۇردىمعا جىبەرەر اۋلەكى قۇرتۋشى ما، الدە الەمدەگى ار اتاۋلىنىڭ بارشاسىنىڭ مۇڭكىر-ناڭكىرى — بايانسىزدىقتىڭ قولىنداعى اياۋ بىلمەس الماس قىلىش پا؟ نە؟ ەرتەڭ قىلىش بولسا، توبەسىنەن اۋزىن ارانداي اشىپ تاجال ءتونىپ تۇرعان بۇگىننىڭ نە قاجەتى بار؟ ءبىراق، بۇگىن ماڭگىلىك بولسا، اجالسىز بولسا، كەشەگىلەر قايدا؟ كەشە بۇنىمەن تەكە تىرەسىپ ارىستانداي ارپالىسىپ جۇرگەندەردىڭ كوزدەرىنە قالاي قۇم قۇيىلدى؟ ولاردى وماقاستىرعان تەك بۇنىڭ اياۋ بىلمەس الماس قىلىشى عانا ما؟ جوق. ەڭ الدىمەن، وزدەرى، وزدەرىنىڭ السىزدىگى. كەشە دەگەن السىزدىكتىڭ ەكىنشى اتى. بۇگىن السىرەي-السىرەي كەشەگە اينالادى. ال بەت قاراتپاس الاپات كۇش بۇگىن تۇگىلى ەرتەڭنىڭ وزىمەن بەلدەسەدى. كۇشتىلىكتىڭ شىن اتى -ماڭگىلىك... ماڭگىلىكپەن سول بەت قاراتپاس الاپات كۇش قانا ءتىل تابىسا الادى. ءالجۋازدىڭ اجالى بۇگىننەن، ەكى ورتاداعى دۇرەگەيدىڭ سازايى — ەرتەڭنەن، ال اتاسىن تانىماس الىپ كۇشتىڭ ماڭگىلىكتىڭ ءدال وزىندەي اجالى جوق.
بۇگىن دەگەن — قورقىنىش پەن ءۇمىتتىڭ ەكى ۇداي ارالىعى. پەندە بىتكەننىڭ قالتىلداق قايىق مىنگەندەي قالتىراپ كۇن كەشەتىن بار اياسى-تەك سول عانا. ولار تەك سوندا عانا مىقتىلاردىڭ ۇستاپ تۇتىنعانىنا كونەدى. ال، مىقتى تەگەۋرىنسىز وڭشەڭ ءالجۋاز تۇك تە بىتىرە المايدى. ءبىر قولىنا قورقىنىشتى، ەكىنشى قولىنا ءۇمىتتى مىقتاپ ۇستاپ، قالعانداردى ەكى ورتادا ءارى-سارى قىلىپ قويا الاتىن تەگەۋرىن عانا ءالجۋاز السىزدىكتى كۇشكە اينالدىرا الادى؛ ونىڭ قولىنا تۇسكەن بۇگىننىڭ ءوزى — ەرتەڭمەن ەگەسەتىن قارۋ...
ونىڭ قاي ساردارىنىڭ دا قۇلاعىنا قۇيىپ باعاتىنى — «باسىڭا قانداي قيىن ءىس تۇسسە دە، ايلا تاپتىرماس تىعىرىقتان قاش؛ ايتەۋىر ءتۇبى ءبىر سىتىلىپ شىعار امالدى الدىن الا قاراستىرىپ قوي... «السىزدىك تە — تىعىرىق... ودان دا قاشىپ قۇتىلار ايلا-امالىڭنىڭ كوپ بولعانى دۇرىس».
شاريعاتتىڭ وزىندە دە بار ەمەس پە؟ باياعىدا سۇڭعىلا سۇلەيمەنگە ءبىر كۇنى قۇمىرسقا كەپ: «ساعان جاراتقان يەم جەلدى نەگە باعىندىرىپ بەرگەنىن بىلەسىڭ بە؟»-دەپ سۇراپتى. سۇلەيمەن قاپەلىمدە جاۋاپ تابا الماي ءمۇدىرىپ قالىپتى. «ول سەنىڭ پاتشالىعىڭنىڭ اقىر ءتۇبى جەلگە ۇشاتىنىنا مەڭزەگەنى»، — دەپتى قۇمىرسقا. سۇلەيمەننىڭ بۇنى ەستىگەندە ءوڭى اۋىپ كەتىپتى. الگى قۇمىرسقا: «اللانىڭ ءامىرىن ۇلىلارعا كىشىلەردىڭ ءسوزى جەتكىزەدى دەگەن وسى بولادى»، — دەپ تايىپ تۇرىپتى. سۇلەيمەننىڭ دە باسىنان اۋعان ب ا ق كىمنىڭ باسىنان اۋمايدى دەيسىڭ. ءبىراق سۇلەيمەننىڭ باسىنان ب ا ق اۋعانمەن، داڭق اۋدى ما؟ سوعان قاراپ-اق، باق-از عانا كۇن تىرشىلىكتىڭ ىرىزىعى دا، ال داڭق — ۇلان-اسىر ماڭگىلىكتىڭ نەسىبەسى ەكەنىن بىلە بەرۋگە بولماي ما؟
باعزى سۇلەيمەننىڭ داڭقىن قازىرگە جەتكىزگەن دە الگى جارلى ديحان مەن قۇردىم قۇمىرسقا ەمەس پە؟ ۇلىلارعا اللانىڭ پيعىلىن جەتكىزەتىن كىشىلەر ولاردىڭ اتىن دا تىم الىسقا شىعانداتىپ شىعارماي ما؟ ۇلكەندەر ىستەگەن ۇلكەن ىس-كىشكەنتايلاردىڭ كىشكەنە كوزىنە تىم الاپات بوپ كورىنبەي مە؟ ال شىن ەرەسەن ءىس ىستەسەڭ، ولار سەنى قۇدىرەتتىڭ وزىنەن كەم كورە مە؟
داڭقتىڭ استىنداعى ءدۇلد ۇلى — داقپىرت. پاراساتتىنىڭ اۋزىنداعى كەرەناۋ اقيقات قاشان ۇزەڭگىگە اياعىن سالعانشا، داراقىنىڭ اۋزىنداعى دالاڭباي داقپىرت ەكى ەتەك بوپ ەلدەن بۇرىن جەتپەي مە؟
داقپىرت تاراتاتىن داراقى تەك دابىرايعاندى كورەدى. دابىرالاپ ءىس قىلماعان داڭقتىڭ جىلى-جۇمساعىنان دامەتىپ، قۇر بەكەرگە تاماعىن ىسىرمەسە دە بولادى.
كىشكەنتاي كوزدەردى نە ىستەسەڭ دە ءىرى ىستەپ تاڭعالتاسىڭ. تاڭعالعان كىسىنىڭ جاقسى مەن جاماندى تارازىلاپ جاتار شاماسى قايسى؟ مىنەكەي، الدىندا كۇن باتىستىڭ تالاي ەلىنىڭ قازىناسىندا جاتقان التىن مەن اسىلدى تەڭدەپ اپ، تاۋ-تاۋ شاعىلداردىڭ جىپ-جىلماعاي كوبەسىن ومىرا وپىرىپ، بالپ-بالپ باسىپ بارا جاتقان ءپىلدى العاش كورگەن ادام، «بۇل جاقسى حايۋان با، جامان حايۋان با» دەپ باس قاتىرىپ جاتا ما؟ ونىڭ ەرەسەن ۇلكەن دەنەسىنە دە، ورىنسىز شۇبالىپ جاتقان وعاش تۇمسىعىنا دا تۇك شوشىنباي دا، جيرەنبەي دە، بىردەن تاڭعالا قاراپ، تاڭدايىن قاقپاي ما؟
كىشكەنتاي كوزدەرگە جاقسىلىق ىستە مەيلىڭ، جاماندىق ىستە مەيلىڭ، جانارىنىڭ شاراسىنا سىيمايتىنداي الاپات قىپ ىستە. ايتپەسە، از جاقسىلىعىڭا ءبارىبىر مىسە تۇتپايدى، ال ءسال عانا جاماندىعىڭدى كورسە-جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جازعىرا جونەلەدى. بىرەۋدىڭ تۇمسىعىن قاناتساڭ، بار پالەنى باسىڭا ۇيىپ-توگىپ باعاتىن نەمەلەر كەڭ الەمدى بەلشەدەن قانعا مالىپ قويساڭ: «بۇل نە ىستەگەنىڭ؟» دەپ نالەت ايتپايدى. - «اپىراي، قالاي ىستەدىڭ؟» دەپ قايران قالادى.
تەك تىرىڭدە ماڭايىڭداعىلاردىڭ ءبارىن تاڭعالتۋمەن ءوت. ولە ولگەنشە تاڭعالىپ وتكەندە ساعان ولگەن سوڭ دا تاڭعالادى. ولاردىڭ اۋزىنداعى لاقاپتى ەستىپ، سەنى كورمەگەندەر دە تاڭعالادى. تەك ولارعا الگى وزگەدەن ەستىگەن ەستىگىشتەرىنە «ە، باسە» دەپ قويعىزاتىنداي قىپ، ءار جەر-ار جەرگە ءوز قۇدىرەتىڭنەن جۇرناق قالدىرىپ وتىرساڭ بولعانى،
ول كەز كەلگەن پەندەنىڭ قولىنان كەلمەگەنمەن، بار قازىنانى استىڭا باسىپ، بار قارۋدى ماڭايىڭا ءيىرىپ ۇستاپ وتىرعان سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى. تەك قاجىپ قالما... توقمەيىلسىپ قالما... ويتسەڭ بولدى، كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالماي جۇرە المايتىن جادى قاتىننىڭ قوينىنان ورگەن بوتەن ەركەكتەي مىنا وپاسىز دۇنيەنىڭ تاعى ءبىر پۇشپاعىنان وزىڭنەن گورى مىقتىراق باسقا بىرەۋدىڭ سىپاڭ ەتىپ شىعا كەلۋى وپ-وڭاي... ءوزىڭ دە وسىنشا قۇدىرەتكە جۇرتتىڭ قاپىسىن تاۋىپ جەتپەپ پە ەڭ، ەندەشە ءوزىڭ دە جۇرتقا قاپىڭدى تاپتىرتپا... قاپىڭدى قۇداي تاپپاسا، ادام تاپپاسىن...
قۇداي تاپپاسا... ءيا، بۇل بۇرىن ول جورىقتان جەڭىسپەن ورالعاندا ءدال وسى جولعىداي قايداعى-جايداعىنىڭ ءبارىن ويلاپ، ميىن اشىتۋشى ما ەدى. بۇنىڭ ءبارى تۋ سوناۋ جۇرەگىنىڭ تۇبىندە جاسىرۋلى جاتاتىن ەدى عوي. جۇرتقا كورسەتپەك تۇگىلى، قايتا-قايتا قولىنا الىپ قاراي بەرسە، كولدەنەڭ كوزگە قولدى قىلىپ الارمىن دەپ، قورقىپ، ايتەۋىر، سەنىمدى جەردە تۇرعانىن ءبىلىپ، ىشتەي توق بوپ، ءوزى دە كوپ سۇقتانا بەرمەيتىن قىمبات بۇيىمىنداي وسى ءبىر ۇرى تۇيىنشەك ءتۇپ نيەتىن ءتىپتى ءوز ويىنان دا بىرەر قابات قالتارىس ۇستاۋشى ەدى عوي... ەندى نەگە بۇگىن كەپ، ءوز جىنىن ەزى قايتا شايناپ، كۇيىس قايتارعان قوسپاق تۇيەدەي الدەقاشان بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ويلاپ، ابدەن كەسىپ-پىشىپ قويعان، تىرىدە ەشكىمگە اۋزىنان شىقپايتىن سىرلارىن قايىرا تولعاپ، قايتا ويلاپ وتىرعانى نەسى؟ ءىش ەسەپتى دە تۇتىنعاسىن، الماس قارۋداي بەرىك تۇتىنعان ءجون. ورىنسىز شوشاڭداتا بەرسەڭ، و دا قولىڭنان شىعىپ كەتەدى، جاۋعا بۇيىرسا، ءوز قارۋىنداي، و دا ءوز موينىڭدى قىرقادى.
سوندىقتان ول ءوزى ءبىر تۇتىنعان شەشىمدى قىرىق قايتارا كەسىپ-پىشىپ جاتپايتىندى. بۇگىنگىسىنە تۇسىنە الماي كەلەدى. بۇرىنعى جورىقتارىندا قانشا شارشاسا دا تاپ مىنانداي ويى ويران بولمايتىن. الدە، ءبىر اپتا بويى ۇلى قۇمنىڭ ىشىندە قىس پەن كوكتەمنىڭ ولىاراسى-بەسقوناقتىڭ داۋىلىنا تاپ بوپ، ابدەن تيتىقتاپ قاجىعانىنان با... ايتپەسە، بۇ جولى دا باعىندىرعان ەلى، قيراتقان تاعى از ەمەس. جول-جونەكەيگى ۇساق پاتشالىقتاردى بىلاي قويعاندا، وزىمەن كوپتەن ۇستاسىپ، سىرتتاي تەكەتىرەسىپ جۇرگەن ەكى باسەكەلەسىنىڭ كوزىن قۇرتىپ كەلە جاتىر.
بۇرىن اياعىنىڭ استىنا دومالاپ تۇسكەن بەتەن ءتاجدى كورگەن سايىن، ءبىر ايدىندانىپ قالۋشى ەدى، بۇل جولى سەلت ەتپەي قويدى. الدە، بۇل قانشا بەل بەرمەۋگە تىرىسقانمەن ىرگەڭە قونىپ الىپ، ارلى-بەرلى ءجۇرىپ تۇرعانىڭنىڭ بارىنە دە ءيتىن قوسىپ جاتقان قاسكوي كورشى كارىلىكتەن بە ەكەن؟ ول نەمەنى قالىڭ قول ەرتىپ بارىپ شاۋىپ الۋعا دا بولمايدى، ايلا-تاسىلمەن الدىن وراپ قايتارىپ جىبەرەتىن اڭعال جاۋ دا ەمەس. سامساعان سارى قولمەن كوك جەلكەڭە كەلىپ شاتىر تىگىپ جاتىپ العان اتا دۇشپانداي بىردەن قول سالماسا دا، كۇن وتكەن سايىن توبە-قۇيقاڭدى شىمىرلاتىپ، سەنىمىڭدى سەتىنەتە تۇسەدى.
ەندى، مىنە، جىلداپ-جىلداپ ءجۇرىپ قايتاتىن الىس جورىقتاردىڭ دا، بۇدان بىلاي اۋىرعا تۇسەتىنىن مىقتاپ سەزدىرىپ كەلەدى. سونى ويلاعاندا جۇرەگىنىڭ باسىن اياز قارىپ العانداي، شىم ەتە قالدى. تاق بۇيىرىپ، ءتاج كيىپ، ءازىن باسىنعان جاۋدى بىر-بىرلەپ الدىنا جىعا باستاعاندا-اق، ءومىرىنىڭ التىن تاقتىڭ ۇستىندە ەمەس، ات ۇستىندە وتەتىنىن انىق اڭعارعاندى.
سول بەتىمەن ءالى كەلەدى. تالاي ەلدى باعىندىردى. ات تۇياعى جەتەر جەردە بۇنىڭ قول استىنا قاراماعان جالعىز-اق ەل بار. قارا قۇمىرسقاداي قاپتاعان نەمەلەر كوپتىگىنە سەنە مە، وزگەلەردەي ايبىنا قويمايدى. ءتىپتى اۋىق-اۋىق بۇعان جىبەرىپ تۇراتىن سەلدىر ساقال، قىسىق كەز ەلشىلەرىنىڭ ءوزى بىردە ەلپىلدەپ اياعىنا جىعىلىپ، بىردە كىلگىرە قاراپ، ماناۋراي ءتىل قاتىپ، ماردامسي قالادى.
ءتىسىن كوپتەن قايراپ جۇرگەنمەن، ولارعا كەزەك ەندى كەلگەن سياقتى. قالعان ءۇش تاراپتى اۋزىنا قاراتىپ، قايتا تۇرماستاي ەتىپ تىزەسىنە باستى. ەندى باسقا الاڭدارى دا جوق.
ءقازىر تالاي جاۋدىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرعان اسكەرى دە ناعىز «سەن شاپ، مەن اتايىن» بوپ بابىندا تۇر. ونىڭ ويى—اسكەرىنىڭ وسىنداي تاس ءتۇيىن قالپىن جوعالتىپ الماي، بىرەر اي عانا تىنىس قىپ، الىس جورىققا اتتانىپ كەتپەك. سوعان بولا، وسى جورىعىندا ەرتەڭ تاعى باس كوتەرىپ، قارۋدىڭ كۇشىمەن ۇستاپ تۇرماس ءۇشىن قاي ەلدى العاندا دا، اسكەرلەرىنەن جۇرناق قالدىرماي تۇگەل قىرعىزدى. جول-جونەكەي بۇرىن كونگەن ايماقتاردان دا قول قوسىپ الىپ كەلەدى. مىڭ سان تۇياق قۇم شاعىلدى قارش-قارش اساپ، مىڭ-مىڭ كوك نايزا كۇنگە شاعىلىسىپ، شاعىل-شاعىلدىڭ ارا-اراسىنان شۇبىرىپ شىعىپ جاتقان سوڭىنداعى قارا قۇرىم قول الىس جورىقتان ەلىنە قايتىپ كەلە جاتقان اسكەردەن گورى ەلىنەن جورىققا ەندى اتتانىپ بارا جاتقان اسكەرگە كوبىرەك ۇقسايدى. جاۋىنگەرلەرى قىز قوينىنان ورگەندەي قۇپ-قۋناق. تۋلار مەن كوزگە تۇسكەن ونباسى، ءجۇزباسىلاردىڭ قىل قۇيرىق نىسانا نايزالارى دا شاشاقتارىن جەلگە سىلاپ جەلك-جەلك ەتەدى.
جورىقتان قايتىپ كەلە جاتقاندارىن سەزدىرەتىن قازىنا ارتقان كەرۋەندەر مەن قولدارىنا كىسەن سالۋلى كوپ قۇل، كوپ كۇڭ عانا. ول نە بولسا دا بايتاق شاھارىنىڭ وزىنە وسى سارى ماساداي سامساعان قالىڭ قولىمەن كىرمەك. ءۇش تاراپتى تابانىنا تاپتاپ كەلە جاتقان امىرشىلەرىن حالىق ءوز كوزىمەن كورىپ، ءبىر ايبىنىپ قالسىن...
كەنەت، ءامىرشى الدىنداعى اق شاعىلدىڭ ۇستىنە شانشىلىپ شىعا كەلگەن ءبىر جىڭىشكە سىرىقتى كوزى شالدى. كوكتەمگى شايداي اشىق كوك ءنىل اسپاننىڭ وزىنەن دە كوكپەڭبەك سول تىپ-تىك سىرىق قۇم تاساسىنان ءسال-پال مۇنارتىپ كورىنەتىن كوكجيەككە ينەدەي قادالىپ تۇرىپ اپتى.
بۇنى الدەنەگە ايان بەرگەن نىشان با دەپ، قاسىنا سەيىتتەرىنىڭ ءبىرىن شاقىرىپ سۇراعىسى كەلدى دە، ونىڭ بارعان سايىن تىم قارا كوكتەنىپ، ايقىندالا تۇسكەنىن بايقاپ، ءالىپتىڭ ارتىن باقتى. ۇلى شاعىلدار تاۋسىلىپ مايسا قۇماقتار باستالدى. كوپ ۇزاماي قاتقىل جولىعاتىن سىڭاي تانىلدى. اۋەلى تىر جالاڭاش قۇمنىڭ ءار جەر-ار جەرىنەن قىلاڭىتىپ قانا كورىنگەن بۇتا باسقان بۇيرات شاعىلداردىڭ بارعان سايىن قاتارلارى جيىلەي ءتۇستى.
شاعىلداردان اسقاسىن، بۇرىنعى اياعىنىڭ استىنا كەپ جاتىپ قالعان كوكجيەك تە باۋىرىن كوتەرىپ تۋ-تۋ الىسقا جىلىستاي باستادى.
مىناۋ قارا قۇرىم قالىڭ قولداردان سەسكەنگەندەي الىس-الىس بۇيراتتارعا قاراي مىسىق تابانداپ شەگىنە تۇسكەن كوكتەمگى كۇلتىلدەك كوكجيەكپەن بىرگە الگى ءبىر سيقىر سىرىق تا الىستاي بەردى.
بۇلار جۇزگەن، سەكسەۋىل، شاعىر ۇيلىعا وسكەن ويدىم-ويدىم تۇلەيلەردى وراعىتىپ ەتىپ، قۇماق جالدارعا كوتەرىلدى. كوپ ۇزاماي قاتقاق قارا جونعا دا شىقتى. سوناۋ تۋ-تۋ الىستان ساعىم كوتەرگەن الا تەڭبىل تاۋلار بۇلاڭىتتى.
تاعى دا ءبىراز جۇرىڭكىرەگەندە، الاباس تاۋلاردان كوپ بەرىرەكتە ساعىم شالىپ جاتقان كەڭ قويناۋدا كوپ قارايعاندار كورىندى. الگى ءبىر ەلدەن ەرەك سەرەيىپ كورىنگەن كوك سىرىق تا بىرتە-بىرتە سەلدىر مۇنارعا سىڭە ءتۇستى.
كوك قويناۋداعى كوپ قارايعان ايقىندالا باستادى. قارسى الدارىنان قارا قۇرىم قالىڭ قول كەس-كەستەپ تۇرا قالعانداي ءزاۋلىم مۇنارالارى كوك مۇناردا قالقىپ، بايتاق شاھار شىعا كەلدى. قاق توردە الگى ءبىر اسپانمەن بوي تالاسقان كوك سىرىق، ەندى بايقادى-مۇنارا. ونى بۇرىن بۇل شاھاردان كورمەگەن سياقتى ەدى. كوك ماساتى كويلەك كيگەن الدەبىر ارۋدىڭ الىستان ارىپ-اشىپ كەلە جاتقان جارىنا ساعىنا قول بۇلعاپ، كوككە كوتەرگەن بىلەگىندەي جۇپ-جۇمىر، سىمباتتى مۇنارا جاقىنداعان سايىن جالت-جۇلت ويناپ جارقىراي ءتۇستى.
قالىڭ قول جىلميعان جازىق كەڭ قويناۋعا تۇسكەندە، جەر رەڭى كەنەت قىزعىلت تارتتى. ءار جەر-ار جەردە جىبىر-جىبىر قىبىرلاپ، كىشكەنە-كىشكەنە قارايعاندار ءجۇر. كوكتەم شاھاردى شىرق اينالا قورشاپ جاتقان كەڭ ويپاتتىڭ استىن ۇستىنە شىعارىپتى. اتقا جەككەن، وگىزگە جەككەن، جاياۋ سۇيرەتكەن كوپ سوقا ەندى-ەندى بوزقىلشىقتانا باستاعان تاقتاي تەگىستىكتىڭ ساۋىرىن تاسپاداي ءتىلىپ، جەڭىسپەن ورالعان ساپاردىڭ سالتاناتتى شەرۋىنە تۇردى. قاق الدىندا ادىرنالارىن شىرەنە تارتىپ ساداقشىلار، ودان كەيىن سۇپ-سۋىق كوك الماستارىن كوككە كوتەرگەن قىلىشكەرلەر مەن نايزاگەرلەر تۇردى. ولاردىڭ وكشەسىن باسا، كىسەندەۋلى قۇلدار مەن ولجالار ارتىلعان ۇزىن-شۇباق كەرۋەن جۇرەدى. كەرۋەننىڭ ارتىن ءالا-ار قيلى حالىقتان تاڭداپ الىنعان تۇتقىن قىزدار وتەدى.
سولاردان سوڭ بارىپ، ون مىڭ نوكەردىڭ ورتاسىندا كۇمبىرلەپ حان وتىرعان شاتىر كورىنەدى.
قوس قاناتتاعى جەر قايىسقان قالىڭ قول مەن توسقاۋىل اسكەر سانسىزدىڭ سوڭىنان شاھار قاقپاسىنا دەيىن بىرگە بارادى.
جولدىڭ ەكى بەتىندەگى جۇزىمدىككە، قاۋىن-قاربىز ەگەتىن باقشالىققا، ماقتاعا ايدالعان اڭىز جەر ءبىرازدان سوڭ باۋ-باقشاعا ۇلاستى. جەمىس اعاشتارى ەندى-ەندى بۇرلەي باستاپتى. توڭىرەك كوك الا شىت كويلەك كيگەندەي. سول سەلدىر كوك شابدار الاپتىڭ استىنان شىم دۋالدار قورشاعان اۋلا-اۋلانىڭ اراسىمەن كوشەلەر باستالدى. كوشەنىڭ ەكى بەتىندەگى كەڭ جايمالاردا قىتايى جىبەك، كۇنگە شاعىلىسقان ءار الۋان اسىل تاس، التىن، كۇمىس، بىلعارى مەن شۇعا، اڭ تەرىلەرى، شارتاراپتىڭ ساۋداگەرلەرى اكەلگەن ءىرىلى-ۇساق بۇيىمدار ىبىرسىپ جاتىر، جىلى سامسانىڭ، كەپكەن مەيىزدىڭ، بۋى بۇرقىراعان ىسسى پالاۋدىڭ، سەكسەۋىلدىڭ شوعىنا شىجعىرعان كاۋاپتىڭ يۋ-قيۋ ءيىسى مۇرىن جارادى. كوك جەلەك جامىلعان باۋ-باقشا كىلت ازايىپ، ىعى-جىعى ادام مەن ءيىن تىرەسكەن قوڭىرقاي دۋالدار كوبەيە ءتۇستى. لاي شالشىققا ءبىر بۇيىردەن كەلىپ قوسىلعان اق تۇتەك اعىنداي بوپ، شەرۋدىڭ الدى شاھارعا ەنە بەرىپ ەدى، شاھاردىڭ قاق ورتاسىنداعى بيىك دوڭەستەگى شىرق اينالا سۋ تولى توعاندارمەن قورشالعان بيىك قورعاننىڭ ءىشى كەرنەيلەتىپ قويا بەردى. سول-اق، ەكەن شاشاقتى نايزا مەن قىل جالاۋلارى جالبىراعان قالىڭ قولدىڭ دا بار كەرنەي، بار داۋىلپازى دابىلداتا جونەلدى. مىڭ-سان تۇياقتىڭ سازداۋىت جەردى شەگەلەپ باسقان قۋاتتى ءدۇسىرى مەن داڭعىرلاعان دابىلدان بايتاق شاھاردىڭ بارشا كوك كۇمبەزدەرى مەن كوك مۇنارالارى دا بايلاۋداعى تۇلپارداي ارقاسى قوزىپ جەر تارپىپ تۇرعانداي، كۇللى دۇنيە تىتىرەپ كەتتى.
شاھار تۇرعىندارى قاپەلىمدە وڭدەرى قاتۋ كوك نايزالاردان قورقىپ كەتكەندەي دۋالعا اسىلىپ، ساڭىلاۋلاردان سىعالاپ، شەرۋلەتىپ ءوتىپ بارا جاتقان كوپ اسكەردەن كوز الماي قاراپ قالىپتى.
الماس حاننىڭ بار نازارى شاھار ۇستىندەگى شالقار اسپانعا اسقاقتاي بوي كوتەرگەن جاڭا مۇنارادا...
II
ءامىرشى جورىقتىڭ جەڭىسپەن اياقتالعانىنا توي وتكىزدى. توي ەكى ايعا سوزىلدى. ول وتكەن اشىق الاڭ تاعى دا قاڭىراپ بوس قالدى. ەكى اي بويى توي تويلاعان بايتاق، شاھار قايتادان ۇيرەنشىكتى تىرشىلىگىنە كوشتى. ابدەن قاپىسىز سايرانداپ، قۇمارلارىنان شىققان جۇرتتىڭ ءبارى قۋناق. تەك ءامىرشىنىڭ عانا شارشاعانى تاراماعان. ول توي وتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە شاھاردىڭ شىعا بەرىس سىرتىنداعى وڭاشا سارايعا كوشىپ العاندى. ول ىشىنە كۇن تۇسپەيتىن قالىڭ باقتىڭ قاق ورتاسىنداعى بيىك توبەنىڭ باسىندا-دى. سالتاناتى وزگە سارايلاردىڭ ەشقايسىسىنان كەم بولماسا دا، وندا ەشكىمدى قابىلدامايتىن. ساراي تۇرعان توبەنىڭ جان-جاعىنداعى ب ا ق تا تاۋ قويناۋلارىنداعى تابيعي توعايداي ءوز بەتىمەن وسكەن-دى. ونىڭ ىشىندەگى ەلىكتەر مەن توتىلار دا، وزگە باقتارداعىداي قولعا ۇيرەتىلمەگەن، جابايى؛ ادام كورىنسە انادايدان قاشا جونەلەدى.
مۇندا كەلگەندە ءامىرشى وزگە سارايلارداعىداي قاقىرايىپ تاقتا وتىرمايدى. كوبىنە-كوپ سارايدى شىرق اينالا قورشاعان توعان سۋدان كوپىرمەن ءوتىپ، كۇنى بويى ب ا ق ءىشىن ارالايدى. قاسىنا جولداس تا ەرتپەيدى. بۇل باققا ءۇي ىشىنەن باسقا ساراي ادامدارىنان ەشكىم جىبەرىلمەيدى. ءبىراق ولار دا مۇندا تەك ءوز رۇقساتىمەن عانا اتتايدى. ول كوبىنە-كوپ كىشكەنە نەمەرەلەرىن وسىندا شاقىرىپ اپ، كۇنى بويى بىرگە قىدىراتىن دا، كەشقۇرىم كۇيمەگە وتىرعىزىپ، بايبىشەسىنە قايىراتىن-دى.
بۇل جولى مۇندا نەمەرەلەرىن دە الدىرتپادى. جولىعاتىن شارۋا بار ەدى دەپ، بايبىشەسى ادام جىبەرگەن ەكەن، كەيىنىرەك سويلەسەرمىز دەپ قابىلداماي قويدى. ۇزاق جورىق، ودان كەيىنگى توي-تومالاقتىڭ ىردۋ-دىردۋى ابدەن قالجىراتقان. ءقازىر ەشكىمدى كورگىسى كەلمەيدى. ساياباقتىڭ وڭاشا تۇكپىرىنە بارىپ، سىلدىراپ اعىپ جاتقان بۇلاق باسىنداعى قويتاستارعا وتىرادى دا قويادى. مىناۋ جارىق جالعاندا تەك وسى ءبىر اياداي تۇما بۇلاقتىڭ باسىندا عانا ول ءوزىن بيلەۋشى سەزىنبەيدى. سىلدىر-سىلدىر اعىپ جاتقان ءمولدىر بۇلاققا دا، جاسىل-جەلەك اراسىندا مىگىرسىز شىقىلىقتاعان سانسىز قۇستارعا دا، سۋ ۇستىنەن شىر اينالىپ شىقپاي قويعان كوك قانات ينەلىككە دە ونىڭ ەشقانداي ءامىرى جۇرمەيدى. بۇل ارادا ودان ەشتەڭە ىقپايدى. تەك قالىڭ نۋدىڭ ىشىنەن شىعا كەپ، بۇنى كورگەندە دۇركىرەپ كەيىن قاراي زىتا جونەلەتىن ۇركەك ەلىكتەر عانا سەسكەنەدى. ءبىراق ولار دا بۇدان اتاقتى بيلەۋشى ەكەن دەپ ەمەس، كوپ ەكى اياقتىلاردىڭ ءبىرى ەكەن دەپ قورقادى. ول بۇلاققا بەتتەگەندە توڭىرەكتەگى ساقشىلار مەن ساراي قىزمەتكەرلەرى دە كوزگە كورىنبەي جىمىپ بەرەدى.
ءامىرشى وڭاشا تۇما بۇلاق باسىندا ۇزاق وتىرادى. تالاي-تالاي الىس جورىقتارعا تاۋەكەلدى وسى ارادا بۋعاندى. تالاي-تالاي ءتاج كيگەندەردىڭ تاعدىرى دا وسى ءبىر پەيىشتەي راقات ماۋجىراعان وڭاشا الاڭقايدا سىلق-سىلق كۇلگەن سىلقىم بۇلاق باسىندا شەشىلگەن-دى. مۇندا كەلگەندە كوكىرەگىندە دە ءاردايىم مىناۋ جەر قوينىنان جىلىمشىلاپ شىعىپ جاتقان تۇنبا سۋداي تاۋسىلماس، تارتىلماس ويلار قوزدايتىن. ءبىراق بۇلاق سۋى ءبىر قالىپتى شىعا بەرەدى، ءبىر ارنامەن اعا بەرەدى. ال، ءامىرشىنىڭ كوڭىلىندە ەندى تۇلەپ جاتقان تۇرتىنشەك ويلار قايتا-قايتا ارناسىنان اداسىپ، ءار ساققا ءبىر جۇگىرىپ كەتەدى. مىنە، بۇگىن دە ول كوپ ۇزاماي تاعى دا اتقا قوناتىن كەلەسى جورىعى تۋرالى ويلانعالى كەلىپ ەدى، ەسىنە قايداعى ءبىر الما ساپ ەتە قالدى.
سول ءبىر بىلىنەر-بىلىنبەس جىپ-جىڭىشكە پىشاق داعى تۇسكەن نارت قىزىل الما كەشە بۇنىڭ الدىنان قايتقاندى، جاڭا تاماق ۇستىندە قىزمەتشى ايەل التىن تاباققا سالىپ تاعى اكەلىپتى. ول وزگە المالار جەتپەگەندەي، تاپ سونى ۇستاي اپتى. اراسىن اشىپ قاراپ ەدى، بۇلاڭداپ قۇرت شىقتى. قىزمەتشىلەرىنىڭ الدىندا مىنەز شاقىرىپ جاتپايتىن؛ بايقاماعان بوپ تاباققا قويا سالدى.
قىزمەتشى ايەل قايتا الىپ كەتتى. ول قاتۋلانىپ وتىرسا دا، قىزمەتشىنىڭ بۇل اعاتتىعىن كەشىرگەن بولدى، لىقسىپ كەلە قالعان اشۋىن جاسىرعان بولدى.
ءبىراق مۇنىڭ قيىردان شالىپ وتىراتىن قىراعى كوزى قىزمەتشى ايەلدىڭ جۇقا ەرنىن جىمقىرا تىستەپ العانىنان باسقا، جۇزىنەن نە ءجۇرىس-تۇرىسىنان ەشقانداي قىسىلعان-قىمتىرىلعان مىنەز بايقامادى. قىزمەتشى ايەلدەردىڭ يبا ساقتاعان بوپ، ەرىندەرىن تىستەپ، جىميىپ كۇلىپ جۇرەتىندەرى قاشانعى ادەتتەرى ەمەس پە! سوندا قىزمەتشى ايەل ءامىرشىنىڭ الدىندا الگىندەي ىڭعايسىز جاعدايعا ۇشىراعانىنا تۇك قىسىلماعانى ما؟ الدە داستارقان ۇستىنە وزگە تاعامدار مەن ىدىس-اياقتاردى قويىپ، كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ، كورمەي قالدى ما ەكەن؟ قىزمەتشى تۇگىلى ۋازىرلەر دە، قول باسىلارى دا، ءتىپتى ءوز بالالارى الدىنا كەلگەندە باۋىرلارىن جازا الماي، بۇگەجەكتەسى تۇرماي ما؟ ەندەشە، بەيشارا ايەلگە نە جورىق؛ ول ءتىپتى ءامىرشىنىڭ جۇزىنە قاراۋعا، نە ىستەپ نە قويعانىن اڭدىپ وتىرۋعا جۇرەگى داۋالايدى دەيسىڭ بە؛ الگىندەي-الگىندەيدى ءتىپتى بايقامايتىن دا بولار.
ءامىرشىنىڭ كەيدە قاراۋىنداعىلاردىڭ وپ-وڭاي نارسەگە ءقايتىپ اقىلدارى جەتپەيتىنىنە قايران قالاتىنى بار. ارتىنان ءوزى بايىپتاپ ويلاپ-ويلاپ، ونىسىنىڭ بەكەر ەكەنىنە كوزى جەتەدى. ءوزى بولسا، بىرەۋگە جاعا ما، جاقپاي قالا ما دەپ قيپاقتامايدى، ال قاراۋىنداعىلار مۇنىڭ قاس-قاباعىن باعىپ قيپاقتاپ تۇرعاندا، شاتاسپاستان شاتاسىپ كەتۋى ابدەن ىقتيمال. ول باعىنىشتىلارمەن وڭاشا سىرلاسقاندا ءماجىلىس تەسىن ۇزاق سويلەتىپ، ءوزى ءۇن-تۇنسىز تىڭدايدى دا وتىرادى. ابدەن ايتاتىنىن ايتىپ بولعانشا ءسوزىن بولمەيدى. ۇستاز الدىنداعى بالا شاكىرتتەي قىبىر ەتپەي، اۋزىنا قاراپ قاتادى دا قالادى. ءتىپتى «ءيا، دۇرىس، ايتا بەر» دەپ ماقۇلداپ باسىن دا يزەمەيدى. ويتسە دە، كەيبىرەۋلەردىڭ «تاپ وسى باعىتىمنان اۋىپ كەتسەم، جاقپاي قالارمىن» دەپ ىڭعايعا اۋناپ، كوپ سىرىن ىشكە بۇگىپ قالۋى مۇمكىن عوي. وعان ءوز باعىنىشتىسىنىڭ ىشىنە قۇلتا ساقتاماعانى، نە ويلاپ، نە قويعانىن تۇك قالدىرماي تۇگەل ايتىپ بەرگەنى كەرەك. ويتكەنى بۇنىڭ ءامىرىنىڭ استىنداعى ەلدە ىشىنە سىر بۇگىپ، قۇلتا ساقتاۋعا تەك ونىڭ ءوزىنىڭ عانا حاقىسى بار. ال بىلايعى جۇرت بۇنىڭ جولىنان جانى مەن قانىن اياماعاندا، سىرىن اياپ قايتەدى... بۇل وزىنە باعىنىشتى جەردەگى ءار پەندەنىڭ نە ويلاپ، نە قوياتىنىن تۇگەل ءبىلىپ وتىرۋعا ءتيىستى. اسىرەسە ءوز توڭىرەگىندەگىلەردىڭ كوكىرەگىندەگىسىن ابدەن اقي-تاقي ءبارىن ءبىلىپ الماي تۇرىپ، كوڭىلى كونشىمەيدى. ادامنىڭ سىرىن بىلمەيتىن اتقا مىنبەيتىنى سياقتى، نە ويلاپ، نە قوياتىنىن، ورەسىنىڭ قايدا جەتىپ، قاي جەردەن سۇرىنەتىنىن بىلمەيتىن كىسىلەردى دە ماڭايىنا جولاتپاعانى ءجون. ونىڭ ۇستىنە ءار ادامنىڭ سىرى كوكەيىندە جاتقاندا عانا ءوزىنىڭ قارۋى دا، اۋزىنان شىعىپ كەتكەن سوڭ ەستىگەن كىسىنىڭ قارۋى ەمەس پە؟ بۇل ءوز ماڭايىنداعىلارعا ىشىنە قۇلتا ساقتاتپاۋعا تىرىسادى. قايقايسىسىنىڭ دا بار سىرىن ءبىلىپ اپ، ءوز سوزىمەن ءوزىن ماتاپ قويادى. سوندىقتان دا باعىنىشتىلارىن ەشتەڭەدەن سەكەم الدىرماي، ەركىن سويلەتىپ باعادى. بىرەۋدى تىڭداپ وتىرىپ، ءسوزىن تۇزەتكەندى يت ەتىنەن جەك كورەدى. قايتا بىلەتىن نارسەسىن بىلمەگەن بوپ، وپ-وتىرىك اڭعال سۇراقتار قويادى. سوندا جەر تۇبىندەگىنى بىلەدى دەيتىن سۇڭعىلا ءامىرشىنىڭ قايداعى ءبىر قاراپايىم نارسەلەردەن دە بەيحابار ەكەنىن كورگەن ماجىلىستەسىنىڭ ماناعىدان بەرى كومەيىنە ىركىپ، اشىپ ايتپاي، ماڭايلاپ قايتىپ جۇرگەن تىلدەگى تيەگى وز-وزىنەن اعىتىلىپ قويا بەرەدى. ءسويتىپ، اۋەلى باعىنىشتىسىنا ىشىندەگى قىرىندىسىنا دەيىن ايتقىزدىرىپ الادى دا، ءوزىنىڭ اناۋ ويلاپ وتىرعانداي اڭقاۋ ەمەستىگىن ارتىنان بارىپ اڭعارتادى، ار جاق-بەر جاعىڭدى ايتقىزباي ءبىلىپ وتىرعان كورىپكەل كىسىنىڭ قالپىن تانىتادى. سوندا الگى ساۋلاپ وتىرعان «سابازىڭ» بىردەن جىم بولادى. بۇدان كەيىن ول دا ءبىر، مۇرىندىعى تەسىلگەن تايلاق تا ءبىر-ايتقانىڭا ءجۇرىپ، ايداۋىڭا كونبەسكە امالى قايسى... ءامىرشى اتاۋلىنىڭ بىلايعى جۇرتتان بيىك تۇراتىن جەرى دە — ءوزى كىمنىڭ سىرىن بىلگىسى كەلسە دە، سۇراپ ءبىلىپ اپ، وزگە ەشكىمگە سىر ايتپايتىندىعىن دا ەمەس پە؟ ارعى-بەرگىدە امىرشىدەن سىر سۇراۋعا جۇرەگى داۋالاعان ادام بار ما، ءتايىرى... ءامىرشى اۋزىنا قانداي بەرىك بولسا، قۇلاعىن دا اركىمنىڭ اۋزىنا توسەپ وتىرا المايدى، وعان بىرەۋدىڭ وسەگىن تىڭداعاننان گورى باسىنداعى التىن ءتاجدى جۇلىپ اپ، ساسىق اۋىز وسەكشىنىڭ الدىنا تۇكىرگىش قىپ قويعانى الدەقايدا دۇرىس. ول بىرەۋ تۋرالى شاعىم ايتىپ كەلگەن كىسىنى يت ەتىنەن جەك كورەدى. ال ءوزى تۋرالى وزگەلەر نە ايتىپ جاتقانىن وسەك قىپ جەتكىزگەندەردى بىر-ەكى رەت دار استىنان قايتارعانى دا بار. سودان بەرى بۇعان ەشكىم الگىندەي بۇرالقى اڭگىمەمەن ماڭايلامايتىن بولدى. ۋازىرلەرى مەن بالالارى ءوزى تاپسىرما بەرمەسە، ەشكىم جونىندە ەشتەڭە ايتپايدى. بۇل بىلۋگە ءتيىستى توتەنشە وقيعالاردى حاننىڭ ءۇي ءىشى نە سارايدىڭ اسا جوعارى دارەجەلى ۇلىقتارى بۇل بال اشتىراتىن سەيىتتەرگە ايتادى. ولار بۇعان وزدەرى ەستىگەن جايسىز حاباردى نىسانالاپ بىلدىرەدى. بۇل ولاردىڭ الگىندەي نىسانالارىنىڭ ءار جاعىندا نە جاتقانىن اقي-تاقي بىلگىسى كەلسە عانا شاقىرىپ اپ، الگى ءوزى بايقاعان نىسانانى جورىتادى. سوندا سەيىتتەر وعان وزدەرى ەستىگەن قولايسىز لاقاپتى اشىپ ايتپاي، الگى نىسانانىڭ جورۋى قىپ تۇسپالداپ جەتكىزەدى، ونى قالاي ءتۇسىنۋ بۇنىڭ ءوز ەركىندە. الگى تۇسپال اڭگىمەگە قاراپ، قانداي قورىتىندى شىعارارىن، جازىقتىعا قانداي جازا قولدانارىن تەك ءوزى عانا بىلەدى. ءاربىر قۇلاعى ەستىگەن ۇنامسىز جاعدايدى اشكەرەلەپ وتىرۋ، جازالاپ وتىرۋ پاديشانىڭ وزىنە دە وڭاي تيمەيدى. ال بىرەۋدەن الگىندەي قىلمىستىڭ انىق-قانىعىن ەستىپ ءبىلىپ وتىرىپ، وعان لايىقتى جازا قولدانباسا، و دا حالىق الدىنداعى اسقار تاۋداي ابىرويىنا داق سالار ەدى. «قايدا دا ايلا تاپپاس تىعىرىقتان قاش»، دەگەن ءوز قاعيداسىن بەرىك تۇتىناتىن ول بۇل ماسەلەدە دە ءوز قولىنا ءوزى بوگەۋ سالعىسى كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە شاعىم مەن وسەك جەكەلەگەن كىسىلەر ۇستىنەن ايتىلادى. قارا ءنوپىر اسكەردى قان قاساپ قىپ قىرىپ تاستاۋعا بار ءامىرشى ءاربىر جەكە پەندەنىڭ ىس-ارەكەتىن باعالاعاندا، اسىرەسە جازالاعاندا، قيانات، ادىلەتسىزدىك جىبەرۋگە قاتتى قايمىعادى. ويتكەنى سوعىستا جازىقسىز جاۋىنگەرلەردى، اركىمنىڭ الپەشتەپ وسىرگەن ورىمدەي ۇلدارىن قانشا كوپ قىرساڭ، سونشالىقتى اتاعىڭ اسسا، جاي ومىردە جاي انشەيىن كوكىرەگىندە جانى بار جالبا توندى قايىرشىعا ىستەگەن ءسال ادىلەتسىزدىگىڭ ابىرويىڭدى ايرانداي توگەدى. ال ءامىرشى باسىڭمەن قاراپايىم بىرەۋگە قايىرىم جاساساڭ، قانشاما بوزداقتى قىرعان قان ىشەر اتاعىڭ جويىلىپ، قاراشىعا قايىرىمدىلىق جاساعان، قارا قىلدى قاق جارعان ادىلەتتى اتاعىڭ جايىلادى. وعان دا باياعىدا كۇنگەي جورىعىنىڭ تۇسىندا ابدەن كوزى جەتكەن.
پالەن اي بويى ۇدەرە تارتىپ كەلە جاتقان اۋىر قول اقىرى جاۋ استاناسىنا دا جاقىندادى. الدارىنان ارقىراي موڭكىگەن تاۋ وزەنى جولىقتى. ارعى بەتتە وكشەلەرى جالتىراعان قارا سيراق ديقاندار ماڭ-ماڭ باسىپ ءدان سەۋىپ ءجۇر. كەڭ قويناۋدى شىرق اينالا قورشاعان تاعا تاۋدىڭ باۋرايىنىڭ ءبارى بۇيرا-بۇيرا نۋ جىنىس، ۇلپىلدەك اق جولاق، اقشىل جولاق، سارعىش جولاق، قىزعىلت جولاق، جاسىل جولاق - تەڭبىل-تەڭبىل. ەرتەڭگى پىسەتىن شىرىن جەمىستەردىڭ ءدامىن سەزدىرەتىندەي ءبىر ءتۇرلى كۇمىلجى ءتاتتى ءيىس كىسىنى ەلىتتىرىپ، باسقا شاباتىنداي. سول ءبىر پەيىشتەي كوركەم قويناۋعا بىجىناپ كوپ شاتىر قوندى. بارلىق كەرنەيلەر تارتىلىپ، بارلىق داۋىلپاز دابىل قاقتى. الگى تۇنىپ تۇرعان تىنىش قويناۋ مەن ماناۋراپ جاتقان مارعاۋ تاۋلارعا جان بىتكەندەي، جان-جاقتان ءدۇبىر مەن ءدۇسىر كوبەيە باستادى. بۇيرا جى-نىستاردىڭ اراسىنداعى بۇعىلار مەن ەلىكتەر سىتىلىپ شىعىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى ۇلان-اسىر كەڭ جازىققا قاراي لاپ قويدى. جان-جاقتان تارتىلعان سۇر جەبە ونسىز دا جۇرەكتەرى ۇشىپ بەزىپ بارا جاتقان جۇيرىك حايۋانداردىڭ سوڭىنان سۋىلداپ قۋىپ بەردى. تالايى وماقاسا قۇلاپ، وپات تاپتى. قالىڭ قولعا وڭاي ەت تابىلدى. وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى قارا سيراق ديقاندار دا، قارا جولاق ايعىز-ايعىز اڭىز باسىنا قولدارىنداعى سوقالارى مەن كەتپەندەرىن، تۇقىم تولى دوربالارىن تاستاي-تاستاي قاشا جونەلدى. ءبىراق ولاردىڭ سوڭىنان وق جاۋعان جوق. تاۋ باۋرايىنداعى سىبدىر كۇشەيمەسە باسىلار ەمەس. ولار، شاماسى، قالىڭ-قالىڭنىڭ اراسىمەن ارعى ءقاۋىپسىز باۋرايعا جىلىسىپ بارا جاتقان جىمىسقى جىرتقىش اڭداردىڭ ءدۇسىرى بولسا كەرەك.
جاۋىنگەرلەر اعاش كەسىپ، شوقى-شوقىنىڭ باسىنا وتىن ءۇيدى. كەشقۇرىم كەڭىنەن وراعىتىپ جاتقان تاعى تاۋلاردىڭ باسىنان قاتار-قاتار تىزىلە جاعىلعان كوپ الاۋ لاۋلاپ قويا بەردى. جازعى اسپاننىڭ بىجىناعان كوپ جۇلدىزى جەر بەتىنە كوشىپ قونعانداي. تۇنگى كوكجيەك تۇپ-تۇگەل ءورت قۇشاعىندا. ەرتەڭىنە دە ول تىرپ ەتپەي سول كوك قويناۋدا جاتىپ الدى. تاعى دا كەش ءتۇستى. تاعى دا جەر مەن كوكتى وتقا توعىتتى. استانا توڭىرەگىندەگى قالىڭ ەلدىڭ مىناداي جۇلدىزدان دا كوپ اسكەرگە ءدات قىلىپ جاتار شىدامدارى ەكى-اق كۇنگە جەتتى. ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ جان-جاقتان بۇلارعا ەركىمەن مويىن ۇسىنعان بوسقىندار لەك-لەك اعىلا باستادى. ول بوسقىنداردى اسكەر جايعاسقان القاپقا جولاتپاي ءبىر جاعى-اقار-شاقار تاۋ، ەكىنشى جاعى-دوعاشا ءيىلىپ، وراعىتىپ اعىپ جاتقان جويقىن وزەننىڭ ورتاسىنداعى تىعىرىق تار تۇبەككە ءيىرىپ قاماي تۇرۋعا ءامىر بەردى. وسىناۋ جەر قايىسقان جاۋ ءناسىلدى ەرتەڭ ءپىل ۇستىنەن وت جاۋدىرىپ شىعاتىن جاۋ اسكەرىنىڭ الدىنان سالماقشى.
ءتۇس اۋا بوسقىنداردى بارىپ كورىپ كەل دەپ ۇلكەن ۇلىن جۇمساپ ەدى، كوپ ۇزاماي قايتىپ كەلدى. ءوڭى سۇپ-سۇر قالىڭ كىرپىكتەرى جاپپاي كوتەرىلىپ، بادىراق الا كوزىندەگى بار ۇرەيدى جارقىراتىپ جايىپ سالىپتى. ەسىكتەن اتتاماي جاتىپ:
— بوسقىنداردىڭ سانى ءجۇز مىڭعا جەتتى، — دەدى.
— بەسىنگە دەيىن ءبىزدىڭ اسكەردىڭ سانىنان اسىپ كەتۋى مۇمكىن، — دەدى امىرلەردىڭ ءبىرى.
بۇنى ەستىگەندە سارى الا شاتىردىڭ ەكى جاق ىرگەسىن تولتىرىپ، قاز قاتار ءتىزىلىپ وتىرعان اسكەر باسىلار بىر-بىرىنە قاراستى. ولاردىڭ كوڭىلىنە ويدا جوقتان قوناقتاي قالعان قوبالجۋدى بۇل ايتقىزباي-اق تانىپ وتىر.
بۇنىڭ وڭ جاعىندا سىرتىن تاي جارعاقپەن قاپتاعان قالىڭ قۇراندى، قارسى الدىنداعى كۇمىس تاعاننىڭ ۇستىنە قويىپ، تاسپيىق تارتىپ وتىرعان اق سۇر حازىرەت اڭگىمەگە ارالاستى.
— ۋا، تاقسىر، قارا شىبىنداي بىجىناپ، مىناۋ جارىق جالعاندى قايداعى ءبىر ىبىلىس-لاستىققا جايلاتىپ بارا جاتقان كاپىر تۇقىمدى قالاي قىرساڭىز دا، قانشا قىرساڭىز دا ساۋاپ. مەن ءوزىم ول نايساپتاردىڭ ونىن ءوز قولىممەن باۋىزداۋعا ءازىرمىن. ولاردى وسى ءقازىر قىلىشتىڭ استىنا الماساڭىز، الدىمىزدى تۇنگە اينالدىرساق، قاپى قالۋىمىز ىقتيمال، — دەدى.
— حازىرەت ءجون ايتتى.
— ءيا، قاپى قالۋىمىز مۇمكىن.
ۇلكەن ۇلى مەن باس ءۋازىر ونىڭ ءسوزىن قوسارلانا قوستادى.
بەسىن اۋا قالىڭ اسكەر بوسقىندار ءيىرىلۋلى تۇرعان تۇبەككە بەتتەدى. ولار اۋەلى بۇلاردىڭ نە ماقساتپەن كەلە جاتقانىنا تۇسىنبەي، ايقايلاپ قۋاندى. كوكتىڭ ءجۇزىن كوشىپ كەلە جاتقان شەگىرتكەدەي جەبە قاپتاپ كەتكەنىن كورگەندە بارىپ، جان داۋىستارى شىعىپ باقىرا باستادى. ءجۇز مىڭ ادامنىڭ وكىرگەن، باقىرعان، شىڭعىرعان اجەپتارقى داۋسىنىڭ جاڭعىرىعىنان جان-جاقتاعى شوقى-شوقىلار ەل كوشكەن جۇرتتا قالعان بۇرالقى يتتەردەي جاپاتارماعاي ۇلىپ قويا بەردى. جويقىن وزەننىڭ سارى الا سۋى بۇرىنعىسىنان بەتەر جوڭكىلە اعىپ جاتقانداي.
ساداقشىلار جاۋدىرعان كوپ جەبەدەن بوسقىندار ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قۇلاپ، جايراپ قالدى. قالعاندارى قاپتاپ كەلە جاتقان قالىڭ اسكەردەن، قاستارىندا سۇلاپ-سۇلاپ جاتقان ولىكتەردى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قالاپ، توبە-توبە قالقا جاساپ، جاندارمەن قورعانىپ باقتى. ەندى ىسكە نايزاگەرلەر كىرىستى. كوك سۇڭگىگە ىلىنگەندەر اقىرعى رەت اسپاندى ءبىر كورىپ قالايىنشى دەگەندەي، باسىن انتەك شوشاڭ ەتكىزىپ، شالقايا ءبىر قارايدى دا، سوسىن مويىندارى سىلق قۇلاپ، نايزا ۇشىندا قان ساسىپ جاتقان قارا جەرگە تەسىلە قاراپ تۇرىپ قالادى. ولىكتەردەن قالاعان توسقاۋىل وپىر-توپىر قۇلاعاندا قىلىشتار كوككە ويناپ شىعا كەلدى. ومىرىندە قوي دا باۋىزداپ كورمەگەن حازىرەتتىڭ ءوزى قولىنا قىلىش الدى. بوسقىندار قارۋسىز بولسا دا، ارىستانداي ارپالىستى. قولىنا تۇسكەن جاۋىنگەردىڭ كەڭىردەگىن ورىپ، قۇلاعىن شايناپ جاتقانى قايسى، وق ءتيىپ جەردە قۇلاپ جاتىپ، ءوتىپ بارا جاتقان جاۋىنگەردىڭ اياعىنا جابىسىپ، تىلەرسەگىن قىرقىپ، قادالىپ ايىرىلماي جاتقانى قايسى-ماناعى وكىرگەن، باقىرعاننىڭ ءبارىن قويىپ ايقاسىپ باقتى. قارش-قارش ءتىس شىقىرى مەن ءدۇرس-دۇرس تيگەن جۇدىرىق دىبىسى قىلىش سۋىلىنا، اقىرعى رەت ىشقىنعان جان تاسىلىمگە ارالاسىپ، يۋ-قيۋ؛ سۋعا اتىلىپ باس ساۋعالاماق بولعان بوسقىندار قىزىل تۇتەك اعىن مەن ساداق وعىنا جەم بولدى. كۇن ەكىندىگە تايانعاندا تىعىرىق تۇبەكتە جاۋىنگەرلەر جۇلىقتارىنان قان كەشىپ ولىكتەردى توبە-توبە قىپ ءۇيىپ جاتتى. قارا شىبىنداي كوپ دەپ ايبىنىپ كەلگەن جۇرتتى وپ-وڭاي جۋساتىپ تاستاعاندارىنا ابدەن ەلىرىپ الدى. ول كۇنى ءتۇنى بويى اسپاندى شىراقتاي مازداتىپ ولىك ورتەگەن الاۋلاردىڭ ايىر ءتىلى شارپىپ شىقتى. تۇنگى اسپان كۇڭىرسىك ولىكتەردىڭ ماي-ماي كۇيەسىنە باتىپ قالعان تاجال قازانىنىڭ تۇبىندەي قاپ-قارا بوپ، باۋىرىن الاۋعا ايمالاتىپ، تاس توبەدەن توڭكەرىلىپ ءتوندى دە تۇردى. ەرتەڭىنە تاڭ نامازىن وقىپ بولعان سوڭ، حازىرەتكە قۇران اشتىردى. اق سۇر مولدا قالىڭ قۇراندى الدىنا الىپ جايا سالدى دا، اشىلعان بەتتەگى سۇرەنى كۇڭىرەنىپ وقي جونەلدى: «شىنىنا كەلسەك، مۇنداعى ءومىر نەگە ۇقسايدى؟ ول اسپاننان جەر بەتىنە ادام مەن بارشا جان-جانۋار اتاۋلى ازىق قىلاتىن الۋان ءتۇرلى وسىمدىك ءونسىن دەپ جاۋاتىن نۇردىڭ سۋىنا ۇقسايدى. جەردىڭ بەتى قىزىل-جاسىل قۇلپىرىپ، گۇل-گۇل جايناپ شىعا كەلگەندە، پەندەلەر ونى بۇنداي كوز تويدىرار كورىككە بولەپ جۇرگەن ءوزىمىز عوي دەپ ويلايدى، ال سول اراعا ءبىر كۇنى نە ءبىر ءتۇنى مىنا ءبىزدىڭ تاتەنشە ءامىرىمىز تاپ بولسا، ول ءومىرى ەشقاشان الگىندەي گۇلدەپ، قۇلپىرىپ كورمەگەندەي، تۇك اتاۋلى تىپ-تيپىل بوپ تۇگەل جايپالىپ، قۇلازىپ شىعا كەلەر ەدى». اق سۇر حازىرەت قۇراندى قايتا جاپتى. سوسىن جاي اۋەنگە كەشسە، قۇران وقىعان ماقامىن ۇمىتىپ قالاتىن كىسىشە ىڭىرانىپ سويلەي باستادى:
— تاقسىر الگى اشىلعان سۇرە مىناۋ كوك نايزاڭىزدىڭ استىنا كەپ، اجالىن توسىپ تۇرعان كوپ كاپىردىڭ باسىنا كورىنەتىن بولجال. ءىنشاللا، بۇگىن ولار دا ورىلعان قاۋداي جايپالىپ قالادى ەكەن. ەندى اللا تاعالا ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدىڭ بۇگىنگى عازاۋات ۇرىسىڭىزعا قانداي نىشان بىلدىرەر ەكەن، سونى كورەيىك، — دەپ تىزەسىندە جاتقان قۇراندى قولىنا قايتا الدى. بۇ جولى: «اللا ءسىزدى ەشتەڭەگە بيلىگى جۇرمەيتىن قۇلاق كەستى قۇنسىز قۇل مەنەن ونى قۇرباندىققا شالماي تۇرا المايتىن اسىل قاسيەت، ابزال سيپات بەرىپ ءوز تانىمىزدەن ادەيى جاراتقان سۇيىكتى ۇلىمىزبەن سالىستىرىپ كورۋگە مەڭزەيدى» دەگەن سۇرە شىقتى. حازىرەت ونى: «بۇل جەردە جاراتقان يەم كاپىر مەن مۇسىلمان جايلى ميسالدى ايتىپ وتىر. بىرەۋى-التىنعا ساتىلاتىن قۇلاق كەستى قۇل، قور؛ ەكىنشىسى-وز ىرزىعىن اللانىڭ شاراپاتىنان العان، نە ىستەپ، نە قويام دەسە دە ەركى بار ازات ادام؛ ول ەكەۋى ەشقاشان بىر-بىرىمەن تەڭ بولمايدى دەپ، سىزدەي سايىپقىراننىڭ قىلىشىنان ولگەندەردىڭ سۇراۋسىز ەكەندىگىنە مەڭزەيدى»، — دەپ ءتۇسىندىردى. سوسىن باستالعالى تۇرعان ۇرىستىڭ كاپىرستاندى پايعامباردىڭ اق تۋىنىڭ استىنا جىعۋىن تىلەپ باتا قىلدى. ول اسكەرىن الدارىنداعى اساۋ ارنانىڭ ارعى بەتىنە شىعاردى. ءوزى اتىنا ءمىنىپ، اسكەردىڭ وڭ قاناتى مەن سول قاناتىن، ماڭدايى مەن ورتاسىن، توسقاۋىلدى ساپقا تۇرعىزىپ، ورىن-ورىندارىنا جايعاستىردى. وڭ قاناتقا ۇلكەن ۇلى مەن كەنجە ۇلىن جانە ءتورت ءامىردى، سول قاناتقا ەكى ورتانشى ۇلى مەن ءتورت ءامىردى، الدىڭعى شەپكە باس قولباسشىنى، ءبىر ۇلىن جانە ءتورت ءامىردى قويدى. ورتاداعى اسكەردى ءوزى باسقاراتىن بولدى. جاۋ جاعىندا جيىرما مىڭ اتتى اسكەر، وتىز مىڭ جاياۋ اسكەر، ءجۇز جيىرما ءپىل ۇرىسقا كىرىسۋگە ساقاداي ساي تۇر. ءجۇز جيىرما ءپىلدى بىر-بىرىنە تۇمسىقتارىنان تىركەپ قويىپتى. ارقالارىنا ۇزىن-شۋاق اشاماي ەرتتەلىپ، وعان ءارقايسىسىنا التى-التىدان ساداق اتاتىن مەرگەندەر وتىرىپتى، پىلدەردىڭ ارا-اراسىندا الما كەزەكتەستىرىپ تاس اتقىشتار مەن اۋىزدارىنان وت شاشاتىن زەڭبىرەكتەر قويىلىپتى. مىناۋ دوڭكيگەن-دوڭكيگەن تاۋ-تاۋ پىلدەردىڭ قاسىندا مۇنىڭ اتقا مىنگەن اسكەرى جاياۋ ادامداي تىم جۇپىنى، تىم جاتاعان كورىندى. ونى اناۋ ءداۋ مىنگەندەر ءقازىر-اق جايپاپ وتەردەي. كەشە قۇر قول بوسقىنداردى قىرۋعا ەكىلەنىپ كىرىسكەندەر بۇ جولى ساسايىن دەدى. اسىرەسە مولدالار، جۇلدىز قارايتىن ساۋەگەيلەر، قازىنا ۇستايتىنداردا ءوڭ قالمادى. بۇل: «سوعىس تۇسىندا سەندەر قايدا بولاسىڭدار؟» —دەپ سۇراپ ەدى، ولار: «ءبىز اناۋ قاتىن-بالالار قورقار، سولاردىڭ قاسىندا قارا بوپ تۇرساق قايتەدى؟» — دەپ شۋ ەتە قالدى. ءامىرشى كۇلىپ جىبەردى.
القاپتىڭ ەكى بەتىنەن جەر قايىسقان قالىڭ قول ماڭ-ماڭ باسىپ، بىر-بىرىنە جاقىنداپ كەلەدى. ەكى جاقتىڭ قاق الدارىنداعى شولعىنشى اسكەرلەرى ەندى-ەندى ماڭداي تۇيىستىرەردە، ول ءوز اسكەرىنىڭ قاق ورتاسىنداعى ۇيىك وبانىڭ باسىنا شىعىپ، جاينامازىن جايىپ، قۇبىلاعا قاراپ، نامازعا جىعىلدى.
ناماز وقىپ وتىرىپ مايدان دالاسىنا كوزى ءتۇسىپ ەدى، الدىڭعى شەپ— اۋىر پىلدەر مەن قارشا بوراعان قارا تاسقا قايرات قىلا الماي، مىسىق تابانداپ شەگىنىپ كەلەدى ەكەن. ول جاينامازىن شۇعىل جيىپ، ورتاداعى اسكەردەن ەكى قاناتقا قوسىمشا اسكەر جىبەردى. سول-اق ەكەن جاۋ اسكەرى بۇلاردى ماڭدايدان تىقسىرتىپ، ىشكە ءبىراز ەنىپ كەتكەن كەزدە، ەكى قاناتتىڭ توسقاۋىل اسكەرى قوس بۇيىردەن قاپتاعايلاپ دۇرسە قويا بەردى. بارلىق كۇشتەرىن ماڭدايعا سالعان جاۋ اسكەرى قاپتالدارىنان مۇنداي توسىن كيلىگىستى كۇتپەپ ەدى، قاپەلىمدە ساسقالاقتاپ قالدى. سونى سەزگەن مۇنىڭ تۋ سىرتىنداعى توسقاۋىل اسكەر دە قاق ايرىلىپ قوس قاناتقا قاراي ۇمتىلدى. بۇلاردىڭ ماڭداي الدى كۇشتەرى جاۋدىڭ پىلدەرىن ءوز سوڭدارىنا سالىپ، تەرەڭگە شەگىنە بەردى. قوس قاناتتان تاپ بەرگەن مول اسكەردەن توقتاي قاپ قورعانعان جاۋ اسكەرى پىلدەرىنەن قارا ءۇزىپ الىستاپ قالدى. سونى پايدالانعان بۇلاردىڭ الدىڭعى شەبى، ءجۇز جيىرما ءپىلدى ارتتارىنان وراعىتىپ قورشاۋعا الدى. ەكى ساقينانىڭ ورتاسىندا بىر-بىرىنەن اجىراپ قالعان جاۋ قانشا جانتالاسا ۇرىسسا دا، بىرتە-بىرتە السىرەي بەردى. اشاماي ۇستىندەگى مەرگەندەردى بۇلاردىڭ جان-جاقتان جاۋعان جەبەسى باۋداي جايپادى. كوپ ۇزاماي ەر جۇرەك جىگىتتەر قىلىشتارىن جالاڭداتىپ پىلگە قارسى شاپتى. بىر-بىرىنە تۇمسىعىنان بايلاۋلى حايۋاندار بۇيىرلەرىنەن كىرش-كىرش كىرگەن قىلىش پەن نايزاعا قايرات قىلا الماي بىرىنە-بىرى سوقتىعىپ، ۇيلىعىپ قالدى. الپامسا حايۋاندارعا دا جان كەرەك ەكەنىن ءبىلىپ العان ساربازدار ونان سايىن ەكىلەنە ءتۇستى. پىلدەردىڭ ارا-اراسىنداعى تاس اتقىشتاردى قولعا ءتۇسىرىپ اپ، الىپ حايۋاندارعا قاق ماڭدايلارىنا ات باسىنداي اۋىر تاستاردى قارشا بوراتتى. كوپ ۇزاماي جول ۇستىنە تەڭكيىپ-تەڭكيىپ قۇلاپ جاتقان پىلدەر كوبەيدى. ولار دا قارا قانعا مالشىندى. الگىندە عانا كەيبىرەۋلەردىڭ ۇرەيىن ۇشىرعان ءداۋ حايۋاندار بىرتە-بىرتە سيرەي بەردى. ءبىر ۋاقىتتا بۇنىڭ ون ءتورت جاسار نەمەرەسى ءبىر ءپىلدى قولعا ءتۇسىرىپ، الدىنا الىپ كەلدى. ول ويىنا: «داۋىتكە سۇلەيمەندى بەرىپ ەك، ول وعان قانداي تاماشا قىزمەتشى بولا ءبىلدى» دەگەن سۇرە ورالىپ، ەر جۇرەك نەمەرەسىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەدى. سول ەكى ارادا ەكىنشى ساقينانىڭ ورتاسىنا تۇسكەن جاۋ اسكەرىنىڭ دە كۇل-تالقانى شىقتى. كەڭ القاپتىڭ بويىندا جايراپ جاتقان ولىككە ات ءسۇرىنىپ جۇرە المادى. سول كۇنى بەسىن ناماز تۇسىندا ول استاناعا كەلىپ كىردى. تۋى جىعىلعان ەلدىڭ قالعان اقسۇيەكتەرى قالانىڭ قاقپاسىن وزدەرى اشىپ، الدىنان شىعىپ باستارىن ءيدى.
قالىڭ اسكەر بوتەن ەلدىڭ باي استاناسىنىڭ اڭىرايىپ اشىق-تەسىك جاتقان قاقپالارىنان تۇس-تۇستان لاپ قويدى. ول قولباسشىلارىمەن جەڭىلگەن ەلدىڭ پاتشا سارايىندا دۋمانداتىپ وتىرعاندا، ونىڭ جەر قايىسقان ساربازدارى قالا ىشىندە سايرانداپ ءجۇردى. شاھاردى سىرتىنان ءتورت جاعىنان ءتورت تۇمەنگە كۇزەتتىرىپ قويدى دا، قالعاندارىنا جاۋ استاناسىندا قۇمارلارىنان شىققانشا ويران سالۋلارىنا، قۇشاقتارى تالعانشا قۇشىپ، قورجىندارى تولعانشا توناۋلارىنا ەرىك بەردى. بۇل ويران ەكى اپتاعا سوزىلدى. اركىمنىڭ قوس-قوستان ءمىنىپ شىققان اتتارىنىڭ تۇلا بويى قورجىننان كورىنبەيدى. ءبىراق جۇرتتىڭ ىندىنى جامان اشىلىپتى. ءارقايسىسى جۇز-جۇزدەن قۇل مەن كۇڭ ەرتىپ شىققان جاۋىنگەرلەر دە بولدى. بارىنەن دە ءبىر سىعىر كوز، جىلتىر قارانىڭ قورلىعى ءوتتى. بۇل جەڭىلگەن ەلدىڭ ءبىر توپ اقسۇيەكتەرىن ەرتىپ، نوكەرىمەن قالا ورتاسىنداعى الاڭدا كەلە جاتىپ، تاپا-تال تۇستە كوشەدە الىسىپ جۇرگەن ەكى ەركەكتى كوردى. اناداي جەردە بىر-بىرىنە قوساقتاۋلى ەكى ات، ونىڭ قاسىندا قولدارىنان قىل شىلبىرمەن بايلاپ، بىر-بىرىنە تىركەپ قويعان ون شاقتى ايەل، ەركەك تۇر. الىسىپ جاتقان ەكەۋدىڭ قاستارىنا حان كەلگەنىمەن دە شارۋالارى جوق. ەكى كوزى بىردەي سوقىر، ەڭگەزەردەي ەدىرەڭ مۇرت، موسقال بىرەۋ موينىنا قوس قولداپ جابىسىپ قالعان سىعىر كوز، سىپتىعىر قارانى شەكەدەن دە، تۇمسىقتان دا پەرىپ ءجۇر. شاراپقا اياماي تويىپ العان سىپتىعىر قارانىڭ ۇزىن موينى، ەدىرەڭ مۇرتتىنىڭ ءزىل جۇدىرىعىنا توتەپ بەرە الماي، كوك ەسەكتىڭ موينىنا تاققان قونىراۋداي ارلى-بەرلى بۇلعاڭداي بەرەدى. ءبىراق دۇنيەقوڭىز سىپ-تىعىر قارانىڭ قوس قولى، ەڭگەزەردەي سوقىردىڭ القىمىنان ايرىلار ەمەس. ول مىنا ماسقاراعا شىداي المادى. كوپتەن بەرى ىستەپ كورمەگەن ادەتىنە باسىپ، ەكى كوزىنە قان تولىپ، كۇيمەدەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، توبەلەسىپ جاتقانداردىڭ قاسىنا جەتىپ بار-دى دا، سىپتىعىر قارانى وڭ يىقتان قىلىشپەن تارتىپ قالىپ ەدى، اياعىن قۇشاقتاپ قۇلاپ ءتۇستى.ەڭگەزەردەي سوقىر ەندى مۇنىڭ ەتەگىنە جارماسىپ، جىبەرمەي قويدى:
— «و، قايىرىمدى ادام، كىم بولاسىز... انامنان قالعان جالعىز كوز— اقىق القا ەدى. مىنا ءبىر كورسەقىزار سۇمەلەك جابىسىپ الىپ بەرمەي تۇرعان ەدى. ءتاڭىر جارىلقاعىر، اتىڭدى ايتشى! ءومىر باقي اۋزىمنان تاستامايىن»، —دەيدى.
— «وي، پاقىر، مەنىڭ ءاتى-جونىمدى ءبىلىپ قايتەسىڭ، —دەدى ءامىرشى.
— شىركىن، ەلىڭنىڭ بارلىق ەركەك كىندىگى سەندەي بولسايشى!»
سودان بۇل قايتار جولدا قاي قالاعا سوقسا دا، الدىنان ءعارىپتى قورعاعان قايىرىمدى بيلەۋشى تۋرالى اڭىز شىقتى دا وتىردى.
ەلگە كەلگەن سوڭ، ول ءوزى جوقتاعى وقيعالاردى ايتقان ءبىر توپ عايباتشىنى توي ۇستىندە دارعا استى. ەندى ەشكىم وعان ارىز ايتىپ كەلمەيتىن بولدى. الدا-جالدا ول بىلمەۋگە بولمايتىن سۇرقيا حاباردى شايقىلار مەن سەيىتتەر عانا تۇسپالداپ سەزدىرەدى. ماناعى الما دا سولاردىڭ ءىسى بولماسىن! سوندا بۇل نەنىڭ نىشانى؟ ءوز ەل، ءوز توپىراعىندا وعان قانداي قاتەر تونبەك؟ جاقىن جەردە بۇعان جۇرەگى بارىپ شابا قوياتىن جاۋ دا جوق. ماشىرىق ەلشىسىنە كوپ ۇزاماي نايزامەن ءوزى باراتىنىن سەزدىرىپ، بۇنىڭ حالقى مەن ەر جۇرەك اسكەرىنىڭ كوڭىل كۇيى قانداي ەكەنىن كورسىن، ءبىلسىن، ايتىپ بارسىن دەپ ەكى اي بويى تويدا ۇستادى دا، توي بىتكەن سوڭ، كەشە عانا، ەلىنە قايتاردى. ول بارىپ جەتكەنشە، بۇ دا اتقا قونادى. كەشە تويدان كەيىن ەل-ەلگە ءدارۋىش، ديۋانا قىپ جىبەرگەن جانسىزدارىمەن سويلەسىپ كورىپ ەدى، ءتونىپ تۇرعان ەشقانداي ءقاۋىپ جوق، توڭىرەك تىنىش دەگەن. شالعاي ايماقتار مەن كەرۋەن جولدارىنىڭ بويىنا، شەكاراعا تاياۋ ماڭايلارعا ءدارۋىش، ساۋداگەر، باقتاشى قىپ ۇستاپ جۇرگەن مىڭ تۇيەلى، مىڭ اتتى قۇپيا اسكەرى دە ەشقايدان بۇلىك بار دەپ حابار ايتقان ەمەس. ەلدەن سالىق جينايتىن ۋازىرلەر مەن جەر-جەردەگى ءامىرشىنىڭ سىرتىنان قويعان اڭدۋشى ساق قۇلاقتارىنان دا كىسى سەسكەنەردەي حابار تۇسكەن جوق. ءبىراق ونداي الىس ايماقتاعى سوراقىلىقتاردى بۇلاي قۇپيالاپ قايتەدى... الدە بۇل الىس جورىقتا جۇرگەندە سارايدا بىردەڭە بولدى ما ەكەن؟ بۇل ءوز توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ىشىندەگى كۇمانداناتىن ادامدارىن، قايدا جۇرسە دە، كوزىنەن تاسا قىلماي، وزىمەن بىرگە الا جۇرەتىندى. بۇ جولى جورىق ۇزاققا سوزىلاتىن بولعاندىقتان، سارايعا باس ءۋازىرىن تاستاعاندى. ەگەر ول قازىناعا قول سالسا، ونىڭ جاراسى جەڭىل. ول ءۇشىن ەشكىم بۇلاي تۇسپالداپ جاتپايدى. ءار جورىقتىڭ الدىندا ءبىر، سوڭىندا ءبىر قازىنانى ءوزى تەكسەرەدى. ولاي بولسا، كوپ ۇزاماي، ول ۇرلىق وزىنەن-وزى اشىلادى. ءبىراق باس ءۋازىر اقىل مەن ايلانى، سابىر مەن اشۋدى بىرىنەن-بىرىن اسىرماي ۇستايتىن ورنىقتى كىسى ەدى. ونىڭ قازىناعا قول سۇعارداي سۇعاناقتىققا بارۋى ەش مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنەن ايتىلاتىن اڭگىمەلەرگە بۇل كوپ قۇلاق اسا دا بەرمەيدى. ونداي كىسىگە جاۋ كوپ، جالا كوپ بولاتىنىن ءوزى دە بىلەدى. سوندا بۇل نىشان نەنى بىلدىرمەك... ءوز وشاعىنىڭ باسى امان. كەشەگى تويدا ءبارىنىڭ دە باستارى تۇگەلدى. سودان بەرى بۇكىل دۇنيە استى-ۇستىنە شىعارداي بوپ، ءبۇلىنىپ شىعا كەلۋى ەش مۇمكىن ەمەس. الگى قىزمەتشى ايەلدىڭ جىبەرگەن اعاتتىعى عانا... ءبىراق ارشىپ، ىشىندەگى قۇرتتى كورىپ تۇرىپ، ول المانى، كىم بولسا دا، لاقتىرىپ تاستاماي ما؟ بۇنىڭ تاباعىنا سالعاندارى قالاي؟ جوق، نە دە بولسا، الدەكىم ادەيى ىستەپ وتىر؟ سوندا ونىڭ نە ويلاعانى؟ الدە ءقازىر ادام جىبەرىپ، سەيىتتەرىنىڭ ءبىرىن شاقىرسا ما ەكەن. پىرىنە دە جورىقتان كەيىن اسىعىس كىرىپ شىعىپ ەدى. بۇرىنعىداي ۇزاق سۇحباتتاسىپ وتىرا الماعاندى.
ءامىرشى ەشقاشان ءتۇسىن، نە باسقاداي كورگەن نىشانىن اۋەلى ىشتەي بولجالداپ الماي تۇرىپ، ەشكىمگە جورىتپايتىن. سوندا وزەگىنەن قۇرت شىققان الما... ول قاستاندىققا ەمەس، ساتقىندىققا، وپاسىزدىققا مەڭزەۋگە ءتيىستى عوي. ول نە قىلعان وپاسىزدىق! زامانىنىڭ مىنانداي تىنىشىندا بۇعان ساتقىندىق جاساپ، باسىنا پالەنى قارالاي ءوزى شاقىرىپ الاتىنداي ول كىم؟
قولباسىلارىنىڭ ءبارىن ساناپ شىقتى. ەشقايسىسىنىڭ ءدال وسى ساتتە بۇعان قارسى قول كوتەرەردەي سىلتاۋ-سەبەبى جوق سياقتى. ۇلكەن جەڭىستەن سوڭ، اسىرەسە الىس جورىقتاردىڭ الدىندا قولباسىلارىنىڭ باسىنا التىندى جاڭبىرشا جاۋدىراتىن مۇنىڭ قاشانعى ادەتى. كۇنگەيدەگى باي ەلدى شاپقانداعى مول بايلىقتى دا، كەشەگى ماعرۇپ ەلدەرىنەن تۇسكەن مول ولجانى دا ول قولباسىلارى مەن ەر جۇرەك جاۋىنگەرلەرىنە اياماي-اق ۇلەستىرىپ باققاندى. اسكەر توڭىرەگىندەگى ادامداردى ءوزىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىنەن ون ەسە ارتىق باعالاعان ءجون. سوندا ولار قانداي قاندى قاساپقا ايداساڭ دا قۇلشىنىپ تۇرادى.
وسىدان ون جىل بۇرىن كۇنگەي ەلىنە جورىققا اتتاناردا ديۋاندا پىكىر ەكى جارىلدى. بۇنىڭ ۇلكەن ۇلى: «ول ەلدىڭ مول التىنىنا يە بولساق، كۇللى الەمدى ءبىز بيلەيمىز»،-دەپ قۇلشىنسا، امىرلەرى: «قارا شىبىنداي قاپتاعان كوپ حالىقتى باعىندىرىپ اپ، بيلەپ-توستەر بولساق، كوپ ۇزاماي ولار ءوزىمىزدى جۇتىپ قويادى. ۇرپاقتارىمىز انا ءتىلىن دە ۇمىتىپ قالادى»، — دەپ تارتىنشاقتاعاندى. سوندا ول قۇران اشتىرىپ ەدى: «پايعامبار، زاڭ بىلمەس، ءجون بىلمەس بۇزاقىلارعا قارسى سوعىس اش»، — دەگەن سۇرەنىڭ ۇستىنەن شىقتى.
كۇنگەي ەلىنىڭ التىنى كەيبىر امىرلەرىنىڭ قيسايعان اۋىزدارىن قايتا تۇزەتكەندى. قارا شىبىنداي قاپتاعان ەلدى دە جەڭۋگە بولاتىنىنا سول جورىقتا كوزدەرى جەتىپ قايتقاندى. ال ماشىرىقتىڭ التىنى كۇنگەيدىڭ التىنىنان كوپ بولماسا، از ەمەس. ونى تيىننان تيىن بالالاتاتىن مۇنىڭ ەلى جاقسى بىلەدى. ەندەشە، ءدال ءقازىر جاڭا جورىققا شىعارداي كىم تابىلا قويادى. كىم؟ ول مىناۋ تىعىرىققا كەپ تىرەلىپ قالدى. تۇما بۇلاق سىلدىر-سىلدىر اعىپ جاتىر. قاشان كەلسەڭ دە، مىناۋ تىلسىم كەڭىستىڭ الدەبىر جەرىنەن جاپىراق قوزعار لەپ تاۋىپ تۇراتىن بيىك اعاشتار باسىنداعى سۋدىر-سۋدىر دا سول قالپى. ءبارى دە بۇعان: «ويلان، ويلان»، — دەيتىندەي. بوي سەرگىتەم دەپ كەلگەنىندە، قايداعى-جايداعىنىڭ ءبارىن ەسىنە تۇسىرەتىن وسى ءبىر قالتارىس وڭاشاعا، ونداعى وسەكشىنىڭ اۋزىنداي ىلعي سىپسىڭداپ تۇراتىن وسى ءبىر جاپىراق سىبدىرى مەن سۋ سىلدىرىنا ىزا بوپ كەتكەندەي، ورنىنان تۇرىپ، جالعىز اياق سوقپاققا ءتۇستى. سۋماڭ سوقپاق ەندى ونى قايتادان سارايعا باستادى. ماناعى ماۋجىراپ تۇرعان تىپ-تىنىش دۇنيەنى الدەبىر تۇلەن تۇرتكەندەي. ماڭايىنىڭ ءبارى ىڭ-جىڭ دىبىس. جۇدىرىقتاي اق تاماق تورعايلار قىت-قىتتاپ اعاشتان اعاشقا قونادى. و دا بۇعان بىردەڭە ايتايىن دەپ وقتالعانداي، تاماعىنىڭ استى بۇلك-بۇلك ەتەدى. تاڭ اتقالى بۇنى اعاش اراسىنان اڭدىپ جۇرگەندەي كەنەت جول قاپتالىنان كيىك قاشتى. بۇدان ۇركىپ قاشىپ بارا جاتپاعانداي، تاڭىن جارقىلداتىپ مازاقتاپ بارا جاتقانداي. سۋماڭ سوقپاق ورىك اعاشىنىڭ استىنان ءوتتى. ۋاقتىلى جيىلىپ الىنباعان جەمىس وز-وزىنەن ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، جەردە شاشىلىپ جاتىر. كوبى يىستەنىپ بۇزىلىپ كەتىپتى. قاناتتارى كۇنگە شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتكەن بارماقتاي-بارماقتاي كەك شىبىندار شاشىلىپ جاتقان ورىكتىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە قونىپ، كەكەڭ-كەكەڭ ەتەدى. شىرىگەن جەمىستەن جەكسۇرىن نارسە بار ما؟ كەشە عانا اپپاق بوپ ۇلپىلدەپ تۇرعان گۇل-اۋ بۇل. ودان تۇينەك سالدى، كوك جاپىراقتى جورگەك قىپ، مىناۋ جاتاعان اعاشتار ءجان-تانىن سالىپ الديلەگەن كىشكەنە تۇينەك جەر قويناۋىنان ءنار ەمىپ، اسپان تەسىنەن نۇر ەمىپ وسە بەردى. سارى التىنداي قۇلپىرىپ، كوزگە تۇسكەنشە اسىقتى. بولدى-تولدى... بولعانى-تولعانى وسى، سيراقتارى سالتاق-سالتاق مىنا ءبىر مالعۇندارعا جەم بولدى. ميۋانىڭ ءقادىرى، شىركىن، كوزىڭە وت بوپ باسىلىپ بيىكتە تۇرعاندا عوي... بيىكتەن ءبىر قۇلاعان سوڭ، مىناۋ ورىكتەردەي اياق استىلانىپ قور بولاسىڭ... جۇرت اياماق تۇگىلى تىجىرىنىپ جيىركەنەدى... كەشەگى بال شىرىنعا تولىپ بالبىراعان ءتاتتى ماۋە ەكەنىڭدى نە قىلسىن. بۇتاققا بىتكەن جەمىسكە بۇلاي ءوز ءباسىن ءوزى ءتۇسىرىپ، بيىكتەن قۇلاماسقا قۇداي تاعالا اقىل بەرمەگەن... ال تىرمىسا-تىرمىسا بيىككە شىققان ادامنىڭ ءوزى قۇلاعانى-ولگەنى... ونى وزگەنىڭ سۇقتى كوزى ودان گورى دە جوعارىراق ورمەلەتە تۇسپەكشى. سۋماڭ سوقپاق سارايدى شىر اينالا قورشاعان توعان سۋدىڭ ۇستىنەن كوپىرگە كەپ تىرەلدى. ول تابان استىندا بويىن جيىپ، مانادان بەرى وي ماناۋراتىپ بارا جاتقان الا كوزىن قايتادان سۋىتىپ الدى. سول سۇپ-سۇر كۇيىندە سارايعا كىردى. سول سۇپ-سۇر كۇيىندە ءوز بولمەسىنە ءوتتى.قىزمەتشى تاعام اپ كىرگەندە دە، ول كەڭ جايدىڭ قاق ورتاسىنداعى شىتىرا حاۋىزدىڭ جانىنداعى جولبارىس تەرىسىن جاپقان جاتاعان تاقتادا سول سۇپ-سۇر قالپى وتىرعاندى. قىزمەتشى ايەل ەگدە ەركەكتىڭ توسەگىنە العاش جاتقالى كەلە جاتقان بالا قىزداي، ەرنىن جىمقىرا تىستەپ، بۇنىڭ ءدال الدىنا كەپ توقتادى. قولىنداعى تاباقشاسىن دوڭگەلەك داستارقاننىڭ ۇستىنە اكەپ قويدى. ەرنىن قانشا تىستەگەنمەن، ۇيالعانىن ءبىلدىرىپ بەتىنە شاپشىعان ءبىر تامشى قان جوق. وپانى اياماي جاققان ات جاقتى سوپاقشا ءجۇزى اق شاعىلتاقتانىپ تۇر. سۇرمەلى كوزدىڭ سوياۋ كىرپىكتەرى قىدىعى كەتكەن بەتتە وز-وزىنەن مەن مۇندالاپ تۇراتىن قاقساقالدىققا ءتان قايسارلىقتى استىنا بۇگىپ، وپ-وتىرىك كەلتىرگەن بولادى. بۇرىن قىزمەتشىلەرىنە نازارىن تىكتەمەۋشى ەدى، بۇ جولى تىنتە قارادى. تايسالا قوياتىن قىزمەتشى ايەل كورىنبەيدى. سوندا قالاي، مىنا ايەل ماناعى قۇرت شىققان المانى الىگە دەيىن كورمەگەن، بىلمەگەن بولعانى ما؟ كورسە بۇدان ناعىپ قىسىلمايدى؟ قىزمەتشى ايەل بەتى بۇلك ەتەر ەمەس، داستارقاندى رەتتەپ بولدى دا، باسىن ءيىپ، تاعزىم ەتكەن كۇيى جۇپ-جۇمىر بوكسەسىنە سارعىش شىتىرا كويلەكتىڭ ەتەگىن بۇلك-بۇلك تەپكىلەتىپ، تەك ايەل عانا ويلاپ تابا الاتىن ءبىر ادەمى ءازازىل جۇرىسپەن ەسىككە جىلىستى. ەسىك جابىلعان سوڭ بارىپ، داستارقانعا قارادى. كوزى قاق الدىندا جاتقان ماناعى نارت قىزىل الماعا ءتۇستى. بۇل جولى پىشاقپەن كەسىلگەن سىزىعى اقسيىپ ايقىن كورىنەدى. ءوزىن وزگە تاعامداردان بولەكتەپ وقشاۋ قويىپتى. الگى ايەل ءبارىن بىلەدى ەكەن! جاستىعىنىڭ قاسىندا تۇرعان قوڭىراۋعا قولىنىڭ قالاي ءتيىپ كەتكەنىن بىلمەي دە قالدى. ەسىكتەن باسىن ءيىپ، تاعزىم ەتىپ، قىزمەتشى ايەل قايتا كورىندى. بۇل ونە بويىن زىركىلدەتىپ الىپ بارا جاتقان اشۋدى جاسىرۋعا بار كۇشىن سالىپ باقتى. قاپەلىمدە بوساعادا ءمۇلايىمسىپ تۇرعان ايەلگە نە دەرىن دە بىلمەي قالدى.
— مىنا المانى وسىنداعى باقتان ۇزدىڭدەر مە؟
— جوق، تاقسىر يەم، سىزگە ادەيى ۇلى حانىم جىبەرىپتى.
— بارا بەر!
قىزمەتشى ايەل جالت بۇرىلا بەرگەندە، جىمقىرا تىستەگەن ەزۋىنەن جىميعان كۇلكى قىلاڭ بەردى... قىزمەتشى ايەلدىڭ ەزۋىندەگى سول ءبىر جىمىسقى كۇلكى ادەتتە مولتەڭ-مولتەڭ اعىپ جاتاتىن موماقان بۇلاقتىڭ بەتىنە دە كوشىپ قونعانداي. سوناۋ قارا جەر كوكىرەگىنەن يمەنە شىققان شىم-شىم سۋ سالدەن كەيىن بولار-بولماس تولقىن مەزىرەتكە كوشىپ، جىمىڭ قاعادى، ءتىپتى ۇنىندە دە ءبىر ايار سىلقىمدىق بارداي-سىلدىر-سىلدىر، سىڭعىر-سىڭعىر... بۇرىن دۇنيەنىڭ بارشا سۇعاناق كوزىنەن قالقالايتىن قالتارىس دەپ كەلەتىن وسى ءبىر ويماقتاي وڭاشاسىن دا كەيىنگى كۇندەرى ءازازىل جايلاپ العانداي. ءتىپتى استىنداعى تاستىڭ ءوزى بۇل نەمە سىلەيىپ قاشانعى وتىرا بەرمەكشى دەپ، دوڭبەكشىپ جاتقان ءتارىزدى. ءتىپتى سوناۋ اعاش باسىنداعى ويناقتاعان جاپىراقتار دا، بىر-بىرىنە بۇنىڭ بىلە الماي جۇرگەن الگى ءبىر قۇپياسى جايلى سىپسىڭداسىپ تۇرعاننان ساۋ ما؟ بۇرىن وسىندا كەلگەندە قۇرىس-تىرىسىنىڭ ءبارى جازىلىپ، كوڭىلىن پىسىناتقان كەرمەك ويلار دا وز-وزىنەن قوزداپ قويا بەرۋشى ەدى. بۇ جولى سەلكەۋى كوبەيىپ كەتتى.
«... ۇلى حانىم جىبەردى».
بۇل وسى سوڭعى جورىعىنا نەمەرەلەرىنىڭ ۇلكەندەرىن ەرتىپ بايبىشەسىن دە الا شىققاندى. ىلعي كوشى-قوندىمەن جۇرگەن بالالار ەلدى قاتتى ساعىنعان سوڭ، وسىدان ەكى جىلداي بۇرىن ونى نەمەرەلەرىمەن بىرگە كەيىن قايىرعاندى. انادا، كوكتەمدە جورىقتان قايتىپ كەلە جاتقانىندا ادەيى بۇنىڭ الدىنان حابارشى شاپتىرعاندا، ول مۇنداي وقشاۋ حابار ايتپاپ ەدى عوي. كەلگەن سوڭ ول تويعا دەيىن اي جارىم ۋاقىت بايتاق شاھاردان ساسكەلىك جەردەگى ۇلى حانىم مەن نەمەرەلەرى تۇراتىن سارايدا دەم الىپ جاتقاندى؛ بايبىشە وندا مۇنداي شالكەم-شالىس ەشتەڭە سەزدىرمەپ ەدى. توي ۇستىندە دە ول تاراپىنان ەشقانداي رەنىش اڭعارعان ەمەس. ەندى اياق استىنان جاساعان مىناۋ يشاراسىنا قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ نە دە بولسا، تويدان كەيىن دۋشار بولعان جاعداي. ەگەر ودان بۇرىنعى نارسە بولسا، باياعىدان بەرى بايقاتپاي كەلىپ، بۇگىن ايتۋى اقىلعا ەش قونبايدى. شەشەلەرىنىڭ سارايىنا بالالارى كوپ بارۋشى ەدى. ويتەتىندەرى بۇدان گورى شەشەلەرىن جاقىن تۇتقاندارى ەمەس، كوبىنە-كوپ اجەلەرىمەن بىرگە تۇراتىن كىشكەنتايلارىن كورۋگە باراتىندى. الدە سولاردان وعاش مىنەز بايقادى ما ەكەن؟ ءبىراق بالارىنىڭ قىلىعىنا بولا بۇعان شاعىناتىنداي نە جەنى بار؟ ولار اناسىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەۋشى ەدى عوي.
بالالارىنان قانداي مىنەز شىعۋى مۇمكىن... جامان ايتپاي جاقسى جوق دەپ، كوزى جۇمىلا قالسا، ورنىنا كىم بولاتىنىن الدەقاشان ءوز اۋزىنان ايتىپ قويعاندى. مۇراگەرىنەن ءازىر سۇرقيا وي شىعا قويۋى مۇمكىن ەمەس. الدە وعان وزگە باۋىرلارى كوز الارتا باستادى ما ەكەن؟ ءبىراق ونىڭ دا قيسىنى كەلمەيتىن ءتارىزدى. ءبارى دە ءبىر انادان تۋعان، كىندىكتەستەر. وزگە انادان تۋعان ەڭ ۇلكەن ۇلى الىستا، كۇنگەي ەلىندە، بيلەۋشى بوپ قالدى. مۇنداعى ۇشەۋى ءالى بيلىك ءدامىن سەزە قويماعان جاس. اپىر-اۋ، سوندا نە بولعانى... الدە مىناۋ ەرتەڭ-بۇگىن جولعا شىعامىز دەپ وتىرعان الىس جورىقتىڭ الدىندا بۇنىڭ بالالارىنىڭ باسىن اينالدىراتىن ازازىلدەر تابىلدى ما؟ جەتى جىل بويى جورىقتا ءجۇرىپ، قاتىن-بالاسىنا جاڭا قاۋىشىپ جاتقان جۇرتتىڭ قاپەلىمدە ۇزەڭگىگە قايتادان اياق سالۋعا زاۋىقتارى سوعا قويمايتىنى دا راس. بۇل سونى ءبىلىپ، وتكەن جورىقتا كوزگە تۇسكەندەردىڭ ءبارىنىڭ باسىنان التىن جاۋدىرىپ باققان-دى. الدە سونىسى قاتە بولدى ما ەكەن؟ بىردەن جارىلقاي سالماي، ءالى دە ەمەكسىتە تۇرعانى دۇرىس پا ەدى؟ باياعىدا ءوزىنىڭ ءبىر امىرشىگە ايتقان اقىلى بار-دى: «تۇرىكتەردىڭ كوزدەرى قانداي قىسىڭقى بولسا، كوڭىلدەرى دە سونداي تارتىڭقى كەلەدى. ولاردى ادال قىزمەت ەتكىزۋدىڭ جاڭعىز جولى كوزىن قازىناعا، كوڭىلىن ماقتانعا تويعىزۋ. وزگەدەن تارتىپ ال، وزىڭدىكىن ساتىپ ال». ول دا سول تالاي ەلدى شارلاپ ءجۇرىپ، تارتىپ العان التىن مەن اسىلدى ءوز قاراۋىنداعىلاردى ساتىپ الۋعا جۇمساپ جاتقان جوق پا؟ ايتپەسە قاتىندارىنىڭ باۋىرىنداعى بايسىماقتاردى جىلى توسەكتەن التىننان باسقا نە تۇرعىزا الۋشى ەدى. كەشە عانا وسى مىنەز شىعارادى-اۋ دەگەندەردىڭ دۇنيە-قوڭىزدارىنا قازىنا تاراتىپ، ب ا ق قۇمارلارىنا دارەجە ۇلەستىرىپ، ىندىندارىن تەسىپ جاتقان قىزىل قۇرتتىڭ باسىن قايتارعانداي بولىپ ەدى عوي. سول ەكى ورتادا نە شىعا قالدى ەكەن. ماشىرىقتان كەلگەن ەلشىنى امىرلەر مەن قولباسىلارعا، ءتىپتى ءوزىنىڭ بالالارىنا دا جۋىتتىرماي قويعاندى. ول نەمە سوندا بۇل قۇرعان قىل تۇزاقتان دا قۇمىرسقا بوپ وتەر جول تاپقانى ما؟ نە دە بولسا الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان وقشاۋ حابار بولدى. ايتپەسە بايبىشەسى انادا، ايتاتىن ءسوزىم بار ەدى دەپ ارنايى كىسى جىبەرگەندە، كەيىن سويلەسەرمىز دەپ، كىدىرتىپ قويماپ پا ەدى. ەندى، مىنە، بۇدان ءارى كۇتۋگە شىدامى جەتپەگەندەي، مىناۋ يشارا المانى جىبەرىپ وتىر. وسى ءقازىر بالالارىن جيىپ السا ما ەكەن؟ ءبىراق جامان ايتپاي، جاقسى جوق، ولاردىڭ بىرەۋ-مىرەۋىن تاققۇمارلىقتىڭ ءازازىلى ارباپ جۇرسە، بۇنىڭ اياق استىنان بالالارىن شاقىرتقانى، ونداي قارا نيەت شارۋانى تىم شۇعىلداتىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن عوي. جوق، ولاردى ءدال ءقازىر شاقىرتۋعا بولمايدى. باسقا ءبىر شارۋا شىعار. الدا-جالدا بالالارىنىڭ كوڭىلى ءويتىپ قاراعا اۋناسا، بايبىشەسىنىڭ تاپ بۇلاي ەلدىڭ الدىمەن ەلپەڭدەپ، ءوز قولىمەن اكەپ سالا قويۋى ەكىتالاي.
ۇلى حانىمنىڭ الالايتىنى بۇنىڭ ولگەن ايەلىنەن قالعان ۇلكەن ۇلى ەدى. ونى سوناۋ كوز كورمەس الىسقا، جاۋ ايماققا، بيلەۋشى ەتىپ جىبەرتكىزگەن دە سول بولاتىن. ءپىردىڭ اۋزىن الىپ، تاقتىڭ مۇراگەرلىگىنە قويار دا قويماي ءجۇرىپ وزىنەن تۋعان ۇلكەن ۇلىن بەلگىلەتتى. بۇل ۇلكەن بالاسىنىڭ كوڭىلىنە قاراپ، ءبىراز سوزبالاقتاپ كورىپ ەدى، ءبىراق بالاسى وزگە باۋىرلارىنىڭ الا كوزىنەن قايمىقتى ما، الدە اكەسىن ەكى وتتىڭ ورتاسىنا سالعىسى كەلمەدى مە، مۇراگەرلىكتەن ءوزى باس تارتىپ، الىس كۇنگەي ەلىنە بيلەۋشى قىپ جىبەرۋدى سۇرادى. تۇلا بويى تۇڭعىشىنىڭ سول قىلىعى ەسىنە تۇسكەندە بۇنىڭ اسقار تاۋداي كوڭىلى كۇرت جىعىلىپ، ءبىر ءتۇرلى شوگىپ قالادى. الگى ءبىر جان-جاقتان دىكەڭدەپ قويا بەرگەن كوپ وسپادار ساۋالدار دا تابان استىندا جىم بولىپ، الدەقايدا جىم-جىلاس جوعالىپ كەتكەندەي. ويىنا سوناۋ ءبىر سەرگەلدەڭ جىلدار ءتۇستى.
بۇنىڭ تۇقىمى جەتى اتاسىنان بەرمەن قاراي اسكەر باسى-دى. ارعى باباسى ۇلى حاننىڭ ۇلكەن ۇلىنىڭ اسكەرىن باسقارىپتى. سول ءۇردىس اتادان اتاعا كوشە كەلە، بۇعان دا جەتتى. ول وسى ولكەدە اتى شىققان ءبىر كارى بيلەۋشىدە اسكەرباسى ءامىر ەدى. كارى بيلەۋشى بۇنى ءوز بالالارىنان بەتەر جاقسى كوردى. قىزىنا ۇيلەندىردى. قايىن اتاسى دۇشپاندارىنىڭ قاستاندىعىنان قازا تاپقاندا، تاعىنا بۇل وتىردى. ول كەزدە بۇل قوسوزەن ەلى قىرىق بولىكتىن. ءبارى دە سوناۋ جەر تۇبىندەگى ۇلى حان تۇقىمىنا تاۋەلدى ەدى. بۇل تاققا وتىرعان بويىندا ۇساق حاندىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرگىسى كەلدى. ول ءۇشىن باس-باسىنا حان بوپ قالعان نەمەلەردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە-جەكە: «قالعانداردى قۋىپ شىعىپ، ەلدى ەكەۋمىز بيلەيىك»، — دەپ حات جازدى. بيلىك دەگەندە كومەكەيى بۇلكىلدەپ تۇراتىن ءامىرسىماقتار بۇعان جەكە-جەكە حات جولداپ، ريزاشىلىقتارىن ايتتى. ونسىز دا الا بۇلىك ۇساق حاندىقتاردىڭ اراسىنا وت ءتۇستى. الىستان قاي جەڭگەنىڭ مەنىكى دەپ وڭشەڭ باققۇمار نەمەلەردى ءسۇزىستىرىپ قويىپ بۇل وتىردى. سول ەكى ارادا اۋىر قولمەن الىستاعى ۇلى حاننىڭ ءوزى ىرگەگە كەپ توقتادى. ءامىرشى قالعان امىرلەردىڭ الدىن وراپ، ۇلى حاندى قول قۋسىرىپ قارسى الدى. ونداعى ويى— وزگە ۇساق حاندىقتار اراسىندا ءوز بەدەلىن نىعايتىپ الماق ەدى. ءبىراق ۇلى حان تۇقىمى بۇعان سەنبەدى، تاقتان الىپ، قايتادان قولباسىلىققا ءتۇسىردى. ءتىپتى كوپ ۇزاماي ونى ۇلى حان تۇقىمىنا قاستاندىق جاساعالى ءجۇر دەپ استىرتىن ولتىرمەككە نيەتتەرى اۋدى. قۇداي كومەكتەسىپ، الگىندەي بۇيرىق بۇنىڭ ءوز قولىنا ءتيدى. ول ەلدەن قاشىپ كەتتى. كۇنى كەشە عانا، جورىقتان قايتىپ كەلە جاتقاندا، وتكەن ۇلان-اسىر قۇمنىڭ ىشىندە الدەنەشە جىل قاشىپ-پىسىپ جۇرۋگە تۋرا كەلدى. ايەلىن جەتەكتەپ تالاي-تالاي شاعىل كەشتى. تالاي-تالاي قۇماق جوندا جالاڭ اياق ءىزى قالدى. ءقازىر قۇس مامىقتان باسقا تيمەيتىن تابانىنا قادالماعان شوڭگە جوق. قۇمعا تۇسكەن جالاڭ اياق ءىزدى جەل ءوشىردى. شوڭگە تەسكەن جارالاردى ۋاقىت جازدى. سول ءبىر كۇندەردى بۇگىندە ۇلكەن ۇلىن كورگەندە عانا ەسىنە الاتىن. ول ءوز باۋىرىنان شىققان بارلىق پەرزەنتتەرىنىڭ ىشىندە بولەكشە ىستىق كورىنەتىن. ويتكەنى، ول بولماسا، بۇنىڭ بۇل كۇن، بۇل دارەجەگە جەتە قويۋى دا نەعايبىل ەدى. ۇلى شاعىلداردى كەزىپ، تەنتىرەپ جۇرگەندە، قۇم ەلىنىڭ ءبىر بەگى قولعا ءتۇسىردى. ايەلى ەكەۋىن قىرىق قۇلاش قۇدىق زىندانعا اكەپ سالدى. سىز قۇردىمعا كۇندىز كۇننىڭ ساۋلەسى، تۇندە ايدىڭ نۇرى تۇسپەيدى. ءولىم اۋزىنداعى ولاردى مازاقتاعانداي سوناۋ تۋ-تۋ توبەدە ولمەشى بوزامىق ساۋلە عانا جىلتىرايدى. ارا-اراسىندا ءجۇنى جالبىراعان دۋدار بورىك قۇدىق اۋزىنداعى الگىندەي ءالجۋاز جارىقتى دا كولەگەيلەپ، تۇنەكتە جاتقان ەكەۋدىڭ تاس توبەسىنەن ءتۇن بوپ تونەدى. سۇيەگىنە شىم-شىم باتىپ شىمىلداتىپ بارا جاتقان سىزدان شىداي الماي، اۋناقشىعان كەلىنشەگىنىڭ قولىنداعى تەمىر كىسەن عانا وقتىن-وقتىن قۇلىننىڭ كىسىنەگەنىندەي وقىس ءۇن شىعارادى. ەرلى-زايىپتى ەكەۋى ونسىز دا كوڭىلدەرىن قىجىلداتىپ جاتقان وكىنىش پەن ىزانىڭ قان شاپشىعان جاراسىن قاسىعىلارى كەلمەي، بىر-بىرىنە ءتىل قاتپايدى. اۋىق-اۋىق كۇرسىنىپ قانا قويادى. سولاي قىرىق توعىز كۇن ءوتتى. ەلۋىنشى كۇنگى ءتۇن سۇتتەي جارىق بولدى. ونى بۇلار زىنداننىڭ اۋزىنداعى كۇمىس تاباق توڭكەرىپ قويعانداي دوڭگەلەنىپ جاتىپ العان وقشاۋ نۇردان سەزىپ جاتتى. قارا كوردەي قاپاس تۇبىندە قاسارىسىپ، سىر بەرمەي جاتقان كەلىنشەگى كەنەت جانىن قويارعا جەر تاپپاي، بەبەۋلەي باستادى. تۇلا بويى ورتەنىپ بارادى. ماڭدايىنان تەر اعىپ قويا بەردى. قولى كىسەندەۋلى. يىعىمەن دەمەگەن بولادى. كەلىنشەگى بەبەۋلەگەنىن قويار ەمەس. تۇلا بويىن تۇگەل دىردەك قاققىزىپ، سۇيەك-سۇيەگىن قان قاقساتىپ قاقىراتا باستاعان، بۇرىن-سوڭدى باسىنان كەشىپ كورمەگەن بەيتانىس ازاپقا قىلار قايران تابا الماي، سىز جارعا قايتا-قايتا باسىن ۇرادى. بۇل وعان يىعىن توسادى. ايەلدىڭ تاستاي اۋىر باسى بۇنىڭ بۇعانا سۇيەكتەرىن قيراتىپ جىبەرەردەي ەكىلەنە تۇيگىشتەيدى. الدەبىر ساتتە ايەلى ءۇن-تۇنسىز سۇلق تالىپ ءتۇستى. سول ەكى ارادا بۇل ءومىر بويى ەستىمەگەن اۋەلى الدەنەگە تۇنشىعىپ، ارتىنشا-اق قۇلاق جارارداي باجىلداي جونەلگەن اششى داۋىس شىقتى. سول-اق ەكەن قۇدىقتىڭ اۋزىنداعى دوڭگەلەك نۇر وقىس عايىپ بولدى دا، ارتىنشا قايتا جارقىرادى. اۋەلى ومىراۋىنا بولار-بولماس بىردەڭە قۇلاعانداي بولدى. ول ومىراۋىنداعى نارسەنى يەگىمەن ىزدەپ ءجۇرىپ، تاۋىپ الدى. كىلت ەكەن. تىسىمەن تىستەپ تۇرىپ، سۇلق جاتقان ايەلىنىڭ قولىنداعى كىسەندى اشتى. ايەلى الگى ءبىر شارىلداعان داۋىستان ويانىپ كەتكەندەي، كەۋدەسىنە جان كىرىپ، قوزعالا باستادى. سالدەن سوڭ ەسىن جيناپ، قايتادان بەبەۋلەي جونەلدى.
— بول، مىنا كىلتپەن مەنىڭ قولىمداعى كىسەندى اعىت،—دەپ اقىردى بۇل.
ايەل قاراڭعى قاپاستا سيپالاپ ءجۇرىپ قولىن ازەر تاپتى. سوسىن كىلتتى تابا الماي، ءبىراز ازاپتاندى.
— بول، بول!—دەيدى بۇل دىزىعىپ. الگى ءبىر اششى باجىل باسىلار ەمەس.
ءبىر ۋاقىتتا كىسەن دە اعىتىلدى. بۇل جالما-جان اششى ايقاي شىعىپ جاتقان جەرگە ۇمتىلدى، قولىنا جىپ-جىلى بىردەڭە ىلىكتى. كىشكەنە ءسابي كىندىگى ۇزىلمەي شىڭعىرىپ جاتىر. اششى داۋسى بىرتە-بىرتە تارعىلدانىپ بارادى.
ول جاس نارەستەنىڭ باۋىرىنا باس قويدى دا، شۇباتىلىپ تۇرعان جىپ-جىلى ىشەكتى تىسىمەن قىرقىپ ءۇزىپ جىبەردى. ايەلىنىڭ شاشىن كۇرت-كۇرت جۇلىپ اپ، تاس قىپ بايلاپ تاستادى. باۋىرىنداعى جىپ-جىلى جۇدىرىقتاي ەت سوندا عانا جانى جاي تاۋىپ، ومىراۋىنا كىرە ءتۇستى. پالەن ايدان بەرى شيرىعىپ جۇرگەن جۇيكە-جۇيكەسىنىڭ ءبارى تۇبىتتەي ءتۇتىلىپ، سۇيەك-سۇيەگى بورشا ۇگىلىپ قويا بەردى. ول ارقاندى اۋەلى ايەلىنە كيگىزدى. كىشكەنە نارەستەسىن قۇشاقتاپ ءوزى سوسىن شىقتى. زىنداننىڭ اۋزىندا تۇرعان دۋدار بورىك قارا ساقالدىعا ايەلىنىڭ موينىنداعى جاقۇت القانى ءۇزىپ اپ، ۇستاتا سالدى دا، قولىنداعى قىلىشىن جۇلىپ اپ، بەك جاتقان ورداعا قاراي بەتتەدى. زىندان باسىنداعى ابىر-سابىردى ەستىپ قاپ، جان-جاقتان جۇگىرە شىققان قارۋلى سارباز ءبىر قولىندا جاس نارەستە، ءبىر قولىندا اق الماس، ورداعا قاراي ۇمتىلىپ كەلە جاتقان جالاڭ اياق، جالاڭ باس، ءجۇزى سۋىق ادامعا قاپەلىمدە نە ىستەيتىندەرىن بىلمەي، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. ورداعا كىرەر جەردە توقتاتپاقشى بوپ، ەكى سارباز شالعايىنا ۇمتىلىپ ەدى، قاباعان ءيتتى قامشىسىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەندەي، وڭ قولىنداعى اق الماس ايعا قاراپ ەكى-اق رەت جارق ەتتى، ەكى بوساعانى قان جۋىپ قويا بەردى. ول ايەلىن جەتەكتەپ بەكتىڭ ۇستىنە كىرىپ باردى.
ەسىك جاقتاعىلار تۇرا ۇمتىلعاندى، بەك ولارعا يەگىن قاعىپ يشارات ءبىلدىردى. كوتەرىلگەن قارۋلار قىنابىنا قايتا ءتۇستى. بەكتىڭ ويىنا نە تۇسكەنىن كىم بىلگەن، بۇلاردى بالالارى قىرقىنان شىققانشا وڭاشا وتاۋعا جاسىرىپ باقتى دا، بالالارى قىرقىنان شىققان سوڭ، ەكەۋىن ەكى اتقا مىنگىزىپ قاشىرىپ قويا بەردى. كەيىن بۇل دەگەنىنە جەتىپ، كەشە بەلىنەن باسىپ قورلاعانداردى ەندى ءوزى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اياعىنا جانىشتاپ، بۇكىل وسى ەلگە ءبىر ءوزى دەربەس بيلەۋشى بولىپ العان سوڭ، سول قۇم اراسىنداعى ەلگە قالىڭ قولمەن باعىت تۇزەپ ەدى، ءبىر اپتا جول قالعاندا ۇلى داريانىڭ جاعاسىندا اتتارىنان ءتۇسىپ، نايزالارىن قۇمعا شانشىپ ءتىزىلىپ تۇرعان دۋدار بورىك كوپ جاساقتى كوردى. بۇلار جاقىنداي بەرگەندە، ورتالارىنان ءۇش كىسى ءبولىنىپ شىعىپ، بۇعان قارسى ءجۇردى. ءامىرشى ورتاداعى ۇشكىل ساقالدىنى تانىدى — باياعى ءوزىن قاشىرعان بەك ەكەن. ول بۇعان بەس ادىمداي جەر قالعاندا:
— مىناۋ-قۇران، مىناۋ-قىلىش. بىزگە سەنسەڭ قۇران ۇستاپ انتتاسامىز. ال سەنبەسەڭ، ءما قىلىش، ءبارىمىزدى شاۋىپ تاستا، ءبىز قارۋ جۇمسامايمىز،—دەدى.
بەك ولە-ولگەنشە بۇنىڭ ءقادىرلى امىرلەرىنىڭ ءبىرى بولدى. العاشقى ايەلى وتىز توعىز جاسىندا دۇنيە سالعان-دى. ول حانىم بوپ قىزىقتى داۋرەن سۇرمەي، بۇعان جار بوپ قانا وتكەن، قيىن-قىستاۋدى بىرگە وتكەرگەن، العاش رەت اكە اتاندىرىپ، دۇشپاننىڭ ءسوزى مەن عايباتىنان سارساڭ كەسەك بوپ قاتىپ قالعان سۋىق جۇرەگىنە تۇڭعىش رەت جىلۋ دارىتقان ءقادىرلى زايىبىنا ارناپ مەشىت تۇرعىزدى. ۇلكەن بالاسى كورگەن سايىن كوزىنە وتتاي باسىلادى. ەسىنە سوناۋ جاستىق شاعى، اياۋلى جارى تۇسەدى. ونى بوتەن ەلگە دە قيماي اتتاندىرعاندى. وسى كۇنگە دەيىن بالاسىنىڭ دۇشپان ەلدىڭ وق بوپ اتىلار مىڭ سان كوزىنىڭ سۇعىندا جۇرگەنىن ويلاعانىندا، تۇلا بويى ءدۇر تىتىركەنىپ، جون ارقاسىن مۇز قارىپ وتكەندەي بولادى. ۇلكەن ۇلى كەتكەلى جەر قايىسقان قالىڭ قولدىڭ اراسىندا ءجۇرسىن مەيلى، ايعىر جيىن دۋ-دۋدىڭ ورتاسىندا وتىرسىن مەيلى، ءتورت جاعىندا ءتورت ۇلى، قاپتاعان نەمەرەلەرى قورشاپ تۇرسىن مەيلى، ءوزىن-وزى ءبىر ءتۇرلى جالعىز سەزىنەدى. مىناۋ كول-داريا اسپاننىڭ استىندا كىمنىڭ بولماسىن ماڭگى سەرىگى قۇلازىعان جالعىزدىق ەكەنىن دە ەندى عانا ۇققان سياقتى. اناسى مارقۇم ولەرىندە، ارسا-ارسا سۇيەگىن زورعا كوتەرىپ جاتىپ:
— بالام، سەن ارمانىڭا جەتتىڭ. ال مەن ارماندا كەتىپ بارام. جاپان تۇزدەگى وقشاۋ اۋليەنىڭ اعاشىنداي جالعىز قالپىڭدا تاستاپ بارام. استىڭداعى تاقتى كەبىسىڭنەن مىقتى كورمە — ودان دا سىز وتەدى. ۇستىڭدەگى اق ورداڭدى ساۋىتىڭنان مىقتى كورمە— وعان دا كوز وتەدى. جان-جاعىڭداعى ءار قاتىننان تاراعان تورپاعىڭدى ايبار تۇتپا— ولارعا دا ءسوز وتەدى. قاپتاعان قالىڭ اسكەرىڭدى قالقانىڭنان مىقتى كورمە— وعان دا كوز وتەدى. ءقايبىر ىستىق-سۋىعىڭدى ءبىر كورىپ، ءبىر كورپەدەن ەرەتىن ايەلىڭ بار. ءار كورپەنىڭ استىنداعى ايەل دە ءبىر — ۇيىردەگى بيە دە ءبىر. ساۋىرىنداعى سەنەن گورى باۋىرىنداعى قۇلىنى جاقىن. جىلقى بالاسىنىڭ ەركەگى، ءتىسى قاتايعان سوڭ، ۇيىردەن الدىمەن اتاسىن شاينايتىن. سودان ساق بول. كوپ ۇلدى كىم تاۋىپ كورىپتى. قارتايعان شاعىندا اپانىن بولتىرىكتەرىنە الدىرىپ، جەلدىڭ وتىندە قالعان كارى بورىدەي ءارى-سارى كۇنگە ۇشىرامايىن دەسەڭ، كوپ بالانىڭ ءبىرىن باۋلى. كوپ قاتىننىڭ ءبارىنىڭ كوڭىلىن تابام دەپ شورە-شورە بولماي، ءقادىرىڭدى وتكىزىپ، ءبىرىن تۇتىن. سەنىڭ اكەڭ، ۇلى جالعىز ءوزىڭ بولعان سوڭ، ەرتەرەك اتتان ءتۇسىپ، بيلىكتى ساعان بەردى. ال سەنىڭ بالاڭ كوپ، ءوز كۇشىكتەرىڭدى ءوز كوزىڭشە قىرىلىستىرىپ قويماي، ولە-ولگەنشە ەشقايسىسىنا تاعىڭدى بەرمە. تۇعىردان تۇسكەن سوڭ، بالالى قاتىنىڭدى ساعالاما — بالالارىنا ارقا سۇيەپ، باسىڭنىڭ ءقادىرىن كەتىرەدى؛ بالاسىز ايەلدى ساعالا - بالالى ايەلدەرىڭنىڭ الدىندا بالاسىزدىعىنان قورعالاقتاپ، ءوزىڭدى پانا تۇتىپ، ولە-ولگەنشە سىيلاپ وتەدى، — دەگەن. وزگە جۇرت ەسىتپەسىن، ءوزى مىقتاپ ۇعىپ السىن دەگەندەي، قولىنان تاس قىپ قىسىپ اپ، سىبىرلاپ، قادالىپ ايتقان وسى سوزدەردى ەستىگەندە، بۇنىڭ ساي-سۇيەگى شىمىرلاپ قويا بەرگەندى. ايتارىن ايتىپ بولعان سوڭ، ءال كەتكەن قايمىجىق ەرىندەر قايتادان تابىسىپ، مانادان بەرى بۇنىڭ جۇزىنە قادالىپ العان سۇرعىلت كوزدەر وز-وزىنەن بىرتە-بىرتە الىستاپ بارا جاتقانداي كورىندى. اۋرۋ قاۋساتقان كارىنىڭ قالتىلداق قولى قۇس مامىق توسەككە سۇلىق قۇلاپ تۇسكەندە، قاھارىنان كۇللى جاھان ىققان ءامىرشى باسىمەن اناسىنىڭ باۋىرىنان كوزى اشىلماي تۇرىپ اجىراعان بالا كۇشىكتەي ابدىراپ قالعان-دى. سودان بەرى الىس جورىقتاردان ەلگە ورالعاندا ەسىنە اناسىنىڭ وسى ءبىر ءسوزى تۇسەدى. ءسويتىپ، قازىرگى ۇلى حانىم شىنىندا، بايبىشەنىڭ ورنىنا تۇسكەن پارا بايبىشە ەدى. ۇلى تۇقىم ۇرپاعىنىڭ ءبىرىنىڭ قىزى-دى. بۇل بۇكىل ەلدى بىرىكتىرىپ جۇلدىزى وڭىنان تۋىپ تۇرعاندا، اتا-تەگىندە ەشكىم تاققا وتىرىپ كورمەگەن اقسۇيەك تە ەمەس، قارا سۇيەك تە ەمەس، الا سۇيەك دەپ كوز الارتا بەرەتىن جۋان تۇقىمنىڭ ءوزىن كىندىكتەن ماتاپ، ءوز قولىندا ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن ادەيى ۇيلەنگەندى. شەتىنەن ب ا ق قۇمار كەلەتىن ايتۋلى تۇقىمنىڭ قىزى بۇنىڭ قىلىشىنىڭ استىنا ءبىر تۋدان سوڭ ءبىر تۋ جاپىرىلا قۇلاپ جاتقانىن كورىپ، وسىپ-ونگەن ءوز جۇرتىنان گورى بۇعان باۋىر باسىڭقىراپ كەتتى. توركىندەرىنىڭ كەيبىر پىش-پىشىنا قۇلاق تا اسپايتىن بولدى. قىزدارىنىڭ قىڭىرايعانىن كورە-كورە، توركىن جاعىنىڭ دا كوڭىلى سۋيىن دەدى. بىرتە-بىرتە قىزدارىن ەمەس، بۇنى جاعالاپ كەلەتىندى شىعاردى. ويتكەنى باتپان كوكىرەك شونجار اۋلەتتىڭ تاۋسىلىپ بىتپەيتىن شەتسىز-شەكسىز كوپ قولقاسىن قىزدارىنان گورى بۇل وڭايىراق ورىنداپ جىبەرەتىن-دى. ءقازىر مۇنىڭ نايزاسىنان اسپانداعى اي مەن كۇننىڭ ەزى ايبىناتىنداي بولعان تۇستا، ولار ءبىر كەزدەگى جۋان تۇقىمنىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن ايتىپ، تۇمسىقتارىن ءشۇيىرۋدى ءبىرجولا ۇمىتقاندى. ولار كەلە-كەلە بابالارىن اۋىزعا الۋدى اتىمەن قويىپ، ەندى وڭدى-سولدى بۇنى ايتىپ ماقتاناتىن بولدى. كەيىنگى كەزدە بۇنىڭ ۇلدارى ەر جەتىپ، وزىمەن بىرگە جورىققا اتتانىپ، ەرلىك كورسەتىپ كوزگە تۇسە باستاعاندا، كەر اۋىز تۇقىم بۇنىڭ ءوزىن دە قويا قويىپ، «ءبىزدىڭ اناۋ پالەنشە جيەن باياعى پالەنشەكەمە تارتقان، كورەرسىڭ دە، بىلەرسىڭ، ول اكەسىنەن دە وزادى» دەپ جيەندەرىن ماقتايتىندى شىعارىپ ءجۇر. باۋىرىنان وربىگەننىڭ ءبارى ۇل بولىپ تۋىپ، ءبارى دە امان-ەسەن ەر جەتىپ كەلە جاتقاننان بەرى ۇلى حانىم دا بۇرىنعىداي استى-ۇستىنە تۇسپەيتىن بولدى. ءتىپتى كەيىنگى كەزدە بالالارىنان تۋعان نەمەرەلەرىنىڭ ءبارىن ءوز قولىنا جيىپ اپ، تەك جورىقتان قايتقان ۋاقىتتا بولماسا باسقا ۋاقىتتا: «كەلسە، ءوزى كەلسىن»، — دەپ، سارايىندا جاتىپ الاتىندى شىعاردى. انا ءبىر جىلى اناسىنىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ، ناعاشى جۇرتىنان كىشى ايەلىن الدى. ون التىعا ەندى شىققان بالا قىزدىڭ مىنەزى باياعى العاشقى ايەلىن ەسىنە ءتۇسىردى. تارپاڭ-تۇرپاڭسىز، بيازى. بيلىكتىڭ ءازازىل دامىنە ءالى قۇنىعا قويماعان ۋىز جاس. كەيىنگى جورىعىنا بۇرىنعى ادەتىمەن ۇلى حانىمدى الىپ، ونى وسىندا تاستاپ كەتكەندى. ال كىشى حانىم جورىقتاعى جارىنىڭ قۇرمەتىنە مۇنارا سالىپتى. ءقازىر بايتاق شاھارداعى مۇنارالارىنىڭ بارىنەن بويىن اسىرىپ تۇرعان— سول. الماس حان وسى وڭاشا سارايدى كىشى حانىمعا بەرگەندى. ەندى الىس جورىق الدىنداعى از تىنىسىن وسىندا وتكىزبەك. ەگدەرگەن شاعىندا بۇرىنعىداي سارايدان-سارايعا كوشىپ جۇرگەندى قويىپ، وسىندا ءبىرجولاتا تۇراقتاماق.
بالكىم، بايبىشەسىنىڭ سوعان ءىشى تارىلىپ جۇرگەن شىعار. باياعىدان بەرى وسىعان دا اقىلىڭ جەتپەي وتىر ما دەگەندەي، ءدال تۇمسىعىنىڭ استىنان ارا ۇشىپ ءوتتى. توبەسىندەگى جاپىراقتار دا جامىراسا سىبدىر قاقتى. ول مىناۋ ويىنا وقىس تۇسكەن اقىلعا قايران قالدى. جاستىق شاقتا وي ەكەش ويىڭ دا بىردەن شالاتىن جاس تازىداي ءبۇيتىپ باسىن قاتىرىپ ءىز شارلاپ كەتپەيتىن ەدى. ارينە، بۇرىن قاسىنان شىعارمايتىن وركوكىرەك بايبىشە جاس ايەلىمەن وڭاشا كەتكەنىنە ريزا ەمەس. ءتىرى ول تۇگىلى ولگەن ايەلىنە مەشىت سالعان جىلى دا ۇلى حانىمنىڭ ۇزاق ۋاقىت قاباعىنان كىربىڭ كەتپەدى. بۇرىن مەشىت شىمبايىنا باتىپ جۇرگەندە، ەندى، مىنە، جاڭا مۇنارا تاعى قوسىلدى. كارى ايەل كۇيەۋىنە جۇرتتىڭ ۇستىنەن ءسوز تاسىپ جاعىنباسا، باسقا نەسىمەن جاعادى؟ الگى نارت قىزىل الما دا — بايبىشەسىنىڭ سونداي ءىشى تارلىعىنان شىعىپ جاتقان يشارا. ەندەشە بۇعان بولا باس قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇگىن كۇنى بويى جانىن تىزىلداتا جەپ جاتقان جەگى قۇرتتىڭ ىندىنى بىتەلگەندەي، ارقاسى جايىلىپ قويا بەردى. ءامىرشى سول كۇنى كۇندەگىسىندەي ەمەس، جايلى ۇيىقتادى، جاي تۇردى. تاڭعى استان سوڭ كۇيمە جەككىزدى. ساراي قاقپاسىنان جارقىراپ شىعا كەلگەن سارى الا كۇيمە سوڭىنا جەلكىلدەتىپ نوكەر ەرتىپ، جاڭا بىتكەن وقشاۋ مۇناراعا قاراي تارتتى. ءۇش تاراپتى تابانىنا تاپتاعان ءامىرشى ءوزى باسىپ العان ەلدەردە التىن ءتاج بەن تاقىتقا قانداي ءوش بولسا، ءساندى سارايلار مەن مۇنارالارعا دا سونداي ءوشتى. ول ءوزىنىڭ جاھانداعى بيلەۋشى اتاۋلىنىڭ بارىنەن وزعانى سەكىلدى استاناسىن دا بار شاھاردىڭ بارىنەن وزدىرماق. كەشەگى جورىعىنان دا مىڭنان استام شەبەردى كوزىنەن ءتىزىپ ايداپ كەلدى. ءار جورىقتان ورالعان سايىن، استاناسىن ءبىر ارالاپ شىعادى. ءقازىر بايتاق شاھار مۇنىڭ ءوزى كورگەن شاھارلاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا اجار اسىرا باستادى. اسىرەسە وتكەن جولى قاتتى ريزا بولدى. كىشى حانىم بۇنىڭ كوڭىلىندەگىسىن كورمەي ءبىلىپ، الدىنان كەكپەن تالاسقان كوك مۇنارا سالعىزىپ قويىپتى. ءوزىنىڭ سالىنعان جەرى دە ءساتتى تابىلىپتى؛ انادايدان مەن مۇندالاپ تۇرادى ەكەن. اينالاسى اشىق. اجار سالىستىرارداي وزگە مۇنارالاردىڭ ءبارى الىستا. انەكەي، كوك مۇنارا كۇلىمدەپ شىعا كەلدى. كوزىڭ تۇسكەندە-اق، بىردەن كوڭىلىڭ جادىراپ قويا بەرەدى. انشەيىندە ءارى كەتىپ وڭسىزدەنىپ تۇراتىن شىلدە اسپانىنا دا كوك ءنىل قايتا ورالعانداي، اسىرەسە مۇنارا توبەسىندەگى اسپان، الا بوتەن مولدىرەپ كورىنەدى.
مۇنارا، بۇلار جاقىنداعان سايىن، بيىكتەي بەردى. كۇلىم قاعىپ تۇرعان ءوڭى بىرتە-بىرتە سۇستانا ءتۇستى. ءدال ىرگەسىنە كەلگەندە، زەڭگىر كوكتى توبەسىمەن تىرەپ شالقالاپ جاتىپ الدى. ءامىرشىنىڭ كوكىرەگىندەگى بىر-بىرىمەن يتجىعىس ءتۇسىپ، ارباسىپ جاتقان ءار ۇداي سەزىمدەردىڭ ءبارى دە جىم بولدى. كوز الدىندا كوك تىرەپ تۇرىپ العان تاكاپپار مۇنارا كوڭىلىندەگى كوپ تۇيتكىلدى قۋىپ شىقتى. وسىنداي اسقاق مۇنارانىڭ باسقا ەش شاھاردا جوق، تەك ءوز استاناسىندا تۇرعانىنا قاتتى ريزا بولدى. باسقا شاھاردا تۇرسا، سوڭىنداعى سامساعان سان نوكەر الدەقاشان قولدارىنا بالتا الىپ، امىرشىلەرىنە اسپانداي قاراعان تاس قۇبىجىقتى تالقانداي باستاعان بولار ەدى. بۇل جولى ءبارى اۋىزدارىن اشىپ قاپتى. بۇدان بىلاي بۇل مۇنارا ونىڭ اسپانداتا كوتەرەتىن كوك تۋىنداي كۇللى الەمنىڭ تاس توبەسىنەن قاراپ تۇراتىن بولادى. ۇلى ءامىرشىنىڭ ءوزى سەكىلدى جەر تۇبىنەن مەن مۇندالاپ، وزىنە شاقىرىپ تۇرادى دا، قاسىنا كەلگەندە، ايبىنتىپ شىعا كەلەدى. كوك مۇنارا كوزىڭدى جىبەرەر ەمەس. ءامىرشى تاكاپپار سۇلۋدىڭ اسقاق جۇزىنە تەلمىرە قاراعان بوزبالاداي تامسانىپ ءالى تۇر.
ول مىناۋ كوك مۇناراعا، ونىڭ اجارىنا اجار قوسقىسى كەلگەندەي، توبەسىنەن توڭكەرىلىپ جاتىپ العان ءمولدىر اسپانعا، جەتى جىل بويى وسىناۋ زاڭعار بيىككە مىسقالداپ ورمەلەپ، وسىنداي مۇنارا تۇرعىزعان شەبەرگە، الىس جورىقتان شارشاپ قايتقاندا، قالجىراعان كوڭىلىڭدى تاستۇلەك قىرانداي سامعاتىپ اسپاننان ءبىر شىعاراتىن كوز قۋانىش ازىرلەگەن زايىبىنا — مۇنىڭ ابىرويىن اسىرىپ، اتاعىن جايىپ جاتقان مىناۋ جارىق دۇنيەنىڭ بارىنە اسا رازى بولدى. كوك مۇنارا، الىستاساڭ بولدى، قايتادان بۇرىنعى جىلى وڭىنە اۋىسادى. جاڭا عانا قاسىنا بارعاندا، سوستيىپ-سوستيىپ سۇس كورسەتىپ تۇرىپ العان كوك تاستار قايتادان كۇلىپ قويا بەرەدى. الىستاعان سايىن، كوزىڭە شوقتاي باسىلادى. جاڭا عانا اسپانداي قاراپ، كوز قيىعىن سالماي تۇرعان اسقاق سۇلۋ، قاسىنان ۇزاي بەرگەندە كۇلىم قاعىپ، قايتادان وزىنە شاقىرعانداي. شىرق اينالىپ شىققىڭ كەلمەيدى. مىنا مۇنارادا ەركەككە ءتان ەرلىك پەن تاكاپپارلىق ەمەس، ايەلگە ءتان پاڭدىق پەن مەيىرىم قوسا قاباتتاسقان ەرەكشە ءبىر سۇيكىمدى كورىك كوبىرەك. ول سان-ساپات جورىقتارىندا تالاي مۇنارالار مەن سارايلاردى كورە-جۇرە، تاپ مىناداي سيقىر سۇلۋلىقتى بۇرىن-سوڭدى ەشقايدان جولىقتىرعان ەمەس. ءبىراق كوزىن جىبەرمەي، كوڭىلىن تۇزاقتاپ تۇساپ-ماتاپ تاستاعان وزگەشە كورىكتىڭ سيقىرىنا تۇسىنە دە الماي كەلەدى. جانىنا جاقىنداعاننىڭ ەشقايسىسىنا مەيىر تانىتپاي، تۋ-تۋ الىستاعى اياۋلىسىنا كۇلىمدەي قاراپ، كەلە گور، كەلە ءعور دەپ جالبارىنعان اياۋلى ارۋ، اسىل جارداي اسقاق مۇنارا... مۇنارانى سالعان شەبەر جاس حانىمنىڭ الىس جورىقتاعى جارىنا دەگەن ساعىنىشتى ماحابباتىن قالاي ءدال بەينەلەگەن...
جاڭا عانا جارق-جۇرق ەتىپ ءدال جانىندا تۇرعان اسقاق مۇنارا الىستاعان سايىن الدەبىر كوكشىل كىرەۋكە جامىلىپ، جۇرەگىڭدى شىمىلداتار مۇڭلى مۇناراعا ورانا ءتۇستى. ەندى «اپىر-اي، تاستاپ كەتكەنىڭ بە؟.. كەتپە... كەتە كورمە...» دەپ جالىنىپ تۇرعانداي.
«توقتا! قايت كەيىن!» تابان استىندا بىلايعى ويدىڭ ءبارىن بەلدەن ومىرىپ، كوڭىلىنە ۇيالاي قالعان وسى ءبىر وقىس بۇيرىق كومەيىنە كەپتەلىپ تۇرىپ قالعانداي. ءامىرشى شالقالاپ جاتقان جۇمساق ارقالىقتان باسىن جۇلىپ الدى، ءبىراق، ۇندەمەدى... ەندى سارايعا قايتىپ ورالعانشا، مۇنارا جاققا قاراماۋعا تىرىستى. ونىڭ بۇل مىنەزىن قاسىنداعى نوكەرىنىڭ ەرتەڭ قانداي ساققا جۇگىرتەرىن بىلە الماي، جۇمساق ارقالىققا قايتادان شالقالاپ، كوزىن جۇمىپ اپ جاتتى دا قويدى.
تۇسكى تاماقتا الدەنەگە جۇرەگى ورتەنىپ، ەشتەڭەگە تابەتى تارتپادى. بالعا مالىپ مۇزداتقان ءبىر ءتىلىم قاۋىننان باسقا اۋزىنا اس المادى. سالقىن قاۋىن وز-وزىنەن لوبلىپ تۇرعان جۇرەگىن باسقانداي بولدى. بۇل جولى الما اكەلىنبەپتى. قىزمەتشى ايەل دە جۇپ-جۇقا سەلدىر جەلەڭنىڭ ار جاعىندا كوزىن تومەن سالىپ، ۇلبىرەي قالىپتى... كەشەگىدەي بۇنى سىناي قاراعان سىڭاي تانىتپادى... قىزمەتشى ايەل كەتكەن سوڭ، كەڭ بولمەنىڭ قاق ورتاسىنداعى كۇڭگىرت كۇرەڭ، كوك ءمارمار شارشىلاردان قيۋلاستىرىپ جاساعان حاۋىزدا بۇلك-بۇلك شىعىپ جاتقان مولتەڭ سۋعا قاراپ ءبىراز وتىردى... سول ءبىر كوز جاسىنداي، كورىنە ءتۇسىپ جوعالىپ جاتقان ءمولت-مولت تامشىلارعا قاراعان سايىن، كوڭىلى الدەنەگە جىبەكتەي جۇمسارىپ بارادى. كوكتەمنىڭ مايدا سامالىنداي الدەبىر مايسا سەزىمنەن مۇنىڭ جانىندا پالەن جىلدان بەرى تاپجىلماي جاتىپ العان قاتتىلىق پەن قاتىگەزدىكتىڭ مەڭىرەۋ توڭى بىرتىندەپ مۇجىلە تۇسكەندەي، قاراپتان-قاراپ وتىرىپ الدەنەگە ەلەگىزىپ، ءبىر ءتۇرلى جالعىزسىراعانداي بولدى. كوكىرەگىندە ويدا جوقتان ايانىش وياندى. مىناۋ ەمىس-ەمىس كورىنىپ اپ، بويىن جازىپ شاپشي الماي قايتادان قۇردىمعا جوعالىپ جاتقان ءمولدىر سۋدى ما، جوق الگى كىرەۋكە كوك مۇنارعا ورانىپ اپ، مولدىرەپ قالا بەرگەن كوك مۇنارانى ما — نەنى اياپ وتىرعانىن ءوزى دە بىلمەيدى... مىناۋ ءمولدىر سۋداي ماپ-مايدا ۇلبىرەك سەزىم ويىنا تاعى دا حانىمدى ءتۇسىردى. ول الگى كوك مۇنارادا بۇعان الىستان قول بۇلعاعان ساعىنىشى مەن اسىعا كۇتكەن ىنتىزارىن، وزگەدەن الا بوتەن ولىپ-وشكەن ىقىلاسىن عانا ەمەس، جالعىزدىعىن، باسقالاردىڭ كوپتىگىن ىستەپ باسىنعانىن كورىپ، قامىرىققان قام كوڭىلىن، «كەل، مۇڭىمدى تىڭدا، ۇق، قورعا» دەپ شاعىنعان جالبارىنىش سەزىمىن تۇگەل بەينەلەگەندەي. اسقاقتىق پەن نازىكتىك، شاتتىق پەن مۇڭ، ەرلىك پەن ايانىش، ساعىنىش پەن قۇشتارلىق — ءبارى قوسىلعاندا ماحاباتتان باسقا نە بولۋشى ەدى.
ونىڭ قانداي ەكەنىن باسقا بىلمەسە دە، بۇل بىلەدى. مارقۇم قايتىس بولعان بايبىشەسى پالەن كۇن شاعىل كەزگەن قۋعىن-سۇرگىن جۇرىسكە شىداي الماي، مۇنىڭ باۋىرىنا كىرۋگە يمەنىپ، جاسقانشاقتاپ قاسىنا جابىسىپ: «ابدەن بولدىرىپ بارام، ءسال دەمەپ جىبەرشى»،-دەپ قينالعاندا، قاجىعان جانارىنان تاپ وسىنداي بىرىنە-بىرى تىركەسىپ كورىنگەن كوپ سەزىمدى كورۋشى ەدى. انادا ۇلكەن ۇلى وڭاشا كەپ قوشتاسىپ كەتكەندە دە، ونىڭ قالىڭ قاباقتىڭ استىنا تەرەڭىرەك جاسىرۋعا تىرىسىپ باققان جانارىنان باياعىدا اناسىنىڭ كوزىنەن اڭعارعان سول ءبىر كىرەۋكەلى كۇيدى كورگەندەي بولعاندى. مانا كوك مۇنارادان الىستاي تۇسكەندەگى كوزىنە ىلىككەن كورىنىستەن دە سول ءبىر وزىنە وزگە جۇرتتان ەرەكشە ىستىق ەكى ادامنىڭ جانارىنان بايقاعان تىلمەن ايتىپ جەتكىزە الماستاي تىلسىم سەزىمدى كورگەن ەكەن عوي. سيقىر مۇناراداعى الا-بوتەن كورىكتىڭ سىرىنا ەندى تۇسىنگەندەي بولدى. ول كىشى حانىمدى وسى ءقازىر كورگىسى، ونىڭ جاۋتاڭداعان جانارىنا وسى ءقازىر ۇڭىلگىسى كەلدى. كوكىرەك تۇسى الدەنەگە وقىس بۇلقىنعانداي سەكىلدى. ول تاپ بۇگىنگىدەي البىرت سەزىمدى كوپتەن باسىنان كەشىپ كورمەگەن ءتارىزدى ەدى. اياق استىنان مۇنداي كۇيگە ۇشىراعانىنا ما، جوق پالەن جىلدان بەرى مۇنداي سەزىمسىز سىرەسىپ قالاي ءومىر ءسۇرىپ كەلگەنىنە مە قايسىسىنا قايران قالارىن بىلە المادى. نە دە بولسا، حانىمدى تاپ وسى ءقازىر كورگىسى كەلدى. ونىڭ جانارىنىڭ دا قانداي ەكەنىن ۇمىتىپ قالىپتى. كوپ وڭاشا جولىعىپ جارىماعاندى، جۇرت ىشىندە ايەلىنىڭ جۇزىنە سۇقتانىپ قاراپ وتىرا الماسى ءسىرا بەلگىلى... شاماسى، اشاڭ ءجۇزىن اشۋسىز سىنىق كورسەتەتىن مولتىلدەگەن مويىل قارا كوزدى، سۇلۋ قىر مۇرىندى، ىستىق ىقىلاس سىيعىزا الماستاي تىم قايمىجىق جۇقا دا، سەزىمسىز دورەكى كونتەك تە ەمەس، ەتتى، ۇلپا ەرىندى، جۇمىر يەك بولسا كەرەك. ءولتىرىپ-وشىرىپ، كۇيدىرىپ-جاندىراتىن شوعىنان گورى شۋاعى، ەستەن تاندىرار سيقىر كۇلكىسىنەن گورى كىسى قيىپ كەتە الماستاي جۇمساق مۇڭى، نۇرى مول، ۇيالشاق، بيازى، ماحابباتقا ادال ايەلدەردىڭ ءتۇر-تۇسى ادەتتە سولاي كەلەدى دەسەدى. ماناعى كورگەن كوك مۇنارادا بەينەلەنگەن ماحابباتتاپ الگىندەي ايەلگە ءتان ماحاببات. ادامزات جۇرەگىنە باراتىن توتە جولدى ايەل جۇرەگىنەن باستاعان سۇلەيمەن پايعامباردىڭ ءوزى سۇلۋ-سۇلۋدىڭ قانشا ءبىر تۇرىمەن پەيىلدەس بولا تۇرا، ادامدى الگىندەي قاياۋسىز سەزىمىمەن ءجىپسىز ماتاپ الاتىن يبالى ارۋلاردى پەرىشتە تۇتقان كورىنەدى. سۇلەيمەن پايعامبار شىرىن شاراپتى ءتاتتى ءلاززاتىنان ايرىلىپ قالام دەپ، ءتىلىنىڭ ۇشىن عانا تيگىزىپ، تەك دامىنە تامسانىپ وتىرىپتى-مىس دەسەدى. ال بۇل ات ۇستىندەگى سارت-سۇرت ساربازدىعىنا باسىپ، تاپ ولاي سىربازسىپ كورگەن ەمەستى. باقسا، وسى ۋاقىتقا دەيىن ماڭدايىنا بىتكەن باقتىڭ راحاتىن قىزىقتاپ كورمەپتى. ونىڭ ەرتە سۋىنعان جۇرەگى اياعىنىڭ استىنا كەپ قۇلاعان ءار الۋان تۋلار مەن دومالاپ جاتقان كوپ ءتاجدان باسقادان ءلاززات ىزدەمەپتى. قيت ەتسە، باسىنداعى ءتاج بەن استىنداعى تاقىت اياعىن بايلاپ كەلىپتى. قىرىق پىشاق ەلدىڭ ءتاجىن كيىپ، تاعىنا مىنگەن ادامنىڭ ولاي بولماسقا امالى دا جوق ەدى. ەندى، مىنە، ەكەۋى ءبىر سارايدا وتىرىپ، قاسىنا كىشى حانىمدى شاقىرا الماي، دال بوپ وتىر، وزگەلەر تاراپىنان تىزەنى كوپ كورىپ، ابدەن قاتتىلىققا ۇيرەنىپ، ءۇي ءىشىن دە ماڭىنا كوپ جولاتا بەرمەيتىن. ءامىرشى حانىمدار بولمەسىنە دە تەك تۇندە عانا باس سۇعاتىن. ەلشى قابىلداعان، جۇرتپەن كەڭەسكەن، نە ءۇي ءىشى بوپ، بالا-شاعامەن تۇگەل باس قوسقان وشاق باسى ماجىلىستەر بولماسا، ايەلدەرىمەن كۇندىز وڭاشا جولىعۋ سالتىندا جوق-تى. ەندى، مىنە، قانشا الاعىزسا دا، كىشى حانىمدى قاسىنا شاقىرۋعا، نە ءوزى بارىپ جولىعۋعا توڭىرەگىندەگىلەرگە ءوزى ۇيرەتكەن سالت اياعىنا تۇساۋ بوپ وتىر. تاپا-تال تۇستە اسىرەسە بايبىشەسى الگىندەي جورامال جولداپ، ءار قىزمەتشىسى بۇل نە ىستەپ، نە قويار ەكەن دەپ، ءار ادىمىن اڭدىپ وتىرعان تۇستا كۇندىز كىشى حانىممەن جولىعىسسا، توڭىرەگىندەگى جۇرتتىڭ نەگە جورىرىن كىم ءبىلسىن... كەشتى اسىعا كۇتتى. بۇعان دەيىن زۋلاپ ەتكەن ۋاقىت ەندى اياعىنا تۇساۋ تۇسكەندەي، باسپاي قويدى. كۇن كوزى دە ۇلى بەسىنگە باردى دا، ءبىر ورىندا تاپجىلماي تۇرىپ الدى. وڭاشا بولمەدە سارىلىپ وتىرا بەرۋگە دەگبىرى جەتپەگەن ءامىرشى قايتادان ب ا ق كەزدى. كۇندىزگىدەي بۇلاق باسىنا بارىپ ويعا شومىپ وتىرعىسى كەلىپ ەدى، ىرىگەن ايرانداي ويىنىڭ باسى قوسىلماي، ورنىنان تۇرىپ كەتتى. اۋىق-اۋىق كۇن كوزىنە قاراپ قويادى. جاۋدان قايتپاعان جۇرەگى ايەل توسەگىنە جاقىنداۋعا قايمىعاتىنداي بولعان كەزىندە، جاڭا ۇيلەنگەن بوزبالا جىگىتتەي، كۇننىڭ تەزىرەك باتقانىن، تەزىرەك ىمىرت ورناعانىن تىپىرشي توستى. كولەڭكە ۇزاردى. اعاش-اعاشتىڭ كولەڭكەلەرى بىر-بىرىمەن ۇشتاسا باستادى. ب ا ق ءىشى كۇڭگىرتتەنە ءامىرشى سارايىنا قايتتى. مانادان بەرى سارىلا توسقاننان ساز تارتقان جۇرەگىنە تاعى ءبىر كۇپتىلىك كىردى. كەشكە اباجاداي كەڭ بولمەدە سامساي مازداعان سامالا شىراقتار جارىعىندا ءوزىنىڭ مىناۋ ۇلان اسىر جارىق جالعاندا جالعىز ەكەنىن ويلاپ ەلەگىزىدى. كوك نايزالار اراسىندا تۇرسا، قاسقايا شاپقان قالىڭ جاۋدان دا قورىقپاس ەدى. جالاڭداعان جاس جىگىت شاعى بولسا، ويلانباستان حانىم بولمەسىنە قويىپ كەتەر ەدى. الاعىزعان البىرت ماحاببات ايداپ اپاراتىن جاستان كەتتى. سىرلاسىپ، قۇسا تاراتۋعا كىرەتىن سىردەستە بايبىشەسى ەمەس، ۋىزداي جاپ-جاس بەيتانىس بويجەتكەن. اتىن دا بىلمەي، اسىعىس ۇشىراسىپ، ايرىلىسىپ كەتكەن كوپ كانيزاكتىڭ بىرىندەي كىشى حانىم وسى كەزگە دەيىن وزىنە ءبىر ءتىل قاتىپ كورگەن ەمەس. ءامىرشى، مىنە، وتىز جىلدان اسىپتى، ەشكىممەن سىرلاسىپ كورمەپتى. ءقازىر بارىپ كىشى حانىمعا نە دەيدى؟ اباجا بولمەدە اتىمەن جات ءبىر ايەل، ءبىر ەركەك نە بىتىرمەك، نە سويلەسپەك؟ ۇلبىرەگەن بالا قىزدىڭ ءوزىنىڭ ايەلى ەكەنى شىن. ول تۇگىلى بۇكىل بايتاق شاھار، ونداعى ءار ءۇي، ءار ادام ءامىرشى دەگەندە تىك تۇرادى. بۇكىل ەل تىك تۇرادى. جارتى الەم اۋزىنا قارايدى. ءبىراق جارتى الەم تولى جاننىڭ ەشقايسىسىمەن ءىش اشىسىپ سىرلاسا المايدى. كىشى حانىم دا-سول جارتى الەمدى جايلاعان جۇمىر باستى پەندەلەردىڭ ءبىرى. مىناۋ وڭاشا سارايعا ەكەۋدەن-ەكەۋ قامالعاندارىنا الدەنەشە كۇن ءوتتى. ءبىراق باتىلى جەتىپ كۇيەۋىنىڭ قاسىنا كەلە المادى. نەتكەن تامۇق دۇنيە... اشسا-الاقانىنداعى، جۇمسا-جۇدىرىعىنداعى جارتى الەمدەگى جان بىتكەننىڭ جانى دا، ءتانى دە-بارى وزىنىكى، ءبىراق ءبارى جات... ءبارى دە بۇدان تەك بۇيرىق قانا كۇتەدى. بۇرىن ول وزىنەن باسقالاردىڭ ءبارى دە وكىمەتتىڭ وكتەمدىگى دەپ اتالاتىن كوزگە كورىنبەس قىل تۇزاقپەن شاندۋلى، تىرپ ەتەرگە دارمەن جوق توزاق توردا ەكەنىن جاقسى بىلەتىن. ءبىراق ونداي توردان ءوزىن ازاتپىن دەپ ويلايتىن. بۇگىن كەپ بايقاسا، سول وزگەلەردى ماتاپ كەلگەن قىل تۇزاق، ەندى، مىنە، ءوزىنىڭ دە اياق-قولىن شىرماي باستاپتى. جۇرت بۇرىن ءامىرشىنىڭ كوزى مەن سوزىنەن قورقاتىن بولسا، ەندى، مىنە، ءامىرشى دە جۇرتتىڭ كوزى مەن سوزىنەن قورقاتىندى شىعارىپتى...
مىنە، ول مىسىق تابانداپ ءوزى جاتاتىن بولمەدەن شىقتى. ءتۇن ورتاسى اۋعانشا تىرپ ەتكىزبەي ماتاپ قويعان سيقىر تۇزاق ءبىرجولاتا اعىتىلىپ قالىپ قويماي، ءالى دە سيراعىنا جابىسىپ شۇباتىلىپ كەلەدى.
قاق توبەدەگى ءمارمار شىتىرالار دا، قوس قاپتالداعى بەزەرگەن مىلقاۋ قابىرعالار دا، تاس باعانداردىڭ تاساسىنا تىعىلعان ۇرى كولەڭكەلەر دە، اياعىنىڭ استىنداعى ماساتى كىلەمنىڭ جاپىرىلا قۇلاپ جاتقان مايسا تۇكتەرى دە، ءتىپتى قولىنداعى شىراعدان دا —ءار ادىمىن كوز جازباي باعاتىنداي؛ ساراي ىشىندە الدەبىر قالتارىستاردان ەندى قايتەر ەكەن، ەندى قايتەر ەكەن، دەپ تاعاتتارى تاۋسىلىپ اڭدىپ تۇرعان مىڭداعان تىمىسكى كوزدەر مەن ءقازىر قاي-مىعىپ، دىمدارى ىشىندە بوپ، جۇمۋلى تۇرعان تالاي-تالاي جىمىسقى ەرىندەر، ول ءقازىر كىشى حانىم جاتقان بولمەنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاۋى-اق مۇڭ، ءبارى بىردەي جابىلا تابالاي جونەلگەلى تۇرعانداي. مىڭداعان جاننىڭ باسى بۇنىكى بولعانمەن، ويى بۇنىكى ەمەس، ءتىلى بۇنىكى بولعانمەن كوڭىلى بۇنىكى ەمەس. بۇل ءبىر ءوزى مىڭدى اڭدىپ تۇرا المايدى، مىڭ ءبارى جابىلىپ بۇنى اڭديدى. مىڭ قول، مىڭ اياقتىڭ ءار اتتاعانى، ءار قيمىلى بۇنىڭ كوزىنەن تاسا، ال بۇنىڭ ءار قيمىل، ءار اتتاعانى مىڭنىڭ كوزىندە. ولار مىناۋ وڭاشا سارايدىڭ ىشىندە ءتۇن ورتاسى اۋعانشا كىرپىك ىلمەي اڭدىپ وتىر. انە ساقال-شاشى اعارعان، كوزى قىپ-قىزىل ەكى كارى ازبان قۇل قول قۋسىرىپ بوساعادان جىلىستاي بەردى. ءتىرى ولىكتەي بوپ ءموليىپ، كىرپىكتەرىمەن جەر شۇقىپ ءتالىمسىپ تۇرعاندارىمەن، كوزىر تۇستارىنان وتە بەرە-اق، بىر-بىرىنە ىم قاعادى. ءامىرشى الدەكىم تۋ سىرتىنان قانجار سۇعىپ العانداي، جالت قاراپ ەدى، ايتقانىنداي-اق ەكى قۇل باستارىن ەندى كوتەرگەلى جاتىر ەكەن، ونىڭ سۇپ-سۋىق جانارىنا وقىس شارپىلىپ، قايتادان مويىندارى سالبىراپ جەرگە قاراپ كەتتى. سەرپە اشىلعان اۋىر ەسىك تە قايتا جابىلعاندا، ەمەن جاقتاۋعا الدەنەڭە دەپ مىڭگىر ەتكەندەي بولدى. ءامىرشى سامالا شىراقتار سامساعان تاعى ءبىر كەڭ بولمەگە ءوتتى. ءبىر جاق بۇرىشتا ۇيىرىلە قالعان قارا قوڭىر كولەڭكەدەن الدەنە قىلاڭىتادى. ول-سوزالاڭداپ ورنىنان تۇرىپ جاتقان قىزمەتشى كەمپىر... كىشى حانىمنىڭ كۇتۋشىسى. ءامىرشىنىڭ بارلىق ايەلىنە جاس كەزىندە، حان ورداعا العاش اتتاعان شاعىندا سول كۇتۋشى بولادى. پاديشا توسەگىنىڭ ماڭىنان ءجۇرىپ كەرمەگەن وسى ءبىر قارتاڭ ايەل حانىمدارعا ءامىرشى ايەلى بولعاننىڭ قالاي بولاتىنىن ۇيرەتەدى. سارايداعى باسقا قىزمەتشىلەردەي ەمەس پاڭ. ماڭعاز باسىپ، ماڭعاز سويلەيدى. انەكي، وزگە قىزمەتشىلەردەي ەلپەڭ ەتە قالماي، قالت-قۇلت تىزەسىن نىعىز ۇستاۋعا تىرىسىپ، كەرىلە باسىپ كەلەدى. ەلدىڭ بار اسىلىن ۇستايتىن قازىنا باستىعى دا تاپ مىنانداي كەردەڭدەي الماس. كۇتۋشى كەمپىر وزگە ساراي ادامدارىنا عانا ەمەس، ءامىرشى مەن حانىمنىڭ وزىنە دە اسپانداي قارايدى. قۇددى سول بولماسا، ولار بىر-بىرىنە جول تابا الماستاي. اسىرەسە بۇل الىس جورىقتان ورالعاندا، باسقانىنان جەر ويىلاتىنداي بوپ باتپانسىپ قالادى. مىنە، ادەيى توسا تۇرسىن دەگەندەي ۇزىن شۇباق بولمەنىڭ ءبىر شەتىنەن اياعىن ساناپ باسىپ ءىلبىپ كەلەدى. كۇلگىن اتلاس كويلەكتىڭ ۇستىندەگى الاقانداي سۇرعىلت بەتى بىرتە-بىرتە ايقىندالا ءتۇستى. ەڭ الدىمەن، ەكى جەردە ەدىرەيىپ-ەدىرەيىپ بۋرىل شالعان قوس جۇندەس قاباعى كورىندى. قايمىجىق ەرىندەرگە شابىنا تونگەن وراق مۇرنى سوسىن بارىپ اڭعارىلدى. ءبىر تۇسكەن جەرىنە جەلىمشە جابىسىپ، قادالا كەتەتىن ەكى مەڭىرەۋ جانارى تانىماي قالعانداي ءبىراز تەسىلىپ تۇردى دا، ءامىرشى قاباعىن شىتقاندا بارىپ، اۋدارىپ اكەتتى. شۇباتىلعان جەڭى تۇتقاعا وراتىلىپ، اسىعىپ-ۇسىگىپ ەسىك اشتى. ءامىرشى تۋ سىرتىنا جەلىمشە جابىسا قالعان كۇتۋشى ايەلدىڭ ولىمسىرەگەن كۇڭگىرت جانارىنان قاشىپ قۇتىلعانشا اسىعىپ، حانىم جاتقان بولمەگە وزدى. بولمە ءىشى بوزامىق. حانىمنىڭ توسەگى قاي تۇستا ەكەنىن، ءبىرازدان كەيىن بارىپ اڭعاردى. وڭ جاق بۇرىشتاعى جەرمەن-جەكسەن جايپاق تاقتانىڭ ۇستىندە تومپيىپ جاتقان سونىڭ توسەگى. سولاي قاراي بەتتەپ ەدى، كورپە مەن جاستىق ەكى جەرگە ەكى توبە بوپ ءۇيىلىپ قالعان مىج-مىج توسەكتىڭ الدەبىر جەرىنەن ەكى ءامىرشى سەلت ەتە ءتۇستى. ەكى ۇيىك كورپە جاستىقتىڭ اراسى قايتادان تىنشي قالدى. باياعىداي ەمەس، شوعى قايتقان سولعىن جانارى كۇڭگىرت بولمەنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ەمىس-ەمىس قىلاڭىتقان توسەككە قاراعان سايىن، بۇلدىراي بەردى. الگىندە عانا ەكى جەردە ەكى ۇيىك بولىپ جاتقان ەكى تومپەك ءبىر ءتۇرلى قوزعالاتىن سياقتى، بىرەسە دوڭكيىپ بيىكتەي تۇسەدى دە، بىرەسە، جىم-جىلاس توسەكپەن توسەك بوپ جوعالىپ كەتەدى. ءامىرشى بىرەر قادىم ىلگەرى اتتادى. كورپەنىڭ استىنان ەشقانداي تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنبەيدى. كىشى حانىم الدەقايدا جىم-جىلاس جوعالىپ كەتكەندەي.
توسەكتىڭ توڭىرەگى بولمەنىڭ باسقا جەرىندەي ەمەس، ءبىر ءتۇرلى بۇلىڭعىرلاۋ. سۇلۋ ايەلدىڭ جاس ءتانى مەن ءار الۋان گۇلدەردىڭ شىرىنىنان جاسالعان جۇپاردىڭ ءيىسى يۋ-قيۋ ارالاسىپ، كوڭىلدىڭ الدەبىر زىمىران شىڭىراۋىنا تۇنشىققان تۇسىنىكسىز سەزىمدى تۇرتكىلەپ جاتقانداي. ءامىرشىنىڭ جاڭا عانا تەمىر سەرىپپەدەي شيىرشىق اتىپ كىرگەن جۇيكە-جۇيكەسى بۋعا ۇستالعان قايىستاي ءجىبىپ، جۇمسارىپ بارادى. اياعىن اتتاسا، قۇلاپ تۇسەردەي ابدىراپ تۇرىپ قالدى. ونىڭ بۋالدىرلانىپ تۇرعان جانارى تاعى دا اعاراڭداپ وقىس شورشىپ تۇسكەن ەكى الدەنەنى شالىپ قالدى. تۇلا بويىن تۇگەل ەرىتە جونەلگەن بۋساڭ سەزىم كىلت كىدىردى، جۇرەگىنىڭ باسى بۇلك ەتە قالعانداي بولدى. دوڭكيىپ ءۇيۋلى جاتقان كورپەنىڭ تاساسىنان قوس اق بىلەك قايتا-قايتا الاقان جايىپ كوككە كوتەرىلدى؛ كەنەت وق تيگەندەي، ۇيپا-تۇيپا ءۇيىلىپ قالعان كورپەنىڭ ۇستىنە سىلق قۇلادى دا، ەكى قول ايقاسا، كەتتى. سۇيرىك ساۋساقتار ءبىرىنىڭ اراسىنا ءبىرى سىعىمدالا كىرىپ، ءبىرازدان سوڭ قۇشاعىنداعى مامىق كورپەنى مىتىپ اپ، باۋىرىنا قىسا ءتۇستى. مانادان بەرى قاۋقيىپ تۇرعان مامىق كورپە الدەقانداي سيقىر قۇشتارلىق بيلەپ العان تەمىر تەگەۋرىن جاس قۇشاقتىڭ مىتىپ قىسقانىنا شىداي الماي، ەرىگەن قارداي بوپ، شەجىپ بارادى. كورپە تاساسىنداعى بال-بۇل جانعان ال قىزىل ءجۇز ەندى كورىندى. مامىق جاستىق دەڭكيىپ توسەك باسىندا قالىپتى. حانىمنىڭ موينى ءبىر جاعىنا انتەك قيسايىپ، جاستىقتان اۋناپ كەتىپتى. ۇيپا-تۇيپاسى شىققان قولاڭ شاش جازىق ماڭدايىن جارتىلاي كومىپ العان. قوس كوز تارس جۇمىق. قاتتى قىزۋدان اۋا جەتپەي اۋىرىپ جاتقان كىسىشە، اۋزى انتەك اشىلىپ قاپتى. البىراعان ەكى ەرىن وز-وزىنەن ءىسىنىپ، بىر-بىرىمەن جىمداسپاي، ەكەۋى ەكى جاققا شەگىنىسىپ كەتكەن. حانىم ءوز ءتىسىن ءوزى كۇل قىپ ۇگىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي، تىستەنىپ اپتى. بىر-بىرىنە قادالىپ قالعان اقشىل تىستەردىڭ ار جاعىنان الدەبىر الاسۇرعان قوماعاي قۇشتارلىق سەس بەرگەندەي. كىشى حانىمنىڭ ۇيىقتاپ جاتىپ، الدەنەگە ءولىپ-وشىپ، ەنتىگە شىققان دەمى ءامىرشىنىڭ قۇلاعىن شايانشا شاعىپ الدى. وسى ءبىر تۇڭعيىققا ءبىرجولا باتىپ بارا جاتقان كىسىنىڭ جانى قارقاراعا كەلگەندەگى سۋ استىنداعى بىلدىرىنداي تۇنشىققان دىبىستى ول العاش رەت ون بەس جاسار بالا كەزىندە ەستىپ ەدى. جاستايىنان بالالارعا قوسىلماي وقشاۋ وينايتىن ول ءبىر كۇنى اتىنا ءمىنىپ اپ، تاۋ باۋرايىن تىلە قۇلاعان سايدىڭ ءبىر جاقپارىندا بوكتەرگىنىڭ ۇياسىنا تۇزاق قۇرىپ وتىرعان-دى، سايدىڭ تابانىنداعى كىشكەنە قىستاق جاقتان بۇل وتىرعان جاقپاردىڭ استىنداعى تۇما بۇلاقتان سۋ الۋعا كەلە جاتقان ايەل كورىندى. قۇمىراسىن يىعىنا قويىپ، توگىلتىپ ءپارانجا جاپقان ايەلدىڭ تۇما بۇلاق قايناپ شىعىپ جاتقان قالتارىس كەۋەككە كىرۋى-اق مۇڭ ەكەن، جاقپاردى وراعىتا قۇلايتىن جالعىز اياق جولدا شاقپاق تاستاردى شاقىر-شۇقىر قۇلاتىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان، جالى تىلەرسەگىنە توگىلگەن قارا ات مىنگەن قابا ساقال بىرەۋدى كوردى. جال قۇيرىعى شۇبالعان كوشەلى قارا ات اياعىن ساناپ باسىپ، تومەنگە قۇلادى دا، تاساعا ءتۇسىپ، كوزدەن عايىپ بولدى. بالا اڭشى ونىڭ ەشقايسىسىنا ءمان بەرگەن جوق، اڭعاردىڭ ار جاعىندا الدەنەگە شىرق اينالا ءشۇيىپ جۇرگەن بەكتەرگىدەن كوزىن ايىرماي وتىرا بەردى، كەنەت ساي بويىنان شىڭعىرعان اجەپتارقى داۋىس شىقتى. ايەل داۋسى. ورنىنان اتىپ تۇردى. ايەل باجىلداپ ۇستى-ۇستىنە شىڭعىردى. بالا قولىنا ساداعىن الىپ، تاستان تاسقا قارعىپ، اسىعا-ۇسىگە ماناعى ايەل سۋ الۋعا كىرىپ كەتكەن كەۋەككە قاراي جۇگىردى. بىر-ەكى جەردە ءسۇرىنىپ كەتىپ، الاقانىن تاسقا سىدىرتىپ الدى. وعان دا قاراعان جوق. بۇل كەۋەككە جاقىنداعان سايىن، الگى شىڭعىرعان داۋىس السىرەي ءتۇستى. بۇل ونان سايىن زارە-قۇتى قالماي، جانتالاسا ۇمتىلدى. اقىرىندا، تۇما بۇلاق شىعىپ جاتقان قالتارىس كەۋەكتىڭ جار قاباق ەرنەگىنە دە جەتتى. ەندى بولماعاندا بيىكتىگى قۇلاش جارىم ەرنەكتەن كەۋەككە ءبىر-اق ىرعىعالى ءتۇر ەدى، قۇلاعىنا كومەككە شاقىرىپ شىڭعىرعان دا، شاعىنىپ جىلاعان دا ەمەس، بۇرىن-سوڭدى بۇل ەستىمەگەن ءبىر ءتۇرلى ەرسىلەۋ دىبىس ەستىلدى. اۋرۋ باتقان ازاپتىڭ ەمەس، يىگەن ساۋلىقتىڭ مەكىرەنگەنىندەي الدەنەگە بايىز تاۋىپ راقاتتانعان مەكەر دىبىس. بالا اياعىنىڭ استىنداعى كەسەكتى تەۋىپ جىبەرىپ، كەۋەكتىڭ استىن ءبىر تاسىر-تۇسىر ەتكىزدى دە، قايتادان ورنىنا بەتتەدى. ءبىرازدان سوڭ جالدى قارا اتىنا ءمىنىپ، ساي تابانىنداعى اعىن سۋدى كەسىپ ءوتىپ، ارعى ءور باۋىرعا تىرمىسا كوتەرىلىپ بارا جاتقان بەيساۋات جولاۋشىنى كوردى. كوپ ۇزاماي ايەل دە كەۋەكتەن شىعىپ، ساي-تابانىندا اقسيىپ جاتقان جالعىز اياق جولدىڭ بويىندا سۋ تولى قۇمىرانى ءبىر يىعىنا قوندىرىپ اپ، بوكسەسى بۇلت-بۇلت ويناپ، بۇرالا باسىپ بارا جاتتى. قاننەن-قاپەرسىز كىشكەنە قىستاقتان جازدىكۇنگى شىتىرماق اسپانعا كورىنەر-كورىنبەس بوپ سەلدىر ءتۇتىن ۇشادى. بەكەردەن-بەكەرگە جارادار بولعان بالانىڭ قوس الاقانى شىمىرلاپ بارادى. تاس كەۋەك پەن ءوزى عانا كۋا بولعان الگى وقيعا ويىنا تۇسكەندە، بالانىڭ كوكىرەك تەرىسى جالبىراپ، قان شاپشىپ تۇرعان ۇلپا الاقانىنان گورى دە ۋداي اشىپ تىزىلداي تۇسەدى. ءامىرشى ەندى اڭعاردى. ءقازىر دە كوكىرەگىن تاپ سول جولعىداي الدەنە تىزىلداتىپ الىپ بارادى.
وز-وزىنەن دوڭبەكشىپ جاتقان ۇيپا-تۇيپا توسەكتەن قۇددى ءبىر قۇبىجىقتان قاشقانداي بەزىنە شەگىنشەكتەدى. ەسىكتەن قالاي شىققانىن دا بىلمەي قالدى. سوزالاڭداپ ورنىنان تۇرىپ جاتقان كۇتۋشى كەمپىردى دە بايقامادى، ازبان قۇلدار دا كوزىنە تۇسپەدى. كىشى حانىم يەمدەنگەن بولمەلەر ءبىرجولا ارتتا قالعاندا بارىپ، قىزمەتشىلەرى بۇل نەگە تەز شىقتى ەكەن دەپ تان قالاتىن بولدى-اۋ دەگەن ۇرى وي قوسارلانا كەتتى. ونسىز دا تىزىلداپ كەلە جاتقان كوكىرەگى ونان سايىن يت جىرتقانداي بولدى. ءوز بولمەسى بيىلدىققا جەتكىزبەس جەردىڭ ءتۇبى بوپ كورىندى. ءامىرشى ءوز توسەگىنە بولدىرتىپ جەتتى. ايدالادا كەڭ بولمەنىڭ قۋىس-قۋىسىنان بۇنىڭ كوزىنە تۇسپەيتىن الدەبىر تىمىسكى كوزدەر بۇل نە ىستەر ەكەن دەپ، تابالاپ قاراپ تۇرعانداي، ول جاتارىن دا، تۇرارىن دا بىلمەي، ابدىراپ قالدى. بولمەنىڭ قاق ورتاسىنداعى جىلانشا شاپشىعان كىشكەنە حاۋىزدىڭ ەمىس-ەمىس سىلدىرىنان باسقا دىبىس تا جوق. اينالاسى ات شاپتىرىم جەر الىپ جاتقان كەڭ سارايدىڭ ەش جەرىنەن ەشقانداي سىبىس شىقپايدى. كەڭ بولمەدەگى اۋا بىر-بىرىمەن ۇستاسىپ، ۇيىپ قالعانداي. تىنىسى تارىلىپ بارادى. حاۋىزدىڭ قاسىنا كەلىپ ەدى، ءمولت-مولت جىلاپ تۇرعان موليمە سۋعا قاراسا، كوكىرەك تۇسىن تەمىر ساۋىتتاي سىرەستىرە قىسىپ تۇرعان اشۋ ۇگىتىلىپ كۇيرەپ كەتەردەي، ءىلبىپ باسىپ باقشا جاققا قاراعان تەرەزەنىڭ الدىنا كەلدى. شىر اينالا قورشاپ جاتقان حان سارايدىڭ قاق ورتاسىندا حاۋىز بەن گۇلزار. بۇل تەرەزەنىڭ الدىنا كەلگەندە، باتۋعا اينالعان ايدىڭ سولعىن نۇرى استىنان ءار جەر-ار جەردەن بوزاراڭداپ الدەنەلەر كوتەرىلدى دە، بۇرىش-بۇرىشقا ءۇنسىز جىلىسا بەردى. ولار-ساقشى ساربازدار، بۇنىڭ كوزىن الا بەرىپ، ءبارى بىرىگىپ الدەنەنى ەرمەك قىپ وتىردى دا، ەندى بەيۋاقتا تەرەزە الدىنان حان كورىنگەن سوڭ، كولەڭكە-كولەڭكەنى ساعالاپ ورىن-ورىندارىنا بەزىپ بارادى. اي الدەقاشان ەڭكەيىپ كەتكەن. ونىڭ بوزامىق نۇرى اۋلانىڭ قاق ورتاسىنداعى حاۋىز توڭىرەگى مەن قارسى بەتتەگى تەرەزەلەرگە عانا ءتۇسىپ تۇر. بۇل جاتقان بولمە جاقتى قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي قاپ-قارا تۇنەرىڭكى تۇنەك قورشاپ اپتى.
جىم-جىرت. كوزدى دە، قۇلاقتى دا بىردەي بايلاپ تاستايتىن جىمىسقى ءتۇن. كۇندىزگى ابىر-سابىردىڭ، قيمىل قوزعالىستىڭ بارىنە ۋ بەرىپ، تالدىرىپ تاستاعان تىنىشتىق پەن قاراڭعىنىڭ قايراتتارىنا مىنگەن شاعى. ۇرى ويلار، ۇرى قىلىقتار، ۇرى سەزىمدەر شاعى. كۇللى الەم تۇپ-تۇگەل كۇڭىرسىك توسەككە سۇڭگىپ كەتكەندەي ءازازىل شاق... جۇرتتىڭ كۇنى بويى كوڭىلگە الۋعا دا قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ جۇرەتىن سايقال ءناپسىنىڭ اياعىنداعى تۇساۋدىڭ اعىتىلاتىن شاعى. كىم-كىمنىڭ دە كوڭىلىن شايتان يەكتەيتىن شاق. جارىق كۇن مەن وياۋ جانارلار كوزدەن تاسا قالتارىس-قالتارىسقا قۋىپ تىققان ىبىلىس لاستىقتىڭ مىڭ-مىڭ قۇرتى قايتادان باس كوتەرىپ، قاراڭعىنى جامىلىپ، قاپتاپ ءورىپ شىعا كەلەتىن شاق. ادامدار — تەك كۇندىز عانا ادام، ال تۇندە ولاردىڭ وزگە جانۋارلاردان ەشقانداي ايىرماسى جوق، پىر-پىر ۇيىقتايدى، قاسىندا ايەل جاتسا، بارشا جانۋارلاردىڭ قاي-قايسىسىنداي و دا شىرپىنىپ الاسۇرادى. ەرتەڭ قايتادان كۇن شىعىپ، قايتادان جۇرتتىڭ كوزدەرى تىرىلگەن شاقتا، الگى جانۋارلاردىڭ ءبارى ولەدى دە، ولاردىڭ ورنىنا جارىق كۇننەن قىسىلاتىن، وزگە ءوزى تەكتەستەردىڭ كوزى مەن سوزىنەن قورقاتىن پەندەلەر قايتا تىرىلەدى. بىلايعى پەندەنىڭ كۇندىزگى قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، ءوز اياق-قولىن ءوزى ماتاعان سىرەسپە تىرشىلىكتەن ءبىر ءسات بوساپ، ارقاسى جازىلاتىن تۇندەرى بار، تۇندە ول جۇرتتىڭ كوزىن دە كورمەيدى، ءسوزىن دە ەستىمەيدى، ىڭ-شىڭسىز وڭاشاعا كوشەدى. بۇنىڭ ونداي ءتۇنى دە جوق. بۇل تۇندە دە تاس قاراڭعىدا الاۋ وتتىڭ جارىعىندا جاپادان-جالعىز وتىرعانداي. تۇنەك قاراڭعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى جىمىسقى كوزدەردىڭ ءبارى بۇنى كورەدى، ال بۇل توڭىرەگىن تاس قىپ قىمتاپ العان تاس قاراڭعىنىڭ تاساسىندا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىنان اتىمەن بەيحابار. ول ادامدىق تىرشىلىكتىڭ كۇندىزگى بەينەتىن ءبىر كىسىدەي-اق تارتقانمەن، تۇنگى ءلاززاتىنان ءبىرجولا ماقۇرىم...
مىنانداي تاس قاراڭعى تۇندە، توڭىرەگىندە كۇيەك ساسىپ تەڭكيىپ جاتقان وڭشەڭ جانۋارلار ورتاسىندا، قاپاستا قاپىرىق جۇتىپ وتىرعاننان اسقان ازاپ بار دەيسىڭ بە؟ بۇنىڭ قاسىندا توڭىرەگى شۇلعاۋ ساسىعان جورتۋىل تۇندەر نە دەگەن پەيىش، ەرتەڭ وققا ۇشاتىنىنان، نە ءتىرى قالاتىنىنان اتىمەن بەيحابار، ەرىن جاستانىپ، نايزاسىن قۇشاقتاپ، قور-قور ۇيىقتاپ جاتاتىن جاۋىنگەرلەر نەتكەن پەرىشتە، سونداي تۇندە ءسال مىزعىعان نە ەرتەڭگى شابۋىلدىڭ جاي-جاپسارىن ويلاپ كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزعان نەتكەن راقات! ءولىپ-وشىپ ەلگە ورالعاندا، وسى جۇرتتىڭ توبەسىنە شىعار ءمۇيىزى قايسى؟ ءامىرشىنىڭ ارىقتى جارىپ شىعىپ، بەتالدى قۇلا تۇزگە اقتارىلا جونەلگەن قاشپا سۋداي، ويدا جوقتا قوزداي باستاعان وعاش ويلارى وسى ارادا جار قاباق جاعاعا كەپ سوقتىققانداي توقىراپ قالدى. ەسىنە الگىندە عانا ءوزى بارىپ شىققان بولمە، ۇيىقتاپ جاتىپ شايتانسىراعان ايەلىنىڭ ىڭىرانعان وعاش دىبىسى ءتۇستى. سول-اق ەكەن جاڭا عانا كوز الدىنا ەلەستەگەن، مىناۋ قارا تۇندە قاپتاپ ءورىپ كەلە جاتقان قۇرت-قۇمىرسقا ەندى بۇنىڭ دا بالاعىنان ەنىپ، كەۋدەسىنە قاراي جابىلا جورعالاي باستاعانداي، تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى. جالما-جان تەرەزە الدىنان كەتىپ، حاۋىزعا بەتتەدى. ءبىر ءتۇرلى ءوزىنىڭ وياۋ ەكەنىن، الدە ۇيقىسىراپ جاتقانىن انىقتاپ بىلگىسى كەلگەن كىسىدەي، بولمەنىڭ ىشىنەن تۇك قالدىرماي تىنتە قارادى. توردە بوس جاتقان توسەگىن كەردى. بەت الدىن حاۋىزداعى سۋدىڭ مۇزداي لەبى جالاپ وتكەندەي بولدى. التىن جالاتقان جىڭىشكە تۇتىكتىڭ اۋزىنا قولىن اپارىپ ەدى، الدەقانداي، تۋ تەرەڭنەن جىلانشا يرەلەڭدەپ شىعىپ جاتقان ءمولدىر سۇيىق ساۋساعىن شاعىپ الدى.
ول بويىن جيىپ الا قويدى.
— اپىر-اي، سوندا الگى قىزىل الما...
اۋزىنان وقىس شىعىپ كەتكەن وسى سوزدەردى بىرەۋ ەستىپ قالدى-اۋ دەگەندەي، پىشاق كەسكەندەي تىيىلا قالدى. ۇركەك وي ارعىعا بارعىسى كەلمەي، قانشا تايساقتاعانمەن، اينالا انتالاي شىققان كوپ كۇدىك، كەپ ساۋال، جان-جاقتان جابىلىپ، قامشىنىڭ استىنا الدى. بەيشارا وي تۇياقكەتتى تۇعىرداي كوپ ساۋال كەس-كەستەگەن شىتىرمان جولدى جاسقانشاقتاي باسىپ، كوپ كۇماننىڭ كوك الا تۇمان قويناۋىنا قويدى دا كەتتى.
سوندا بايبىشەنىڭ جورامالى كىشى حانىمعا باعىشتالعان بولدى. كۇندەس قاتىندار... ۇيرەنشىكتى سوقپاققا ءتۇسىپ، تەكىرەكتەي جونەلگىسى كەلگەن كونبىس ۇعىمدى تاعى ءبىر توسىن توسقاۋىل ساۋال تىزگىنىنەن تارتىپ، تۇقىرتىپ تاستادى... «ارينە، سولاي... الگىندە عانا توسەگىندە الدەكىمگە قۇشاعىن جايىپ، باۋىرىن توسىپ جاتقانىن ءوز كوزىممەن كورمەدىم بە؟ پەرزەنت ءسۇيىپ كورمەگەن جاس ايەل ەركەكتەن باسقا كىمگە ەمىرەنۋشى ەدى...» سوندا ونىڭ وسىنشاما ولىپ-وشكەن ەركەگىنىڭ كىم بولعانى؟ بالكىم، ءوزى شىعار. جوق، جوق، قيسىنعا كەلمەيدى. بۇل جاس ايەلمەن تاپ ونداي اڭسارعا اينالارداي توسەك ءسىڭىستى بولا قويعان جوق-تى. بىر-ەكى رەت بىرگە تۇنەپ شىققان كىشى حانىم تىم ۇيالشاقتىق تانىتقان-دى، ونداي اسىرە قۇشتارلىق، اشقاراقتىق كورسەتە قويماعاندى. ەندەشە، ۇيىقتاپ جاتىپ، تۇسىندە ىنتىق بولعان ەركەگى وزگە بىرەۋ. جۇرەگى ءبىر ءتۇرلى شىم ەتە قالدى. ءوزىنىڭ مىناۋ جارىق جالعاندا اتىمەن ەگەي ەكەنى ەسىنە تۇسكەندە، كوكىرەگىنە تاس بوپ قاتقان سىرەسپە مۇز ەرىپ، وكسىگەندەي بولدى. كەنەت وسى مەن كىمگە وكپەلەپ وتىرمىن دەگەن وي ورالدى دا، ەندى-ەندى سەتىنەي باستاعان تىمىرسىق اشۋ قايتادان سىرەسە قالدى.
سوندا مۇنىڭ ارۋاعىن اتتاپ، باسىنىپ جۇرگەن، كيەلى توسەگىنە كيلىگىپ جۇرگەن كىم بولعانى؟ ول بىلەتىن جارىق جالعاندا ەزىن باسىنارداي جان بار ما ەدى؟ جورىققا اتتانعاندا ەلدىڭ بەتكە شىعار ەركەگىنىڭ ءبارى سوڭىندا جۇرمەۋشى مە ەدى. اپىراۋ، حانىمنىڭ كوزى تۇسەردەي ادام قالىپ پا ەدى؟ قىزىلعا تالپىنعان اش بۇركىتتەي، ادۋىن ويدى تەجەپ، الگى ساۋالعا جاۋاپتى بايىپپەن ىزدەي باستادى. كۇيەۋى جورىقتاعى جاس ايەل كىمدى كەزىكتىرۋى مۇمكىن. سارايدا قالعانداردىڭ ءبارى جاس جاعىنان مۇنىڭ ءىزىن قۋىپ جۇرگەندەر. جاپ-جاس ايەلدى تاپ الگىندەي تاڭداي قاقتىرا قوياتىنداي ەشقايسىسى جوق سياقتى. ول سارايدا قالعانداردى جەكە-جەكە ەسىنە ءتۇسىرىپ كوردى. ءارقايسىسىن تارازىعا قانشا سالىپ، سالماقتاسا دا، ەشقايسىسىنىڭ بويىنان تاپ سونشا، حانىمنىڭ كوڭىلى كەتەردەي قاسيەت تابا المادى. سوندا، كىشى ايەلىنىڭ كوكىرەگىنە جول تاۋىپ، كۇندىز ەسىنەن، تۇندە تۇسىنەن شىقپاستاي بوپ جايلاپ العان جىمىسقى ەركەك كىم بولعانى؟ دال بولعان وي ءبىر قاۋىم جەردى شارلاپ-شارلاپ شىعىپ، باياعى ءبىر تىعىرىققا تاعى كەلىپ تىرەلدى. ءار شىعانعا الىپ قاشقان ويلاردان باسى قاتىپ كەتكەن بە، ەكى شەكەسى شىڭىلداپ قويا بەردى. كوز الدىنا الدەكىم تىكەن تىرەپ قويعانداي، جۇمىلا جازداپ، جۇمىلا جازداپ تۇرعان كىرپىكتەرى قايتا اجىراپ كەتەدى. ونە بويىن بىرتە-بىرتە اۋىرلاتا تۇسكەن مەڭ-زەڭ حال قاڭعىما ويدىڭ سوڭىنا تۇسە بەرۋگە قاجىعانداي... شىنىندا دا، وسى كىشى حانىمنىڭ الگى ءبىر كورەر كوزگە ەرسىلەۋ ۇيقىسىراعانىندا وسىنشا دال بولاتىنداي نە تۇر؟ مۇمكىن تۇسىنە ءوزى كىرسە، كىرگەن دە شىعار. پالەن جىل جورىقتا جۇرگەندە، كۇيەۋىن سارىلا ساعىنىپ، توسەكتە ءبىر جاتاتىن جۇپ تۇندەردى اڭساعان شىعار. پالەن كۇننەن بەرى ءبىر سارايدا تۇرىپ، ءبىرىن-بىرى كورمەي، انە كەلەدى، مىنە كەلەدى دەپ كۇتە-كۇتە ابدەن تيتىقتاعان سوڭ قالجىراپ ۇيىقتاپ كەتكەن شىعار. پالەن كۇننەن بەرى ءبىر ءوزىن ويلاپ، اۋرە-سارساڭعا تۇسكەن سانا تۇسىندە دە ىزدەپ ساندىراقتاعان شىعار... ەگەر سونشا سارىلىپ ساعىنباسا، مانا كۇندىز، ءوز كوزىمەن كورىپ، تامسانىپ قايتقانداي تاماشا مۇنارا سالدىرىپ قويار ما ەدى؟ اسپانداي قاراعان اسقاق مۇنارانىڭ ونە بويى تولى ماحاببات تابى ەمەس پە ەدى... ماحاببات... جاڭا ءبىر جول تاۋىپ اپ، ادىمى ەندى جازىلا باستاعان ويى كەنەت ۇشپا قۇزعا قايتا كەپ تىرەلگەندەي، الگى ءبىر «ماحاببات» دەگەن سوزگە ءىلىنىپ تۇردى دا قالدى. ءيا، كوك مۇنارانىڭ ونە بويىنان ولىپ-وشكەن ماحابباتتى تانۋ قيىن ەمەس. بىردەن كوزگە ۇرىپ ءتۇر. ءبىراق سول كىمنىڭ كىمگە ماحابباتى؟ كوك مۇنارا الىس جورىقتاعى ەرىنە ىنتىعا قول سوزعان ساعىنىشتى جار ما، جوق الىستان قول سوزعان عاشىق جۇرەكتى مەن مۇندالاپ قاسىنا شاقىرعان سيقىر سۇلۋ ما، قايسىسى؟ مانا بۇل قاسىنان كوزى قيىپ كەتە الماي كوپ قاراعان جوق پا ەدى، سوندا سيقىر مۇنارا وزىنە تارتىپ تۇرماپ پا ەدى؟ سوندا ونى سالعان شەبەر نەنى بەينەلەگەن بولدى؟ الىستاعى جارىن كۇتكەن ساعىنىشتى بەينەلەسە، قاسىنا بارعاندا، اسقاقتاپ اسپانعا قاراپ جاتىپ الاتىنى نەسى، ءسال الىستاساڭ بولدى، قايتادان وزىنە باۋراپ، قاراعان كوزدىڭ شىرق اينالىپ شىعا المايتىنى قالاي؟ جوق، جوق، شەبەر مۇنارانى سالدىرعان حانىمنىڭ الىس جورىقتاعى جارىنا دەگەن پەيىلىن ەمەس، ءوزىنىڭ حانىمعا دەگەن كوڭىلىن بەينەلەگەن... ولىپ-وشكەن ماحابباتىن بەينەلەگەن... ءيا، سولاي. كوك مۇنارانىڭ سيقىرىنا ول ەندى ءتۇسىندى. ءامىرشى ويدا جوقتا تاۋىپ العان مىنانداي وقىس جاڭالىعىنا، مانادان بەرى جانىن جەگىدەي جەپ وتىرعان الەكە ساۋالدىڭ ىندىنى تاپ بۇلاي وڭاي بىتەلگەنىنە قۋانارىن دا، قىنجىلارىن دا بىلە المادى. الگىندە عانا كوز الدىن تىرەپ تۇرعان كەزگە كورىنبەس كەپ باقان قۇلاپ-قۇلاپ كەتكەندەي. ونە بويىنا ەندى-ەندى داري باستاعان مەڭ-زەڭ ءزىل جىم-جىلاس جوعالدى. الگى ءبىر كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاتقانداي، ۇرىمتال ويدى جاڭىلىپ قالارمىن دەگەندەي، ىشتەي قايتا-قايتا ويلاپ، ابدەن جاتتاپ وتىر. ءيا، بايبىشەسى جىبەرگەن وزەگىنە قۇرت تۇسكەن قىزىل المانىڭ جاۋابى ەندى تابىلدى. ەندى بۇعان قولمەن ۇستاتقانداي داۋسىز ايعاق كەرەك. ايعاقكەردى تابۋ دا وپ-وڭاي. جاي-جاپساردى بايبىشەسىنەن سۇراسا، و دا ايتىپ بەرەدى. باعاناعى كۇتۋشى ايەلدەن سۇراسا، و دا ايتىپ بەرەدى. ءتىپتى ازبان قۇلداردىڭ ءبىلۋى دە ابدەن مۇمكىن. ال بىردەن-بىرى بىلەتىن كىسى — باس شەبەر. بۇلاردىڭ قايسىسىن شاقىرىپ سۇراعانى دۇرىس. ەندىگى گاپ سوندا؟ ءامىرشى تاعى دا ماڭدايىن ۇستاپ، ويلانىپ قالدى. ءبىراق بۇ جولى ويى ماناعىداي كەرەناۋ ەمەس، ابدەن بالاعىن ءتۇرىپ، جەل اياقتانىپ العان. مۇندايدا ابدەن كەسىپ-پىشىپ ويلاپ الماسا، ءوزىنىڭ ابىرويىنا دا وڭاي تيمەيىن دەپ تۇرعان كۇپتى كۇماننىڭ بەتپەردەسىن قالاي اشسا دۇرىس بولاتىنىن دا كوپ باس قاتىرماي، بىردەن تاپتى. مۇنداي ۇرىمتالىن ءوزى ءبىلىپ تۇرعان كۇماندى دابىرا قىپ ەشكىمنەن سۇراماۋ كەرەك. بىردەن كۇماندىنىڭ وزىنە جابىسقانى ءجون. ال الگىندەي ءتۇبى شيكى اڭگىمەنى بىلەتىندەر بۇل سۇراماسا، وزدەرى باتىپ ەشكىمگە ەشتەڭە ايتا المايدى. اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلىپ جۇرە بەرسىن. بۇل مۇنارا سالعان شەبەردىڭ ءوزىن شاقىرىپ، وزىمەن سويلەسەدى. كوكىرەگىنە ءوزى كەپ ۇيالاعان الگى كۇدىكتىڭ انىق-تانىعىن سونىڭ وزىنەن بىلەدى. تەك تاڭ اتسىن، وعان جاۋشى جىبەرەدى. الدە ونى شاقىرتۋعا باس شەبەردىڭ ءوزىن جىبەرسە مە ەكەن. ءيا، سول دۇرىس... بۇل اڭگىمەنىڭ ارتى نەمەن تىنارىن كىم ءبىلىپتى. سوندا باس شەبەردىڭ دە كەرەگى بولار... ءامىرشى ورنىنان تۇردى. ەندى اڭعاردى — تاڭ الاكەۋىمدەپ قالسا كەرەك، تەرەزەدەن كوگىلدىر ساۋلە توگىلىپ تۇر. بولمەنىڭ ءىشىن تۇپ-تۇگەل كوك الا توزاڭ جايلاپ الىپتى. قارسى الدىنداعى حاۋىز دا، وڭداعى شىپ-شىپ شىعىپ جاتقان سۋ دا، سول كۇيىندە قاتىپ-قاتىپ قالعان كوگىس توزاڭ، وشاق ورنىنداعى ءۇيىندى كۇل سياقتى. جولاپ كەتسەڭ، كۇيرەپ ۇگىتىلىپ تۇسەردەي. ءامىرشى سول ورنىندا مەلشيىپ تۇردى دا قالدى.
مۇنارا
(ەكىنشى ءبولىم)
I
ءبارى دە مۇنىڭ سول جوتكىرىنىپ قالعانىنان بولدى. ايتپەسە اينالاسىن الىستان شولىپ كەلە جاتقان قالىڭ نوكەر مۇنىڭ قاسىنا توقتامايتىن ەدى. نە شايتان تۇرتكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، اياق استىنان تاماعىنىڭ جىبىرلاپ قويا بەرگەنى. قايداعى اياق استىنان بولسىن... «ءامىرشى بۇگىن نامازعا كەلەدى» دەگەن حاباردى ەستىگەندە-اق، بۇنىڭ ەكى تىزەسى دىرىلدەپ الا جونەلگەندى. قورىققان بالاداي بىردەن سىر الدىرىپ العانىنا قىسىلىپ، قاسىنداعىلارعا قاراپ ەدى، ءبىرازى قوبالجىپ تۇرسا كەرەك، ادەتتە تۇنەرىڭكى جۇرەتىن قاباقتارى جۇمسارىپ، وڭدەرىنە كۇلكى دە ەمەس، قورقىنىش تا ەمەس، ءبىر بەيجاي سەزىمنىڭ تابى قوناقتاپتى. ىشتەرىندەگى موسقالدارى عانا سىر بەرگەن جوق. «كەلسە كەلگەنى جاقسى» دەگەندەي، مۇرتتارىن شيراتىپ قويادى، كوزدەرىندە ءبىر قۋاقى ۇشقىن ويانىپتى. مۇندايدا قۋانۋ كەرەك ەكەنىن، قورقۋ كەرەك ەكەنىن انىق بىلمەيتىن جاستاۋ جاعى جۇزدەرى قۋقىل تارتىپ، ابىرجىعان قالىپ تانىتتى. بۇرىن انادايداعى مەدرەسە ۇيىنە ءار تاڭ سايىن سارى الا كۇيمە كەپ كىرگەندە ول وسىلاي ابدىراپ سالا بەرەتىندى. وندايدا سوناۋ ەتەكتەن توبەگە دەيىنگى شىم-شىتىرىق، اعاش توردىڭ ىشىندەگى جۇزدەگەن ادام ءبارى بىردەن سايراپ قويا بەرگەن تورداعى قۇستارداي: «انە، ءوزى كەلدى»، — دەپ سىپسىڭ ەتە قالاتىن-دى. جۇزدەگەن كىسىنىڭ اۋزىنان ءبىر ساتتە، بىردەي شىققان ءۇش ءسوز تاڭعى اۋانى تەسىپ ءوتىپ، كۇيمەدەن ءتۇسىپ جاتقان ۇلى ءامىرشىنىڭ قۇلاعىنا جەتىپ بارعانداي كورىنەتىن وعان. كۇنى بويى مەدرەسە جاقتان كوز المايتىن. «انەكەي، ءوزى قاراپ وتىر...» سوناۋ كوك دومالاق كۇمبەزدىڭ توبەسىندە جىبىرلاپ جۇرگەن كىشكەنە نوقاتتاردىڭ اۋزىنان شىققان وسى ءسوز، مۇنارانىڭ ۇشار باسىندا تۇرعان مۇنىڭ قۇلاعىنا اپ-انىق ەستىلەدى. الدەكىم ءامىرشى تۋرالى بىردەڭە ايتا قالسا، تۋرا كوك جەلكەسىنەن كەپ جەبە قادالا كەتكەندەي، تۇلا بويى ءدۇر تۇرشىگىپ، قارا شاشاقتى نايزالارىن كوككە شانشىپ، ساقشىلار قورشاپ تۇرعان مەدرەسە جاققا جالت قارايتىن. ءبىراق سامساپ تۇرعان قارۋلى ساقشىلاردىڭ ەشقايسىسى ەلەڭ ەتپەگەنىن كورىپ، جۇرەگى ورنىنا تۇسەتىن. ءبىراق قاشان كۇن ەڭكەيىپ سارى الا كۇيمە، قارا ات مىنگەن قالىڭ نوكەردى سوڭىنان ەرتىپ سارايعا قايتقانشا، مەدرەسە جاققا ەلەگىزىپ قايتا-قايتا قاراۋمەن بولاتىن.
رامازان ايىنىڭ ءتورتى كۇنى ءدال وسى ارادا ءامىرشى مەشىتتىڭ ىرگە تاسىنىڭ قالاي قالانىپ جاتقانىن ءوز كوزىمەن كورىپ تۇردى. ءبىراق بۇنىڭ انادايدا كوپ نوكەردىڭ ىشىندە تۇرعان امىرشىگە بۇرىلىپ قاراپ الۋعا جىگەرى جەتپەدى. ەكى كىسى الما-كەزەك الىپ بەرىپ تۇرعان قىش كىرپىشتى تۇقشىڭداپ قالاي بەردى. ولاردىڭ قيۋىنىڭ قالاي كەلىپ جاتقانىنا دا ءجوندى زەر سالعان جوق...
سودان بەرى ءتورت اي ءوتتى. بەس ءجۇز كىسى تاۋدا تاس شىعارىپ جاتتى. ەكى ءجۇز كىسى ونى سول ارادان جىلتىراتىپ وڭدەدى. اربا جەككەن توقسان بەس ءپىل تاسىپ تۇردى... ءتورت اي بويى تاڭەرتەڭ كۇن كوتەرىلە سارى كۇيمە مەدرەسە اۋلاسىنا كەلىپ كىرەدى دە، كۇن باتا ات مىنگەن قالىڭ نوكەردىڭ ورتاسىندا ساراي جاققا قايتىپ بارا جاتادى. ءتورت اي بويى ەستىگەنى: «انە، اندا ءوزى قاراپ وتىر!»
مەشىتتىڭ بىتكەنىنە ءۇش كۇن بولدى. ىشىندە ءارقايسىسىنىڭ بيىكتىگى جەتى قۇلاشتان اساتىن تاستان قاشالعان ءتورت ءجۇز سەكسەن باعان بار. ءامىرشىنىڭ دەنساۋلىعىنا دۇعا وقىپ، جورىقتارىنا باتا بەرەتىن بۇل مەشىتتە ءبارى التىن، ءبارى ءمارمار. مەشىتتىڭ كوك كۇمبەزى ءتىپتى سوناۋ زەڭگىر اسپاننىڭ وزىنە كوگىلدىر ساۋلە شاشقانداي، انشەيىندە شىجىعان شىلدەدەگى اپتاپ ىستىقتان وتقا ۇستالعانداي ءوڭى تايىپ، اق ايراندانىپ تۇراتىن ول بۇگىن قايتادان ءنىل جۇگىرىپ، مولدىرەي قالىپتى. ءۇش كۇننەن بەرى جۇما نامازدى كۇتىپ تۇرعان مۋازىننەن بۇگىن عانا بايتاق شاھاردى تۇگەل جاڭعىرىقتىرىپ ازانشىنىڭ ايقايى شىققان-دى. جۇما نامازدى وسىندا كەپ وقىعان ءامىرشى مەشىتتەن شىققان سوڭ، ونىڭ سىرت اجارىن قىزىقتادى. مەشىتتى ءامىرشى وزىنە جاقىنداعان سايىن قۇتى قاشتى. تۋ سىرتىنداعى كوك سيدا مۇنارا قاق توبەسىنەن شانشىلا قۇلاپ كەلە جاتقانداي، باسىن كوتەرمەيدى. تاماعى قۇرعاپ، كەۋىپ قالدى، دەمى جەتپەي، تىنىسى تارىلىپ بارادى. دىمى ىشىندە بوپ، تىنىش تۇرۋعا تىرىسقان ول بارىنە دە شىداپ باقپاقشى بولدى. ءبىراق كومەيى الدەنەگە قىج-قىج جىبىرلاپ، تاماعى قىشىپ قويا بەردى. «قاپ، قايداعى پالە قايدان تاپ بولدى»، — دەپ ويلاۋى-اق مۇڭ ەكەن، القىمعا تولىپ، قىلعىندىرىپ تۇرعان پالەكەت بوساناتىن جەر ىزدەپ، ابايسىز جوتكىرىنىپ قالدى... ول از دەگەندەي، تاعى جوتكىرىندى... ەكى بەتى دۋ قىزارىپ كەتتى.
سول-اق ەكەن، مۇنىڭ دەڭگەيىنە جەتىپ قالعان سارى الا نوكەر كىلت توقتادى. تاماعىن بۋىپ تۇرعان جوتەل دە جىم بولدى. بۇنىڭ جاساۋراپ كەتكەن كوزى قاق ورتاداعى الاسا ادامنىڭ باسىن انتەك شالقايتىپ مۇنارعا قاراعانىن شالىپ قالدى. ءامىرشىنىڭ سول ەكەنىن ءىشى بىردەن سەزدى. ءبىراق تىكتەپ قاراۋعا باتىلى جەتپەي، كوزىن تومەن سالىپ تۇرا بەردى.
— بۇنى سالعان قاي شەبەر؟—دەپ سۇرادى بولماشى ەستىلەتىن باسەڭ داۋىس.
— ورتوبەلىك شەبەر، —دەدى اس ۇستانىڭ ورنىقتى قوڭىر داۋسى.
سارى الا نوكەردىڭ ىلدىرماق-شىلدىرماعى ءبىراز ۇزاڭقىراعان سوڭ، بۇ دا نازارىن تىكتەپ ەدى، حان نوكەرىنىڭ كوبىنىڭ كوزى ارتتارىنا بۇرىلىپ، مۇناراعا ەمەس، مۇنىڭ وزىنە قاراپ بارا جاتىر ەكەن.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ماڭدايىنا اسىل تاستاردان شاتىرا سالعان اباجا قاقپانىڭ الدىنا كەپ توقتاعان الپىس ەركەكتىڭ ىشىندە ورتوبەلىك شەبەر جاپپار دا تۇردى. حوش ءيىس اڭقىپ قويا بەردى. الدەبىر تۇستان لىپ ەتىپ سامساپ تۇرعان اي بالتالى ساقشىلار كورىندى. سامال لەپ كوتەرىلگەندەي. ول ب ا ق ىشىندەگى سانسىز حاۋىزداردا شاپشىپ جاتقان سالقىن سۋدىڭ لەبىدى. جولعا توسەلگەن قىزىل قيىرشىق تا جاڭا عانا جاڭبىر جاۋىپ وتكەندەي سۋ-سۋ. ەكى بەتتە اعاش سايىن جەكە-جەكە قوناقتاعان ءار الۋان تاۋىستاردىڭ كۇنگە شاعىلىسىپ قىرىق قۇلپىرعان جالتىراق قاناتتارىندا دا مەرۋەرت توگىپ قويعانداي ءمولدىر تامشىلار جىلتىرايدى. ارقالارىنا، ەكى جاعىنا ەكى تۋ بايلاعان الاباجاق شاتىر ورناتىپ، قىزعىلت شايىدەن مالىنتىپ جابۋ جاپقان التى ءپىل ۇيرەتۋشىلەرىنىڭ امىرىنە بىردە ءتۇسىنىپ، بىردە تۇسىنبەي قاپ، ءبىرى ىلگەرى، ءبىرى كەيىن، ءارقايسىسى ءار ۋاقىتتا تىزە بۇگەدى دە، ورىندارىنان دا ۇزدىك-سوزدىق كەشىگىپ كوتەرىلەدى. باسىنا داعاراداي قىپ سالدە وراپ، ءبىر ۇشىن تاس توبەسىنە شيىرا ءتۇيىپ، ال ەكىنشى ۇشىن تىزەسىنە جەتكەنشە سالبىراتىپ قويا بەرگەن التى ەدىرەك مۇرت سىپتىعىر قارا، استارىنداعى الپامسا جانۋارلارعا كوزدەرى شاتىناپ، قولدارىنداعى جىپ-جىڭىشكە تەمىر شىبىقتارىن ۇستى-ۇستىنە سەرمەلەپ كىجىنىپ قويادى. ەڭگەزەردەي حايۋاندار قۇددى ءبىر سولاردىڭ الگىندەي الدەقانداي بوپ ەدىرەيگەندەرىنەن قايمىعىپ، ەرسى مول دەنەلەرىن ەركىنە كوندىرە الماي، مايدا قۇماققا الدەنەشە وماقاسىپ، ورىندارىنان ازەر تۇرىپ كەتەدى. سونىڭ بارىنە انادايداعى اعاش اراسىنان قىزىقتاي قاراپ تۇرعان ورعىلت ەلىكتەر، جول بويىندا ساۋدىراپ كوپ ادام كورىنگەندە بەت-بەتتەرىنە بىتىراپ قاشا جونەلدى. ولار اۋەلى ب ا ق ىشىندە ۇلكەن تۇت اعاشىنىڭ تۇبىندەگى پارسىنىڭ ماساتى كىلەمى توسەلگەن كولەڭكە باستىرمانىڭ استىندا مونتيىپ-مونتيىپ وتىرعان ءۇش كىشكەنە بالانىڭ الدارىنا بارىپ، تىزەلەرىن بۇگىپ تاعزىم ەتتى. ءۇش بالا ورىندارىنان تۇرىپ، تۋ تۇپتە، سارايدىڭ الدىنداعى ساياجايدا زەر توگىپ تىككەن شارشى بوستەكتە قوس قۇس جاستىقتى شىنتاقتاپ، قارسى الدىنداعى ىشىندە قان كۇرەڭ قىزىل المالار ءجۇزىپ جۇرگەن، جان-جاعىن تارعىل مارمارمەن كومكەرگەن حاۋىزدان كوككە شاپشىپ شىعىپ، ورتا جولدا قايتادان ومىرىلا قۇلاپ ءتۇسىپ جاتقان اق تۇتەك سۋعا قاراپ، ءۇن-تۇنسىز ويعا شومىپ وتىرعان امىرشىگە باستادى. تاققا جيىرما ادىمداي جەر قالعاندا ولار كىلت كىدىرىپ، جەر تىزەرلەپ، قول قۋسىرىپ، قايتا-قايتا ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. ۇستىنە مول پىشىلگەن ورنەكسىز جەلەڭ شاپان جامىلا سالعان ءامىرشى شۇباتىلعان مول جەڭىنەن قولىن زورعا قىلتيتىپ، اناداي جەردە ءبىر قاپتالدا قىرىن ورنالاسقان جەتى ۋازىرىنە الدەنە دەپ بەلگى بەردى. ءتور جاقتارىندا وتىرعان باس ءۋازىر ەكى قولىن كوكىرەگىنە اپارىپ، تاعزىم ەتىپ، ورنىنان تۇردى دا، تۋ سىرتتارىنداعى كولەڭكە باستىرمانىڭ تاساسىنا قاراي كەتىپ قالدى. كوپ ۇزاماي قايتا كورىندى. سوڭىندا — قولىنا جەرگە شۇباتىلعان جىبەك سۇلگىنىڭ ۇستىنە سالىپ كىشكەنە تاباقشا كوتەرگەن ءبىر توپ جىگىت. باس ءۋازىر جەر تىزەرلەپ وتىرعانداردىڭ الدارىنا كەلىپ بىردەڭە دەدى. ونى سوڭعى قاتاردا جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ وتىرعان مويىل كوز قارا جىگىت جاپپار ەستىگەن دە جوق، تۇسىنگەن دە جوق. قولدارىنا تاباقشا كوتەرگەن جىگىتتەر بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ قاسىنا بىر-بىردەن كەپ تۇرا قالدى دا، باستارىنا التىن-كۇمىسى ارالاس ءبىر ۋىس تەڭگەنى ساۋدىراتىپ توگە سالدى. سوسىن ءيىلىپ الاقاندارىنداعى تاباقشادان اۋزىن جىبەك شاشاقپەن بۋعان جۇدىرىقتاي كىشكەنە قالتانى ۇسىندى. جەر تىزەرلەپ وتىرعاندار باستارىن جەرگە جەتكەنشە ۇستى-ۇستىنە ءيىپ، تاعزىم ەتتى. ءامىرشى ولاردىڭ تاعزىمىن قابىل العانىن ءبىلدىرىپ، يەك قاققانداي بولىپ ەدى، باسىنداعى قارداي اپپاق شوشاق بوركىنىڭ ماڭدايىنداعى بارماقتاي وقشاۋ لاعىل ءبىر ءتۇرلى اسا سۋىق ۇشقىن شاشىپ، وقىس جالت ەتە قالدى. باس ءۋازىر ىم قاقتى. جەر تىزەرلەپ وتىرعان، ءامىرشى الىس جورىقتا جۇرگەندە ەلدە ەلەۋلى قىزمەتى سىڭگەن ءبىر توپ ەركەك ورىندارىنان كوتەرىلدى. ولار تومەنىرەك شەگىنىپ، جولدىڭ ءبىر قاپتالىنداعى ايلاپات ءتۇت اعاشىنىڭ كولەڭكەسىنە بارىپ تۇردى. ءامىرشى ەندى شەت ەلدەردەن كەلگەن ەلشىلەردى قابىلدايتىن بولدى. ولار دا اۋەلى ءۇش بالاعا، حاننىڭ ءۇش سۇيىكتى نەمەرەسىنە كەپ، تاعزىم ەتتى. سوسىن ءۇش بالا ەلشىلەردىڭ قولىنداعى شيىرشىقتاۋلى قاعازدى الىپ، اتالارىنا بەتتەدى. وعان ءۇش ادىمداي قالعاندا ءۇش رەت تىزەلەرىن بۇگىپ تاعزىم ەتتى دە، قولدارىنداعى قاتىرما قاعازدى ۇسىندى. سوسىن تاعى دا ءۇش رەت تاعزىم ەتىپ، ورىندارىنا ورالدى. ءار ەلشىنى ەكى جاعىنان ەكى ساراي تورەسى قولتىقتاپ امىرشىگە قاراي الىپ ءجۇردى. ولاردىڭ سوڭىنان ەلشىلەر اكەلگەن سىيلىقتاردى كوتەرىپ كەلە جاتقان ساراي قىزمەتشىلەرىنىڭ ۇزىن-شۇباق تىزبەگى كورىندى. ەلشىلەر امىرشىگە ون شاقتى ادىم قالعاندا وڭ تىزەلەرىن بۇگىپ، قول قۋسىرىپ، باستارىن ءيىپ تاعزىم ەتتى. ولاردى قولتىقتاپ كەلگەن تورەلەر سول ارادا تۇرىپ قالدى دا، قاپتالدا وتىرعان ۋازىرلەر ورىندارىنان تۇرىپ، شەت ەلدىك مەيمانداردى قولتىقتارىنان دەمەپ، حانعا بەتتەدى، تورت-بەس اتتاعان سوڭ، تاعى دا كىدىرىپ تاعزىم ەتتى. ءامىرشى جاقىنىراق كەلىڭدەر دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى. ەلشىلەر ەندى ەكى-ۇش اتتادى دا، باستارىن ءيىپ، قول قۋسىرعان كۇيلەرى، سالماقتارىن ەكى وكشەلەرىنە سالىپ، جەر تىزەرلەپ وتىرا-وتىرا كەتتى. سوسىن ولار ءامىرشى قويعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەردى. ول اڭگىمەنىڭ ءمان-جايىن الىسىراقتا، تۇت اعاشىنىڭ تۇبىندە تۇرعان ءبىر توپ ادام ەستىگەن جوق. كوبى مىنا باققا العاش رەت اتتاپ وتىرعاندى. كوز الدارىندا بولىپ جاتقان مىناۋ قىزىلدى-جاسىل قيمىل-قىبىردىڭ ءبىرىن دە قالت جىبەرمەي، قاداعالاي قاراپ تۇر. ەلشىلەر جولدىڭ ەكىنشى بەتىنە، ۋازىرلەر وتىرعان ساكىگە قاراما-قارسى قويىلعان بيىك ساكىگە بارىپ جايعاستى.
ەندى قىزمەتشىلەر ۇشەۋ-تورتەۋلەپ قولداسىپ سىرتىن التىننىڭ بۋىمەن شايعان ءتورت قۇلاق تالىس تاباقتاردى لىقا تولتىرىپ ەت اكەلدى. امىرشىگە جيىرما قادامداي قالعاندا جەرگە قويدى دا، قولدارىن قۋسىرىپ، تاعزىم ەتكەن كۇيلەرى القادان شىعىپ الىستاي بەردى. ولاردى الدارىنا بىلعارى جاپقىش بايلاعان باسقا جىگىتتەر الماستىردى. قىندارىنان ءبىر-بىر ساپى سۋىرىپ اپ، قولدارىنا كوز ىلەسپەي ەت تۋراي جونەلدى. ءار الۋان گۇلدىڭ حوش ءيىسى مەن حاۋىزداعى سۋدىڭ لەبى عانا سەزىلىپ تۇرعان سالقىن ب ا ق ىشىنە جاس قويدىڭ جىلى-جۇمساعى مەن سۇر قازى، جال-جايانىڭ تابەت قىتىقتار ءتاتتى ءيىسى اڭقىپ قويا بەردى. تاي تەرىسىنەن جاسالعان ون شاقتى تالىس ەت ءا دەگەنشە تۋرالىپ تا ءبىتتى. ەت تۋراعان جىگىتتەر تۋرالعان ەتتى قاستارىندا ءيىن تىرەسە ءتىزىلىپ تۇرعان التىن، كۇمىس، قىش تاباقتارعا ءبولىپ-بولىپ سالدى دا، تاعزىم ەتىپ شىعىپ كەتتى.
قولدارىنا سىرلى اعاش تەگەنە ۇستاعان ءبىر توپ جىگىت شىقتى. ولار اۋەلى سورپا تولى تەگەنەلەرىن جەرگە قويىپ، وعان دارى-دارمەك قوسىپ تۇزدىق ازىرلەدى. سوسىن ونى سىرلى وجاۋمەن تاباقتارعا قۇيدى دا، ءارقايسىسىنىڭ ۇستىنە ورتاسىنان ءتورت بۇكتەپ، جۇپ-جۇقا شەلپەك سالدى.
تاباق ابدەن ازىرلەنىپ بولعاندا، ولار دا ورىندارىن بوساتتى. ساراي اكىمدەرى ءار تاباقتى ەكەۋلەپ كوتەرىپ، ءامىرشىنىڭ، ەلشىلەردىڭ، ۋازىرلەردىڭ الدارىنا اپارىپ قويدى. تومەنگى جاقتاعىلارعا تاباقتى جاي قىزمەتشى جىگىتتەر تارتتى. ەتتەن كەيىن جەمىس بەرىلدى. ەڭ سوڭىندا بال قوسىپ اشىتىلعان ءتاتتى قىمىز ءىشىلدى. قوناقاسى بىتكەن سوڭ مانادان بەرى ەسىك جاقتا تۇرىپ قالعان سىيلىق كوتەرگەندەر شەرۋى ورتاعا وزدى. ەلشىلەر اكەلگەن مەرۋەرت بالداق الماس قىلىشتار، زەر توگىپ تىككەن قۇندىز توندار، يرانى كىلەمدەر، جەكە-جەكە تاباقتارعا سالىپ كوتەرگەن باس التىن، ءىنجۋ-مارجان، لاعىل تاستار، قىمبات اڭ تەرىلەرىن جۇرت قاپىسىز كورىپ السىن دەگەندەي-اق، اياقتارىن ماڭ-ماڭ باسىپ، ءامىرشىنىڭ الدىنا جاقىندادى، تىزە بۇگىپ، تاعزىم ەتكەن مەزىرەت جاسادى. ءسال كىدىردى، ءامىرشى سىيلىقتى قابىل العانىن ءبىلدىرىپ، ەلشىلەر جاققا باسىن يزەدى. ەلشىلەر تاعى دا الدەنەشە رەت باستارىن ءيىپ تاعزىم ەتتى. سىيلىق كوتەرگەندەر شەرۋى ورىندارىنان قايتادان قوزعالىپ، قىمبات بۇيىمداردى سارايعا قاراي الىپ ءجۇردى. ءامىرشى ورنىنان تۇردى. بىلايعى جۇرت تا دۇركىرەي كوتەرىلدى.
قابىلداۋدان قايتىپ كەلە جاتقاندارعا الپامسا التى ءپىل قۇلاش قاقپا الدىنداعى ساقشىلار دا نايزالارىن تومەن ءتۇسىرىپ، باستارىن ءيدى. كوپ ۇزاماي حان جاڭا مەشىتتىڭ قۇرمەتىنە ۇلكەن توي وتكىزەتىن بولدى.
ءامىرشى باعىنىڭ تۋ سىرتىندا قىسى-جازى تۋسىراپ بوس جاتاتىن اشىق الاڭعا جۇرت ءتۇن ىشىندە الاۋلاتىپ وت جاعىپ، شاتىر تىكتى. ۇلى تويدىڭ ءبارى دە وسى ارادا ءوتىپ جۇرگەندىكتەن قالا تۇرعىندارى كاسىبىنە، دارەجە، داۋلەتىنە قاراي كوشە-كوشەگە ءبولىنىپ قويىلعان-دى. ءار كوشەنىڭ ەكى بەتىندە سىلدىراپ ارىق اعىپ جاتاتىن-دى. اركىم ءوز شاتىرىن قاي كوشەگە تىگەتىنىن الدىن الا بىلەتىن. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ قۇلازىپ بوس جاتقان تەگىستىك قاتار-قاتار تىگىلگەن قىزىلدى-جاسىلدى كوپ شاتىرعا تولدى. ەڭ شەتتە - ەتىكشى، تىگىنشى، ۇساق كاسىپقورلاردىڭ شاعىن شاتىرلارى؛ ورتاعا قاراي وزعان سايىن شاتىرلاردىڭ كولەمى دە، كوركى دە وسە تۇسەدى. اسىرەسە داۋلەتتىلەر مەن دارەجەلىلەردىڭ باسەكەمەن تىككەن شاتىرلارىنىڭ ءسانى مەن سالتاناتى بىرىنەن-بىرى اسادى. تويعا تىگىلگەن شاتىرلار الىستان قاراعاندا، بىرتە-بىرتە ساتىلاپ بيىكتەي تۇسكەن، اسپان استىن ءبىر ءوزى تولتىرارداي الاباجاق الىپ وردا سەكىلدى. سول وردانىڭ كۇمبەز شاڭىراعىنداي بوپ، قاق ورتاعا جان-جاعىن بيىكتىگى كىسى بويى قول سوزىم شىمقاي كوك جىبەك شىمىلدىقپەن، قورشالعان كەڭ اۋلانىڭ ىشىنە ءار قابىرعاسى ات شاپتىرارداي ۇزىن ءتورت بۇرىشتى ءامىرشى شاتىرى ورناپتى. ونىڭ تاس توبەسىنە جيىرما كىسى بويى ون ەكى سىرىققا تىرەلىپ ءزاۋلىم كۇمبەز كوتەرىلگەن. ون ەكى سىرىقتىڭ باسىنا شۇبالتىپ قىزىلدى-جاسىلدى جىبەك بايلانعان، ولار ون ەكى جەرگە ءورىپ تاستاعان گۇل القاداي جەرگە جەتكەنشە كۇلتەلەنىپ توگىلىپ تۇر. وسىنداي اباجا شاتىردىڭ ءار بۇرىشىنان قاق ورتاعا سوزىلعان، ءارقايسىسىنىڭ باسىندا ايدىڭ سۋرەتى سالىنعان ءتورت ۇزىن باقان بىر-بىرىمەن ايقۇشاق قاۋىپ بايلاسىپتى دا، سولاردى تىرەۋ قىپ ۇستىنە شاعىن مۇنارا ورناتىلىپتى. شاتىردىڭ ىشكى جاعىنا شىر اينالدىرا زەر توككەن قىزىل ماۋىتى ۇستالىپتى. كۇمبەز باستالاتىن جەردەگى ءتورت كەرەگەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا قاناتىن قومداپ ۇشقالى وتىرعان قىران بەينەلەنىپتى. ءامىرشى شاتىرىنىڭ قاسىنا ون ءبىر حانىمنىڭ وتاۋلارى تىگىلىپتى. ولاردىڭ ءارقايسىسى بولەك-بولەك جىبەك قورشاۋمەن قورشالىپتى. ورتاداعى بۇل ون ەكى قورشاۋدىڭ ارا-اراسىنان بىر-بىرىنە قاتىسىپ تۇراتىن جول قالدىرىلعان. تاق يەسى مەن حانىمدار تۇسكەن ون ەكى شاتىردىڭ سىرتىنان شىرق اينالدىرا ورتاق قورشاۋ ۇستالعان: ونىڭ سىرتىنان جاعالاي شاراپ قۇيىلعان ەمەن كۇبىلەر ءتىزىلىپ تۇر.
اتتى جاساق ون ەكى وردانى كۇنى-تۇنى ءمىز باقپاي كۇزەتەدى. ولارعا باس ءۋازىردىڭ رۇقساتىنسىز ەشكىم جىبەرىلمەيدى. ءقادىرلى قوناقتاردىڭ الدىندا ساقشىلار كۇنگە جالتىلداپ لىپىلداپ تۇرعان سۋىق نايزالارىن تومەن ءتۇسىرىپ، تاعزىم ەتەدى. سول قىل شاشاعى توپىراققا بىلعانىپ، جەر ءسۇزىپ جاتقان سۇستى نايزالاردىڭ اراسىنان جاپپار دا ىشكە ءوتتى. ءامىرشى ونى دا تويدىڭ العاشقى كۇنى ءوز شاتىرىنا شاقىرىپ شاراپپەن سىيلاماق. ءزاۋلىم شاتىردىڭ قاق ورتاسىندا التىن تاق قويىلىپ، ودان ءارى ءامىرشى اۋلەتىنە ساتى-ساتى بيىك ساكى ورناتىلىپتى. سىرتتان كەلەتىن قوناقتار ورىن-ورنىنا جايعاسىپ بولعان سوڭ، ەسىكتەن ىلدىرماق-شىلدىرماق ارقالاعان سايقىمازاقتار اتىپ-اتىپ كىردى. ولار ءدال حان تاقىت الدىنا بارىپ ۇلى ءامىرشى سوڭعى جورىعىندا جەڭىپ قايتقان پاديشالاردى ءاجۋالايتىن ويىن كورسەتتى. شاتىرداعى قوناقتار سايقىمازاقتاردىڭ ىرجالاڭىنا قوسىلا كۇلۋگە امىرشىدەن ايبىندى، ءامىرشى جۇرتقا سىر الدىرعىسى كەلمەي، كۇلە المادى، سايقىمازاقتاردىڭ وزدەرى عانا ماز-مەيرام بوپ ءجۇردى. ويىن بىتكەندە قازىنا باستىعى سايقىمازاقتاردىڭ باستىعىنا تاباقشاعا سالىپ زەر قالتا ۇسىندى. سايقىمازاقتار باستارىن جەرگە جەتكىزە ءيىپ تاعزىم ەتكەن قالىپتارى ەسىككە قاراي جىلىستاي بەردى.
ولاردىڭ وپىر-توپىر ەسىكتەن شىعا بەرۋى-اق مۇڭ ەكەن، كورشى قورشاۋدان بايبىشە كورىندى. ول ۇستىنە تۇگەل كومىپ تۇراتىن زەر شايىپ، كەستەلەگەن قىزىل كويلەك كيىپتى. ونىڭ سۇيرەتىلگەن ۇزىن ەتەگىن ون بەس ايەل كوتەرىپ كەلەدى. حانىمنىڭ ابدەن قاپىسىز وپالاپ-سۇرمەلەنگەن بەتى قاعازداي اپپاق. ونىڭ ۇستىنە، بەت-اۋزىن توگىلگەن اق سەلدىر پەردەمەن قىمتاپ الىپتى. باسىنا انە بويىنا اسىل تاستى اياماي توككەن مۇنارا ىسپەتتى بيىك ساۋكەلە كيىپتى. ونىڭ سالپىنشاق قىزىل ماۋىتى ەتەگى ەكى يىعىن جاۋىپ تۇر. موينىنا ءار جەر —ءار جەرىنە لاعىل مەن مەرۋەرتتى الما-كەزەكتەستىرىپ، كوز قاداعان التىن القا تاعىپتى. ساۋكەلەنىڭ وزگە سالتاناتى از بولعانداي، ونىڭ قاق ۇشار باسىنا ءامىرشى ءتاجىنىڭ توبەسىندەي التىن توبەلدىرىك ورناتىلىپتى. ونىڭ قاق ورتاسىندا باداناداي-باداناداي ءۇش لاعىل قىزىل شوق بوپ جانىپ جاتىر. توبەلدىرىكتىڭ توبەسىنە ۇكى قوندىرىلعان. ونىڭ ۇزىن مايسا قاۋىرسىندارى حانىمنىڭ ەكى قۇلاعىنا جەتكەنشە ەكى ايىرىلىپ توگىلىپ تۇر. حانىم ءار اتتاعان سايىن باسىنداعى اۋىر ساۋكەلە بۇلعالاڭداپ، ءار باعىتقا اۋىپ-اۋىپ تۇسەدى. جان-جاعىنان بىرنەشە ايەل قولىمەن دەمەپ كەلەدى. بايبىشەنىڭ ءمولت قارا شاشى ەكى يىعىنان توگىلە قۇلاپتى. حانىمعا ءجۇز ايەل نوكەر ەرىپتى. وسىنشا ۇزىن-شۇباق شەرۋدى حان ايەلدەرىن كۇزەتەتىن ءبىر توپ ازبان قۇل باستاپتى. ولار ادىمدارىنان جەر ويىلاتىنداي-اق، ماڭ-ماڭ باسىپ، ماڭعازدانا قالىپتى، حانىمعا قۇرمەت كورسەتىپ، تاعزىم ەتىپ، باستارىن ءيىپ تۇرعان قالىڭ قاۋىمعا تاناۋلارىن كوتەرىپ كىسىمسىنە قارايدى. حانىم امىرشىدەن ءسال كەيىنىرەك بارىپ وتىردى. بايبىشە ەندى جايعاسىپ بولا بەرگەندە، ەكىنشى جاق قورشاۋدان ءجۇز ايەل نوكەرىمەن كىشى حانىم كورىندى. ونىڭ دا سالتاناتى بايبىشەنىڭ سالتاناتىنان ءبىر كەم ەمەس. ول بايبىشەدەن ءسال تومەنىرەك جايعاستى. ەكەۋىنەن كەيىن ءامىرشىنىڭ جەتى كەلىنى كەپ قاستارىنان ورىن الدى. ءامىرشى وتىرعان جاق ۇكىلەرى بۇلعاڭداعان ارۋلارعا تولىپ، قۇددى ءبىر پەيىشتىڭ تورىندەي ەلدەن ەرەك كورىككە بولەندى. جاپپار ارۋلاردىڭ اق ءجۇزى، لاعىل، مەرۋەرت، التىن، زەر اتلاس، جىبەك يۋ-قيۋ ارالاسىپ، سان الۋان بوياۋ ايمالاسقان سول ءبىر تۇستان كوزىن الا المادى. حانىمدار ابدەن جايعاسىپ بولعان سوڭ، شاراپ پەن قىمىز اكەلىندى. قولىنا ۇزىن اق ءشايى سۇلگى ۇستاعان حانزادالار شىقتى، ولارعا ىلەسە كىشكەنە التىن توستاعاندار سالىنعان التىن تاباقشا كوتەرىپ، قىزمەتشى جىگىتتەر كورىندى. جولدىڭ قاق ورتاسىنا جەتكەندە حانزادالار وڭ تىزەلەرىن بۇگىپ تاعزىم ەتتى. سوسىن قىزمەتشىلەر ۇسىنعان تاباقشاداعى توستاعاندى قولدارىنداعى ءشايى سۇلگىمەن قۋسىرا ۇستاپ، حانىمداردىڭ الدىنا بارىپ تاعى دا جەر تىزەرلەپ تاعزىم ەتىپ، سۋسىن ۇسىندى. حانىمدار توستاعاندى قولدارىنا العان بويدا، حانزادالار ءبىر ادىم كەيىن شەگىنىپ، سۋسىن ءىشىلىپ بولعانشا، جەر تىزەرلەگەن قالىپتارى ءمىز باقپاي كۇتىپ وتىردى. حانىمدار سۋسىن ءىشىپ بولعان سوڭ، بوس توستاعانداردى سۇلگىمەن الىپ، تاعى دا تىزەلەرىن بۇگىپ تاعزىم ەتەدى دە، سىرتىن بەرمەي، شەگىنشەكتەگەن قالىپتارى شاتىردان شىعىپ كەتەدى.
الپىس شەبەر ورنالاسقان بوساعا تۇستاعى مەيماندارعا ەكەۋ-ەكەۋىنە ءبىر-بىر قىزمەتشىدەن شاراپ قۇيىپ تۇردى. ءامىرشى سارقىتىن سارقىپ ىشپەۋگە ەشكىمنىڭ دە قاقىسى جوق. كۇن باتا قوناقتار پاديشا شاتىرى تۇرعان جىبەك قورشاۋدان كوزدەرى بۇلدىراپ ازەر شىعىپ، ويىن-ساۋىق قىزىپ جاتقان ءوز كوشەلەرىنە بەتتەدى.
جۇلدىزدارى جىمىڭداپ جاز ءتۇنى ورناپ كەلەدى. كۇندىزگى قاپىرىق سۋ سەپكەندەي باسىلعان. سالقىن كەشتە سامساعان شاتىرلاردىڭ اراسىندا تويعا جيىلعان جۇرت جاققان الاۋ وتتار جارقىرايدى. وت توڭىرەگى ىعى-جىعى ادام. سىرىقتاي ۇزىن كەرنەيلەردىڭ كەشكى تىمىق اۋانى دال-دال جىرتقان وتكىر دە ەجەت داۋسىنا دامىلسىز سوعىلعان دابىل مەن تاماشاشى قارا ءنوپىر حالىقتىڭ شاراپ ىشكەن شات-شادىمان كوڭىل كۇيىن شەرتكەن دۋتاردىڭ، سارناعان قىل قوبىزدىڭ، كۇڭىرەنگەن سىرنايدىڭ، سىزىلعان سىبىزعىنىڭ سان الۋان ءۇنى قوسىلىپتى. بىرەسە باستارىندا تاقيا، كوك الا جىبەك شاپاننىڭ بەلىن سارعىش تۇرمە بەلبەۋمەن قىناي بۋعان قىپشا بەل جىگىتتەر ساۋساقتارىن سىتىرلاتىپ، ويناقى دا وتتى بي بيلەسە، ەندى بىردە تورعىن جىبەكتىڭ ۇستىندە تارام-تارام سانسىز بۇرىمدارى توگىلىپ، اق بىلەگىن اق سازانداي ويناقتاتىپ سۇلۋ قىزدار بۇراڭ قاعادى. ءبۇيىرلى جەز شايقازاندى ورتاعا الىپ، ءبىر-بىر اق قۇماندى دەربەس يەمدەنگەن توپ-توپ ەركەكتەر ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى ءىلىپ الا جونەلىپ، قارق-قارق كۇلىپ قاعىتپا سوزگە قارىق بوپ جاتىر. استىنا وتتى اياماي ورتەگەن ءداۋ-داۋ تاي قازانداردىڭ قاقپاعى اشىلعاندا قاپىسىز بۇقتىرىلعان كۇرىش پالاۋدىڭ ءيىسى كەشكى اسپاننىڭ استىن ءبىر ءوزى جايلاپ، اڭقىپ قويا بەرەدى. جەڭىن شىنتاعىنان اسىرا ءتۇرىپ تاستاعان وڭشەڭ ءبىر مۇرتى جىلتىراعان اسپاز ەركەكتەردىڭ قولىندا ويناق سالعان تال-تال قاۋاپتان استىندا جايناپ جاتقان قىپ-قىزىل سەكسەۋىل شوعىنا شىپ-شىپ ماي تامادى... جاستىڭ دا، كارىنىڭ دە مۇرتتارىنان شاراپ تامشىلايدى.اسەم ساز قۇلاعىڭا مايداي جاعىپ، مۇرنىڭدى وڭشەڭ ءبىر ءتاتتى ءيىس قىتىقتايدى.
اشىق اسپان استىندا مىڭداعان سارجالقىن الاۋ اسىر سالىپ بيلەپ ءجۇر.
دۋ-دۋ كۇلكى... دۋمان ابدەن قىزىپ العان. جۇرتتىڭ ءبارى ماز-مەيرام...
ءامىرشى تويىنىڭ تۇسىندا ادامداردىڭ بىر-بىرىنە قوقاڭداپ قىر كورسەتۋىنە تىيىم سالىنعان. توي تۇسىندا بولا بەرەتىن اناۋ-مىناۋ كۇنا-كەمشىننىڭ ءبارى كەشىرىمدى. تەك شەننەن شىقپاسا بولعانى. ال شەننەن شىققانداردىڭ شارۋاسى بىزبەن بولسىن دەپ، شاتىرلاردان بىلايىراققا، وقشاۋ توبەنىڭ تۇر.
توي وتكەن سوڭ ءامىرشى جاڭا مەشىتكە بارىپ، نامازعا جىعىلىپ، باتا الدى دا، باتىس جاققا جورىققا اتتاندى. ول جورىققا اتتانعان بويدا جاپپاردىڭ جاتقان ءۇيىنىڭ قوجاسى — احمەت باي قىزىن ۇزاتتى. كەش بولسا كوشەدەگى ارىقتىڭ سىلدىرىنان باسقا ەشتەڭە ەستىمەيتىن تىنىش كوشەدەگى احمەت بايدىڭ شاعىن اۋلاسىنىڭ ابىر-سابىر بولعانىنا ەكى اپتادان اسىپ بارادى. ەلدىڭ ەڭ الدىمەن كۇبىنگەنى دە احمەت بايدىڭ ءوزى-دى. تاماشا دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ساۋداگەر تويعا ءبىر اپتا قالعاندا-اق ساندىقتىڭ تۇبىندە جاتقان تويعا كيەتىن كيىمنىڭ ءبارىن الدىردى. سوسىن اينانىڭ الدىنا بارىپ ۇلى ساسكەگە دەيىن وتىرادى دا قويادى. اۋەلى باسىنا سالدە ورايدى. بىلاي ورايدى، ايناعا قارايدى كەلمەي تۇرعان ءتارىزدى، ولاي ورايدى، ايناعا قارايدى كەلمەي تۇرعان ءتارىزدى.
— قاتىن، بەرى كەلىپ كەتشى...
ايەلى يا باقشا سۋارىپ جاتادى، يا تاندىر جاۋىپ جاتادى، كۇيەۋىنىڭ شاقىرعانىن قاپەلىمدە ەستىمەي قالادى.
— قاتىن، كەرەڭ بولىپ قالعانسىڭ با؟..
اۋلانىڭ الدەبىر تۇبىنەن جەر استىنان شىققانداي تۇنشىققان ءالسىز داۋىس ەستىلەدى.
— و، نە بوپ قالدى، بايەكە؟ احمەت باي كۇيىپ-پىسەدى.
— اۋ، بەرى كەل، بەرى...
ايەل قولىن ەتەگىنە ءسۇرتىپ، كۇيەۋى وتىرعان بولمەگە بەتتەيدى.
— ماعان قاراشى.
— ءيا.
— نە «ءيا، ءيا» دەي بەرەسىڭ. كورمەيمىسىڭ؟..
— كورىپ تۇرمىن، بايەكەسى...
— نەنى كەرىپ تۇرسىڭ؟
— ءسىزدى كەرىپ تۇرمىن، بايەكەسى.
احمەت بايدىڭ بۇدان ارعىعا شىدامى جەتپەيدى، كۇيەۋىنىڭ نەگە اشۋلانعانىنا تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ بوپ تۇرعان ايەلىن، باسىنداعى داعارداي سالدەسىن شەشىپ الادى دا، قۇلاشتاپ تۇرىپ ءبىر تارتىپ، ۇيدەن قۋىپ شىعادى. شەبەر جىگىت ەسىك الدىنداعى ساياجايدا بۇنىڭ ءبارىن ەستىپ، ىشىنەن مىرس-مىرس كۇلىپ وتىرادى.
احمەت بايدىڭ داۋسى ءبىراز ۋاقىتقا تىنىپ قالادى. ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ ءوزى كورىنەدى. باسىندا —داعارا سالدە، ۇستىندە — قىرمىزى شاپان، اياقتا — كوكساۋىر كەبىس. دەگەنە قارىندى ەنى ءبىر قارىس دەڭمەنت بەلبەۋمەن بۋىپ سالعان. شاپانىنىڭ ويىق ومىراۋىنان اپپاق ءشايى كويلەگى جارقىرايدى. مەيماننان:
— ۇست — ۇكا، قالاي؟ — دەپ سۇرايدى.
— كەلىسىپ تۇر، بايەكە.
احمەت باي ساياجايدان شالقاقتاي باسىپ تومەن تۇسەدى، اۋلانىڭ الدەبىر تۇپكىرىندە جۇرگەن ايەلىنە:
— قاتىن، دۇكەن بۇگىن اشىلمايدى، — دەپ ءبىر ايقايلايدى دا، قولىن قۇلاشتاي سەرمەپ، ءبىراق بىرەۋ ەكى اياعىن تۇساپ قويعانداي، ادىمىن جازباي تىپىر-تىپىر باسىپ، داربازاعا بەتتەيدى. سودان ىمىرت تۇسە ءبىر-اق ورالادى.
داربازادان اتتاماي جاتىپ:
— قاتىن، قۇمانىڭدا سۋ بار ما؟ — دەپ ايقايلايدى. جەز دەگەندەگى ىستىق سۋعا اياعىن مالىپ وتىرىپ، سۋ قۇيىپ تۇرعان ايەلىنە، ءۇي قوجاسىنىڭ الدىنان شىققان جاپپارعا، تاندىردىڭ قاسىندا تاماق ءپىسىرىپ جۇرگەن قىزىنا اۋلانىڭ تۇبىندەگى شوشالادا سابان قاجاپ تۇرعان ەسەگىنە، ودان بەرى دوڭكيىپ-دوڭكيىپ كورىنگەن قوس دوڭعالاق ارباعا، كوپتەن بەرى قول تيگىزىلمەگەن مىجىق-مىجىق دۋالعا، بوزعىلت اسپاندا ەندى-ەندى جىمىڭداپ كورىنە باستاعان بىرەن-ساران جۇلدىزدارعا، ارىقتا سۋى سىلدىراپ اعىپ جاتقان تىنىش كوشەگە، كورشى-قولاڭعا، ون سان سارايلارى مەن حان باعىنا، كۇللى شاھارعا، ءتىپتى كۇللى دۇنيەگە تۇگەل ەستىلسىن، احمەت بايدىڭ بۇگىن بازاردان نە ءبىتىرىپ قايتقانىن ءبارى دە تۇگەل ءبىلسىن دەگەندەي داۋسى ساڭقىلداپ، قاي ساۋداگەردىڭ دۇكەنىنە كىرىپ، كيىمىن كورسەتكەنىن، كىممەن بالاعاتتاسىپ، كىممەن تاجىكەلەسكەنىن، كىمگە ءتىل تيگىزگەنىن، شايحانادا نەشە قۇمان شاي ىشكەنىن، اسكيادا كىمنىڭ شامىنا تيگەنىن، كىمنىڭ بودەنەسىنە ءباس تىككەنىن — ءبارىن-بارىن تۇك قالدىرماي تاپتىشتەپ تۇگەل ايتىپ بەرەدى. سوسىن سالدەسىن، شاپانىن، شالبارىن، ەڭ سوڭىندا كوكساۋىر كەبىسىن ايەلىنىڭ قارىنا بىر-بىرلەپ ارتا بەرەدى، كيىمگە يەگىنە دەيىن كومىلىپ، ۇيگە بۇرىلا بەرگەن ايەلىن الدەنەسى ۇمىت قالعانداي كىلت كىدىرتىپ:
— ايتپاقشى، كورپەڭ قانشا بولدى؟ — دەپ وقىس ساۋال قويادى.
ايەلى كورپەنىڭ سانى قانشاعا جەتكەنىن ايتادى.
— توي دەگەن بولىپ قالدى، بايقا... — دەپ ءبىر سۇس كورسەتىپ قويىپ، شاقشاسىنان ناسىباي اپ يىسكەيدى. اۋلانى باسىنا كوتەرىپ، باقىرىپ-شاقىرىپ ءبىر تۇشكىرگەندە كوكىرەگىنىڭ باسىنا قوناقتاپ تۇرعان بارشا زىلمەن بىرگە كوڭىلىندەگى بارشا ءسوز دە سىرتقا تاماقتانىپ العان سوڭ، ەركەكتەر بولمەسىنە جاپپاردىڭ قاسىنا سالىنعان توسەگىنە جانتايادى دا، باسى جاستىققا تيەر-تيمەستەن قورىلداپ الا جونەلەدى. ىشقىنىپ-ىشقىنىپ بارىپ ءبىر باسىلىپ، قايتادان قوزدايتىن احمەت بايدىڭ «تۇنگى حيكاياسىن» تىڭداپ جاتقان جاس جىگىتتىڭ قاپەلىمدە ۇيقىسى كەلمەيدى.
ۇلى ءامىرشىنىڭ بايتاق شاھارى تىپ-تىنىش. كەسەك داربازالاردىڭ ىشىندەگى سىقسيما وتتاردىڭ ءبارى وشكەن. جۇرتتىڭ ءبارى ۇيقىدا. تەك جاپپار عانا وياۋ. سولاي ءارى توڭبەكشىپ، بەرى توڭبەكشىپ جاتادى-جاتادى دا، ءبىر ۋاقىتتاردا قالجىراپ ۇيىقتاپ كەتەدى. كەنەت بولمەنىڭ ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس بولا قالادى. جاپپار وقىس تىنىشتىقتان ويانىپ كەتەدى. احمەت بايدىڭ توسەگى بوس جاتىر. اڭ-تاڭ بوپ اينالاعا قارايدى. قارسىداعى ايەلدەر بولمەسى ەسىگىنىڭ بولماشى سىقىرىن ەستىگەندە بارىپ، ۇيقىلى-وياۋ جىميىپ قويىپ، ءبىر اۋناپ تۇسەدى... ەلدەن الا بوتەن احمەت بايدىڭ ءوزى اسىعىپ كۇتكەن توي دا كەلدى. اۋلانىڭ ىشىنە ءۇش-تورت جەرگە تاي قازان اسىلىپ، پالاۋ باسىلدى: الدەنە جەرگە شوق ورتەلىپ، كاۋاپ ءپىسىرىلدى. تاندىردان وت كەتكەن جوق... اۋلادا — ءدام ءيىسى، ەركەكتەر بولمەسىندە — شاراپ پەن تەر ءيىسى، ايەلدەر بولمەسىندە — ميۋا مەن ءاتىر ءيىسى. كۇنى بويى ىشۋ-جەۋ... اراسىندا — دۋتار مەن دابىل داۋسى. ەركەكتەر بولمەسىندە شىرق اينالا وتىرعان القا توپتىڭ قاق ورتاسىندا ساۋساقتارىن سىرتىلداتىپ ون ءبىر-ون ەكى جاسار بالا بيلەيدى، قالعاندارى دابىلدىڭ ىرعاعىنا قوسىلىپ، تەرشىگەن جۇندەس ومىراۋلارىن جۇدىرىقتارىمەن سارت-سارت سابالايدى، ايەلدەر بولمەسىندە بۋىندارى بىلقىلداپ قىز بيلەيدى، سەرىكتەرى الاقاندارى اۋىرعانشا اياماي قول سوعىپ قوشامەتتەپ باعادى.
كۇننىڭ قىزىلى سەمە ەركەكتەر بولمەسىندە تويعا ارنايى شاقىرىلعان قازي قولىنداعى ىشىنە كۇمىس ساقينا سالعان توستاعانعا نەكە سۋىن قۇيىپ، قاسىنا كۇيەۋ مەن قالىڭدىقتىڭ كۋاگەرىن شاقىردى. اق نەكەنىڭ دۇعاسى وقىلعاسىن قازي قولىنداعى سۋدان كۇيەۋگە ءبىر ۇرتتاتىپ، كۋاگەر مەن جىگىتتىڭ جولداستارىن ەرتىپ، بولەك ۇيدە شىمىلدىق ىشىندە وتىرعان قالىڭدىققا بەرىپ جىبەردى. كوپ ۇزاماي توستاعان قازيدىڭ قولىنا قايتىپ ورالدى. ول ەكى اكە مەن كۇيەۋدىڭ، كۋاگەردىڭ الدىندا دۇعا وقىپ، اق نەكەگە باتا بەردى. داستارقان قايتا جايىلدى. ويىن-ساۋىق قايتا جالعاستى. ءتۇن ورتاسىنان اۋدى. كۇيەۋ جىگىت قالىڭدىعىن كورۋگە باراتىنىن ايتىپ ايەلدەر بولمەسىنە حابار سالدى. ايەلدەر بولمەسىندەگى ابىگەر كوبەيدى. ءبارى قولدارىنا ءبىر-بىر شىراق جاعىپ ۇستادى، كۇيەۋدىڭ الدىنان شىقتى. بولمەدە شىمىلدىقتىڭ ار جاعىنداعى قالىڭدىقتان باسقا ەشكىم قالعان جوق. سوڭىنا دۋىلداعان ءبىر توپ جاس جىگىتتەردى ەرتكەن كۇيەۋ، ايەلدەر وتىرعان بولمەگە بەتتەدى. ولاردىڭ ەسىكتى اشىپ قالۋى-اق مۇڭ ەكەن وپىر-توپىر باستالدى دا كەتتى. ايەلدەر جاس جىگىتتەرگە دۇرسە قويا بەرىپ، كۇيەۋ تارتپاققا كوشتى. باجىلداعان ايەل داۋسى. كۇيگەن شۇبەرەك ءيىسى. كەيبىر جىگىتتەردىڭ ساقالىنا وت ءتيىپ، شاپانىنىڭ ەتەگىمەن ۇرعىشتاپ، سوندىرە الماي ءجۇر. اقىرى، ايەلدەر كۇيەۋدى جىگىتتەردەن تارتىپ الدى. بىرەۋى ونىڭ باسىن قولتىعىنا قىسىپ اپ، تەردەگى شىمىلدىققا قاراي سۇيرەلەي جونەلىپ ەدى، ءبىر توپ ايەل جاپا-تارماعاي سوڭدارىنان جۇگىردى. كۇيەۋدەن ايرىلىپ قالعان جىگىتتەر ءوز بولمەلەرىنە ورالىپ، داستارقان باسىنا قايتا وتىردى. ايەلدەر بولمەسىندەگى كۇيەۋ جىگىت داستارقان باسىندا وتىرعانداردىڭ ءارقايسىسىنا قىز كورسەتەر سىيلىق تارتتى. ال قىز-كەلىنشەكتەر ءان سالىپ، بي بيلەپ كۇيەۋ جىگىتتىڭ كوڭىلىن كوتەردى. سونىڭ بارىندە جاس كەلىن شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا وتىز-قىرىق كورپەنى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قاباتتاي بەرگەن، ەرتەڭ كۇيەۋىنىڭ ۇيىنە وزىمەن بىرگە الىپ باراتىن جاساۋ توسەگىندە جاپادان-جالعىز سارىلىپ وتىردى دا قويدى. كۇيەۋ جىگىت شىمىلدىق ىشىنە كەلىنشەگىنىڭ قۇربىلارىن ابدەن ريزا قىلعان سوڭ بارىپ كىردى. ەكەۋىنە ءبىر تاباق پالاۋ مەن جەمىس اكەلىپ قويىلدى. شىمىلدىق سىرتىندا داستارقان باسىندا دۋىلداسىپ وزگە قىز-كەلىنشەكتەر وتىر. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولدى. قاتار-قاتار جۇك جينالعان كەرمە جىپتەرگە قالىڭدىقتىڭ كيىمدەرى جارقىراتىپ جايىپ قويىلعان، جەردە قالىڭدىقتىڭ ەتىكتەرى، كەبىس-ماسىلەرى ءتىزىلىپ تۇرعان الەم-جالەم بولمەدە قىز بەن جىگىت جالعىز قالدى. قۋ كەلىنشەكتەر كەتەرىندە شامدى سەندىرە كەتكەن... جاس كەلىن مەن كۇيەۋدى وڭاشا قالدىرىپ شىعىپ كەتكەن ساقا كەلىنشەكتەر ەسىك، تەرەزەدەن تىڭ تىڭدايدى. اۋەلى دىمدارى ىشىندە بوپ ءۇن-تۇنسىز تۇراتىن ولار الدەبىر ۋاقىتتا بىر-بىرىنە سىپسىڭداي جونەلەدى، ەندى ءبىرازدان سوڭ سىلق-سىلق كۇلە باستايدى. «نەگە كۇلگەنىمىزدى جۇرت ءبىلىپ قالماسىن، جايىراق كۇلسەيشى» — دەپ، ءبىرىنىڭ ءبىرى مىقىنىنان ءۇزىپ-ۇزىپ الادى. سوسىن ىشتەگى دىبىس باسىلعان كەزدە، ولار دا كۇلكىلەرىن پىشاق كەسكەندەي تەز تىيا قويادى. قاپەلىمدە نە بولىپ، نە قويعانىن بىلە الماي اڭتارىلىپ تۇرىپ قالادى دا، سالدەن كەيىن بىر-بىرىمەن سىبىرلاسىپ كەڭەس قۇرادى. سوسىن ىشتەرىنەن بىرەۋىنە جاس جۇبايلاردىڭ ەسىگىن قاعۋدى تاپسىرادى. ەسىك قاققاندا، ار جاعىنان كۇيەۋ كەپ ەسىك اشادى، الگى ايەل ونىمەن بىرگە سىپ ەتىپ بولمەگە ەنىپ كەتەدى. كوپ ۇزاماي قولىنا كۇيەۋ مەن قالىڭدىق بەرگەن سىيلىق ۇستاپ قايتا شىعادى. ايەلدەرگە الدەنە دەپ سىبىرلايدى. سول-اق ەكەن، تاڭ اتقالى ول نە ايتىپ كەلەر ەكەن دەپ سابىرلارى سارقىلىپ تۇرعان ايەلدەر دۋ كۇلىپ جىبەرەدى. ءبارى جاپاتارماعاي سىرتقا قالىڭدىق پەن كۇيەۋدىڭ شەشەسى قوس قۇداعيعا جۇگىرىپ، ەكەۋىنەن ءشۇيىنشى الادى.
ەرتەڭىنە كۇن شىعا كۇيەۋ جىگىتتەر وتىرعان بولمەگە بويداق دوستارىمەن اقىرعى رەت دۋمان قۇرۋعا قايتىپ كەلدى. بۇدان بىلاي ول ءۇي يەسى، بويداقتارمەن بىرگە ءجۇرىپ-تۇرا المايدى. بولمە ىشىندەگىلەر كۇيەۋ جىگىتتى ورتاعا الىپ دۋىلداسىپ جاتقاندا، جاپپار سىرتقا شىعىپ كەتتى. كەشەدەن بەرگى ىڭ-جىڭنان باسى زەڭگىرىپ، داربازا الدىنداعى جالعىز تۇتتىڭ كولەڭكەسىنە زورعا جەتتى. سول ءتۇنى ءتۇس قايتا توي تارقادى، كۇيەۋ جىگىت ۇيىنە كەتتى، قالىڭدىق اكە-شەشەسىنىڭ ۇيىندە قالا بەردى. احمەت باي تويعا كيگەن ءساندى شاپانىن شەشكىسى كەلمەگەندەي، ۇيىنە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، كولبەڭدەپ ءجۇر. قالىڭدىق شىمىلدىق قۇرۋلى ۇيدە. كورشى-قولاڭنىڭ تورت-بەس قاتىنى اۋىزدارى جالپىلداپ، الدەنەلەردى سىپسىڭ-سىپسىڭ اڭگىمەلەپ، ىدىس-اياق جيناسىپ ءجۇر. جاپپار سەڭ سوعىپ كەتكەندەي مەڭ-زەڭ. كوز الدىندا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن ادامدارعا تاڭىرقاي قارايدى. سول كۇنى بولمە ءىشى كۇندەگىدەن الا بوتەن قاپىرىق بوپ كەتكەندەي، تۇندە دە تىپىرشىپ جاتا المادى. جالاڭ اياعىنا كەبىس سۇعىپ، سىرتقا شىعىپ ەدى اي سۇتتەي جارىق ەكەن. شىم دۋال بىرەۋ كەپ اكتەپ كەتكەندەي تىم بوزارىپ كەتىپتى. اۋلانىڭ تۇكپىرىندە سابان قاجاپ تۇرعان ەسەكتىڭ ءبىر سارىندى تىسىر-تىسىرىنان باسقا دىبىس تا جوق. ول ەسىك الدىنداعى باستىرمادا تىرەۋ جوكە اعاشقا ارقاسىن سۇيەپ، تۇنگى سامالعا ومىراۋىن توسىپ تۇرا قالدى. كەنەت الدەنە دۇك ەتە تۇسكەندەي بولدى. ول قاقپا جاققا قاراپ ەدى، كوزىنە ەشتەڭە تۇسپەدى. الگى «دۇك» ەتكەن دىبىس جەرگە ءسىڭىپ كەتكەندەي، ارتىنان ەشقانداي سىبىس شىقپادى. بۇل اڭ-تاڭ. قۇلاعىن ءتۇرىپ تىڭدايدى-اق. سول باياعى شوشالاداعى ەسەكتىڭ تىسىر-تىسىر سابان قاجاعانى عانا ەستىلەدى. قاپەلىمدە الگى ءدۇسىردىڭ قاي جاقتان شىققانىن دا اڭعارماي قالدى، قايتادان دىبىس شىقپاعان سوڭ اياعىن ەپپەن باسقا باستىرمادان شىقتى. جالان اياق سۇعا سالعان كەبىسى وكشەسىنە شىلپ-شىلپ سوعادى. الدەكىم ءۇيدىڭ كولەڭكە جاق سىرتىنا سىپ بەرگەندەي بولدى. ول كىلت كىدىردى. ىلگەرى باسارىن نە كەيىن قايتارىن بىلە الماي ءبىراز اڭىردى. جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس ەتەدى. نە دە بولسا، تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، تەز-تەز باسىپ، كولەڭكەگە بەتتەدى. سول-اق ەكەن ءۇي سىرتىنان بىرەۋ جۇلدىزداي اتىلىپ شىقتى دا، شىم دۋالعا قاراي جۇگىرە جونەلدى. بۇ دا كەبىسىن سىلپىلداتىپ، سوڭىنان قۋىپ بەردى. قاشقىن دۋالعا جەتە بەرىپ جالت بۇرىلدى دا، قالت توقتاپ قالدى. شىم دۋالعا اسىلا بەرگەن قولى سىلق تومەن ءتۇستى. سوسىن قاشان بۇل قاسىنا بارعانشا تىرپ ەتپەي توسىپ تۇردى. قول سوزىمداي جەر قالعاندا بارىپ ءتىل قاتتى.
— ە، احمەت اعاي ەكەن دەسەم، سەن ەكەنسىڭ عوي.
داۋسىنان تاني كەتتى-كەشەگى كۇيەۋ جىگىت. جۇندەس قاباعىن تۇگەل تىكىرەيتىپ، بۇعان جەك كورىپ، نە مۇسىركەپ تۇرعانى بەلگىسىز، ەزۋىنە كۇلكى ءۇيىرىپ، شانشىلا قاراپ الدى دا، جايباراقات ۇيگە بەتتەدى. قۇرىق سۇيرەتكەندەي اي استىندا ەرسى ەربەڭدەگەن ۇزىن كولەڭكەسىن سوڭىنا ەرتىپ كەتىپ بارادى. جاڭا عانا قاشىپ-پىسىپ جۇرگەنىن ۇمىتىپ كەتكەندەي، تالتاڭ-تالتاڭ. ۇزىن-تۇرا كولەڭكە ءۇيدىڭ بۇرىشىنان اينالا بەرە ۇرى ءيتتىڭ قۇيرىعىنداي ءبىر بۇلاڭ ەتتى دە، عايىپ بولدى. جاپپار كوزىنە قوس كورىنگەن كىسىشە اي نۇرىنان اق شاڭىلتاق بوپ جاتقان اۋلا ىشىنە اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالدى.
سودان ءبىر اپتا بويى ءتۇن ورتاسى اۋا بەرە-اق بۇل جاتقان بولمەنىڭ تەرەزەسىنىڭ تۇبىنە الدەنە دىك ەتە قالادى دا، ارتىنشا قالىڭدىق جاتاتىن بولمەنىڭ ەسىگى سىقىرلاپ اشىلادى. كۇيەۋ جىگىت قالىڭدىعىن ءبىر جىل بويى قايىن-جۇرتىندا قالدىرىپ، ءتۇن بالاسى قايىن اتاسى مەن قايىن ەنەسىنىڭ كوزىنە تۇسپەي، ۇرلانىپ بارىپ تۇنەپ تۇراتىن ادەتتى اقىر اياعىنا دەيىن ۇستانۋعا، الدەنەدەن تاۋەكەلى جەتپەدى بىلەم، توي وتكەسىن ءبىر اپتادان سوڭ-اق كەلىنشەگىن ءوز ۇيىنە الىپ كەتتى. ەندى جاپپار ءار كەش سايىن جۇمىستان قايتقاندا اۋلا ىشىنە بۇرىنعىداي ەمەس، ءبىر ءتۇرلى توسىرقاپ قارايتىن بولدى. ءار جەرى كەتىك-كەتىك كىسى بويى شىم دۋالدىڭ بۇرىنعى قالپى. ءبىر بۇرىشقا سۇيەي سالعان شاڭىراقتاي-شاڭىراقتاي قوس داڭعالاق اربا دا ءباز-باياعى ورنىندا تىرپ ەتپەي ءتۇر. تۇپكىردەگى سابان سالۋلى شوشالاداعى كوك وسەك تە بۇرىنعىسىنشا كۇتىر-كۇتىر كۇيسەگەنىنەن تانبايدى. ءبىراق اۋلا ءىشى بۇرىنعىسىنداي ەمەس، قاڭىراپ تۇرعان سياقتى. احمەت باي بۇرىنعىسىنشا قارنىن سيپاپ كىرىپ، سيپاپ شىعىپ جۇرگەنىمەن قاۋقىلداي جونەلمەيدى. تۋعالى بىتپەگەن سابىردى ەندى تاپقانداي. كەمپىردە دە دىبىس جوق. قاپ-قارا ءپارانجا مەن تولارساققا دەيىن شۇبالتا جابىلعان قوڭىر شاپاننىڭ ار جاعىنداعى بۇلك-بۇلك قىبىر عانا، ونىڭ كەۋدەسىندە جان بارىنان حابار بەرگەندەي. انادا توي تۇسىندا قالىڭدىققا شىمىلدىق ۇستالعان بولمە ەندى جاپپارعا ءتيدى. جاس كەلىنشەكتىڭ العاشقى اق نەكە تۇندەرى وتكەن بولمەنىڭ ءاتىر، وپا-دالاپ، سۇرمە ءيىسى ءالى ءبىرجولا ءوشىپ ۇلگەرە قويماعان. ول كۇن سايىن قاق تورگە سالۋلى توسەگىنە جاتا بەرە-اق، بوتەن، ءبىراق بۇعان ەتەنە تانىس، ەتەنە جاقىن الدەقانداي سۇيكىمدى ءيىس اڭقىپ قويا بەرگەندەي بولادى دا، الابۇرتىپ جاتا المايدى. كوزىن جۇمدى-اق تار بولمەنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان سەلدىر پەردە جامىلعان قولاڭ شاشى توگىلگەن الدەبىر ارۋ بۇنىڭ توسەگىنە قاراي اياعىن ساناپ باسىپ، جاقىنداپ كەلە جاقانداي بولادى: كوزىن اشىپ السا — اينەكتەن ەمەسكى تۇسكەن ايدىڭ توزامىق نۇرىنان باسقا ەشتەڭە جوق. سولاي ءبىرازعا دەيىن كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ جاتادى، جاتادى دا قوس كىرپىكتىڭ استىنا شويىن قۇيىپ قويعانداي بوپ، كوز اڭعارى ءزىل تارتقاندا بارىپ، امالسىز قالجىراپ ۇيىقتايدى. تۇسىندە دە الگى ءبىر ەلەس بۇنىڭ قاسىنا قول سوزىمداي جەرگە توسەك سالىپ جۇرەدى. اق مامىق توسەككە ءبىر سۇڭگيدى دە، تىرپ ەتپەي جاتىپ الادى. بۇل وز-وزىنەن تاعاتى تاۋسىلىپ تىنىش تا جاتا الماي، تۇرىپ تا كەتە الماي، ارپالىسۋمەن بولادى. تۇرايىن دەسە، الدەبىر سيقىر تۋ سىرتىنان جەلىم قۇيىپ قويعانداي، تۇلا بويىن قوزعاي المايدى. باسىن بىرەۋ مايسا قۇماققا كومىپ تاستاعانداي، الگى ءبىر جۇمباق ارۋ جاتقان جاققا اۋدارىلىپ قارايىن دەسە، ءزىل بوپ جابىسىپ جىبەرمەيدى. تەك ءبىر ۋاقىتتاردا عانا ۇيىپ قالعان قولىنا جان بىتەدى، جانىنداعى توسەككە قاراي جايلاپ سوزا تۇسەدى، قۇس مامىق جاستىققا جەتە بەرگەندە سوزۋلى بىلەگى تاستاي بىردەڭەگە تاق ەتە قالادى. جاپپار ۇيقىسىنان شوشىپ ويانادى. وسىلاي وز-وزىنەن ەلەگىزىپ، توڭبەكشۋمەن وتكەن مازاسىز تۇندەردەن سوڭ جۇمىس باسىندا دا ونە بويى ءزىل تارتادى دا جۇرەدى. احمەت باي قىزىن ۇزاتقان سوڭ، ول ءبىر ءتۇرلى كولدەنەڭ كوزگە اشىلماي، تاس ءتۇيىن بوپ، وز-وزىنەن تىعىلىپ، تۇيىقتالىپ العان.
حان جورىققا اتتانارىندا بايتاق شاھاردا جۇرتتىڭ ب ا ق ىشىندە، اشىق الاڭداردا ساۋدا جاساپ، الەمدەگى ەڭ ۇلكەن استانانىڭ كوشەلەرىن ايقاي-ۇيقايعا تولتىرىپ، ات پەن ەسەكتىڭ تۇياعىنان ۇشقان شاڭ-توزاڭعا بوكتىرىپ قويۋعا تىيىم سالىپ، قالانىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە شىققانشا سوزىلاتىن جابىق كوشە سالۋدى بۇيىرعان-دى؛ سول جابىق كوشەنىڭ ەكى بەتىنە ساۋداگەر بۇيىمدارىن ساتاتىن دۇكەندەر اشىپ ورتاعا كۇنى-تۇنى سۋ شاپشىپ تۇراتىن حاۋىزدار ورناتۋدى تاپسىرعان-دى. سودان بەرى ءتۇن بالاسى تاسىر-كۇسىر، قورعانداعى قۇلدار كەپ، بولاشاق كوشە وتەتىن جەردەگى ۇيلەر مەن دۋالداردى قيراتادى؛ تاڭ اتقانشا قيراعان ءۇيدىڭ ورنىن ايناداي قىپ تازالاپ قويادى؛ ال بۇلار تاڭەرتەڭ تازارتىلعان جەرگە جابىق بازاردىڭ دۇكەندەرىن سالادى. جابىق بازار شاھاردىڭ ورتا تۇسىنان ەندى-ەندى عانا اسىپ بارادى. قىس ايلارىندا جەرگە توڭ قاتىپ قاپ، قۇرىلىس ماندىماي قويدى. كۇنى بويى جۇزدەگەن شەبەردىڭ قاتار وتىرىپ اپ تاس قالاعانى، قۇرىلىس باسىنىڭ ابىر-جابىرى قاجىتا ما، جوق كوڭىلى ءبىرجولا تورىقتى ما، جاپپار ەندى ءتۇن بالاسى الاسۇرىپ شىعاتىن مىنەزدى تىيىپ كەلەدى. بۇرىن كوز الدىندا ۇلبىرەپ تۇرىپ الاتىن زۋحرا بەينەسى دە بىرتە-بىرتە كومەسكى تارتقانداي. بۇرىن ءبىر ۇيدە تۇرىپ، كۇندە كورىپ جۇرەتىن تانىس ءجۇز ءبىر جىلدان بەرى مىناۋ شىم-شىتىرىق دۋالدارعا تولى شاھاردىڭ الدەبىر جەرىندەگى بوتەن ۇيگە بارىپ تىعىلىپ اپ، ەندى قايتىپ كوزگە تۇسپەي قويعان سوڭ كوكىرەگىندە سايراپ تۇرعان كۇلىمكوز ەلەس تە بىرتە-بىرتە سولعىن مۇنار ورتاسىنا شەگىنە تۇسكەندەي. الايدا عايىپتان-عايىپ ويىنا ءتۇسىپ كەتكەندە، جاپ-جالاڭاش ومىراۋىن اياز ءسۇيىپ العانداي، جۇرەك تۇسى مۇزداپ قويا بەرەدى. تورىعۋ مەن قيماستىقتىڭ ەكى ۇداي سەزىمى قانشا يتجىعىس ءتۇسىپ كەلسە دە، ەندى-ەندى بىر-بىرىنە بەل الدىرا باستاپتى.
جاپپار بۇرىنعىداي ەمەس، الدەنەگە تاس ءتۇيىن بوپ، بويىن جيىپ الىپتى. ءجۇرىس-تۇرىسىنان دا، قاس-قاباق، كوز تاستاسىنان دا تورىققاندىق بايقالادى. ەندى الدىنداعى قاتار-قاتار قالانىپ جاتقان تاستان باسقا ەشتەڭەگە الاڭداماۋعا بەلىن بەكەم بۋعانداي.
بىر-بىرىنە تىزبەكتەلە ءتۇسىپ جاتقان قىش تاستار بۇنىڭ بۋالدىر مۇڭ، بۇلىڭعىر ءۇمىت، قاپىرىق ۋايىمنان ارشىلعان ويلارىنداي سارالانىپ، سايراپ جاتىر. جابىق كوشە ۇزارا ءتۇستى. ءامىرشى جورىققا اتتانىپ كەتكەلى دە ەكى جىلدىڭ ءجۇزى بوپ قالدى. حان قايتىپ كەلگەندە ءوز بۇيرىعىنىڭ ورىندالعانىن كورسىن دەپ، باس شەبەر دە قاتتى اسىعىپ ءجۇر. كۇندە ەرتەمەن ەلدىڭ الدىمەن كەپ، شەبەرلەردىڭ جۇمىسىن كورىپ كەتەدى. ءقازىر دە انە جەڭىل كۇيمەسىن ەسىك الدىنا دوعارىپ، تاس قالانىپ جاتقان جابىق باستىرمانىڭ استىنا كىردى. كۇندەگىدەي جولىنداعى تاس قالاۋشىلاردىڭ قاسىنا توقتاپ، ءتىل قاتىسپاستان بىردەن تۇپكە قاراي اياندادى. الدە تاعى دا ءبىر شۇعىل شارۋا شىقتى ما ەكەن؟ كىمگە بەتتەپ كەلەدى؟ الدىن كەس-كەستەپ ارلى-بەرلى تاس تاسىپ جۇرگەندەرگە نازار سالعان جوق. تارتىپ كەلەدى. قايدا جەتىپ توقتار ەكەن؟ مىنە، مۇنىڭ قاسىنا تاياپ قالدى. توقتاماي وتە شىعاتىن شىعار. جوق، بۇرىلدى... ءيا، تۇپ-تۋرا وزىنە بەتتەدى. قاسىنا كەلدى. ءۇيۋلى جاتقان قىش تاستاردىڭ ۇستىنە اياعىن سالىپ، ءتىل قاتتى.
— جاپپار، تاستا...
بۇل نە دەگەنى؟ جاپپار ونىڭ بەتىنە قارادى.
— ءجۇر، سارايعا بارامىز. سەنى باس ءۋازىر شاقىرتىپ جاتىر. باس شەبەردىڭ سولقىلداق جەڭىل ارباسى باس ءۋازىر وتىرعان اق سارايدىڭ قاقپاسىنىڭ الدىنا كەپ توقتادى. ەسىك اشقان ساقشىلاردىڭ ارا-اراسىمەن، الدىنا ءتۇسىپ اپ، اسىعا اياڭداپ بارا جاتقان باس شەبەردىڭ سوڭىنان ەرە بەردى. سارايدىڭ ساپ-سالقىن، ساڭعىراعان الدەنەشە بولمەلەرىنەن ءوتىپ، اقىرى ءبىر سامالاداي كوكشىل بولمەدە قاق ورتاداعى دوڭگەلەك حاۋىزدىڭ ءتور جاعىندا اعاش ساكىدە وتىرعان باس ءۋازىردىڭ دە الدىنا جەتتى. ول تاعزىم ەتكەن سالەمىن قابىل الدى دا، بۇنىڭ باس-اياعىنا ۇزاق تەسىلە قاراپ وتىردى: ءبىر قاۋىم ۋاقىت وتكەن سوڭ نە دە بولسا ايتايىن دەپ تاۋەكەلگە بەل بۋعانداي، اۋزىن اشا بەرىپ، تاعى دا سۇزىلە قاراپ قويدى. سوسىن باس شەبەر جاققا بۇرىلىپ:
— نەگە شاقىرتقانىمدى ايتىپ پا ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، تاقسىر، — دەپ باس شەبەر تاعى دا تاعزىم ەتتى.
— ەندەشە، جاپپار ۇستا، كىشى حانىم جورىقتاعى ۇلى ءامىرشى ەلگە ورالعاندا كوز قۋانسىن دەپ مۇنارا تۇرعىزباقشى. سونى سىزگە سالدىرماقپىز، — دەدى دە باس ءۋازىر توستاعانداي كوزىن ءبىر توڭكەرىپ قويدى. كىمگە بولسا دا، باسىن تومەن سالىپ جىبەرىپ، يەگىنىڭ استىنان جوعارى قاراي باجايلاپ ءبىر شولىپ شىعاتىن باس ءۋازىردىڭ ادەتى بولسا كەرەك. ونىڭ تەسىلە قالعان بادىراق كوزىنە تىك قاراۋعا قايمىققانداي جاپپار ۇستا ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. باس ءۋازىر ىشىپ-جەپ بارا جاتقان بادىراق كوزىن تاعى دا ءبىر رەت شىر كوبەلەك اينالدىرىپ الدى دا، نازارىن ەندى جاپپاردىڭ ەكى يىعىنان اسىرا ەسىك جاققا قاراپ:
— ۇقتىڭىز عوي، — دەي سالدى.
داۋسى ءبىر ءتۇرلى سالعىرت شىققانداي بولدى.
جاپپار بۇعان نە دەۋ كەرەك دەگەندەي باس شەبەرگە كوز تاستاپ ەدى، ول ءۋازىردىڭ نە دەگەنىن اتىمەن ەستىمەگەن كىسىشە، مەڭىرەيىپ تۇرا بەردى. جاپپار باس شەبەردىڭ بەيتاراپ جۇزىنە اڭتارىلا قاراپ ءبىراز تۇردى دا، باس ءۋازىردىڭ ازىنەن جاۋاپ توسىپ وتىرعانى ويىنا ءتۇسىپ، اسىعا-ۇسىگە:
— ۇقتىم، — دەي سالدى.
سودان جاپپار قازىقتى قايدا قاعارىن بىلمەي ءبىر اي ءجۇردى. بايتاق شاھاردىڭ ىشىندە بارماعان، بىرەسە جەردىڭ توپىراعىنا، بىرەسە ماڭايداعى ۇيەرگە جالتاق-جالتاق قاراپ، باسىن سيپاپ تۇرماعان جەرى قالمادى.اقىرى ول مىنگەن اربا كىشى حانىم تۇراتىن باقتىڭ تۇستىك جاعىنداعى وڭاشالاۋ الاڭقايدان كەلىپ ءبىر-اق شىقتى. ەسكىلىكتى وبانىڭ ورنى قالانىڭ بىلايعى تابانىنان ءبىرشاما بيىك سياقتى. توپىراعى دا نە كەبىرتىك، نە مايدا ۇلپا ەمەس، قاتقاقتاۋ. ەرتەڭگى كۇنى مۇنارانى شوگەرە-شوگەرە ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ تاستامايتىنداي. تىم ءبىر قيىن بۇرۋ شەت تە، بىقىناجاي ورتالىق تا ەمەس. جان-جاعى اشىق. شاھارداعى اتى شۋلى مەشىت-مەدرەسەلەر مەن حان سارايلارى دا بۇل ارادان ءبىراز جەر. توڭىرەگىندە كورۋشىنىڭ كەزى مەن كوڭىلىن بۇرىپ اكەتەتىندەي ەشتەڭە جوق، وڭاشا. تەرىستىك قاپتالىندا كىشى حانىمنىڭ سارايى عانا بار. و دا كوك ماۋەدەن كورىنبەيدى. نە دە بولسا تاۋەكەل دەپ قازىقتى سول اراعا قاقتى. ءار جەر — ءار جەرىنەن ءىن قازىپ، تىشقان تەسىپ تاستاعان ەسكى ۇيىك وبانىڭ توڭىرەگىنە جان-جاقتان شاڭداتىپ اربالار كەلە باستادى. جال-جال قىزىل كىرپىشتەر ءۇيىلدى. بەلۋارىنا دەيىن تىر جالاڭاش شەشىنىپ العان تۇتقىن قۇلدار قارا قايىس ارقالارى قاق توبەدەن شاقىرايا قاراعان شىلدە كۇنىنىڭ استىندا جارق-جۇرق ەتىپ جەر قازا باستادى. تەمىر كۇرەكتەرمەن بىرگە ولار دا جەر قوينىنا سىڭە ءتۇستى. كۇننەن-كۇنگە قوماقتانا تۇسكەن جال-جال توپىراق بيىكتەگەن سايىن تەرگە مالشىنعان قارا كۇرەڭ يىقتار كەزدەن ءبىر-بىر ۇشىپ جەر استىنا ءبىرجولا ەنىپ، جوق بولدى. جاپپاردا تىنىم جوق، بولاشاق مۇنارا تۇراتىن وبالىقتى بىرەسە انا جاعىنان قاراپ، بىرەسە مىنا جاعىنان قاراپ شاپقىلادى دا ءجۇردى. ءبىر كۇندەرى قىرىق قۇل جەر بەتىنە قايتا شىقتى، ولار قازعان شۇڭقىرعا ەندى جاپپار ءتۇستى. شىجىعان شىلدە كۇنىندە جەر استى قانشا راقات كورىنگەنمەن بىر-ەكى كۇننەن كەيىن ودان دا جالىقتى. جارىققا، جەر بەتىنە قۇلشىندى. سوناۋ توبەدە كوك ءنىل اسپان جىلتىراپ جاتقان جارىق دۇنيەگە تەز-تەز جەتىپ الماسا، الدەبىر تاجال كۇش جەر استىنا بايلاپ تاستايتىنداي، جوعارىدان تەرى زەمبىلگە ساپ جىبەرىپ تۇرعان قىش كىرپىشتەردى اسىعا قالادى.اقىرى قۇلدار قازعان قۇدىقتى تولتىرىپ جەردىڭ بەتىنە شىقتى. قارا جەردىڭ قوينىنان قاق جارىپ شىعىپ كەلە جاتقان تاس بايتەرەككە وتكەن-كەتكەننىڭ كوزى تۇسە باستادى. سوندا بالاڭ شەبەردىڭ بالعىن كوڭىلى كولدەنەڭ كوزدىڭ كوپ قاراعانىنا ءبىر ءتۇرلى ماساتتانىپ قالاتىندى شىعاردى. وسىناۋ ەسكى وبانىڭ باسىندا قىبىرلاپ جۇرگەن قارايعان ادامنىڭ ىشىندە تەك ءبىر بۇعان عانا كوز الماي تەسىلە قاراپ تۇرعانداردى بايقاسا بولدى، بۇلشىق ەتىن قادالا سورىپ، قالجىراتىپ بارا جاتقان دامىلسىز قوزعالىس الگى ءبىر سارىن، ءبىر ىرعاق ءپاتۋاسىزدىعىنان ايرىلىپ، تابان استىندا ايرىقشا ءبىر ءمان تاۋىپ سالا بەرەدى. وندايدا شارشاعانىن دا بىلمەي قالادى. كۇن ساناپ ساتىلاپ بيىكتەي تۇسكەن مۇنارامەن بىرگە و دا جەر بەتىنەن، كىرپىش تاسىپ، بالشىق يلەپ كۇيبەڭدەپ جۇرگەن كوپ قۇلدان الىستاي بەردى. ەندى قۇلدار كىرپىش پەن تاستى مۇنارانىڭ ءىش جاعىنداعى ساتى باسپالداقتارمەن زەمبىلدەپ تاسيتىن بولدى. ەكى كىسى زورعا اينالىپ تۇرارداي تاپ-تار مۇنارادا جاپا-جالعىز. جاڭا سالىنىپ جاتقان مۇنارانى، كىرپىشتەن كىرپىشكە بيىكتەپ، كوككە ورمەلەپ بارا جاتقان شەبەردى الىستان تۇرىپ قىزىقتايتىنداردىڭ توبىرى دا سيرەي ءتۇستى. ەندى ولاردىڭ دا ءمانى جوق. سوناۋ جەردىڭ بەتىندە كۇيكەنتايداي بوپ ءتالتيىپ-تالتيىپ تۇرعانداردىڭ بۇعان ايتقان سوزدەرى دە، قۇمارتا قاراعان كوزدەرى دە جەتپەيدى. كىرپىشتەر قايتادان اۋىر تارتا باستادى. تۇساۋلى اتتىڭ كيتىڭ-كيتىڭ جۇرىسىندەي قۇرىلىسشىنىڭ كىرپىش ساناعان كۇيكى قيمىل-قىبىرى مەزى قىپ بارادى. ەندى ونىڭ اسىعا كۇتەتىنى تاس تاسيتىنداردىڭ كەلىپ تاس ءتۇسىرىپ كەتكەنى. ولاردىڭ تۋ سوناۋ مۇنارا تۇبىنەن اۋەلى دۇڭگىرلەپ شىعىپ، بىرتە-بىرتە تاق-تاق قاتقىلدانا تۇسەتىن اياقتارىنىڭ دىبىسىنا قۇلاعىن توسادى دا تۇرادى. قۇلداردىڭ كوبى شەتتەن كەلگەن. ولار بۇنىڭ، بۇل ولاردىڭ سوزىنە تۇسىنبەيدى. ءبىراق قاسىنان اق تەر، كوك تەرگە تۇسكەن ەركەكتەردىڭ انشەيىندە تىم ەرسى، ءتىپتى جيىركەنىشتى كورىنەتىن ءبىر ءتۇرلى قۇدىرەت-كۇش بەرەتىندەي كۇڭىرسىك ءيىسى مۇڭكىپ قويا بەرگەندە، ول قالتارىس ءبىر تۇكپىردە قارا اڭساپ تۇرعان تۇساۋلى اتتىڭ وزگە جىلقى كورگەندە وقىرانباي نە كىسىنەمەي قالمايتىنىنداي، الدەنە دەپ ءبىر سويلەپ قالادى. قۇلدار بۇنىڭ نە ايتىپ تۇرعانىنا تۇسىنبەسە دە، تىستەرىن اقسيتىپ كۇلىپ قويادى. ەندى مۇنارا شاھاردىڭ تاياۋ جەردەگى ۇيلەرىنەن بوي اسىرا باستادى. جاقىن ماحاللالاردىڭ تاپ-تار كوشەلەرى مەن اياداي اۋلالارىنداعى قيمىل-قىبىردىڭ ءبارى كوز الدىندا. جاتاعان ۇيلەردىڭ ارا-اراسىنداعى ارلى-بەرلى شۇباپ جاتقان قارا نوقاتتار — ەسەك مىنگەن، نە جاياۋ كەتىپ بارا جاتقان كوشەدەگى جۇرت مىڭ سان سۇرلەۋگە ءتۇسىپ اپ، ارلى-بەرلى جوڭكىلىپ جاتقان الدەقانداي كىشكەنە ماقۇلقاتتار سەكىلدى. ولاردىڭ كوزگە ازەر شالىناتىن قۇردىم قاراسى دا، ەرسىلى-قارسىلى سەڭدەي ساپىرىلىسقان ءمانسىز قوزعالىستارى دا كىسى كۇلەرلىكتەي. اسىرەسە بازار ماڭى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنەن ءبىر اۋمايدى. انشەيىندە اراسىندا جۇرگەندە قىزىعاتىن قىزىلدى-جاسىل دۇنيەلەر دە مىناداي زەڭگىر بيىكتەن قاراعاندا قۇنسىز، قىزىقسىز، ءتىپتى كوزگە دە ىلىكپەيدى. وسى ءبىر ۇساقتىقتى، ءمانسىز ابىر-سابىردى ادامدار وزدەرىنە وزدەرى قاساقانا ويلاپ شىعارعانداي. مىناۋ ۇلان-اسىر شالقار بولمىستا ءارقايسىسى الدى الدىنا شالقايىپ جۇرۋگە جەر جەتپەگەندەي بىر-بىرىنە سوقتىعا-قاقتىعا جوڭكىلەتىن انە بىرەۋ سۇرلەۋلەردى، كەڭىستىكتى كەڭىردەگىنەن الىپ قىلعىندىراتىن جولبارىستاي كورىپ، ءتورت جاعىنان ءتورت تاس جاقتاۋمەن قورشاپ، قىسپاققا الىپ تۇراتىن انە ءبىر تاس تابىتتاردى تاۋىپ الىپتى، سونداي بىرىنەن-بىرى اۋمايتىن تاس قوراپشالار اراسىندا، سۇرىقسىز سۇرقاي يلەۋدە بىرىنە-بىرى سوقتىعىپ، قۇمىرسقاشا قۇجىناپ ءجۇرىپ بىر-بىرىمەن اتاق تالاستىرىپ الەك بولادى. وسىناۋ ءمانسىز يلەۋ بىرىنە-بىرى سوقتىققان قۇمىرسقالارىن دا ماڭگىرتىپ جىبەرگەندەي. ايتپەسە، مىناۋ ۇلان-اسىر كەڭىستىكتە بەت-بەتىنە بىتىراپ جۇرمەس پە ەدى، سوندا ولاردىڭ ءارقايسىسىن جەكە-جەكە قۋىپ ءجۇرىپ ولتىرەتىن كىم بار دەيسىڭ؟ ال مىنانداي بىجىناپ جاتقان يلەۋدى ءبىر جايپاپ كەتۋگە قاي جاۋ قىزىقپايدى. وزگە يلەۋلەردى اياماي تاپتاپ جۇرگەن اتاقتى بيلەۋشى ءوز يلەۋىن جىلدان-جىلعا قۇجىناتا تۇسۋدە. تاپ وسى سالىپ جاتقان مۇناراسىنىڭ قاجەتى قانشا... كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ كوزىنە ءتۇرتىپ، ەكى اياقتىلاردىڭ تاعى ءبىر يلەۋى بار دەپ جاۋ شاقىرۋعا ما... الدە، مىنانداي قاپاس يلەۋگە جۋىماڭدار، ماڭ تۇزدەن ايرىلماڭدار دەپ ەل ۇركىتەرگە مە... نەگە كەرەك؟.. نە ءۇشىن كەرەك؟.. ونى ءوزى دە بىلمەيدى. بىلتىر بادىراق كوز باس ۋازىردەن تاپسىرما الدى دا، كىرىسىپ كەتتى. سوناۋ ماۋە باقتىڭ ىشىندە، الدەبىر تۇكپىردە بۇعان قاراپ وتىرعان كىشى حانىمعا كەرەك بولدى دەيدى. ونىڭ مىنانداي تاس ۇيىككە نەگە سونشا قۇمار بولا قالعانىن يت ءبىلىپ پە؟ وسىلاي شالكەس ويلار ويقاستاعاندا ول مىناۋ شىم-شىتىرىق شاھاردان دا، سول شاھاردىڭ ءدال وزىندەي شىم-شىتىرىق سەرگەلدەڭ ويدان دا سەرگىتەتىندەي بوستان كەڭىستىككە قۇلشىنادى. مىناۋ سۇپ-سۇرعىلت شىم ۇيىكتەر تاساسىندا ساعىم شالىپ جاتقان ۇلى دالانى كورگىسى كەلەدى. ءبىراق كۇن جەپ قۋارىپ كەتكەن جەر وڭدەس شىم دۋالدار مەن شىم قابىرعالار، بىر-بىرىنە استاسىپ ارالاسىپ كەتكەن كۇزدى كۇنگى لايساڭ شالشىقتاي مىنا ءبىر ەش بەدەر-بەلگىسى جوق سيىقسىز سۇپ-سۇر پەردە، قايدا قاراسا دا كولكەشتەپ كوز الدىندا تۇرىپ الادى. ول سول بىقپىرت لايساڭعا تۇنشىعىپ قالمايىن دەپ، تىربىنىپ، تاس مۇناراعا يەك اسىپ، كوككە قاراي تىرمىسا تۇسەدى. جاپپار مۇنارالاردىڭ نەگە كەرەك ەكەنىنە ەندى ءتۇسىندى. سويتسە، ول ادامداردىڭ مىنانداي ءتورت تاراپتى تۇگەل بايلاعان تىعىرىقتان كوز بوستاندىق الار كەڭىستىككە، كوك ەسەكتىڭ قۇيرىعىنىڭ دەڭگەيىنەن بوي اسىرا المايتىن اياق استى الاسالىقتان كوڭىلىڭدى سەرگىتەر زەڭگىر بيىكتىككە، قول باسىندايدى ءىرى، قۇرىق بويىندايدى بيىك كورىپ، قايداعى-جايداعىنىڭ ءبارىن قازىنا، قالاي-سولايدىڭ ءبارىن قاسيەت ساناپ، كۇيبەڭ-كۇيبەڭمەن كۇن وتكىزەتىن كۇيكىلىكتەن ءبىر كەزدەگى ۇلان-اسىر بولمىستى بارشا ەرەن ۇلىلىعىمەن كورە الاتىن ىرىلىككە، يلەۋدەگى قىبىر-جىبىر تىرشىلىك يەسىنەن اسپان استىن تۇگەل شولىپ، تۇگەل بارلاي الاتىن قىراعى جانار، ۇشقىر قيال، بيىك ارمان يەسى ادامدىققا ۇمتىلعان ءور دامەنىڭ قۇلشىنىسى ەكەن. تىشقان ەكەش تىشقان دا اۋىق-اۋىق توپىراق ساسىعان تار ءىنىن تاستاپ، جونىن شۋاققا توسىپ، سىعىرايعان كىشكەنە كوزىن ۇلان-بايتاق بولمىسقا قۇنىعا قاداپ، جارىق دۇنيەنىڭ ءوز ىندىگەشىندەي ەمەس كول-كوسىر كەڭدىگىنە، جەر بەتىندە تەك كۇيكىلىك قانا ەمەس ۇلىلىق تا بار ەكەنىنە كوزى ءبىرجولا جەتىپ، كوڭىلى ءبىتىپ، ماساتتانا اندەتپەۋشى مە ەدى. بالكىم، جەر كىندىگىن تەسىپ شىققان مىنا مۇنارا، ادامداردىڭ الگىندەي اسقاق دامەسى عانا ەمەس، اناۋ اياعىنىڭ استىنداعى بىلق ەتپەس كونبىس قارا جەردىڭ سوناۋ تاس توبەدەن ەمىنە تونگەن كوك اسپانعا ەمىرەنە سوزعان بىلەگى شىعار. قولىنداعى قىش كىرپىش كۇنى كەشە سوناۋ تومەندە كوك ەسەكتىڭ تۇياعىنا جانشىلىپ جاتقان كوك تيىندىق قۇنى جوق توپىراق ەمەس پە ەدى ءتايىرى... ەندى، مىنە، ول بۇنىڭ بىلەگىنەن الدەبىر سيقىر قاقتاي سورىپ شىعارىپ جاتقان كۇشپەن قوسىلىپ، جايداۋىت بەدەرسىزدىكتەن كولدەنەڭ كوزدى وزىنە الاڭداتپاي قويمايتىن بيىك نىساناعا، ەشكىم ەسكەرمەيتىن ماعىناسىز ۇنتاقتان نازارىڭدى كوككە سۇيرەر ماڭعاز مۇناراعا اينالمادى ما؟ بىلتىر العاش قازىق قاققاندا، ول ەسكى وبانىڭ توبەسىندەگى كوك ءنىل اۋەگە قانشا تەلمىرىپ قاراعانمەن، كوز الدىنان ءقازىر-اق ءبىر-بىر ۇشىپ جوعالاتىن الدامشى ەلەستەن باسقا ەشتەڭە كورە الماعان-دى. الگىندە عانا الدىندا اسپانمەن تالاسىپ تۇرىپ العان سيقىر مۇنارا كوزىن ۋقالاپ اپ، ەندى ءبىر قاراعاندا، جەر جۇتقانداي جىم-جىلاس جوعالىپ كەتكەن-دى. ءبىراق ءبۇيىرىن تىشقان تەسىپ تاستاعان بۇجىر تومپەكتىڭ توبەسىندە كوز الدىڭدا كولبەڭدەپ تۇرىپ العان، ءقازىر عايىپ بولاتىن سول ءبىر الدامشى ەلەستى شىندىققا، كورگەننىڭ كوز جاۋىن الاتىن كورىكتى كوك مۇناراعا اينالدىرۋعا بولاتىنىن ول باياعىدا-اق بىلگەن-دى.
ودان بەرى دە سەگىز جىلدىڭ ءجۇزى اۋىپتى.
ەكى الا قورجىندى تەڭدەپ اپ، تاۋ-تاۋ شاعىلعا يتىنە تىرمىسقان كوك ەسەكتىڭ سوڭىندا اكەسى ەكەۋى كەلە جاتتى. جارتى اي بويى سول ءبىر ميتىڭ ءجۇرىس. قۇم اراسىندا اراعا ەكى-ۇش كۇن سالىپ جولىعاتىن بەتىنە سەكسەۋىل توسەپ، شاعىرمەن جاپقان كومبە قۇدىقتىڭ باسىندا اياق سۋىتىپ الادى.
الدا كەلە جاتقان اكەسى ۇندەمەيدى، اۋىق-اۋىق كىلت توقتاپ، ىلعي ورگە قاراي ەمپەڭدەي بەرىپ، پىسىتقان كيىزدەي قاپ-قاتتى بوپ ۇيىپ قالعان بەلىن جازىپ، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ ءبىراز تۇرىپ الادى دا، ءبىر كۇرسىنىپ قويىپ قايتا جۇرەدى. تەك كوك ەسەكتىڭ عانا ءىشى پىسپايدى. سەرەك قۇلاعىن قالقيتىپ جىعىپ اپ، باسىن كوتەرمەي جورعالاي بەرەدى. ەكى اياقتىلاردىڭ ەركىندەگى حايۋان وزىنە ءبارى ءبىر تىنىم بولمايتىنىن ابدەن ءبىلىپ بولعان. مىناۋ اق سۇرقاي كەڭىستىكتىڭ تاعى ءبىر جەرىنەن سۋ ءىشىپ وت شالاتىنىن ءىشى سەزىپ كەلەدى. ەكى اياقتىلار بۇنى اياپ ەمەس، ازدەرى ءۇشىن تىنىس قىلادى. سونىڭ ءبارىن كوكىرەگىنە جاتتاپ العان كوك ەسەك ەشتەڭەگە الاڭدامايدى، ميمىرتتاپ تارتىپ بارادى. ال اناداي جەردە ارتتا كەلە جاتقان ەندىر قارا جىگىت، ون جەتى جاسار جاپپاردىڭ وسى ساپاردان الدەقاشان ءىشى پىسقان-دى. قىس بويى توسەك تارتىپ جاتقان اكەسى ناۋرىزدا باسىن كوتەردى. اياق استىنان قايرات بىتكەندەي، كوزدەي جەرىن جىرتتى، تىرمالادى، ءدان سەپتى. جەرمەشەل شىم ءۇيدىڭ جانىنداعى ءولى قاڭقاداي ەربيىپ-ەربيىپ تۇرعان از عانا جەمىس اعاشتارىنىڭ ءتۇبىن قوپسىتىپ بۇتاعىن قىرىقتى. سونىڭ ءبارىن ءۇنسىز ىستەپ، ءۇنسىز ءبىتىردى دە بالالارىن جيىپ، جاپپاردان باسقالارىنىڭ قايسىسى قانداي شارۋا ىستەيتىنىن ايتتى.
اراعا كەپ ۋاقىت سالماي، جاپپاردى ەرتىپ جولعا شىقتى. ايدالاداعى شاعىن قىستاقتىڭ تۇرعىندارى ەسىكتەرىنىڭ الدىنا شىعىپ، بۇلاردىڭ سوڭىنان اڭتارىلا قاراپ قالدى. كوك ەسەككە ءوڭى كەتكەن تىقىر قورجىندى تەڭدەپ اپ، اۋلادان شىعىپ بارا جاتقاندا، كورشى ايەلدەر اناسىنان:
— قۇمىراشى قايدا بازار شىعىپ بارادى؟ — دەپ سۇرادى.
ءوزى اڭ-تاڭ، اناسى يىعىن قاقتى. قايدا كەلە جاتقاندارىن جاپپار ءالى بىلگەن ەمەس. قىستاقتا اكەسى جايلى الىپ-قاشپا اڭگىمە كوپ. ونىڭ قايسىسىنىڭ شىن، قايسىسىنىڭ وتىرىك ەكەنىنەن بالالارى دا بەيحابار.
قۇمىراشىنىڭ قايدان كەلگەنى دە جۇمباق. ءبىر سۋىق كۇزدە بەيساۋبات كەرۋەنگە ىلەسىپ كەلدى دە، قالىپ قويدى. ەشكىمگە ءدىن اشپايتىن ءداۋ قارا كىسى ساز بالشىققا جان بىتىرەتىن شەبەر ەكەن. كوپ ۇزاماي ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ كەتتى. ءبىر جەتىم قىزدى الدى. ءۇيلى-باراندى بولدى. بالاسىنىڭ ىشىندە جانىنا ەرتىپ، جاقىن تارتقانى دا وسى جاپپار. نەگە نازارى تۇسسە دە، تەسىلە قارايتىن ادەتىمەن ءوز باۋرىنان شىققان بالالارىنىڭ دا ءار قادامىن قالت جىبەرمەي قاپىسىز باعىپ وتىراتىن اكەسى تەك وسىعان عانا كوزىنىڭ الاسىن ازايتىپ، مەيىرىممەن قارايدى. مەيىرىمى دە اسا تاپشى. ارقاسىنان قاعىپ، ماڭدايىنان يىسكەپ كورگەن ەمەس. الايدا اكەسىنىڭ وزگە بالالارىنىڭ قاق جاۋىرىندارىنا شانشۋداي قادالاتىن سۋىق كوزقاراسى جاپپارعا دەگەندە تايقىپ كەتەدى. اكەسىنىڭ وزىنە نەگە كوڭىلى ءبىتىپ جۇرگەنىن جاپپار دا بىلمەيدى. ايتەۋىر اكەسى بىردەڭەگە جۇمساسا، تۋ سىرتىنان الدەكىم ساداق اتاتىنداي جالتاقتاعان بۇرىنعى بۇگەجەك قيمىلدان بىر-ەكى جىلدان بەرى قۇتىلدى.
اكەسى اۋىق-اۋىق ساز قارايتىن-دى. ۇلكەن دارياعا بارىپ قۇياتىنى، الدە ۇلكەن داريادان قاشىپ شىققانى بەلگىسىز كىشكەنە وزەك بويىنداعى وڭاشا قىستاقتان ەرتەڭگىلىك كوك ەسەگىن جەتەكتەپ شىعاتىن دا، كۇنى بويى ايدالادا ماڭىپ-ماڭىپ كەشقۇرىم قوس قورجىنىن تولتىرىپ ۇيگە قايتاتىندى. سونداي ءبىر ساپارىنا بۇدان ەكى جىل بۇرىن جازعىتۇرىم بۇنى ەرتىپ شىقتى. قىستاقتان الىسقا ۇزاپ شىقپاعان بالا اۋەلى كوك ەسەككە ءمىنىپ اپ، الدىندا اناداي جەردە الدەقايدا اياڭداپ تارتىپ بارا جاتقان اكەسىنىڭ سوڭىنان ەمپەڭدەپ ەرە بەردى. اۋەلى قىستاقتىڭ شەتىندەگى قوزىلاق جايىلىپ جۇرگەن كىشكەنە قولاتتان اسىپ، كەبىرتىك جالدىڭ باسىنا شىقتى. سوناۋ ويدا، اينالا قىرپىق-قىرپىق كەيبىر جوتالار قورشاعان ۇزىن-شۋاق تايپاق قولاتتا، جارلىنىڭ داستارقانىنا شاشىپ تاستاعان ءبىر ۋىس جۇگەرىدەي بىتىراي شاشىلىپ قىستاق جاتىر؛ كەمىرەيگەن ساز بالشىق دۋالدارمەن قورشالعان شوكىم-شوكىم تاناپتىق جەرلەر شىتىرانىڭ كوزىندەي، يۋ-قيۋ. ءۇيدى-ۇيدىڭ توبەسىنەن شۇيكەدەي ءتۇتىلىپ كوك ءتۇتىن ۇشادى. بۇرىن وزىنە شەتىنە شىعىپ بولماستاي كورىنەتىن مەكەنى الىستان قاراعاندا ءتىپتى قوراش ەكەن؛ كىشكەنە نارسەنى كەرگەندە جانى اشىپ، ەلجىرەپ جۇرە بەرەتىن بالاپان جۇرەگى تۋ سوناۋ قولات ويداعى قارا قوجالاق قىستاعىن مۇسىركەگەندەي، اياق استىنان شىمىرلاپ قويا بەردى. بالا كوك ەسەگىن تەبىنىپ، اناداي جەرگە ۇزاڭقىراپ كەتكەن اكەسىنىڭ سوڭىنان سالدى. بىرتە-بىرتە كەبىر ازايىپ، بۇلار تاقتايداي تەگىس قارا جونعا شىقتى. قىستاقتا جۇرگەندە قۇردىم كورىنەتىن اياداي كوكجيەك جونعا شىققان سوڭ داليىپ سالا بەردى. بۇرىن ەتەگىمەن جەر سىزىپ تۇراتىن الاسا اسپان دا زىمىراپ بيىككە ءبىر-اق شىرقاپ شىعا كەلگەندەي. اكەسى سوناۋ بۇلدىراعان كوكجيەككە جەتپەي تىنبايتىنداي كەڭىرەيىپ تارتىپ بارادى. ال جاپپارعا سول بۇلدىراعان كوكجيەك بيىلدىققا جەتكىزبەيتىندەي كورىنەدى. جىلميعان تۇلدىر جون باسقان ادىمىڭدى ماندىتار ەمەس، كول-كوسىر كوسىلىپ جاتىر. اكەسى ءتۇس اۋعانشا سازارعان قالپى جۇرە بەردى، جۇرە بەردى. ءتۇس اۋا ايدالادان ءبىر دومالاق توبە كورىندى. اۋەلى اجەپتاۋىر بيىك كورىنگەن توبە جاقىنداعان سايىن استىنان الدەبىر جەمىر كەمىرىپ جاتقانداي، بىرتە-بىرتە الاسارىپ، ءتىپتى جاقىنداعاندا جىلماعاي جازىقتان باسىن كوتەرمەي جاتىپ الدى.
اكەسى توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، الىس كوكجيەككە قاراپ ۇزاق تۇردى. ساز بارلاپ شىققانمەن، توبەگە جەتكەنشە جەر رەڭىنە ءبىر رەت تە زەر سالعان جوق. جەتكەسىن دە، اياعىنىڭ استىنداعى توپىراققا ەمەس، الىس كوكجيەككە كوزى بوتالاپ كەپ قارادى. ار جاعىنداعىسىن ونىڭ سۇقتى جانارىنان جاسىرعىسى كەلگەندەي، كوكجيەك تە كوز تالدىرا بۇلدىراپ، مۇنارتىپ جاتىر. بالا مىناۋ شەتسىز-شەكسىز كەڭىستىكتەن، ونىڭ سىلتىدەي تىنعان جىم-جىرت تىنىشتىعىنان، تىلسىم سابىرىنان ءبىر ءتۇرلى ەلەگىزەتىن ءتارىزدى. بۇرىن ءوڭى تۇگىلى تۇسىندە كورمەگەن الىپ بىرەۋمەن ويدا جوقتا بەتپە-بەت وڭاشا كەزدەسىپ قالعانداي، جون ارقاسى مۇزداپ قويا بەردى. كوك ەسەك تە كوزى جاساۋراپ، جىپىلىق-جىپىلىق كىرپىك قاعادى. بالا كوز ۇشىندا كولكىپ تۇرىپ العان كوكجيەكتەن دە، كوكجيەككە تەلمىرە قاراعان سايىن تۇنجىراي تۇسكەن اكە جانارىنان دا ەشتەڭە ۇعا المادى. ءبىراق بۇدان سوڭ ول كىشكەنە قىستاقتى قۋسىرىپ العان تار قولات وكپەسىن قىسىپ بارا جاتقانداي، كەڭگە قاشاتىندى شىعاردى. ءۇي ىرگەسىندەگى الاقانداي باقشالىقتا تۇقشىڭداپ جۇرۋگە قۇلقى شامالى؛ كىشكەنە قىستاقتىڭ ازعانتاي قوزى-لاعىن ايداپ، ورىسكە كەتۋگە قۇمار. تار قولاتتان ۇزاڭقىراپ شىعادى دا، قوزى-لاعىن كوككە جايىپ، شالقاسىنان ءتۇسىپ اسپانعا قاراپ جاتادى دا قويادى. قاپەلىمدە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش كەڭىستىككە باعزىدان بەرى تەك وسىنىڭ كەلۋىن كۇتىپ جاتقانداي بىرتە-بىرتە جان كىرە باستايدى. اۋەلى كول-داريا كوك اسپاننىڭ الدەبىر جەرىنە قادالىپ اپ سايراعان تورعاي ءۇنى شىعادى؛ وعان كوكتەن، جەردەن كوپ شىرىل قوسىلادى؛ ىندىگەش-ىندىگەش اۋزىنان جون ارقاسىن شۋاققا توسقان دالا تىشقاندارى ءون بويلارىنا شىمىرلاپ داري تۇسكەن كۇن نۇرىنا ماساتتانىپ، شىقىلىقتاپ بەرەدى. كوكتەمگى بالاۋسا كوكتى كۇرت-كۇرت ورعان قوزى-لاقتىڭ تىنىمسىز تىسىرى دا بالا قۇلاعىنا كۇيدەي جاعادى. قۇلاعى تولا ءۇن، سىبدىر. كوز الدىندا كوك اسپان.
ەرەن بولمىس، جالپاق الەممەن جاپا-جالعىز بەتپە-بەت قالعان بالا شۋاق سورعان جىلى توپىراقتىڭ ۇستىندە ۇزاق ماۋجىرايدى. ءوزى تىلىمەن ءتۇسىندىرىپ بەرە الماستاي ءبىر تۇڭعيىق سىرلارعا العاش تۇيسىگەدى. اينالاسىنداعى ابىر-سابىردى، اسىعىپ-ۇسىگۋدى بىلمەيتىن بەي-جاي تىرشىلىككە، پاراساتتى تىنىشتىققا ءتانتى بولادى. سوناۋ توبەدەن تونگەن كوك اسپانعا، سوعان دەيىنگى ەكى اراداعى تۇنىق كەڭىستىككە كوزى قۇنىعا تۇسەدى. كوكجيەكتەن مامىرلاپ كوتەرىلىپ، باياۋ جىلجىپ كەلە جاتقان قايمىجىق شاربى بۇلت وسىناۋ ۇلان-اسىر دۇنيە يەسىنىڭ «جارىق جالعاندا نە بولىپ جاتىر ەكەن، بارىپ ءبىلىپ كەلشى» — دەپ، جۇمساپ جىبەرگەن قۇپيا شولعىنشىسىنداي استىنداعى كول-كوسىر القاپتى كولەڭكەسىمەن تىنتكىلەپ ءجۇر. مىنە، سول قازباۋىر مامىق بۇلتتىڭ جەر بەتىن سيپاپ كەلە جاتقان مايدا الاقانى —قوڭىر سالقىن كولەڭكەسى بۇعان دا جەتتى. بالا الدەبىر تىلسىم قۇدىرەتكە تۇيسىككەندەي تۇلا بويى ءدۇر شىمىرىگەدى. ارتىنان قايتا كۇن شىعادى، شۋاق مولايادى، بالانىڭ بالعىن ءتانى قايتادان ماۋجىراي باستايدى. ءومىر ىزعارى قوناقتاماعان بالاپان كوكىرەگى مىناۋ كوكتەمگى شۋاقتاي تامىز نۇرعا تولادى، سان قيلى قيالعا شومادى. الدەبىر ۋاقىتتا جامباسى ۇيىپ، ارقاسى تالعاندا باسىن جەردەن كوتەرەدى. توڭىرەكتە ءۇن ازايعان. كۇن كوزى دە بايۋعا بەت الىپتى. قيالشىل بالا ايدالادا جالعىز قالىپ قويار دەگەندەي كوكجيەككە يەگىن تىرەپ، سىعالاي قاراپ تۇر. ونىڭ ورنىنان تۇرعانىن، اناداي جەردە جاتقان شىبىرتقىسىن الىپ، قوزىلاعىنا بەتتەگەنىن كورگەن سوڭ عانا بارىپ، كوكجيەكتىڭ تاساسىنا سىرعيدى.
ىمىرت تۇسە جان-جاقتان جابىلا بوزداپ ورىستەن قايتقان ساۋىن تۇيەلەرمەن بىرگە بۇل ايداعان از عانا قوزى-لاق تا سوڭدارىنا قويۋ قاراڭعىنى ەرتىپ، تار قولاتتاعى كىشكەنە قىستاققا قايتىپ كەلە جاتادى.
جاپپاردىڭ ءۇي-ۇيدىڭ اراسىنداعى كۇل-قوبىردىڭ ۇستىندە اسىر سالىپ ويناپ جۇرەتىن كاپ بالاعا قوسىلماي، ىڭعاي وڭاشالانا بەرەتىنى اكەسىنە ۇناعان ءتارىزدى. ۇستاحاناسىنا ۇرلىق قىلعانداي بوگدە جۇرتتى كىرگىزە بەرمەيتىن اكەسى بۇنى ءوزى ەرتىپ اپاردى. كەسەك دۋالدىڭ ءبىر بۇرىشىنا جاپسىرا سالىنعان شەبەرحانادان سىز بەن كۇيگەن سازدىڭ ءيىسى ارالاس شىعادى. اكەسىنىڭ شارىققا اياعى ءتيۋى-اق مۇڭ ەكەن، تىپ-تىنىش بولمەنىڭ ءىشى قۇلاعىڭدى تىرنايتىن اششى شارىلعا تولادى، تۇپ-تۇنىق اۋا دار-دار جىرتىلىپ، اكەسىنىڭ الدىندا قارا كوك ءمولدىر شەڭبەر شىر كوبەلەك اينالادى. قۇمىراشىنىڭ جەر تۇبىنەن ەسەككە ارتىپ اكەلگەن ساز توپىراعى اۋەلى سۋعا ارالاسىپ، بالشىق بولعان-دى. ەندى، مىنە، سول باتتاسقان بالشىق زىرىلداعان دامىلسىز قوزعالىستان قايتادان جىم-جىلاس جوعالىپ، اۋاداعى شىر كوبەلەك اينالعان قارا كوك شەڭبەر كەيپىنە تۇسكەن. جاپپار كوزبوياۋشى كورسەتەتىن كوپ سيقىردى كورىپ وتىرعانداي اكەسىنىڭ بالاعىن تىزەسىنەن اسىرا ءتۇرىپ قويعان جالاڭاش بالتىرىنداعى بۇلت-بۇلت ويناعان بۇلشىق ەتكە، قارسى الدىندا اۋادا زىر كوبەلەك جۇگىرگەن جۇمباق شەڭبەرگە ءمىز باقپاي قادالعان شەبەردىڭ سۋىق جانارىنا اڭتارىلا قارايدى. بالا جانارى ادام قيمىلىنىڭ تاپ مىنانداي سيقىر كۇشىنە العاش رەت قانىعىپ وتىر. جۋسان مەن بەتەگەنىڭ، يزەن مەن بۇيىرعىنىڭ اراسىندا شاشىلىپ جاتقان شاڭ توپىراق، قولعا ۇستاساڭ تۇرمايتىن، قايدان شىعىپ، قايدا ءسىڭىپ جاتقانى بەلگىسىز ءپاتۋاسىز سىلدىر سۇيىق سۋ، قۋارعان سەكسەۋىل شىرپىسىنان شىرت-شىرت تۇلەپ، ءتۇتىن بوپ جوعالاتىن بايانسىز وت، ءقازىر بولسا، ءقازىر جوق وتكىنشى قيمىل — وڭشەڭ ءبىر تۇرلاۋسىزدىقتان كورەرگە كوز كەرەك اپ-ادەمى بۇيىم شىققانىنا ەرىكسىز قايران قالعانداي.
كوپ ۇزاماي اكەسى شارىققا بۇنىڭ ءوزىن وتىرعىزدى. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ادەمى قۇمىرا جاساۋعا ساز توپىراق پەن سۋ، قارا كورىك لاپىلداتا مازداتقان سەكسەۋىل شوعىنان دا باسقا ءان بويىنداعى بۇلشىق ەتتىڭ ءبارىن سولقىلداتا سورىپ شىعاتىن قارا كۇش، كوز ەتىڭدى سۋىرىپ العانشا ءمىز باقپاي قارايتىن ءجىتى جانار، توقسان تاراۋ جۇلىن-جۇيكەڭنىڭ ءبارىن شۇيكەدەي ءيىرىپ، تۇبىتتەي تۇتەتىن ءۇمىت پەن كۇدىك، ىنتا مەن ىجداھات، سونىڭ بارىنە اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستايتىن قاتىگەز قاناعاتسىزدىق پەن كونتەرى كونبىستىك كەرەك ەكەنىن بالا سوندا ۇقتى. ءبىر كەزدە ءوزى وتىراتىن بۇرىشتاعى قوقىر-سوقىردىڭ اراسىندا جاتقان ەسكى اشامايدىڭ ۇستىنە ەندى اكەسى جايعاسىپتى. و دا ءبىر كەزدەگى وزىندەي بۇنىڭ ءار قيمىلىنا ءمىز باقپاي قادالىپ قاپتى. ونىڭ جۇزىندە ءبىر كەزدەگى بۇنىڭ جۇزىندەگىدەي تاڭىرقاۋ، تامسانۋ جوق. اكە كوزىنىڭ وتكىر سۇعى بۇنىڭ ءون بويىنا ينە بوپ شانشىلىپ جاتقانداي. كارى شەبەر بالاپان كوڭىل بالاسىنىڭ ۇپ-ۇلپا جۇيكەسىن سول ءبىر شانشۋداي قادالاتىن سۇستى جانارىمەن شيرىقتىرماق. ايتپەسە، البىرت جاستىڭ ىجداھاتى دا لاقتىڭ تۇبىتىندەي، يىرىلۋدەن گورى تۇتىلۋگە وڭتاي تۇرادى. جاپپار شىن شەبەردى شىڭدايتىن وزگەنىڭ كوزى ەكەنىن سول اكەسىنىڭ ەرتەدەن قارا كەشكە ءمىز باقپاي قاراعان ءمىر جانارىنان ۇقتى. اكەسىنىڭ شەبەرحاناعا بوگدە جۇرتتى نەگە كىرگىزبەيتىنىن دە ەندى ءتۇسىندى. شەبەر دە ون ەكى مۇشەسىندەگى ەن سۇلۋلىقتى شايىمەن قىمتاپ، كولدەنەڭ كوزدى وقىس جالت ەتكەن اي ديدارىمەن ىنتىق قىپ قوياتىن كەرميىق كەربەز سۇلۋداي، كەز كەلگەن تىمىسكى كوزگە سىر شاشا بەرمەسكە كەرەك. جۇرت ونىڭ ماڭدايىنداعى شىپ-شىپ تەردى، قالجىراعان ءجۇزىن، كىربيگەن قاباعىن كورمەسكە كەرەك، كورسە قولىنان شىققان بۇيىمدى كورسىن، تاڭدانسىن، قىزىقسىن، باس ءيسىن. شىن شەبەرگە سودان ارتىق مۇرات جوق. وزگەنىڭ تەلمىرە قاراعان سۇستى جانارىنان قىسىلىپ-قىمتىرىلماعان، وزگەنىڭ ءوز قولىنان شىققان بۇيىمىنا تامسانا قاراعانىنا ىشتەي ماسايراپ ماديىقتانىپ قالمايتىن قانجىلىم مىنەزدەن شەبەر شىقپاقشى ەمەس. اكەسى جاپپاردىڭ قولىنان شىققان بۇيىمنان گورى سول كولدەنەڭ كوزگە ەنجار قارامايتىن سەزىمتالدىعىنا ءسۇيسىندى. سونى كوردى دە، وزگە بالالارىنداي جابى تۇيسىك ەمەس، اسەرشىل ۇلى بارىنا ريزا بولدى. بالاسىن ءوزىنىڭ كاسىبىنە باۋلۋعا ىنتى-جىنتىمەن كىرىستى.
جاپپار وسى ءبىر جان-جاعىنان سىز اڭقىعان تار لاشىققا تاڭەرتەڭ كىرسە، كەشكە ءبىر-اق شىعادى. اۋەلدە تاناۋىن جارىپ كەتە جازدايتىن كۇيگەن سازدىڭ كۇڭىرسىك ءيىسى ءقازىر بايقالمايتىن بولدى. قۇمىرا قىرنايتىن شارىقتىڭ زىر كوبەلەك سۋىلىنا دا قۇلاعى ۇيرەندى. بالا وسىناۋ شۇقشيما كاسىپتەن قانشا شارشاعانمەن زەرىككەن جوق. كۇنىنە ءبىر قۇپياسى شىعىپ تۇرادى دا، قۇنىعا ءتۇستى. اكەسى بالاسىن قيىن كاسىپتەن ءا دەگەندە زەرىكتىرىپ المايىن دەگەندەي، اۋىق-اۋىق دۇكەنىن اپتا بويى اشپاي، بوي جازدىرىپ الادى. وندايدا بالا ارى-بەرىدەن سوڭ قول بوس جۇرىستەن ءىشى پىسىپ، دۇكەنگە، شارىققا اسىعادى. كوپ ۇزاماي قىستاققا جاپپاردىڭ قولىنان شىققان قۇمىرالار دا تاراي باستادى. العاش رەت ول ءوز قولىنان شىققان قۇمىرامەن سۋعا بارا جاتقان قىزدى كورگەندە، دارياعا جەتكەنشە، انادايدان سوڭىنان ەردى دە وتىردى. قىز تالدىرماش دەنەسى بۇرالاڭداپ، بۇنىڭ قولىنان شىققان قىش قۇمىرانى سۋعا تولتىرادى دا، ماي توپىراقتى يمەنە باسىپ، قىستاققا قايتا بەت تۇزەگەندە، مانادان بەرى قىر سوڭىنان قالماي ەرىپ كەلە جاتقان بالا شەبەر جاقىن تۇرعان دۋالدىڭ تاساسىنا زىپ بەرەدى، قىز نەگە ەرىپ كەلە جاتقانىمدى ءبىلىپ قويا ما دەپ قىسىلادى... ءقازىر قىستاقتا جاپپاردىڭ قولىنان شىققان قۇمىراسى جوق ءۇي كەم دە كەم.
ەندى، مىنە، اكەسى اياق استىنان الىس جولعا شىعىپ، بۇل بىلمەيتىن بەيمالىم ءبىر جەرگە ەرتىپ كەلەدى. مىناۋ قۇم باسقان ولكەدە بۇل ەكەۋىنەن باسقا ەشقانداي ءتىرى پەندە جوقتاي. قاجىعان كوزىڭ قارايعان ىزدەسە، قاسىنا كەلسەڭ — نە جۇزگەن، نە سەكسەۋىل بوپ شىعادى. جازعىتۇرىم جابىرقاۋ قۇم ىشىندەگى ميمىرت ءجۇرىس وسى ءبىر ونسىز دا بەيمالىم ساپاردى ودان سايىن مانسىزدەندىرە تۇسكەندەي. جاپپار تۇقشىڭداعان كوك ەسەك پەن ەرگە قاراي ەمپەڭدەگەن اكەسىنىڭ سوڭىنان ەرە بەرۋگە جالىققانداي ءبىر اۋىق قۇم ۇستىنە شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتا كەتتى. توبەدە دە مەلشيگەن ءۇنسىز اسپان. ءمولدىر كوكتە بۇلتتان جۇقانا جوق. تەك دوڭكيگەن شاعىلدارعا استاسقان جەرى عانا ءسال مۇنارتادى. بيىكتەگەن سايىن تۇپ-تۇنىق. ول تەلمىرگەن اسپانعا قاراپ جاتتى-جاتتى دا، قايتا تۇردى. سوسىن سۋسىما قۇمدى بوربايلاپ كەشىپ، كوك ەسەكتىڭ سوڭىنان سالدى. كۇن ەڭكەيە دەڭبەك شاعىلدار سيرەپ، ولار قۇماق جازىققا شىقتى. سول-اق ەكەن، اكەسى كىلت توقتاپ، اينالاعا كوز سالدى. ءاجىم-اجىم قۇم... اكەسى جاياۋ بوراسىننان ساقينا-ساقينا بوپ شيمايلانىپ قالعان مايسا قۇماقتان الدەبىر سيقىر جازىپ كەتكەن دۇعا وقىپ تۇرعانداي، شۇڭىرەك كوزىن شۇيىلتە توڭكەرىپ، توڭىرەكتى ۇزاق شولدى، ۇزاق ويلاندى. سوسىن ەسەگىنىڭ باسىن شىعىسقا بۇردى. ولار قىزىل شاعىل قارا قاتقاقپەن استاسار جەرىندەگى شۇڭعىل تۇلەيگە كىردى. جاڭا عانا جەر تابانداپ جاتقان قىزىل شاعىلدار كولەڭكە ۇزارعان سايىن بىرتە-بىرتە بيىكتەپ، ءنىل ىدىراي باستاعان كەشكى اسپاننان ەندى-ەندى كورىنگەن كىلەگەي بۇلتتارعا ارالاسىپ كەتكەندەي. كوك ەسەك قۇددى قۇردىمعا ءسىڭىپ بارا جاتقانداي... اۋەلى انشەيىن كولبەۋىت باستالعان ويپات كۇرت تەرەڭدەي ءتۇستى. اكەسى قارا تۇلەيدىڭ قاق ورتاسىنا كەۋدەلەپ ەنۋگە ءداتى بارماي، كوز ۇشىنان ەرنەك كورىنىپ تۇراتىنداي جەرگە بارعاسىن، ەسەگىن سەكسەۋىلگە بايلادى. جاپپاردى جيىرما قادامداي اۋلاققا الىپ شىقتى. سوسىن ۇيىسقان سەكسەۋىلدىڭ قالىڭداۋ جەرىنە جەتەكتەپ اپارىپ، بۇتالاردىڭ اراسىنداعى اناداي جەردەگى كەمەر ەرنەك ەمىس-ەمىس كورىنەتىن ويماقتاي ساڭىلاۋدان كوزىڭدى اۋدارما دەپ تاپسىردى.
— قاشان ءوزىم كەلگەنشە قىبىر ەتپە.
اكەسى كەس-كەستەپ تۇرىپ العان سەكسەۋىل بۇتالارىن قولىمەن كوتەرىپ، باسقا ءبىر جاققا جىلىستاي بەردى. سەكسەۋىل بۇتالارىنىڭ سىتىرى الدەبىر ۋاقىتتا بارىپ باسىلدى. شاماسى، اكەسى دە قويلايلى ورىن تاپسا كەرەك...
توعاي اراسى سىز، سالقىن... جاپپاردىڭ تاناۋىن دىمقىل جۇزگەن مەن سەكسەۋىلدىڭ الدەبىر كوڭىرسىك ءيىسى جارىپ بارادى. كۇننىڭ قىزعىلت نۇرى يت تۇمسىعى وتپەس قالىڭ جىنىستىڭ تۋ توبەسىنە ىركىلىپتى. اعاش اراسىنا قاراڭعىلىق ۇيىسا باستادى. كوز الدىنداعى سەلدىر ساڭىلاۋدان قۇماق ەرنەك قانا قىلاۋىتادى. جالعىز قالعان جاپپار ەلەگىزىپ، توڭىرەككە قۇلاعىن قانشا تۇرسا دا، ەشتەڭە ەستىلمەيدى. ءبىر ۋاقىتتا ميمىرت جۇرىستەن ابدەن قالجىراپ قالعان ونە بويى دەل-سال تارتىپ، كىرپىگى ءىلىنىپ بارادى ەكەن، جالما-جان كوزىن اشىپ الا قويدى. ءدال ماڭداي الدىنداعى سەلدىر ساڭىلاۋدان الدەنە بۇلاڭىتقانداي بولدى. جاپپار كوزىن ۋقالاپ، قايتا قارادى. تۇيەلى ادام. باسىنا داعاراداي قىپ سالدە وراپ العان بىرەۋ بۇلار تىعىلىپ جاتقان تۇلەيدى الىستان وراعىتا شولىپ، استىنداعى سالا مويىن قىزىل ناردى بوربايلاتىپ، قىزىلعا قاراي جەلىپ بارادى. اشامايىنىڭ باسىنا ءىلۋلى تومپيعان الدەنە بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتەدى. شاماسى — سۋسىن بولسا كەرەك. جاپپار تاڭدايى كەۋىپ قاتتى شولدەگەنىن ەندى بايقادى. اناۋ جولاۋشىنى توقتاتىپ، سۋسىن سۇراسا قايتەدى. كەنەت اكەسىنىڭ «ءوزىم كەلگەنشە قىبىر ەتپە» دەگەنى ەسىنە ءتۇستى. باسى زەڭىپ، ەرنەكتى جاعالاپ بىرتە-بىرتە قاشىقتاپ بارا جاتقان بەيساۋبات جولاۋشىنىڭ سوڭىنان كوزىن الماي، قاتتى دا قالدى. ەندى بايقادى — تۇيە ۇستىندەگى سالدەلى ادامنىڭ وڭ قولىندا ىلدىرماق-شىلدىرماق تاعىلعان اق تاياعى بار ەكەن... ديۋانا... البا-جۇلبا، وسىنداي جاندار وقتىن-وقتىن بۇلاردىڭ قىستاعىنا دا سوعىپ كەتىپ تۇراتىن-دى. جاپپارعا اناۋ ديۋانا دا ءدال ءقازىر بۇلاردىڭ قىستاعىنا كەتىپ بارا جاتقانداي كورىندى. كوڭىلى الدەنەگە قۇلازىپ سالا بەردى. جالعىز تۇيەلى الىستاي-الىستاي اقىرى كوز ۇشىنان عايىپ بولدى. جاپپار باسى زەڭىپ بارا جاتقان سوڭ، ماڭدايىنا سەكسەۋىلدىڭ تۇبىنەن مۇزداي سىز توپىراق الىپ باستى. شاعىلداردىڭ تاساسىنا بارىپ كۇن باتتى. جاپپاردىڭ الدىنداعى سەلدىر ساڭىلاۋ بۇلىڭعىر تارتتى. كوپ ۇزاماي قارا تۇلەيدى شىر اينالا ىمىرت قورشادى.
كەشكى ىمىرت قارا تۇلەيدىڭ ىشىنە ەنۋگە داۋالاماي، ەرنەك باسىنا ىركىلىپ تۇرىپ قالعانداي... اسپان بوپ-بوز. ەرنەكتەگى اق شاعىل قۇماق تا كەشكى ىمىرتتىڭ بوزعىلت ساۋلەسىنەن كۇل وڭدەنىپ كورىنەدى. جاپپاردىڭ اينالاسىنداعى انداپ-انداپ تۇرعان سويداق بۇتالاردىڭ دا بىرتە-بىرتە جىگى جىمداسىپ، ءبىرتۇتاس قاپ-قارا قاراڭعىلىققا اينالا باستادى. ەرنەك ۇستىندەگى پىشاقتىڭ جۇزىندەي جىپ-جىڭىشكە سولعىن ساۋلە السىرەي-السىرەي اقىرى ءبىرجولا عايىپ بولدى. اسپاننىڭ ءار جەر— ءار جەرىنەن جۇلدىزدار جىلتىرادى، اۋەلى تۇڭعيىق اسپاننىڭ تورىنە بارىپ ىلىنە قالعانىنا قايمىققانداي جىپىلىقتاپ تۇرعان سيرەك سولعىن جۇلدىزدار قاتارلارى كوبەيگەسىن نۇرى مولايىپ، ءبىرازدان سوڭ مىناۋ ەلسىز شولدەگى قارا تۇلەيگە تىعىلىپ وتىرعان اكەسى ەكەۋىن كوزدەرى شالىپ قالعانداي، قاق توبەلەرىنەن جىپىرلاي ءتونىپ، جىمىڭ قاعىستى. ءشول ايماقتىڭ جۇلدىزى بىجىناعان قاپ-قارا ءتۇنى ورنادى. جاپپاردىڭ الگىندە عانا بويىن بالبىراتىپ بارا جاتقان دەل-سال ۇيقى سۋ سەپكەندەي سەرپىلىپ، سۇلەسوق كىرپىكتەرى قايتادان ءدۇر كوتەرىلىپ، تىكىرەيىپ الدى. قايدا قاراسا دا، قارا بۋراداي شابىنىپ تۇرعان قويۋ قاراڭعىلىق. قۇلاعىن قانشا تۇرسە دە، سىبىس جوق، مەڭىرەۋ تىلسىم. جان-جاعىنان قاۋمالاي قورشاپ كەلە جاتقان بەيمالىم ءقاۋىپ سەسىن شىعارماي مىسىقتابانداپ ءۇن-تۇنسىز جىلجيتىنداي. بۇل جۇرەگى اتشا تۋلاپ، سول ءبىر قاتەرلى ءقاۋىپ قاندى شەڭگەلىن قاشان سالار ەكەن دەپ دەگبىرسىز توسادى. ءبىراق بەيمالىم ءقاۋىپ ءۇنسىز قاباتىن قارا توبەتتەي، بۇنىڭ ءار قيمىل، ءار سىبدىرىن قالت جىبەرمەي انادايدا اڭدىپ جاتادى دا قويادى. مۇنداي جۇيكەڭدى قۇرتاتىن ۇرەيلى تىنىشتىقتان ءقازىر قانجار سالاتىنىن ايتىپ شاباتىن اتويلى قاتەردىڭ الدەقايدا ارتىق ەكەنىن جاپپار العاش رەت سەزىپ وتىر. ءتۇن اۋىپ بارادى. كەنەت تۇلەي شەتىنەن سىبدىر شىقتى. الدەكىم قالىڭ سەكسەۋىل مەن جۇزگەندى ومىراۋلاپ جارىپ كەلەدى. الدەن سوڭ تاعى ءبىر سىبدىر قوسىلدى. سوسىن ءورت تيگەندەي توعاي ءىشىن ساتىر-كۇتىر جايلاپ كەتتى. جاپپار مانادان بەرى قۇشاقتاپ وتىرعان سەكسەۋىلدىڭ قۋ تومارى مىناۋ ويدا-جوقتا وپىرىپ-جاپىرىپ كەلە جاتقان كوپ دۇسىردەن قورىققانداي، باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى. جاپپار مۇنداي تۇلەيلەردە ءار الۋان حايۋاننىڭ جۇرەتىنىن جاستايىنان كوپ ەستىگەن. ول تاعىلارعا ءتان جات ءيىس شىعار ما ەكەن دەپ، كەشكى تىمىق اۋاعا تۇمسىعىن توسىپ ەدى — ونداي ەشتەڭە بايقالمادى. ءبىراق ءدۇسىر كۇشەيە ءتۇستى. ءبىر ءۇيىر اڭ قالىڭ جىنىستى سارت-سۇرت جاپىرىپ، جاعالاسىپ ويناق سالعانداي. جاپپاردىڭ تاماعى كەۋىپ قالدى. قارى تالعاسىن قۇشاعىنداعى قۋ توماردان قولىن اجىراتايىن دەسە، جانى كەتكەن ساۋساقتارى سىرەسىپ قاپتى. ءدۇسىر كەۋدەلەپ ءبىراز جەرگە دەيىن كەلدى دە، كەيىن قايتتى. بۇنىڭ سىرەسكەن ساۋساقتارى سوندا بارىپ جازىلدى، بويىن تۇزەپ العان سەكسەۋىل بۇتاسى وزگە بۇتالارعا سوقتىعىپ، بولماشى سىبدىر ەتتى. ءبىراق جاپپارعا سونىڭ ءوزى تاۋدان تاس قۇلاعانداي ۇرەيلى ەستىلدى. وعان جىنىس شەتىندەگى كوپ ءدۇسىر الگى سىبدىردى قۇلاقتارى شالىپ قاپ، سۇلىق تىنا قالعانداي كورىندى. جاپپاردىڭ ەكى قولى الدىنا سىيمادى، جۇرەلەپ وتىرا كەتتى دە، دىرىلدەپ بەبەۋ قاعىپ بارا جاتقان قوس قولىمەن ەكى تىزەسىن تاس قىپ قۇشاقتاپ الدى. الگى توعاي شەتىندەگى ساتىر-سۇتىر جىم-جىلاس جوعالدى. بۇل قۇلاعىن قانشا تۇرسا دا، قايتا ەستىلمەدى. كەنەت ءدال ماڭداي تۇسىنان وت جارق ەتە قالدى. بۇل ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، كوزىن تارس جۇمىپ اپ، ءبىرازدان سوڭ، قايتا اشتى. الگى وت مازداپ جانىپ جاتىر. ۇپ-ۇزىن قىزىل ءتىلى سۋماڭداعان تۇنگى الاۋ تاس توبەسىندەگى جىمىڭداعان كوپ جۇلدىزدى ءوشىرىپ تاستاعانداي، جان-جاعىنا القىزىل شۇعىلا شاشىپ جالاڭ-جالاڭ ەتەدى. وت قاسىندا سەرەڭ-سەرەڭ ەتىپ ءبىر توپ ادام ءجۇر. بىرەۋلەر قويۋ قاراڭعىلىقتىڭ قوينىنان الدەنەنى قۇشاقتاپ شىعادى دا، وتقا تاستايدى. سول-اق ەكەن ونسىز دا كوك شارپىپ جاتقان تۇنگى الاۋ ءتىپتى اسپانداپ كەتەدى. وتتى شىر اينالا ەربەڭدەپ جۇرگەن ادامداردىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىنە بۇل تۇسىنە الماي وتىر. ءبىرىنىڭ كولەڭكەسى بىرىنە قوسىلىپ، ەرنەۋدەن تۇلەيگە قاراي الدەنەشە قارا سىرىق كولەڭكە جارىسا قۇلاپتى. بۇل ءبىرازدان سوڭ جارىق پەن قاراڭعىلىقتىڭ استاسقان جەرىنەن قاز قاتار قاڭتارۋلى تۇرعان كوپ اتتى كوزى شالدى. وتقا جاقىن جەردەگى اتتاردىڭ ەرىنىڭ باسىنا ءىلۋلى قىناپتار تۇنگى الاۋدىڭ شۇعىلاسى تۇسكەندە جارق-جۇرق ەتە قالادى. جاپپار ولاردىڭ نە قىلعان ادامدار ەكەنىن بىلە الماي اڭ-تاڭ. ەلسىز تۇزدە ءتۇن ىشىندە بەيساۋبات قارۋ اسىنىپ جۇرگەنىنە قاراعاندا قورقىنىشتى ادامدار. باعانا اكەسى، بالكىم، وسىلاردان قورىقتى ما ەكەن؟ كەرۋەن تونايتىن قاراقشىلار بولادى دەۋشى ەدى — الدە سولار ما؟ ولاردان سوندا نەمدى تارتىپ الادى دەپ قورقادى؟ جاپپار ەرنەك باسىندا قاننەن-قاپەرسىز لاپىلداپ وت جاعىپ وتىرعان كوپ ادامعا ۇرەيلەنە قارادى. ءبىراق ولار تۇلەي جاقپەن جۇمىسى جوق. وتقا يىرىلە قاپتى. بىر-بىرىنە باستارىن يزەپ، قولدارىن سەرمەپ قويادى. جاپپار ولاردىڭ تۇنگى الاۋدىڭ جارىعىنان سەرەيىپ-سەرەيىپ كورىنەتىن ۇزىنتۇرا كولەڭكەلەرىنە، داعاراداي بورىكتەرىنە، بەلدەرىنە سالبىراتىپ اسىپ جۇرگەن قىلىشتارىنا قاراپ كوپ وتىردى. ول وسى ءبىر ءجۇزى سۋىق ادامداردان سەسكەنۋىن سەسكەنگەنمەن، ماناعى ىمىرتتاعى مەلشيگەن ءۇنسىز توعايدان قورىققانىنداي ەمەس، ءبىر ءتۇرلى ارقاسى جازىلىپ قالعانداي. الگىندە عانا تۋ سىرتىنان ءتىسىن قايراپ تۇرعانداي كورىنگەن كوپ جىرتقىش تا كەيىن سەرپىلگەندەي. ەرنەك باسىنداعى بەيساۋبات تۇنگى جولاۋشىلاردى قارا تۇتتى ما، باعاناعى بويىن بالبىراتقان ءتاتتى ۇيقى قايتا مەڭدەتە باستادى. وت قاسىندا سەندەلىپ جۇرگەندەرگە مۇلگي قاراپ وتىرىپ، ۇيىقتاپ كەتىپتى.
ءبىر ۋاقتا الدەكىم يىعىنان تارتقىلادى. ويانىپ كەتسە — اكەسى. ول مۇنى ىمداپ: «سوڭىمنان ەر»، — دەدى. ەكەۋى باعانا سەكسەۋىلگە ارقانداپ كەتكەن ەسەگىنە كەلدى. سوسىن اكەسى ەسەگىن جەتەكتەپ، مانا وزدەرى قۇلاعان وكپە تۇستاعى ەرنەككە تارتتى. تۇلەيدەن شىعا بەرە-اق تاڭ بوزاردى. بۇل ەرنەككە شىققان سوڭ، تۇندە الدەكىمدەر وت جاققان تۇسقا قاراپ ەدى. قارايىپ وتتىڭ ورنى جاتىر. قاسىندا جان جوق. جاپپار اڭ-تاڭ. وسى ءبىر ۇيقىلى-وياۋ قالپى قۇمنان قاشان شىققاندارىن دا بايقاي الماي قاپتى. الدەبىر ۋاقىتتا بورپىلداق ماي توپىراقتى ايداۋ جولدىڭ بويىندا كەلە جاتقانىن ءبىر-اق كوردى. الدىنان سوناداي كوكجيەكپەن استاسىپ جاتقان الا تەڭبىل تاۋ كورىندى. ودان كوپ بەرىدە كوكشىل مۇنارعا قالقىپ تۇرعان كوپ قارايعاندى كوزى شالدى. قاپتالدا ات شاپتىرىم جەردە سول كوپ قارايعانعا قاراي بۇرىن-سوڭدى بۇل كورمەگەن قىزىلدى-جاسىل ۇزىن-شۇباق كەرۋەن كەتىپ بارا جاتتى. كەرۋەننىڭ الدىندا ءبىر توپ نوكەر ومىراۋلاپ، قۇيىسقانداپ، كىلەم جاپقان، ۇستىنە سارعىش شاتىر ورناتقان ءپىلدى شىرق اينالا قورشاپ اپتى. كەرۋەننىڭ ەكى بەتىندە اتتى نوكەر. سول ۇزىن شۇباق شەرۋدىڭ سوڭىن الىپ كوك نايزالى ءبىر توپ قول تاعى كەلەدى. سارى الا شەرۋ كوك مۇنارعا بوگىپ، كولكىپ تۇرعان كەڭ قويناۋعا ەنە ءتۇستى. بۇلار كوش سوڭىنداعى جۇزدەرى سۇپ-سۋىق كوك نايزالى ساقشىلاردان ايبىنعانداي، قالىپ تا قويماي، قۋىپ تا جەتپەي، الىستان عانا قارالارىنا ىلەسىپ ءىلبىپ كەلەدى. تۇندە تۇلەي ىشىندە وت جاققان دا سولار بولىپ شىقتى. اكەسىنىڭ ۇلى قۇمنان شىعاتىن جول-سوقپاقتاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا بەيساۋات جولاۋشىلاردى تەرگەپ-تەكسەرىپ، تورىپ جۇرەتىن قارۋلى ساقشىلاردىڭ قاھارىنا ۇشىراپ قالماس ءۇشىن، قالىڭ تۇلەي ىشىنە ادەيى تۇنەگەنىنە جاپپار ەندى ءتۇسىندى. ءبىراق ول وسىنشاما قالىڭ قول اناۋ سالتاناتتى سارى الا كوش جىرا-جىقپىلى، ۇرى-قارىسى كوپ تۇلەي ماڭىنان ءقاۋىپسىز ءوتسىن دەپ، الدارىنان ادەيى جىبەرىلگەنىن، ال الگى سارى الا شاتىر ىشىندە ءامىرشىنىڭ جاس ايەلى كىشى حانىم كەتىپ بارا جاتقانىن وندا بىلگەن جوق-تى.
بۇنىڭ ءبارىن ول اكەسى بايتاق شاھاردىڭ ءار جەر— ءار جەرىنەن توبەگە سالعان قيسىق-قيسىق جيدە اعاشتارىنىڭ تۇقىلىنان باسقا ەشتەڭە كوزگە تۇسپەيتىن، سارعىش ساز توپىراقپەن جىمپيتىپ مايلاپ تاستاعان تاپەنە ۇيەر مەن كەسەك دۋالدار قورشاعان تاپ-تار يرەك كوشەنى شارلاي-شارلاي ءجۇرىپ، ازەر تاۋىپ تۇسكەن ءۇيىنىڭ ءسوزۋار يەسىنىڭ اۋزىنان شاي ۇستىندە ەستىگەن-دى. ول وسى كۇنگى جاتقان ءۇيىنىڭ قوجاسى احمەت باي بولاتىن. احمەت اۋەلى بۇنىڭ اكەسىن تاني الماي ءبىراز تۇردى. ەسىك اشىپ قارسى العان جۋان قارا كىسىنىڭ مايعا بوگىپ جىلتىراپ كورىنەتىن قىسىڭقى كوزى كوپكە دەيىن سىعىرايىپ اشىلماي قويدى. اكەسى:
— احمەت ساۋداگەر، ۇمىتىپ قالعانسىز با؟ مەن ورتوبەدەگى قۇمىراشىمىن عوي. ساۋدا جاساپ بارعانىڭىزدا، ءبىزدىڭ ۇيگە تالاي قونىپ ەدىڭىز. بايتاق شاھارعا كەلسەڭ، بىزدىكىنە ءتۇس دەپ ءوزىڭىز ايتقان سوڭ، ادەيى ىزدەپ كەلىپ تۇرمىن، — دەپ ءجونىن ايتتى. قوجايىن مەيماننىڭ ءوڭىن ەندى شىرامىتقانداي، ەكى قولىن قۋسىرىپ، ومىراۋىنا اپاردى. قاقپاسىن اشتى. ول قوناقتارىن ءوزى باستاپ الىپ ءجۇردى. الدارىنا ءتۇسىپ اپ ەمپەڭدەپ كەلەدى. وڭاشا بولمەدە ءۇش ەركەك بوپ شاي ءىشتى. ساۋداگەر شاي ۇستىندە ەسكى تانىسى — بۇنىڭ اكەسىنە ەستىپ بىلگەن بار حابارىن جايىپ سالدى.
— مەن مىنا بالامدى اكەلدىم. كوزىمنىڭ تىرىسىندە ءسىزدىڭ قولىڭىزعا جەتكىزەيىن دەدىم. انادا ءبىزدىڭ قىستاققا سوعىپ، كەتكەن ءبىر دارۋىشتەن حان شاھاردا جاڭا مەشىت سالدىرام دەپ، جان-جاقتان شەبەر جيناپ جاتىر دەپ ەستىگەم. بالامدى سوعان ىلىكتىر، — دەدى اكەسى.
احمەت شاھاردا حان وردانىڭ ادامدارىنان باسقانىڭ ءبارىن تانيتىن بولىپ شىقتى. بازارداعى كۇيكەنتايدىڭ كۇركەسىندەي تار دۇكەندە وتكەن-كەتكەنگە باقىرىپ-شاقىرىپ وتىرعان تورت-بەس ساۋداگەرمەن كوك شاي ۇستىندە سويلەسىپ كورىپ ەدى، باس-اياعى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە ورتوبەلىك اكەلى-بالالى قوس قۇمىراشى جاڭا مەشىتتى سالىپ جاتقان كوپ قۇرىلىسشىنىڭ ساناتىنا قوسىلىپ شىعا كەلدى. جاڭا مەشىت ەندى-ەندى بوي كوتەرە باستاعاندا، اكەسى ۇيرەنشىكتى سىرقاتى ۇستاپ جاتىپ قالدى. اكەسىمەن ەكى اي بىرگە ىستەگەن بالا شەبەر كوگىلدىر مەشىتتىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى كوك مۇناراعا العاش رەت ءبىر ءوزى شىعاردا قاتتى قوبالجىدى. كۇننەن-كۇنگە بيىكتەي تۇسكەن مۇنارانىڭ باسىندا جەتىم تورعايداي جان-جاعىنا الاقتاپ وتىرعان بالا شەبەر كولدەنەڭ بىرەۋدىڭ كوزى تۇسسە، يمەنىپ بۇعىپ قالادى. تاس توبەدەن تەسىرەيىپ تۇرىپ اپ، ءىلبىپ، جىلجىپ بولمايتىن بەدىرەيگەن كۇن كوزى تۇساۋ بويى كوتەرىلگەننەن قاشان ۇياسىنا بارىپ قوناقتاعانشا جاس شەبەر جان-جاعىنا الاقتاۋمەن بولادى. جۇرەگى لۇپىلدەگەن ۇرەگەي جاس ادامنىڭ سىرعاناقتاپ كوشە بەرەتىن كەزبە كوزى بىرەسە كۇندى اڭديدى، بىرەسە كوك مەشىتتىڭ قابىرعاسىندا جىبىر-جىبىر قوزعالىپ جۇرگەن وزگە شەبەرلەردى شولادى، ءامىرشى بۇلاردىڭ ءار قيمىلىنان كوز جازباي باقىلاپ وتىرعان كورشى مەدرەسە جاققا دا جالتاق-جالتاق قاراپ قويادى.
كۇنى بويى شوق باسقانداي تىپىرشۋمەن بولاتىن جاپپار ءبىر كۇنى كەشكە جۇمىستان قايتسا، اكەسى ءال ۇستىندە جاتىر ەكەن. ەسىكتەن بۇل كورىنگەندە، قولىن سوزىپ قاسىنا شاقىردى. ەكى كوزى جاسقا تولىپ، قينالىپ جاتقان اكەسىنىڭ ءجۇزىن دە دۇرىستاپ كورە المادى. بولمە ءىشى سۋ تۇبىنە اينالعانداي، توڭىرەگىندەگىنىڭ ءبارى الاشابىرلانىپ، بۇلدىراپ كورىنەدى؛ ەمىس-ەمىس بوزارتقان بىردەڭەلەر ارلى-بەرلى تەربەلىپ ءجۇر، تەك قارسى الدىنداعى انتەك اعارىپ كورىنەتىن بىرەۋ عانا سۋ تۇبىنە شوگىپ، جابىسىپ قالعان ءبىر پاراق قاعازداي، قىبىرسىز. سىرىلداڭقىراپ شىققان كومەسكى داۋىس ەندى-ەندى ەمىس-ەمىس ەستىلە بەرە، ءوشىپ قالدى. مانادان بەرى بۇنىڭ قولىنان تاس قىپ جابىسىپ العان قاتقىل قول كەنەت سىلق ءتۇسىپ كەتتى.
اكەسىن جەرلەگەن سوڭ، مىناۋ بەيتانىس شاھاردا جاپادان-جالعىز قالدى. اكەسىنىڭ ولەر الدىندا نە دەگەنىن دە دۇرىستاپ ۇعا المادى. باسى جوق، اياعى جوق «كەتپە» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى عانا قۇلاعىندا. ەندى جاڭا سالىنىپ جاتقان كوك مەشىتتىڭ شىعىس بەتىندەگى مۇنارانىڭ تاس توبەسىنە قونىپ اپ، ءبىر تاس قالانعان سايىن موينىن سوزىپ، قارسى الدىنا ءبىر قاراپ الادى دا، باسقا ەشتەڭەگە الاڭدامايدى. ءبىراق قانشا قاراعانمەن، جەر وڭدەس سارعىش شىم ۇيلەر مەن ءار جەر — ءار جەردە وقشاۋ-وقشاۋ سورايعان بوزاڭ شىنارلاردان باسقا ەشتەڭە كوزگە تۇسپەيدى. كوكشىل اسپان مىناۋ قۇجىناجاي شاھاردىڭ ۇستىندە اۋناپ العىسى كەلگەندەي، شالقاسىنان تۇسە سۇلاپتى. كوكجيەكتى، بۇل باياعىدا اكەسى ەكەۋى كەلگەن سار دالانى، كوزىنە ءبىر ىلىكتىرمەي، ول مۇنارا دا بىتكەن-دى. ەندى، مىنە، تاعى دا سول باياعىسىنشا ءار تاستى قالاعان سايىن، اينالاسىنا ءبىر قاراپ قويادى. بىر-بىرىنە ۇلاسىپ كەتكەن جەرمەن-جەكسەن شىم ۇيلەر توڭىرەگىنە كولكەشتەپ كۇلگىن پەردە تۇتىپ قويعانداي ارمان بولعان كوكجيەك كوزىنە شالىنا قويمايدى. كەشە عانا كوز الدىندا تەكە تىرەسىپ تۇرىپ الاتىن بيىك مەدرەسەلەر، مەشىتتەر، مۇنارالار بۇگىندە تومەندە قاپ، يۋ-قيۋ سارى لايساڭعا ءبىرجولا ءسىڭىپ، اياقاستىلانىپ بارادى. كوز ۇشىندا شوق-شوق قارايعاندار كورىندى. قالا شەتىندە باۋ-باقشا.
جاپپار مىناۋ قولعا ۇستار دانەڭەسى جوق ءموپ-مولدىر، شەتىنە-شەگىنە جەتىپ بولمايتىن تۇلدىر كوككە قاراي تىرمىسىپ كەلەدى... ءار كىرپىش قالاعان سايىن، قۇردىم شىڭىراۋ تۇبىنەن جارىق دۇنيەگە ۇمتىلعان كىسىدەي جانىعا ورمەلەيدى. كۇن ساناپ كوز ۇشىنداعى قارايعاندار دا توبەلەرىنەن الدەكىم جاپىرىپ جاتقانداي، الاسارا-الاسارا، اقىرىندا الگى سارى لايساڭنىڭ شەتىن كومكەرگەن جاي انشەيىن كوك تەڭبىل جولاققا اينالدى. ەندى سول كوك تەڭبىل جولاقتان بىردەن ىرگە اجىراتىپ كەتە الماي، بۇتا باسىنا قوناقتاعان كوك شۇلان جاباعىداي بوپ، ۇيىسىپ جاتىپ العان سولعىن كوكجيەك تە ءسات ساناپ باۋىر كوتەرە تۇسكەندەي. الگى كوك تەڭبىل جولاقتىڭ ۇستىندەگى سولعىن مۇنار ارىلىپ، مولدىرەپ ءنىل تۇنا باستاپتى.
ءتۇس اۋىپ، اۋا بۋالدىردان ارىلعان كەز ەدى. كوكجيەككە ىركىلىپ، مولدىرەپ تۇنا قالعان كوك ءنىلدىڭ اراسىنان الدەقانداي سارعىش بىردەڭە قىلاڭ بەردى. جاپپار ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، قولىنداعى ماي قاداعىن تاستىڭ ۇستىنە تاستاي سالىپ، تەرشىپ تۇرعان كوزىن بىلەگىنە ءبىر سۇيكەپ، قايتا قارادى. تۇنىق استىنان الاشابىرلانىپ كورىنگەن كول تۇبىندەي بوپ، الگى ءبىر كوز ۇشىنداعى كوك ءنىلدىڭ ار جاعىنان، كولبەپ سوزىلىپ جاتقان سارعىش كەڭىستىك كوزىنە ايقىن شالىندى. جاپپار مويىنىن سوزىپ ەنتەلەي ءتۇستى. كوپتەن كورگىسى كەپ اڭساعانى — وسى. كوپتەن كوز الدىن كولكەشتەپ كەلگەن كوكجيەكتىڭ كوگىلدىر پەردەسى دە بۇنىڭ ىشىپ-جەپ بارا جاتقان قوماعاي جانارىنان قايمىعىپ، جولىندا تۇرمايىن دەگەندەي، تۋ-تۋ ارىگە سىرعىپ بارا جاتقانداي. جاڭا عانا بۋالدىر كىرەۋكەنىڭ تاساسىندا بۇعىپ جاتقان سارعىش، سۇرعىلت كەڭىستىك كەنەت باس كوتەرىپ، مىناۋ توڭىرەگىن جاسىل جولاق كومكەرگەن تۇيە قوتىرداي وقشاۋ ويدىم القاپقا جان-جاعىنان ەنتەلەي ءتونىپ كەلەدى.
بۇل ءبىر كىرپىش بيىكتەگەن سايىن، سول ءبىر جاعالاي قورشاپ، جاپىرا قاماپ كەلە جاتقان جويقىن قول بىرتە-بىرتە جاقىنداي ءتۇستى، جولىنداعى ەربيگەن-ەربيگەن تال مەن جەلەكتى، سونادايدان سويقانسىپ سورايىپ-سورايىپ تۇرعان مۇنارالار مەن كوك كۇمبەز مەشىتتەردى، شىمنان سوققان شىمقاي سۇر ۇيلەردى تاپتاپ وتەتىندەي، جان-جاعىنان ءتونىپ-تونىپ كەلىپ قاپتى؛ سول ءبىر بىرتە-بىرتە داليا تۇسكەن قۇبا سۇر كەڭىستىك مىناۋ كوپ كەسەكتىڭ قورشاۋىنداعى بۇنى، جاپان تۇزىنەن ايرىلىپ، جالقى جۇرگەن بەيباقتى، قۇتقارىپ الۋعا قۇلشىنا ۇمتىلىپ كەلە جاتقانداي... قاشان كۇن باتىپ، كوز بايلانعانشا مۇنارا باسىنان تۇسكەن جوق. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ دە مۇناراعا جەتكەنشە اسىقتى. سودان ءبىر اپتا بويى الىپ ۇشتى دا ءجۇردى. مۇناراعا جەتكەنشە، بايتاق شاھاردىڭ سىرتىندا شالقىپ جاتقان شالقار كەڭىستىكتى قايتا كورگەنشە، دىزىعىپ جانى قالمايدى. ءبىراق ۇلان-اسىر كەڭىستىك سول باياعى كەرىلگەن كۇيى جاتىپ الادى. جاپپار كۇنى بويى كوكجيەكتە قىرىق قۇبىلىپ جوڭكىلىپ جۇرگەن كوك ساعىمنىڭ ارىلعانىن كۇتەدى؛ بەسىن اۋا ساعىم قايتىپ، كوكجيەك ارشىلعاندا، سول باياعى بەرى دە كەلمەي، ءارى دە كەتپەي، سۇلىق كولبەپ جاتقان ءشولدى كورەدى دە، كوڭىلى قۇلازيدى. ول دا مىناۋ بەزەر شاھارداي مۇنىڭ شارق ۇرعان قيالىن ءجىپسىز تۇساپ-ماتاپ، بۇنىڭ كورگىسى كەلگەن، كوڭىلىن قۇرت بوپ جەگەن تانىس ايماقتى الدەبىر قالتارىسىنا تىعىپ اپ، تۇك بىلمەگەن، تۇك كورمەگەنسىپ بەدىرەيە قالىپتى.
ەندى وعان ءبىر اپتادان بەرى ۇشپاققا شىعارعانداي قىپ قۋانتىپ جۇرگەن مۇنارا باسى دا كوڭىلىن قۇلازىتىپ، جەرىنتە باستادى. بۇرىن مۇنارا ونىڭ مىناۋ جان-جاعىنان قورشاپ اپ، وكپەسىن سىعىپ بارا جاتقان قۇردىم قاپاستان كول-كوسىر بوستانعا قاشىپ قۇتىلاتىن جالعىز جولى سياقتى ەدى. ەندى، مىنە، شاھاردىڭ كۇڭىرسىك قاپاسىنان الىپ شىققانمەن، سوناۋ بەدەرسىز كەڭىستىكتىڭ تىلسىم سامارقاۋلىعىنان، تاس باۋىر سەلقوستىعىنان ارىلتا الار قايران وندا دا جوق ەكەن. باياعىدان بەرگى ءبىر ەلى بيىكتەسە دە، تاۋ باسىنا شىققانداي ماز-مەيرام بوپ، تىنىمسىز تىربانعانىنىڭ ءبارى انشەيىن زايا بەينەت بوپ شىقتى. بۇگىندە ول ءوزىن ەسەك دامەمەن ايدىن سۋدان تاس تاستاپ وتەم دەپ، ءبىر قاۋىم جەرگە دەيىن وتكەل سالىپ كەلۋىن كەلگەنمەن، ۇلان-اسىر كوك تەلەگەيدەن ءبارىبىر وتە المايتىنىنا كوزى كەش جەتىپ، كەرى دە كەتە الماي، ىلگەرى دە باسا الماي، سۋ ورتاسى قۇردىمدا قالعان قايرانسىز جانداي سەزىنەدى. جاپپار ەندى تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەلە جاتىپ، الدىندا جەر بەتىنەن سورايىپ شىققانىمەن، زەڭگىر اسپانعا جەتە الماي، ورتا جولدا قالعان وپىرىق مۇناراعا اڭتارىلا قارايتىن بولدى. مۇنارانىڭ باسىنا وكپەسى ءوشىپ، شارشاپ شىعادى. اتتاعان سايىن جىلىنشىگى جەمىرىلىپ بارا جاتادى. جۇمىسى دا ءونىپ جارىمايدى، ماي قالاقتى قولىنا كەرەناۋ الادى. كۇن كوزى اياعىنا جەم تۇسكەندەي، جىلجىماي تۇرىپ الىپتى. شاھار سىرتىندا ماناۋراي كەرىلىپ اق سۇر ءشول جاتىر. شاھار ءىشى تىرپ ەتپەي ورىن-ورنىندا قاتقان دا قالعان. كوشە-كوشەدە دە قىبىرلاپ جۇرگەن ەشكىم جوق. اۋانىڭ ءوزى مىناۋ قىبىرسىز-قيمىلسىز دۇنيەدەن قاراپ تۇرىپ ۇيىعان قاتىقتاي بوپ قويمالجىڭدانا تۇسكەندەي. وسىنشاما بيىك مۇنارانىڭ ۇشار باسىندا دا لىپ ەتكەن لەپ سەزىلمەيدى.
شىلدە اسپانى شىجىڭقىراعان سايىن سوناۋ كوز ۇشىنداعى اق سۇر ءشول دە، ودان بەرگى، ادەتتە قارالتىم كورىنەتىن باقشاجاي كوك جولاق القاپ تا، شاھار ءۇستى دە كۇزدى كۇنگى ادىراسپاننىڭ كۇلىندەي بوپ كۇلگىن تارتىپ بارادى. الدەبىر تاجال بىلەگىن سىبانىپ اپ، اسپان استى دۇنيەنى ايلاپات تاي قازانعا اينالدىرىپ، بۇكىل جەر بەتىن كۇل قىپ ورتەپ سوعان سالىپ جىبەرىپ ەرتەدەن كەشكە دەيىن ءسىلتى قايناتىپ جاتقانداي. سوناۋ قانىپەزەر كۇن كوزى سول ايلاپات قازاننىڭ استىندا لاپىلداپ جانعان الاۋعا تامىزىق بەرىپ تۇرعان تاجال شوعى ءتارىزدى. جاپپار وسى ءبىر قويمالجىڭ دۇنيەنىڭ ورتاسىندا مال-تىعىپ جۇرگەندەي قيمىلى اۋىرلاپ، ونە بويى ءزىل تارتىپ بارادى. ىستەپ جاتقان ىسىنە، توڭىرەگىنە قانشا زەر سالىپ قاراعىسى كەلسە دە، زەيىنى بىت-شىت شاشىراپ، ەشتەڭەگە تۇراقتامايدى. جاپپار الدەقاشان ۇمىتقان قايداعى ءبىر ەلەس كولبەڭدەپ كوز الدىندا تۇرىپ الدى. مىناۋ بوزامىق اسپان ءبىر ءسات باياعى بالا كەزدەگى ەزى وسكەن سۇرقاي قولاتقا اينالىپ كەتەدى... سۇرقاي قولاتتا تىعىلىپ وتىرعان كىشكەنە قىستاعى كوز الدىنا سايراپ كەلە قالادى. ءتىپتى، انە، قولات بويىنان سوڭىنا تاسپا شاڭ ەرتىپ بۇل باققان ءبىر شوكىم قوزى-لاق شۇبىرىپ ورىسكە شىعىپ بارادى... سوڭدارىنداعى جالعىز ءورىم سەلدىر توزاڭ قويىلا-قويىلا كەنەت الدەنەشە ورىمگە اينالادى. ارقاسىنا ون-سان بۇرىم توگىلگەن تالدىرماش قىز تولقي باسىپ وزەنگە بەتتەدى. يىعىندا — بۇنىڭ قولىنان شىققان قۇمىرا. ءدال وسى تۇستا ۇيىعانداي بوپ جان كەتىپ قالعان دەنەسىن الدەكىم شىمشىپ العانداي، تىز ەتە قالادى. سول-اق ەكەن مىناۋ اسپان مەن جەردى تۇگەل كومىپ العان كۇلگىن كۇلدىڭ اراسىندا بوزارىپ سەنىپ بارا جاتقان قوس جانارى وقىس ءتىرىلىپ جان-جاعىنا قارايدى. تالما ءتۇس. تاس مۇنارا. اياعىنىڭ استىندا تىرپ ەتپەستەن تالىپ جاتقان ءولى شاھار. توبەسىندە ەتپەتتەپ ءتونىپ كەلە جاتقان كۇل-كۇل كۇلگىن اسپان. جاپپاردىڭ ويىنا جاڭا عانا كەز الدىنا ەلەستەپ كەتكەن قىستاعى تۇسەدى. باياعىسىنشا قۇمىرا جاساپ ساتىپ نەگە جۇرە بەرمەدى ەكەن؟ مىنا جارىق جالعاندا قوي باققان مەن ساۋدا جاساعاننىڭ، قۇمىرا كۇيدىرگەن مەن مۇنارا سالعاننىڭ اراسىنداعى ايىرما قايسى؟ ءبارى دە — جانباعىستىڭ دالباساسى. قايسىسىنىڭ راقاتى كوپ ەكەنىن كىم ءبىلىپ جاتىر؟ قايتا مىناۋ اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا كۇدىك پەن ءۇمىتتىڭ تايتالاسىنا ءتۇسىپ، جالعىزدىقتىڭ تار قاپاسىندا جاپا شەككەنىنەن سوناۋ قارا جەردەن تابانىڭدى ءبىر ەلى كوتەرمەي، كۇنكورىستى كۇيتتەگەن كۇيكى تىرلىگى دۇرىس ەمەس پە ەدى... وندا مىناۋ قۇجىناعان كەپ ادامنىڭ قاق ورتاسىندا جالعىزدىقتىڭ جاپاسىن شەگەتىن ءىشقۇستا تىرلىكتەن بەيحابار وڭاشا قىستاقتا كۇنىن كورە بەرمەس پە ەدى. مارقۇم اكەسى قارتايعان شاعىندا وسى ءبىر قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنە نەگە دىلگار بولا قالدى ەكەن؟ سونشاما ولىپ-وشكەندە نە قىزىق كوردى؟ جارتى جىلعا جەتپەي جاتىپ كوز جۇمدى. قاتىن-بالاسىنىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى دا بۇيىرماي، جات جەردە قالدى: سويتە تۇرا، اجال اۋزىندا جاتىپ بۇعان «كەتپە» دەيدى. ونىسى نەسى؟ كەتپەگەندە كورەر راقاتى مىناۋ ما؟ ەسىرىك دامە مەن كۇل ەتەك كۇدىكتىڭ قۇشاعىنا كەزەك جىعىلعان پۇشايمان تىرلىك پە؟ اكەسى بايعۇس مۇنىڭ شەبەر بولعانىنا سونشا نەگە قۇمارتتى ەكەن؟ قارى تالعانشا جۇمىس ىستەپ، قارنى تويعانشا تاماق ءىشىپ، اجالدى ساعاتىنا دەيىن ارمان دا قۋماي، ۋايىم دا جەمەي كۇن كەشەتىن وزگە ءبىر قاراپايىم كاسىپكە نەگە باۋلىمادى ەكەن... باياعىدا ساز قاراي شىققاندا، جاپانتۇزدە جاپادان-جالعىز تۇرىپ الدەبىر جاققا كوزى بوتالاپ كوپ قاراۋشى ەدى. سونداعى كورسەم-اۋ دەپ كوكەيىن تەسكەنى وسى ما، مىناۋ اياعىنىڭ استىندا تالما تۇستە كۇلدەن شىققانداي بوپ، ءوڭ مەن تۇستەن ايرىلىپ قالعان ءولى شاھار ما؟! ەندى، مىنە، بۇل دا اكەسى ارمانداعان قولمەن ۇستارعا جوق تۇلدىر اۋادان تياناق-تاياۋ ىزدەپ، سوناۋ زەڭگىر كوككە جەتپەي قويمايتىنداي بوپ، ءولىمىن ساتىپ، كۇنىنە ءبىر ەلى بولسا دا، بيىككە تىرمىسقان وسى ءبىر جانقاستا كاسىپتىڭ سوڭىنا ءتۇستى. تۇرلاۋسىزدان تۇراق، تۇلدىردان تىرەك تاپپاق ەسىرىك دامە. ... تالما ءتۇستىڭ ىستىعىنان با، جوق وز-وزىنەن زىعىردانىن قايناتىپ، ونە بويىن ۋ بوپ جايلاپ بارا جاتقان ىزادان با، ايتەۋىر كوز الدى قاراۋىتىپ توڭىرەگى بۇلدىراپ قويا بەردى. مىناۋ شىرقاۋ بيىكتەن ۇشىپ كەتەم بە دەپ سەسكەنگەندەي بىر-ەكى ساتى تومەن ءتۇسىپ تۇردى. كوز الدىنداعى بۇلىڭعىر تۇتاسا تۇسكەندەي، الگىندە عانا شىر اينالا ءوزى قالاعان، ءالى سىلاق جۇگىرمەگەن قوتىر-قوتىر قىش كىرپىشتەر دە بىرتە-بىرتە قىزعىلتىم وڭىنەن ايرىلىپ، ءبىر ءتۇرلى ءتۇسسىز، سوندىقتان دا تۇسىنىكسىز جۇمباق مۇناراعا ءسىڭىپ بارا جاتقانداي. بۇل — اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا قالىقتاپ تۇرعانداي، تەك ءدال اياعىنىڭ استىنداعى مۇنارانىڭ باسىنا كوتەرىلەتىن ويماقتىڭ اۋزىنداي قارا قۋىستى عانا الگى ءبىر جان-جاعىن تۇگەل وبىپ كەلە جاتقان وزبىر بۇلىڭعىر ءالى جالماپ ۇلگەرە قويماپتى. كەنەت اياعىنىڭ استىندا قاراۋىتىپ جاتقان قارا قۋىس وقىس جارق ەتە قالدى؛ ارتىنشا-اق ماڭايىنا ويدا جوقتان سارعىش ساۋلە شاشىراعانداي بولدى؛ سول ءبىر اقشىل، سارعىش ۇلپا ساۋلەلەر وسە-ورشي ءتۇستى. ۇلعايا-ۇلعايا الدەبىر تۇلعاعا اينالدى: قوزعالاتىن، قىبىرلايتىن ءتارىزدى. بۇعان قاراي جىلجىپ كەلە جاتقانداي. دەڭگەيلەسكەندەي. مىنە، مۇنىڭ ءدال قاسىنا، قارسى الدىنا كەپ توقتادى. و دا مىناۋ كوگىلدىر اسپان مەن سوناۋ اياق استىنداعى ءتۇسسىز، تۇلدىر زىمىراننىڭ اراسىندا قالقىپ تۇرىپ الدى. ەگەر ءبىرىن-بىرى ابايسىز قاعىپ كەتسە، ەكەۋى دە سوناۋ قۇردىمعا قۇلاپ، بىت-شىت بولارداي... قارسى الدىنا كەپ توقتاعان ەلەس قايتا قوزعالدى، بۇعان قاراي جاقىنداپ كەلەدى... تۇلا بويى ءدۇر تۇرشىگىپ، وقىس سەلك ەتە قالدى. كوز الدىن كولكەشتەپ تۇرعان ءتۇسسىز مۇنار جىم-جىلاس ىدىراپ، توڭىرەگىندەگى ۇيرەنشىكتى دۇنيە ۇيرەنشىكتى قالپىمەن قۇلازىپ قويا بەردى. سىلاق جۇگىرمەگەن قوتىر-قوتىر قىش تاستار اياعىنىڭ استىندا توبە-توبە بوپ ءۇيىلىپ جاتىر. مۇنارانىڭ ەرنەۋىنە تاستاي سالعان بالشىق-بالشىق ماي قالاق قۇلاپ كەتپەي شاققا تۇر. الگى ءبىر باستىعىرى — لىققان كىسىنىڭ تۇسىندەي بۇلىڭعىر، بۋالدىر دۇنيە كۇن قىزا كوتەرىلەتىن كۇزگى ميزامداي الدەقايدا عايىپ بوپتى. ءبىراق ول جاڭاعى دەل-سال بۇلىڭعىر ءسات پەن دۇنيە قاز قالپىندا كوز الدىندا سايراپ تۇرعان مىنا ءساتتىڭ قايسىسىنىڭ ءوڭى، قايسىسىنىڭ ءتۇسى ەكەنىن ايىرۋعا اقىلى جەتپەي، اڭتارىلىپ قالدى. ەگەر الگى دۇنيە تۇگەل سەلدىر مۇناراعا بوككەن بۋالدىر ەلەس ءوڭى بولسا، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا نەگە عايىپ بولعان؟ ال ەگەر بار نارسە بادىرايىپ ءوز كەيپىندە قۇلازىپ تۇرعان مىنا ءسات ءوڭى بولسا، قارسى الدىندا التىن قامقاعا مالىنىپ مولدىرەپ تۇرعان مىنا ءبىر ايەل قايدان شىققان؟ بالشىق-بالشىق مۇنارانىڭ باسىندا ول نە ءبىتىرىپ ءجۇر؟ مىناۋ مي قايناتقان شىلدە ىستىعىنىڭ بەيشارا تاس قالاۋشىعا تاپ قىلعان تاعى ءبىر تالكەگى دە، ءتايىرى...
ءار جەر — ءار جەرىنەن التىن جۇگىرتكەن سەلدىر پەردەنىڭ ار جاعىنان مويىلداي مولدىرەپ قوس جانار بۇعان قادالا قاپتى. سول قاپ-قارا ەكى جانار مەن ەكى كەرمە قاس بولماسا، مىناۋ زىمىران مۇنارانىڭ باسىنا جەل كوتەرىپ اكەلگەن الدەكىمنىڭ سەلدىر پەردەسى ەكەن دەپ قالاتىندايسىڭ. قارسى الدىنا كەپ قادالا قالعان الگى ءبىر جۇمباق ايەل باسىنان اياعىنا دەيىن مولدىرەگەن سەلدىر اق شايىگە كومىلىپ اپتى. جاپپار الدىنداعى ايەلدىڭ ادام ەكەنىن، جوق قوس بوپ كورىنگەن انشەيىن ەلەس ەكەنىن انىقتاپ بىلگىسى كەلگەندەي، نازارىن تىكتەپ تىنتە قارادى. ونىڭ شەبەرگە ءتان قىراعى كوزى سەلدىر پەردەنى ورتەپ كەتەردەي بوپ شوقشا جايناپ تۇرعان ادەمى ەكى جاناردى الدىمەن شالدى. ايەل مۇنىڭ ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي تۇرعانىن اڭعارىپ قالعانداي سەلدىر جامىلعىنىڭ ار جاعىنان كۇنگە شاعىلىسىپ جارقىراپ كورىنەتىن قامقا كويلەگىنىڭ ەتەگىن سۇيرىكتەي ادەمى ساۋساقتارىمەن بۇرە كوتەرىپ، كەنەرەگە جاقىنىراق بارىپ، تومەنگە كوز سالدى دا، بيىك ساۋكەلەسىن ءتۇسىرىپ المايىن دەگەن كىسىشە، دەرەۋ بويىن تىكتەپ، كەرى بۇرىلىپ ەدى، ماڭداي تۇسىنان بارماقتاي لاعىل جارق ەتە قالدى. سوسىن بۇعان الدەنە ايتقالى وقتالدى دا، نە ايتارىن بىلمەي قىسىلىپ، قىمسىنا كۇلىمسىرەدى. سول ءبىر وقىس قىزارىپ، قىمسىنا جىميعانى مانادان بەرى وت شاشا قاراعان قوس تانا كوزدىڭ استىندا قىبىرسىز جاتقان بۇيىعى اقشا ءجۇزىن تۇگەل نۇرلاندىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. جاپپار وسى ءبىر ادەمى كۇلكىنى تانيتىن سياقتى. الدىندا تۇرعان ايەلدەن وزىنە وتە-موتە قانىق، كوپتەن بەلگىلى ءبىر سىمباتتى شىرامىتاتىنداي. ايەل ەتەگىن ءسال قىمسىنا كوتەرگەن قالپى تومەنگە تۇسەتىن باسپالداققا بەتتەدى. كولەڭدەگەن جۇقا قامقا كويلەكتىڭ ەتەگىنەن بالاپان قازدىڭ بالاق جۇنىندەي بالتىرىمەن بالتىر قىپ الدەنەشە قاتارىپ تاستاعان اق اتلاس شالبارى كوزگە شالىنىپ قالدى. ۇلبىرەگەن اپپاق پەردە جەر جۇتىپ بارا جاتقانداي قاراڭعى قۋىسقا سىڭە ءتۇستى. جاپپار ءالى اڭ-تاڭ. اپپاق پەردە قاراڭعى قۋىسقا ءسىڭىپ جوعالعانمەن، الگى ءبىر قىمسىنا جىميعان شيە ەرىن مەن جاۋدىراعان ەكى كوز مۇنارا باسىنداعى بۇلىڭعىر اۋاعا ماڭگى ورناپ قالعانداي، كوز الدىنان كەتەر ەمەس. ول جەر جۇتقانداي اپ-ساتتە جوعالعان سيقىر ەلەستىڭ ونە بويىن بالبىراتىپ بارا جاتقان ادەمى اسەرىنەن ايرىلىپ قالام با دەپ قورىققانداي، قارسى الدىنداعى قۇلازىعان كەڭىستىككە ەسەڭگىرەپ قاراپ، ءبىراز مەلشيىپ تۇردى-تۇردى دا، ەرنەكتەگى ماي قالاعىنا قول سوزدى.
اپىر-اۋ، الگى ءبىر بال-بۇل جانعان شيە ەرىندەر مەن نۇر جايناعان قوس جاناردى بۇل وسى قايدان كورىپ ەد. ەتەنە جاقسى بىلەتىن ءتىپتى تانىس ءبىر ادامعا ۇقسايتىن ءتارىزدى. كىم ەدى سول... ءتىپتى ءجۇرىس ەكەش ءجۇرىسى دە، كۇندە كورىپ جۇرگەندەي بوپ، كوزىنە وتتاي باسىلا كەتتى عوي. بۇنىڭ تاس تاسيتىن قۇلدار مەن باس شەبەردەن، جاتقان ءۇيىنىڭ يەلەرىنەن باسقا كۇندە كورىپ جۇرگەن ەشكىمى جوق-تى. ەندەشە، بۇنىڭ كوزىنە وتتاي باسىلا قالاتىن ول قايداعى تانىس... ايتپاقشى، الگى ايەل زۋھرا ەمەس پە؟ ونى دا العاش رەت ءدال وسىلاي ويدا جوق جەردە كورىپ ەدى عوي. بەتىنەن شارقاتى تۇسپەي، مالىنعان جىبەك كويلەكتىڭ ار جاعىنان قۇراقتاي مايىسقان تالدىرماش دەنەسىن بۇلت-بۇلت ويناتىپ، قىبىر-قىبىر قيمىلدايتىن دا جۇرەتىن بالا قىزدىڭ، كۇن سايىن ءبىر ۇيدەن ورگەنمەن، ەشقاشان ءجۇزىن كورگەن ەمەس-تى. قىز ەركەكتەر وتىراتىن بولمەگە، ءسىرا دا، باس سۇقپايدى. وقتىن-وقتىن اۋلا ىشىندە عانا كورىپ قالادى.
ءبىر كۇنى ول ۇيگە كەلسە، ساۋداگەر مەن ايەلى جوق ەكەن. اۋلا ىشىندە بىرەۋ ىڭىلدايدى. بۇل كىم بولدى ەكەن دەپ، ساياجايعا شىعىپ قاراپ ەدى، ورىك اعاشىنان جەمىس ءۇزىپ جاتقان زۋھرانى كوردى. بيىك اعاشتىڭ باسىنا لاقشا قارعىپ، جەمىس قاعىپ جۇرگەن بالا قىزدىڭ بەتىندەگى شارقاتى سۋسىپ يىعىنا ءتۇسىپ كەتىپتى. بۇنىڭ قاراپ تۇرعانىن سەزىپ قاپ، جالت بۇرىلىپ ەدى، جايناڭداعان قوس جانار كوكىرەگىن شوقشا قارىپ ءوتتى، وكپەلەگەنى دە، ەركەلەگەنى دە بەلگىسىز، كەرمە قاسىن وقىس سەرپىپ، جاۋدىرەي قارادى دا، شارقاتىن تۇزەدى. اپپاق جازىق ماڭدايى مەن قىر مۇرىنىن، البىراعان شيە ەرىندەرىن العاش رەت سوندا كوزى شالعاندى. زۋھرا بۇدان قىمسىنىپ ۇيگە قاراي تايىپ تۇردى. بۇل ونىڭ بۇلت-بۇلت ويناپ بارا جاتقان ءشايى كويلەگىنەن كوزىن الا الماي، ۇزاق قاراپ تۇرىپ قالعاندى. سودان بىلاي ول ۇيگە كەلگەندە كوزىمەن زۋھرانى ىزدەيتىن بولدى. شەشەسىنىڭ قاسىندا جىبىر-جىبىر قيمىلداپ جۇرەتىن قىز كويلەگىنىڭ ەستىلەر-ەستىلمەس بولماشى سۋسىلىنا ىلعي قۇلاعىن توسادى دا وتىرادى. زۋھرا دا اكەسى ۇيدە جوقتا، مۇنىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلگەندەي، اۋلا ىشىندە كۇيبەڭدەپ جۇرگەن شەشەسىنە قولعابىس جاساعان بوپ، ۇيگە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ تىنىم تاپپايدى. ونىڭ بۇلت-بۇلت ويناعان كويلەگى مەن ءدايىم جەل ۇشىرىپ اكەتەردەي بوپ جەلبىرەپ جۇرەتىن جەلەڭ شارقاتى مۇنىڭ كوڭىلىنە كوكتەم ەككەندەي، ءون بويىنا جۇمباق سەزىم جۇگىرەتىن. ءبىراق ول كوكىرەگىن شىم-شىم شىمىرلاتىپ جاتقان سول ءبىر ۇيالشاق سەزىمنىڭ قانشالىقتى قاتەرلى ورتكە اينالعانىن زۋھرا قىزدىڭ ءشايى كويلەگىنىڭ سۋسىلى احمەت بايدىڭ ۇيىنەن اتىمەن جوعالعاندا بارىپ ءبىر-اق اڭعاردى. ءوز جۇرەگىنىڭ ىڭكارشەن كورەر كوزگە ايرىلىپ قالعان جىگەرسىزدىگىنە وسى كەزگە دەيىن ءىشى ورتەنەدى. بۇگىندە ول دامەسىنىڭ كەلمەسكە كەتكەنىنە ابدەن كەندىگىپ، تورىعىپ بولعاندى. سويتكەن زۋھرا مىناۋ ۇشپا مۇنارانىڭ باسىنا قالاي شىعىپ ءجۇر؟ الگى ءجۇن قاباق كۇيەۋى ونى مۇنداي جەرگە قالاي جىبەرە قويدى ەكەن؟ بارىنەن بۇرىن جاڭا ونى كورىپ تۇرىپ، ءبىر اۋىز تىلگە كەلمەي، ءۇن-تۇنسىز قالا بەرگەنى قالاي بولدى؟ ول باياعى بالالىعىن كەشىرگەنمەن، ءدال وسى جولعى ىنجىقتىعىن ەش كەشىرمەيدى. ەندى ول مۇنى ءبىر كەۋدەسىندە قىجىل جوق ءتىرى ولەكسەگە بالاپ كەتتى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇرەگىندە وشپەي كەلگەن ىستىق ىقىلاس بۇدان بىلاي جەككورىنىشتىڭ جيرەنىشتى ىزعارىنا اينالاتىن شىعار. ول جالما-جان ەرنەككە ۇمتىلدى. سوندا بارىپ كوردى — مۇنارا تۇبىندە ءۇش-تورت كۇيمە تۇر ەكەن. الگى اپپاق پەردە ىستىقتان ابدەن كۇل وڭدەنىپ كەتكەن ساز توپىراقتا جەل كوتەرىپ، ۇشىپ بارا جاتقان قۇستىڭ مامىعىنداي بوپ اعاراڭداپ قاز قاتار تىزىلە قالعان كۇيمەلەرگە قاراي بەتتەدى. سوڭىندا ءبىر شوعىر ادام. سولاردىڭ ءبىرى توپتان ءبولىنىپ جۇگىرىپ بارىپ، قاق ورتاداعى كوك جىبەك پەردە تىككەن كۇيمەنىڭ ەسىگىن اشتى. ەكى سارعىش پەردە جامىلعان ايەل الگى ايەلدىڭ ەكى قولتىعىنان دەمەپ كۇيمەگە وتىرعىزدى. قىزمەتشى ايەلدەر قولتىعىنان دەمەگەندە، اق جەلەڭ پەردە ءبىر-اق جەلپ ەتە قالدى دا، استىنداعى جارىق، جالعاننان تۇگەل جاسىرىن جاندى الدەكىمنىڭ ءازازىل جانارى كورىپ قالماسىن دەگەندەي، قايتا قىمتاي قويدى. تىپىرشىپ تۇرعان جاراۋ اتتار اعىزىپ الا جونەلدى. كۇيمەنىڭ تەرەزەسىندەگى كوك جىبەك پەردە جەلمەن ويناپ بارا جاتتى. شەبەر سوڭىنا سەلدىر توزاڭ ەرتىپ زۋلاپ بارا جاتقان كۇيمەلەردەن كوز ايىرماي قادالدى دا قالدى. كۇيمەلى كەرۋەن اناداي جەردەگى كىشى حانىم تۇراتىن سارايدىڭ باققا كومىلگەن بيىك قورعانىنا كىرىپ، جوق بولدى. جاڭا قاسىندا بولعان ايەلدىڭ كىم ەكەنىن ول ەندى بارىپ اڭعاردى. دۇنيە كۇندەگى بايىرعى كەيپىنەن ايرىلىپ، قايداعى ءبىر بۇلدىر ەلەسكە اينالىپ كەتكەندەي. توڭىرەگىندەگىنىڭ ءبارىن بۋالدىر مۇنارعا كومىپ، ىمىرت ورناپ كەلە جاتتى. ول مۇنارا باسىنان سۇلەسوق ءتۇستى. تومەنگە كەپ جۋىندى. قۇلداردى الدەقاشان قامالعا ايداپ اكەتىپتى. مۇنارا قاسىندا مۇنى جاتقان ۇيىنە اپارىپ ساپ، اكەلىپ ساپ تۇراتىن قوڭىر كۇيمەدەن باسقا ەشتەڭە قالماپتى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كۇيمەدەن ءتۇسىپ جاتىپ، مۇناراعا كوز تاستاپ ەدى، ونىڭ ءالى اشەكەي جۇگىرمەگەن قوتىر-قوتىر قابىرعالارى مىناۋ مولدىرەگەن تاڭعى اۋادا، تۇنىق كوك اسپان استىندا تىم سيىقسىز كورىندى. قارا جەردىڭ قابىرعاسىن قاۋساتىپ جىبەرەتىندەي بوپ، جەر تابانداپ جاتىپ العان تاپ مىنانداي ءزىلمان ۇيىكتى قالاي قالاپ شىققانىنا بۇگىن ءوزى قايران قاپ تۇر. ونىڭ ءدال مىنانداي وسپادار سيقىن دا بۇگىن اڭعاردى. شاماسى مىناۋ ىعى-جىعى كەسەك دۋالداردان قاشان بوي اسىرام، سوناۋ شاھار سىرتىنداعى بوستان ءتۇز كوزىمە قاشان كورىنەدى دەپ ءبىر تاستىڭ ۇستىنە ءبىر تاستى ورە بەرگەنىنە ءماز بولسا كەرەك. ءتۇنى بويى تۇسىندە دە كەشەگى ءبىر ميزام ساعىمىنداي اق سەلدىر پەردە مەن كۇيمە قاپتالىندا جەلمەن ويناپ جەلبىرەپ بارا جاتقان كوك ءشايى كوز الدىنان كەتپەي قويدى. ەندى، مىنە، كۇز ءبىلىنىپ قالعان مايدا سامال، تاڭعى اۋا، اشىق اسپان اياسىندا وسىنشاما ويناقى دا ۇلبىرەك دۇنيەنى ەزىپ، جانشىپ تۇرعان مىناۋ شومبال تاس ۇيىكتىڭ بار سالماعى ءوز جوتاسىنا ءتۇسىپ تۇرعانداي، ءبىر ءتۇرلى كوڭىلى قۇلازىپ، ويسىراپ قالدى.
ءار تاستى قالاعان سايىن اناداي جەردەگى بيىك تاس دۋال قورشاعان كىشى حانىم باعىنا جالتاق-جالتاق قاراپ قويادى. وعان سول ءبىر جىم-جىرت باقتىڭ ىشىندەگى وڭاشا سارايدىڭ الدەبىر تەرەزەسىنەن كىشى حانىمنىڭ ءوزى قاراپ وتىرعانداي كورىندى. سوندا مىناۋ سويقان ۇيىك ونىڭ دا جانارىن جابىرلەپ، كەشەگى اق سەلدىر پەردەدەي ۇلبىرەك ارمانىن تاپاپ-جانشىپ تۇراتىن شىعار. جاپپار قولىنا كوتەرە بەرگەن قىپ-قىزىل شىق تاستى جەرگە قايتا قويدى. توڭىرەگى داۋىلدان كەيىنگى كول بەتىندەي تۋىرىلىپ تۇنىپ تۇرعان ءمولدىر اۋا. ول نە ىستەرىن بىلمەدى... پالەن اي بويى تىنىم تاپپاي تىربىنعان تىرشىلىگى تابان استىندا مانسىزدەنىپ شىعا كەلدى. توڭىرەگىندە توبە-توبە بوپ ءۇيىلىپ قالعان كىرپىشتەردى كوتەرىپ الىپ، كەنەرەگە اپارىپ قالاي بەرۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلىپ-اق تۇر. ءبىراق قولى كوتەرىلەر ەمەس... توڭىرەگىن تاس قىپ قىمتاپ اپ، كورسەتپەي قويعان كۇل وڭدەس كەسەك دۋالداردىڭ قورشاۋىنان قۇتىلىپ، كەڭ بولمىس كەنەرەسىنەن اسىپ-توگىلىپ جاتقان كول-كوسىر كوكجيەكتى كورسەم-اۋ دەگەن دامەسىنە الدەقاشان جەتتى. ەندى سول ءولىپ-وشىپ اڭساعان كوكجيەگى دە كەڭ دۇنيەنىڭ كوز الدىنا كۇلتىلدەپ تۇرا قالعان ىسىكتەي بوپ، بۇعان ءبىر تابان جاقىنداي ءتۇسۋدىڭ ورنىنا كۇننەن-كۇنگە ءارى ىعىسىپ، قاشقاقتاپ بارادى. بۇرىن الدەبىر الىپتىڭ كۇڭىرسىگەن ساز قابىرعالاردان تىنىسى تارىلىپ، تۇنشىعىپ بارا جاتقاندا، جۇلىپ اپ، زەڭگىر كوككە، زىمىران بيىككە ءبىر-اق شىعاراتىن الەۋەتتى قولىنداي اسقاق سەزىلەتىن مۇنارا ەندى بۇعان توڭىرەگىندە كولكىپ جاتقان بوستان دۇنيەگە ەمىن-ەركىن شارق ۇرعىزباي، كوزىن باقىرايتىپ ماتاپ قويعان، جەر قوينىنان ەمەس، كوك قوينىنان ويىپ قازعان مەڭىرەۋ زىندان سياقتى بوپ كورىندى. جەرگە دە تۇسە المايدى، كوككە دە جەتە المايدى، پۇشايمان تىرشىلىك... قايتا مىنانداي ازاپتان قاپاس زىنداننىڭ ءوزى-اق دۇرىس شىعار. وندا دا اياق-قولىڭ ماتاۋلى بەيشارا حال كەشكەنمەن، كولدەنەڭنىڭ كوزىنەن اۋلاقسىڭ عوي. ال مىندا ماڭايدان وتكەن ادام ءبىر قاراماي، ءبىر سويلەمەي وتپەيدى! كولدەنەڭنىڭ كوزى مەن سوزىنەن ارتىق قورقىنىشتى نە بار؟ تۋ سىرتىڭنان قادالسا، ساداقتىڭ وعىنداي، قارسى الدىڭنان سۇقتالسا، كوكىرەگىڭدى كىرش ەتكىزىپ وتە شىعار كوك نايزانىڭ ۇشىنداي كولدەنەڭنىڭ سۇقتى جانارىنان قايمىقپايتىن جان بولمايدى. اسىرەسە ءوزىڭ جايىندا نە ايتىپ، نە قويعاندارىن بىلە المايتىنداي، الىستان قادالعان جۇرت كوزى مەن قۇلاعىنا انىق جەتپەيتىن كۇڭك-كۇڭك جۇرت سوزىنەن وتكەن ازاپ بار دەيسىز بە؟ وندايدا ىشىندە ارىستان جاتقان اپان ۇڭگىردىڭ اۋزىندا تۇرعانداي، قاشان اراندالىپ قالارىڭ بەلگىسىز ەكىتالاي حال كەشەسىڭ. سوندا دا پەندە پاقىر جۇرت كوزىنە تۇسۋگە قۇمار. جۇرت كوزىنەن ءسال تاسا قالسا بولدى، قاپاس زىنداننىڭ قاق تۇبىندە جاتقانداي الاسۇرىپ باعادى. قايتا ناعىز تامۇق قارا ءنوپىر قالىڭ كوپتىڭ ىلعي كوز الدىندا تۇراتىن جاريا ءومىر ەمەس پە؟ قاپاس زىنداندا جامباسىڭا تاس باتىپ، جون ارقاڭنان سىز وتسە دە، جان-جاعىڭنان انتالاي قورشاعان قورقاۋ قاراڭعىعا قارسى سىلتەيتىندەي قايران تابا الماي، تىرپ ەتپەس تىمىرسىق كۇن كەشسەڭ دە، ايتەۋىر قايدا ەكەنىڭ بەلگىلى تۇرلاۋلى تىرشىلىك قوي. ال ايداي جارىقتا، ايداي ەلدىڭ الدىندا جالاڭاش كەلە جاتقانداي قارسى جولىققان جاناردىڭ بارىنەن قىمسىنىپ، بىرەۋ جىميا قاراسا، بۇل نەگە جىميادى دەپ، بىرەۋ الارا قاراسا، بۇل نەگە كوز الارتتى دەپ، ەلدىڭ قاس-قاباعىن باعىپ، قىلپ-قىلپ كۇن كەشكەن قيامەت قايىم ەركىندىگىندە نە ءمان، نە ءپاتۋا ءتۇر؟ سوندا دا جۇرت كوزگە تۇسكىسى كەلەدى. مىنە، مۇنى دا شيگە شانشىعان قۇمالاقتاي قىپ كۇللى شاھاردىڭ توبەسىنە شىعارىپ، ءارى وتكەن، بەرى وتكەننىڭ كوزىن ءبىر جالت ەتكىزىپ، اۋزىن ءبىر جالپ ەتكىزىپ، ءىش قۇستا كۇن كەشتىرىپ قويعان دا — سول ەل كوزىنە تۇسسەم دەگەن دامە... بۇل ەندى ءتۇسىنىپ وتىر، بايعۇس كوكساۋ اكەسىن دە جاپان ءتۇزدىڭ ءبىر قالتارىسىنداعى قاراپايىم قىستاقتا جۇرتقا قۇمىرا جاساپ بەرىپ، ساۋاپتارىنا قالىپ، اقىسىنا كەلگەن ازعانتاي تارى-تالقاندى تالشىق قىپ، ءوز ءتور، ولەڭ توسەگىندە كۇرك-كۇرك جوتەلىپ، جايىنا جاتقىزدىرماي، جەر تۇبىنەن بايتاق شاھارعا سۇيرەپ اكەپ، جات بىرەۋدىڭ وڭ جاعىندا كوز جۇمدىرعان دا — سول. ەندى، مىنە، تالاي-تالاي جەل كوكىرەك نەمەنى اۋەلى جەلكەسىنە مىنگىزىپ، كوككە كوتەرىپ، سوسىن اياعىنىڭ استىنا ءبىر-اق الىپ ۇراتىن سول ءبىر ارمان دەگەن الا بۇلىك نەمەنىڭ اعاش اتىنا بۇ دا قونجيدى.
مىنە، ول مىناۋ ءالى كۇن قىزا قويماعان، اۋادان كوگىس ىدىراي قويماعان اينا تازا تاڭدا اياعىنىڭ استىندا ءۇيىلىپ جاتقان قىش تاستاردى كوتەرىپ اپ، كۇندەگى ۇيرەنشىكتى تىرشىلىگىنە قايتا كىرىسىپ كەتۋگە تۇرتكى بولارداي ىلىك ىزدەپ الاقتاپ ءتۇر.
شاھار سول باياعى شاھار. ساز بالشىق ۇيلەر جۇپىنى داستارقانداعى سىلەكەيلەنىپ قالعان ازعانتاي ناۋات پەن شەكەردەي قالاي بولسا سولاي بەت-بەتىنە شاشىراپ جاتىر. اسپاننىڭ دا ەش قىلاۋسىز اپ-اشىق جاتقانىمەن، ەشتەڭەدەن راي تانىتپايتىن تىمسىرايعان قالپى. جاپپاردىڭ جەر مەن كوكتىڭ اراسىنان ەشتەڭە تاستاماي، تىمىسكىلەپ جۇرگەن جانارى اقىرىندا تاعى دا كىشى حانىمنىڭ باعىنا ءتۇستى. بۇگىن بايقادى، كۇندە جاسىل جەلەك استىندا كومىلىپ، كورىنبەي تۇراتىن حانىم سارايىنىڭ اۋلاسى كوز الدىندا ءدال الاقانىنداعى نارسەدەي اپ-انىق سايراپ جاتىر. سويتسە، بۇل سالعان مۇنارا شاھاردىڭ توبەسىندەگى زەڭگىر اسپاندى ءبىر ءوزى دەربەس يەمدەنىپ، شىرقاۋ بيىككە شىعىپ اپتى. ەندى، مىنە، جان-جاعىنان ادام اتتاتپاي، ايبالتالى كۇزەتشىلەر قورشاپ تۇرعان، ۇشقان قۇس بولماسا ءتىرى پەندەنىڭ كوزىنە تۇسىرمەي، قۇپيا ساقتالاتىن حانىم سارايى اياعىنىڭ استىندا قاپتى. ب ا ق اراسىنداعى اقسيعان جولداردى، ويماقتاي-ويماقتاي كوگال الاڭداردى، بىر-ەكى جەردە ايناداي جالتىراپ جاتقان ءموپ-مولدىر ايدىنداردى اپ-انىق كورىپ تۇر. ويدا جوقتان اسىعىس ويانعان الدەبىر اشقاراق سەزىم مانادان بەرى جان-جاعىندا تاۋ-تاۋ بوپ ءۇيىلىپ جاتقان قىش كىرپىشتەرگە قولىن قايتا سوزدىردى. مۇنارانى بۇدان گورى دە بيىكتەتە تۇسپەك. سوناۋ جۇمباق سارايدى قالتارىس قالدىرماي، تۇگەل كەرىپ وتىراتىنداي قىپ بيىكتەتپەك. قاباعىنان قان شاشىرايتىن قاھارلى پاتشا قالتارىسقا تىعىپ باققان سۇلۋ حانىم سارايىن تاس توبەسىنەن تاماشالاپ وتىراتىن اسپان استىنداعى جالپاق دۇنيەدە جالعىز وسى عانا، ءتىپتى ءۇش تاراپتىڭ تۋىن تۇگەل دەرلىك اياعىنا جىققان ءامىرشىنىڭ ءوزى دە حانىم سارايىن تاپ بۇل سەكىلدى الاقانىنداعى نارسەدەي تۇتاس كەرىپ، تۇتاس شولا الماق ەمەس.
اياعىنىڭ استىنداعى تاۋ-تاۋ ءۇيىندى ازايىپ بارادى. جاپپار ۇستا ول كۇنى قالاي قاس قارايعانىن دا بايقاي الماي قالدى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ قولىنا ماي قالاقتى الىپ جاتىپ، تاعى دا حانىم باعىنا قارادى. بالكىم، سوناۋ كوپ تەرەزەلەردىڭ بىرىندە كىشى حانىم بۇنىڭ ءار قيمىلىن كوز جازباي باعىپ وتىرعان شىعار. ول ەندى مۇنارانى حانىم باعىنىڭ قاي تۇكپىرىنەن قاراساڭ دا، توبەڭنەن ءتونىپ تۇراتىنداي قىپ بىتىرمەك.
كۇندەگى ءبىر تاس قالاپ، ءبىر شاي ءىشىم ويلانىپ تۇراتىنىن قويدى. جۇمىسى ءونىپ بارادى. مىنا قارقىنىمەن ەندى ءبىر اپتادا مۇنارا دەگەن جەرىنەن شىعادى. ەندى تەك ونى كورگەن جاننىڭ كوزىنىڭ جاۋىن الاتىنداي قىپ بەزەندىرۋى كەرەك. مىناۋ سۇپ-سۇر توپىراقتىڭ توسىنە قونجيتا قويعان مىلقاۋ تاس ۇيىككە كوك پەن جەردى استاستىرىپ تۇراتىن ايىرىقشا اجار تاپپاقشى. ول ءۇشىن مۇنارانىڭ ۇشىن ءبىر دەڭگەيدە ءبىر تەگىس قىپ بىتىرمەگەنى ءجون، وندا مۇنارا قانشا بيىك بولسا دا، پىشاقپەن قىرىققانداي كەلتە بوپ كورىنەدى؛ ال نايزانىڭ سۇڭگىسىندەي تىم سۇيىرلەپ جىبەرۋگە تاعى بولمايدى، شانشىپ قويعان الدەنەدەي و دا ەرسى. ەندەشە مۇنارانىڭ ۇشى قاي جەردەن قايتاتىنىن بايقاتپايتىنداي عىپ اسپانمەن ايمالاسىپ جاتاتىن كوگىلدىر كۇمبەزدەن كومكەرگەنى دۇرىس. سوندا مۇنارانىڭ كوكتەن جەرگە قۇلاپ كەلە جاتقانى، نە جەردەن كوككە سامعاپ كوتەرىلىپ بارا جاتقانى كورگەن كوزگە جۇمباق بوپ تۇرادى. وعان كەرەگى دە سول. مۇنارانىڭ انادايدان ايبار شاشىپ ايبىنداپ تۇرعانىن دا، نە كورگەن ادام قولتىعىنا قىسىپ كەتكىسى كەلگەنىندەي قىپ، قۇر انشەيىن قۋىرشاق بولىپ جۇتىنىپ تۇرعانىن دا قالامايدى. كورگەن جان تامسانىپ قانا قويماي، ءتاڭىردىڭ الدەبىر جۇمباعىنىڭ شەشۋىن تابۋىن تاپسا دا، ەسىنە ءدال انىق تۇسىرە الماي، ايران-اسىر قالىپ ارماندا اتتاناتىنداي قىپ اشەكەيلەگىسى كەلەدى. كوز الدىنا انەۋگۇنى كۇيمەنىڭ تەرەزەسىنەن جەلمەن ويناپ بارا جاتقان جەلبىرەك ءشايى كولەڭ ەتە قالدى. جاپپار كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي قۋانىپ كەتتى. بۇل مۇنارا دا تاپ سونداي جەپ-جەڭىل، تاپ سونداي ويناقى بولۋعا ءتيىستى. مۇنارانى كەرگەن جان قاپەلىمدە الدەبىر ارۋدىڭ سوناۋ زەڭگىر اسپانداعى اق پەرىشتەلەردىڭ بىرىنە ۇمسىنا سوزعان اق بىلەگى ەكەن، دەپ قالاسىڭ. ءتىپتى ەرتەڭ ءامىرشى الىس جورىعىنان قاجىپ ورالعاندا دا، الدىنان الدەكىم بىلەگىن كوتەرىپ كۇتىپ تۇرعانداي كورىنسىن.
«دەرەۋ دەرمەنە ىزدەتىپ، قاڭباق ورتەتىپ، ءنىل بوياۋ جاسايتىن كۇل ازىرلەتۋىم كەرەك» — دەپ ءتۇيدى شەبەر. مۇنارانىڭ قالعان جەرىن كوپ ۇزاتپاي قالاپ بىتىرگىسى، كوڭىلىنە اياق استىندا ۇيالاي قالعان ارمانىن جۇزەگە اسىرۋعا تەزىرەك كىرىسىپ كەتكىسى كەلدى. ەندى كىدىرسە كوز الدىندا، مىناۋ ءموپ-مولدىر، تۇپ-تۇنىق كوك ءنىل اۋاعا ويدا جوقتا ورناي قويعان الگى ءبىر عاجايىپ سۋرەتتەن ءبىرجولا ايىرىلىپ قالاتىنداي... كوڭىلىنە سونداي كۇدىك ورالۋى-اق مۇڭ ەكەن، كوز الدىنا سايراپ تۇرا قالعان الگى عاجايىپ سۋرەتتى الدەبىر ءازازىلدىڭ وسپادار قولى سىپىرىپ سۇرتە باستاعانداي كورىنىپ كەتتى. جاپپار الگى تاڭعاجايىپ كورىنىستەن شىنىندا دا ايرىلعانىم با دەپ، كوز الدىنا تەسىلە قاراپ ەدى، كوكپەڭبەك ءمولدىر اۋا عانا كولكىپ تۇرىپ الدى. تومەندە — سول باياعى حان باعى. قاق ورتاداعى اشىق الاڭقايدا جايىلىسقا شىققان اپپاق قازدارداي بوپ، مامىرلاي باسىپ ءبىر توپ ايەل ءجۇر. بۇل ولاردىڭ قايدان ساپ ەتە تۇسكەنىن قاپەلىمدە بايقاي دا الماي قالدى. كوك الاڭقايدىڭ قۇبىلا شەتىندە جىلتىراپ جاتقان وڭاشا ايدىنعا قاراي بەتتەپ كەلەدى. ايدىننىڭ ەكى جاعىندا مۇنارا سەكىلدى بيىك ەكى تۇعىرعا اق شىتىرا پەردە جابىلىپتى. ايدىننىڭ جاعاسىندا ءۇيۋلى قىزىل شوعىرلار كورىنەدى. ايەلدەر ايدىن توعاننىڭ جيەگىنە ىلىگە بەرە توقتاي قالدى. قاز قاتار تۇرا قاپ شەشىنە باستادى. جاپ-جاسىل ءشوپ ۇستىندە تەڭگەدەي-تەڭگەدەي دوڭگەلەنىپ اق شىتىرا كويلەكتەر قالدى. قۇس مامىعىنداي ۇلبىرەگەن اپپاق جەلەڭدەر استىنان ءالى قايراتىنا مىنە قويماعان كۇننىڭ نۇرىندا ءبىر ءتۇرلى القىزىلدانىپ البىراپ كورىنەتىن اق سۇيرىك تاندەر اتىپ-اتىپ شىعىپ، كولكىپ جاتقان كوكپەڭبەك سۋعا قويدى دا كەتتى. ءتورت بۇرىشتى كوكپەڭبەك توعان توبەسىنەن مونشاق جاۋعانداي-اق ايراندانىپ شىعا كەلدى. كەلىنشەكتەردىڭ اپپاق بىلەگى ايدىن بەتىن سابالاپ، بىر-بىرىنە سۋ شاشادى. اراسىنان ەكى-ۇشەۋى ءۇزىلىپ شىعىپ، ايدىن جيەگىندەگى مايا-مايا بوپ ءۇيۋلى تۇرعان قىزىل شوعىرعا باس سالدى دا، كۇپ-كۇرەڭ المالاردى توعان بەتىنە لاقتىرا باستادى، سۋداعى ايەلدەر توپ-توپ جاۋىپ جاتقان المالاردى سۋ بەتىنە قارعي كوتەرىلىپ قاعىپ الادى. كۇپ-كۇرەڭ المالار كوكپەڭبەك ايدىن ۇستىندە بۇرشاقشا جاۋىپ تۇر. كەلىنشەكتەر ءبىرىنىڭ قولىن ءبىرى قاعىپ، كۇرەڭ المالارعا جاپا-تارماعاي جارماسىپ جاتىر. اسىر سالعان اقشىل تاندەرگە قىزىققانداي اق جال سۋ دا شالپ-شالپ سەكىرىپ، ەركەتوتاي كەلىنشەكتەردىڭ ەدىرەيە كوتەرىلگەن ومىراۋلارىنان ءسۇيىپ-سۇيىپ الادى. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن سۇلۋ، سىمباتتى قوماعاي تولقىنداردان قورعاشتاعانداي، قوس يىقتان دۋدىراپ بوس توگىلگەن تىپ-تىنىش توعان ويدا جوقتا ءبىر ءۇيىر اق سازان ءتۇسىپ كەتكەندەي استان-كەستەن بوپ، جيەگىن شىلپ-شىلپ ساباپ بۇلقىنىپ جاتىر. بىرىنەن-بىرى وتكەن اق سۇيرىك سۇلۋ دەنەلەر جاناپ وتكەن سايىن قىتىعىنا ءتيىپ كەتكەندەي، كەك ايدىن كوككە شورشىپ-شورشىپ قويادى. جاپپاردىڭ كوز الدىندا وڭشەڭ ءبىر اق تولقىندار اسىر سالىپ بيلەپ ءجۇر. سوناۋ وڭاشا كول بەتىندەگى كوپ ءدىرىل مۇنىڭ كوڭىلىنە كوشىپ قونعانداي. تۋلاپ جاتقان ايدىن بەتى ءبىر ۋاقتاردا بارىپ تىنشىدى. قىرىق سۇلۋ توعان جيەگىنە اياقتارىن سۋعا مالىپ وتىرىپ اپ قىزدىرىندى، ءبىرازدان سوڭ شاشتارىن تارادى، ءبىرىنىڭ ءبىرى بۇرىمدارىن ورە باستادى.
سوسىن ورىندارىنان ءبارى ءبىر ۋاقىتتا ءدۇر كوتەرىلدى دە، اناداي جەردە اعارىپ جاتقان كيىمدەرىنە باردى. قىرىق بىردەي قىزعىلتىم سۇلۋ ءتان اق مامىق جەلەڭنىڭ استىنا كىرىپ جوق بولدى. سوسىن مامىرلاپ باسىپ سارايعا قاراي بەتتەدى. ولار ساراي الدىنداعى قالىڭ كوك جەلەكتىڭ استىنا كىرەر-كىرمەستە، ماناعىدان بەرى قايدا تىعىلىپ تۇرعاندارىن كىم ءبىلسىن، باقتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ون شاقتى ەركەك جۇگىرىپ شىعىپ، ايدىن بەتىندە جىپىرلاپ ءجۇزىپ جۇرگەن كۇرەڭ المالاردى قولدارىنداعى ۇزىن سىرىقتىڭ باسىنا بايلاعان تور كوز اۋلارىمەن ءسۇزىپ الا باستادى. ەندى شەبەر بۇدان ءبىر سۇيەم بيىكتەپ كەتسە الگىندەي ادەمى كورىنىستەن ءبىرجولا ايرىلىپ قالاتىنداي كىبىرتىكتەپ جۇمىسى ونبەدى. باياعىدان بەرى سۋماڭداپ كوككە شاپشىپ كەلە جاتقان مۇنارا تاپ وسى اراعا كەلگەندە اياعىنا جەم تۇسكەندەي، ءبىر ەلى جىلجىماي قويدى.
حانىم مەن نوكەرى سۋعا شومىلعان سايىن، سالىنىپ جاتقان مۇنارا جاققا قارار ما ەكەن دەپ، كوزىن تىگىپ باعادى-اق. ءبىراق ايدىن بەتىندە اسىر سالىپ بوپ جيەكتە بايىزداپ وتىرعان قىرىق ايەلدىڭ ەشقايسىسى توبەلەرىنەن ءتونىپ تۇرعان مۇنارا جاققا موينىن بۇرىپ قارامايدى. بۇل ولار قاشان كيىمدەرىن كيىپ بولعانشا كوزىن المايدى. ءبىراق قىرىق ايەل ادەيى ۋادەلەسىپ قويعانداي بۇل جاققا ءبىر دە ءبىر رەت كوز سالماستان قايتادان سارايعا بەتتەيدى. جاڭا عانا مامىرلاپ باسىپ، قىدىرىپ جۇرگەن قىرىق ايەل كوزدەن تاسا بولعاندا، حان باعى كورەر كوزگە ادەتكى اجارىنان ايرىلىپ جۇدەپ قالادى. ءموپ-مولدىر كۇمىس ايدىن الدەكىم كۇل شاشىپ جىبەرگەندەي، اياق استىنان الەمتاپىرىقتانىپ شىعا كەلەدى. يرانى كىلەمدەي قىرىق قۇلپىرىپ تۇرعان گۇلزارلار دا كۇيە تۇسكەندەي سولعىن تارتىپ كەتەدى. حانىم باعىمەن قوسا مۇنىڭ دا كوڭىلى قۇلازىپ قويا بەرەدى. جاپپار كوزى بوتالاپ، الگىندە عانا كىشى حانىم نوكەرىن ەرتىپ ءجۇرىپ وتكەن، تۋ-تۋ تومەندە ازەر-ازەر كوزگە ءتۇسىپ، اقسيىپ جاتقان جىڭىشكە سوقپاققا تەلمىرە قارايدى. ءبىراق جاس حانىمنىڭ ءوزى تۇگىلى ءىزىن دە جىم-جىلاس جۇتىپ قويعان سىلقىم سۇرلەۋ مۇنى مازاقتاعانداي اقسيا كۇلىپ جاتا بەرەدى. بالا جىگىتتىڭ كوڭىلى سول ءبىر جاسىل جەلەك استىنا سۇڭگىپ جوعالاتىن سۋماڭ سوقپاققا ءتۇسىپ اپ، كوزدەن ءبىر-بىر ۇشقان قىرىق سۇلۋدىڭ سوڭىنان سالىپ بەرەدى. ءبىراق جاس حانىمدى، ونىڭ قىرىق نوكەرىن كۇندە-كۇندە مۇنىڭ كوزىن قىزىقتىراتىن عاجايىپ كورىكتى كولەگەيلەپ تۇرعان كوك بۇيرا جەلەكتىڭ ىشىنە ەنۋگە باتىلى بارماي، تەنتىرەپ-تەنتىرەپ كەرى قايتادى.
جاپپاردىڭ كۇندەگىسى وسى. كىشى حانىم تاعى دا سەيىلگە شىعار ما ەكەن دەگەن ەسەك دامەمەن كۇننىڭ باتپاعانىن تىلەيدى. ءبىراق حانىم ساسكەلىك سەرۋەننەن كەيىن ب ا ق ىشىنە اتتاپ شىقپايدى. جىگىتتىڭ ءجۇزى سولعان گۇلدەي سارعايىپ سالا بەرەدى. سول-اق ەكەن الگىندە عانا الىپ ۇشقان اساۋ ارمان قايتادان تۇقشاڭداعان تۇعىرعا اينالىپ، ۇيرەنشىكتى تىرشىلىكتىڭ يرەلەڭ سوقپاعىنا ءتۇسىپ اپ، بەكي جونەلەدى. بۇعاناسى بەكىگەلى بەرى قولىنان بالشىق كەتپەگەن قۇلاق كەستى قارا قۇل باسىمەن كوڭىلىنىڭ حانىمدى ويلاپ ەلەگىزگەنىنىڭ كۇپىرلىك ەكەنىن دە ەندى ۇقتى. جاڭاعى ءبىر كوكىرەگىن الاي-تۇلەي ەتكەن ءازازىل سەزىمدى بىرەۋ-مىرەۋ بايقاپ قالعان جوق پا دەگەندەي جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قاراپ قويادى. ءبىراق ءبىر قابات اسپاننىڭ اراسىندا تۇرعان ونىڭ الابۇرتقانىن كىم كورۋشى ەدى. ول دا ءبىر، ءزاۋلىم شىناردىڭ باسىنا قونعان جۇلما-جۇلما تورعاي دا ءبىر، حانىم مەن نوكەرىنىڭ ودان ايىلدارىن جيماي اپپاق ايدىندا شومىلىپ اپ، سارايعا تىپ بەرىپ تايىپ وتىراتىندارىنىڭ سەبەبى دە سول.
تاكاپپار حانىمنىڭ اسپاننان باسقا ەشتەڭەگە تۇسپەيتىن اسقاق جانارىن وزىنە اۋدارۋدىڭ جالعىز جولى — مىنا مۇنارانى بۇرىن سوڭدى بۇل قوس وزەن ەلىندە ەشكىم كورمەگەن عاجايىپ كورىككە بولەۋ. باياعىدا ءوزى بايتاق شاھارعا مۇنارا سالدىرتام دەپ بەل بۋعاندا كوڭىلىنە ورالعان كورىكتى ەلەستەن دە وتكىزىپ اشەكەيلەسە، حانىم قايتىپ قاراماس ەكەن! قاسىنداعى قىرىق نوكەر ايەل ماقتاپ، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ، سۋسىلداي جونەلگەندە حانىم وسىنشا سيقىر كورىكتى ءوز قولىنان جاراتقان بۇعان دا قايران قالاتىن شىعار! الگىندە عانا سابىر تاپقان تەنتەك جۇرەگى قايتادان لۇپىلدەي جونەلدى. مۇنارانى جاڭاعى ءوزى ويلاعانداي جاس حانىم مەن نوكەرىن ەرىكسىز وزىنە قاراتاتىنداي قىپ بەزەندىرۋگە بەل بۋدى. مۇنارانىڭ قاسىنان ءارقايسىسى التى قانات ورداداي ون شاقتى تاندىردى قاتار جاعىپ، دەرمەنە مەن جاپاقتى تاۋ-تاۋ قىپ ءۇيىپ، اۋەلى بوياۋ ازىرلەيتىن كۇل ورتەدى، سوسىن تاڭعى اسپانداي كوكپەڭبەك، كۇنگە شاعىلىسقاندا قىرىق قۇبىلىپ، جىلتىراپ تۇراتىن شىتىرا تاس كۇيدىردى. ءبىر ايدان سوڭ ون شاقتى شەبەردى قاتار ورمەلەتىپ، مۇنارا سىرتىن شىتىرامەن جاپتىرا باستادى. ءوزى كوگىلدىر تورقاعا ورانا تۇسكەن مۇنارانى بىرەسە انا جاعىنان، بىرەسە مىنا جاگىنان شىعىپ قارايدى دا جۇرەدى. كەيدە ءتىپتى شاھاردان ءبىر كوش جەرگە ۇزاپ شىعىپ، ايدالادا جاپادان-جالعىز كوك مۇناراعا ءمىز باقپاي قاراپ تۇرادى. تۇنىق سۋداي كوكپەڭبەك اۋادان ازەر بايقالاتىن جەر تۇبىندەگى قارالتىم سىرىق جاڭا مۇنارا وعان الدەنە دەپ ىم قاعاتىنداي. جاپپار ءوز قولىنان شىققان سول ءبىر ءتىلسىز پەرزەنتىنىڭ نە دەيتىنىن تۇسىنە الماي دال بولعانداي، كوز ايىرماي كوپ تەلمىرەدى. كۇيمەدە وتىرىپ تا قىرىق سىعالايدى. ءتۇسىپ الىپ تا قارايدى. ءبىر ۋاق قولىن ماڭدايىنا اپارىپ، كوك اسپاندا كۇلىمدەي جۇزگەن كۇن كوزىن ۇزاق باعادى. قۇددى ءبىر تۇڭعيىق اسپاننىڭ وزىنەن الدەكىم بۇعان ايان بەرىپ، اقىل ايتاتىنداي جىم-جىرت اينالاعا قۇلاعىن توسىپ تىڭ تىڭدايدى. الگى جەردەن سۋ شىققانداي جالما-جان كۇيمەسىنە وتىرىپ اپ، تاعى دا ءبىر جاققا قۇيعىتا جونەلەدى. ول ارادا دا مىناۋ مولدىرەي تۇنىپ جاتقان تىلسىم اۋانىڭ الدەبىر جەرىنەن تەك ءوزىنىڭ عانا كوزىنە كورىنەتىن الدەكىممەن ءۇنسىز ارباسقانداي قالشيىپ قاتادى دا قالادى. بىرەسە كوڭىلىنە قونبايتىن ەرسى بىردەڭەنى كوزى شالىپ قالعانداي، باسىن شايقاپ، وز-وزىنەن تاۋسىلىپ، جان-جاعىنا تۇكىرىنىپ بىتەدى. كەيدە ءتىپتى ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، تۇرعان جەرىندە شوكەلەپ وتىرا كەتەدى. مىناۋ جارىق دۇنيەنى ەندى قايتىپ كورگىسى كەلمەگەندەي، ەكى كوزىن تاس قىپ جۇمىپ الادى. جاڭا عانا كوز الدىندا سايراپ جاتقان كۇيكى دۇنيەنى كوڭىلىنەن الاستاپ قۋىپ، جىم-جىلاس ۇمىتقىسى كەلگەندەي، جاعى ابدەن قارىسىپ قالعانشا تىستەنىپ باعادى. كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ، قايداعى-جايداعى الاباجىر ەلەستەر تىم-تىراقاي قالقىپ جۇرگەن بۇلىڭعىر قويمالجىڭ بىرتە-بىرتە قويىلا تۇسەدى. توڭىرەگى قاپ-قارا تۇنگە اينالعانداي. الگىدە عانا جىنىنا تيگەن نارسەنىڭ ءبارى زىم-قايىم جوعالىپ كەتكەندەي. كوزىن قايتا اشىپ الدى. وتكىر جارىقتان جاساۋراپ كەتىپ ەدى، جەڭىمەن كىرپىگىن ءبىر سيپاپ ەتتى. كەنەت كوز ۇشىندا ەمىس-ەمىس بۇلدىراپ تۇرعان جاڭا مۇنارادان بۇرىن-سوڭدى ويىنا تۇسپەگەن، ەندى ءسال كىدىرسە قايتادان جوعالتىپ الاتىنداي الدەنەنى كوزى شالىپ قالعانداي ورنىنان اتىپ تۇرادى. قۋقىل بەتىنە قان جۇگىرىپ قۋانىپ كەتەدى. كۇيمەگە وتىرا ساپ مۇناراعا قاراي قايتا شابادى. قۇيىنداتىپ شاۋىپ كەلەدى دە، جالما-جان جوعارى شىعاتىن باسپالداققا ورمەلەيدى. مۇنارانى شىر اينالا قورشاپ قويعان تور-تور اعاشتىڭ اراسىندا قىبىرلاپ جۇرگەن شەبەرلەرگە بارىپ، الدەنەلەردى ايتىپ جوندەسىپ جاتادى. قولىن قايتا-قايتا سەرمەلەپ، كوڭىلىنە الگىندە عانا قونا كەتكەن جاڭا ويىن ءتۇسىندىرىپ باعادى. سوسىن تومەن ءتۇسىپ، ءۇيۋلى شىتىرا تاستاردى ءدال وسى ءقازىر كورىپ تۇرعانداي، ۇزاق ۇڭىلەدى. ءبىرازدان سوڭ قوس ۋىسىن شىتىرا تاسقا تولتىرىپ اپ، تاندىر جاعىپ جاتقاندارعا قاراي اياڭدايدى.
سوڭعى ايلاردىڭ ىشىندە ابدەن ءيميىپ ارىپ كەتىپتى. ءوڭى سۇپ-سۇر. تەرىسىنىڭ ءبارى سۇيەگىمەن سۇيەك بوپ قاتىپ قالعان. تەك ەكى كوزى عانا تىنىم تاپپايدى، نەگە تۇسسە دە، ءىشى-باۋىرىنان وتكىزىپ ىشىپ-جەپ قارايدى. ينە جۇتىپ قويعانداي بايىز تابا الماي، الاسۇرىپ ءجۇر. كۇنى كەشە قارا جەردى ويىپ جىبەرەتىندەي تىرپ ەتپەي تابانداپ العان ءزىلمان، مۇنارا كۇننەن-كۇنگە اجارلانىپ بارادى. انادايدا ءمىز باقپاي قاراپ تۇرعان جۇرت جاڭا مۇنارانىڭ شاھارداعى باسقا مۇنارالارعا اتىمەن ۇقسامايتىن ەرەكشە ءبىر سيپاتىن كورەر كوزگە كورىپ تۇرىپ، ءبىراق ونىڭ سىرى نەدە ەكەنىن بىلە الماي، پۇشايمان بولادى. كوك مۇنارا كۇن ورىنان اۋعان سايىن ءار الۋان كەيىپكە كوشىپ قۇبىلادى دا تۇرادى. قاراعان جان سونىڭ بارىنە قايران قالادى. ءبىراق ونىڭ سيقىرى نەدە ەكەنىن بىلە المايدى.
شەبەر مۇنارانىڭ ۇشار باسىنىڭ اشەكەيىن ءوز قولىنان وتكەردى، بۇل ايماقتىڭ سۋىق ءتۇسىپ جارىمايتىن تاعى ءبىر كەلتە قىسى ءوتىپ، ماي توڭعىسىز شۋاق ورنادى. حانىم باعىنداعى اعاشتار شەتىنەن بۇرشىك جارىپ، ايلاپات قورعاننىڭ ىشىنە كوك كوبەلەك قاپتاپ كەتكەندەي، كوك سەلدىر پەردە تۇتىلدى. كوپ ۇزاماي كوك بۇرشىكتەردىڭ ءبارى اقشىل، قىزعىلت گۇل اشىپ ۇلبىرەپ شىعا كەلدى. حانىمنىڭ كۇنبە-كۇن ساسكەدە نوكەرىن ەرتىپ سەرۋەندەيتىن كەزى دە جاقىنداپ كەلەدى. جاپپار سول كۇندى اسىعا كۇتتى. اقىرى وعان دا جەتتى. قىزىل الا ءشايى ۇستاعانداي ۇلپا جەلەك استىنان ۇلبىرەگەن كويلەك كيگەن ءبىر توپ ايەل شىعا كەلدى. شىعا كەلدى دە، اياقتارىنا جەم تۇسكەندەي، توقتاپ قالدى. سوسىن مامىرلاپ باساتىن ۇيرەنشىكتى جۇرىستەرىنەن جاڭىلىپ، مولدىرەپ جاتقان توعانعا قاراي سۋىت اياڭداستى. توعان قاسىنا جەتكەن سوڭ دا، باياعىداي جەلەڭ كويلەكتەرىن سىپىرىپ-سىپىرىپ تاستاي سالىپ، سۋعا كۇمپ-كۇمپ قويىپ كەتكەن جوق. كوك مۇنارادان كوزدەرىن الماي، اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالدى. قاپ، بالەم، سولاي ما ەكەن!.. جاپپار وز-وزىنەن ماساتتانىپ، مىرس ەتە قالدى. كومەيىنە قايتقان ءوشتىڭ بە، الدە كوكىرەگىنە سىيماي بارا جاتقان كول-كوسىر قۋانىشتىڭ با، ءبىر تولقىنى لىقسىپ، كوزىنىڭ الدى مۇنارتىپ كەتتى. كوك مۇنارا كۇننەن-كۇنگە وسە ءتۇستى. ءبىراق ساراي جاق شەتى كەتيىپ تۇر. جاپپار سول كەتىكتەن حان باعىنا قاراپ تەلمىرەدى دە وتىرادى. ەرتەڭ-اق كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشاتىن اسەم كورىنىستى قيماعانداي، الگى كەتىكتى بىتەگىسى كەلمەيدى. ونى بىتەسە، حان باعىندا حور قىزدارىنشا اسىر سالىپ ويناعان قىرىق سۇلۋ دا ءبىرجولاتا عايىپ بولادى. جاسىل الاڭقايدا مامىرلاپ باسىپ قىرىق سۇلۋ سەيىلگە شىعادى. ورتاسىنداعى باسىنا جارق-جۇرق ەتكىزىپ ەلدەن ەرەك ساۋكەلە كيگەن حانىم. ولاردىڭ ايدىن جيەگىنە كەپ يىرىلە قاپ جاڭا مۇنارا جاققا قاراپ تۇرعانىن كورگەندە، جاپپار ءوزىن پەيىشتىڭ تاس توبەسىنەن قاراپ وتىرعان جاراتقان يەنىڭ ءوزى ەكەنمىن دەپ قالاتىنداي. تالاي رەت جىگەرىن قۇم قىلعان تاس مۇنارا وعان قايتادان شارىقتاتىپ شىرقاۋ كوككە شىعاراتىن شاپاعات قاناتىنا اينالدى. ءبىراق سول باقىتىنىڭ وتپەلى ەكەنىن، ەندى بىرەر كۇننەن سوڭ قولىنان مۇلدەم شىعىپ كەتەتىنىن ويلاعاندا ءىشىن يت جىرتقانداي بولادى.
ول ءبىر تاۋەكەلگە بەل بۋدى. قاشان جەندەت اي بالتاسىمەن كەلىپ ايداپ اكەتكەنشە مۇنارادان تۇسپەيدى دە، مىنا كەتىكتى بىتەمەيدى دە. ءبىرازدان سوڭ جاپپاردىڭ كوڭىلىنە نە قاشقانىن ءتۇسىنىپ قالعانداي باس شەبەر مۇنارانىڭ باسىنا ءوزى شىقتى. ءامىرشىنىڭ ۇلى جورىقتان قايتىپ كەلە جاتقان حابارىن ايتتى. وعان دەيىن مۇنارانى ءبىتىرىپ، اينالاسىن ايناداي قىپ تازارتىپ قويۋى كەرەك. جۇرگىنشىلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇل سالعان مۇنارا سوناۋ ۇلى قۇمنان شىعا بەرە-اق كوزگە تۇسەتىن كورىنەدى. ءامىرشى ەرتەڭ جەڭىسپەن ورالعان تويىندا جورىقتا كوزگە تۇسكەن باھادۇرلەرىمەن بىرگە بۇعان دا اسىل تارتۋ تارتاتىن شىعار؛ بۇدان كەيىن بۇل سالعان مۇنارانىڭ لاقابى اسپان استىنا تۇگەل تارايدى. جاپپار باس شەبەردىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن ەستىمەگەن جانشا مەڭىرەيىپ تۇرا بەردى. ءسوزىنىڭ زايا كەتىپ جاتقانىن سەزگەن شەبەر اڭگىمەسىن كىلت دوعارىپ، ارىپتەسىنىڭ جۇزىنە قاراپ ەدى، تالايدىڭ قاس-قاباعىن اڭدىپ قالعان اككى كوزى جاس جىگىتتىڭ وزگەنىڭ ءبارىن ۇمىتتىراتىن ءبىر اڭسار سەزىمنىڭ قۇشاعىندا تۇرعانىن بىلە قويدى. ول جاپپاردىڭ وي اتاۋلىدان اتىمەن ادا، تۇنجىر جانارى تەسىلە قاراپ قالعان جاققا كوز تاستاپ ەدى، تۋ-تۋ تومەندە، ءوز باعىنداعى جاسىل الاڭقايدا نوكەرىن ەرتىپ مۇناراعا قاراپ تۇرعان حانىمدى كوردى. باس شەبەر ءلام-ميم دەمەستەن تومەن ءتۇسىپ كەتتى.
ءامىرشىنىڭ ەلگە ورالىپ كەلە جاتقان لاقابى كۇننەن-كۇنگە كۇشەيە ءتۇستى. جاپپار تۇراتىن ماحاللا حالقىنىڭ دا، مۇنارا سالىسىپ جاتقان مۇنىڭ سەرىكتەرىنىڭ دە اۋزىنداعى حابار — تەك سول عانا. ءبىراق جاپپار سونىڭ ەشقايسىسىن دا قۇلاعىنا ىلمەگەندەي. كۇندە توسەكتەرىنەن تۇرا ساپ، جاڭا مۇنارعا ءبىر قاراپ الىپ، داستارقانعا وتىراتىن بايتاق شاھاردىڭ تۇرعىندارى باياعى سول بىتەلمەگەن كەتىكتى كورەدى. ءبىراق جەندەت بالتاسىنىڭ سۋىق ءجۇزىن ءوڭى تۇگىلى تۇسىندە دە كورگىسى كەلمەيتىن پاقىرلار كوڭىلدەرىنە قاشقان سۇرقيا ويدى وتىز تىستەن سىرتقا شىعارۋعا باتىلدارى بارماي، ىشتەرىنەن تىنىپ ءجۇر. ونى سەزبەيتىن تەك جاپپار عانا بولسا كەرەك، ءتىپتى حانىم ەكەش حانىم دا شاھار تۇرعىندارىنىڭ كوڭىلىندە نە جاتقانىن ەستىمەي-اق بىلگەن ءتۇرى بار. ءامىرشى الدىنان حابارشى اتتاناتىن كۇنى تاڭەرتەڭگىلىك حانىم سارايىنان ەكى كۇيمە زۋلاپ شىعا كەلدى دە، مۇناراعا بەتتەدى. ونى مۇنارا باسىندا تۇرعان جاپپاردىڭ دا كوزى شالىپ قالعاندى. الدەن سوڭ تۋ-تۋ الىستان، مىناۋ ءوزى قولدان ءورىپ شىعارعان زىنداننىڭ تۇبىنەن تىق-تىق باسقان اياق دىبىسى ەستىلدى. ەكى ادام قاتار سىيمايتىن، تەك جالعىز ادام عانا كوتەرىلەتىن تاس ساتىمەن الدەكىم جوعارى ورمەلەپ كەلەدى. جىگىت ءوز جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى سول تىرس-تىرس باسقان جۇمباق اياقتىڭ تىرسىلىمەن ءبىر مەزگىلدە جارىسا شىعىپ تۇرعانىن بايقادى. حانىم سارايىنا كوز سالىپ ەدى — جاسىل الاڭقاي قاڭىراپ بوس جاتىر. تۇبىنە شوعىر-شوعىر كولەڭكە العان اعاشتار دا تومسىرايىپ تۇر. كۇللى دۇنيە مۇنىمەن بىرگە سوناۋ قاپ-قاراڭعى تاس مۇنارانىڭ اجال جاسىرعانداي اجداھا قارنىنداعى تىق-تىق دىبىسقا قۇلاق ءتۇرىپ قالعانداي. جاپپار تۋ سىرتى مۇپ-مۇزداي بوپ قويا بەرسە دە، قوبالجىعان جوق. ءبىراق مۇنارانىڭ باسىنا اساي-مۇسايىن اسىنىپ مۇڭكىر-ناڭكىردىڭ ءوزى كوتەرىلىپ كەلە جاتقانداي ونە بويىن ينەنىڭ ۇشىنداي دىزىلداتىپ بارا جاتقان ءارى وتكىر، ءارى سۇپ-سۋىق ءبىر توسىن سەزىم بيلەپ الدى. ءبىراق اجالىن ابىرجىماي توسقان، ومىردەن ءۇمىتىن ءبىرجولاتا ۇزگەن جانداي، تىرپ ەتپەي سابىر جيىپ، قاسقايا توسىپ تۇر. اياعىنىڭ استىنداعى قاراۋىتىپ جاتقان قاراڭعى ۇڭگىردەن كوزىن العان جوق. اياق دىبىسى بىرتە-بىرتە كۇشەيىپ بارادى. جاپپاردىڭ ونە بويى سىرەسە، قاتايا ءتۇستى. ءتىپتى بۇلشىق ەتتەرىنىڭ ءوزى تاس ءتۇيىن بوپ، ءبىرجولا قاتىپ قالعانداي. جۇيكە-جۇيكەسىنىڭ ءبارى شيرىعىپ العان. اياعىنىڭ استىنداعى قاپ-قارا ۇڭگىردەن الدەنە جالت ەتە تۇسەدى. ارينە، جەندەتتىڭ بالتاسى. قاتىگەز ءامىرشىنىڭ الدىنان كەتىك مۇنارا سالىپ، قارسى الۋعا كىمنىڭ ءداتى شىدايدى. ءقازىر ايتقان ءتىلدى الماعان قىرشاڭقى بۇنىڭ باسىن ايبالتامەن قاعىپ تاستاپ، مۇنارانىڭ قالعان شارۋاسىن باس شەبەرگە بىتىرتەدى. جاپپار اياعىنىڭ استىنداعى اران قۋىستان كوزىن كوتەرە الار ەمەس. مۇنارانى تاسىرلاتا شىققان اششى تاسىر ەندى اياعىنىڭ استىنداعى ۇڭگىردەن ەمەس، مۇنىڭ تاس توبەسىن تاقىلداتا جانشىپ شىعىپ جاتقانداي. «شىدا، شىداپ ب ا ق». الاسۇرعان ساناسىنىڭ قارمانىپ تاپقان جالعىز مەدەتى سول عانا. تاماعى قۇرعاپ بارادى. كومەكەيىنە الدەنە كەپتەلىپ تۇرىپ العانداي. «قايتا وسىنىسى جاقسى بولدى، — دەپ ويلادى ول. — ءقازىر جەندەت بالتاسىن كوتەرگەندە داۋسى دا شىقپاي، بىردەن وسى تۇنشىققان كۇيىم مۇردەم كەتسەم جاقسى بولار ەدى. جانىمنىڭ قالاي قارقاراعا كەلگەنىن ەشكىم ەستىمەي-اق قويسىن». اياق دىبىسى تاياپ قالدى. سىرەسىپ تۇرعان موينى كەنەت حان باعىنا قاراي كىلت بۇرىلدى. «جەندەتىن جىبەرسە دە ءوزى كوزىمە ءبىر كورىنسە ەكەن». جاسىل الاڭقاي بۇرىنعىسىنشا قۇلازىپ جاتىر... كۇن ساسكەدەن مانا استى. ايدىن قاسىندا ەشكىم جوق... «بۇگىن شومىلۋعا دا شىقپاعانى عوي. قۇلاعىن جارىپ بارا جاتقان الگى ءبىر تاسىر قايدا؟»
الدەنە سۇپ-سۋىق بوپ جارق ەتە قالدى. ءبىراق جەندەتتىڭ بالتاسىنىڭ جارقىلى سياقتى ەمەس. بەت الدىن الدەنە اعاراڭداپ جەلپىپ ەتتى دە، الگىندە عانا مۇنىڭ جانارىن جارقىلىمەن مۇز بوپ قارىعان مەرۋەرت جۇزىكتى ىلەزدە كولەشتەپ تاستادى. «ءيا، ءوزى كەلدى... راس، ءوزى...» قارسى الدىندا، ءدال باياعى العاشقى كورگەندەگىسىندەي بوپ، حانىمنىڭ ءوزى تۇر. سول باياعى اق جەلەڭ كويلەگى، باسىندا دا سول باياعى اق سەلدىر پەردە... جوعارىراق كوتەرىلسە، جەل ۇشىرىپ اكەتەردەي، ساتىنىڭ اقىرعى باسقىشىنا جەتە بەرە توقتاي قاپتى. سول باياعى قىمسىنا كۇلىمدەگەن ناركەس جانارى. شيەدەي البىراعان ەتتى ەكى ەرىن... بۇل تاڭ اتقالى ونە بويىن سىرەستىرە سىعىپ تۇرعان تەمىر قۇرساۋ اياق استىندا ومىرىلىپ تۇسكەندەي، تۇرا ۇمتىلدى. حانىم بۇنىڭ ءۇرت قيمىلىنان شوشىپ قالعانداي كەرى ىرشىپ كەتتى. شەبەر الگى قيمىلىنان ۇيالىپ قاپ كىلت كىدىردى. وزىنە مولدىرەي قاراعان سۇلۋ ايەلگە بايىپتاپ قاراپ ەدى — ۇلبىرەپ تۇرعان ۋىز جاس... بۇدان ءارى ۇركە، ءارى الدەنەگە قىمسىنىپ، ءبىر ءتۇرلى قيىلا قارايتىن سياقتى. باياعىدا زۋھرا دا ءدال وسىلاي ءبىر ءتۇرلى ۇركەسوقتاپ، ءبىراق كەرى دە سەرىپپەي جاۋدىرەي قاراپ ەدى عوي... مىناۋ دا تاپ سولاي. قاق ماڭدايداعى بارماقتاي نارت لاعىلى مەن ۇستىندەگى جەلەڭى عانا وزگە. ءدال وسى ءقازىر كوكەيىندەگىنى اشىپ ايتپاسا، بۇ دا زۋھرا قۇساپ، ەندىگارى بۇعان جوق. ءقازىر-اق كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشادى... سوسىن جۇرەگىنىڭ ءدال تۇسىنا الدەكىم ينە شانشىپ قويعانداي ماڭگى-باقي قادالاتىن دا جۇرەتىن تىمىرسىق وكىنىشتەن قۇتىلا المايدى. جاپپار الدەنە دەگىسى كەپ تاماعىن كەنەپ ەدى، ءبارىبىر داۋسى شىقپادى. حانىم تەلمىرە قاراپ تۇر. جاپپار قولىن سوزىپ ەدى، حانىم بۇلقىنعان جوق. ول جۇپ-جۇمساق، ىپ-ىستىق ەلەستىڭ باۋىرىنا قالاي كىرىپ بارا جاتقانىن بايقامادى. ومىرىندە جالعىز-اق رەت تاپ بولاتىن قاس قاعىم عانا باقىتتى ءساتى وسى ەكەنىن سەزدى. قولىنان شىعارىپ السا، ەندى قايتىپ ورالمايتىنىن دا ءبىلىپ تۇر. ەرىپ بارا جاتقان دەنەنى باۋىرىنا قىسا ءتۇستى، وتتاي ىستىق وبىر ەرىن ونىڭ ءوزىن دە ەرىتىپ بارا جاتقانىن ءبىر-اق بايقادى...
مۇنارا ۋادەلى ۋاقىتتا ءبىتتى. الىس جورىقتان ورالعان ءامىرشىنىڭ الدىنان كۇنگە شاعىلىسىپ كۇلىمدەپ تۇردى. جاپپار مۇنارانى ءامىرشىنىڭ ادەيى ارناپ كەلىپ كورگەنىن، تاڭىرقاپ ۇزاق تۇرعانىن، قاتتى ءسۇيسىنىپ اتتانعانىن تۇگەل ەستىگەن. ءبىراق سارايدان حابار بولماعان. ءبىر كۇنى تالما ساسكەدە ادەيى شابارمان كەپ، سارايعا ءجۇر دەگەندە، جاپپار الدىندا سىي-سياپات كۇتىپ تۇرماعانىن بىردەن بىلە قويعاندى. ول قارا كولەڭكەلەۋ حان سارايدىڭ قاق ورتاسىندا حاۋىزدىڭ قاسىندا كۇشىگەندەي بوپ، ءبۇرىسىپ وتىرعان قارا سۇر كىسىنىڭ ىندەتە قاراعان شەگىر جانارىنان ەشتەڭە بۇگىپ قالا المادى.
ماحاببات
(ءۇشىنشى ءبولىم)
كىشى حانىم سوڭعى ءۇش ايدىڭ ىشىندە ابدەن ارىپ كەتتى. ءار قيلى تۇسكە بويالعان شىتىرا تەرەزەدەن تۇسكەن الا شابىر كولەڭكەدە وتىرا-وتىرا ءوڭى سىلتىگە سالعان سۇيەكتەي بوزارىپ بارادى. بۇرىنعى ءسال قىبىر ەتسە، ءدىر-دىر ەتىپ تىرسيىپ تۇراتىن جۇمىر موينى سىلىنىپ قاپتى؛ ءۇنجۇرعا سۇيەگى سويديىپ-سويديىپ شىعىپ كەتكەن. جانارىنان دا نۇر جوعالىپ، كوزىنىڭ اينالاسىن مىناۋ بولمەنىڭ ىشىندەي قارا كولەڭكە كىرەۋكە جايلاپ الىپتى. حانىم كۇندەس قاتىنداي ءسال ءمىنى بولسا بەتىنە باسىپ تالكەك ەتىپ تۇرعان شار اينادان تەرىس اينالىپ كەتتى. ايلاپات سارايدىڭ قاق ورتاسىنداعى اتقىلاپ جاتقان دوڭگەلەك حاۋىزدىڭ سىپسىڭ-سىپسىڭ دىبىسىنان باسقا قۇلاق سەلت ەتكىزەر ءۇن دە جوق. كۇنى-تۇنى سول ءبىر سىپسىڭ-سىپسىڭ. كەيدە تالما ۇستاعانداي جۇيكەسى شيرىعىپ، ابدەن دىڭكەسىنە تيگەندە حاۋىزدى تاپاپ تاستايتىنداي بوپ، قاسىنا جەتىپ بارادى. ءبىراق موپ-موماقان بوپ مولتەڭ-مولتەڭ اعىپ جاتقان سۋدى كورەدى دە، بويىن كەرنەپ كەلگەن ىزانىڭ ورنىن الدەقانداي ءبىر مۇڭ جايلاپ، حاۋىزدىڭ قاسىنداعى ۇستىنە قالى كىلەم جاپقان ءمارمار ساكىگە وتىرا كەتەدى... سولاي دەل-سال ءبىراز وتىرادى-وتىرادى دا، قايتا تۇرادى. حاۋىزدان ءسال الىستاۋى-اق مۇڭ ەكەن، الگىندە عانا جاۋتەڭ-جاۋتەڭ اعىپ جاتقان پەرىشتە تامشىلار قايتادان كوپ ازازىلگە اينالىپ سىبىرلاسىپ قويا بەرەدى. ول كەيدە سول سىپسىڭدى ەستىمەس ءۇشىن قاشان كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە حاۋىزدىڭ قاسىندا وتىرادى دا قويادى. مىناۋ ءمارمار ساكىدەن ءبىر قادام الىستاسا بولدى — بۇكىل دۇنيە پىش-پىشتاسىپ قويا بەرەتىندەي. شىمىر-شىمىر قايناپ شىعىپ، سىزدىقتاتا اتقىلاپ تۇرعان ءمولدىر سۋدىڭ موماقان سىلدىرى اناۋ التىنمەن بەزەپ تاستاعان جاپ-جالپاق ەمەن ەسىكتىڭ ار جاعىنداعى كۇتۋشى كەمپىردىڭ، ازبان قۇلداردىڭ ودان ءارى نوكەر قىزداردىڭ جاپاتارماعاي سۋسىلداسقان جابىر-جۇبىر اڭگىمەسىنە ۇلاسىپ، ءبىر قادام الىستاعان سايىن كۇشەيە تۇسكەندەي. ءتىپتى ساراي باعىنداعى ءار الۋان اعاشتاردىڭ مىڭ-مىڭ جاپىراقتارى دا مۇنى ايتىپ سىپسىڭداسىپ تۇرعانداي. اندا-ساندا جۇرت كوزىنەن تاسالاۋ شەتكەرى وڭاشالاۋ سوقپاقتارعا ءتۇسىپ، سەيىل قۇرعاندا، اعاش اراسىنان جىلتىڭ-جىلتىڭ سىعالاپ بوي كورسەتىپ قالاتىن ەلىكتەر مەن تارعىل بۇعىلار دا: «ءا، الگى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ سىپسىڭداسىپ جۇرگەن حانىمى وسى ەكەن عوي» دەپ، ادەيى بۇنىڭ ءار ادىمىن اڭدىپ تۇراتىنداي بوپ كورىنەدى.
كەيىنگى كەزدە بولمەدەن اتتاپ شىعۋدى قويدى. ءامىرشى يە دە تىم-تىرىس جاتىپ الدى. كۇندە ەرتەمەن كيىندىرۋگە كەلەتىن قىزمەتشىلەرىنىڭ اۋزىنا جاۋدىرەپ قاراعانمەن، ەشقايسىسى ءلام-ميم دەمەيدى. الگىندە عانا اۋىزعى بولمەدە نە دەپ سىپسىڭداسقاندارىن بۇل ەستىپ قويدى عوي دەپ قىمسىناتىنداي، ءبارى دە يمەنشەكتەپ كىرىپ، يمەنشەكتەپ شىعادى.
باياعىدا بۇل تۇسكەندە ءبارى دە جايراڭداپ-جارقىلداپ ءجۇرۋشى ەدى. ءتىپتى جانارىمەن جەر ءسۇزىپ جۇرەتىن بۇقا مويىن كۇتۋشى كەمپىردىڭ ءوزى اياق استىنان اسپانداي قاراپ ەشكىمگە كوزى تۇسپەيتىن مىنەز شىعارعاندى. مەرەكەلەردىڭ الدىندا بايبىشە سارايىنان ءسوز تارتىپ، حانىمى مەن نوكەرىنىڭ سالتاناتىن بايبىشەنىڭ سالتاناتىنان اسىرام دەپ ابدەن تىراشتانىپ باعاتىن. ءامىرشى شاتىرىنا كىرگەندە ەكى كۇتۋشىنىڭ ءبىرىن-بىرى كوزىمەن اتىپ، كەكىرەيىسىپ تۇرعاندارىن كورگەندە، بۇنىڭ كۇلكىسى كەلەتىندى.
ول بۇنى قۇددى ءبىر ءوز قىزىنداي استى-ۇستىنە ءتۇسىپ ايالاپ باقتى.
قالعان كۇتۋشىلەرى دە، نوكەر قىزدارى دا بۇل دەگەندە جاندارى باسقا. كوبىسى-اق بۇدان ۇلكەن. سودان با، بۇنى ءامىرشىنىڭ ايەلى تۇتىپ ايبىنعاندارىنان گورى، تۋعان سىڭلىلەرىندەي كورىپ اياپ-ايالاعاندارى كوبىرەك. قۇددى ءبىر وزدەرىنىڭ ەت باۋىر ءسىڭلىسى پاديشاعا كۇيەۋگە شىققانداي ماز-مەيرام. ولار ءۇشىن بۇل دۇنيەدە بۇنى كيىندىرىپ، شاشىن تاراپ، سىلاندىرۋدان ارتىق راقات جوقتاي. ەلەڭ-الاڭنان ورىندارىنان تۇرىپ، اياقتارىنىڭ ۇشىنان باسىپ، بۇنىڭ ۇيقىدان ويانعانىن تىپىرشي توسۋشى ەدى. كوزىن اشۋى-اق مۇڭ، جان-جاقتان اتاناقتاي جۇگىرگەن قىزمەتشى قىزداردان، بۇل ۇيىقتايتىن كەڭ بولمە وڭشەن ءبىر اق قانات كوبەلەككە تولىپ كەتكەندەي، قۇلپىرىپ قويا بەرەتىن. حانىم جان-جاعىنان انتالاي قاراعان كوپ جاناردان قايمىعىپ، قانشا قىمتانىپ باقسا دا، جان-جاعىنان جاپاتارماعاي سوزىلعان كاپ قول ءبارىبىر ءوز ىرىقتارىنا كوندىرەتىن. الابۇرتقان البىرت ءتانى جۇپ-جۇمساق ايالى قولدار تيگەندە ءبىر ءتۇرلى بايىز تاۋىپ قالاتىن.
ءبىر كۇنى كەشقۇرىم تاماقتان سوڭ كۇتۋشى كەمپىر نوكەر قىزداردىڭ ءبارىن شىعارىپ جىبەردى دە، حانىممەن ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشا قالدى. حانىم قىزمەتشىنىڭ اۋزىنا اڭتارىلا قارادى. كەمپىردىڭ ەكى كوزى جالت-جۇلت ەتەدى. وراق مۇرىننىڭ استىنداعى قايمىجىق جۇقا ەرىندە ءبىر ءسات ءمۇدىرۋ جوق، اۋزى اۋزىنا جۇقپاي الدەنەلەردى ايتىپ، سۋسىلداي جونەلدى. قىزمەتشى كەمپىر ءبىر سيقىر دۇعا وقىپ وتىرعانداي، حانىم ونىڭ سۇلىكشە قادالىپ العان ەكى كوزىنەن جانارىن اۋدارىپ اكەتۋگە جىگەرى جەتپەي اربالدى دا قالدى: ءتىپتى بولمەنىڭ ءىشى ءبىر ءتۇرلى شىر اينالىپ بارا جاتقانداي كورىندى.
ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ كۇتۋشى كەمپىر ۇستى-ۇستىنە تاعزىم ەتىپ، ەسىككە قاراي شەگىنشەكتەي بەردى. كەمپىر شىعىپ كەتكەن سوڭ دا، بولمەنىڭ ءىشى الدەنەگە بۇلدىراپ تۇرعانداي كورىندى. سامالا شامدالداردىڭ جارىعى تومەنگە تۇسپەي، سوناۋ ءزاۋلىم توبەگە ۇيىپ قالعانداي. الگى كەمپىر ايتقان تۇسىنىكسىز اڭگىمەنى بولمە ىشىندەگى بۇلىڭعىر جارىق ونان سايىن كۇڭگىرتتەندىرە تۇسكەندەي. الدەنەگە باسى مەڭ-زەڭ تارتىپ، جۇرەگى لوبلىعان سوڭ، حاۋىزعا قاراي بەتتەي بەرىپ ەدى، ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان ۇلى ءامىرشىنى كوردى. بولمە ءىشىن جايلاپ العان جاڭاعى تۇسىنىكسىز بۋالدىر اياق استىنان ىدىراپ كەتتى. ءبىر ءتۇرلى تەربەلىپ تۇرعانداي كورىنگەن ءۇيدىڭ ەدەنى دە ۇلى ءامىرشىنىڭ اياعى تيگەسىن تىرپ ەتۋگە مۇرشاسى كەلمەي، تىنىشتالا قالعانداي. حانىم وزىنە قاراي جاقىنداي تۇسكەن ۇلى امىرشىدەن كوزىن الماي قالشيىپ قاتتى دا قالدى. قول سوزىمداي جەرگە كەلگەندە بارىپ، امىرشىگە تاعزىم ەتۋ كەرەك ەكەندىگى ەسىنە ءتۇسىپ، تومەن يىلە بەرىپ ەدى، الدەكىم قارىنان دەمەپ، جوعارى كوتەردى. ساسقالاقتاپ قالعان حانىم جالت قاراعاندا، ءامىرشىنىڭ مەيىرلى قوس جانارىن كەردى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ بۇل قۇلقىن سارىدەن تۇرىپ، قىزمەتشىلەرىنىڭ كەلۋىن ابىرجي توستى. ەكى بەتى دۋ-دۋ جانىپ بارادى، نە ىستەپ، نە قويارىن بىلمەي، مامىق كورپەگە كومىلە ءتۇستى. ءبىر ۋاقىتتا ەمەن ەسىك اشىلدى. ەڭ الدىمەن، ىرعالا باسىپ كۇتۋشى كەمپىر اتتادى، سوڭىنان جارىسا-جارماسا نوكەرى كورىندى. بۇل وزىنە قاراي ارسالاڭداپ كەلە جاتقان كوپ ايەلدىڭ بەتتەرىنە قاراي الماي، ۇياتتى جانارىن جان دارمەن يىعىنا دۋدىراپ ءتۇسىپ كەتكەن قويۋ شاشىنىڭ تاساسىنا جاسىرىپ باقتى. نوكەرى كۇندەگىدەن دە كوڭىلدى. ءبارى كەلگەن بەتتە-اق، مۇنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، ماز-مەيرام بولىپ دۋىلداسىپ جاتىر.
ءامىرشى بۇل جاتاتىن بولمەگە ەكى-ۇش رەت اياق ءىزىن سالعان سوڭ، نوكەرى بۇرىنعىدان بەتەر ماساتتانىپ كەتتى. ءامىرشى ەلشىلەر قابىلداعان ءبىر سالتاناتتا بايبىشە نوكەرىنىڭ شەتتەرىنەن بۇل وتىرعان جاققا تۇيىلە قاراپ تۇرعاندارىن كورىپ، قىزعانىشتىڭ ىزعارىن العاش رەت سەزگەندى. بايبىشە وتىرعان جاققا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، تاكاپپار ارۋدىڭ جۇزىندە الدەقانداي ءبىر ءزارلى اشۋدىڭ تابى تۇر ەكەن، نەگە ەكەنىنە ءوزى دە تۇسىنگەن جوق، مانادان بەرى مۇنىڭ الدەنەگە لوبلي سوققان جۇرەگى اياق استىنان جاي تاۋىپ، ارقاسى كەڭىپ سالا بەردى. باقاستىقتىڭ ۋىنداي كوك ءزار، باقاستىقتىڭ بالىنداي ءتاتتى بال جوق ەكەنىن ول كوپ كەيىن ءبىلدى. ءبىراق سول كۇننەن باستاپ باسقا تۇگىلى، قىزمەتشى ەكەش قىزمەتشىلەرىنەن قىسىلىپ-قىمتىرىلاتىن يمەنشەكتىگىن قويدى. سويتسە، انشەيىندە توبەسىنەن باتپانداي باسىپ تۇراتىن حانىمنىڭ اۋىر ساۋكەلەسى كولدەنەڭ كوزدىڭ قاراپ وتىرعانىن كورگەندە وز-وزىنەن قۇستىڭ مامىعىنداي بوپ جەڭىلەيىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. ەندى كۇتۋشى كەمپىر مەن قىزداردىڭ بايبىشە سارايىنىڭ سالتاناتى جايىندا ايتاتىن پىش-پىش اڭگىمەسىن بۇرىنعىداي ەمەس زەيىن سالىپ تىڭدايتىن بولدى.
ءامىرشى سوڭعى جورىعىنا اتتاناردا شاھار ورتاسىندا ءبىر ءوزى عانا تۇراتىن وڭاشا سارايىنا اۋعاندى. ونىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىن سىرتتاي ەمىس-ەمىس ەستىپ وتىردى. ءامىرشىنىڭ بولاشاق جورىققا اتتاناتىنى، ديۋاندا قاي بەكتىڭ نە دەگەنى جۇرت اۋزىنان سان قۇبىلىپ جەتىپ جاتادى. سونىڭ كوبىسى-اق كەيىن بەكەرگە شىقتى. بەكەرگە شىقپاعانى تەك ءامىرشىنىڭ بۇل جورىعىنا نەمەرەلەرى مەن بايبىشەسىن الا كەتەتىنى بولدى. بۇعان قاراعاندا، ءامىرشى بۇل جورىعىنا ءبىر جىل ەكى جىل ەمەس ۇزاق جۇرەتىندىگىن بايقاتتى. سونى ەستىگەندە كىشى حانىم بايىز تابا المادى؛ الدەنەشە رەت ءامىرشى وتىرعان سارايعا بارۋعا دا وقتالدى، ءبىراق باتىلى جەتپەدى. اسىرەسە بايبىشەسىن بىرگە الا كەتەدى دەگەندى ەستىگەلى بۇل نوكەرىنە، نوكەرى بۇعان تىكتەپ قاراي المادى. ءبارى دە قارا جامىلعانداي كوڭىلسىز. ب ا ق ىشىندەگى بۇرىنعى شات-شادىمان سەيىل دە تىيىلىپ قالدى.
الدەنەشە اي بويى حابار سالماي كەتكەن ءامىرشى ءبىر كۇنى كەشقۇرىم ءوزى كەلدى. ءامىرشىنىڭ كۇيمەدەن ءتۇسىپ جاتقانىن جەتكىزگەن كۇتۋشىنىڭ حابارىن ەستىگەندە، سىرتقا جۇگىرە جونەلمەي شاققا شىداپ تۇردى. ءبىراق ءامىرشى بىردەن بۇنىڭ بولمەسىنە كىرمەدى، ءوز بولمەسىنە ءوتتى. ودان سوڭ دا ءتۇن ورتاسى اۋعانشا ۇزاق كۇتتىردى. حانىم كەڭ سارايدىڭ قاي بۇرىشىنا بارىپ بايىز تابا الارىن بىلە الماي، سەندەلىپ ءجۇردى دە قويدى. ەڭ سوڭىندا، كۇدەر ۇزگەندەي بوپ، قاراڭعى تەرەزەنىڭ سۇپ-سۋىق شىنىسىنا تەلمىرە قاراپ تۇر ەدى، جايلاپ ەسىك اشىلعانىن قۇلاعى شالىپ قالدى. ودان ارعىعا دەگبىرى جەتىپ تۇرا المادى، العاش رەت باتىلدىق جاساپ، امىرشىگە قاراي اپىل-عۇپىل اسىعا اياڭدادى. ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشا كەشتە باياعىدان بەرى جارىلىپ كەتەردەي بوپ، كوكىرەگىنە سىيماي جۇرگەن كوپ ءسوزدىڭ ەشقايسىسى اۋزىنا تۇسپەدى. بار باتىلى جەتىپ ايتا العانى:
— ءامىرشىم، بۇل جورىعىڭىز ۇزاققا سوزىلا ما؟ جاڭا عانا بولدى. ءامىرشى بۇنىڭ جۇزىنە ۇزاق تەلمىرىپ وتىرىپ:
— ونى اللا بىلەدى، — دەپ، بۇنىڭ ءدىر-دىر ەتىپ الىپ ۇشىپ بارا جاتقان ەكى قولىن الاقانىمەن باياۋ سيپاپ ءوتتى.
ەرتەڭىنە كۇللى شاھاردى داۋىلپاز ءۇنى باسىنا كوتەردى. ءامىرشى جورىققا اتتاندى. كىشى حانىم اباجاداي كەڭ سارايدا ءبىر ءوزى قالعانداي ەلەگىزىپ ءجۇردى. مىناۋ جارىق جالعانمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان جالعىز دانەكەر — وزىنەن الدەنەشە جاس ۇلكەن، وسى ءبىر قارسى كەلگەندى قارىپ الاتىنداي سۇپ-سۋىق شەگىر كوزىنىڭ الدەبىر تۇكپىرىنەن بۇعان دەگەندە مەيىرىم ۇشقىنداپ قويا بەرەتىن سۇستى ادام — ءامىرشى ەكەنىن سوندا ۇقتى. بۇرىن ول باردا دۇنيە تاپ مىنانداي قۇلازىپ تۇرماۋشى ەدى. بۇنىڭ قاباعىنا كىربىڭ كىرسە، قىزمەتشىلەرى دە موپ-مونتانى بولا قالادى. ون جەتىدەن جاڭا عانا اسقان حانىم دۇنيەدە ادام ءۇشىن جالعىزدىقتان اسقان ازاپ جوق ەكەنىن سوندا ءتۇسىندى. وڭاشا باقتى قانشا كەزسە دە، كوڭىلى سەرگىمەيدى. بابىنا كەلىپ بالبىراپ تۇرعان ماۋجىر باقتىڭ قاي بۇتاعى دا ءومىر قىزىعىن تويلاپ جاتىر. بۇتاقتان بۇتاققا ۇشىپ قونعان سان الۋان بارماقتاي قۇستاردىڭ مازاسىز شىرىلى دا، گۇلدەن گۇلگە قونىپ، اندەتە كوتەرىلەتىن بال ارالاردىڭ ىزىڭى دا، كۇن استىنداعى تىرشىلىكتىڭ ءلاززاتى مەن راحاتىن جىرعا قوسقانداي. وقتىن-وقتىن ۇرلانا ەسكەن مايدا لەپتەن دۇرلىگە بيلەي جونەلەتىن مايسا جاپىراقتار ونە بويلارىن قۋانىش كەرنەپ، اسىر سالىپ قويا بەرەدى. كىشى حانىم بۇنداي سەيىلدەردەن سەرگىپ ورالۋدىڭ ورنىنا جالعىزدىقتىڭ، قۇماردان شىعىپ قىزىعىن كورمەگەن ىستىق ىنتىقتىڭ، ونە بويىن ورتشە جالاپ بارا جاتقان ساعىنىشتىڭ، الدەنەگە ەلەگىزگەن تۇسىنىكسىز مۇڭ مەن قول-اياعىن بىردەي تۇساپ قويعان امالسىزدىقتىڭ، مىنا دۇنيەگە كەلگەلى العاش رەت باستان كەشىرىپ وتىرعان، ونە بويىن بىلدىرتپەي كەمىرىپ جاتقان قىرىق سەزىمنىڭ باسى قىرىق جاققا تارتقىلاعان ءارى-سارى ءحالدىڭ —سوقتالاڭىنا ءتۇسىپ ابدەن قالجىراپ قايتادى دا، قارا كولەڭكە سارايدىڭ ىشىندە ەكى قولى الدىنا سىيماي وتىرادى دا قويادى. ونىڭ كوڭىلىن كوتەرەمىز دەپ ونەر كورسەتەتىن نوكەر قىزدار ودان بەتەر قامىقتىرىپ الادى. ىڭىرانا شىعاتىن زارلى ساز ونىڭ كوكىرەگىن شىمىرلاتىپ جاتقان وزىنە دە تۇسىنىكسىز الدەبىر ۇلپا سەزىمگە بىردەن شىق ەتە قالادى؛ نوكەر قىزداردىڭ الما مويىندارىن الدەنەشە بۇرالتىپ بيلەگەنى، سۇرمەلى قاستاردىڭ استىنان سۇزىلە قارايتىن تانا كوزدەرىن بۇدان ايىرماي، قالاداي اپپاق تىستەرىن جارقىراتىپ جىميا كۇلگەندەرى، جاس ءسابيدى ۋانتقانداي جاساندى كورىنەدى؛ بۇل ءۇشىن وزدەرىن زورلاپ كوڭىلدەندىرىپ، زورلاپ كۇلىپ جۇرگەندەي سەزىلدى. بۇل ويىن-ساۋىققا ەلىگۋدىڭ ورنىنا نوكەر قىزدارىن وسىنشا ابىگەرگە سالعانىنا ىڭعايسىزدانىپ قالادى. زاۋقىم جوق باسىم اۋىرىپ وتىر سياقتى بولماشى سىلتاۋلاردى بۇرشاقشا جاۋدىرىپ، ونداي وتىراقتاردان قاشقاقتاپ باعادى.
كىشى حانىمنىڭ جانىن جايلاپ العان مۇڭ سەرۋەن كوڭىلدى ساۋىقتاردان سەيىلە قويمايتىنىن اڭعارعان نوكەرى الگىندەي ورىنسىز ىرجالاڭنان تابان استىندا تىيىلىپ، سىلتىدەي تىنا قالادى. ساراي ءىشىن ۇنجىرعاڭنان ءزىل بوپ باساتىن قوڭىرقايلىق قايتا جايلاپ الادى. كۇتۋشى كەمپىر دە حانىمدى نەمەن سەرگىتەرىن بىلمەي ابدەن باسى قاتسا كەرەك، بىرەسە ونى ب ا ق ىشىندەگى مىڭداعان گۇلدەردى ارالاتادى، بىرەسە حانىمعا توركىنىنەن جاساۋعا كەلگەن، ءامىرشى سىيلاعان، اكىمدەر مەن ۇلىقتار، ۋازىرلەر مەن قولباسىلار، ەلشىلەر تارتۋعا تارتقان نەشە الۋان ساقينالار مەن جۇزىكتەردى، سىرعالار مەن بەلدىكتەردى، بىرىنەن-بىرى وتەتىن اسىل تاستاردى كورسەتەدى، ەندى ءبىر ۋاق شار تاراپتان الدىرىلعان ءۋالات، ماحفيس، راۋيا، شامسيا، ءشاددا، ماشاد، تافسيلا، گۇلستان، ميسريا، ابياريا، لۋلۋيا، سابۋريا، ميسكاليا، سافيبار، كيدن، اتلاس، قامقا اسىل ماتالاردى جايىپ سالىپ، قايسىسىنان كويلەك تىگەيىك دەپ، ماتا تاڭداتادى؛ حان قازىناسىندا تاۋ-تاۋ بوپ ءۇيىلىپ جاتقان بۇلعىن، سۋىر، قۇندىز، بارىس، اق تيىن، قىزىل تۇلكى تەرىسىنەن ىشىك تاڭداتادى؛ حانىم ءبىراق سونىڭ قاي-قايسىسىنا دا قۇلىق تانىتا قويمايدى.
كۇتۋشى كەمپىر مۇنى اسىل جيھازدار كورسەتىپ قىزىقتىرا الماسىن بىلگەن سوڭ، حانىم ءوز بولمەسىندە جاپادان-جالعىز وتىرعاندا قاسىنا كىرىپ كەلىپ، قايداعى-جايداعىلاردى اڭگىمە قىلاتىندى شىعاردى. ساراي ماڭىنىڭ وسەگى كىشى حانىمنىڭ قۇلاعىنا كىرىپ تە شىقپايتىن ءتارىزدى؛ كەمپىردىڭ سوزىمەن شارۋاسى بولماي، مەڭىرەيگەن كۇيى وتىرا بەرەدى.
اككى كەمپىر سۇلەسوق حانىمنىڭ كوڭىلىن سەرگىتەتىن اڭگىمەنى اقىرى تاپتى. ءبىر كۇنى ول بايبىشە سارايىنا قاتىسقان قىزمەتشى ايەل ايتىپ كەلگەن ءامىرشى جاۋلاپ العان ەلدەردە بايبىشەگە قانداي قۇرمەت كورسەتىلىپ جاتقانىن ايتا باستاپ ەدى، مانادان بەرى تومسىرايىپ مەڭ-زەڭ وتىرعان كىشى حانىمنىڭ قاباعى قيمىلدايىن دەدى. كەڭ سارايدىڭ تۋ-تۋ الىس بۇرىشىنا قادالا قالعان قوس جانارىن بۇعان توڭكەرە قارادى. كەمپىر قىبىڭدى ەندى تاپتىم با دەگەندەي، بايبىشە سارايىندا ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت ىستەگەندە كورگەن-تۇيگەندەرىن بايانداي باستادى. لاۋازىمدى حانىمنىڭ وزىنە ءتىل تيگىزۋگە ايبىنىپ، ونىڭ كۇتۋشىلەرى مەن نوكەرىن جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جامانداي جونەلدى. ولاردىڭ ءامىرشى كىشى حانىمنىڭ سارايىنا ءبىرجولا كوشىپ العاننان بەرى بۇعان اتارعا وعى جوق كورىنەدى. جان-جاقتان اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن، سىي-سياپات ەزىنە بۇرىنعىداي دەربەس بۇيىرمايتىن بولعانىنا، بايبىشەنىڭ ءىشى ۋداي اشيتىن ءتارىزدى؛ كەيىنگى كەزدە ءامىرشى باسقا جۇرتتان كەلگەن تارتۋدىڭ اسىلى مەن ارۋاقتىسىن كىشى حانىمعا تارتقىلايدى دەگەن پىش-پىش اڭگىمە بايبىشەنىڭ ءوز اۋزىنان دا، كەلىندەرىنىڭ اۋزىنان دا تالاي جەردە شىعىپ قالىپ ءجۇر دەسەدى. كەمپىر اۋىق-اۋىق حانىمعا ءبىر قاراپ الادى دا، ونىڭ قاس-قاباعىنان اشۋدىڭ نىشانىن كورمەگەن سوڭ، قايتادان سۋسىلداي جونەلدى. وراق مۇرنىنىڭ استىنداعى شىر اينالا ميزامنىڭ سىلەمىندەي جىڭىشكە-جىڭىشكە اجىمدەر شيىرلاپ تاستاعان قايمىجىق اۋزى ورمەك توقىپ تۇرعان ورمەكشىدەي جىبىر-جىبىر؛ قاشان حانىمدى تورىنا ءتۇسىرىپ تىنباي توقتايتۇعىن ءتۇرى جوق. بايبىشە سارايىنداعى بۇل جونىندەگى سىپسىڭ اڭگىمەنىڭ ءبارىن جىپكە ءتىزىپ ايتا باستادى. كىشى حانىمنىڭ جاستىعى بولماسا، سۇلۋلىعى بولماسا، حانىمعا لايىق ەش قاسيەتى جوق؛ ۇلى تۇقىمنىڭ تىكە وزىنەن تاراماعان، ءبىر بۇيىرلەۋ كوپ تورەلەردىڭ بىرەۋىنىڭ قىزى؛ توركىن جاعى دا جانسىز-جاقسىز؛ ءامىرشى شەشەسىنىڭ ولەردەگى اماناتىن بۇزا الماي الا سالدى، تاقتان تۇسپەگەنمەن، تۇعىردان تۇسكەلى وتىرعان كارىگە تيگەن بەيباقتىڭ ەندى ەتەگى قاناپ، بالا سۇيە قويماعى دا ەكىتالاي، جامان ايتپاي جاقسى جوق، ءامىرشى الدەقالاي بولىپ كەتسە، قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ جالعىز قالادى...
وراق مۇرىننىڭ استىنا ورمەك قۇرىپ ورنىعىپ العان الا قۇرت اۋەلى ورمەگىنىڭ ءبىر ۇشىن كىشى حانىمعا تارتتى دا، ارتىنشا-اق سونى بويلاپ شىم ەتكىزىپ شاعىپ اپ، ونىڭ تابان استىندا بوپ-بوز بوپ كەتكەن ءوڭى مەن جەل ۇرگەن شوقتاي لاپ ەتە قالعان ۋىتتى جانارىن كورىپ، اياعىن تارتىپ الا قويدى. حانىمنىڭ قاي جاعىنان شىعىپ قالدىم دەگەندەي، جاڭا عانا ءوزى وسىپ تىرناپ العان جارانىڭ اۋزىن ءوزى ءسۇرتىپ باقتى. تابان استىندا تەك ايەلدەردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن مايموڭكەلىككە كوشىپ، ءوز ايتقانىن ءوزى جۋىپ-شايا باستادى. قىزعانىشتىڭ تىلىندە شوق، ۇرتىندا مۇز. شوعىمەن بەتىڭدى، مۇزىمەن جۇرەگىڭدى قارىپ سويلەمەسە، قىزعانىش بولا ما! ءامىرشى يەنىڭ ىقىلاسى مەن سالتاناتىن ءبىر ءوزى يەمدەنىپ قالعان شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس تۇقىمنىڭ قىزى-بايبىشەنىڭ تايتىك قىزمەتشىلەرى كىشى حانىمدى اۋزىنان ءالى ەمشەك تابى كەتپەگەن جاس كورىپ، باسىنىپ قالعىلارى كەلەدى عوي. ءبىراق ولارىمەن نە بىتىرەر دەيسىڭ. الگىندەي-الگىندەي كۇيدىرگى اڭگىمەلەردى كۇڭسىتكەننەن ارعىعا جەتە قويار شامالارى قايسى؟ ءامىرشىنىڭ ءوزى اسقار تاۋداي بوپ، پاناسىنا الىپ وتىرعاندا، بايبىشە سارايىنداعى كوپ سۋماقايدىڭ سىپسىڭى قۇر انشەيىن جەلدىڭ سۋىلى، شىبىننىڭ ىزىڭى بوپ قالادى. دەگەنمەن، ۇلكەن-ۇلكەن دەپ باسقا شىعارىپ قويماي، قىبىن تاۋىپ، بايبىشەنى دە اياعىن تارتا سويلەۋگە ۇيرەتكەن ءجون. قۇدايعا شۇكىر، ۇلى ءامىرشى التىن باسىمەن كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن قۇتتىحانانى شاۋىپ الا قويماس...
كەمپىردىڭ اڭگىمەسى قايتادان ارۋاقتانىپ بارادى. ەندى جۇقا تاناۋى دىرىلدەپ، كوتەرىلە سويلەدى. وراق مۇرنىنىڭ استىندا ەرسى قاراۋىتىپ جاتقان سۇيقىلت تۇكتەرى تىكىرەيىپ-تىكىرەيىپ كەتكەن... قىزمەتشىسىنىڭ اياق استىنان ارقالانىپ بارا جاتقانىن بايقاپ، حانىم ونىڭ جۇزىنە تاڭىرقاي قاراپ ەدى، كەمپىر قاپەلىمدە ارتىقتاۋ اڭگىمە ايتىپ قويدىم با دەگەندەي، وقىس تىيىلا قالدى دا، الدەبىر ۇمىت شارۋاسى ەسىنە تۇسكەنسىپ، ورنىنان اسىعىس كوتەرىلە باستادى.
قىزمەتشىنىڭ الگى اڭگىمەسى، اياق استىنان جۇرەگىن تىزىلداتا باستاعان وقىس ءبىر سەزىم حانىمنىڭ كوپ كۇننەن بەرى كوكىرەگىن تىمىرسىق بوپ جايلاپ العان تۇسىنىكسىز قاپىرىقتى توتەن سوققان وكپەك جەلدەي سەيىلتىپ جىبەردى. ونە بويىن جايلاپ العان مەڭ-زەڭ ءزىل ىدىراپ كەتكەندەي حانىم ءوزىن قۋناق سەزىندى. بايبىشە سارايىنىڭ اڭگىمەسى پالەن كۇننەن بەرى ونىڭ قول-اياعىن ماتاپ العان ەنجارلىقتىڭ قىل ارقانىن كۇرت-كۇرت ءۇزىپ جاتقانداي. تۇتقيىلعا تىرەلىپ داعدارىپ تۇرعان وي-سەزىمنىڭ دە قارسى الدىنان قاسقا جول اشىلعانداي... ەندى الگى كەمپىر ايتىپ كەتكەن اڭگىمەنىڭ ەگجەي-تەگجەيىن قايتادان ءبىر باجايلاپ ويلاپ كورۋگە بەل بۋدى. كوزگە كورىنبەي ءبىر قياندا جاتىپ اپ، مۇنىڭ ءالى ىزعار شالىپ كورمەگەن بالعىن جۇرەگىنە مىستان تىرناعىن اياماي باتىرىپ، وسىپ العان بايبىشەنىڭ وزبىر شەڭگەلى ونىڭ بويىنا ءبىر قايرات بىتىرگەندەي بولدى. جاس حانىم قاقىرايىپ سارايدا وتىرعانىمەن، ءوزىنىڭ ايبارسىز، دارمەنسىز ەكەنىن، ازۋلى بايبىشە بالا كورىپ باسىنا باستاعانىن بايقادى. اششى تىرناقتىڭ ەسەسىن اششى تىرناق قايتاراتىنىنا جاس تا بولسا، ايەلدەرگە ايرىقشا ءتان ءبىر ءتۇپ كورەگەندىكپەن تۇيسىگىپ وتىر. ونىڭ بالعىن جۇزىنە ءبىر سۋىق نۇر جۇگىردى. بۇرىن مويىلداي بوپ ءمۇلايىم مولدىرەپ تۇراتىن كوزىنە قىلىشتىڭ جۇزىنەن عانا بايقالاتىن سۇپ-سۋىق قاتىگەز ۇشقىن ورناپتى. ءجۇرىس-تۇرىسى دا شىپ-شيراق. حانىمدارىنىڭ بويىنداعى مىنا وزگەرىستى نوكەرىنىڭ قىراعى كوزى بىردەن بايقاپ قالدى. بۇرىنعىداي جابىسا-جارماسا كەتۋگە ءبىر ءتۇرلى قايمىققانمەن، ىشىنەن ريزا بوپ، قايتادان ماز-مەيرام كۇيگە ءتۇستى. حانىم كەشكە قۇلقى بولماي، كورىپ تۇرىپ، كوزگە ىلمەي كەتكەن اسىل ماتا، قىمبات تەرى، قىزىلدى-جاسىلدى جيھازدى سارايىنا الدىرىپ، قايتادان قاراپ شىقتى. كۇتۋشى كەمپىرگە كوڭىلى اۋعاندارىن كورسەتىپ، نە كيىپ، نە تىكتىرەتىنىن ايتىپ ءامىر بەرە باستادى. حانشانىڭ بايىبىنا بارا الماعان جەرىندە كۇتۋشى كەمپىر رەتىن تاۋىپ، اقىل قوسىپ قويادى. حانىم وندايدا بۇرىنعىداي اۋزىن اشىپ تاڭىرقاپ قالمايدى، «ە، وسى دۇرىس ەكەن» دەپ ەلپ ەتە دە تۇسپەدى، قىزمەتشىسىنىڭ ءسوزىن ءۇن-تۇنسىز تىڭداپ، كەلىسىم بەرمەس بۇرىن ءبىراز ويلانىپ الادى.
قاقسال كەمپىر حانىمنىڭ بيلىك ءدامىن تۇسىنە باستاعانىن اڭعارىپ، ىشىنەن قىبى قانىپ، بۇرىنعى-بۇرىنعى ما، ەندى اۋىر دەنەسىن اسىقتاي ءۇيىرىپ، شۇناڭداپ كەتتى. حانىمنىڭ قازىناسىندا نە بار، نە جوعىن تەكسەرىپ، نە كەرەك ەكەنىن، ونىڭ قاي ولكە، قانداي ۋالاياتتان تابىلاتىنىن ايتىپ، قۇلاعىنا قۇيىپ باقتى. حانىم وزىنە كەرەكتى زاتتاردى ايتىپ باس ۋازىرگە كۇتۋشىسىن جۇمسادى. باس ءۋازىر كۇتۋشى كەمپىردى قومسىنسا كەرەك، ماردىمدى ەشتەڭە ايتا قويماپتى. قىزمەتشىسىنىڭ ايتىپ كەلگەن حابارىن ەستىگەندە، حانىم سارايعا قايتادان كىسى جۇمساپ، ءۋازىردى وزىنە شاقىردى. ءوز جاۋابىنا حانىمنىڭ شامدانىپ قالعانىن ءىشى سەزىپ كەلگەن كارى ءۋازىر ەسىكتەن قۇلدىق ۇرىپ اتتاپ، كىرە سالا تاپسىرماسىنىڭ ءبارى دە ورىندالاتىن بولعانىن، بۇل سۇراعان قىمبات تەرى، اسىل ماتا، ءيىس ماي مەن اتىرلەردى جىبەرۋگە ءتيىستى ۋالاياتتارعا حات جازىلعانىن، ارنايى ادامدار جىبەرىلەتىنىن باياندادى. ءامىرشىنىڭ ءوزى سىيلايتىن باس ءۋازىردىڭ كىشى حانىمنىڭ اياعىنا كەپ باس يگەنىن كورگەندە، كۇتۋشى باس ۇلىقتى ءوز اياعىنا جىققاننان بەتەر ايىزى قانىپ تۇردى. كىشى حانىم شاھارداعى ەڭ اتاقتى شەبەرلەردى شاقىرىپ، كيىم تىكتىرىپ جاتىر دەگەندى ەستىگەندە بايبىشە سارايىنداعىلار تۇلىنىن تۇتىپ قالىپتى.
حانىم ءوزى ويلاپ تاپقان جاڭا شارۋانىڭ سوڭىنا قۇنىعىپ كىرىستى. كىشى حانىمعا تىگىلىپ جاتقان كيىمدەر مەن ۋالايات-ۋالاياتتاردان جيىلعان اسىل دۇنيەلەر جايىنداعى الىپ قاشپا اڭگىمەلەردىڭ الدى جورىقتا امىرشىمەن بىرگە جۇرگەن ۇلى حانىمنىڭ دا قۇلاعىنا ءتيىپتى. ۇلى حانىمنىڭ اۋزىنان شىعىپتى-مىس دەگەن لاقاپتار بايبىشە سارايىنان كىشى حانىمنىڭ وزىنە دە جەتىپ جاتتى. ۇلى حانىمنىڭ شامىنا تيگەنىن ەستىگەن سوڭ، جاس حانىم بۇرىنعىدان بەتەر ماساتتاندى، جۇرەگىنە كۇندەسىنىڭ بەيپىل سوزىنەن تۇسكەن جاراقات جازىلا باستادى. قايتقان ءوشتىڭ سيقىر ءلاززاتى جانىنا مايداي جاعىپ بارادى، بايبىشە سارايىنداعىلاردىڭ ءىشىن كۇيدىرەتىن، ايلا امالدىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ويلاپ تابادى. بۇرىنعىداي ەمەس، سەيىلدى، سەرۋەندى كوبەيتتى. اسىرەسە كۇن قىزا نوكەر قىزدارىمەن بىرگە حاۋىزعا شومىلعانعا، كەك ايدىندا الما لاقتىرىسىپ ويناعانعا قۇمار. كۇندە ەرتەمەن قىزمەتشىلەرى اعاش باسىنان الما ءۇزىپ، حاۋىزدىڭ قاسىنداعى جەڭىل شاتىردىڭ استىنا تاۋ-تاۋ قىپ ءۇيىپ قويادى. كۇن قىزا جاڭا پىسكەن المانىڭ جۇپار ءيىسى اڭقىعان تۇستا حانىم نوكەرىمەن شومىلۋعا شىعادى.
قىزىل المالار قالقىپ جۇرگەن ءمولدىر ايدىندا جاستىقتىڭ، الاڭسىز باقىتتىڭ بۋىنا المادان بەتەر بالبىراپ پىسكەن بالعىن تاندەر ونە بويلارىن شەپىتىپ سۇيگەن سۇعاناق تولقىنداردان الدەقانداي جۇمباق ءلاززات تاۋىپ، راقاتتانىپ قالادى. ادەتتەگى تاكاپپار سىربازدىعىنان، اسقاق مارتەبەسىنەن، اسىل مەن قىمباتتى اياماي توگىپ باققان شۇبالعان كيىمىنەن ءبىر ۋاقىت ادا بوپ، ويناقتاپ شىققان بالاۋسا ءتان الگىندەي ەمىن-ەركىن بوستاندىققا قاپەلىمدە قۇمارى قانا قويمايتىن بولسا كەرەك، حانىم حاۋىز باسىنا ۇزاق اينالادى. سۋدان شىققان سوڭ حاۋىز قاسىنداعى جەڭىل شاتىردىڭ استىنا جاتىپ اپ، قىزمەتشىلەرىنە ءۇستىن سىلاتادى؛ ونسىز دا جۇپار شاشىپ تۇرعان حانىم باعىنىڭ ىشىندە، دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن الدىرعان حوش ءيىس مايلار مەن ءاتىر ءيىسى اڭقىپ قويا بەرەدى. حانىم جاس قىزداردىڭ سۇيرىك ساۋساعىنا قىتىعى كەلەدى دە، سىلاۋشىعا قىزمەتشى ايەلدەردىڭ قولىنىڭ قارۋى بارلارىن عانا تاڭداپ الادى. حانىمنىڭ جاسىنداعى ايەلدىڭ ءتانى نە تىلەيتىنىن جاقسى بىلەتىن ساقا كەلىنشەكتەر ودان قولدارىنىڭ قۋاتىن ايامايدى، ۇزاق سىلايدى. حانىم وندايدا جىلتىلىنان ايرىلىپ، لايىتىپ بارا جاتقان جانارىن ۇزىن كىرپىكتەردىڭ استىنا جاسىرىپ، ەتكىنشى راقاتتىڭ ءلاززاتىنا ەلىتىپ جاتادى دا قويادى. ءسويتىپ جاتىپ، كەيدە قيالعا شومادى. وندايدا مىناۋ ءوزى جۇرگەن ب ا ق حيسسالارداعى پەيىشكە ۇقساپ كەتەدى؛ قاسىنداعى نوكەرىنىڭ پەيىش باعىنداعى حور قىزدارىنان نەسى كەم؟ بۇدان ارتىق راقات قايدان تابىلماق؟ وسىنداي جۇمساق ءوز قولىندا، وسىنداي راقات ءوز تورىندە تۇرعاندا، ءامىرشىنىڭ قايداعى ءبىر يت ارقاسى قيانعا ايلاپ-جىلداپ جورىققا كەتەتىنى ارا-تۇرا وعان ميعا سىيمايتىن، تۇككە قاجەتى جوق، قۇر انشەيىن ەسسىزدىكتەي كورىنەدى. ءبىراق سول-اق ەكەن، ۇلى ءامىرشىنىڭ ويىنا كەلگەن شارۋانى مانسۇقتاۋ پەندە بىتكەنگە كەشىرىلمەيتىن كۇپىرشىلىك ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، تىزگىن ءۇزىپ بارا جاتقان تەنتىرەك ويىن تەجەپ الا قويادى. وندايدا اۋىزعا ەندى ىلىگە بەرگەن جەمىنەن جۇرت ايىرىپ جىبەرگەن شابىتتى تازىداي سولىعى باسىلماعان ويى ءامىرشىنى تاستاي بەرىپ، ءبىراۋىق بايبىشەنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ بەرەدى. جورىقتاعى ءامىرشىنىڭ سوڭىنان قالماي سوعان نە ازاپ ەكەن...
...الگىندەي وي كەلگەندە جون ارقاسىنا ويناق سالعان ساۋساقتاردىڭ قيمىلىنان دا وتكەن، الەڭكەدەي جالانىپ تۇرعان الدەبىر ءازازىل ءناپسىنى دەمدە توياتتاتىپ كەتەتىن توسىن راقاتقا كەنەلەدى. قۇددى توبەسىندە، سوناۋ شىرقاۋ اسپاندا شىلدە كۇنى ەمەس، كوزى قانتالاپ كۇندەسىنىڭ ءوزى قاراپ وتىرعانداي كورىنىپ كەتەدى. وزىندە جوق داۋلەتتى كورىپ السىن، ءىشى كۇيسە ءتۇز جالاسىن دەگەندەي، شالقاسىنا اۋناپ ءتۇسىپ، سىلاۋشىلارعا ومىراۋىن توسادى. كارى كۇندەسىندە مۇندا بار مىنانداي كورىك، مىنانداي بالعىن ءتان جوق. ەندەشە، ول مۇنىڭ جاستىعىن كۇندەيدى. التىن باستى ءامىرشىنى قوينىنان جۇلىپ اكەتكەن سيقىرشى كۇشتى كۇندەيدى. ءوزىنىڭ بالامەن بالا بوپ، وشاق باسىندا قالعانىنا كۇيىنەدى. سونىڭ ەسەسىن كۇيەۋىنىڭ سوڭىنان قالماي، جارباڭداپ، جاعىنىپ قايتارماق. جاعىنعاندا نە بىتىرەدى؟ شۇلعاۋ جۋىپ بەرۋدەن باسقا قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتىن كارى ايەل ءامىرشىنىڭ كوڭىلىن نەمەن تىندىرادى... جوق، ءامىرشى ەندى وعان ءبارىبىر جوق... ول بايبىشە ۇيىنە كۇڭسىپ كوپ ۇرپاعىم وتىرعان وشاق قوي دەپ، كۇلىن ساعىنىپ بارماسا، نەمەنەگە ىنتىق بوپ بارادى. ال بۇنىڭ سارايىنا الىس جورىقتار مەن ارپالىس سوعىستاردىڭ تاۋقىمەتىنەن سوڭ، دەنىم جايىلاتىن، كوڭىلىم ماساتتاناتىن جۇماعىم، التىن باقتى پەيىشىم دەپ كەلەدى... راس... تاپ سولاي... تاپ سولاي... وعان ەندى ءشۇباسى جوق... ءبىراق ءامىرشى التىن ءتاجدى باسىمەن بالا جىگىت قۇساپ، كۇنى-تۇنى بۇنىڭ قاسىنان شىقپاي قايدان وتىرسىن. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى تىقىرشىپ حابارىن توسقان اتاقتى بيلەۋشى قاراۋىنداعىلارعا قاتارىنان ەكى-ۇش جىل تىنىشتىق بەرسە، وڭشەڭ شۋىلداق حان بۇرىنعى قاھارىنان ايرىلعان ەكەن، قاتىنجاندى بوپ توسەك كۇزەتىپ وتىرىپ قالعان ەكەن دەپ ماسايراماي ما... سونى ويلاعاندا الدەكىم جۇرەگىنىڭ باسىنا ينە سۇعىپ العانداي بولادى. جوق، ول اسىل تەكتى حانزادا باسىمەن ءامىرشىنى ساسىق اۋىز قارا توبىردىڭ الگىندەي تاباسىنا جەم قىلىپ قويا المايدى. جاڭا عانا ءامىرشىنىڭ الىس جورىققا شىعاتىنى ءمان-ماعىناسى جوق قۇر انشەيىن ازاپ سياقتى كورىنگەن ويىنىڭ كۇپىرلىك ەكەنىنە كوزى ەندى شىنداپ جەتكەندەي بولدى. جوق، ول ءامىرشىسىن جورىق تۇگىلى بەيبىت كەزدە، بايتاق شاھارعا ورالعان سوڭ دا، ناقسۇيەرى ەكەنمىن دەپ، قاسىنان شىعارماي، ۇستاپ وتىرا المايدى. ويتكەنى مۇنداعى جۇرتتىڭ دا جاتسا-تۇرسا اڭديتىنى — التىن باستى بيلەۋشى. ونىڭ ءار ءجۇرىسى، ەڭ ازى يەگىنىڭ ءار يشاراسى — ءدۇيىم ەلدىڭ كوز الدىندا. ەندەشە، ءامىرشىنىڭ بالا سۇيدىرگەن باستاس قوساعىم عوي دەپ اندا-ساندا بايبىشەنىڭ ورداسىنا بارىپ تۇرۋى دا ورىندى. كەلىن بار، كەپشىك بار، اكە تاعىنا الەڭكەدەي جالانىپ جۇرگەن ۇلدارى بار، سولارعا قىر قىلىپ، بايبىشەسىمەن سىرلاسقان بوپ بارادى. الىس جورىققا دا سول ءۇشىن الا كەتەدى. بايبىشەمەن وقتىن-وقتىن اقىلداسقان دا بولادى. ءبىراق ونىسى كولدەنەڭ كوزگە پەردە عىپ تۇتقان قۇر مەزىرەت قانا. ايتپەسە قىزىمەن قۇرداس مۇنىڭ ءار ادىمىن ساناپ، تۇلىنىن تۇتىپ وتىراتىن سول نەمەدەن ءقايبىر اقىل شىعىپ جارىتادى دەيسىڭ. كىپ-كىشكەنتاي قۋىس كوكىرەككە كۇندەستىك پەن كەيۋانالىق بىردەي سيار ما؟ دەگەنمەن ول ەكەۋى وڭاشا سويلەسكەندە بىر-بىرىنە نە ايتادى ەكەن؟ حانىم ويىنان ءمۇدىرىپ، قاڭتارىلىپ قالادى. ونە بويىن بالبىراتىپ بارا جاتقان جاڭاعى راقات، جاڭاعى ءلاززات اياق استىنان سارقىلىپ قالعانداي، قاپەلىمدە، كوزىن اشىپ، باسىن جاستىقتان جۇلىپ العىسى كەلسە دە، سىلاۋشىلارعا سىر الدىرىپ الارمىن دەپ، كوزىن تارس جۇمعان كۇيى سۇلىق جاتىپ، ۇزىلگەن ويىنىڭ ۇشىعىن ىزدەيدى. قانشا دەگەنمەن، ەكى ەگدە كىسى اڭگىمەلەسكەننەن باسقا نە بىتىرەدى دەيسىڭ؟ بايبىشە ءامىرشىنى كورگەندە بۇل قۇساپ كومەيىندەگى سەزدىڭ ءبارى بىت-شىت شاشىراپ ابدىراپ قالمايتىن شىعار.
انادا جورىققا اتتاناردا امىرشىگە جالعىز قالعان كەزدەگى باسىنا تۇسەتىن سارتاپ ساعىنىش پەن ءزىل باتپان مۇڭدى ناز قىلىپ ايتىپ كورەيىن دەپ ەدى — ايتا المادى. ەرتەسىنە قوشتاساردا قانشا دەگەنمەن حانىممىن عوي دەپ، وزىنە دەگەن قيماس سەزىمىن ءبىلدىرىپ قۇشقىسى كەلىپ ەدى — باتىلى بارمادى. ءوز بولمەسىنەن شىعىپ بارا جاتقان ءامىرشىنىڭ ارتىنان قاراپ، تابالدىرىقتىڭ الدىندا قالشيىپ ۇزاق تۇردى دا قالدى. تۋ سىرتىنان تەلمىرە قاراپ تۇرعان مۇنى سەزدى مە، ءامىرشى ورتا جولعا كىلت كىدىرىپ، ارتىنا بۇرىلىپ قارادى، بۇعان قايتىپ ورالعىسى كەلگەن كىسىشە، نە الدەنە دەگىسى كەلگەندەي، ۇمسىنا بەردى دە، كەنەت قاپتالىنا كوزى ءتۇسىپ، قايتادان جونىنە كەتە باردى. حانىم ءامىرشىنىڭ كوزى تۇسكەن جاققا قاراپ ەدى — باسىن ءيىپ، قۇلدىق ۇرىپ، قاز قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان ازبان قۇلداردى كوردى. ءوزىنىڭ تابالدىرىقتىڭ الدىندا سىلەيىپ تۇرعان مىنا تۇرىسىنىڭ ەرسى ەكەنى سوندا بارىپ ەسىنە ءتۇسىپ، ەسىكتى جاۋىپ الدى. ءبىراق ءامىرشىنىڭ كەتىپ بارا جاتىپ، كىلت توقتاپ، بۇرىلىپ قاراعانىنان وزىنە دەگەن وزگەشە ىقىلاس تانىعانداي بوپ، جۇرەگى ورنىنا تۇسەيىن دەدى. قاتال ءامىرشىنىڭ سۋىق جانارىنىڭ تۇبىنەن تەك ءوزىنىڭ عانا كوزى شالىپ قالاتىن جۇمساق نۇردان دا بۇل قيماستىق سەزىنەتىن ءتارىزدى. ادام جۇرەگىنىڭ ەڭ ءبىر تۇڭعيىعىنان شىمىرلاپ شىعاتىن سول ءبىر قيماستىقتىڭ، ىستىق ىڭكاردىڭ ەمىن تاپسا ماحاببات قانا تاباتىن شىعار. سوندا ءامىرشىنىڭ بۇنى سۇيەتىنى عوي... حانىمنىڭ كوكىرەگىندە ادەمى قۋىرشاق كورگەن بالا قىزدىڭ بالاپان جۇرەگىندەي الدەنە ويناقشىپ شىعا كەلدى. حانىم ەكى بەتىنە دۋ ەتىپ ەكى شوق ءتيىپ كەتكەنىن اڭعاردى. الگىندەي اڭتارىلماي، ماۋجىراعان راقاتتىڭ ساۋمال كولىنە قايتا سۇڭگىپ، ۇزىلگەن ويىن قايتا جالعاستىردى. ال الگى قيماستىقتىڭ، بىر-بىرىنە دەگەن ولىپ-وشكەن ىستىق ىڭكاردىڭ سارقىلعان شاعىندا ەكى ادام اراسىنداعى بۇرىنعى ماحاببات جايلاعان سالقار كوڭىلدى نەندەي سەزىم يەمدەنەدى ەكەن، الدە ەل كوشكەن جۇرتتاي بوپ ءبىرجولا قۇلازىپ قالا بەرەدى مە ەكەن؟ اقىلى «ءيا سولاي» دەپ، وسى ءبىر تۇسپالدى قانشاما ءجون كورگەنمەن، سانانىڭ الدەبىر تەرەڭ قاتپارىنا بۇعىپ جاتىپ العان ۇرى كۇمان قايتا-قايتا باسىن كوتەرىپ، قاڭعىما كوڭىلىنە بايىز تاپتىرماي تاعى ءبىر قيىرعا دەدەكتەتىپ سۇيرەلەي جونەلدى. ەگەر ەكى ەگدە ادامنىڭ اراسىندا بۇرىنعى سەزىمنەن ەشقانداي جۇرناق قالمايتىن بولسا، بۇرىنعى قوساقتاردىڭ ولە-ولگەنشە بىر-بىرىنەن جۇپ جازبايتىندارى نەسى؟ الدە ءولىمنىڭ الدىنداعى، بەيشارا كارىلىكتىڭ الدىندا جالعىز قالعىسى كەلمەگەن قورقىنىشتان با ەكەن؟ ەندەشە، ونداي ۇرەيدەن ءبىر وشاقتىڭ باسىنان وزگەگە بيلىگى جۇرمەيتىن جاي جۇمىر باستى پەندەلەر قورىقسا قورقار. ءبىراق شارتاراپتى اۋزىنا قاراتقان، ولە-ولگەنشە قاسىنان كەتپەيتىن جارى، وتان، ءوز اۋلەتى، قاراقۇرىم قولى مەن قالىڭ حالقى بار ءامىرشى قورقار ما؟ جوق، ول بايبىشەگە باسقا ءبىر سەزىممەن باراتىن بولدى. ول سەزىمنىڭ اتى نە؟ ءيا، ەگدە ادامداردىڭ كوكىرەگىندە، ەڭ بولماسا كەشەگى كۇيىپ-جانعان الاۋ ماحابباتتىڭ ورنىندا ىپ-ىستىق قولامتاسى-سىيلاستىق قالمايدى دەيسىڭ بە؟ سول ىستىق قوزا ءبىرجولا ءسونىپ بىتكەنشە، ادام پاقىر دا ءولىپ بىتەتىن شىعار. مانادان بەرى تۇبىنە جەتە الماي قويعان ساۋالدىڭ جاۋابىن وڭاي تاپقانىنا اۋەلى ەلپ ەتىپ قۋاندى. ارتىنشا-اق الگىندە عانا لاقتاي ويناپ شىعا كەلگەن كوكىرەگى مۇزداپ قويا بەردى. سوندا ءامىرشى مەن ۇلى حانىمنىڭ اراسىندا ءالى دە ىستىق تابى سۋىپ ۇلگەرمەگەن سىيلاستىق جاتقان بولدى عوي. الدەبىر وقىس شانشۋ كوكىرەك تۇسىن ءبۇرىپ العانداي بولدى. الگىندە عانا قىزمەتشىلەردىڭ اسىر سالعان ساۋساقتارىنان بالبىراپ ەلىتىپ جاتقان بالعىن دەنەسى اياق استىنان سولىپ، سەمىپ بارا جاتقانداي كورىندى. ءقازىر تۇرىپ كەتپەسە، جان-جاقتان جابىلا جۇلمالاپ جاتقان كوپ شەڭگەل ونى جۇلىم-جۇلىم قىپ ءبىرجولا ءتۇتىپ تاستارداي. ول ورنىنان اسىعىس كوتەرىلدى. ماپ-مايسا جىبەك كويلەك تۇلا بويىن تىكەن بوپ شاعىپ، ەتىنە ەرسى سۋىق ءتيدى. كۇتۋشىلەر شاشىن ءورىپ بولعانشا زورعا شىدادى. الگىندە عانا راقاتتانىپ، جانى جاي تاپقان جەردەن ازىرەيىل كورگەندەي كەتۋگە اسىقتى. ول قايتادان تۇنجىراپ قالدى. ءوزىنىڭ جالعىز ەكەنىن، بايلى، بالالى، الدەنەشە وردانى ءوز باۋىرىنان تاراتىپ وتىرعان بايبىشەنىڭ قاسىندا قاراسىز، قاۋقارسىز ەكەنىن العاش ءتۇسىنىپ، قاتتى نالىدى، ىشىنە شوق ءتۇسىپ كەتكەندەي، ونە بويىن ءورت جالاپ بارادى. ول نە دە بولسا، سول ءبىر ءورت تەزىرەك جانىپ بىتسە ەكەن، مۇنى تۇپ-تۇگەل كۇلگە اينالدىرىپ، مىنا داۋا تاپتىرماس قاسىرەتتەن ءبىرجولاتا قۇتقارسا ەكەن دەپ تىلەدى. سول قالپىندا ەندى ءبىر ساتكە شىداسا، كوپ ۇزاماي الگى تىلەگى دە ورىندالاتىنداي بوپ كورىندى. ول ەندى ەشتەڭەنى ويلاعىسى كەلمەدى. شەكەسىن شىڭىلداتىپ، بۇل كوڭىل قويىپ، قۇلاق اسپاعاسىن، ىزىڭداي-ىزىڭداي شىبىنعا اينالعان كوپ وي كوزىنىڭ الدىندا قارا قۇرىم بوپ شىرق ءۇيىرىلىپ ۇشىپ جۇرگەن سەكىلدى. بۇل سول ءبىر ىزىڭداعان كوپ شىبىندى، ءتيىپ كەتكەن جەرىن تىستەي الاتىن جيىركەنىشتى جاندىكتەردى كورگىسى كەلمەي، دەنەسى تۇرشىگىپ، كوزىن تارس جۇمىپ الدى. ەندى الگى ىزىڭداپ ۇشىپ جۇرگەن كوپ ماقۇلقات ودان گورى دە ۇساقتاي-ۇساقتاي قارا قۇرىم ماساعا اينالىپ بارا جاتتى. بۇل ولاردان بۇرىنعىدان بەتەر شىمىركەنىپ، بەزگەك تيگەندەي قالتىراي باستادى. كەنەت الدەبىر جەرىندەگى كۇرە جۇيكەسى كۇرت ءۇزىلىپ كەتكەندەي، بۇكىل دەنەسى قالش-قالش ەتىپ قويا بەردى. ونىسىنان ءوزى شوشىپ كەتتى. تارس جۇمىق كىرپىكتەرى بىر-بىرىنەن كىلت اجىراپ، كوڭىلىنە: «وسى مەن اۋىرىپ قالعاننان ساۋمىن با؟!» — دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى. جالما-جان وتىرعان جەرىنەن ۇشىپ تۇرىپ، ءتور الدىنداعى ايناعا بەتتەدى. اينا الدىنا كەلىپ ەدى، ءوزىنىڭ الگىندەگى كوڭىل كۇيىنە ءوزى قايران قالدى. كۇلگە اينالىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى جوق، بۇرىنعى قالپى. اسىعىس ورىلگەن قولاڭ شاشى جول-جونەكەي بوساپ، قوبىراڭقىراپ كەتىپتى. قايتا ونىسى وزىنە ءبىر ءتۇرلى ءسان قوسقانداي. قىزمەتشىلەرى جاڭا عانا ءيىس مايمەن سىلاعان موينى، ومىراۋى، ەكى بەتى جىلتىراپ تۇر. قورقىنىش پەن ۋايىم الما-كەزەك ارباسقاننان با، سول جىپ-جىلتىر ەكى بەتىنىڭ ۇشى الماداي البىراپ تۇر دا، جازىق ماڭدايى ءبىر ءتۇرلى كوگىس سۇرلانىپ اپتى. ۇشى تىم سۇيىرلەنىپ كەتپەي، جۇقا نازىك تاناۋىن جاسىرار-جاسىرماس بوپ جۇمىرلانىپ بىتكەن ادەمى قىر مۇرنى مىناۋ ءيىس مايدى اياماي جاققان جىلماعاي بەتتەگى ورىنسىز جىلتىراقتى جاقتىرماعانداي، ءبىر ءتۇرلى بۇيىعى قالىپ تانىتادى. سول بۇيىعى مۇڭدى ايقىنداي تۇسكىسى كەلگەندەي سۇرمەلى قاستىڭ استىنان جاساۋراعان ەكى كوز ءمۇلايىم مولدىرەيدى. حانىم ايناداعى جاۋدىرەي قاراپ تۇرعان ءمۇساپىر بالا قىز ءوزى ەكەندىگىنە سەنگىسى كەلمەي، تەسىلە قارادى. مىنا تۇرىمەن جارىق جالعاندا قورىقپاي قايتىپ تىرلىك قۇرىپ ءجۇر. ونى كورگەن ادام ءولىپ-تىرىلىپ سۇيمەيتىن دە، قۇرمەتتەمەيتىن دە، تابىنىپ تاڭعالمايتىن دا شىعار، تەك «بايعۇس بالاقان-اي» دەپ مۇسىركەيتىن عانا بولار. ۇلى ءامىرشىنىڭ كوزىنەن بۇل كەرىپ جۇرگەن ۇشقىن دا ءوزى ويلاپ جۇرگەندەي ورتەنىپ بارا جاتقان ماحابباتتىڭ ەمەس، جاي انشەيىن ايانىشتىڭ نىشانى شىعار. ارىستانداي اقىرعان اساۋ بايبىشە مىنانداي مۇسكىن نەمەنى تابانىنا سالىپ تاپتاپ كەتپەگەنىنە شۇكىر. مىنانداي بەيشارا بالاپانعا جارىق الەمدى قالتىراتقان قاھارلى حاننىڭ قىلىش سىلتەسەڭ دە سەلت ەپتەيتىن قايسار جۇرەگى قايدان ولىپ-وشە قويسىن! بۇل وعان سۇيىكتى جارى تۇعىردان قالعاندا توسەك جىلىتۋعا العان جاي انشەيىن جاس ءيىس قانا. بۇل بەيباق ۇلكەن كىسىنىڭ وزىنە دەگەن ءبىر ساتكى مەيىرىمىن ماحابباتقا جورىپ ءجۇرىپتى عوي. جوق، جوق، سەن ەندى حاننىڭ ءبىر سارايى مەن ساناۋلى تۇندەرىن يەمدەنگەن جاس ءيىس ۇرعاشى كۇنىڭە قاناعات قىل، ءتىلىڭدى توباعا كەلتىر... بايبىشەمەن باسەكەلەسۋ سەنىڭ نە تەڭىڭ؟ جاھاندى قالتىراتقان ۇلى ءامىرشىنىڭ جۇرەگىندەگى قيماستىقتى دا، ماحابباتتى دا سول يەمدەنگەن. ونىڭ جولىنا تۇرام دەپ بوسقا ارامتەر بولما. ءدال مىنانداي ءمۇساپىر كەيپىڭمەن بايبىشە قۇساپ كۇللى دۇنيەنىڭ كۇڭكىلىن قۇلاعىنا ىلمەيتىن ۇلى ءامىرشىنىڭ نازارىن توقتاتار ساليقالى اقىلدى قايدان تاباسىڭ، سالاۋاتتى سۇحباتتى قايتىپ قۇراسىڭ؟ الىس جورىعىنا بىرگە الا كەتىپ، قيىن كەزدە شاقىرىپ كەڭەس سۇرايتىنداي كەيۋانالىقتى قۇداي سەنىڭ قاي جەرىڭە قيسىن؟! حانىم مىنا ءبىر اياق استىنان قايداعى-جايداعى ويىنا ورالىپ، كوڭىلىن ءبىرجولاتا مەڭدەپ الىپ بارا جاتقان كۇزدىڭ سىلبىر جاۋىنىنداي سالىڭقى سەزىمگە قارسى تۇرار قايران تابا الماي وز-وزىنەن ءمۇجىلىپ جۇرە بەردى. تۋ سىرتىنا الدەكىمنىڭ دەمى تيگەندەي بولدى. جالاڭاش وتىرعاندا ۇستىنە بوگدە بىرەۋ كىرىپ كەلگەندەي، جالت بۇرىلىپ ەدى. كۇرەڭ قوبديشا قۇشاقتاعان كۇتۋشى كەمپىر تۇر ەكەن. مۇنىڭ شاراسىنان شىعىپ كەتكەن قوس جانارىن كورگەندە، شىرق اينالا ءاجىم مەن ءتۇبىت قىلتاناق كومگەن ەكى ەزۋىن ىرجيتىپ، كۇلىپ جىبەرگەندەي بولدى.
— مىنانى جاڭا باس ءۋازىر اكەپ بەرىپتى. جورىقتا جۇرگەن ءامىرشىنىڭ سىزگە ارنايى جىبەرگەن سالەمدەمەسى كورىنەدى، — دەپ، قولىنداعى قوبديشانى بۇنىڭ الدىنان كولدەنەڭدەتە بەردى. ونە بويىن ءجيدىتىپ الا جونەلگەن الگى ءبىر دەل-سال حالدەن ءالى ارىلىپ بولا قويماعان حانشا كەمپىردىڭ سوزىنە نە جاۋاپ قاتارىن، نە ىستەپ، نە قوياتىنىن بىلمەي ابدىراپ قالدى. كەمپىر قوبديشانى حانىمنىڭ توسەگىنىڭ ۇستىنە اپارىپ قويدى. حانىمدى سولاي قاراي سۇيرەلەدى. حانىم كەمپىردىڭ جەتەگىندە ەندى-ەندى ءتاي-تاي تۇرعان جاس سابيدەي تالتىرەكتەپ ەرىپ كەلەدى. كەمپىر قوبديشانى ءوزى اشۋعا باتىلى بارماي، مالىنعان جەڭىنىڭ ۇشىنان جىلتىراپ كورىنگەن كىشكەنە كىلتتى مۇپ-مۇزداي قىپ حانىمنىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى. حانىم ابدىراپ قوبديشانىڭ القاسى قايدا ەكەنىن تابا المادى. كەمپىر امالسىز ءوزى اشۋعا ءماجبۇر بولدى. اشتى دا قوبديعا قارارىن، حانىمعا قارارىن بىلمەي، الاقتاپ تۇرىپ قالدى. حانىم كوپكە دەيىن كوزى بۇلدىراپ ەشتەڭە كورە المادى، ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ قوبديشانىڭ ىشىندە اعاراڭداپ جاتقان الدەنەلەردى اڭعاردى. نازارىن قايتا جيىپ قاراپ ەدى، قوبديشانىڭ ىشىندە ساۋدىراپ جاتقان مونتانى مەرۋەرت، جانارىڭدى ەركەلەتە سيپايتىن بيازى ءوڭ، الۋان ءتۇستى اقىق، ويناقى مارجان، كوزىڭدى الماس قىلىشتاي ءتىلىپ تۇسەتىن وتكىر، ءوڭى سۋىق ياسپيس، ۇيالا جىلتىرايتىن اقشىل-سارعىش جاقۇتتار، كۇزدىڭ شايداي اشىق اسپانىنداي تاپ-تازا، مۇپ-مۇزداي كوكپەڭبەك ساپفير، كۇلىم كوز ءزۇبارجات، نارت قىزىل لاعىل، جان-جاعىنداعى ەزگە تاستاردىڭ وڭىنە وراي قۇبىلاتىن سۋ تامشىسىنداي مولتەڭ-مولتەڭ شامير، بۇرىن-سوڭدى بۇل كورمەگەن، اتىن بىلمەيتىن بىرىنەن-بىرى وتكەن تاعى دا تالاي اسىل تاستاردى كوردى. سولاردىڭ ەڭ ۇستىندە، وسىناۋ ءار الۋان، تۇسكە قۇبىلعان كىشكەنە كولشىكتىڭ بەتىندە ءجۇزىپ كەلە جاتقانداي بوپ ءبىر تال اپپاق گۇل جاتىر. حانىم ارىنەن، ادەمى حوش يىسىنەن ءالى ارىلا قويماعان نازىك اپپاق گۇلدى قولىنا الىپ، باۋىرىنا باستى. جاڭا عانا ونە بويىن بۋىپ تۇرعان تەمىر ارقان وز-وزىنەن تارقاتىلىپ جۇرە بەردى، تاڭ اتقالى مۇڭلى جانارىنا ىركىلىپ تۇرعان اششى جاس كوكتەمنىڭ جىلى جاڭبىرىنداي بوپ توگىپ بەردى. ءزابىر مەن ساعىنىشتان قابىنا-قابىنا، كەۋدە سۇيەگىنە جابىسىپ قالعانداي ءزىل تارتقان جۇرەگى قايتادان ويناقتاي جونەلدى. حانىم قاسىندا قىزمەتشى ايەل تۇرعانىن دا، ونىڭ الدىندا بالا قىز قۇساپ، كوزى بۇلاۋداي بوپ جىلاپ وتىرعانىنىڭ ەرسى ەكەنىن دە ەلەڭ ەتپەدى؛ مانادان بەرى سۇلدەرى قۇرىپ، سۇلىكشە سورىپ جاتقان ازىرەيىل ۇرەي بۇنىڭ كوڭىلىنەن مىسىق تابانداپ جىلىستاي باستادى. حاق تاعالا، ۇلى ءامىرشى بۇنى الگىندە عانا بيلەپ العان قاپىرىق قاسىرەتتى، سۇيەك-سۇيەگىن تۇگەل ۇنتاپ بارا جاتقان تۇڭعيىق مۇڭدى دەر كەزىندە كورىپتى. بۇنىڭ جانىن جان-جاقتان جاپاتارماعاي تالاپ جاتقان ساعىنىش پەن جالعىزدىقتىڭ، كۇدىك پەن كۇماننىڭ، شامىرىققان نامىس پەن نالانىڭ قورقاۋ توبەتتەرىنىڭ ىرىلى ونىڭ دا قۇلاعىنا جەتىپتى. جەر تۇبىنەن ات شاپتىرىپ، ادام جۇمساپ سىي جىبەرىپتى.
حانىم قولىنداعى اپپاق گۇلدى ءشوپ-شوپ ءسۇيىپ الدى. قىزمەتشى كەمپىر حانىمنىڭ جان-كۇيىن ايتقىزباي-اق ءتۇسىنىپ تۇرسا كەرەك، وڭاشا قالدىرىپ شىعىپ كەتتى. حانىم توسەگىنە جانتايدى. قوبديشاداعى اسىل تاستاردى قولىنا الىپ كورە باستاپ ەدى، اپپاق ومىراۋىنىڭ ۇستىنە اق، سارى، كوك — ءار الۋان كوپ تامشى ساۋدىراي توگىلىپ، دۇنيەدەگى تىلمەن ايتىپ جەتكىزە الماس ەڭ ءبىر عاجايىپ كوركەم تامشىلاردىڭ جاڭبىرى سەلدەتىپ قويا بەرگەندەي بولدى. حانىمنىڭ كوكىرەگىندەگى الگى ءبىر قاپىرىق قاسىرەت جاڭبىردان سوڭعى اسپانداي ابدەن اشىلىپتى. ەندى ونىڭ ورنىن كول داريا بوپ شالقىپ قويا بەرگەن ءبىر جۇمباق نۇرلى سەزىم بيلەپ العانداي. ول الىس جولداعى جارىنا جۇرەگىنىڭ ەڭ تەرەڭىنەن اعىل-تەگىل اقتارىلىپ جاتقان العىسىن ايتار ەدى — ول ءبارىبىر ەستىمەيدى. يبانى، يمەنشەكتىكتى ءبارىن لاقتىرىپ تاستاپ، مىناۋ لاپىلداعان جاس ءتانىن، جاڭبىر ساعىنىپ، كەنەزەسى كەۋىپ جاتقان اپتاپ القاپتاي اپپاق ءتوسىن ايقارا اشىپ، باۋىرىنا قىسار ەدى، مىناۋ اباجاداي كەڭ سارايدا ونىڭ جايىلعان قۇشاعىنا ءتۇسسىز اۋا، تۇلدىر كەڭىستىكتەن باسقا ەشتەڭە ءبارىبىر ىلىكپەيدى. ۇلى امىرشىگە دەگەن رياسىز كوڭىلىن حاتپەن ايتسا ەرسى، كىسىدەن ايتىپ جىبەرۋگە بولمايدى. ول پاتشازاداعا، اسىل جارىنا، ءوز جۇرەگىن، ءوز ءتانىن شىمىرلاتىپ شىققان ىقىلاسى مەن شەكسىز ماحابباتىن قالاي بىلدىرە الادى؟ ول جورىقتان ورالىپ، مىنا بولمەگە اتتانعانشا قاشان؟ قۇمارىنان شىققانشا قۇشىپ، قوردالانىپ العان كول-كوسىر سەزىمدى اقتارا سالار ارماندى كۇننىڭ قاي كەزدە تۋاتىنىن كىم بىلەدى؟ وعان دەيىن ۇلى پاتشاعا دەگەن ىستىق ىقىلاسى مەن رياسىز العىسىن قايدا جۇمسايدى؟ مىناۋ قايتادان قانىن كەپتىرە باستاعان ماحاببات ءشولىن نەمەن قاندىرادى؟ ونىڭ جولىنا قۇرباندىققا شالىنۋعا ءازىر نيەتىن ءامىرشىنىڭ وزىنە، اناۋ قىزعانشاق بايبىشەگە، سارايداعى سىپسىڭداسقان كوپ قىزمەتشىگە، شاھارعا، مىناۋ جارىق جالعاننىڭ تۇگەل بارىنە قالاي جاريالاي الادى... وسى ءقازىر، ەڭ بولماسا، ەرتەڭ ەل-جۇرت سونى ەستىمەسە، مۇنشا شالقار مۇحيت قۋانىشتان جۇرەگى جارىلىپ كەتەردەي. ءامىرشى يە جورىقتان ورالعانشا سارىلىپ ءوتىپ بولمايتىن ساعىنىش كۇندەرى مەن ىستىق ىڭكاردىڭ شوعىنا شارپىلعان تاۋقىمەت تۇندەرىن قالاي وتكىزە الادى؟ ونە بويىن كەۋلەپ الىپ بارا جاتقان مىناۋ سەزىمگە نەنى باسۋ قىلادى؟ بۇعان دەيىنگى بايبىشەنى قايتسەم شامداندىرام دەپ جۇرگەن كۇيكى قاراكەتى مىنانداي الاپات سەزىمگە كەنەۋ بولا ما؟ ءقازىر-اق جولعا شىعىپ، جورىقتاعى جارىنىڭ سوڭىنان بارار ەدى. ويتسە، ءامىرشىنىڭ شامىنا تيەدى، ءارى مىناۋ ساسىق اۋىز كوپ شۋىلداقتىڭ وسەگىنە ىلىنەدى. حانىم توسەگىنىڭ ۇستىندە شاشىلىپ جاتقان اسىل تاستاردى جيناماعان كۇيى ءبىر شەتىنە قيسايا كەتىپ، قيالعا شومدى. ۇلى ءامىرشىنىڭ مىنانداي رياسىز ىقىلاسىنىڭ ەسەسىن نەمەن قايتارماقشى؟ ەرتەڭ الىس جورىقتا قالجىراپ ورالعان ونى نەمەن قۋانتا الادى. شىركىن، پاديشامەن قوسىلعالى بەرى جار اڭىزىعىن قىزىقتاپ تا قۇمارىنان شىعا المادى. ءامىرشى جورىققا اتتانباي تۇرىپ قۇرساق كوتەرىپ قالسا عوي، ءقازىر مىناۋ جىبەرگەن سىيلىعىنىڭ قارىمتاسىن جاقسىلىق حابارمەن قايتارار ەدى. ەكى قابات ايەلدىڭ قۇرساعىنداعى جاس نارەستەنىڭ ءار قىبىرىن اڭدىپ تىقىرشىعان كۇندەرى، مىناۋ اينالاسىن تۇگەل اڭىلجىتقان سار تاپ ساعىنىشتى دا بايقاتپاس ەدى. ونىڭ ءار قيمىلىن حاتقا سالىپ، امىرشىمەن ۇزبەي حابارلاسىپ تۇراتىن سىلتاۋ دا تابىلار ەدى. ەرتەڭ ول كەلگەنشە امان-ەسەن بوسانىپ، الدىنان تال بەسىكتەگى كىشكەنە حانزادانى كوتەرىپ شىقسا، كۇيەۋىنىڭ كوڭىلىن ءبىرجولاتا ءبىر ءوزى يەمدەنەر ەدى، بالالارىن العا تارتا بەرەتىن بايبىشەنىڭ دە اۋزىنا قۇم قۇيىلار ەدى. ءبىراق قولىندا ءدال ءقازىر ونداي قايراننىڭ جوعى ەسىنە ءتۇسىپ، تاعى دا اڭتارىلىپ قالدى. ول ۇلى ءامىرشىنىڭ وزىنە دەگەن قيماس كوڭىلىنىڭ ەسەسىن رياسىز ماحابباتىمەن عانا قايتارا الادى. ودان باسقا ەش قايرانى جوق. ەندەشە، بۇل ءوزىنىڭ شەكسىز ماحابباتىنا ءبىر عانا حان يە ەمەس، كورگەن جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ دە كوزىن جەتكىزەتىندەي ەسكەرتكىش ويلاپ تابۋى كەرەك. ەرتەڭ حان يە جورىقتان ورالعاندا، ەلدەن بۇرىن ماحابباتىن، سانا مەنەن ساعىنىشىن، ىستىق ىقىلاسىن كورەتىن بولسىن. ول مىناۋ اسىل تاستاردى بايبىشە قۇساپ، باۋىرىنا باسىپ ءوزى يەمدەنبەيدى، ءبارىن دە ەرتەڭ ۇلى پاديشانىڭ كوزىن ەلدىڭ الدىمەن سۇيسىنەتىن الگىندەي اسەم ەسكەرتكىشكە، ماحاببات مۇناراسىن سالدىرۋعا جۇمسايدى. ول مىناۋ بايتاق شاھارداعى بارلىق مۇنارانىڭ بارىنەن دە بوي اسىرىپ تۇرۋى كەرەك. كورگەن جان مۇنىڭ ۇلى امىرشىگە دەگەن شىنايى ماحابباتى مەن اسقان اقىلىنا قايران قالاتىن بولسىن. ول سول كۇنى ىڭ-شىڭسىز راقاتتانىپ ۇيىقتايدى. ەرتەڭىنە تۇرا سالا باس ۋازىرگە حابارشى جىبەردى. بۇل ءوز ويىن ايتا باستاعاندا، باس ءۋازىر توستاعان كوزىن باقىرايتىپ، قادالىپ قاتتى دا قالدى؛ حانىمنىڭ ويىنا تاڭعالعانى دا، سۇيسىنگەنى دە بەلگىسىز؛ ات جاقتى بەتىندە قيمىل-قىبىر جوق؛ سۇپ-سۇر. حانىم ايتارىن ايتىپ بولعاندا بارىپ، ساۋساقتارى ساباۋداي-ساباۋداي ەكى قولىن كەۋدەسىنە قۋسىرىپ تاعزىم ەتتى.
«قۇپ بولادى، مارتەبەلى حانىم!»
ارادا ەكى اپتا وتەر-وتپەستەن باس شەبەر كەپ، مۇنارانى ۇلى ءامىرشىنىڭ ۇلى بايبىشەسىنە سالعىزعان مەشىتتى سالۋعا قاتىسقان شەبەرلەردىڭ ءبىرى سالاتىن بولعانىن ايتتى. ەندى حانىمعا ەرمەك تابىلدى. كۇن سايىن باس ۋازىرگە قىزمەتشىسىن جۇمساپ مۇنارانىڭ جايى قالاي بولىپ جاتقانىنان حابار الىپ وتىرادى. مۇنارانىڭ ءوز سارايىنىڭ ماڭىنان سالىناتىن بولعانىنا قاتتى قۋاندى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ۇيقىدان تۇرىپ جاتىپ الدەبىر قىزىل قوجالاق نارسەنىڭ باقتاعى اعاشتاردان توبەسىن اسىرىپ، تەرەزەسىنەن ءتونىپ تۇرعانىن كوزى شالدى. كورپەسىن سەرپىپ تاستاپ، تەرەزە الدىنا كەلدى. ءوزى سالدىرىپ جاتقان مۇنارا سول ەكەنى ەسىنە ەندى ءتۇستى. مۇنارانىڭ ۇشار باسىندا سىرتىنان قاراعاندا قۇمىرسقادان دا اۋلەتسىز الدەنەنىڭ قىبىر-قىبىر قيمىلداعانى بايقالادى. ءامىر بەرگەنىنە جىلعا جۋىق ۋاقىت بولىپ قالعان-دى. ەندى، مىنە، مۇنارا ساراي قورعانىنان دا، ونداعى بيىك-بيىك اعاشتاردان دا بويىن اسىرىپتى. سودان بىلاي سول ءبىر سورايعان قىزىل قوڭىر نارسە تەرەزەسىنەن ءتوندى دە تۇردى. ول كۇن سايىن تەرەزە الدىنا كەلىپ، مۇنارانىڭ كەشەگىدەن قانشا بيىكتەگەنىن ولشەيدى. ءبىراق مۇنارا ونشالىقتى ءوسىپ جارىمايتىن سياقتى. ءوز قيالىنىڭ شىندىققا اينالىپ، بايتاق شاھاردا جاڭا ءبىر مۇنارانىڭ اسقاقتاپ اسپانعا بوي كوتەرىپ قالعانىن كورىپ، الىپ ۇشقان كوڭىلىنە ويدا جوقتان تاعى دا قوبالجۋ كىردى. مۇنارا باسىنداعى قۇمىرسقا ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن قىلتيادى دا تۇرادى؛ ونىڭ جىبىر-جىبىر قيمىلىنىڭ ءونىپ جاتقانى شامالى؛ مىنا قالپىمەن مۇنارا شامالىدا بىتە قويماستاي، ونىڭ كوكپەن بوي تالاستىرىپ، كوزدى تارتىپ تۇرعانىن بۇل كوزى تىرىسىندە كورە الماستاي. سوناۋ تىم سويقان ەلەستەيتىن سيىقسىز تاس دىڭگەك ايناداي جالتىراپ جاتقان كوك ءشايى اسپانعا ابايسىز ءتيىپ كەتكەن لاس داقتاي بوپ ماڭگى باقي وسىلاي، كوزگە شىققان سۇيەلدەي بوپ، قادالىپ تۇرىپ الاتىنداي. حانىم مۇناراعا ءوزى بارعىسى، كوك قوينىنا ءبىر شىعىپ الىپ، سول ارادا قادالىپ تۇرىپ قالعان قانىپەزەر شەبەرمەن كوزبە-كوز جولىعىپ، مۇنارانى تەزىرەك بىتىرە گور دەپ جالىنعىسى كەپ كەتتى. ءبىراق، ونىڭ رەتى قالاي بولاتىنىن بىلە الماي كوپ ساندالدى. كۇتۋشى كەمپىرمەن اقىلداسىپ كورىپ ەدى، انشەيىندە بۇنىڭ ءا دەگەنىن ەكى ەتكىزبەي الىپ ۇشىپ تۇراتىن نەمە الدەنەگە كىبىرتىكتەي بەرەدى. «اۋەلى قىزمەتشىلەردى جىبەرىپ، قۇرىلىستىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىنان انىق-قانىق حابار ءبىلىپ الساق قايتەدى»،— دەپ قيپاقتايدى. استىرتىن جىبەرگەن قىزمەتشىلەرى دە: «قۇرىلىس جاقسى ءجۇرىپ جاتىر، كۇنىنە پالەن ءجۇز تاس قالاندى، مۇنارا ءقازىردىڭ وزىندە بايتاق شاھارداعى بيىك-بيىك دەگەن مۇنارالاردىڭ ءبىرازىنان بوي اسىردى، مىنانداي ءزاۋلىم مۇنارانىڭ باسىنا تاس جەتكىزۋدىڭ ءوزى ءبىر كۇش؛ مۇنداي كەكپەن تالاسقان مۇنارانىڭ بۇدان شاپشاڭ بىتە قويۋى مۇمكىن ەمەس»، — دەپ كەلەدى. ءبىراق سونىڭ ءبارى حانىمعا بۇنىڭ كوڭىلىن جۇباتايىن دەگەندەردىڭ انشەيىن ويدان قيىستىرعان ءمۇلايىم اڭگىمەسىندەي كورىنەدى. نە دە بولسا، مۇنارانى ءوزى بارىپ كەرمەي، كوڭىلى كونشىر ەمەس. كۇتۋشى كەمپىردىڭ بۇدان ارعى قيپاڭداعانىنا قۇلاق اسپاي، سالىنىپ جاتقان مۇنارانى ءوزى بارىپ كورەتىنىن ايتىپ، باس ۋازىرگە ادام جىبەرۋگە ءامىر ەتتى.ۋادەلى كۇنى ءۋازىر مەن باس شەبەردى، ءبىر توپ قىزمەتشىسىن ەرتىپ، ءوزى سالدىرىپ جاتقان مۇنارانى كورۋگە اتتاندى. قىزىلدى-جاسىلدى كۇيمەلى كەرۋەن ساراي قاقپاسىنان شىعا بەرە-اق، كۇندە باقتىڭ تاساسىنان قىلتيىپ قانا كورىنەتىن قىزىل قوڭىر مۇنارا حانىمنىڭ كوزىنە وتتاي باسىلىپ اسپانداپ شىعا كەلدى. بۇلار جاقىنداي تۇسكەن سايىن اسقاق مۇنارا كوككە ورمەلەي تۇسكەندەي تىم بيىكتەپ بارادى. تۇبىنە كەلىپ، كۇيمەدەن تۇسكەندە قىزىل-قوڭىر قىش تاستان قالانعان تاس بايتەرەك حانىمنىڭ تاڭ-تاماشا جانارىنان جارىق دۇنيەنى ءبىر ءوزى قالقالاپ، شالقالاپ جاتىپ الدى. حانىمنىڭ تۇلا بويىن ءبىر ءدىرىل بيلەپ، قول-اياعى جەڭىلەيىپ سالا بەردى. ەكى قولتىعىنان دەمەگەن قىزمەتشىلەرى بولماسا، مىنا ءقازىر مامىقتاي قالىقتاپ ءزاۋلىم مۇنارانىڭ تۋ-تۋ ۇشار باسىنا ءبىر-اق شىعا كەلەردەي. مۇناراعا قاراي اپىل-قۇپىل اسىعا ادىمدايدى. بۇل كەلەدى دەپ ايناداي جالتىراتىپ تازالاپ قويعان مۇنارانىڭ اينالاسىندا قۇراقتاي ءيىلىپ كوپ ادام تىزىلىسە قالىپتى. قۇلدار، قىزمەتشىلەر، ساراي ادامدارى. ءبىراق بۇنىڭ ولارعا كوز سالىپ جاتۋعا مۇرشاسى بولمادى. باس شەبەر مەن كۇتۋشى كەمپىر باستاعان بەس-التى قىزمەتشىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، مۇنارانىڭ ىشىنە ەندى. تاس باسپالداقپەن جوعارى ورمەلەي جونەلدى. ءبىرازدان سوڭ وكپەسى وشەيىن دەدى. سوڭىندا كەلە جاتقان قىزمەتشى قىزدىڭ القىنا شىققان تىنىسى قۇلاعىن جارىپ بارادى. مۇنارا ىشىندەگى تاس تۇنەك قاراڭعى قويىلا ءتۇستى، قىزمەتشى قىزدىڭ قولىنداعى جالپىلداق شىراق بولماسا، اياق الىپ جۇرە الماستاي. قۇرىلىسشىلاردىڭ تاس تاسىعاندا اياق استىن كورمەككە جاققان شىراقتارىنىڭ تۇتىنىمەن ەكى جاق قابىرعا قارا كۇيەلەنىپ قالىپتى. حانىم مالىنعان كويلەگىنىڭ ەكى ەتەگىن قىمقىرا كوتەرىپ اپ، ورمەلەپ كەلەدى. ءبىراز جۇرگەن سوڭ مۇنارانىڭ ىشىندەگى قارا كۇيەدەي قويۋ تۇنەك بىرتە-بىرتە سەيىلەيىن دەدى. اقىرىندا، شاڭقاي تۇستەگى شىلدە اسپانى جارق ەتە قالدى. حانىم مۇنارانىڭ باسىنا شىقتى. سوڭىنداعى قولىنا شىراق ۇستاعان قىزمەتشى جاڭعىز كىسى زورعا سياتىن قىلدىرىقتاي مۇنارانىڭ ىشىندە، تومەندە قالدى. قويۋ قاراڭعىدان وقىس جارىققا شىققاننان با، الدە مۇنارانىڭ ءزاۋلىم بيىكتىگىنەن بە حانىمنىڭ باسى اينالىپ كەتكەندەي بولدى. ءبىرازدان كەيىن بويىن بيلەپ، جان-جاعىنا كوز سالىپ ەدى، بايتاق شاھار تىم تومەندە بىت-شىت شاشىراپ جاتىر. جەردە جۇرگەندە اسپانداپ كورىنەتىن اسقاق مۇنارالار، مەشىتتەر، اسەم سارايلار مىنا جەردە بالانىڭ ويىنشىعىنداي تىم قۇردىم كورىنەدى.
حانىمنىڭ جۇرەگىنە قايتادان قۋانىش جۇگىردى. ول بەكەر قوبالجىپ ءجۇر ەكەن. مىنا مۇنارا شىنىندا دا تاماشا. بايتاق شاھاردىڭ اسپانىن ءقازىردىڭ وزىندە ءبىر ءوزى يەمدەنىپ الىپتى. حانىم جان-جاعىن قارماي شولىپ جۇرگەن اشقاراق جانارىن ءبىر ءسات ەز توڭىرەگىنە توقتاتىپ ەدى، مۇنارا جيەگىنە سۇيەنىپ تۇرعان شەبەردى كوردى. ونە بويى بالشىق-بالشىق. سونىسىنان قايمىعادى ما، قورىققان بالاداي تۇرعان جەرىندە قاتىپتى دا قالىپتى. ءلام-ميم ءۇن دە جوق. تىرپ ەتىپ قوزعالعان دا جوق. وسىنداي ءزاۋلىم مۇنارا قولىنان شىققان شەبەردىڭ قوياننىڭ كوجەگىندەي قورعالاقتاپ تۇرعان مىنا ءبىر ءمۇساپىر كەسكىنىن كورىپ، اياپ كەتتى مە، الدە قىزىق كوردى مە، حانىم جۇزىنە قالاي كۇلكى جۇگىرگەنىن ءوزى دە بايقاي الماي قالدى. مىناۋ ءزاۋلىم مۇنارانىڭ باسىندا ەكەۋىنەن باسقا ءتىرى جان بولماسا دا، ءوزىنىڭ بۇل قىلىعىن ورىنسىز كورىپ، حانىم الگى سىپايى كۇلكىسىن تەپ-تەز تىيىپ الا قويدى. ودان ارى بۇل ارادا تۇرا بەرۋدەن ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدىق سەزىپ، ەكى ەتەگىن قولىمەن قىمقىرا كوتەرىپ قىزمەتشىسى كۇتىپ تۇرعان تاس باسپالداققا بەتتەدى. بۇرىلا بەرىپ، قايتا ءبىر قاراپ ەدى، شەبەردىڭ ەرىمدەي جاپ-جاس جىگىت ەكەنىن سوندا بارىپ بايقادى. ات جاقتى، قىر مۇرىندى، الاقانداي-الاقانداي ەكى كوزى تۇڭعيىق مولدىرەيدى... حانىم تاس قاراڭعى مۇنارانىڭ ءار باسپالداعىن ساناپ باسىپ، تومەنگە ءتۇستى... كۇيمەگە ءمىنىپ جاتىپ، مۇنارانىڭ باسىنا تاعى دا قارادى. ءزاۋلىم مۇنارانىڭ باسىندا بەت-اۋزى انىق بايقالماي، ەمىس-ەمىس بۇلدىراپ تۇرعان شەبەردى تاعى دا كوزى شالدى. ونىڭ بۇدان قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ جاۋدىرەي قاراعان جاسقانشاق جانارى ەسىنە تۇسكەندە ءبىر جىميىپ قويدى
سودان كەيىن مۇنارانى كوپ ۋايىمدامايتىن بولدى. كوپتەن بەرى ۇمىتىپ بارا جاتقان باياعى كۇندە-كۇندە باقتا قىدىرىپ، نوكەر قىزدارىمەن بىرگە شومىلاتىن ادەتىنە قايتا ورالدى. ەندى ايدىندا شومىلىپ بولىپ، قىزمەتشىلەرگە دەنەسىن سىلاتقاندا دا، باياعىداي قايداعى-جايداعىنى ويلاپ باسىن قاتىرماي، كۇننەن كۇنگە كوككە ەرمەلەي تۇسكەن ءزاۋلىم مۇناراعا قاراپ جاتاتىن بولدى. ءبىر كۇنى مۇنارا باسىندا قۇمىرسقاداي قىلتيىپ وتىراتىن شەبەر الدەقايدا زىم-قايىم جوعالدى دا كەتتى. بۇل قىزمەتشىلەرىن جىبەرىپ، حابار الدىرىپ ەدى، شەبەر مۇنارانىڭ اشەكەيىنە كىرىسىپ جاتىر ەكەن دەپ كەلدى.
جاز ءوتىپ، كۇز ءتۇستى. بۇل ايماقتا بولىپ جارىمايتىن قىستىڭ از عانا ايلارى دا زىرلاپ وتە شىقتى. كەشە سوستيىپ تۇراتىن قىپ-قىزىل مۇنارا اۋەلى تور-تور اعاش ساۋىت جامىلدى. ءبىرازدان سوڭ بال اراداي بىجىناپ كورىنەتىن ءجيى-جيى اعاش تور كوزدەرىنىڭ ار جاعىنان كوگىلدىر اشەكەي دە قىلاڭ بەردى. ەندى حانىم نوكەرىن ەرتىپ، كۇن ۇزاققا باقتى ارالاپ، كۇننەن-كۇنگە ءوڭى وزگەرىپ كەلە جاتقان مۇنارانى قىزىقتايتىن بولدى. مۇنارا اۋەلى كەگىس تارتتى. كوكپەڭبەك مۇنارا كوك اسپاننىڭ وزىمەن استاسىپ كەتكەندەي. اناۋ تور-تور اعاش كەزدەردىڭ اراسىندا قىبىر-قىبىر قيمىلداپ جۇرگەن قۇيتتاي ادامدار تاس مۇناراعا ەمەس، اسپاننىڭ وزىنە الدەقانداي ورنەك سالىپ جاتقانداي؛ اسپان مەن مۇنارانىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ العىسىز. حانىم سونىڭ وزىنە قانشا ماساتتاندى دەسەڭىزشى. سوناۋ كوك اسپاننىڭ باۋرىنا جارماسىپ قىبىرلاپ جۇرگەن كىشكەنە ادامدار بۇل تاڭەرتەڭ توسەگىنەن تۇرا سالىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا كەلگەن سايىن توسىن ءبىر سيقىر ويلاپ تابادى.
كوك مۇنارا كۇن سايىن قىرىق قۇبىلادى. اۋەلى كۇنى كەشە قوجىرايىپ تۇراتىن قىپ-قىزىل تاس دىڭگەكتىڭ ورنىنا اسپاندى تىرەپ تۇرعانداي جىپ-جىلماعاي، جىپ-جىڭىشكە كوك سىرىق شىعا كەلىپ ەدى، ەندى ول بىرتە-بىرتە سوزبەن ايتىپ جەتكىزە الماس، تەك كوز عانا تۇگەل تۇيسىگە الاتىن سيقىر كورىككە يە بوپتى. حانىم ونى وزىنە ەتەنە تانىس ءبىر نارسەگە ۇقساتاتىن ءتارىزدى. ءبىراق ءدال نەگە ۇقسايتىنىن ەسىنە تۇسىرە المادى. كوپ ۇزاماي مۇنارانىڭ الدەكىمنىڭ اسپانداتا كوتەرگەن اسەم بىلەگىنە كەلەتىنىن بايقادى؛ شەبەر بۇنىڭ الىس جورىقتاعى حان يەگە جەر تۇبىنەن قول بۇلعارداي تاعاتسىز ساعىنىشىن تاپ باسىپ، ءدال بەينەلەگەنىنە قايران قالدى.
كوك تىرەپ تۇرعان مۇنارا كەيدە وعان جەر ءتوسىنىڭ ەڭ ءبىر شيپالى ءسولى مەن نارىنەن جارالىپ، كوك بويلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان مايسا قۇراقتاي كوكتەمنىڭ سىلاپ-سيپاپ ەسەتىن مايدا سامالىنا بولار-بولماس تەربەلىپ تۇرعانداي كورىنەدى. حانىم وندايدا سوناۋ كوز ۇشىنداعى كوك دىڭگەكتى ءبىر ءتۇرلى اياپ كەتەدى. بۇل ولكەنىڭ كوكتەم مەن كۇزدە ەكىلەنە ەسەتىن اڭىزاعى مەن اسپانىنان وت شاشىرعان شىجعىرما شىلدەسى وسى ءبىر ناپ-نازىك سۇيكىمدى وسىمدىكتى ەرتەڭ-اق سولدىرىپ تاستايتىنداي. مۇنارا كۇنىنە ءبىر مىنەز شىعارادى. ءبىر كۇنى جاس مايساداي ۇلبىرەپ، جاس سابيدەي مولدىرەپ تۇرسا، ەرتەڭىنە-اق جان-جاعىنا ويناقى نۇر تاراتىپ، جايناقتاپ شىعا كەلەدى. بىردە تەرەزەنىڭ الدىنان ەت جۇرەگىڭدى ەلجىرەتىپ، ءۇن-تۇنسىز تەلمىرىپ تۇرىپ السا، ارتىنشا-اق توبەسىمەن كوك تىرەپ اسپانداپ شىعا كەلەدى.
حانىم تاس مۇنارانىڭ كورگەن جاننىڭ كوڭىلىن قىرىق ساققا جۇگىرتىپ، قايران قالدىراتىنداي نە سيقىرى بار ەكەنىن قانشا قاراسا دا، بىلە الماي-اق قويدى. بارىنەن بۇرىن شەبەردىڭ كورەر كوزگە ءبىتىپ تۇرعان مۇنارانىڭ ۇشار باسىندا ءالى كۇنگە كۇيبەڭدەپ نەگە ءجۇرىپ العانىنا تۇسىنبەي دال بولدى. شەبەر مۇنارانىڭ ۇشار باسىنىڭ باققا قارايتىن جاعىن قالاپ بىتىرمەي كەتيتىپ قويىپتى. حانىم بۇرىن سوناۋ تاس دىڭگەكتىڭ ۇشار باسىنداعى قىبىر-قىبىر قيمىلداپ جۇرەتىن كىسىدەن تۇك ايىلىن جيماي، حاۋىزعا كەپ شومىلاتىن ەدى. ەندى ءزاۋلىم مۇنارانىڭ ۇشار باسىنداعى كىشكەنە كەتىكتەن سىعالاپ تۇرعان كىشكەنە قۇمىرسقا مۇنىڭ تۇلا بويىنان ەشتەڭە تاستاماي تۇگەل كورىپ الاتىنداي قىمسىناتىن بولدى.
كۇندە-كۇندە ب ا ق ىشىنە سەيىلگە شىققان سايىن ۇيرەنشىكتى ايدىننىڭ قاسىنا كەلىپ، كوك مۇناراعا ۇزاق قارايدى. تاس مۇنارا مۇنىمەن الدەنە دەپ ارباسىپ تۇرعانداي. قاسىنداعىلار ءتۇسىنىپ قالماسىن دەپ، بۇنىڭ تەك ءبىر وزىنە عانا الدەنە دەپ ىمدايتىنداي. ءتىپتى سول تاس مۇنارا ونى ءبىر كۇن كورمەسە ساعىنىپ قالاتىن ءتارىزدى — سارايىنا كىرىپ كەتكەندە، تەرەزەنىڭ ءمولدىر شىنىسىنىڭ ار جاعىندا مۇڭدانا مۇنارتىپ تۇرادى دا، سەيىلگە شىعا كەلگەندە، اياق استىنان جادىراپ جارقىراپ قويا بەرەدى. تاس مۇنارا كۇننەن-كۇنگە جاقىنداي تۇسكەن سەكىلدى. ساراي مەن باقتى شىر اينالا قورشاپ تاستاعان تاس دۋالدىڭ تۇبىنە كەپ، ودان بەرى قارعىپ تۇسۋگە باتىلى جەتپەي، مۇڭايا قاراپ تۇرعانداي. حانىم ەندى تاس مۇناراعا الدەكىمنىڭ بۇعان تۇسىنىكسىز تىلدە جازىلعان سالەمحاتىنداي ەرتەلى-كەش تەسىلە قاراپ، وندا جازىلعان قۇپيا سىردىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە جەتە الماي ەجىكتەپ وتىرعان كىسىشە ۇزاق سارىلادى. كەيدە اناۋ تاس مۇنارا مۇنىڭ ءوزى سياقتانىپ كەتەدى؛ ونىڭ بويىندا دا كورەر كوزگە قۇلپىرىپ تۇرعانمەن، الدەبىر قاياۋلى مۇڭ بار؛ بۇنىڭ كوڭىلىندەگىدەي عۇمىرى تارامايتىن-تارقامايتىن، وزگە تۇگىلى ەزىنە دە تۇسىنىكسىز، ىشتەي كەمىرىپ جاتاتىن بۇيىعى ىڭكار، يمەنشەك قۇشتارلىق بار؛ باتىلسىز جانداردىڭ اۋزىنان ءومىرى شىقپاي، جاۋدىرەي قاراعان جانارلارىندا جارتىلاي جاس بوپ تۇنىپ جاتاتىن تۇپ-تۇنىق، تۇڭعيىق ناز بار. جوق، مىناۋ مۇنارا بۇنىڭ ءوزى ەمەس، الدەكىمنىڭ «اپىراي، ۇقپاعانىڭ با» دەپ جازعىرا قاراعان جانارى سياقتى. ەندى اڭعاردى-باياعىدا مۇنارا باسىندا كورگەن شەبەردىڭ كوزىنەن دە تاپ وسىنداي ءارى ايانىشتى، ءارى سۇيكىمدى ءبىر جۇپ-جۇمساق نۇر كورگەندەي بولىپ ەدى عوي. شەبەر سول ءوز جانارىندا تۇنىپ تۇرعان تۇڭعيىق سەزىمدى تاس مۇناراعا اينىتپاي كوشىرىپتى دە قويىپتى. سوندا مىناۋ ەرتەدەن قارا كەشكە تەرەزەسىنەن تەلمىرە قاراپ تۇراتىن سيقىرلى جانار نە دەيدى؟ بۇنى نە دەپ جازعىرادى؟ تاپ بۇلاي جازعىراتىنداي بۇل سونشاما نەدەن جازىپ قالىپ ەدى! بۇنىڭ بەتىنە تىكە قاراۋعا دا جىگەرى جەتپەگەن جاس جىگىتتىڭ تاپ مىنانداي قازىمىرلىققا بارا قويۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس. شەبەرگە ەز ونەرىن جارىق جالعاننىڭ الدىندا جارقىراتىپ جايىپ سالعاننان اسقان باقىت بار دەيسىڭ بە؟ بۇنىڭ جازعانى — بايتاق شاھاردىڭ توبەسىنەن قارايتىنداي كوركەم مۇنارا سالدىرعانى ما؟ ەندەشە ءبىتىپ تۇرعان مۇنارانىڭ ۇشار باسىن كوزگە شىققان سۇيەلدەي قىپ كەتيتىپ قويعانى نەسى؟
حانىم تاعى دا كۇيمەسىن جەكتىرىپ، مۇنارانى كورۋگە اتتاندى. ب ا ق ىشىنەن جاۋدىرەپ كورىنەتىن موماقان مۇنارا جاقىنداعان سايىن اسقاقتاي ءتۇستى. ءدال قاسىنا كەلگەندە، ەشكىمگە كوزى تۇسپەيتىن تاكاپپار سۇلۋداي ءتىپتى اسپانداپ كەتتى. حانىم بۇل جولى مۇنارا باسىنا كوتەرىلگەن جوق. باس شەبەردەن مۇنارانىڭ نەگە بىتپەي جاتقانىن سۇراپ ەدى؛ «شەبەردىڭ ءبىر ويى ويلاعانىنداي بوپ شىقپاي ءجۇر، سونىڭ جولىن تاپقان كۇنى قۇرىلىستى اياقتايمىز»، — دەپ ۋادە قىلدى. حانىم سارايعا قايتىپ كەلە جاتىپ تا، كۇيمەنىڭ تەرەزەسىنەن كوزىن المادى؛ تاس مۇنارا الىستاي تۇسكەن سايىن الگى ءبىر سىلقىم تاكاپپارلىعىنان ايرىلىپ، قايتادان مولدىرەپ قويا بەردى. حانىم ءوز بولمەسىنە كىرىپ، تەرەزەگە قاراپ ەدى — كۇندەگىسىنشە جاۋدىراي قاراپ تۇرعان مونتانى كوك مۇنارانى كوردى. حانىم ەندى بۇنىڭ تەگىن ەمەستىگىنە ءبىرجولا دەن قويدى.
شەبەر، ارينە، بۇنىڭ كوكەيىندەگى جورىقتا جۇرگەن ۇلى امىرشىگە دەگەن ءوزىنىڭ قاياۋسىز ماحابباتىن، تۇڭعيىق ساعىنىشىن بەينەلەيتىن مۇنارا تۇرعىزعىسى كەلگەن ويىن ءدال تۇسىنگەن. الىستان ايانىش شاقىراتىنداي قىپ مۇنارانى مۇڭعا بوكتىرىپ قويعانى دا سونىڭ ايعاعى. سوناۋ جەر تۇبىنەن قاراعاندا ول بالكىم «اسىعا گور، تەزىرەك جەتە گور» دەپ جالىنىپ-جالبارىنىپ تۇرعانداي كورىنەتىن شىعار. ال ءبىراق جاقىنداعان سايىن شالقاقتاي تۇسەتىنى نەسى؟ شەبەر بۇنىسىمەن ءامىرشىنىڭ اشۋىنا ءتيىپ الماس پا ەكەن؟ قانشاما ساعىنىپ كەلگەن كۇندە دە، وزىنە ارناپ سالدىرعان مۇنارانىڭ الگىندەي شەكەلەي قاراعان استامشىلىعى وعان ۇناي قويار ما؟ ونىڭ ۇستىنە بۇل سارايدىڭ ىشىنەن قاراعاندا، ول نەگە وسىنشا تۇنجىراپ تۇرادى؟ قايتا مۇننان قاراعاندا، كوك مۇنارا ساعىنىشىن باسىپ، جورىقتان ورالعان امىرشىمەن امان-ەسەن قاۋىشقان حانىمنىڭ قۋانىشتى كوڭىلىندەي جادىراپ تۇرۋعا ءتيىستى ەمەس پە؟ كوك تاستان تامشىلاتىپ جاس اققىزباعاننان باسقانىڭ ءبارى قولىنان كەلگەن شەبەر مۇنى نەعىپ اڭعارماعان؟ ارينە، شەبەردىڭ مۇنىسىندا ءبىر سىر بار. شەبەردىڭ سول ءبىر بۇقپانتاي سىرىن بۇدان بۇرىن كولدەنەڭ كوز، بىلايعى جۇرت ءبىلىپ قويسا، قايتپەكشى؟ حانىم كۇتۋشى كەمپىرگە ايتىپ، بازارداعى جۇرت جاڭا ءبىتىپ تۇرعان مۇنارا جايىندا نە ايتىپ جاتىر ەكەن، ءبىلىپ كەلسىنشى دەپ، استىرتىن ادامدار جىبەرىپ، تىڭ تىڭداتىپ ەدى، حالىق جورىقتاعى پاديشانىڭ الدىنان مىنانداي مۇنارا سالدىرتقان حانىمنىڭ كەمەل اقىلى مەن سالعان شەبەردىڭ اسقان ونەرىنە تاڭدايلارىن قاققاننان باسقا ءالى ەشتەڭە اڭعارا قويماپتى. حانىم جانسىزداردىڭ بۇل حابارىنا كوڭىلى ءبىرجولا كونشىمەگەنمەن دە، قايداعى-جايداعىعا ءمان بەرىپ قۇر بەكەرگە قۋىستانعانىنا وز-وزىنەن ىڭعايسىزدانىپ قالدى. كولدەنەڭ كوزدەن قىسىلاتىنداي ەشتەڭە جوق. شاھارداعى جۇرت مۇنارادان حانىمنىڭ جورىقتاعى جارىنا دەگەن كىرشىكسىز سەزىمىن كورەدى. ءامىرشى اۋەلى جارىنىڭ وزىنە دەگەن شەكسىز ساعىنىشىن اڭعارسا، مۇناراعا جاقىن كەلگەندە حانىم ماحابباتىنىڭ جارىق جالعاندى قاباعىنا قاراتقان امىرشىدەن باسقا ەشكىمدى كوزگە ىلمەيتىن اسقاقتىعىنا كوزى جەتەدى.
جاپ-جاس شەبەر بۇنىڭ كوڭىلىن ايتپاي ءبىلىپ، اينىتپاي بەينەلەگەن؛ ۇلى ءامىرشى بۇل سالدىرعان مۇنارادان ەش ءمىن تابا المايدى. تەك تەزىرەك كەلسە ەكەن سول كۇن؟ ول كۇنى پەيىشتىڭ اق قۇسىنداي بوپ ءامىرشى يەنىڭ اسقار الا كوڭىلىنىڭ ەڭ شىرقاۋ بيىگىنە اسپانداپ ءبىر شىعار ەدى. كۇندەسى دە قىزعانىشتان باسقا، ايتار ەشتەڭە تابا الماي دىمى قۇرىر ەدى. ول نەمەنىڭ ءامىرشى يەمەن بىرگە پالەن جىل جول ءجۇردىم، پالەن جەر كوردىم، پالەن ءپىل، پالەن تۇيەگە قازىنا ارتىپ، ىرعاپ-جىرعاپ كەلەمىن دەپ اسپانداعان كوڭىلى قارسى الدىنان مىنانداي ءوڭى تۇگىلى تۇسىندە كورمەگەن كورىكتى مۇنارا كوك تىرەپ شىعا كەلگەندە، اياق استىنان قاناتى قىرقىلىپ، جەر بولىپ قالار ەدى. پاديشا دا قانشاما بايبىشە دەپ دابىرايتىپ، باستاس ساناپ، باسىن اسىرىپ جۇرگەن ۇلى حانىمنىڭ قانشا جىل وتاسقاندا، قانشا جورىقتان جەڭىسپەن ورالعاندا ونسىز دا اسقاق كوڭىلىن استاناسىنا كىرە بەرگەندە ءدال مىناداي قىپ ودان بەتەر اسپانداتىپ تاستايتىنداي اقىل تابا الماعانى سول ارادا بىردەن ەسىنە تۇسەر ەدى، ونىڭ قانشا اسىل تەكتى بولعانمەن التىن ساناپ، اسىل جيعاننان باسقا ەشتەڭەنى بىلمەيتىن دۇنيە قوڭىز، ەتەگىنە توڭعاق جۇقتىرعىشتىعىمەن عانا باعى اسىپ تۇرعان جاي انشەيىن جابىق قۇرساق ايەل ەكەنىنە ءبىرجولاتا كوزى جەتەر ەدى. كىسىنىڭ ىشىندەگىسىن ايتقىزباي ءبىلىپ وتىراتىن پاديشا بۇنىڭ ادال ماحابباتى، اق پەيىلمەن قوسا جاس تا بولسا باس بولۋعا جاراپ قالعان كەمەل اقىلىنا دا ريزا بولار ەدى. بۇ دا «الدىڭنان كوردىڭ بە، قانداي سىي ازىرلەپ قويدىم» دەپ كورگىمەي-اق باياعى سول ءبىر ۇلبىرەگەن بالاپان قالپى قارسى الار ەدى؛ پالەن جىلدان بەرى شىمىرلاپ ءونىپ، ءدال ءقازىر كوكىرەگىنە شىپ-شىپ تولىپ، زورعا سىيىپ تۇرعان كول-كوسىر ىڭكارىن، جۇلىن-جۇيكەسىن، ونە بويىن تۇگەل ورتەپ بارا جاتقان قوماعاي ىنتىعىن دا بىردەن سەلدەتىپ اقتارا سالماي سول باياعى العاشقى تۇندەرىندەگىدەي يمەنشەكتەپ، قىمسىنا قاۋىشار ەدى؛ سويتكەنمەن دە، وعان وزىنە اسىل تەكتى پاتشازادانىڭ پەيىل بىلدىرگەنىنەن اسقان باقىت جوق ەكەنىن سەزدىرىپ، جار قىزىعىن باعالاي بىلەتىن ايەلدىك پارقىن دا قاپىسىز بايقاتىپ باعار ەدى. سول كۇن تەزىرەك كەلسە ەكەن تەك، مىناۋ اڭىلجىعان ۇلكەن سارايدىڭ بۇرىش-بۇرىشى بۇنىڭ شات-شادىمان قۋانىشىنىڭ اعىل-تەگىل اق تولقىنىنا تولار ەدى. سول ارمانىنا قولىن مىنا كوكشىل مۇنارا جەتكىزگەلى تۇر. حانىم ارمانىنداي اسەم مۇنارانى سالىپ جاتقان شەبەردىڭ ءار ساۋساعىن سۇيۋگە ءازىر. تەك مۇنارانى تەزىرەك بىتىرسە ەكەن. تەك اناۋ كوزگە سۇيەلدەي قادالىپ تۇرعان كەتىكتى تەزىرەك بىتەسە ەكەن. شەبەر مۇنارانىڭ ۇشار باسىنا بارىپ، بۇنشا نەگە تەلمىرىپ تۇرىپ الدى؟ ايتپاقشى، ءامىرشى كوك مۇناراعا سارايدان كوز سالعاندا ونىڭ مىنانداي ءبىر ءتۇرلى جازعىرا قاراعان تۇنجىراڭقى كەيپىنەن تىكسىنبەس پە ەكەن؟ مۇمكىن، مۇنىڭ باسى جەتپەي جۇرگەن جۇمباققا ول تۇسىنەر. ارينە، سولاي... الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىن تىزەسىنىڭ استىنا باسقان بيلەۋشىنىڭ بۇل دۇنيەدە تۇسىنبەيتىنى بولادى دەيسىڭ بە؟ سوندا ونىڭ ءوزى جوقتا حانىمنىڭ تەرەزەسىنە ءدال مىنانداي بوپ جاۋدىرەي ءتونىپ تۇرعان سيقىر مۇنارانىڭ سىرىن نەگە جورۋى مۇمكىن. ارينە، اناۋ تاس مۇناراعا جان بىتىرۋگە از-اق قالعان اسقان شەبەردىڭ ءوز اۋزىنان ايتسا، ءتىلى كەسىلەتىندەي ءبىر تىم قۇپيا تىلسىم سىرىن ونەرىمەن تۇسپالداپ بىلدىرگەنىنە جوريدى. ءيا، ونىڭ انەۋكۇنگى مولدىرەگەن مونتانى جانارىنداعى يمەنشەك ناز ماحاببات ەكەن عوي. ءدال سولاي. ونى ءامىرشىنىڭ قىراعى كوزى تۇگىلى، ەندى، مىنە، پالەن كۇننەن بەرى باس قاتىرىپ جۇرگەن بۇنىڭ ءوزى دە ءتۇسىنىپ وتىر.
حانىم مىناۋ ىڭعايسىزدا ۇستىنەن ساپ ەتىپ تۇسە قالعان وسپادارسىز بىرەۋدەي وقىس تۇجىرىمىنان ءبىر ءتۇرلى ابدىراپ قالدى. كوك مۇنارا بۇنىڭ تەرەزەسىنە بۇرىنعىسىنان بەتەر تونە تۇسكەندەي: «ءدال تاپتىڭ، سولاي ەدى. اپىراي، اقىرى ءتۇسىندىڭ-اۋ، ال ەندى ۇقتىڭ عوي، نە ايتاسىڭ، جاۋابىڭ قايسى؟» — دەپ ەمىنە تۇسكەندەي. بۇدان ءارى تۇرا بەرسە، مۇنارا قۇددى بيىك قورعاننان، مىناۋ تەرەزەدەن قارعىپ ءتۇسىپ، بۇل تۇرعان بولمەگە كىرىپ كەلەتىندەي، تەرەزە الدىنان الىستاي بەرەدى. مۇنارا كوزدەن تاسا بولعاندا بارىپ، كوڭىلىن بىرلەدى. ەندى مىناۋ ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن تەرەزەسىنە ءتونىپ، قيىلىپ تۇرعان قيقارعا نە ىستەرىن بىلمەدى. ەڭ الدىمەن، ويىنا ورالعانى، ءبىتىپ تۇرعان مۇنارانى قاساقانا بىتىرمەي قويعان قاسكوي شەبەردى شاقىرىپ الىپ جازالاۋ؛ كوڭىلىنە شايتان قاشقان بالا جىگىتتى، ماحاببات تۇگىلى باسىمەن قايعى بولاتىنداي قىلا قورقىتۋ... بۇنى ويلاعاندا الگىندە عانا اڭتارىلىپ قالعان كوڭىلىن زىركىلدەگەن اشۋ بيلەدى. كوزىن جەردەن كوتەرۋگە جىگەرى زورعا جەتىپ تۇرعان الگى نەمەنىڭ دامەسىن قارا! باسە، مۇنارانىڭ ۇشار باسىنان تۇسپەي، قيقايىپ وتىرىپ الۋىندا ءبىر ءمان بار ەدى-اۋ. جوق، نە دە بولسا، ونىڭ تەزىرەك كوزىن قۇرتۋ كەرەك ەكەن. بايتاق شاھاردىڭ مىڭداعان جىمىسقى اۋىزى پىش-پىشتاپ جونەلمەي تۇرعاندا اسپانداعى ايعا قول سوزعان ەسىرىك نەمەنى كوكەسىنە كورىستىرگەن ءجون. ايتپەسە، التىن باستى حان يەنىڭ اق ادال توسەگىنەن قارا تابان قۇل كەدەي، قۋ شۇناق قارا سۇيەك دامەلەندى دەگەن نە سۇمدىق؟ بۇنى بىرەۋلەر ءبىلىپ قالسا، مىناۋ جارىق جالعاننىڭ الدىندا ۇلى ءامىرشىنىڭ ابىرويىن اسىرام دەپ ءجۇرىپ، بەتىنە ماڭگى وشپەيتىن سالىقتى ءوز قولىمەن سالعانى عوي. جوق، بۇل حانىم باسىمەن ونداي ەسىرىك دامەگە جول بەرىپ قويا المايدى. ءقازىر كۇتۋشىسىن شاقىرادى، ول بارىپ ۋازىرگە ايتادى؛ ءۋازىر ونى بۇگىن وسى تاڭنان قالدىرماي تاس زىنداننىڭ تۇبىنەن ءبىر-اق شىعارادى. ايبالتالى جەندەتتەر مىنا سۇرقيانى ەشكىم ەستىمەي تۇرعاندا موينىن قىرقادى. مىنانداي عاجايىپتى ورناتقان بايعۇس شەبەر ءوز ناپسىسىنە يە بولا الماعاننىڭ قىرسىعىنان ايبالتاعا جەم بولادى. ءوز وبالى وزىنە! ول ءۇشىن بۇل قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا جازىقتى ەمەس. نە دە بولسا اسىعۋ كەرەك. ءامىرشىنىڭ ەلگە بەت تۇزەدى دەگەن حابارىن جاقىندا الدى. قاڭقۋ وعان جەتپەي تۇرعاندا، قيقار شەبەردىڭ كوزىن قۇرتىپ، مۇنارانىڭ قالعان جەرىن باس ۇستاعا ءبىتىرتۋ كەرەك. ءبىراق ەرتەڭ ۇلى ءامىرشى مىناۋ تەرەزەسىنەن تەلمىرىپ تۇرعان ءازازىل مۇنارانى ءبارىبىر كورمەي مە؟ ونداعى سايراپ تۇرعان قوماعاي قۇلقىنعا تۇسىنبەي مە؟
حانىم قاپالانعانىنان ەرنىن قىرشىپ تىستەپ الدى. ەندى نە ىستەمەك؟ الدە قامالداعى قۇل-قۇتاننىڭ ءبارىن بوساتىپ، مىناۋ سايقال مۇنارادان جۇرناق قالدىرماي تاپتاتىپ تاستاسا ما ەكەن؟ ءبىراق وندا ازىرگە بۇنىڭ بارىنەن بەيحابار ەل اۋزىنىڭ نە دەپ الىپ قاشاتىنىن كىم ءبىلىپ تۇر. حانىمنىڭ ءوزى سالدىرعان مۇنارانى ءوزى قۇرتقىزىپ جىبەرگەنىن ەل اۋزى ءبارىبىر وڭدى نارسەگە جوري قويماس. بۇل ءپاتۋاسىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە ۇلى ءامىرشىنى دە يلاندىرا الماس. حانىم تەرەزەنىڭ الدىنا قايتا كەلدى. مۇنارا سول ءباز باياعى قالپى. ۇشار باسىنداعى كەتىكتەن الدەنە قىلتىڭدايدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ مىناۋ وز-وزىنەن سايراپ تۇرعان مۇنارا مۇنىڭ قىمتاپ جاسىرىپ باققان قۇپياسىن ەل الدىنا ءبارىبىر جارقىراتىپ جايىپ سالماي ما؟ ونى جاسىرۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى. كەلسە، تەك مىنانداي سيقىر مۇنارا سالعان شەبەردىڭ ءوزىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ول ءبىراق ىنتىعا كۇتكەن تىلەگىنە جەتپەي تۇرىپ، بۇنىڭ قولقاسىن ءبارىبىر ىستەمەيدى. مۇنىڭ كوز الدىندا باياعىدا مۇنارا باسىندا كورگەن يمەنشەك ءوندىر قارا تورى جىگىت سايراپ كەلە قالدى. مولتەڭدەگەن بايعۇس بالا بۇعان شىننان عاشىق بوپ قالعان عوي. البىرت جاس، قايدا قول سوزعانىن ءبىلدى دەيسىڭ بە؟ حانىم ەندى ءتۇسىندى — شەبەر مىناۋ سيقىر مۇناراعا ءوزىنىڭ ولىپ-وشكەن سوقىر ماحابباتىنان باسقا ەشتەڭە بەينەلەمەپتى. ول وزىنەن بۇنىڭ نە تالاپ ەتەتىنىن الدەقاشان ەسىنەن شىعارعان، ءوز ساناسىنداعى قىرىق قۇبىلىپ، اقىل مەن ويعا قىل تۇزاقتى سالىپ اپ، بىلگەنىن ىستەگەن اڭعال سەزىمنىڭ ايتقانىنان شىعا الماعان. شەبەر مىنا مۇناراعا الىستاسا قيىپ كەتە المايتىن، جاقىنداعانمەن ءبارىبىر قولى جەتپەيتىن ءۇمىتسىز ماحابباتىن بەينەلەگەن، ولىمگە دە رازى ەسىرىك دامەسىن، ەسسىز قۇشتارلىعىن بەينەلەگەن، ول مىناۋ كەتىك مۇنارانىڭ باسىنان وزدىگىنەن تۇسپەيدى. بارىپ، بۇل دامەسىنىڭ ەسسىزدىك ەكەندىگىنە كوزىن جەتكىزۋ كەرەك، «ءوزىڭدى اجالعا، مەنى ماسقاراعا ۇرىندىرماي تۇرىپ، مۇنارانى تەز بىتىرە كور»، — جالىنۋى كەرەك. ەگەر بۇنى سۇيەتىنى راس بولسا، ايتقانىن جەرگە تاستاي المايدى. بەيشارا البىرت جاستى ءازازىل جولدان ايبالتانىڭ جۇزىمەن كەتىرگەنمەن، ءبارىبىر ونىڭ الگىندەي ەسسىز قۇشتارلىعى ءزاۋلىم مۇنارانىڭ باسىندا ماڭگى سايراپ قالادى؛ ونى ايلامەن عانا قايتارۋ كەرەك رايدان؛ مىناۋ تەرەزەسىنەن كۇنى-تۇنى جازعىرا قاراعان جالبارىنىشتى، ءۇنسىز قۇشتارلىق پەن تىلسىم ىڭكاردى باقىت اڭساعان البىرت كوڭىلدىڭ دەگەنىنە جەتىپ، شىن عاشىقتىڭ بىردەن تويىنىپ، بىردەن قارىق بولا قالاتىن پەرىشتە كوڭىلى قۋانىشقا كەنەلگەن كۇنى عانا جويدىرۋعا بولادى؛ جانىن جەگىدەي جەگەن عاشىقتىق دەرتىن ءدال مىنانداي قىپ مولدىرەتىپ جەتكىزگەن شەبەر باسىنا ءبىر ءسات قونعان باقىتتى دا اينىتپاي بەينەلەي الادى؛ ەندەشە، وعان سول باسىنا قونعان باقىتتى بەينەلەتۋ كەرەك؛ ونى ۇستانىڭ الگىندەي اساۋ دامەسىنەن اتىمەن بەيقام ءامىرشى دە، بىلايعى جۇرت تا ەرتەڭ كۇيەۋىمەن امان-ەسەن قاۋىشقان حانىمنىڭ رياسىز قۋانىشىنىڭ تابى ەكەن دەپ تۇسىنەدى. ەندەشە، اساۋ دامە، البىرت كوڭىل بايعۇس شەبەر جەتسىن دەگەنىنە... حانىم مانادان بەرى قىرىق ساققا جۇگىرىپ تۇرعان كوڭىل تىزگىنىن تەز جيىپ، الدەنەگە بەلىن بەكەم بۇعان راي تانىتتى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كۇتۋشى كەمپىردى شاقىرىپ الدى. قىزمەتشى ايەلدەردىڭ ەشبىرىن ەسىكتەن قاراتپادى. حانىمدى كيىندىرەتىن، شاشىن تارايتىن كوپ نوكەر ىشكە كىرە الماي، ەسىك الدىندا توپىلىپ تۇردى دا قويدى. تۇسكە جاقىن ىشتەن كۇتۋشى كەمپىر شىقتى. اۋىزعى بولمەدە توپىرلاسا قالعان نوكەر قىزداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جۇزىنە ىشىپ-جەپ قوياتىنداي اجىرايىپ قاراپ تۇردى دا، بىرەۋىن الىپ قالدى دا، قالعاندارىن بولمەلەرىنە قايتاردى. ەشتەڭەگە تۇسىنە الماعان نوكەر قىزدار يىقتارىن قيقاڭداتىپ، بولمە-بولمەلەرىنە تاراپ كەتتى. ءتۇس قايتا حان سارايدان سوڭىنا نوكەر ەرگەن حانىمنىڭ كۇيمەسى شىعا كەلدى دە، سالىنىپ جاتقان مۇناراعا بەتتەدى. مۇنارانىڭ قاق تۇبىندە قاتار-قاتار تىزىلە قالعان كوپ كۇيمە قاڭتارىلىپ ۇزاق تۇردى. ءبىرازدان سوڭ عانا شاڭداتىپ سارايعا قايتا بەتتەدى. ەرتەڭىنە نوكەر قىزدارىمەن ب ا ق ىشىنە سەيىلگە شىققان حانىم مۇنارا باسىنداعى ەلدەن-ەرەك كەمىرەيىپ تۇراتىن كەتىكتىڭ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا تەز بىتەلىپ بارا جاتقانىن بايقادى. ءۇش كۇننەن سوڭ مۇنارا ءبىرجولاتا ءبىتتى. تەرەزە الدىنا كەلگەن حانىم كۇلىڭ-كۇلىڭ ەتىپ قۇلپىرىپ تۇرعان جاڭا مۇنارانى كوردى. ءامىرشى يە جەڭىسپەن ورالعانىنا توي جاساعاندا كوك مۇنارانى سالعان بالا جىگىتكە شارا تاباق التىن دينار سىيلادى. شەبەر جىگىت سىيلىقتى الىپ جاتىپ، كوزىنىڭ استىمەن كىشى حانىم وتىرعان جاققا ءبىر قاراپ قويدى؛ ول كوزىن تەز اۋدارىپ اكەتىپ، شەبەردىڭ مىنا قىلىعىن ەشكىم بايقاپ قالمادى ما ەكەن دەگەندەي، بايبىشە نوكەرى وتىرعان جاققا كوز جۇگىرتىپ ەدى، ەشكىم ونداي راي تانىتپادى. حانىمنىڭ كوپ كۇننەن بەرگى الدەنەگە وز-وزىنەن قۋىستانىپ، لۇپىلدەي سوققان جۇرەگى ورنىنا تۇسكەندەي بولدى.
توي وتكەن سوڭ، ءامىرشى ءوز سارايىنا كەپ تۇسكەندە بۇنىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيمادى. اسپانداعى كۇندى اڭديدى. جازدىڭ كۇنى بۇعان ەرەگىسكەندەي باتىپ بولمادى. كۇن كوزى قاشان ۇياسىنا بارىپ قونعاندا، شىجعىرعان ىستىقتان «ۋھ» دەپ دەمىن العان بۇكىل دۇنيەمەن قوسا بۇ دا توبەسىنەن جۇك تۇسكەندەي ءبىر راقاتتانىپ ەدى. بۇنى پالەن جىل بويى ورتەپ باققان ساعىنىش شىلدەسىنىڭ باسىلارىنا دا ونشا كەپ ۋاقىت قالعان جوق-تى. كۇنى بويى كۇندى اڭدىعان كوزى ەندى ەسىك جاققا ەلەڭدەي باستادى. ءبىراق قانشا قادالعانمەن التىن شايعان جالپاق ەسىك قىلپ ەتپەيدى. سولاي ەسىك جاققا ەلەڭدەۋمەن ءتۇن دە ەتتى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ بۇنى كيىندىرە كەلگەن قىزمەتشى ايەلدەر الدەنەگە قىمسىنىپ كىردى؛ ءبىراق كوزدەرىندە «ەشتەڭە ەتپەس، جورىقتان سوڭعى ىردۋ-دىردۋدان شارشاعان ءامىرشى سارايعا كەلمەي جاتىپ، بۇنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاعاندى ىڭعايسىز كورگەن شىعار»،— دەگەندەي جۇباتۋ نىشانى بار.
حانىم كۇنى بويى ەكى قولى الدىنا سىيماي تىپىرشۋمەن بولدى. ءبىراۋىق سىرتقا شىعىپ بوي جازايىن دەسە، ءامىرشىنىڭ بۇلاق باسىندا وڭاشا سەيىلدەيتىنىن ءبىلىپ، ب ا ق ىشىندە كەزدەسىپ قالامىز با دەپ قىسىلادى. العاشقى كۇندەرى ءامىرشى، شىننان دا، شارشاپ ورالعان شىعار، ءبىراز تىنىعىپ، ەسىن جيسىنشى دەپ، ىشتەي مۇسىركەپ ءجۇردى. ءبىراق كۇندەر وتە بەردى. ەسىك جاقتان شىققان ءار دىبىسقا قۇلاعىن تىگەدى. ءامىرشى اياق ءىزىن سالمادى. ەندى حانىم ءتۇن بالاسى توسەگىنە تىكەن شاشىپ قويعانداي توڭبەكشىپ شىعاتىن بولدى. كۇتۋشى كەمپىر مەن قىزمەتشى ايەلدەردىڭ قاس-قاباعىن اڭديدى. ولاردىڭ دا جۇزدەرى سىنىق. حابار ايتۋدىڭ ورنىنا بۇنىڭ وزىنەن جاۋاپ كۇتكەندەي، جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراي بەرەدى. بۇل دا سىر الدىرعىسى كەلمەي، تىرىسىپ باعادى. ءبىراق بۇنىڭ كوڭىلىندەگىنى ايتقىزباي ۇعىپ قالعان قىراعى قىزمەتشىلەر قازىرگى كۇيزەلىسىن كورمەي ءجۇر دەيسىڭ بە؟! ولار دا بۇرىنعىداي سامبىرلاپ سويلەپ، جامىراي كۇلمەي، اياقتارىنىڭ ۇشىنان باسادى. سىرتقا شىعۋدان قالعان حانىم وڭاشا وتىرىپ، ويعا شوما-شوما باسى زەڭگىپ كەتكەن تۇستاردا تەرەزەنىڭ الدىنا كەلەدى. قاننەن-قاپەرسىز كوك مۇنارا مۇنى كوزى شالىپ قالعانداي كۇلىڭ-كۇلىڭ ەتەدى. حانىم ءامىرشىنىڭ جىلى قاباق تانىتپاي، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العانىنا شاعىنعانداي تەرەزە الدىندا ۇزاق تۇرادى. ءبىراق بۇل قانشا تەلمىرىپ قاراعانمەن، جالتىراعان اسقاق مۇنارا سول باياعى اسپانداعى كۇن كوزىمەن قاس قاعىسىپ ويناعان كۇيى ماز-مەيرام. بۇرىنعىداي بۇنىڭ تەرەزەسىنە تەلمىرە قارامايدى. دەگەنىنە جەتكەن كىسىدەي توقمەيىل، شات-شادىمان. سان جىلدار بويى ءار كىرپىشىن ساناعانداي بوپ سالدىرتقان مۇناراسىنىڭ بۇنىڭ جان دۇنيەسىندەگى الاي-تۇلەيدەن اتىمەن بەيحابار مىناۋ سىلقىم سيپاتى ونىڭ كوڭىلىن مۇز بوپ قارىپ العانداي بولادى. جالت-جۇلت مۇنارا بۇگىن كەپ بۇعان قىر كورسەتىپ تۇرعانداي. ە، بالەم، بۇرىن ءوزىڭ دە كەكىرەيىپ، كوز الدىڭداعى جالىنعان، جالبارىنعان كىسىگە كوز سالماۋشى ەدىڭ عوي... قانشا جىل تەلمىرتىپ ەدىڭ. «تەلمىرگەن قالاي بولادى ەكەن، بالەم»، — دەپ ءۇنسىز تابالاعانداي. حانىمنىڭ ويىنا مۇنارانى سالعان شەبەر ءتۇستى. انەۋ كۇنى سىيلىق الىپ جاتقاندا وڭىنە تاعى دا ءبىر قاراپ، كوڭىلىنە ءتۇيىپ العاندى. جازىق ماڭداي، قىر مۇرىن، قارا تورى جىگىت. الاقانداي قوس جانارىنا قانداي سىر دا سىيعانداي. ول ءقازىر قايتىپ ءجۇر ەكەن؟ شارا تاباق التىنعا ماساتتاناتىنداي دۇنيەقوڭىز جاننىڭ سىڭايى ەمەس-تى. وعان دا ءوزى سالعان مىناۋ مۇنارا كوزىنە شوقتاي باسىلاتىن بولار. اسىرەسە اناداعى ءبىر كۇن ەسىنە تۇسكەندە ءىشى الەم-جالەم بولىپ كەتەتىن شىعار. حانىم ەسىنە سول تۇسكەندە، كوڭىلىنە شوگىپ جاتقان ءزىل باتپان جازعىتۇرىمنىڭ سەلى ءجۇرىپ، شايىلىپ كەتكەندەي، ەزۋىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ، ءۇنسىز جىميىپ قويادى. بەتى اشىلماعان بالا جىگىتتىڭ اڭعال قىلىعىنا كۇلكىسى كەلەدى. سول ەسىنە تۇسكەندە ونى ءبىر ءتۇرلى اياپ، ءتىپتى جاقسى كورىپ كەتەدى. باۋىرىنا باسىپ، قۇشاقتاپ: «ەشقايدا جىبەرمەيمىن، كەتپەشى، كەتە كورمەشى»، — دەپ جالىنادى دەيدى. دامەسىن قارا سابازدىڭ! ءومىر بويى حانىم قۇشىپ وتپەك قوي... قىزمەتشى قىز وسىنى ايتقاندا بۇل سىلقىلداپ كۇلىپ جىبەرسە دە، ارتىنشا-اق تىيىلا قالعان-دى. ونىسى قىزمەتشىسىنىڭ الدىندا ىڭعايسىز كۇلگەنىنە قىسىلعانى ەمەستى. قارسى الدىندا مونتيىپ وتىرعان قىزمەتشى قىزدىڭ ۇلبىرەك ەرىندەرىنىڭ اراسىنان الگى ءبىر ءسوز شىققاندا، بۇل كۇلۋىن كۇلگەنمەن، جۇرەگىن الدەبىر وتكىر قانجار ءتىلىپ تۇسكەندەي بولعان. ويدا جوقتا ءوزى سەزگەن وسى ءبىر اۋىر جاراقاتتى جاسىرعىسى كەپ، ءۇنسىز جىميعان كۇيى قىزمەتشى قىزدى سۇراقتىڭ استىنا العاندى. مۇنارانىڭ باسىندا نە بولىپ، نە قويعانىن باجايلاي تۇسكەن سايىن، الگى ءبىر جاراقات جان شىداتپاستاي سىزداتا باستادى. قىزمەتشى قىز ايتىپ كەلگەن بالا جىگىتتىڭ ءاربىر قىلىعى ويلاعان سايىن بۇنىڭ ەت جۇرەگىن وت بوپ قارىپ، تىزىلداتىپ بارا جاتتى. ول قارسى الدىندا وتىرعان مونتانى قىزدىڭ بالبۇل جانعان ەكى بەتىنە، شوقتاي جايناعان قوس جانارىنا، الدەنەدەن قىسىلىپ-قىمتىرىلعان ەتتى ەرىندەرىنە، تال شىبىقتاي بۇراتىلعان سۇلۋ سىمباتىنا قىزىعىپ تۇرعانداي، كوزىن الماي قادالا قارادى. ونىڭ بەتىندە نوكەر قىزداردىڭ جاي كۇندەرگى قاقاقۋ-كۇلكى شاتتىعىنا اتىمەن ۇقسامايتىن وزگەشە ءبىر قۋانىش تابى تۇر. حانىم باسىمەن بۇل ءالى كۇنگە باستان كەشىپ كورمەگەن ەرەكشە قۋانىش. وزىڭە ءولىپ-وشىپ عاشىق بولعان جاننىڭ اعىنان جارىلىپ اعىل-تەگىل پەيىلىنە ارمانسىز كەنەلگەن قاي ايەلدىڭ باسىندا دا ومىرىندە بولسا ءبىر-اق رەت بولاتىن، بولماسا اتىمەن بولماي وتەتىن اسا سيرەك قۋانىش. ونداي باقىت ماڭدايىنا جازىلعاندار دا بار، جازىلماعانداردا بار. بۇل ءوزى سونىڭ قايسىسىنا جاتادى؟ بۇنداي باقىت ەندى وعان ەكى اينالىپ كەلە مە، جوق پا... جالپى ونداي باقىتتىڭ ەكى اينالىپ كەلۋى مۇمكىن بە ءوزى... مىنە، بۇل وزىنە ەنشىلەنگەن الگىندەي باقىتتى ءوز قولىنان باسقا ايەلگە بەرىپ جىبەردى. انادا شەبەر جىگىتتىڭ دامەسىن انىق اڭعارعان كۇنى كۇتۋشى كەمپىر ەكەۋى ءارى اقىلداسىپ، بەرى اقىلداسىپ، ونى رەنجىتپەۋدىڭ امالىن تاپقاندى. مۇنارا باسىنا حانىمنىڭ كيىمىندەي كيىم كيىندىرىپ، وعان ۇقسايتىن نوكەر قىزداردىڭ ءبىرىن جىبەرمەكشى بولعان-دى. سوندا كۇتۋشى كەمپىردىڭ نوكەر قىزداردىڭ ىشىنەن تاڭداپ اكەلگەنى وسى قىزدى؛ ەندى، مىنە، ول وزگەگە تيەسىلى ماحابباتتى ەمەس، وزىنە ەنشىلەنگەن باقىتتى قىزىقتاپ كەلگەن ادامشا، ىستىعى ونە بويىنان ءالى الاستالىپ بىتپەگەن، جاڭاعى ءبىر جاس قۇشاقتىڭ بۋىنا بالقىپ، بال-بۇل جايناپ الدىندا وتىر. حانىم ءىشىن تىرناپ بارا جاتقان وكىنىشتى ايەل ادامنىڭ قاي-قايسىسىندا دا بولادى دەپ ەستيتىن ورىنسىز السىزدىككە جورىپ، سابىرعا تۇنشىقتىرىپ باقتى. كۇتۋشى كەمپىر مەن ەكەۋىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىن وسى ءبىر قۇپيانى ويعا الماۋعا، تەز ۇمىتۋعا تىرىستى. ەرتەڭىنە مۇنارا باسىنداعى كەتىكتىڭ بىتەلگەنىن كورگەندە ءوز جۇرەگىندەگى قۇلازىپ تۇرعان الدەبىر ولقى جويىلعانداي سەزىنگەندى، كەشەگى وكىنىشتىڭ ورنىن شىم-شىمداپ قۋانىش تولتىرا باستاعانىن بايقاعاندى. حان كەلىپ، مۇنارانى كورىپ، ماقتاپتى دەگەندى ەستىگەندە سول ءبىر وكىنىشتى وكىنىش اتىمەن ەستەن شىققان-دى. ەندى، مىنە، اياق استىنان قايتادان ساپ ەتە قالدى. ءبارى دە مىناۋ ءامىرشىنىڭ اياق ءىزىن سالماعانىنان تۋعان قاياۋ كوڭىلدەن بولار. قاياۋ كوڭىل دە ءبىر، كۇل تىمىسكىلەگەن بۇرالقى كۇشىك تە ءبىر، قايداعى جوقتى تاۋىپ الادى. ايتپەسە، بۇل التىن باستى ءامىرشى قۇشاعىندا جاتىپ، الدەقايدان ءلاززات ىزدەيتىن تومەن كانيزاك ەمەس، اسىل سۇيەك حانشا ەمەس پە! كىنامشىل كوڭىل وسى ءبىر ويدىڭ تۇسىندا تاعى دا تۇسالىپ قالدى. «التىن باستى ءامىرشىنىڭ قۇشاعىندا جاتىپ...» وسى ءبىر ءسوز ويىنا قايتا ورالعاندا، ەزۋىنە كەكەسىن جۇگىردى. قۇشاققا جاتىپ قارىق بوپ ءجۇر ەدى. ءتۇن بالاسى تابالدىرىعىنان اتتاماسا دا، قۇشاعىندا جاتقان بولىپ تەلىنەدى. ءوزىن-وزى الدارقاتقان ءبىر دۇنيە. ايتپەسە، مىنە، توسەگى جامباسىن شاعىپ، دوڭبەكشۋمەن وتكەنىنە الدەنەشە ءتۇن بولدى. بۇيتكەن ومىردە نە قىزىق بار؟ سان جىلدار بويى سارىلىپ كۇتكەندەگى كورەم دەگەنى وسى ما ەدى؟ ءولىپ-وشىپ سۇيگەندەگى تاپقان شاپاعاتى ما بۇل؟ بايبىشە قۇساپ قازىنا جيماي، قولىنداعىسىنىڭ ءبارىن شاشىپ، كوك مۇنارا سالدىرعانداعى كوڭىلىن تاپقانى وسى ما؟ ءبارى دە انشەيىن الدانىش قانا... مىناۋ قۋ باس جالعىزدىقتىڭ الدىنداعى قورقىنىش تۋدىرعان بوس ساندىراق. كەز كەلگەن كەۋدەسىندە جانى بار ماقۇلقاتتىڭ بارىنە تيەسىلى جۇپتىق ءومىر بۇعان بۇيىرماعانى. بۇل تەك ءوزىن-وزى الدارقاتۋمەن ءجۇر. اق نەكەلى قوساعىنىڭ مۇسىركەگەنىن قيماستىققا، ماحابباتقا جوريدى. جارىق جالعاننىڭ بارشا اسىلىن جامباسىنا باسقان ۇلى ءامىرشى سىيلاعان ءبىر قوبديشا اسىل تاستا نە تۇر دەيسىڭ! وندايدى ۇلى ءامىرشى ساقيلىعى ۇستاعاندا قايىرشىعا دا ۇستاتىپ كەتۋى مۇمكىن عوي. ەگەر ول مۇنى ءولىپ-وشىپ جاقسى كەرەتىن بولسا، ءبىر سارايدىڭ استىندا الدەنەشە ءتۇن وتكىزە تۇرىپ، ءدال وسىلاي، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الۋعا ءداتى قايتىپ شىدايدى؟!
حانىم كۇنى كەشەگى ءامىرشى جورىقتان ورالعاندا باستان كەشەم عوي دەگەن باقىتى جايلى ارمان-قيالى ويىنا تۇسكەندە وزىنەن ءوزى قىزارىپ، سونشاما ەسسىز بولعانىنا وزىنەن ءوزى ۇيالادى. سونىڭ ءبارى كوزىنەن بۇل-بۇل ۇشقانىنا قاتتى قامىعادى. قايتا سول سارتاپ ساعىنىش قۇشاعىنداعى كۇندەرىن اڭسايدى. وندايدا ايتەۋىر دامە، ءۇمىت بار ەدى عوي. ءوز قيالىنا ءوزى ءماز بوپ ءجۇرۋشى ەدى عوي. قيال دەمەكشى، ءوزىنىڭ وسى ءامىرشىنى ءولىپ-وشىپ سۇيەمىن دەپ جۇرگەن سەنىمى دە قۇر انشەيىن ماڭگىنىڭ قيالى ەمەس پە ەكەن. وزگەنىڭ تاراپىنان ماحاببات قىزىعىن كەرمەگەن ايەلدىڭ وسىنشا ەسسىز قۇشتارلىققا بەرىلۋى مۇمكىن بە ءوزى؟ ءاي، قايدام... بۇل وسى كەزگە دەيىن ۇلى ءامىرشى تاراپىنان ونداي ەرەكشە نيەت بايقاپ كورگەن جوق-تى. ەندەشە، بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىندا ونداي ماحاببات قالاي جەلى سالىپ ءجۇر؟ ول دا تەك بۇنىڭ ماحاببات اڭساعان كوڭىلى ءوزى ويدان شىعارىپ، سونىسىنا ءوزى سەنىپ جۇرگەن جاي انشەيىن سەرگەلدەڭ سەزىم شىعار. بۇل دا جاس ۇستانىڭ البىرت دامەسىندەي الدامشى بىردەڭە عوي. حانىم بۇل ويىنان ءوزى شوشىپ قالدى. قۇدىرەتتىڭ وزىنە ءتىل تيگىزگەندەي كۇپىرلىك سەزىنىپ، ىشىنەن ءۇش رەت كاليماسىن قايىردى. ءبىراق ويدا جوقتان وپ-وڭاي ساپ ەتە قالعان الگى ءبىر وي كوڭىلىنەن وپ-وڭاي شىعىپ كەتە قويمادى.
ول كۇنى بۇرىنعىسىنان بەتەر بۇقتىعىرىلىپ زورعا ءجۇردى. سۇيەك-سۇيەگىنىڭ ءبارى سىلىنىپ بارا جاتقانداي. كەشكە سۇلدەرى قۇرىپ ازەر جەتتى. الدەنەشە كۇننەن بەرگى كوز ىلىنبەي ۇيقىسىز وتكەن تۇننەن بە، جوق كۇندىزگى اششى ويلار كوڭىلىن تورىقتىردى ما، باسى جاستىققا تيگەن بويدا ونە بويى مەڭ-زەڭ تارتىپ جۇرە بەردى. قالجىراعان دەنەسى ويدا جوقتا بالبىراپ بارادى. مىناۋ قۇلازىعان كەڭ بولمەنىڭ توبەسىنەن كوزگە كورىنبەي، تانگە تيمەي، تۋ سوناۋ سۇيەككە بارىپ بىردەن داريتىن راقات نوسەرى سەلدەتىپ قويا بەرگەندەي، سول نوسەر قاپىرىق كوڭىلىنەن پالەن كۇننەن بەرگى شيىرشىق اتىپ، شيرىقتىرىپ جۇرگەن مازاسىز ويلاردى، ۇرەيلى ۇرەيدى، تىمىرسىق قاپانى، ەت جۇرەگىن ەزگىلەگەن وكىنىش، اشۋ، ىزانى — ءبارىن-بارىن سۇرە قۋىپ، «دەم ال، تىنىق، ەشتەڭەنى ويلاما، ەشتەڭەنى ۋايىمداما» دەپ، شامىرىققان جۇيكە-جۇيكەسىنىڭ ءبارىن شيپالى قولىمەن سىلاپ-سيپاپ جاتقانداي، كۇنى بويى ەكى شەكەلىگىن كۇيرەتىپ جىبەرگەندەي بوپ سىرقىراتا سىعىپ تۇرعان ءزىل باتپان دا جەڭىلەيە ءتۇستى. كوز الدىن كولەگەيلەپ العان ءبىر جۇمباق پەردە بىرتە-بىرتە جان-جاعىن تۇگەل قورشاپ كەلەدى. ەندى كوز الدىندا سول مولدىرەگەن سەلدىر پەردەدەن باسقا ەشتەڭە قالمادى، حانىم ءوزىنىڭ وياۋ جاتقانىن دا، ۇيىقتاپ كەتكەنىن دە اڭعارا المايدى؛ ايتەۋىر كوز الدىندا تۇنىق اۋادا ۇيىپ قالعان سەلدىر ساۋلەدەي بوپ، الدەنە اعاراڭداپ تۇرىپ الدى.حانىمنىڭ تالىقسىعان دەنەسىندە ءالى ءوشىپ بىتە قويماعان ءالسىز سانا قاراۋىل قاراعانداي سول ءبىر ۇيىپ قالعان اعاراڭ ساۋلەدەن كوزىن المايدى... حانىمنىڭ الابۇرتقان جۇرەگى بىرتە-بىرتە تىنىشتالايىن دەپ، مانادان بەرى وعان بۇقپانتايلاپ جاقىنداپ كەلە جاتقان ارسىز ۇيقى قۇشاعىنا ءبىرجولاتا الىپ ەدى، حانىمنىڭ قاننەن-قاپەرسىز دەنەسىن كولدەنەڭنىڭ كوزىنەن قاراۋىلداپ وتىرعان ءالسىز سانا قايتادان مازاسىزدانا باستادى...
حانىم ۇيىقتايتىن ۇلان-اسىر كەڭ جايدى بارشا جارىق جالعاننان كولكەشتەپ تۇرعان التىن شايعان اۋىر ەسىك سىقىرسىز اشىلىپ، اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ الدەكىم ىشكە وتكەندەي بولدى. كىردى دە، ودان ارعىعا باتىلى جەتپەگەندەي بوساعادا تۇرىپ قالدى. حانىم قاپەلىمدە مىناۋ بەيتانىس مەيماننان شوشىپ كەتىپ، ورنىنان اتىپ تۇرعىسى كەلىپ ەدى، بۇكىل تۋ سىرتى توسەككە جەلىمدەلىپ قالعانداي، قوزعالتار ەمەس. ەكى قولىن دا الدەكىم توسەككە تاڭىپ بايلاپ تاستاعانداي. ەسىكتىڭ قىر كوزىندە قىبىرسىز تۇرعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلگىسى-اق كەلەدى، ءبىراق قانشا تەسىلىپ قاراسا دا، ەسىك الدىندا اعاراڭداپ تۇرعان ادامنىڭ بەت الپەتىن اجىراتۋعا جانارىنىڭ قۋاتى جەتپەي، كەز الدىنان الدەبىر مولدىرەگەن تۇنىق تۇمان كولكەشتەي بەرەدى. الگى اعاراڭداعان نەمە دە سۋ استىندا قالقىپ جۇرگەن نارسەدەي بوپ، بۇلدىراپ كورىنەدى. ول قوزعالعانداي بولدى. بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلەدى. ءبىراق بۇل بەت الپەتىن ءبارىبىر ايىرا الار ەمەس. بولمە ءىشىن اق سەلدىر اعىن جايلاپ العانداي. الگى اعاراڭداعان نەمە سول لايساڭ سەلدە قالقىپ كەلە جاتقانداي... مىنە، تىپتەن جاقىن قالدى... اپىراي، كىم بولدى ەكەن. حانىم ونى تانيتىن سياقتى. اۋەلى شوقتاي جايناعان دوڭگەلەك قوي كوزىن شىرامىتتى... جانارىنداعى جاستىققا ءتان باتىلدىق شوعىن الدەقانداي ءبىر جۇمباق مۇڭ تۇمشالاپ تۇر. بۇعان بىردەڭەگە نالىعانداي بوپ مولدىرەپ قارايدى. كىسى قيا الماستاي اياۋلى جانار. وزىنە ابدەن تانىس بىرەۋدىڭ قاراعانى...كۇندە-كۇندە قاسىندا جۇرگەن، كۇندە-كۇندە كورىپ جۇرگەن بىرەۋى ءتارىزدى. ءبىراق جىعا تاني المادى. الگى ءبىر جاۋدىرەي قاراعان مونتانى جانار بۇنىڭ ءىشى-باۋىرىن ەلجىرەتىپ بارادى. مولدىرەي قاراعان قوس جانارىنداعى تۇڭعيىق مۇڭ بۇنىڭ ەز جۇرەگىندەگى ءدال وسىنداي تىلسىم ءبىر سەزىممەن ءۇنسىز ءتىل تابىسقانداي. ءبىراق بۇل تىرپ ەتە الار ەمەس... اپىراۋ، مىناۋ سيقىر كوزقاراستى كىمنەن، قايدان كورىپ ەدى... جوق، بۇعان تاپ مىناداي جان بالاسى جولاپ كورگەن ەمەس. ءبىراق مىناۋ كوكىرەگىنە كۇن نۇرىنداي دارىپ بارا جاتقان سيقىر ساۋلەنى كۇندە كەرىپ جۇرگەن سياقتى. كىم بۇعان وسىلاي قيىلا قاراۋشى ەدى... كۇندە بىرەۋ ءدال قاسىنان تاپ وسىلاي تەلمىرە قاراپ تۇرۋشى ەدى عوي. كىم ەدى ول... اپىراۋ، نەعىپ ۇمىتقان... ونى كورگەن سايىن دا ويى وسىلاي ويران بولۋشى ەدى عوي... حانىمنىڭ تۇلا بويىن ماۋجىراتىپ بارا جاتقان الگى ءبىر دەل-سال بەيجايلىقتىڭ ورنىن قايتادان مازاسىزدىق جايلاي باستادى. ءيا، الدىندا جاۋدىرەي قاراپ تۇرعان ادامدى ەندى تانىدى... راس، مىنانداي مۇڭلى جاناردى تەك سودان عانا كورگەن. ول سالعان مۇنارا دا ءوزىنىڭ تاپ مىنا كەز قاراسىنداي مولدىرەپ، جاۋدىرەپ تۇراتىن. ەندى تەك جانارىن عانا ەمەس، ات جاقتى سوپاقشا ءجۇزىن دە، سۇلۋ قىر مۇرنىن دا، ەتتى، تومپاق ەرنىن دە تانىدى. ءيا، مىناۋ مۇنارا سالعان جاس شەبەر. ول سىرتتان شىبىن ەكەش شىبىن ۇشىپ كىرە المايتىن حان سارايدىڭ ىشىنە قالاي ءوتىپ ءجۇر... قاپتاپ جۇرگەن ساقشىلار مەن قىزمەتشىلەر قالاي بايقاماعان... ول اناداعىدان سوڭ بۇدان تورىعار دەپ ويلاپ ەدى. تورىقپاعانى عوي. قىزمەتشى قىزدى بەكەر جىبەرگەن ەكەن. ودان قايتا ءۇمىتىن ءۇزدىرىپ، باسىمەن ساداعا قىپ قوياتىنداي امال ويلاپ تاپپاعان ەكەن. ەندى، مىنە، سارايعا ەنىپتى. ءقازىر كۇتۋشى كەمپىر كىرىپ كەلسە قايتپەكشى... مىناسىمەن ءوزىنىڭ باسىن جۇتىپ قانا تىنباي، مۇنىڭ دا ابىرويىن ايرانداي توگەدى عوي. حانىم وسپادارسىز جىگىتكە الدەنە دەپ زەكىرگىسى، وسى ءقازىر قۋىپ شىققىسى كەلەدى، ءبىراق الدەكىم كەمەيىن تىعىنداپ قويعانداي ءۇنى شىقپايدى... ءبىراق شەبەر بۇنىڭ جۇزىنەن اشۋ اڭعارعانداي، مۇنىڭ توسەگىنە وڭمەڭدەپ كەلىپ قالعان جەرىنەن شەگىنشەكتەپ، ەسىككە قاراي بەتتەدى. مولدىرەگەن جانارى قورقىپ كەتكەن سابيدەي شاراسىنان شىعىپ بارادى. بۇل ونى اياپ كەتتى. ەسىككە بارىپ قالعان جەرىنەن: «كەتپە، كەل»، — دەپ ىمدادى. بەيساۋبات قوناق بۇنىڭ قاي امىرىنە قۇلاق اسارىن بىلمەي ەسىك الدىندا ابدىراپ تۇرىپ قالدى. بۇل وعان قولىن سوزىپ قايتا شاقىردى. ول سەنەر-سەنبەسىن بىلە الماي، جاسقانشاقتاي باسىپ، قايتا جاقىنداپ كەلەدى. بۇل ەندى ول قاشان قاسىنا جاقىنداپ كەلگەنشە شىدامى جەتپەي تىپىرشي توستى. جاس جىگىت جاسقانا باسىپ، توسەگىنىڭ قاسىنا كەلدى. بۇل ونىڭ تاڭىرقاي قاراعان جانارىنان كوزىن ايىرماي كۇتىپ جاتىر. جىگىت جاقىنداپ كەلەدى. مىنە، توسەگىنە دە جەتتى. كورپەسىنە قولى تيگەندەي بولدى. بىر-بىرىنەن قىسىلعانداي، ەكەۋى دە اڭتارىلىپ قالدى. كەنەت بۇنىڭ كوڭىلىنە قورقىنىش كىردى. ءدال ءقازىر، ءدال وسى ءبىر ءساتتى وتكىزىپ السا، مىناۋ كوز الدىندا مولدىرەپ تۇرعان نارەستە جاناردان، باتىلسىز بالعىن بالا جىگىتتەن ءبىرجولا ايىرىلىپ قالاتىنداي كورىندى. ول وعان قىمسىنا قول سوزدى. باۋىرى وت قۇشاقتاعانداي ورتەنىپ بارادى. ول توسەگىنە باتىلسىز ەنگەن جاس جىگىتتىڭ موينىنا وراتىلا كەتتى. بۇنىڭ باياعىدان بەرگى سارىلىپ كۇتكەن ىستىق ىڭكارى باسقا ەشكىم دە، ەشتەڭە دە ەمەس، تەك وسى عانا. باۋىرىنا كىرىپ ەرىپ بارا جاتقان وسى ءبىر ءوندىر بالا جىگىت قانا... ەندى بۇلاردى ەشكىم دە اجىراتا المايدى. ەندى ونى قۇشاعىنان ءومىر باقي شىعارمايدى. ول قاسىنداعى بوگدە دەنەنى تەمىر قۇرساۋىنداي سىعا ءتۇستى، ءوزى دە سىعىمدالىپ ونىڭ باۋىرىنا كىرىپ بارادى. ەكەۋىنىڭ بويىنداعى قان ارالاسىپ، بىرگە اعىپ جاتقانداي؛ ەكى دەنە ءبىر دەنەگە، جاڭا عانا بىر-بىرىنە ءۇنسىز تەلمىرگەن ەكى ادام ءبىر ادامعا اينالىپ كەتكەندەي. ەكەۋى دە بۇرىنعى ەكى دارا كۇندى اتىمەن تالاق ەتىپ، ەندى ول كۇيگە ءومىر باقي قايتا ورالعىلارى كەلمەيتىندەي. حانىم ونە بويىن بيلەپ الىپ بارا جاتقان، بۇرىن-سوڭدى باستان كەشىرىپ كەرمەگەن ءبىر الاپات قۇشتارلىقتىڭ ىرقىنا ءبىرجولا بەرىلدى. ونىڭ بولات سەرىپپەدەي شيىرشىق اتقان قوس بىلەگى، باۋىرىنداعى بالا جىگىتتىڭ بالعىن دەنەسىن ءبىرجولاتا ءۇن قىلىپ ۇگىپ جىبەرەردەي، سىعىمداي بەردى، سىعىمداي بەردى... وسى ءبىر ءسات تىم ۇزاققا، ءتىپتى ەندى قالعان عۇمىرىنا تۇگەل سوزىلسا ەكەن... كەنەت سۇيەك-سۇيەگىنىڭ ءبارى تۇگەل ەرىپ بارا جاتتى دا، بولات سەرىپپەدەي شيرىققان تەمىر تەگەۋرىننەن ايرىلدى دا قالدى...
حانىم تالما سوققانداي الدەنەگە سۇلدەرى قۇرىپ، ۇزاق جاتتى. جاڭا عانا وتتاي جانىپ جاتقان ومىراۋ تۇسى ءبىر ءتۇرلى مۇزداپ بارادى. كوزىن اشىپ الدى. بولمەسىنىڭ ءىشى ۇياڭ جۇمساق جارىققا تولى. كوزىن سيپاپ قايتا قاراپ ەدى — ماڭايىندا ەشكىم جوق... ءتۇۋ الىستا كوز ۇشىندا التىن شايعان اۋىر ەسىك سولعىن جىلتىرايدى. حانىم الدەنەگە الابۇرتىپ، تەرەزە جاقتى، قاق ورتاداعى حاۋىزدىڭ ماڭىن، بۇرىش-بۇرىشتى قايتا ءبىر شولىپ شىقتى. ەشكىم كورىنبەدى. حانىم كوكىرەگىنىڭ ۇستىندەگى ابدەن مىج-مىجى شىعىپ شيىرشىقتالىپ قالعان قۇس مامىق كورپەنى ەندى اڭعاردى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي جاتتى-جاتتى دا قۇددى ءبىر ومىراۋىندا جورعالاپ كەلە جاتقان جىلاندى كوزى شالىپ قالعانداي، وقىس شيرىعىپ، مىج-مىج كورپەنى اياعىمەن سەرپىپ جىبەردى. ونە بويىن قايتادان تەمىر قۇرساۋداي سىعا تۇسكەن اششى ىزا اقىرىندا كوزىنەن جاس بوپ ىتقىدى. ەكى كوزدەن ىرشىپ-ىرشىپ شىققان ىستىق تامشىلار ومىراۋىن مالمانداي سۋ عىپ تاستادى. ءبىراق كوزىن سۇرتپەدى. سول ءبىر شوق تامشىلار نەعۇرلىم كوبىرەك شىققان سايىن كوكىرەگىن ورتەپ بارا جاتقان تىمىرسىق ءزىل دە جەڭىلەيە تۇسكەندەي.
حانىم ەكى يىعى سەلكىلدەپ، ۇزاق جىلادى. ءبىرازدان سوڭ باسى قاڭعىرىپ اۋىرا باستادى. ەندى كوزىن ىلمەدى. كوكىرەك تۇسى تىزىلداپ بارادى... ومىراۋىنا جيىلىپ قالعان اششى جاس كوكىرەگىن ۋ بوپ كۇيدىرىپ ويىپ تۇسىرەردەي...
تاڭ اتقانشا كوز ىلمەدى. پالەن كۇننەن بەرگى، ءتىپتى پالەن جىلدان بەرگى ويىن ويران قىلىپ جۇرگەن جۇمباق قۇسانىڭ سىرىنا سول كۇنى ءتۇسىندى. باقىتسىزدىعىن باتىلى جەتىپ سول كۇنى عانا مويىندادى. ءوزىنىڭ باعى اشىلماعانىنا، كۇللى ءومىرى وسىناۋ قۋىس كەۋدە قۇسا تىرشىلىكپەن وتەتىنىنە، سول كۇنى الگى ءبىر ويدا جوق تۇستەن سوڭ عانا ابدەن كوزى جەتتى. ەرتەڭىنە تاڭ اتار-اتپاستان اۋىر ەسىكتى ايقارا اشىپ، قىزمەتشى كەمپىر كورىندى، ونىڭ ءىزىن الا بەرە باياعىشا ماز-مەيرام كوپ قىزمەتشىلەر كىردى. ولار جۇگىرىپ كەلىپ، بۇنى قورشاي الدى. بۇل ولاردىڭ مىنانداي قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق ماز-مەيرام قالىپتارىنا قايران قالدى، ال ولار ءاز حانىمدارىنىڭ كەردەن شىعىپ تۇرعانداي ەبىل-سەبىل ديدارىنا ەزدەرى بۇرىن-سوڭدى كورىپ كورمەگەن سۇپ-سۇر، سۇلىق كەيپىنە، قوس جانارىن جايلاپ العان تۇڭعيىق باقىتسىزدىققا، توڭىرەگىنەن مۇسىركەۋدەن باسقا ەشتەڭە كۇتپەگەن ءمۇساپىر حالىنە ايران-اسىر. كۇتۋشى كەمپىر قىزمەتشى قىزداردى ىمداپ بولمەدەن شىعارىپ جىبەردى دە، الدىندا قۇر سۇلدەرى عانا تۇرعان بەيشارا ايەلدى باۋىرىنا باسىپ، شاشىنان سيپاپ:
— اپىراي-اي، ۇلى ءامىرشىم بىردەڭە دەدى مە، ءوڭىڭىز قاشىپ كەتىپتى عوي. باسە، ول تۇندە ءسىزدىڭ بولمەڭىزدەن ءبىر ءتۇرلى قاتۋ شىعىپ ەدى... سونشا نە بوپ قالدى ەكەن؟ — دەپ كۇبىرلەدى.
حانىم ونىڭ جۇزىنە مىناۋ نە ايتىپ ءتۇر دەگەندەي ەسەڭگىرەي قارادى...
— ءامىرشى يەم دەيسىز بە... ول مۇندا كىرىپ پە ەدى...
— ءيا... تۇندە كەلىپ ەدى عوي... ءبىراق كوپ كىدىرمەي شىعىپ كەتتى. حانىم بۇنى ەستىگەندە توسەگىنە قۇلاپ ءتۇستى. شوشىپ كەتكەن كۇتۋشى كەمپىر حانىمنىڭ ءقان-سولسىز جۇزىنە ءۇڭىلىپ، تالىپ جاتقانىن اڭعاردى... سودان حانىم تۇستە بارىپ ەسىن جيدى. قاسىندا وتىرعان قىزمەتشى كەمپىردەن ەندى قايتىپ ەشتەڭە سۇراعان جوق. ول دا بۇعان ءتىل قاتۋعا باتىلى بارماي جۇزىنە جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراي بەردى... ءيا، ول ومىرىندە ءوز كۇيەۋىنىڭ الدىندا، ءامىرشىنىڭ الدىندا جاڭعىز-اق رەت كۇنا ىستەپتى. وندا دا وڭىندە ەمەس، تۋسىندە كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالىپتى. ءبىراق سول جالعىز قىلمىسىنىڭ ءوزىن ءامىرشى يەنىڭ قىراعى كوزى قالت جىبەرمەي، ۇستىنەن شىعىپتى. بۇنىڭ بولمەسىندە كوپ ايالداماعانى — ايەلىنىڭ تۇسىندە شايتانسىراپ جاتقانىن ءوز كوزىمەن كەرگەنى عوي؛ اشۋلى شىققانى-بۇنىڭ تۇسىندە وزگە ەركەكتىڭ قۇشاعىنا كىرىپ، قۇشتارلىققا بەرىلگەنىن تۇسىنگەنى عوي... ەندى حانىمنىڭ كوكىرەگىندەگى شىلدەنىڭ تامىرسىز تالما تۇسىندەي شوگىپ جاتىپ العان قاپىرىق قاسىرەت بۇرىنعىدان بەتەر باتپانداي ءتۇستى. سودان قايتىپ ەشكىمگە ءتىس جارىپ، ەشتەڭە ايتقان ەمەس. كوكىرەگىندەگى جان بالاسىنا سەزدىرگىسى كەلمەگەن جاراقاتىمدى بوگدە قۇلاققا حابارلاندىرىپ الام با دەگەندەي، ءتىپتى ۋھلەمەيدى دە. سۇيەگىن سۇيرەتكەن ەبىل-سەبىل ءبىر حال. ەندى حانىمعا بۇل دۇنيەدە، بۇل تىرشىلىكتە ەشقانداي قىزىق قالماعانداي. دارعا اسسا دا، باسىن شاپسا دا ءبارىبىر، ءوز كۇناسىن، ءوز قىلمىسىن مويىنداپ بولعان. ءيا، ۇلى ءامىرشىنىڭ الدىندا تەك ءوزى عانا كۇنالى. جاس شەبەردىڭ تىرناقتاي دا جازىعى جوق. ءولىپ-وشىپ عاشىق بولعانمەن، مۇنىڭ ماڭىنا ءبىر قادام جاقىنداپ كورگەن ەمەس. تۇسىندە دە بۇل وزگە قۇشاقتىڭ ىرقىنا ءوز ەركىمەن بەرىلدى. بار كۇنا، بار ايىپ وزىندە... الدا-جالدا الگى ءبىر وقيعا تۇسىندە ەمەس، وڭىندە بولسا، ول وسىلاي ىستەر مە ەدى، جوق پا ەدى، ول اراسىن ءوزى دە بىلە المايدى... ءبىراق باياعىدان بەرگى ەسىنەن اداستىرارداي بوپ، ەسىلدەرتىن اۋدارىپ كەلگەن ىستىق ىڭكارىنىڭ نە ەكەنىن ەندى جاقسى بىلەدى. حان يەگە ءولىپ-وشىپ عاشىقپىن دەپ جۇرگەن ىستىق ماحابباتىنىڭ دا جاي انشەيىن ەركەكتىڭ تەمىر تەگەۋىرىنىن اڭساعان ۇرعاشىلىق ەكەنىن ۇقتى. جاس شەبەر ەبىن تاۋىپ، حان سارايدىڭ ىشىنە ەنىپ، بۇنىڭ بولمەسىنە كىرەر بولسا، كىم ءبىلىپتى، بۇل تۇندە تۇسىندە ىستەگەنىن وڭىندە دە ىستەيتىن شىعار. وڭىندە دە بالاۋسا بالا جىگىتتىڭ اعىل-تەگىل البىرت سەزىمىنە تايتالاسار، قارسى تۇرار دارمەن تابا الماي، ءناپسىنىڭ ەركىنە بەرىلەر، قانشاما حان تورقانى كيىندىرىپ قويسا دا، ۇرعاشى ۇرعاشىلىعىن ىستەمەي قويا ما؟ كوڭىلىن تۇسىندە جەڭگەن ءازازىل وڭىندە جەڭبەي مە... ەندەشە، جار الدىنداعى، اق نەكە الدىنداعى، التىنباستى ءتاج يەسىنىڭ ابىرويى الدىنداعى تومەن ەتەك قىلمىسى ءۇشىن شەگەتىن جازانىڭ قايسىسىنا دا پەيىل. ەگەر ءدال ءقازىر ول ءوزى كىرىپ، بۇنىڭ شاشىن ءبىر تالداپ جۇلسا، قويداي قىپ ساباسا، جونىنان تاسپا تىلسە، كوكىرەگىن جايلاپ العان ءازازىلدىڭ قىزىل قۇرتىنىڭ كوزىنە سۋ قۇياتىنداي قىپ، اياعىنا سالىپ تاپتاپ، كۇل-پارشاسىن شىعارىپ، سۇيەك-سۇيەگىن ءۇن قىپ ۇگىپ، ابدەن مىلجا-مىلجا قىپ، قايداعى ءبىر قورقاۋلاردىڭ ورتاسىنا لاقتىرىپ تاستاسا، وعان دا ىرزا؛ مىناۋ وز-وزىنەن دال بولعان پۇشايمان تىرشىلىكتەن سونىڭ ءوزى-اق ارتىق؛ ءبىراق قۇداي، ەڭ بولماسا، بۇعان كۇيەۋىنەن تاياق جەيتىن باقىتتى دا قيماپتى عوي. دۇنيەدە بۇنداي ءتىرى ارۋاق، تۇل بەيباق بار دەيسىڭ بە؟ سونى ويلاعاندا ءوز بەتىن ءوزى تىرناعىسى، ءوز شاشىن ءوزى جۇلعىسى، مىناۋ تۇك بىلمەگەندەي تىمسىرايىپ تۇرعان تاس قابىرعاعا ءوز باسىن ەزى ۇرىپ، مىلجا-مىلجاسىن شىعارعىسى كەلەدى. ەل كوزىنەن قالتارىستا، وپ-وڭاشا ءوتىپ جاتقان ىڭ-شىڭسىز كۇندەر مەن تىم-تىرىس تۇندەردە مىناۋ قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ جۇرگەن قاڭقانىڭ الدەبىر جەرىنە قوناقتاپ اپ، وزدىگىنەن شىقپاي جۇرگەن شىبىن جاننىڭ كوزىنە قالاي سۋ قۇيۋعا بولاتىنى جايىندا سان-ساپات ايلا، امال ويلاپ تابادى، سونىڭ قاي-قايسىسىن دا جۇزەگە اسىرۋعا باتىلى دا جەتەتىن سياقتى؛ ءبىراق جەمە-جەمگە كەلگەندە ءبىرىن دە ىستەمەيدى. ونىسى ءبىراق قانشا دەگەنمەن از كۇندىك جارىقتى قيماعان قورقاقتىق ەمەس-تى. ول ءوزىنىڭ كۇناكار دەنەسىن قانداي جەك كورىپ السا، مىناۋ تىرشىلىكتەن دە سونشالىقتى جەرىپ بىتكەن-دى. ول اناداعى ءتۇسىنىڭ ەمىرگە دەگەن، باقىتقا دەگەن سوڭعى قۇشتارلىعى، سوڭعى ىقىلاسى ەكەنىنە ابدەن مويىن ۇسىنىپ العان-دى. ونداي ءتۇس كورگەنىنە ەندى بۇرىنعىداي ەمەس، وكىنبەيتىن دە، ۇيالمايتىن دا بولعان، ءبىراق ەندى وعان سول كۇندى، سول ءبىر ءساتتى قايتا ورالت دەپ تىلەۋ قانداي ءمانسىز، قانداي كۇپىرلىك بولسا، ونداي تىلەك، ونداي ىقىلاسسىز ءومىر ءسۇرۋ دە سونشالىقتى ءمانسىز، سونشالىقتى كۇپىرلىك سياقتى كورىنەدى. سوندىقتان وعان ەندى قالعان تىرلىكتىڭ قۇنى بەس تيىن. ەگەر ۇلى ءامىرشى ءقازىر ءوز كەسىمىن ايتىپ، بۇنى جازالار بولسا، سونىڭ ەشقايسىسىنا دا قىڭق دەمەي، پەيىل بولار ەدى. ال ءوز باسىنىڭ مىناۋ ءمانسىز تىرشىلىككە قول كوتەرۋگە ەشقانداي قاقىسى جوق. حانىمنىڭ ونداي قىلىعىن ەلدىڭ قانداي ساققا جۇگىرتىپ، پاديشانىڭ ابىرويىنا قانداي نۇقسان كەلتىرەتىنىن تايعا تاڭبا باسقانداي انىق بىلمەسە دە، ءىشى سەزەدى. اق نەكەلى جارىنا ونداي قيانات جاساعىسى كەلمەيدى. ال ءامىرشى بولسا سول باياعى تىرپ ەتپەي جاتىپ العان كۇيى. بۇل ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن تىرپ ەتپەي جالپاق ەسىككە جالتاقتاۋمەن بولادى. قانشا قاراعانمەن ەسىك قىلپ ەتپەيدى. سوندا مىناۋ اباجاداي كەڭ بولمە وعان تار لاحاتتان وتكەن توزاق بوپ كورىنەدى. جۇگىرىپ بارىپ مۇنى وزگە جارىق دۇنيەنىڭ بارىنەن وقشاۋلاپ، مىناۋ بولمەنى قاپاس زىندانعا اينالدىرىپ تۇرعان اۋىر ەسىكتى بالتالاپ شاۋىپ تاستاعىسى كەلەدى. سوندا جاڭقالانىپ سىنىپ جاتقان ەسىكپەن قوسا بۇنىڭ كوكىرەگىن قىسىپ، جۇرەگىن ەزىپ، تالماۋسىراپ بارا جاتقان، ونە بويىن زىرك-زىرك قالشىلداتىپ، بەزگەكشە بەزىلدەتىپ جۇرگەن اشۋ-ىزانى دا لاق ەتكىزىپ ءبىر-اق اقتارىپ تاستار ەدى.
ءبىر كۇنى كۇتۋشى كەمپىردى شاقىردى. نوكەر قىزدارىن ەرتىپ، سىرتقا شىقتى. جول-جونەكەي كوزىنە ءتۇسىپ قالعان قىزمەتشىلەر دە، ساراي ماڭىنداعى ساقشىلار دا بۇعان بۇرىنعىسىنشا يىلىپ-بۇگىلىپ تاعزىم ەتىپ جاتىر. ءبىراق وڭدەرى بۇرىنعىداي ايبىنىپ تۇرماعانداي، بۇعان مۇسىركەي قارايتىنداي؛ بۇ دا ولارعا كوز سالىپ جارىمايدى. الايدا تۇستارىنان وتكەندە تۋ سىرتىنان الدەكىم ءتىلىن شىعارىپ مازاقتاپ تۇرعانداي، كوك جەلكەسى دۋىلداپ قويا بەردى. ءتىپتى قاسىنداعى نوكەر قىزدارى دا مۇنى سىناپ-مىنەپ كەلە جاتقانداي. بۇل باياعىدا ءامىرشى جوقتا وزدەرى ەمىن-ەركىن اسىر سالعان توعان ماڭىنا، كوگال الاڭعا جولاماي، بۇرىن كوپ بارا بەرمەيتىن قالتارىس بۇرىشتارعا بەت تۇزەدى. ءبىراق وندا دا كوپ ايالداي المادى. مىناۋ كولدەنەڭنىڭ كوزى كوپ ب ا ق ىشىندە اۋا ەكەش اۋا دا وعان ينەدەي قادالىپ تۇرعانداي. قايتادان سارايعا اسىعادى. ەندى وعان مىناۋ جارىق دۇنيەدەن بۇيىرعانى — وسى ءبىر جۇتىپ قويارداي بوپ قۇلازىپ تۇرعان كەڭ بولمە مەن باقتىڭ ءبىر ۇزىگىن قامتىعان كولدەي تەرەزە عانا. ويلاي-ويلاي وي دا سارقىلعان. ساعىزداي سوزىلعان ۇزاق كۇن ءوتىپ بولمايدى. توڭبەكشىگەن مازاسىز تۇندەر جان-جاققا ەلەڭدەۋمەن وتەتىن كۇننەن دە جامان. ءوزىڭدى وزىڭە مۇڭكىر-ناڭكىر قىلىپ، ءوزىڭدى وزىڭە تەرگەتكەن جەندەت تۇندەردە كۇندىز باجايلاي ويلاۋعا باتىلى بارا بەرمەيتىن كەيبىر جايلاردى ابدەن تۇبىنە جەتىپ ادالاپ شىعادى. ءقازىر تەك ءوزىن عانا ەمەس، وزگە تۇگىلى ءوزى دە سەزبەگەن ءبىر ۇرلىعىن جارقىراتىپ جايىپ بەرگەن الگى ءبىر بوزبالا جىگىتتى دە، سوعان تاپ قىلعان اناۋ كوگىلدىر مۇنارانى دا، سونداي مۇنارا سالدىرۋعا نيەتىن قۇلاتقان باياعى ءبىر ۇلى امىرشىدەن سالەمدەمە كەلەتىن كۇندى دە، سول ويىن جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانا قوستاعان كاپ شۋىلداق نوكەر قىزدارى مەن كۇتۋشى كەمپىردى دە، سونىڭ بارىنە تۇرتكى بولعان ب ا ق قۇمار ۇلى حانىمدى دا — توڭىرەگىندەگىنىڭ ءبارىن تۇگەل جەك كورىپ ءبىتتى. ءتىپتى تاپ مىناداي ناعىلەت دۇنيەگە مۇنى اكەلگەن اكەسى مەن شەشەسىنە دە وكپەسى قارا قازانداي. اناۋ كولدەي تەرەزەدەن الباستىداي بوپ ءتونىپ تۇرعان قاپ-قارا تۇنگە دە، كۇنى-تۇنى اۋىز جاپپاي سىپسىڭ-سىپسىڭ سىلدىراپ تۇرعان كىشكەنە حاۋىزعا دا، جامباسىن ابجىلانداي شاعىپ جاتقان توسەككە دە، اناۋ كۇنى كەۋدەسىنەن باسىپ، ويدا جوقتا كوڭىلىنىڭ تۇڭعيىق تۇكپىرىندەگى تىم قۇپيا تىلەگىن جارقىراتىپ جايىپ سالعان مىناۋ كورپەگە دە لاعىنەت... وسىنشا تامۇقتىڭ ءبارىن كەرىپ، ءبارىن ءبىلىپ، توبەسىنەن توڭكەرىلە قۇلاماي تۇرعان كوككە دە لاعىنەت... وسىنىڭ بارىنە شىداپ، كوتەرىپ جاتقان كونتەرى جەرگە دە لاعىنەت، وسىنشا سۇمدىقتى ىشىنە بۇگىپ، تالاي-تالاي نارەستە كوڭىلدىڭ ماڭدايىن تاسقا ۇرعىزعان مىناۋ تىمىرايعان تىمىرسىق قانىپەزەر دۇنيەگە تۇگەل لاعىنەت... جەر بولعان كوڭىل ابدەن اشىنىپ، جارىق جالعاننىڭ ءبارىن قارعاعاندا، ءتىپتى الدامشى ءپانيدى جاراتقان حاق ءتاڭىردىڭ ءوزىن نالەتتەگەندە، تەك ءبىر ادامدى عانا اۋزىنا المايدى. ول — ۇلى ءامىرشى. حانىم كەيدە ءوزىنىڭ سول مىنەزىنە ءوزى قايران قالادى. شىنىندا، مۇنىڭ ءومىرىن تامۇق قىلىپ جۇرگەن، ەڭ الدىمەن، سول ەمەس پە... مىنە، سارايدان شىعا الماي سارعايىپ وتىرعانىنا الدەنەشە كۇن بولدى. ول سونى بىلمەي جاتىر دەيسىڭ بە؟.. ەندەشە، مۇنىڭ كۇناكار كوزىن قۇرتىپ نەگە تىنبايدى؟ الدە ءوزى سالعان ازاپ از بولعانداي وكىنىش پەن ىزاعا، وسەك پەن تاباعا، جانىن جەگى قۇرتتاي جەپ جاتقان قاپىرىق قاسىرەتكە تالاتپاق پا؟ بۇدان ىزاسىن سولاي العىسى كەلگەن شىعار. ءبىراق مۇنىڭ وسىنشا ازاپ شەككەنىنەن ونىڭ باسىنا شىعاتىن ءمۇيىز قايسى، مۇنىڭ جانىن تىرنايتىن پىش-پىش ونىڭ جانىن تىرناماي ما؟ ەندەشە، وزىنە جاقسى بولسا ازاپتاي بەرسىن، ءومىر باقي ەستىمەگەن نە سۇمدىعىن ەستىپ السىن... وزىنە دە سول كەرەك. مۇنىڭ جاس ءومىرىن وسىلاي كۇلدى-كومەش قىپ، وكسىتىپ قويعان ءوزى عوي... ءوز وبالى وزىنە... حانىم مىناۋ ەسىرىك ويدان شوشىپ كەتتى. نە دەپ تانتىپ بارادى؟ تاعى دا باياعى تومەن ەتەك ۇرعاشىلىعىنا باستى ما، الديار تاقسىرعا ءتىل تيگىزەيىن دەدى مە... التىن باستى حانىم ەكەنىن ۇمىتىپ، جايداق ەتەك قارا كۇڭ قۇساپ، بۇنىسى نەسى تاعى؟ سونى ويلاعاندا ازا بويى قازا بولدى. وزىنە بۇرىنعىدان بەتەر جۇرەگى اينىپ كەتتى. دەرەۋ كاليماسىن قايىرىپ، حاق تاعالادان باسقا كۇنامدى كەشپەسەڭ دە، ۇلى امىرشىگە اسىل سۇيەك باسىممەن ءتىل تيگىزگەن الگى ءبىر ءازازىل ويىمدى كەشە گور دەپ جالىندى. ەندى ول قۇدايدان، الگىندەي بوپ الجاسپاي تۇرعاندا، اسىل سۇيەگىمدى ءازازىل پيعىلدارعا اياق استى قىلماي تۇرعاندا، جاساعان يەنىڭ جاراقتى سوتىنىڭ الدىنا، ءوز كۇنامنىڭ وتىنا ءوزىم ورتەنەتىن كۇنگە تەز جەتكىزە گور دەپ شىن پەيىلمەن سارقىلا تىلەك تىلەدى.
سول ءبىر ادال اق تىلەۋ كوكىرەگىنە شىم-شىم دارىعان سايىن، ەكى كوزىنەن شىمىرلاپ شىققان وتتاي ىستىق ءمولدىر تامشىلار قايتادان سەلدەتە جونەلدى.
اڭىزدىڭ اقىرى
(ءتورتىنشى ءبولىم)
I
داريادان وتەردە ول كۇيمەدەن شىعىپ اتقا ءمىندى. كۇيمەلەر سالعا تيەلىپ جاتقاندا نوكەرىن ەرتىپ وتكەلگە بەتتەدى. شىلدەنىڭ ءىش تارتقان كەزى ەدى. تاۋدان كەلەتىن جويقىن سۋ جازداعىداي ارنانى كەرىپ كەتپەي، جونگە ءتۇسىپتى. ادەتكى قوشقىل قۇلا ءتۇسى ءسال بوزعىلدانىپ، لايىتپاي تۇنىق جوڭكىلەدى. وتكەل تىپ-تىك جار ارنا كەنەت جايپاۋىت تارتىپ، داريانىڭ بالا قىزدىڭ بۇرىمىنداي تارام-تارام بوپ، الدەنەشە جىڭىشكە تارماققا ءبولىنىپ كەتەتىن تايازداۋ تۇسىندا ەدى. بۇل وتكەلدەن بۇرىن ماعۇرىپ پەن ماشىرىقتىڭ ەكى اراسىندا ارلى-بەرلى تىنىم تاپپايتىن كەرۋەندەر بولماسا، بۇگىنگىدەي جەر قايىسقان اۋىر قول ءوتىپ كورمەگەن-دى. سودان با ەكەن، ارعى بەتتەگى جانباۋىر جاعالاۋدىڭ ەكى بەتىندە جۇك ارتقان كەرۋەندەر، جاقىن ماڭداعى قىستاقتاردىڭ قاۋىن-قاربىز ءجۇزىم، جەمىس-جيدەك تيەگەن اربالارى، سالت اتتى ەسەك مىنگەن، قوداس جەتەلەگەن بازارشىلار ىعى-جىعى ۇيلىعىپ قالىپتى. قالىڭ قولعا جول اشىپ تۇرعان قارۋلى ساقشىلاردان ايبىنعان جۇرت شەرۋدىڭ الدىنداعى كوك نايزالى كوپ نوكەردىڭ ورتاسىندا تەك كەكىلى عانا كولدەي قارا نىسانالى اقبوز اتقا ءمىنىپ كەلە جاتقان ۇلى امىرشىگە ەنتەلەي قارايدى. ءامىرشى جان-جاقتان كوزىن ساتىپ تۇرعاندارعا نازار سالعان جوق؛ قارسى الدىندا ۇلان-اسىر كوسىلىپ جاتقان قۇلا تۇزدەن كەز ايىرماعان قالپى ەر ۇستىندە شالقاق وتىر. كۇمىس ەردىڭ قاسى مەن بولات ۇزەڭگى كۇن نۇرىنا شاعىلىسىپ، ءامىرشىنىڭ ونسىز دا سۋىق ءجۇزىن ودان بەتەر سۇستاندىرا تۇسەدى.
قارلى شىڭداردىڭ ۇشپا بيىكتەرىنەن باستالعان ادۋىن ارىنىنان ءالى ارىلا قويماعان جويقىن داريا جىبىر-جىبىر تولقىنعا تولى. جىمىڭ-جىمىڭ كەڭ ارنا ات تۇياعى تيگەندە لەزدە كۇلكىسىنەن ايرىلىپ، الەم-تاپىرىقتانىپ شىعا كەلدى. ءامىرشى سونىڭ ەشقايسىسىنا ءمان بەرمەگەن ماڭعاز قالپى. تاۋدىڭ تاستاي سۋىق سۋى تىرسەگىن شاعىپ، اياعىن ۇركە باسقان سالا قۇلاش اق بوزدىڭ باسىن بوستاۋ ۇستاپتى. جىلعا-جىلعا كوپ تارامنىڭ بارىنەن سىر بىلدىرمەي ءوتىپ كەلە جاتقان جانۋار وزەننىڭ ۇلى تابانىنداعى سوڭعى ارناعا جەتە بەرگەندە ءسۇرىنىپ كەتتى. بەيقام وتىرعان ۇلى ءامىرشىنىڭ شالقاق باسى وقىس بۇلعاڭ ەتىپ، قامشى ۇستاعان قولىنداعى سۇق ساۋساعىنان الدەنە سۋسىپ ءتۇسىپ كەتكەندەي بولدى. جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. قولىنا قاراپ ەدى — سۇق ساۋساعىنداعى باياعىدا ۇلكەن قايىناتاسى اجال اۋزىندا جاتىپ، بۇنى ءوز ورنىنا ءامىر قىپ تاعايىنداتتىرعاندا سالعان، قاسىنا زۇلىستار ەلىنەن عانا كەلەتىن اسا سيرەك تارعىل-تارعىل مىسىق كوز تاس قوندىرعان كۇمىس جۇزىك جوق بوپ شىقتى. ول سۇق ساۋساعىنداعى جۇزىكتىڭ ورنىنداعى بوزاڭ تاپقا قادالا قارادى. ەكى قاپتالىنان ەكى نوكەر جىگىت ەمپەڭدەپ جەتىپ قالعان ەكەن؛ ول كوزىنەن ىزعار شاشا، وقىس جالت بۇرىلدى دا، بويىن تىكتەپ الا قويدى. تىزگىنىن تارتا ۇستاپ، قايتادان ماڭعاز قالپىنا كوشتى. ءامىرشىنىڭ قاس-قاباعىن اڭداپ ۇلگەرگەن ەكى نوكەر ءۇن-تۇنسىز ورىندارىنا جىلىستى. ءامىرشىنىڭ جۇرەگىنىڭ باسىن سۋىق قارماعانداي جايسىزدانىپ قالدى. الگىنى نەگە جورىرىن بىلمەي دال بوپ كەلەدى. ول ونى ساۋساعىنان ەش ۋاق تاستاپ كورگەن ەمەس-تى. قۋعىن-سۇرگىندە دە، تالاي-تالاي الىس جورىقتاردا دا قىلپ ەتپەگەن كيەلى جۇزىكتىڭ بۇگىن كەپ اياق استىنان وز-وزىنەن سۋسىپ ءتۇسىپ قالعانىن ىشىنەن جاقسىلىققا جورىعان جوق. مىنانداي الىس ساپار الدىندا تاپ بولعان بۇل تاعى قاي تۇسپال؟ ول ەندى ماناعىسىنداي ەمەس، الدەنەگە تىكسىنە باستادى. قول شاھاردان شىقپاي تۇرىپ، الدىن الا جىبەرگەن شولعىنشىلارعا ىزالانىپ كەلەدى. وتكەل اۋزىنا قۇجىناتىپ قارايعان حالىقتى ءيىرىپ قويىپتى. وسى جولعى اتتانىسى بۇرىنعى جورىققا اتتانعانداعىلارىنا مۇلدەم ۇقسامايدى. بالكىم ءبارى اياق استىنان قاۋىرت شەشىلگەندىكتەن بە ەكەن، الدە بايتاق شاھاردىڭ تاپ ىرگەسىندەگى توعىز جولدىڭ تورابى وتكەل باسىنا جۇرگىنشى جولاتپاۋ قيىن با؟ قايتكەن كۇندە دە، ءدال مىنانداي ىزى-قيقى قارا ءنوپىر وعان ۇناماي كەلەدى. الدەنەدەن سەكەم العانداي. ول ءاردايىم جورىققا اتتانىپ بارا جاتقاندا اسكەر وتەتىن، اسىرەسە ءوزى وتەتىن كوشەلەر مەن جول بويىنا كولدەنەڭ كوز جۋىتپايتىن-دى. قانشا دەگەنمەن، يت ارقاسى قيان الىس جورىققا، جارىعى تاۋسىلماعاندار بولماسا، كوبىسى ءولىم قۇشاتىن جات جەردەگى شايقاستارعا جۇرتتىڭ ءبار-بارىنىڭ تۇگەل دەرلىك ريزا بولا قويۋى ەكىتالاي-دى. كوپ ىشىنەن نە شىقپايدى، بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوڭىلىنە قارا قاشىپ جۇرسە، قاپى قالماس ءۇشىن اسكەر وتەتىن كوشەلەرگە جان بالاسىن اتتاتپايتىن. بايتاق شاھاردى باسىنا كوتەرىپ، كەرنەي شالىپ، دابىل قاعىپ بارا جاتقان قاراقۇرىم قولعا قالا حالقى اۋلالارىنان شىقپاي تەسىك-تەسىكتەن سىعالاپ قارايتىن-دى. سودان ەكى تۇنەمەلىك جەرگە دەيىن جول بويىنداعى جۇرگىنشى بىتكەندى اۋلاققا قۋىپ تاستاپ وتىراتىن. بۇل جولى ءبارى الاساپىران بولدى دا كەتتى، ونداي-ونداي ۇساق-تۇيەك، ءتىپتى ەسىنە دە كىرمەپتى. ءبارىن ءوزىڭ ايتىپ، ءجون سىلتەپ بەرىپ وتىرماساڭ كورەتىن كۇنىڭ قاشان دا وسى. ءسال كوزىڭ تايسا، اۋزىڭ تىنسا بولدى، جۇرتتىڭ ءبارى بوس بەلبەۋلەنىپ شىعا كەلەدى. تالاي جورىقتىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن شولعىنشى مىڭدىقتىڭ باسشىسىنىڭ مىنا قىلىعىنا ابدەن قانىنا قارايىپ وتىرسا دا، سىرت كوزگە سىر الدىرتپاي، تىستەنىپ باقتى. وسىدان ول نەمە تەك كوزىنە ءتۇسسىن، بالەم...
ءامىرشى كوزىنىڭ قيىعىن ەكى جاققا كەزەك تاستاپ قويادى. اقبوز سۋدان شىقتى. ەكى قاپتالدا — قاز قاتار تىزىلگەن نايزالى ساقشىلار. ءبارى سىرەسىپ قالىپتى. كوك سۇڭگىلەردىڭ ارا-اراسىنان ساقشىلاردىڭ تۋ سىرتىنان ەنتەلەپ تۇرعان جاي حالىق شۇبارىتىپ كورىنەدى. اربالارداعى تەڭكيگەن-تەڭكيگەن قاۋىن-قاربىزداردىڭ، قاپ تولى مەيىزدەر مەن زەمبىل-زەمبىل ءجۇزىم، جەمىس-جيدەكتەردىڭ ءار الۋان ءيىسى اڭقيدى. سول ءبىر مۇرىن قىدىقتايتىن بەيبىت ءيىس مىناۋ سۋدان شىعىپ جاتقان قارا قۇرىم قالىڭ قولدىڭ اينالاعا ايبات شەككەن ۇرەيلى سۇسىن مانسىزدەندىرىپ تۇرعانداي. وسى ءبىر شىر اينالا مۇڭكىپ قويا بەرگەن كۇلدى-كومەش وت باسى تىرلىكتىڭ كۇڭىرسىك ءيىسى الدەبىر ايارلىقتان، بەي-بەرەكەت جەردە قايدان كەزدەسەرى جوق كولدەنەڭ قاۋىپتەن سەس بەرگەندەي. ءامىرشى شالقاق باسىن ەڭكەيتپەي، قوس قاپتالىنان شىققان ءاربىر سىبىس-سىبدىرعا ءجىتى قۇلاق ءتۇرىپ كەلەدى. كوزىنىڭ قيىعىنا قاراۋىتىپ-قاراۋىتىپ كورىنەتىن سامساعان كەك سۇڭگىلەردەن باسقا ەشتەڭە شالىنبادى. سول كوپ سۇڭگىلەردىڭ اراسىنان ءيىن تىرەسە سىعالاپ تۇرعان قارا توبىردىڭ قاتارى دا بارعان سايىن سيرەي ءتۇستى. ەندى ولار بۇنىڭ كوزىنە انىق تۇسە باستادى. جەمىس تولى اربالار تاۋسىلىپ، قاتار-قاتار شوگەرۋلى جاتقان سالا مويىن نارلار كوبەيدى. الىس ەلدەردىڭ ءار قيلى كيىنگەن ساۋداگەرلەرى تۇستارىنان ءوتىپ بارا جاتقان ۇلى امىرشىگە يىلىپ-بۇگىلىپ تاعزىم ەتۋدە.
ءبىر ۋاقىتتاردا شالعى تۇسكەن قۇراقتاي جاعالاي جاپىرىلىپ جاتقان الا تاقيالار، سەڭسەڭ بورىكتەر، تىعىرىق بورىكتەر، جالباعايلار، اق سالدەلەر دە تاۋسىلدى. ونىڭ وسىناۋ ورىلعان شالعىنداي تىپ-تيپىل بوپ جىلميىپ جاتقان جاعادا وقشاۋ شوشايعان الدەنەگە كوزى ءسۇرىندى. جان-جاعىنىڭ ءبارى نامازعا جىعىلعانداي، جاپپاي ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جاتقاندا، الدەكىم ەسەك اربانىڭ ۇستىندە باسىن يمەستەن قالشيىپ قاتىپ قالىپتى. ءامىرشى مىناۋ ەلدەن ەرەكشە قيقار نەمەگە امالسىز نازارىن تىكتەۋگە ءماجبۇر بولدى. جەرمەن-جەكسەن الاسا اربانىڭ ۇستىندە وڭشەڭ قۇمىرالار ورتاسىندا قايىس قارا بىرەۋ وتىر. تەرىسى سۇيەگىنە جابىسىپ قالعانداي. باسى كەكشيىپ كەتىپتى. اربيعان ەكى قولىن الدىنا قۋسىرىپتى. قاققان قازىقتاي تىك وتىر. شەكەلىگى شىعىڭقى جازىق ماڭدايدىڭ استىندا ەكى جەردەن الدەنە قاراۋىتادى. ول كوزدىڭ ورنى... مىناۋ ونە بويىن ارقانمەن شاندىپ تاستاعانداي سىرەسە قالعان قاتپا قارانىڭ سوقىر ەكەنىن ءامىرشى ەندى بايقادى. ءيا، ءدال سول. تورسىق شەكەسىنەن تانىدى. ابدەن ارىعان. وندىرشەگى سورايىپ شىعىپ كەتىپتى.
انادا الدىنا كەلگەندە وندىردەي جىگىت ەدى. اناۋ قازىلىپ-قازىلىپ كەتكەن ەكى بىلەگىندە بۇلت-بۇلت ەتىپ بۇلشىق ەت ويناپ تۇرعان-دى. ءجاسوسپىرىم جىگىتتىڭ دوڭگەلەنە بىتكەن جازىق ماڭدايىنا سوندا دا، ەڭ الدىمەن، كوزى ءتۇسىپ ەدى.
II
ول ەسىكتەن يمەنشەكتەي كىرىپ، تاعزىم ەتكەن-دى. ءامىرشىنىڭ الدىنا كەلگەن كىسىنىڭ قاي-قايسىسى سەكىلدى ونىڭ دا جۇزىندە ابىرجۋ باردى. ءبىراق ءبىر ۇلكەن شارۋانى ءبىتىرىپ ەدىم عوي دەپ، اياقتى الشاڭ تاستاپ كەستەڭدەي جونەلمەي دە، نە قاي ىسىممەن جازىپ قالدىم دەپ ەكى بۇكتەتىلىپ ەلپەڭ دە قاقپاي، زەردەلى جاس ادامعا ءتان ءبىر جاراسىمدى ادەمى يبامەن الدىنا كەپ، جەر تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. سوسىن بۇگەجەكتەي بەرمەي بويىن تىكتەپ الدى. وسى ءبىر مولدىرەگەن ادەمى جىگىتتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، كىسىنى ىشپەي-جەمەي تويعىزاتىن سۇپ-سۇيكىمدى ىزەتى ءامىرشىنىڭ جۇرەگىن مۇز بوپ قارىپ العانداي بولدى. قارسى الدىندا وتىرعان بالاۋسا جىگىتتىڭ ادام جۇرەگىن وپ-وڭاي باۋراپ الاتىن ءبىر سيقىرى بار ەكەنىن ول بىردەن اڭعاردى. ءبىراق قاشان ورنىنان تۇرىپ كەتكەنشە ونىڭ ءدال قانداي سيقىر ەكەنىن بىلە العان جوق. جىگىت ءوزىنىڭ نەگە شاقىرىلعانىن ايتقىزباي-اق تۇسىنگەن قالىپ تانىتتى. الايدا انت-سۋ ءىشىپ اقتالمادى دا، جالىنىپ-جالبارىنبادى دا، نە سالساڭ دە كوندىم دەگەندەي، نازارىن تومەن سالىپ وتىرا بەردى.
بۇل ونىڭ جۇزىنەن ۇزاق ۋاقىت كوزىن ايىرماي، ءۇنسىز تەرگەدى. جىگىت ءباز-باياعى ءبىر قالپىنان ءمىز باقپادى. ءامىرشى ءبىرازدان سوڭ بوساعادا تىزەرلەپ وتىرعان باس شەبەرگە ىمدادى. جاس جىگىت قاسىنا باس شەبەر كەپ، يىعىنان تارتقاندا بارىپ، باسىن كوتەردى. بۇل ونىڭ كەرەقارىس جازىق ماڭدايىنىڭ استىندا اينالاسىنا جۇمساق شۇعىلا شاشىپ تۇرعان الاقانداي-الاقانداي ەكى نۇرلى كوزدى سوندا كوردى. سان قيلى جۇلدىزدار جىپىرلاعان شىلدە اسپانىنداي سان قيلى سەزىمدەردىڭ ساۋلەسىن تۇگەل جيعان سوڭ ءبىر تۇڭعيىق جانار بۇنىڭ كوكىرەگىنە ءبىرجولاتا ورناپ قالدى. وندا «اپىراي، امان-ەسەن جىبەرگەنىڭىز راس پا» دەگەن ءۇنسىز تاڭقالىس تا، لىپ ەتىپ تۇتانا قالعان قۋانىش تا، شەكسىز ريزاشىلىق تا، ءبىراق ءوز كۇناسىن جاسىرماي تۇگەل مويىنداپ تۇرعان، ار جاعىنا سىر بۇكپەيتىن اق كوكىرەك ادالدىق تا، مونتانى ءمۇلايىمدى بىلمەيتىن شىنايىلىق تا، ءتىپتى وسىنىڭ ءبارى ءوڭ بە، ءتۇس پە دەگەندەي ءدۇدامال ۇرەي دە — ءبارى-بارى تۇگەل باردى. جىگىتتىڭ جانارىندا اپ-ايقىن سايراپ جاتقان الگى سەزىمدەر بۇنىڭ كوڭىلىندە ەشقانداي كۇدىك-كۇمان قالدىرماي، ۇلى حانىم قىزىل الما جىبەرىپ، تۇسپالمەن ءبىلدىرىپ جاتقان، بۇل جوقتا بولعان وقيعانىڭ شىندىق ەكەنىنە كوزىن ءبىرجولاتا جەتكىزگەندەي ەدى. سودان سول ءبىر توستاعانداي-توستاعانداي قوس جانار كەپ ۋاقىتقا دەيىن بۇنىڭ كوكىرەگىن قىزىل شوقشا قىز-قىز قارىپ تۇرىپ العان-دى. ءامىرشى الدىندا وتىرعان جاس جىگىتتىڭ اناۋ اۋىر ەسىكتەردەن ءارى اسقان سوڭ ەندى قايتىپ جارىق دۇنيەگە شىقپايتىنىن، وعان كور قاراڭعى تاس زىندانعا جول ءتۇسىپ تۇرعانىن ءبىلىپ وتىردى. ءبىراق وسى ءبىر ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ بارا جاتقان جاۋدىراعان ەكى جاناردى كورە وتىرا، كوڭىلىنە ەشقانداي ايانىش جۇگىرمەدى. جۇرەگىنە سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي بوپ قادالا قالعان الگى ەكى وت بۇرىنعىدان بەتەر تىزىلداتىپ بارادى. ارينە، ادامدى ءبىر كورگەندە ارباپ الادى دەيتىن سيقىر كوز الگىندەي-اق بولار. جاۋدىراي قاراعان ادەمى قوس جانار اۋەلى كوڭىلىنە ايانىش ورناتادى، ەت-جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەدى. ەركەكتىڭ شىدامسىزىنىڭ باسىن جۇتىپ، ايەلدىڭ شىدامسىزىنىڭ ابىرويىن توگىپ تىناتىن قانداي قارا پالەنىڭ دە باسى ءارقاشان سول ءبىر ەلجىرەۋىك سەزىمنەن باستالاتىن-دى. ەلجىرەۋىك سەزىم دە ءبىر، ۇستامايتىن ىشقىر دا ءبىر — ەكەۋى دە ابىرويىڭدى ايرانداي توگەدى. بۇل ويلاپ تاپقان جان بالاسى ەكى ەتىپ كورگەن زاڭ مەن ءتوردىڭ باسىنان اتتاپ وتپەك، مىنا باسسىزدىق تا، شاماسى، سودان وربىگەن. بۇل الگى شاريعاتتا كوپ ايتىلعان ءىبىلىس ءازازىلدىڭ قايدا جۇرەتىنىن اقي-تاقي انىق بىلمەيدى. الايدا بۇعان سول پالەنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا جۇرەگىن جاڭعىز مەكەنى ادامنىڭ كوڭىلى عانا سياقتانادى دا تۇرادى. كوڭىل يتكە كوز بەن سوزدەن ءوتىمدى نە بار؟! سونى ويلاعاندا ءامىرشى الدەنەگە وز-وزىنەن اۋىرلاپ سالا بەردى. كوپ ۋاقىتقا دەيىن جاڭا عانا جاس جىگىت شىعىپ كەتكەن تارس جابىق ەسىكتەن كوز ايىرماي قادالدى دا وتىردى. ول ءوزى شىعىپ كەتكەنمەن نۇر جايناعان ەكى كوزىن وسىندا تاستاپ كەتكەندەي. ەندى، مىنە، سول ەكى جانار كوزگە كورىنبەي ەكى بوساعادان بۇل قايتەر ەكەن دەپ، ءار قيمىلىن ءمىز باقپاي اڭدىپ تۇرعان سەكىلدى. ول اينالاسىنا كوز جۇگىرتىپ ەدى، نازارىنا ەشتەڭە ىلىكپەيدى. الگى ءبىر جاۋدىراعان مونتانى ەكى كوز عايىپ بولعان ەسىككە ارقاسىن بەرۋگە ءبىر ءتۇرلى باتىلى بارماي، شەگىنشەكتەپ، سىلدىر-سىلدىر سۋ اتىپ جاتقان شىتىرا حاۋىزدىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى. كوكىرەگىنە تەمىر تىكەن بوپ قادالىپ قالعان ەكى مولتەڭ جاناردان قايتىپ قۇتىلارىن بىلمەدى. سول ءبىر جەلىمشە جابىسىپ العان نەمەلەر ەندى ءومىر-باقي بۇنىڭ قىر سوڭىنان قالمايتىنداي. ودان قايتكەندە قۇتىلا الادى... بالكىم، جاس شەبەردى العاش كەرگەندە حانىم دا تاپ وسىلاي سەندەلگەن شىعار. و دا وكشەلەپ قىر سوڭىنان قالماعان جىمىسقى ەكى جاناردان قالاي قۇتىلارىن بىلمەي الاسۇرعان شىعار. ءبىراق ايەل پاقىر الاسۇرعاندا نە تىندىرادى. سوڭىنان قالماعاندى وماقاستىرار قايرات وندا جوق. ۇرعاشىنىڭ قاشانعى قايرانى بىرەۋ-اق. ەركەك باسىن بەرىپ قۇتىلاتىن جەردەن ايەل نامىسىن توناتىپ قۇتىلادى... جارايدى... ال ەندى بۇعان قايتپەك كەرەك؟ قارسى كەلگەندى وڭدىرمايتىن قاھارلى پاديشا مۇندايدا نە ىستەگەنى ءجون؟ ءامىرشىنىڭ قاراپ وتىرىپ تىزگىننەن ايرىلىپ، ايدالاعا لاعىپ بارا جاتقان سەرگەلدەڭ ويى وسى ارادا ءبىر سەرپىلدى. ەزۋىنە كەكەسىن جۇگىردى. ارينە، قۇرتىپ تىنادى. ونداي بوگدەنىڭ قىزىلىنا سۇعىنعان قوماعاي كەزگە قۇم قۇيادى. ءامىرشى كوڭىلى بۇل تۇجىرىمىن دا كەنەۋ تۇتپاي تۇر. سوندا پاديشا باسىمەن الدىنا جاۋتاڭداپ كەلگەن مونتانى جانارعا قايتىپ قىلىش جۇمساماق! ايبات شەگىپ كەلەتىن اتا دۇشپاننان اينالىپ كەتپەسسىڭ بە؟! وقشا اتىلا قاراعان الا كوزدى قۇرتىپ تىنباعاندا قايتپەكسىڭ! وڭمەنىڭنەن وتە قاراعان وشپەندى كوز سەنى دە قانىڭا قارايتىپ، جۇيكە-جۇيكەڭدى سۋ تيگەن قىل ارقانداي شيرىقتىرا تۇسپەي مە؟ شىقشىتىڭا قۇم تولتىرىپ قويعانداي ءتىسىڭ شىقىرلاپ، ءون بويداعى وجەت قان بىردەن شەكەڭە شاپشىپ، شىمىرلاپ شىعا كەلمەي مە؟ ول قاشان وزگەنىڭ قانى سۋداي اققاندا بارىپ، ارناسىنا تۇسپەۋشى مە ەدى! وندايدا وشپەندىڭنىڭ كەڭىردەگىنەن شۇمەكتەپ اققان قارا قان جۇرەگىڭدى قاپ تاۋىنداي ايقارا باسىپ جاتىپ العان قاپىرىق سەزىمدى ءبىر-اق سەرپىپ، كوزىڭ شىراداي جانىپ قويا بەرەدى. ال يمەنشەك باسقا قىلىشىڭ تيسە، اتاڭنىڭ اپپاق ساقالىنان دا قاسيەتتى اق الماسپەن قوتىر ەسەكتىڭ قۇيرىعىن كۇزەگەندەي ماسقارا ەمەس پە! ونداي پاقىرىنا بىرەۋدىڭ توگىلگەن قانىن كورگەندە كەزدەيسوقتا كولباقا باسىپ كەتكەندەي تىجىرىنباسسىڭ با؟ الگى نەمەنىڭ الاقانداي كوزىنەن، ەڭ بولماسا ءبىر مىسقال وشپەندىلىك كورسە نە دەيسىڭ؟ بۇنىڭ جانىنا بارىنەن دە سول باتادى.
قىلىشتىڭ جۇزىندەي الماعايىپ قيىن تاعدىر كەشىپ كەلە جاتقان ءامىرشى باسىمەن بۇرىن-سوڭدى ءدال مىناندايعا كەز بوپ كورمەگەن-دى. كوڭىلى اشۋدىڭ دا، اقىلدىڭ دا ىرقىنا كونە الماي ءارى-سارى. قانشا باس قاتىرعانمەن، ەش توقتامعا كەلە المادى. اداسقان ويى قاي تاراپقا بۇلتارسا دا اش تازىداي سۇمەڭدەگەن ۇرى ساۋالعا تاپ بولدى. ول ءدال وسىنداي جاۋدىراي قارايتىن قوس جاناردى جانە بىرەۋدەن كورگەن سياقتى ەدى. ءبىراق قاشان كىمنەن كورگەنىن قانشا ويلاسا دا، ەسىنە تۇسىرە المادى. ول دا وسىلاي ءمۇلايىمسىپ مولدىرەي قارايتىن. كىمنەن كورىپ ەدى سونى... و دا وسىنداي وكپەلەگەن جاس بالانىڭ كوزىندەي ەت باۋىرىڭدى ەلجىرەتىپ جۇرە بەرەتىن جازىقسىز جاناردى...
«جازىقسىز جانار...» ءامىرشىنىڭ قىراعى كوڭىلى ەندى-ەندى ارنا تۇزەپ، سارالانا باستاعان ويىنان وسى ءبىر سوزگە ءسۇرىنىپ قايتادان ءمۇدىرىپ قالدى. قايداعى جازىقسىز جانار؟.. اق نەكەلى توسەگىڭە كوز الارتسا، ودان ارتىق اتاڭنىڭ باسىن شاپقانى كەرەك پە؟ قوساعىڭنىڭ ەتەگىنە كوزىن سۇقتاعانى ىرگەڭنەن نايزا شوشاڭداتقاننان كەم وسپادارلىق پا؟ التىن ءتاجدى باسىن بىلاي قويعاندا، كەز كەلگەن جۇمىر باستى ەركەككە ودان اسقان قورلىق، ودان اسقان ماسقارا بار ما؟ باسىنىپ بولعاسىن، باس ۇرعانى نە كەرەك؟ كەز كەلگەن جالبا توندى، جۇلما تىماقتى قارا تاياقتىڭ كەشىرمەيتىنىن بۇل ءقايتىپ كەشىرە الادى؟! ەركەك ءۇشىن اتا-مەكەننىڭ تىنىشتىعى، اتا-بابانىڭ ارۋاعى، اق نەكەنىڭ بەرىكتىگىنەن ارتىق نامىس جىرتاتىنداي نە بار؟ التىن باستى ازاماتتىڭ اسقار تاۋداي ابىرويىن كوبەلەك كوڭىل ۇرعاشىنىڭ دەلەڭ-دەلەڭ ەتەگىنە تاۋەلدى قىلىپ قويعان قۇداي شەبەر-اي! جاراتقان يەنىڭ ەركەك كىندىككە جاساعان جالعىز قىساستىعى بولسا — وسى شىعار. ءامىرشى وز-وزىنەن كۇيىنىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتتى. الگى ءبىر جاۋتاڭداعان مونتانى جانار كوزىنە ەندى تۇسسە، ءوز قولىمەن ويىپ الار ەدى. ول اياعىن اۋىرلاپ باسىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا بەتتەدى. جەتە بەرىپ، اڭ-تاڭ توقتاپ قالدى. جاڭا عانا «ەندى كوزىمە تۇسسە، بالەم» دەپ تىستەنىپ تۇرعانى جاۋتاڭداپ تاعى الدىنان شىقتى. باقتىڭ توبەسىنەن بوي اسىرىپ تۇرعان كوك مۇنارا بۇعان دىم كورمەگەندەي مولدىرەي قارايدى. جاڭاعى ءبىر ەسىنە تۇسىرە الماي وتىرعان مونتانى قاراستى ول باياعىدا وسى مۇنارانىڭ بويىنان كورگەن ەكەن عوي. ول ءۇن-تۇنسىز جالبارىنىپ تۇرعان مۇنارانىڭ بۇل سيقىرىنا العاش كورگەندە-اق نازار اۋدارىپ ەدى. ءبىراق ونىڭ مىنانداي سىرىنا تۇسىنگەن جوق-تى. باقسا، بار گاپ وسىندا ەكەن عوي. مىنا مۇنارا حانىمنىڭ تەرەزەسىنەن دە كۇنى بويى وسىلاي جاۋدىراپ قاراپ تۇرمايدى دەيسىڭ بە؟ ول دا مۇنى العاش كورگەندە قايران قالعان شىعار. و دا مۇنارانىڭ مىنانداي سيقىرىنا كەيىن تۇسىنگەن بولار. شەبەر ءوزى سالعان مۇناراعا كوڭىلىندە جۇرگەن ىڭكارىن بەينەلەپتى. اۋزى جەتىپ ايتا المايتىنىن مۇنارامەن ءبىلدىرىپتى. كۇنى-تۇنى تەرەزەسىنەن تەلمىرە قاراپ تۇراتىن مىلقاۋ مۇنارادان حانىم ويىمدى ءوزى-اق تۇسىنەر دەسە كەرەك. مونتانى جىگىت، باقسا، جەر تۇبىندەگىنى ويلايتىن جۇلىن قۇرتتىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. ءتايىرى، ەركەكتىڭ سورى سوزىندە، ايەلدىڭ سورى كوزىندە ەمەس پە؟ ەركەك نەمە ايتقانىما جەتىپ تىنام دەپ تىراشتانسا، ايەل نەمە كوزىمە كورىنگەندى يەمدەنىپ تىنام دەپ اۋرە بولماي ما؟ سوندىقتان دا، كوڭىلى سوزدەن ازاتىن ەركەك كىندىكتى كولدەنەڭ سوزدەن ساقتاندىرعان اتا-بابا ايەلدى كولدەنەڭ كوزدەن قورعاشتاپ باققان عوي. اق نەكەلى قوساعىنىڭ قۇشاعىنان تابىلاتىن توسەكتەن باسقا جەردىڭ بارىندە دە ۇرعاشىنىڭ كوزىن قارا تۇندەي قارا پەردەمەن قىمتاپ ۇستاعان اتا-بابا سونىڭ ءبارىن بىلمەي ىستەدى دەيسىڭ بە؟ ول نەمەنىڭ كوزىن اشىپ قويعاننان گورى ەتەگىن ءبىرجولاتا شاشىپ قويعاننىڭ ءوزى دۇرىس. كوزى كورگەندە قۇمارتپاي تۇرار ۇرعاشى ما؟ قۇمارتسا بولدى، ول پاقىرلار قۇمارىنا جەتپەي ءسىرا، تىنار ما؟ بۇعان ەندى ءبارى دە تۇسىنىكتى بولدى. حانىم اۋەلى مىناۋ كۇلىمدەگەن كوركەم مۇناراعا قايران قالدى. سوسىن ادامنىڭ اقىلى جەتپەيتىندەي سيقىر مۇنارا تۇرعىزعان شەبەردى ءبىر كورۋگە قۇمارتتى. كورىپ ەدى، جاس جىگىتتىڭ ءىشى باۋىرىنا كىرىپ جاتا جاتقان ادەمى جانارىنا اربالدى دا قالدى... سوندا ونى ءازازىل جولدان اق نەكەلى قوساق ەتكەن بۇنىڭ ابىرويى، ءتاجى مەن تاعى، اتا-انانىڭ باتاسى، كولدەنەڭ جۇرتتىڭ كوزى مەن ءسوزى — ەشتەڭە كىدىرتە الماعانى ما؟ ەڭ بولماعاندا، اي استىنداعىلاردى تۇگەل دەرلىك تىتىركەندىرەتىن ايبارىنىڭ دا بوگەت بولا الماعانى ما؟ سونىڭ ءبارى اشقاراق ءناپسى مەن اداسقاق كوڭىلدى ايقارا بۇركەپ تۇراتىن جىلقىنىڭ قۇيرىعىنان ورىلگەن الاقانداي قىل پەردەنىڭ ورنىنا جۇرە الماعانى عوي! جارايدى، سايتان يەكتەگىش ۇرعاشىنىڭ قوماعاي كورسە قىزار ناپسىسىنە سەنبەي-اق قويالىق، ءبىراق سوندا حان سارايىنا سىرتتان كولدەنەڭ جىگىت تۇگىلى ءتىرى شىبىن كىرگىزۋگە ءتيىستى ەمەس ساقشىلار نە بىتىرگەن؟ حانىمنىڭ سوڭىنان ءبىر قادام قالماۋعا ءتيىس نوكەرى مەن ونى كوزىنەن ءبىر ەلى تاسا قىلمايتىن كۇتۋشى كەمپىر قايدا جۇرگەن؟
ءامىرشى سول ءتۇنى توڭبەكشۋمەن شىقتى. تاڭ اتقانىن اسىعا كۇتتى. كۇتۋشى كەمپىرمەن سويلەسىپ كورۋگە بەل بۋدى. كوڭىلىن ەگەۋ قۇيرىقتارداي جابىلا كەمىرىپ جاتقان كوپ كۇماننىڭ باسىن ءبىر قايىرسا سول كۇتۋشى كەمپىردىڭ جاۋابى قايىرادى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ داياشى ايەلدەن كۇتۋشى كەمپىردى شاقىرتتى. كۇتۋشىنىڭ ءباز-باياعى قالپى. سۋدا ءجۇزىپ كەلە جاتقانداي ۇزىن كويلەگىنىڭ ەتەگى ءدىر-دىر ەتىپ، قالقي باسادى. قاشان قاسىنا جەتىپ بولعانشا ءامىرشىنىڭ ءىشىن پىستىردى. اق توسەگىنىڭ قىراعى كۇزەتشىسى ەڭبەگى ءوتىپ كەتكەن جانشا تىم شالقالاپ قاپتى. ۇيقىلى-وياۋ جۇزىندە قىسىلۋ-قىمتىرىلۋدان اتىمەن نىشان جوق. ءامىرشىنىڭ زىعىردانى قايناپ وتىر. الدىمەن وسى مالعۇننىڭ كەزىن قۇرتۋ كەرەك ەكەن. جالپاق جاھان قۇراق ۇشقاندا وسى-اق باتپانسيدى دا جۇرەدى. ۇلى ءامىرشىنىڭ ءتاجسىز باراتىن جەرىندە قىزمەت ەتەتىنىن بۇلداي ما، ءتىپتى ايىلىن جيسا نە دەيسىڭ! بۇرىنعى ماردامسىعانىن ءبىر ءجون دەيىك. ال مىنا قازىرگى كەرگۋىنە جول بولسىن! بۇل ءوزى جوقتا نە بولىپ، نە قويعانىنان ءالى بەيحابار دەپ ويلايدى عوي، شاماسى.
كۇتۋشى كەمپىر قاسىنا كەلدى. كەۋدەسىن باسىپ تاعزىم ەتتى. سوسىن ماناۋراعان ماڭعاز كەيپى، نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز، قۇلاعىم سىزدە دەگەن كىسىشە بۇعان نازارىن تىكتەدى. ءامىرشى مىناۋ الدىندا تۇك بولماعانداي سالعىرت تۇرعان كەمپىرگە قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي قالدى. ءبىراق بۇكىل سارايدا ونىڭ الىستان وراعىتىپ جاتپاي، ءىستىڭ ءجونىن بىردەن سۇراپ، بۇقپانتايسىز اڭگىمەلەسەتىن ادامى — قازىنا باستىعى مەن وسى كۇتۋشى كەمپىردى. بۇل جولى دا زىركىلدەتىپ الىپ بارا جاتقان اشۋىن زورعا ىركىپ، جارىقشاقتاۋ شىعاتىن قوڭىر داۋسىمەن بىردەن اڭگىمە باستادى. سويلەپ وتىرعاندا تىكە قارايتىن شەگىر كوزىن كەمپىردىڭ جۇزىنەن ايىرمادى. كۇتۋشى كەمپىر بۇنى اۋەلى ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن ءبىرازعا دەيىن ەنجار تىڭدادى، سالدەن سوڭ بارىپ، وسىنى شىنىمەن ايتىپ تۇر ما، الدە ءامىرشى ادامنىڭ باعىنىشتىلارىمەن وينايتىن كوپ «مىسىق-تىشقانىنىڭ» ءبىرى مە دەگەن كىسىشە، سەلدىر كىرپىگىنىڭ استىنا ازەر جاسىرىنعان الا كوزىن وقىس ءتىرىلتىپ، بۇنىڭ جۇزىنە باجىرايىپ ءبىر قاراپ قويدى. بۇدان ايبىندى ما، جوق اڭگىمەنىڭ توركىنىن اڭعارىپ قالدى ما، الا كوزىن ساباۋداي-ساباۋداي سيدا كىرپىكتەرىنىڭ استىنا قايتادان كومىپ الدى. بۇنىڭ ودان ارعى اڭگىمەسىنە ءۇنسىز قۇلاق توستى. ءبىر ۋاقىتتاردا وراق مۇرىننىڭ استىندا جىعىڭقى جاتقان تورت-بەس تال قىلتاناق مۇرتى تىكىرەيىپ شىعا كەلدى. ءبىر شاماعا دەيىن سولاي تىكىرەيىپ تۇردى-تۇردى دا كەنەت قايتا سۇلادى. ءقان-سولسىز سۇرعىلت قايمىجىق ەرنىنە جىمىسقى كۇلكى جۇگىردى. كۇتۋشى كەمپىردىڭ ەزۋىندەگى كۇلكىنى كورگەندە، بۇل سوزدەن تىيىلىپ قالدى. كەمپىر ءامىرشىنىڭ نەگە توقتاعانىن بىردەن ءتۇسىنىپ، ەزۋىندەگى جىمىسقى كۇلكىنى جىم-جىلاس وشىرە قويدى. ءيىلىپ تاعى دا تاعزىم ەتتى. ءبىراق ءامىرشى ەندىگى ءسوزدى ونىڭ وزىنەن توسىپ، تىم-تىرىس تەلمىرە قاپتى.
ەندى اڭگىمەنى كۇتۋشى كەمپىر باستادى. ءامىرشىنىڭ اۋزىنان شىققان الگىندەي سوزدەردەن سوڭ دا ول ءباز-باياعىسىنشا نىپ-نىعىز. داۋسىندا دا ءدىرىل جوق. اسپاي-ساسپاي سوزىنە كىرىستى. ونىڭ مىناۋ بايسالدى داۋسى، سابىرلى ءجۇزى، جالتارماي تۋرا قاراعان باتىل جانارى ءامىرشىنىڭ ءوزىن الاسارتا تۇسكەندەي. ءامىرشى سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ، تىرپ ەتپەستەن تىڭداپ وتىر. قوبالجىعان كوڭىلىن تالايدى تەرگەي، تىڭداي ۇيرەنىپ قالعان سۇستى ءجۇزىنىڭ تاساسىنا جاسىرىپ، كۇتۋشى كەمپىردەن كوزىن ايىرعان جوق. كۇتۋشى كەمپىر ايتارىن ايتىپ بولعاندا بارىپ، يەگىمەن «جۇرە بەر» دەپ مەگزەدى. قىزمەتشى ءيىلىپ سالەم ەتىپ، ماناعىسىنداي ماناۋراماي اياعىن شيراعىراق باسىپ شىعىپ كەتتى. ءامىرشى كەمپىردىڭ الگى اڭگىمەسىن ميىنا كىرمەيتىن شىم-شىتىرىق شىتىرمان بىردەڭە تىڭداعانداي، باسى مەن اياعىن تابا الماي، دال بولىپ وتىر. سوندا كەشەگى شەبەردىڭ قۇشتىم دەپ وتىرعانى حانىم ەمەس، باسقا بىرەۋ بولعانى عوي. ءامىرشىنىڭ قاس-قاباعىنان قورقىپ قالعان قالتىراۋىق نەمەلەردىڭ تاپقان اقىلدارىنىڭ ءتۇرىن-اي! قيقار جىگىتتىڭ باسىن قىرقىپ تىناتىن جەردە ساۋ باستارىنا ساقينا تىلەپ العاندارىن قاراشى! اپىراي، الگى نەمەنىڭ دامەسىن قاراي گور! پاديشانىڭ اق نەكەلى توسەگىنە سۇقتانعان سۇعاناق نەمەنىڭ كوزىن قالاي قۇرتسا دا، كۇنا ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ول ءقازىر دەگەنىمە جەتتىم، حانىمنىڭ قىپشا بەلىنە قولىم ءتيدى دەپ ءجۇر عوي. كەشە مۇنىڭ الدىنا كەلگەندە دە، كەشىرىلمەس كۇنا جاساپ قويعانىن ابدەن مويىنداپ وتىرمادى ما؟ ەندەشە ونىڭ سول ءبىر ەسىرىك ويىن وزىمەن بىرگە قۇرتىپ تىنۋ كەرەك. شاما-شارقىن بىلمەي، اسپانداعىدان دامەتكەن نىساپسىز كوزىنە قۇم قۇيۋ قاجەت. ەندى مۇنىڭ ىشىنە قاتقان قاندى سول كۇناكار نەمەنىڭ دىردەكتەپ اققان قور قانى عانا جۋىپ-شايا الادى. ونىڭ ارام پيعىلىنداعى مۇنىڭ اق نەكەلى توسەگىنە تۇسكەن داقتى اقىماق باسىن جالماعان اق الماستىڭ جۇزىنە جۇققان قان عانا كەتىرە الادى. تەك كولدەنەڭ كوز ەشتەڭە بايقامايتىن، كولدەنەڭ قۇلاق ەشتەڭە ەستىمەيتىندەي قىپ تىپ-تىنىش جايعاستىرا السا بولعانى. ءبىراق ەل قۇلاعى ەلۋ، ولاردىڭ ەشتەڭە ەستىمەۋى مۇمكىن بە؟ تەزىرەك جانسىزدارىن بازارعا جىبەرىپ، قارا توبىردىڭ نە دەپ كوكىپ جۇرگەنىن بىلگەنى ءجون.
ءامىرشى استامشىلىق ويلاعان شەبەردىڭ مونتانى جانارىن قالاي قۇرتۋدىڭ قامىنا شىنداپ كىرىستى. بۇرىنعىسىنداي ەمەس، ءبىر ءتۇرلى بويى سەرگىپ قالعانداي. كوڭىلى بىقسىق كوپ كۇماننان ارىلدى. ونىڭ ورنىن ەندى وزەگىن ورتشە جالاپ بارا جاتقان وشپەندىلىك جايلاپ الىپتى. جانسىزداردى بازاردان نە ەستىپ كەلەر ەكەن دەپ تىپىرشي توستى. كوپ رەتتە اۋزىن باعىپ قاراپ جۇرە الماي، قايداعى جوق قاڭقۋ تاراتىپ جۇرەتىن قارا توبىر بۇعان نە ىستەۋ كەرەك ەكەندىگىن وزدەرى ايتىپ بەرىپ وتىراتىن-دى. بۇل جولى دا ول الگى جىگىتتىڭ جازاسىن جۇرت اۋزىنداعى لاقاپتى ەستىپ الىپ كەسۋگە بەل بۋدى. جاس شەبەردىڭ حان سارايعا شاقىرتىلعانى ءالى ەل قۇلاعىنا ءتيىپ ۇلگەرمەسە كەرەك، بازارعا ءازىر ەشقانداي الىپ قاشتى لاقاپ تاراي قويماپتى. ول ەندى جانسىزدارىن شەبەر جىگىت تۇرعان ماحاللاعا جىبەردى. ماحاللا تۇرعىندارىنىڭ ايتۋىنشا، شەبەر تۇرعان ءۇيدىڭ قوجايىنى ءامىرشى ونى جاڭا ءبىر كەرەمەت مەشىت سالدىرعالى شاقىرتىپتى دەپ كوكىپ جۇرگەن كورىنەدى. ءامىرشىنىڭ قۇلاعىنا مىنانداي جاي انشەيىن داراقى داقپىرت تاپ ونشا جاعا قويمادى. ول بازارعا جانسىزدارىن اراعا ءبىراز كۇن سالىپ بارىپ جىبەرۋگە بەكىندى. سوندا جۇرت جاس شەبەردىڭ سارايدان وسىنشا ۋاقىت ورالماي قالعانىن قانداي ساققا جۇگىرتەر ەكەن؟ جازدىڭ كەربەز ايەلدىڭ جۇرىسىندەي ماندىماي قوياتىن ميمىرت كۇندەرى ۇزاق سارىلتىپ ءوتىپ جاتىر. قۇلاعىنا ەلەڭ ەتكىزەردەي ەش حابار تيە قويعان جوق. ۇلى حانىمنىڭ سارايىنان دا ەشكىم ات ءىزىن سالماي، تىم-تىرىس جاتىپ الدى. ءامىرشىنىڭ قىزمەتشىدەن قىزىل المانى كىم جىبەردى دەپ سۇراعانىن ەستىگەن سوڭ، ەندى قايتەر ەكەن، ەندى نە بولار ەكەن دەپ، تىڭ تىڭداي قالىپتى. كۇللى دۇنيە ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي، سەستەرىن شىعارماي، الدەقانداي ءبىر كوزگە كورىنبەس مىڭ سان سيقىر تەسىكتەردەن بۇنىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي، جابىلا اڭدىپ، سىعالاپ تۇرعانداي. ءامىرشى قاپاس زىندانعا كەشەگى نەبەر جىگىت ەمەس، ءوزى تۇسكەندەي، ۇزاقتى كۇنگە تىرپ ەتپەي وتىرادى دا قويادى. مىنانداي ءتۇبى شيكى شارۋانى الدىمەن ەل اڭعارىن ءبىلىپ الماي تۇرىپ، جايعاستىرا سالۋعا ارتىنان تاعى قانداي قاڭقۋدىڭ ورە تۇرەگەلەتىنىن بىلە الماي دال بولادى. قاشان دا تۇتىمىنداعى جۇرتتى تاڭ قالدىرىپ ۇيرەنىپ قالعان باسى ءوزى تۋرالى ەل اراسىنا تارايتىن ەرتەڭگى لاقاپتىڭ ۇزىن ىرعاسىن الدىن الا اڭعارىپ الماي تۇرىپ، ەشتەڭە ىستەمەيتىن-دى. انشەيىندە ءسال نارسەنى ءورت تيگەن قاۋداي لاۋلاتىپ الا جونەلەتىن جۇرتتىڭ اۋزىنا بۇل جولى نەندەي تىيىم بولا قالعانىنا، قانشا ويلانسا دا، تۇسىنە الماي قويدى؛ ءامىرشى مىقتى بولسا، ءبىزدىڭ لاقابىمىزسىز ءوز بەتىمەن ءىس تىندىرىپ كورسىن دەپ، ۋادە بايلاسىپ قويعانداي، تىرپ ەتپەي جاتىپ الدى. ءامىرشى مىنانداي مەڭىرەۋ تىنىشتىقتى ىشىنەن سان ساققا جورىپ باقتى. ءبىراق ەشقايسىسىنىڭ قيسىنى كەلمەيتىن سياقتى. شاھار حالقىنىڭ اراسىندا كوزدەرىنىڭ جاۋىن الىپ تۇرعان، كەركەم كوگىلدىر مۇنارانى تۇرعىزعان ءجاسوسپىرىم جىگىتتىڭ اياق استىنان ءۇن-تۇنسىز جوعالىپ كەتكەنى جايىندا ەشقانداي قاڭقۋ تاراماۋى ميعا كىرمەيدى-اق. حان بازارداعى قارايعان حالىقتىڭ كوزگە ۇرىپ تۇرعان كوك مۇنارا جايىندا اۋىزدارىنا ءۇن تولتىرىپ قويعانداي، جاق اشپاي قالعاندارى، ءسىرا، تەگىننەن-تەگىن بولماسا كەرەك. الدە بۇل جۋىردا عانا بىلگەن سۇمدىقتى ولار باياعىدا-اق ەستىپ ءبىلىپ قويعان با؟ ارينە سولاي. جۇرت جاڭا مۇنارانىڭ سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كوزگە بىردەن تۇسەتىن توسىن سيقىرىن الدەقاشان-اق تالاي ساققا جۇگىرتىپ ۇلگەرگەن-دى. بۇل تۇسىنگەندى ولار تۇسىنبەيدى دەيسىڭ بە؟ ەندى سول سۇمدىق ماسقارا تىستەرىنەن شىقسا، باستارى كەتەتىنىن ءبىلىپ، ىشتەرىنەن تىنىپ پۇشايمان بوپ جۇرگەن شىعار. سوندا وسىنشاما حالىقتىڭ اراسىنان ءبىر كوبىك اۋىز كوكىمەنىڭ تابىلماعانى ما؟ الگىندەي ساندىراق اۋزىنان ابايسىز شىعىپ كەتەتىندەي ەسەرسوق ەشكىم بولماعانى ما؟ بۇل قانشاما قىلىشىنان قان تامىپ، قاتاڭ ءتارتىپ ورناتقان كۇندە دە ەل اۋزىنا ءدال وسىنداي بەرىك قۇلىپتىڭ سالىنا قالۋى مۇمكىن بە، ءسىرا؟! ءامىرشى وسى ءبىر ماساداي جابىلىپ جاتقان مازاسىز سۇراقتاردىڭ ەشقايسىسىنا قيسىندى جاۋاپ تابا المادى. ماڭايى تۇپ-تۇگەل ماساسى مەن سوناسى قاپتاعان قارا بالشىققا اينالىپ كەتكەندەي. اياعىن اتتاسا بولدى، ارانىن اشىپ جاتقان جۇتپا ۇيىق بىردەن تۇڭعيىعىنا تارتىپ الا جونەلەتىندەي. ەسىك جاققا تەلمىرىپ، تىرپ ەتپەي وتىرادى دا قويادى.
التىن شايعان اباجا ەسىك اپتالار بويى قىلپ ەتپەي تۇرىپ الدى. اقىرىندا ءامىرشىنىڭ پالەن كۇننەن بەرگى سارىلا كۇتكەن شاعى دا كەلدى. اباجا ەسىك جايلاپ اشىلىپ، ار جاعىنان جانسىز كورىندى. بۇگەجەكتەپ ىشكە وزدى. بۇنىڭ قارسى الدىنا جەتىپ توقتادى. يىلىپ-بۇگىلىپ تاعزىم ەتىپ، بۇنىڭ اۋزىنا قاراپ تۇرىپ قالدى.
— ءيا، نە ەستىپ، نە ءبىلدىڭ؟
جانسىز بۇنىڭ جۇزىنە جالتاقتاي قاراعىشتاپ، اڭگىمەسىنە كىرىستى. بازارداعى جۇرت ءامىرشى ەندى مىنانداي مۇنارا ءوز استاناسىنان باسقا ەشقايدا سالىنباسىن دەپ، شەبەردىڭ ەكى كوزىن ويىپ الىپ، قاڭعىرتىپ جىبەرىپتى دەسىپ جۇرگەن كورىنەدى. ءامىرشى جانسىزدىڭ جۇزىنە ۇزاق تەسىلىپ وتىردى دا، بارا بەر دەپ ەسىكتى نۇسقادى. جانسىز جىلىسىپ شىعىپ كەتتى.
ءامىرشى ارقاسىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي، ورنىنان اتىپ تۇردى. شۋىلداق توبىردىڭ ايتىپ جۇرگەنى، شىنىندا دا، ميعا قونادى. بىرەسە كۇلىمدەپ جايناپ شىعاتىن، ارتىنشا-اق وكپەلەگەن جاس بالاداي جاۋدىرەي قالىپ، قىرىق قۇبىلىپ تۇراتىن مىناۋ سيقىر مۇنارانى تەك اسپان استىنداعى ەڭ اۋىر ءتاج بەن ەڭ بيىك تاقتى يەمدەنگەن بۇنىڭ عانا استاناسىندا تۇرۋعا لايىق ەكەنى دە راس. ونداي اسەم مۇنارانى باسقا قالالارعا دا سالىپ، باعاسىن تۇسىرمەۋ كەرەك دەگەندەرىنىڭ دە ابدەن جانى بار. ەندەشە مىناۋ جارىق جالعاندا ەندى مۇنداي مۇنارا سالىنباۋعا ءتيىستى. ونداي اسا سيرەك ونەر قونعان ءبىر تۋار شەبەرلەردىڭ قاشانعى كيەتىن كەبىن الگى جاس جىگىت تە كيسىن. قاي-قاي ءامىرشى دە ونداي شەبەردى وزىنەن باسقا ەشكىمنىڭ قولىنا تۇسىرگىسى كەلمەيدى. ەندەشە سول كوپ شۋىلداقتىڭ دەگەندەرى-اق بولسىن! ءدال مىناداي كورىكتى مۇنارا ءبارىبىر اڭىز تاراتپاي تۇرا المايدى. ەندەشە وعان لايىق اڭىز تابىلدى. ەستىگەن قۇلاقتىڭ قاي-قايسىسىنا دا بىردەن قونا كەتەتىن ابدەن قيسىنى بار لاقاپ.
ءامىرشى كوپتەن بەرى ءوز بولمەسىنەن اتتاپ شىقپاعان-دى. سول كۇنى ب ا ق ىشىندە سەرۋەن قۇردى. ءوزى جاقسى كورەتىن وڭاشا بۇلاقتىڭ باسىنا بارىپ، ۇزاق ويلانىپ وتىردى. جەر قوينىنان سىقىلىقتاپ كۇلىپ شىعىپ جاتقان ءمولدىر سۋ باياعىداي شيرىققان جۇيكە-جۇيكەسىن تۇگەل بالبىراتىپ، ونە بويىن ءبىر بەيجاي سەزىمگە بولەدى. ءامىرشى ەكى شەكەسىن قاۋساتىپ جىبەرەردەي سىعىپ جاتقان باتپان زىلدەن قۇتىلىپ، ومىراۋىن اعاش-اعاشتىڭ اراسىنان ۇرلانا ەسكەن مايسا سامالعا راقاتتانا توستى. دۇنيە بالبىراپ تۇر. كۇلەگەش بۇلاق اۋىز جاپپاي سىقىلىق قاعادى. اعاش باسى سىبىرلاسىپ، سۋسىلداسىپ مارە-سارە. اسىلى، پەندە پاقىر قايداعى جوق ازاپتى ءوزى ويلاپ تاباتىن بولسا كەرەك. قايداعى جوق قاپىرىق سەزىمگە بەرىلىپ، جوقتان وزگەگە قامىعىپ، زاري قاباتىنداي، سونشاما نە بولا قالىپ ەدى؟ ەسىرىك دامەگە بەرىلگەن ەسەر نەمە ءتيىستى جازاسىن تارتادى. ول نەمە ەندى ەشكىمگە سىلقىم مۇنارا دا سالمايدى، ەشكىمنىڭ باسىن ءازازىل بوپ ارباي دا المايدى؛ كورگەن جاننىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ بارا جاتاتىن جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قوس جانارىن جەل قۋىق ساۋرىكتەردى پىشتىرەتىن قاندى قول جەندەتىنە وتكىر قانجارمەن ويعىزىپ الدىرىپ تاستايدى. ونىمەن عانا قويمايدى، حانىمدى قۇشتىم دەپ ويلاپ جۇرگەن ءپاتشاعار ەرتەڭ بىرەۋ-مىرەۋگە اۋزىنا كەلگەندى كوكىپ قويماسىن دەپ، ءتىلىن دە قىرىقتىرىپ تاستايدى. سوسىن ول نايساپ بۇل دۇنيەدە ءۇن-تۇنسىز كۇن كورىپ جاتقان كوپ ماقۇلىقتىڭ ءبىرى بوپ مەڭىرەۋ تىرلىك كەشەدى...
ول سول ءتۇنى جايلى ۇيىقتاپ شىقتى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ زىندان باستىعىن شاقىرتقالى وتىر ەدى، كىرىپ كەلە جاتقان كىشى حانىمدى كوردى. حانىم ەسىكتەن اتتاي بەرە، ءيىلىپ تاعزىم ەتتى دە، مامىرلاپ باسىپ تورگە وزدى. بۇنىڭ قاسىنا جەتە بەرىپ ءمۇدىرىپ تۇرىپ قالدى. قاق ماڭدايىنداعى كۇرەڭ لاعىلعا شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتە قالعان قوس جانارى بۇرىنعىداي ەمەس، قازىلىڭقىراپ كەتىپتى. ءونى دە قۇپ-قۋ. حانىم سىنىق ءجۇزىن بۇعان تىكتەمەي، ءبىر قىرىن وتىردى. ءامىرشى ونى مىنانداي ويدا جوقتا كىرىپ كەلەر دەپ كۇتپەپ ەدى. قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي، قىسىلىپ قالدى. سوسىن ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن بارىپ، الدىنداعى وز-وزىنەن ازىپ-توزعان كىشى حانىمدى اياپ كەتتى مە، قولىن سوزىپ قاسىنا شاقىردى. مۇنىڭ قولى ءتيۋى-اق مۇڭ ەكەن، ءبىر قىرىن وتىرعان حانىمنىڭ ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ ۇشىنان الدەنەشە ءمولدىر تامشى ءمولت-مولت تامىپ كەتتى. كىشى حانىم ءامىرشىنىڭ قولىنا ەرنىن باسىپ، اياعىنىڭ استىنا گۇرس قۇلاپ ءتۇستى. ەكى يىعى سەلك-سەلك ەتىپ، اعىل-تەگىل جىلاپ جاتىر. كۇنى كەشە عانا وزىنە دۇنيەدەگى ەڭ جەكسۇرىن ادام بوپ كورىنگەن، وسى ءبىر جاس بالاشا وكسىگىن باسا الماي سولق-سولق جىلاپ، اياعىنىڭ استىندا جاتقان ايەلدى قايتەرىن بىلمەي، ءامىرشى ابدىراپ تۇرىپ قالدى. وسىدان از عانا كۇن بۇرىن ءدال وسىلاي اياعىنا كەپ جىعىلسا، نە ىستەيتىنىن كىم ءبىلىپتى، بۇل جولى ول قاراپتان-قاراپ جۇدەپ، ءيىنى ءتۇسىپ، ازىپ-توزىپ كەتكەن حانىمدى مۇسىركەپ تۇر. تومەن ەڭكەيىپ، قارىنان تارتىپ تۇرعىزىپ الدى؛ سوسىن ىعىسىپ قاسىنان ورىن بەردى. كىشى حانىمعا ەشتەڭە ايتقىزعىسى كەلمەگەندەي، ونىڭ ورتتەي لاپىلداعان جۇپ-جۇپساق ەكى الاقانىن قولىمەن باسىپ، ءۇنسىز قالدى. حانىم ءالى جىلاپ وتىر. كوپتەن بەرى كوكىرەگىندە تۇرىپ قالعان اششى جاس، شامالىدا تاۋسىلار ەمەس. الدەن سوڭ ءامىرشىنىڭ مىنا ءۇنسىز ايالاعانىن كوڭىلىنە مەدەت قىلدى ما، جۇبانايىن دەدى. ومىراۋىن ورتەپ بارا جاتقان ىزانىڭ اششى جاسى سارقىلعان سوڭ، حانىم ەندى نە ىستەرىن بىلمەي، ابىرجىپ سالا بەردى. ءامىرشى دە ەشتەڭە سۇرامادى. ەكەۋى ءۇن-تۇنسىز ءارى وتىردى، بەرى وتىردى. ءبىرازدان سوڭ حانىم ءوزىنىڭ مىنا وتىرىسىنا ىڭعايسىزدانىپ، كەتۋگە وقتالدى. امىرشىگە تاعزىم ەتىپ ەسىككە قاراي بەتتەي بەرە، قايتادان كىدىردى. سوسىن ءبىراز ۋاقىت الدەنەگە باتىلى بارماي، ءمۇدىرىپ تۇردى دا، تومەنشىكتەپ ءتىل قاتتى.
— حان يەم، ءسىز مۇنارانى سالعان شەبەردى قاماتىپ قويىپ پا ەدىڭىز؟
ءامىرشى حانىمنىڭ مىناۋ توبەدەن تۇسكەندەي توسىن سۇراعىنا ىشىنەن قايران قالىپ تۇرسا دا، بايسالدى قالپى جاۋاپ بەردى.
— ءيا.
حانىمنىڭ ەكى بەتى دۋ قىزارىپ كەتتى. الگى سۇراعىن ءوزى ورىنسىز كورىپ قىسىلدى ما، الدە بويىن باسقا ءبىر سەزىم بيلەدى مە، بۇنىڭ اياعىنا قايتادان جىعىلا بەرىپ ەدى، ءامىرشى شىنتاعىنان سۇيەپ قالدى.
— ونىڭ ەشقانداي جازىعى جوق. ەشتەڭە دە بولعان جوق.
— بىلەم.
حانىم راس ايتىپ تۇر ما دەگەندەي، كوزىن كوتەرىپ، امىرشىگە قارادى. ونىڭ جۇزىنەن اشۋ كورمەگەنىنە تاڭىرقاپ، ءۇن-تۇنسىز تۇردى-تۇردى دا، ەسىككە بەتتەدى. ءامىرشى قاشان شىعىپ كەتكەنشە، ودان كوزىن ايىرعان جوق. حانىم ەسىككە جەتە بەرىپ، ارتىنا بۇرىلدى. ءامىرشىنىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن اڭعارا الماعان كىسىشە، جاۋتاڭداي ءبىر قارادى دا، ايران-اسىر قالپى شىعىپ كەتتى.
حانىمنىڭ مىنا كەلىسىنە ءامىرشى دە قايران قاپ تۇرعان-دى. بۇرىن-سوڭدى ول ۇلى حانىمنىڭ ءوزىن ۇستىڭە سۇراۋسىز باس سۇقتىرىپ كورگەن ەمەس-تى. كىشى حانىمنىڭ بۇل قىلىعىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ الدە جورىقتان ورالعالى باس سۇقپاي جاتىپ العان بۇنى كورىپ ساعىنىشىن باسقىسى كەلدى مە؟ و دا مۇمكىن عوي. ونىڭ ۇستىنە ۇلى حانىم جىبەرگەن قىزىل المانىڭ جايىن و دا ەستىمەدى دەيسىڭ بە؟ وز-وزىنەن قاپاعا تۇنشىعىپ، جارىلىپ كەتەردەي بولعان سوڭ، نە دە بولسا بارىپ، بەت ءجۇزىن كورىپ قايتايىن دەپ نار تاۋەكەلگە بەل بۋعان عوي. ءامىرشىنىڭ جۇزىنەن اشۋ كورمەگەن سوڭ، كوڭىلىن باسىپ، ءوز بولمەسىنە كەتكەن شىعار. ءبىراق باس جوق، كوز جوق، بىردەن جاس شەبەردى سۇراعانى نەسى؟ بەت-مونشاعىن بەلبەۋىنە ءتۇيىپ كەلگەندەگى شارۋاسى جالعىز-اق سول شەبەر جىگىتتىڭ جايى عانا بولعانى ما؟ «ونىڭ ەشقانداي جازىعى جوق». بۇل نە دەگەنى؟ الدە الگى جاس جىگىتتى قاندى جازانىڭ قۇرىعىنان قۇتقارىپ قالعىسى كەلدى مە... ەندەشە نەگە جالىنبادى، جالبارىنبادى. مۇنىڭ الگى «بىلەم» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىن كەشىرىمگە جورىدى ما ەكەن؟ ءيا، ول ەكەۋىنىڭ اراسىندا ەشتەڭە بولماعانىن بۇل بىلەدى. ءبىراق اجالدان دا تايسالماي، اسپانداعى ايعا قول سوزعان ەسسىز جىگىتتىڭ التىن ءتاجدى پاديشانىڭ ابىرويىنا داق تۇسىرە جازداعان استامشىلىعىن ءبارىبىر كەشىرمەيدى. الگى كوپ شۋىلداقتىڭ ەشتەڭە ەستىمەي جاتىپ، اۋىزدارى قىشىپ، كوكىپ جۇرگەندەرىن تەزىرەك شىنعا شىعارۋى قاجەت. ءامىرشى ءوز كوڭىلىندەگى ءبىر تۇيتكىلدىڭ شەشۋىن تابا الماي-اق قويدى. حانىم جاڭا ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتىپ، ارتىنا بۇرىلىپ نەگە قارادى؟ ونىڭ جاۋدىراعان جانارىنان بۇل ءبىر ءتۇرلى ۇرەي سەزگەندەي بولدى عوي. ول مۇنىڭ سىرتقا سىر شاشپايتىن سۇپ-سۋىق ءجۇزىن بۇگىن كورىپ تۇرعانداي، سونشاما نەدەن سەسكەندى؟ الدە ايتقان ءسوزىنىڭ بۇعان ەشقانداي اسەر ەتپەگەنىن كورىپ، تىكسىندى مە ەكەن؟ سوندا بۇل ونىڭ الگى سوزدەرى اسەر ەتكەندە نە ىستەۋى كەرەك ەدى! قاپاس زىندانداعى جاس جىگىتتى بوساتىپ جىبەر دەيدى مە؟ حانىم كوڭىلىنىڭ قالاۋى نە؟ بۇل وعان جانعا تيەردەي، شوشىتارداي ەشتەڭە ايتقان جوق. ەشتەڭەنى بەتىنە سالىق ەتكەن جوق. ەندەشە ول وسىنشاما نەگە ۇرەيلەنەدى؟ الدە شەبەر جىگىت جازاعا ۇشىراپ قالادى دەپ قورقا ما؟ ابىرويىن اياق استى قىلا جازداعان اقىماق نەمەنى حانىمنىڭ ءبۇيتىپ ايايتىنى قالاي؟ قايتا قارا تابان ەسەرسوقتىڭ الگىندەي وسپادارسىزدىعىن كەلىپ ءوزى ايتۋى، قالىڭ جۇرتتىڭ الدىندا قارا بەت قىپ جازالاۋدى تالاپ ەتۋى، ءسويتىپ كۇنى ەرتەڭ كوپ شۋىلداقتىڭ ساسىق اۋىزدارىندا كەتكەلى تۇرعان ابىرويىن اقتاپ الۋى كەرەك ەمەس پە ەدى؟ ونىڭ ورنىنا بۇگىن كەپ، اشىپ ايتپاعانمەن، الگى بۇزاقىعا كەشىرىم تىلەگەندەي راي تانىتتى. وسىنىڭ ءوزى الگى نەمەگە، شىنىندا دا، كوڭىلى كەتىپ قالعاننان ساۋ ما؟ ايتپەسە، بۇنىڭ الدىنا قايداعى ءبىر قۋ شۇناق قۇلعا راقىم تىلەپ كەلە مە؟ جوق-جوق، بۇندا ءبىر گاپ بار. كىسى بەتىنە تىكتەپ قاراۋدى بىلمەيتىن ۇيالشاق كىشى حانىمنىڭ بۇل كەلىسى تەگىن كەلىس ەمەس، ول نە دە بولسا، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، نار تاۋەكەلگە بەل بۋىپ كەلىپ وتىر. باسىن ولىمگە تىككەنگە بارابار قىلىق. الگى نەمەگە جانى شىنداپ اشىماسا، ول مۇندايعا ولسە بارار ما؟ سوندا... سوندا... كۇتۋشى كەمپىردىڭ اناداعى ايتىپ جۇرگەنى نە بوپ شىقتى؟ الگىندە حانىمنىڭ ءوزى دە: «ارامىزدا ەشتەڭە بولعان جوق»، — دەپ انت-سۋ ءىشىپ ەدى عوي. سونىڭ ءبارى جالعان بولعانى ما؟ جوق. جوق... حانىم مىناۋ تەرەزەدەن كۇنى-تۇنى تەلمىرە ءتونىپ تۇرعان ءازازىل مۇنارا تۇسپالداعان الدەقانداي جۇمباق اڭسارعا حانىم ءتىپتى دە كەت ءارى بولماعان. و باستا-اق، وسپادارسىز جىگىتتى اياپ، وعان نوكەر قىزىن جىبەرگەندە دە تەك ءوزىنىڭ ابىرويىن عانا ەمەس، مۇنارا تۇرعىزعان جاس جىگىتتىڭ باسىنىڭ اماندىعىن دا ويلاپ ىستەگەن. ەندەشە وعان كوڭىلىنىڭ اۋەلدەن-اق قۇلاعانى. ءبىراق التىن تاقتى حان سارايدىڭ ارۋاعىن دا اتتاپ كەتە الماپتى. البىرت جىگىتتىڭ اساۋ دامەسىن جازعىرماعان دا، جازالاماعان دا... ءامىرشىنىڭ ويى جىلان ارباعان تورعايداي ءبىر توڭىرەكتەن شىرق اينالىپ شىعا الماي قويدى. ءبىراق مىناۋ جەر استىنان جىك شىققانداي ويدا جوقتا ساپ ەتە قالعان سۇمپايى تۇسپالعا كوڭىلى ابدەن قۇلاپ تۇر. بالكىم، حانىم ءوز قۇشاعىنا ىنتىق بولعان اساۋ دامەلى البىرت جىگىتتى تەك مۇسىركەپ قانا قويماي، ءوزى دە الابۇرتىپ اڭساعان شىعار. ەسىنە اناۋ جولعى تۇندە حانىمنىڭ بولمەسىنە بارعانى ساپ ەتە قالدى. ەندى تاپتى... حانىمنىڭ سول جولعى تۇسىندە قۇشقان ەركەگى باسقا ەشكىم دە ەمەس — انەۋ كۇنگى مونتانى جىگىت. حانىم ونىمەن وڭىندە بولماعانمەن تۇسىندە تابىستى. ەندەشە ول سول ءبىر جايناق كوز جاس جىگىتپەن ومىرىندە بولماعانمەن، كوڭىلىندە الدەقاشان قاۋىشقان. كوڭىلىندە ول حانىمعا بۇدان گورى الدەقايدا جاقىنىراق... جاڭا دا سونىڭ جولىنا جانىن قۇرباندىققا شالۋعا پەيىل بولىپ كەلدى. ال بۇل بولسا شارشى عالامدى تۇگەل تىتىرەنتكەن ءامىرشى باسىمەن تۇككە تۇسىنبەي، بالا قۇساپ، جىلادى ەكەن دەپ مۇسىركەدى. ءومىر باقي ىستەپ كورمەگەن وسالدىعىن جاسادى. ۇرعاشىنىڭ كوزىندەگى جاس تا ءبىر، كوزبوياۋشىنىڭ قولىنداعى التىن دا ءبىر - ەكەۋىندە دە وپا جوق. حانىمنىڭ اق نەكە توسەگىنە قانشالىقتى ادال ەكەنىن انەۋكۇنى تۇندە كوزىمەن كورمەپ پە ەدى؟ ول وڭىندە اتتاي الماي جۇرگەننەن تۇسىندە اتتاپ، وڭىندە ىستەي الماي جۇرگەنىن تۇسىندە ىستەپ تىنعان جوق پا ەدى؟ ەندەشە حانىمنىڭ وڭىندە بۇنىڭ التىن ءتاجدى باسىنىڭ ابىرويىن اتتاپ كەتە الماي جۇرگەنى دە قاي ۇرعاشىنىڭ دا، قاپەلىمدە، تار توسەكتە العاش تابىسقان بوگدە ەركەككە اش بەلىنە قول اپارتپاي، ءبىر قاۋىم ۋاقىت قارسىلاساتىنىنداي جاي انشەيىن قۇر مەزىرەت قانا ەكەن عوي.
ءامىرشىنىڭ ويىنا وسى تۇسكەندە، وڭمەنىنە الدەكىم پىشاق سۇعىپ العانداي بولدى. ونىڭ تالايدى كورگەن جۇمىر باسىنا بۇرىن-سوڭدى ءدال مىنانداي جاراقات تۇسكەنىن كورمەپ ەدى. مىناۋ ول باستان كەشىرىپ كورگەن ءجابىر مەن جاپانىڭ ەشقايسىسىنا دا ۇقسامايدى. ول تۇرعان جەرىندە كۇلگە اينالىپ بارا جاتقانداي سۇلەسوق شوگىپ، شوگىپ وتىرا كەتتى.
III
ءامىرشى بۇل دۇنيەدە ەشتەڭەگە قۇلقى بولماي سۇلق ءجۇر. بازاردان كۇنىنە سان ساپات شاپقىلاپ كەلىپ جاتاتىن جانسىزداردى دا ەنجار تىڭدايدى. زىندانداعى شەبەردى جازالاۋعا دا اسىعا قويمادى. كۇنى كەشە عانا كوكىرەگىن زىرك-زىرك قايناتقان وشپەندىلىك تە جىم-جىلاس جوعالعان. وڭاشا بولمەدە ەرتەدەن قارا كەشكە ميىن جەيتىن اششى ىشەكتەي شۇباتىلعان قىم-قۋىت ويلار انشەيىندە جۇرەك قىجىلداتىپ، نامىسقا شاباتىن نارسەلەردىڭ ءبارىن تۇپ-تۇگەل مانسىزدەندىرىپ جىبەرگەندەي. ءامىرشىنىڭ ەشتەڭەگە قۇلقى سوقپايدى، ەشتەڭەگە اسىقپايدى. ءتىپتى بۇعان دەيىن ءبىر ءسات باستان كەشىرىپ كورمەگەن مىنا احۋالىنىڭ سىرىن تۇپتەپ بىلۋگە دە زاۋقى بولمادى. ەبىل-سەبىل ءبىر تىرشىلىك. ءبىر بۇيىعى مۇڭ ونە بويىن دەل-سال قىپ، السىرەتىپ بارادى. بۇرلىقتىرىپ، بەلىن جازدىرماي، بۇگەجەكتەتىپ بارا جاتقان تىمىرسىڭ جاراقات. ەڭ بولماسا جانىمەن قايعى قىلاتىنداي قىپ، قانسىراتىپ بەبەۋلەتپەيدى دە.
ءامىرشى ابايسىزدا باسىن جارتاسقا سوققان اساۋ شورتانداي الدەنەگە ماڭگىرىپ قالىپتى. جەر تۇبىندەگىنى ويلاپ، كورىپ-بىلىپ وتىراتىن سۇڭعىلا باسىمەن ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن مىنانداي سوققىعا تاپ بولدى. وزىنە قيانات قىلعانداردىڭ قاي-قايسىسى سياقتى شەبەر جىگىتتىڭ دە كورەسىنى كورەتىنىن ءىشى ءبىلىپ وتىر. ءبىراق ونى قايتىپ ازاپتاسا دا، ءوشى قايتاتىن ەمەس سياقتى. ونىڭ كۇناعا ىنتىققان ارامزا جۇرەگىنەن اققان قارا قان بۇنىڭ جانىنداعى جاراقاتتى ءبارىبىر جۋىپ-شايا المايتىنداي. قايتا ول مۇنىڭ ونە بويىن زىركىلدەتىپ الىپ بارا جاتقان اشۋدى دا، كۇنى كەشە عانا كوكىرەگىن اش مىسىقتاي تىرنالاپ باققان اقي كوز وشپەندىلىكتى دە، ءتىپتى التىن باستى ءامىرشىنىڭ مىناۋ جارىق-جالعانداعى ەندىگى تىرشىلىگىن تۇپ-تۇگەل ءپاتۋاسىزداندىرىپ جىبەرگەندەي. قاھارىمنان قاپ تاۋىن ىقتىرام دەپ جۇرگەن كوكىرەگى اشۋدان دا، ىزادان دا، وشپەندىلىكتەن دە تۇگەل ايرىلىپ، اعىسى قاتتى وزەنگە ابايسىز ءتۇسىپ كەتكەن قۋراعان سابانداي قاڭعالاقتاپ قالىپتى. پالەن كۇننەن بەرگى بۇرلىقتىرىپ ەڭسەسىن ەزىپ جاتقان تىمىرسىق سەزىمنىڭ اتى الدانىش تا، ءجابىر دە، جاپا دا ەمەس، جاي انشەيىن وكىنىش بوپ شىقتى. زىركىلدەگەن اشۋدان دا، قاندى قايناتقان نامىستان دا ادا مۇنداي ولىمسىرەگەن بوزىمباي بەيشارا سەزىمنىڭ وكىنىشتەن باسقا اتى بولۋى ەشقانداي مۇمكىن ەمەس. سوندا شارتاراپقا تىزەسىن باسىپ وتىرعان سايىپقىران ءامىرشى نە دەپ وكىنەدى؟ اي استىنداعىلاردى تۇگەل دەرلىك قاققاندا قانىن، سىققاندا ءسولىن شىعارىپ ءجۇرىپ، شىناشاقتاي تومەن ەتەك ۇرعاشىنىڭ جۇرەگىن ءبىر ءوزى دەربەس يەمدەنە الماعانىنا وكىنەدى. ءبىر توسەكتەگى ەكى پەندە ەكەۋىنىڭ كوڭىلى ەكى قيان جاراتىلعانىنا وكىنەدى. سوندا ونىڭ مىناۋ تىمىرسىق وكىنىشىنىڭ ار جاعىندا كىشى حانىمعا دەگەن وكپە جاتقانى ما؟ سوڭدا التىن باستى پاديشا تومەن ەتەك ۇرعاشىعا وكپەلەي مە؟ ءامىرشى وسى ءبىر قارا شىبىنداي وڭاي بالالاپ جاتقان پەندەشىلىك ويلاردان سەرپىلگىسى، ەندى ەشتەڭەنى ويلاماعىسى كەلەدى-اق. ءبىراق مىناۋ قۇلازىعان جالعىزدىققا قارسى قىلار قايرانى — قايداعى-جايداعىنى ويلانىپ باس قاتىرۋ عانا. وسى ءبىر اڭىلجىعان جالعىزدىق كوپتەن بەرى ارقاسىنا ايازداي باتىپ ءجۇر. كوزگە شىققان سۇيەلدەي بوپ، وزگە كوپتەن جەكە تۇراتىن دارا تىرشىلىك ابدەن جۇيكەسىنە ءتيىپ بىتكەن-دى. باۋىرىنداعى بالالارىن اكە بوپ، قوينىنداعى قوساعىن جار بوپ قىزىقتاماققا دا مۇرشاسى بولماپتى. باۋىرىنان ورگەن ۇرپاق بۇل مەيىرىم بىلدىرۋگە ۇلگەرمەي جاتىپ، ات جالىنان تارتىپ ءمىنىپ، الدى-ارتىنا كەتىپتى. ول سول باياعى ۇيدە دە، تۇزدە دە قۇداي جالعىز، بۇل جالعىز قالپىندا كەلە جاتىر. دۇنيەدە كوز الارتاتىن جاۋىنىڭ كوبىنىڭ كەزىنە قۇم قۇيىپ، ارقاسىن ەندى كەڭگە سالاردا كىشى حانىمدى ءتۇسىرىپ ەدى. قارتايعان ءتاننىڭ بابىن تاباتىن جاس ءيىس بولسىن دەپ ەمەس، جالعىزدىقتان قاجىعان جانى مەدەت تۇتاتىن قارا بولسىن دەپ تۇسىرگەن-دى. كىشى حانىمنىڭ جاستىعىنا قاراماستان ورنىقتى، ايەل باسىمەن سابىرلى مىنەزىنە، ىلعي ءبىر ارنادان اسپايتىن يبالى ىزەتىنە كوڭىلى ءبىتىپ ءجۇر ەدى. انا جولى الىس جورىقتان ورالعاندا الدىنان اسپانمەن تايتالاسقان كوركەم مۇنارا سالىپ قويعانىن كورگەندە، توبەسى كوككە جەتكەندەي بولىپ ەدى. سول ءبىر سۇيەك-سۇيەگىنىڭ ءبارىن ەرىتكەن كول-كوسىر قۋانىشتىڭ ەندى، مىنە، كۇزدىڭ ميزامىنداي كەزىنەن ءبىر-بىر ۇشقانىنا وكىنەدى. تەك كىشى حانىمنىڭ كوڭىلى عانا ەمەس، كۇللى ءفاني تىرلىك تۇگەلىنەن جالعانشىلىق ەكەنىنە كوزى جەتىپ وكىنەدى. دۇنيەگە جۇمىر باستى دەربەس يەلەنىپ تۋاتىن پەندە پاقىر وزگەنى قانشاما قارا تۇتسىن مەيلى، قاشان كوزى جۇمىلىپ، جەر استىنا تۇسكەنشە قۋراعان قۋ باس جالعىزدىقتان ءبارىبىر قۇتىلا المايتىنىنا كوزى جەتىپ وكىنەدى. ءبىراق جۇمىر باستى پەندە بىتكەننىڭ ءبارى سولاي ما؟ ماڭدايلارىنا بىتكەن ازعانتاي ب ا ق پەن ىرىستى ۇرىم-بۇتاعىمەن بىرگە ءبولىسىپ، بۇيىرعاندى قاناعات تۇتىپ جاتقاندار ءومىرى، ءسىرا، جالعىزسىرايدى دەيسىز بە؟ پەندەلىك باقىت دەگەن دە سول شىعار. ادامعا لايىق از عانا تىرشىلىكتىڭ دە، بالكىم، بار ءمان، بار ماعىناسى تەك سوندا تۇرعان شىعار. ودان ارعىعا قانشا كەرەلەنىپ قۇلاش ۇرعانىڭمەن پەندەگە ءبارىبىر قاناعات تا، باقىت تا بىتپەيتىن بولار. سونىڭ ءبارىن قانشاما ارمان، ماقسات، مۇرات دەپ كۇپىلدەگەنىمىزبەن، تۇپتەپ كەلگەندە، جاي انشەيىن اشقاراقتىق، تويىمسىز ءناپسىنىڭ ىندىنىن كۇيتتەگەن كۇپىرلىك قانا شىعار. كۇپىرلىك جۇرگەن جەردە راقات پەن ءلاززات بولماق ەمەس. اي استىن اياعىنا جىققان بۇل ءبىر كۇن تىنىش ۇيىقتادى ما، ءبىر كۇن قاننەن-قاپەرسىز بوپ وتىرا الدى ما؟ ەندەشە، جۇمىر باستى پەندەگە سونشاما كوپ نارسە كەرەك ەمەس ەكەن. جۇمىر باستى پەندەنىڭ كەز كەلگەنىنە لايىق كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ قاراپايىم راقاتىنسىز قونعان ب ا ق پەن داڭقتىڭ قاي-قايسىسى دا سوقىر تيىنعا تۇرمايدى ەكەن. كىشى حانىم دا داۋلەتكە دە، دارەجەگە دە مىسە تۇتپاي، جۇمىر باستى پەندەنىڭ قاي-قايسىسىنا دا تيەسىلى كادىمگى پەندەلىك باقىتتى، پەندەلىك قىزىقتى اڭساعانى عوي. جۇمىر باستى پەندەنىڭ قىل-قىبىرى ارالاس قاراپايىم قىزىعىنىڭ جولىندا ءتاج بەن تاقتى دا قۇرباندىققا شالۋعا پەيىل بولعانى عوي. التىن مەنەن اسىلعا تولى سارايدان نە كەرەكتىڭ ءبارىن تاپقانمەن سول باقىتتى تابا الماي، الاسۇرعان بولدى عوي. كىشى حانىم اڭساعان الگى پەندەلىك باقىت مۇنىڭ وزىندە بار ما وسى؟ تاقتىڭ بارىن بىلەدى، ءتاجدىڭ بارىن بىلەدى، اتاقتىڭ، داڭقتىڭ، داۋلەتتىڭ، بيلىكتىڭ بارىن بىلەدى. ءبىراق باقىتقا كەلگەندە ءوزىنىڭ دە ءتىلى كۇرمەلىپ قالماي ما؟ ىزعىنداي ۇرپاق، مول ىرىستىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، ايدالادا جالعىز قالعانداي، اينالاسى قۇلازىپ تۇرسا، مۇنىڭ نەسى باقىت! وزگە تۇگىلى ءوز ۇيىندە استىنا ينە شانشىپ قويعانداي، جان-جاعىنان سەزىك اڭدىپ، الاقتاپ وتىراتىن بولسا، نەسى باقىت؟ وزگە ەركەكتەر ەركىن كىرىپ، ەركىن شىعاتىن ولەڭ توسەگىنە جۇرت كوزىنەن ۇرلانىپ كىرىپ، ۇرلانىپ شىعاتىن بولسا، ول نە قىلعان باقىت؟ ەلدى اۋزىما قاراتتىم دەپ جۇرگەندە، ەرتەڭ جۇرت نە دەر ەكەن دەپ جانى تىرناعىنىڭ ۇشىندا تىزىعىپ وتىرسا، ونداي دا باقىت بولار ما؟ پەندە بىتكەننىڭ بارىنەن جوعارى تۇرۋ جالعىز قۇدايعا جاراسقان دەيدى عوي. ادامعا بىتكەن استام داڭق، استام كۇش، استام وكىمەت، استام داۋلەت، استام ونەر، تۇپتەپ كەلگەندە، ءبارى دە باقىت ەمەس، سور شىعار. ايداي الەمدى اۋزىنا قاراتقان بۇل تۇگىلى، مۇنارا سالىپ، ءبىر شاھاردىڭ حالقىنىڭ كوزىنە تۇسكەن الگى شەبەر جىگىتتىڭ كورگەن كۇنى مىناۋ ەمەس پە؟! تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل ۇشەۋىنىڭ كۇنى كۇن ەمەس. باسقا جۇرت، ەڭ بولماعاندا، داۋ-دالاباسىن، ىشتەرىن كەرنەپ بارا جاتقان قۇسالارىن ايتىپ، شەر تارقاتاتىن كىسى تابادى عوي. بۇل ۇشەۋىندە و دا جوق.
ەگەر وسىنداي حال وزدەرىنىڭ ەمەس، باسقا بىرەۋلەردىڭ باسىندا بولىپ، بۇدان بيلىك سۇراپ كەلسە، ۇشەۋىن دە جازعىرىپ، جازاعا تارتا الماس ەدى. ال بۇل جولى ول كەسىمىن ايتا المايدى، ول كەشىرىمىن جاساي المايدى. ويتكەنى، ۇشەۋى دە بەيشارا، ۇشەۋى دە ءبىر-بىرىنىڭ مەيىرىمىنە تەلمىرگەن قايىرشى. وڭشەڭ بەيشارا بىر-بىرىنە نە كومەك كورسەتە الادى، وڭشەڭ قايىرشى بىر-بىرىنە قايىر بەرىپ نە قارق قىلادى؟ ەندەشە بۇنىڭ جاس شەبەر جايىنداعى ەل ايتىپ جۇرگەن لاقاپتى راسقا اينالدىرىپ تىنام دەۋى ابدەن دۇرىس. شىنداپ كەلگەندە التىن ساۋساق شەبەردىڭ جەندەتى بۇل ەمەس، كورمەي-بىلمەي سىرتتان تون ءپىشىپ، قور كەكىرەكتەرىنەن شىققان كۇڭىرسىك وسەكتەرىنە وزدەرى دە سەنىپ، وزگەلەردى دە سەندىرىپ جۇرەتىن الگى وڭشەڭ شۋىلداق قارا توبىر. شەبەر دە، حانىم دا، بۇ دا — سولاردىڭ سىلىمتىك كوزدەرى مەن پىش-پىش سوزدەرىنىڭ قۇرباندارى. ەگەر بۇل بىر-بىرىنە ىڭكار بوپ، ءولىپ-وشىپ جۇرگەن ەكى مۇڭلىقتىڭ تىلەۋلەرىن بەرسە، ەڭ الدىمەن سول كوپ شۋىلداق شۋلاپ شىعار ەدى. مۇنىڭ اتارعا وعى جوق دۇشپاندارىنىڭ وزدەرى مۇنى سول ساسىق اۋىز كوپ شۋىلداقتىڭ ايتىپ جۇرگەنىن بەتىنە باسىپ تابالار ەدى. قايداعى پالەنى باستاپ جۇرەتىن دە سولار، بۇعان ەڭ ازى كۇناكار شەبەرگە كەسىلەر ۇكىمدى دە سولار ايتىپ بەرىپ وتىرعان جوق پا؟ ەندەشە سول نەمەلەر دەگەندەرىنە جەتىپ تىنسىن. ءسويتىپ وزدەرىنىڭ باۋىرىنان شىققاندى وزدەرىنىڭ اۋزىنان شىققانعا جەم قىلا بەرسىن! ءوز لاقاپتارىنا وزدەرى اداسا بەرسىن! ايتەۋىر مۇنىڭ سۇيەگىنە داق تۇسىرگەلى تۇرعان ماسقارانى بىلمەسە، كورمەسە بولدى. ەندەشە سول كوكىمە توبىر الگى قاڭقۋلارىنان اينىماي تۇرعاندا، تاعى ءبىر لاقاپ تاپپاي تۇرعاندا، جىگىتتىڭ جازاسىن بەرۋ كەرەك.
IV
زىندانداعى تاعى ءبىر ورىن بوسادى. اسىلىق ويلاپ، اسپانداعىعا قول سوزعان استام تىلەك شەبەردىڭ نۇر جايناعان قوس جانارى جەندەتتىڭ قولىنداعى شوق شاشىراپ تۇرعان ىستىك تەمىردەن اعىپ ءتۇستى. بەيشارا جىگىت كوزىنەن ايرىلىپ، بەبەۋ قاعىپ جاتقاندا، ءتىلى قىرقىلدى. قان-قان قۇر سۇلدەردى قىل ارقانمەن بۋىپ-بۋىپ، ءتۇن قاراڭعىسىندا ەكى جەندەت داريانىڭ ار جاعىنداعى ءبىر قىستاققا اپارىپ تاستادى.
تالاي جاننىڭ باسىن جۇتقان بايتاق شاھاردىڭ كورىپ وتىرعانى ءبىر بۇل ەمەس. ەلدەن اسقان ونەر كورسەتكەن تالاي شەبەر وسىنداي حالگە ۇشىراعان-دى. بىرەن-ساران جۇرەك جۇتقاندارىنىڭ الگىندەي قاتەرلى جازادان قاشىپ قۇتىلعاندارى دا بولدى. جەندەتتىڭ كومەيىن التىنعا كومىپ، باستارىنا زاۋال تونگەن، بايتاق شاھاردان ەبىن تاۋىپ، قاشىپ كەتكەندەر دە بار. ولاردىڭ ءبىر قاتارى ءوز ونەرىمەن ءبىرجولاتا قوشتاسىپ، باسقا كاسىپكە كوشسە، ەندى ءبىر پاراسى ەل اسىپ، جەر اسىپ بارىپ، باسقا پاديشالاردى پانالايدى. ال ازىن-اۋلاق جۇرەك جۇتقاندارى تاقتا وتىرعان پاديشانىڭ ولگەنىن كۇتىپ، جاڭا پاديشانىڭ راقىمىنا ۇشىراپ، بايتاق شاھارعا قايتا ورالادى. سوندايدىڭ ءبىرازىنان حاباردار ءامىرشى جاس شەبەردى كوز بەن تىلدەن ايرىلعان سوڭ دا ءوز كوزىمەن ءبىر كورىپ تەكسەرىپ شىقتى. قاپقا سالىنىپ شاندۋلى جاتقان قۇر سۇلدەنىڭ، ءوزى جازاعا كەسكەن شەبەر ەكەنىنە كوزى ابدەن جەتكەن سوڭ بارىپ، ايدالاداعى قىستاققا اپارىپ تاستاۋعا ءامىر ەتتى. ءبىراق وسىناۋ جۇلما-جۇلماسى شىققان قۇر سۇلدەردى كورگەندە، بۇرىنعى اتا دۇشپاندارىن جازالاعانداعىداي ايىزى قانىپ، راقاتتانبادى. ىشىندە شەبەر جاتقان الا قاپتى كوتەرىپ اكەلىپ كورسەتكەن ەكى جەندەت تە بۇعان جاي انشەيىن تاۋىق ۇرلاپ، تايىنشا ۇرلاپ قاشىپ جۇرگەن سۇعاناق، بىرەۋلەردەي كورىندى. ولار وسى ءبىر ۇرلىق قاپتى سارايدان تەزىرەك الىپ كەتسە ەكەن دەپ اسىقتى.
ەرتەڭىنە وعان اباجاداي حان ساراي بۇرىنعىسىنان بەتەر قۇلازىپ كەتكەن تارىزدەندى. بازار جاققا جىبەرگەن جانسىزدارى دا جارىتۋلى ەشتەڭە ايتىپ كەلمەدى. قالت-قۇلت بەزبەننىڭ ەكى باسىنا كەزەك الاقتاپ تۇراتىن ساۋداگەر نەمەلەر كوك تىرەگەن كوگىلدىر مۇناراعا قاراپ قويۋعا دا مۇرشالارى جوقتاي. شاڭق-شاڭق ساۋدالاسىپ، سارت-سۇرت قول الىسىپ، ارتىق تيىن-تەبەن جىرعاندارىنا ءماز. ول نەمەلەر ءتىپتى دۇنيەدە بۇنىڭ، ۇلى ءامىرشىنىڭ بار ەكەندىگىن دە ۇمىتىپ كەتكەندەي. شاھار ءىشى تىم-تىرىس. الدە ءبارىنىڭ دە وسىلاي بىتەرىن الدەقاشان ءبىلىپ قويعان با، بۇل جىبەرگەن ساۋداگەر بوپ جۇرگەن، ءدارۋىش بوپ جۇرگەن جانسىزدار قالا حالقىنان دا، شارتاراپتان شۇبىرىپ جاتاتىن كەلىمسەك ساۋداگەرلەردەن دە قۇلاق ەلەڭدەتەردەي ەشتەڭە ەستي الماي قايتادى. جانسىزدار ەندى ۇلى ءامىرشىنىڭ كوزىنە كورىنۋگە بەتتەرىنەن باساتىن بولدى. جانسىزدىڭ باستىعى بازارداعى شۋىلداقتىڭ مىناۋ سىلتىدەي تىنا قالعاندارىن ىشىنەن جاقسىلىققا جوري قويمادى. ساۋداسىمەن بولىپ جاتقان داعارا باس الىپساتارلاردىڭ جىلتىراعان ساقال-مۇرتتارىنىڭ ءار قيمىلىن اڭدىپ، ىشتەرىندە قانداي يت ءولىپ جاتقاندارىن بىلە الماي دال بولدى. ەندى ولار ساۋداسى جۇرىڭكىرەمەي، دۇكەندەرىنە كوپ ادام كەلىپ-كەتەتىندەردى تەك بازار ىشىندە ەمەس، ۇيلەرىنىڭ ماڭىنان دا اڭديتىندى شىعاردى. ماحاللا-ماحاللالاردا قاڭعىرما دارۋىشتەر، قايداعى ءبىر اقساق-توقساق قايىرشىلار كوبەيىپ كەتتى. ءبىر توپ جانسىز باياعىدا ۇيىنە مۇنارانى سالعان ورتوبەلىك شەبەر جىگىت تۇرعان ساۋداگەردى اينالدىرىپ كورىپ ەدى، ول نەمە دە حابارعا جارىتپادى. سول باياعىسىنشا كىمدى اسكيادا جەڭگەنىن، كىمنىڭ بەدەنەسىنە ءباس تىككەنىن ايتىپ لەپىرگەننەن باسقا ونىڭ اۋزىنان دا جارتىمدى ەشتەڭە شىقپادى. تەك ءبىر رەت: «مۇنارانى سالعان شەبەردىڭ اكەسى دە باياعىدا ءدال وسىلاي قۋعىنعا ۇشىراپ، قاشىپ كەتكەن-دى. سودان اراعا جيىرما جىل سالىپ، بالاسىن بايتاق شاھارعا اكەلىپ، مەشىت سالىپ جاتقانداردىڭ اراسىنا قىزمەتكە ورنالاستىرىپ، كوكساۋ اۋرۋدان ءولىپ قالدى. كورەرسىڭدەر، بالاسى دا سويتەدى. بۇنىڭ ۇيىندە تاستاپ كەتكەن دۇنيەسى بار، سوعان اقىر ءتۇبى ءبىر كەلەدى»،— دەپ ماقتانىپتى. جانسىزداردىڭ باستىعى ونىڭ سوڭىنا ەندى مىقتاپ ءتۇستى. ءبىر كۇنى جانسىزىن اسكياعا جىبەرىپ، الگى مىلجىڭمەن ايتىستىرىپ كورىپ ەدى، قىزىپ العان نەمە، تالاي-تالاي ساندىراقتى كوكىگەنمەن، حانىم مەن شەبەردىڭ اراسىنا كيلىگەتىندەي ەشتەڭە ايتپادى. امىرشىگە شاھار حالقىنىڭ ءدال مىنانداي اۋىزدارىنا ساق بولا قالعاندارى ۇنامادى. ونىڭ سىرىنا تۇسىنە الماي، تالاي تاڭدى كوزىنەن اتىردى. ءوز تىلدەرىن وزدەرى جۇتىپ قويعانداي مەڭىرەۋلەنە قالعان كوپ شۋىلداقتى قايتادان قايتىپ دۋىلداتارىن بىلە الماي دال بولدى. ەرتەلى-كەش ەرسىلى-قارسىلى سەندەلە-سەندەلە جىلىنشەگى ءۇزىلىپ كەتە جازدايدى. اباجاداي كەڭ بولمەدەگى ءاربىر توزاڭدى جاتقا بىلەتىندەي بولدى. ەندى ونىڭ ىشىنەن قاڭعىما ويىنا ىلەسىپ ايدالاعا لاعۋمەن بولاتىن كەزبە جانارىن ءبىراۋىق توقتاتاتىنداي دا ەشتەڭە تابا المادى. قايتا-قايتا تەرەزە الدىنا كەلەدى. تەرەزە الدىنا كەلسە، ىشىنە شوق ءتۇسىپ كەتكەندەي بايىز تابا الماي جۇرگەن مۇنى ءۇنسىز تابالاپ تۇرعان كەك مۇنارانى كورەدى. كەك مۇنارا باسى قاتقان پاديشانى ءاجۋالاعانداي كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. كەيدە سول كۇلىمدەپ تۇرعان كوك مۇناراعا كوزى تۇسەتىن كوپ شۋىلداقتىڭ ءبارى دە سىرتىنان بۇعان ميىقتارىنان كۇلىپ تۇرعانداي كورىنىپ كەتەدى. مىنا كۇلىمدەپ تۇرعان ءازازىل مۇنارانى كورگەن ەسى دۇرىس ادامنىڭ ەشتەڭە ۇقپاۋى، ۇقسا، مۇنى ءاجۋا قىلماۋى ەش مۇمكىن ەمەس. ەندەشە مىناۋ كوك مۇنارانى قۇرتىپ تىنۋى، ءسۇيتىپ جۇرتتىڭ ەزۋىندەگى جىمىسقى كۇلكىنى كومىرگە اينالدىرۋى كەرەك. ايتپەسە ول مىناۋ جان العىشتاي جالاڭداپ قىر سوڭىنان قالماي قويعان قياڭقى مىسقىلدان قۇتىلا المايدى. اركىمنىڭ جۇرەگىنە قوناقتاپ العان ءازازىل تابانى ءسۇيتىپ الاستاعانى ءجون. ەندى جازىلا باستاعان جون ارقاسى كەنەت قايتا قۇرىسىپ قالادى. بۇل حانىم تۇرعىزعان كوك مۇنارانى ءوز قولىمەن قيراتقىزسا، ەل كوڭىلىنە قوناقتاعان الگى ءبىر سۇمپايى لاقاپتى ءوزى راستاپ شىقپاي ما؟ بىرەۋدەن بىرەۋ ەستىپ، انىقتانىعىنا كوزدەرى جەتپەگەن سوڭ، پۇشايمان بولىپ جۇرگەن كۇماندارىن ءبىرجولا شىندىققا اينالدىرىپ، باسىنا ءتونىپ تۇرعان ماسقارا بۇلتىن ءوز قولىنان قويۋلاتىپ الماي ما؟ ول قايتادان امالى تاۋسىلىپ، كەمىرىلىپ بارا جاتقان ەكى شەكەسىن قولىمەن مىتىپ ۇستاپ، شوگىپ وتىرا كەتەدى. سولاي السال وتىرادى دا، ءبىر ۋاقىتتاردا قارعىپ تۇرادى. جاڭا عانا امالسىزدىقتان كۇلگىن قولامتاداي بوزارىپ جاتقان كومەسكى جانارى كەنەت شوقتانىپ شىعا كەلدى. مىنا تومسىرايعان ەرىندەردىڭ ار جاعىنان بەرى شىعا الماي جاتقان پۇشايمان قاڭقۋدى سول جاتقان جەرىندە ءبىرجولاتا تۇنشىقتىراتىن امالدى اقىرى تاپتى. ونىڭ بۇدان ارتىق جولى بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس. كوك مۇناراعا بايلانىستى بار شىندىقتى ءوز كوزىمەن كورىپ، ءاز قولىنان وتكەرگەن ءبىر عانا ادام بار. ول — باس شەبەر. ەل اراسىنا قاڭقۋ تاراسا، تەك سودان عانا تارايدى. ەندەشە ونىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك. مىناۋ ىشتەرىنەن تىنىپ جاتقان ۇرى كوز جۇرتتىڭ نازارىن سوعان اۋدارۋى كەرەك. كۇلىمدەگەن كوك مۇناراعا ءبىر جان قول كوتەرسە، تەك سول عانا كوتەرە الادى. باس شەبەردىڭ وزىنەن ءبىر مىسقال اسىپ كەتكەن كىسىنى اكەسىن ولتىرگەننەن بەتەر جەك كورەتىنىن باسقا بىلمەسە دە، بۇل بىلەدى. كوك مۇنارانىڭ ەلگە كورسەتپەي ءبىر كىرپىشىن الىپ تاستا دەسە، ول قۋانا-قۋانا ىستەيدى. ءىشى تار شەبەر سوسىن قىلمىس جاساپ جاتقان جەرىندە ۇستالادى. ەل اراسىنا «باس شەبەر كوك مۇنارانى سالعان جاس شەبەردى كورە المايدى ەكەن، ول سالعان مۇنارانى استىرتىن قۇلاتىپ تاستاي جازداپتى. ءتىپتى انادا امىرشىگە جاس شەبەردىڭ ۇستىنەن عايبات ايتىپ بارىپ، جازالاتقان دا سول ەكەن»، — قاڭقۋ تارايدى. ءامىرشى ءوز تۇرعىلاسىنا قىساستىق قىلعان ءىشى تار شەبەردى جۇرتقا ەستىرتىپ جازالايدى. كوپ شۋىلداقتىڭ سوسىنعى اڭگىمەسى ەكى شەبەردىڭ اراسىنداعى باقاستىق تۋراسىندا بوپ كەتەدى دە، حانىم جايىنداعى قاڭقۋ وز-وزىنەن جوققا شىعادى. بۇنىڭ استاناسىنىڭ كوركى — كوك مۇنارا دا سول ورنىندا تۇرا بەرەدى. ءامىرشىنىڭ ايتقانىن جانسىزداردىڭ باستىعى باس-اياعى ەكى كۇننىڭ ىشىندە جايعاستىرىپ شىقتى.
اياق-قولىنا كىسەن سالىنىپ، ايدالىپ اكەلىنگەن باس شەبەردى ءامىرشى تەرگەپ-تەكسەرگەن دە جوق. ساقال-شاشى ءبىر تۇندە اعارىپ كەتكەن باس شەبەردىڭ جۇزىنە تەسىلە قاراپ وتىردى دا، الدەنە دەگىسى كەپ، كەمسەڭدەي باستاعاندا، قاسىنداعى ساقشىعا دەرەۋ اۋزىن بايلاتىپ:
— عايباتشىل نەمەنىڭ باسىن پالەگە دۋشار قىلعان ساسىق ءتىلىن كەسىڭدەر دە، زىندانعا اپارىپ قاماڭدار. سوندا ءشىرىپ ءولسىن! — دەپ ءامىر ەتتى.
ول ەسىكتەن سۇيرەتىلىپ شىعىپ بارا جاتقان باس شەبەرگە جيىركەنە قاراپ تۇردى. وپاسىزدىق پەن زۇلىمدىقتىڭ قىل كوپىرىنەن تالاي وتكەن ءامىرشى ءىشى تار، كۇنشىل ادامداردى جەك كەرەتىن. ءبىراق قاراۋىنداعىلارعا باستىقتى ىلعي سوندايلاردان قوياتىن. اسىرەسە شەبەرلەرگە، زەرگەرلەرگە، ۇستالارعا ءار قيلى ونەر ادامدارىنا، ىلعي دا ىشەگىنە قىل اينالمايتىن قاراۋلارىنان باستىق قوياتىن. ويتكەنى، ول ءوز استاناسىنىڭ اجارىن دۇنيەدەگى بارلىق استانالاردان اسىرماقشى ەدى. سول ءۇشىن دە دۇنيەدەگى ەڭ مىقتى دەگەن شەبەرلەردى ءوز قول استىنا جيىپ باققان-دى. مۇندايدا كەڭ پەيىل كىسىنىڭ ماقتاعاندارىن جيناعاننان گورى الگىندەي قىزعانشاق، تار پەيىل كىسىلەردىڭ جامانداعاندارىن جيناعان دۇرىس. ويتكەنى، دۇنيەدەگى ەڭ قىراعى كوز قىزعانشاققا بىتكەن. ونداي نەمەلەر وزىنەن سىنىق سۇيەم اساتىن بىرەۋدى كورسە بولدى، دەرەۋ بايبالام سالا باستايدى. ءدال مىناۋ ەسىكتەن سۇيرەتىلىپ شىعىپ بارا جاتقان كوزى ىلعي قىسىڭقى، قۇلاعى ىلعي تۇرىڭكى جۇرەتىن ىلعي قاتپا، جىلامساق نەمەنىڭ عايباتىنىڭ ارقاسىندا ول تالاي-تالاي بارماعىنان بال تامعان ششەبەرلەردى تاپقان-دى. ءبىراق ءوزىن باس شەبەر قويعانمەن بايتاق شاھاردا جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسەتىندەي ەشتەڭە سالدىرمادى؛ ول سالعان جالعىز نارسە — حان سارايىنىڭ استىنداعى تاس زىندان عانا. تاس زىندانعا تۇسەر جەرگە ءامىرشى: «بارار جەرىڭ ءبارىبىر جەردىڭ استى» — دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدى قاشاپ جازدىرعان-دى. ەندەشە، الگى نەمە سول ءوز قولىنان سالىنعان تاس زىندانعا ءوزى بارىپ وتىرىپ كورسىن.
ءامىرشى مىناۋ سىلىمتىك نەمەنى زىندانعا سالعىزعانىنا اناداعى جاس شەبەردى ازاپتاعانىنان گورى الدەقايدا كوبىرەك ايىزى قانىپ قالدى.
V
باس شەبەردىڭ زىندانعا تۇسكەنى جايلى حابار شاھار ءىشىن ءبىر دۇڭك ەتكىزدى دە، باسىلا قالدى. ابدەن اجالى جەتىپ تۇرعان قۋراعان شوپكە وت تيگەندەي تەز تۇتاندى دا، تەز ءسوندى. بىر-ەكى كۇن بويى ولگەن اكەلەرى تىرىلگەندەي ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا كەلەتىن جانسىزداردىڭ قاباعى قايتا سالبىرادى. ۇلكەن حانىمنىڭ سارايى سول باياعىسىنشا تىم-تىرىس. ءامىرشى ەسىگىنەن اتتاعان ادامنىڭ اۋزىنا تەلمىرەدى، ءار قيمىلىن كوزىمەن ءتىنتىپ سىر تارتقىسى كەلەدى. ءتىپتى داستارقانعا قويىلعان تاماقتان دا، سالىناتىن توسەكتەن دە، قىزمەتشىلەرى كۇندە جاڭارتىپ اكەلەتىن كيىمدەردەن دە الدەقانداي تۇسپال ىزدەيدى. ءبىراق ەشقايسىسىنان دا نازار اۋدارتا قوياتىنداي نىشان بايقامايدى. ءبارى دە تاپ-تۇيناقتاي. ەندى وعان قىزمەتشىلەرى بۇنىڭ كوڭىلىنىڭ قالتارىس تۇكپىرىندە جاتقان ەڭ ءبىر تۇڭعيىق قۇپيانى تۇگەل ءبىلىپ اپ، بۇنىڭ ويىنا كۇدىك شاپتىرماۋدىڭ ايلا-امالىن قاراستىرىپ جۇرگەندەي كورىنەدى. ءتىپتى كۇنى بويى شاھاردى شارلاپ قايتاتىن جانسىزدارىنىڭ ءوزى بۇنىڭ جانىن جارالاماسقا ەستىگەن جايسىز حابارلارىن جاسىرىپ، انشەيىن كوڭىل الدارقاتار بىردەڭەلەردى ادەيى ايتىپ كەلەتىن سەكىلدى. شىنىندا دا، مۇنىڭ شامىنا تيەتىندەي سولەكەت حاباردى ولار ەستىسە دە، تىستەرىنەن شىعارا ما؟ ءويتىپ ولە الماي ءجۇر دەيسىڭ بە؟ ەندەشە، ەلدەن ەستىدىك دەپ ايتىپ كەلەتىندەرى شەتىنەن شىپ-شىلعي وتىرىك.
شاھاردىڭ حالقى مىناۋ جۇمباق مۇنارانى الدەقاشان-اق سان ساققا جۇگىرتىپ قويعان. ولار مۇنارانىڭ كۇلىمدەيتىنىن دە، جاس شەبەردىڭ جازاعا قالاي ۇشىراپ جۇرگەنىن دە، باس شەبەردىڭ ويدا جوقتا زىندانعا قامالۋ سەبەبىن دە جاقسى بىلەدى. قاجەت دەسەڭىز، ۇلى ءامىرشىنىڭ جورىقتان قايتقالى كىشى حانىمنىڭ سارايىنان اتتاپ شىقپاي قويعانىنىڭ سىرىنان دا حاباردار. ءامىرشى جاس ءيىس قىزىقتاپ، جار قۇشىپ الدارقاناتىن جاستان كەتكەن. ەندەشە ول وسىنشا ۇزاق ۋاقىت ناق سۇيەرىمەن ماۋقىن باسىپ جاتقان جوق. بەتىنە شىركەۋ بىردەڭەسى بولعان سوڭ ەل كوزىنە كورىنە الماي جاتىر.
ءامىرشى وسىنى ويلاعاندا، الدەكىمنىڭ سۇعاناق قولى شىمبايىنا باتىرا شىمشىپ العانداي ىرشىپ كەتەدى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ بولمە ىشىندە سەندەلىپ جۇرەدى، جۇرەدى دە، بايىز تابا الماي ب ا ق كەزەدى. وزىنەن باسقا ءتىرى جان اياق باسپايتىن، وڭاشا باقتا دا مىڭ سان كوز ونى تاسادان باعىپ، كوز جازباي اڭدىپ تۇرعانداي كورىنەدى. ول كوپ جۇرمەي بولمەسىنە قايتا ورالادى. الدەكىم جەلكەلەپ اكەپ، وسى ءبىر ءتورت قابىرعانىڭ ورتاسىنا قاماپ كەتكەندەي، ەشقايدا اتتاپ شىعا المايدى. قۇلىپسىز تۇرمە، كىسەنسىز تۇتقىن. ول ءۇشىن ەندىگى تىرلىك تۇپ-تۇگەل تۇرمەگە اينالعانداي. وعان ەڭ ازى، كەز كەلگەن جۇمىر باستى پەندەنىڭ كولدەنەڭنىڭ كوزىنەن تاساداعى ازىن-اۋلاق ەركىندىگى دە بۇيىرماعان. ءار ادىمى ساناۋلى، ءار ءسوزى اڭدۋلى. بىلايعى پەندەنىڭ بارىنە ءتان قاراپايىم تىلەك، ىڭكار اتاۋلى وعان جات. ويتكەنى ول جۇرت تاڭعالمايتىنداي ەشتەڭە ىستەۋگە ءتيىستى ەمەس. جۇرت سەكىلدى قاراپايىم ءىس ىستەسە، جۇرت سەكىلدى قاراپايىم ءسوز سويلەسە، كوبىك اۋىز كوپ قارا تاياقتىڭ تاباسىنا ۇشىرايدى. بۇنىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ءجۇرىپ قالعان قارا توبىر كۇنى كەشە ءتاڭىر تۇتىپ، اۋزىنا قاراپ جۇرگەندەرى وزدەرى سياقتى جاي انشەيىن پەندە بولىپ شىققانىن كورسە، تۇلىندارىن تۇتەدى. باياعىدان بەرگى الدانىپ كەلگەن اقىماقتىقتارىنىڭ ءوشىن تابامەن قايىرادى.
ولار ءدال وسى ءقازىر دە مۇنى جابىلا جامانداپ، جابىلا تابالاپ جاتپاعانىنا كىم كەپىل؟ تالاي-تالاي ءتاج بەن تاقىتتى جاي تۇسكەندەي دومالاتقان پاديشا ەركەكتىڭ تەمىر تەگەۋرىنىن اڭساعان مەكەر ۇرعاشىنىڭ قوماعاي قولقاسىن ورىندايتىن قايران تابا الماي قور بولعانىن ايتىپ، ىشەك-سىلەلەرى قاتپايدى دەيسىڭ بە؟ كەز كەلگەن ەركەك كىندىكتەي ءوز كوزىنە ءشوپ سالعان وزگە ەركەكتەن كەگىن جاريا قايىرماي، بۇقپانتايعا سالىپ جۇرگەنىن ايتىپ مازاقتامايدى دەيسىڭ بە؟ تاڭىردەن سوڭعى زور دەپ جۇرگەندەرى كىسىنىڭ قورى بوپ شىققانىنا ابدەن ايىزدارى قانىپ، ءبىر جاساپ قالاتىن شىعار. شىركىن، سول ءبىر سىپسىڭ-سىپسىڭدى ءوز قۇلاعىمەن ەستىر مە ەدى. ساندارىن سوعىپ، بەتتەرىن شىمشىپ ماز-مەيرام بوپ جاتقانداردى ءوز كوزىمەن كورەر مە ەدى... مىناۋ كوكىرەگىن كور تىشقانداي كەمىرىپ جاتقان مەڭىرەۋ كۇدىك-كۇماننان سونىڭ ءوزى دۇرىس بولار ەدى. بۇل ەل اۋزىنا قۇم قۇيام دەپ تىراشتانعان سايىن سول سۇمپايى لاقاپ كۇشەيە تۇسەتىن سياقتى. ەندەشە بۇل نەسىنە بۇقپانتايلايدى. ەل كوزىنە نەگە كورىنبەيدى. ەندى نە دە بولسا، مىناۋ قاراكولەڭكە ۇڭگىردە كارى ايۋداي قامالىپ جاتىپ، ابىروي تابا الماسى بەلگىلى بولدى. ەل نە دەسە و دەسىن. قايتكەن كۇندە دە مىناۋ بايلاۋسىز تۇتقىننان بوسانباي بولمايدى. كۇمان مەن كۇدىكتىڭ شىرىك ارقانىن ءۇزىپ، حالىقتىڭ كوزىنە كورىنۋى كەرەك. سوندا جۇرتتىڭ اۋىزدارى بارىپ ايتا الماي جۇرگەندەرىن، ەڭ بولماسا، كوزدەرىنەن اڭعارادى عوي.
وي، شىركىن، باياعىداعى ءبىر زاماندار بولسا، ءدال ءقازىر قارا توبىرعا قاس قىلعاندا ۇلان-اسىر توي جاسار ەدى. جۇرتتى اۋزى-مۇرنىنان كەلتىرىپ، شاراپقا قاندىرار ەدى. سوسىن ماس بولعانداردىڭ نە دەپ كوكىپ جۇرگەندەرىن تىڭداپ كورەر ەدى. ولاي ەتۋدىڭ ەندى، مىنە، ەش قيسىنى كەلمەي تۇر. بايتاق شاھار تۇگىلى توڭىرەگىندەگى ءوز اۋلەتى مەن امىرلەرىنىڭ نە ويلاپ، نە قويىپ جۇرگەنىن بىلە الماي پۇشايمان. ولاردىڭ باسىن قايتىپ قوسسا ەكەن... شىنىندا دا مىنا مۇنارا ونىڭ بەتىنە شىركەۋ بولعان ءتارىزدى. بۇنىڭ وسى بۇنشاما بۇگەجەكتەپ قالعانى نەسى؟ قانشا دەگەنمەن جالپاق جاھاندى قالتىراتقان قاھارلى حان اتى بار ەمەس پە؟ سول نەمەلەردى جيىپ اپ، بەتپە-بەت كەزدەسىپ، كوزدەرىنە نەگە ءۇڭىلىپ كورمەيدى. ونىڭ ۇستىنە مىناۋ تاس قاماۋدا قاشانعى قامالىپ وتىرا بەرمەك. باسقانى بىلاي قويعاندا باۋىرىنان شىققان شۇبار جىلان كىشى حانىم مەن ءار ادىمىن اڭدىپ، تىڭ تىڭداپ جاتقان بايبىشەسىنە، سولاردىڭ سوڭىنداعى كوپ شۋىلداق نوكەرگە تابا بولماي، سەرپىلمەي مە ءبىر... ءوزى نە ىستەسە دە، اۋىزدارىن اشىپ، ايران-اسىر قىلاتىن قور كوكىرەك كوپ نادان، بالكىم مۇنىڭ بۇل قىلىعىنا دا جەردەن جەتى قويان تاپقانداي تاڭ قالار. ەڭ بولماعاندا، ايتەۋىر، ءوز توڭىرەگىندەگى كوپ شۋىلداقتىڭ كوڭىلدەرىنە نە قاشىپ جۇرگەندەرىن اڭعارىپ قايتادى عوي.
ەرتەڭىنە ءامىرشى باس ءۋازىردى شاقىرتتى. باس ءۋازىر ەسىكتەن بۇگەجەكتەپ ارەڭ اتتادى. ءبىر قاراسا ار جاعىنداعىنى تۇگەل كورىپ قوياتىن بادىراق كوزىن جەردەن كوتەرگەن جوق. ءامىرشى بۇيرىعىن ايتىپ بولا بەرە، قۇلدىق ۇرىپ شىعىپ كەتتى. امىرشىگە كارى تۇلكىنىڭ ءدال مىناداي قورعالاقتاپ قالعانى ۇنامادى. ءوز ويىنداعى كۇمان شىن بوپ شىعىپ جۇرمەسە ءقايتسىن. ساراي ماڭىنداعىلار ءامىرشىنىڭ كەيىنگى قىلىقتارى نەدەن ءوربىپ جاتقانىنان تۇگەل حاباردار ەمەس پە ءوزى؟ الگى تۇلكى بىردەڭەدەن سىر الدىرىپ قالام با دەگەن كىسىشە كەتۋگە اسىقتى عوي. وڭىندە ءبىر ۇرەي بار سياقتى. الدە بۇدان ءوزى جوقتا مىنانداي سۇمپايى مۇنارانى نەگە سالدىردىڭ دەپ، باس شەبەردىڭ كەبىن كيگىزىپ جۇرە مە دەپ قورىقتى ما ەكەن؟ ول دا مۇمكىن-اۋ! قاپ، ءوزىن جىبەرمەي ۇزاعىراق ۇستاي تۇرماعان ەكەن. كوپ ادام مۇنىڭ ءۇنسىز سوتىنا شىداي الماي، قيپاقتاپ بىتەتىن. ول بوس ءۋازىردى تاعى كورگەنشە اسىقتى. ودان باسقا ساراي ادامدارىن دا، بالالارى مەن امىرلەردى دە تەزىرەك كورگىسى كەلدى. ولار دا الگى باس ءۋازىر قۇساپ بۇگەجەكتەر مە ەكەن، جوق پا ەكەن؟ ەگەر ولار دا جاڭاعى قۇساپ، باستارىن ىشتەرىنە الىپ، قورعالاقتاي باستاسا، بىردەڭەنى بىلەتىن بولعاندارى...
تورت-بەس كۇننەن سوڭ ۇلى ءامىرشى اڭعا اتتاناتىن بولدى. ءۇيىر-ۇيىر اڭشى يتتەر، تازىلار، ساداقشىلار، ءامىرشىنىڭ قارا-قۇرىم جەكە نوكەرى، اسپازدارى مەن قىزمەتشىلەر، اڭ ۇركىتەتىن كەرنەيشىلەر مەن دابىلشىلار —ۇزىن شۋاق كەرۋەن استانادان شىعىپ، تۋ-تۋ كوز ۇشىندا ەمىس-ەمىس كوگەرىپ جاتقان زەڭگىر تاۋلارعا بەتتەدى. ءبىر كۇنشىلىك جول ءجۇرىپ كەرۋەن تاۋعا دا جەتتى. ساراي ادامدارى، اكىمدەر، قول باسىلار، ءامىرشى اۋلەتى اقار-شاقار شىڭداردىڭ اراسىنان ارسى-گۇرسى قۇلايتىن جويقىن وزەننىڭ بويىنداعى نۋ جىنىستى قويناۋعا شاتىرلارىن تىكتى. تاۋ اراسى مەن وزەن بويىنداعى جىنىستاردى تۇگەل ءسۇزىپ شىعاتىن بولدى. قىزىلدى-جاسىلدى كەرۋەن، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي سۇلىك سايگۇلىكتەر، بەس قارۋلى بەلىندەگى ءساندى ساپتار بۇنىڭ باياعى ءبىر شاراسىنا تولىپ شالقىپ جۇرگەن داۋرەندەرىن ەسكە تۇسىرگەندەي. جازىقتا ميىڭدى شاعىپ تۇرعان شاقار شىلدە تاۋ قويناۋىنا كىرگەن سوڭ، قايراتىنان ايىرىلىپ قالىپتى.
تاۋ بويىنا قونعان كۇنى ءامىرشى اعىل-تەگىل داستارقان جايدى. شاراپ سۋداي اقتى. جۇرت قانشا دۋىلداسقانمەن، ءامىرشىنىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتەردەي ەشتەڭە اڭعارتا قويعان جوق. ءبارى دە سول ەرتەڭ باستالعالى تۇرعان اڭشىلىقتىڭ جايى. ات ماقتاعان، يت ماقتاعان، قۇس ماقتاعان كەۋ-كەۋ. مەرگەندىكتەرىن سالىستىرىپ قىزاراقتاسقان ماقتان اڭگىمە. ءامىرشى اينالاداعى ابىر-جابىرعا قۇلاعىن توسا وتىرا رەنجىرىن دە، قۋانارىن دا بىلمەيدى. الدەنەدەن الدانىپ قالعان ادامداي، قاباعىن سالبىراتىپ، تۇنجىراي ءتۇسىپتى. سول كۇنى تۇندە دە كوز ىلىندىرە المادى. اڭشىلىققا قونعان سامساعان كوپ شاتىردا سەس جوق. ماڭاي تىم-تىرىس. سىرتتا ماۋجىراعان جازعى ءتۇن. ساف اۋا، ءون بويىن ال-سال البىراتىپ بارا جاتقان بال شاراپ. ەرتەڭىنە ەرتەمەن باستالعالى تۇرعان دۋ-دۋ سايران. ودان ارتىق قانداي راقات كەرەك. كورشى شاتىرلاردان قور-قور دىبىس كوبەيدى.
ءامىرشىنىڭ جاقسى كورەتىنى وسىنداي تۇندەر، وسىنداي ءومىر. سوناۋ بايتاق شاھار مەن قىستاقتاردىڭ شىم-شىتىرىق ماحاللالارىنا تاراپ-تاراپ كەتكەننەن كەيىن سوڭىنداعى مىناۋ كوك نايزالى قاراقۇرىم قول تۇزەپ جۇرگەن كوپ ەركەك ءارقايسىسى ءبىر-بىر قاتەر، ءبىر-بىر ۇرەيگە، ەڭ قۇرىعاندا بۇل جايىندا اۋزىنا نە كەلسە، سونى وتتاپ وتىراتىن ءبىر-بىر كوكىمەگە اينالادى. ال قاسىندا جۇرسە ءبارى جىپتىكتەي، ءبارى موماقان. قاسى مەن قاباعىنا قارايدى. كەيدە ءتىپتى ولار بۇنىڭ شەتسىز-شەكسىز كوپ ءۇرىم-بۇتاعى سەكىلدەنىپ كەتەدى. انشەيىندەگى بەيبىت ومىردەن ءبىر ەلى اتتاپ شىققان سوڭ، ءبارى بىردەي بۇنى پانالاپ، باۋرىنا كىرە تۇسكەندەي. مىنە، ايلى تۇندە، جان-جاعىنان انتالاعان اقار-شاقار شىڭداردىڭ اراسىندا، باباسىنىڭ توسەگىن شىر اينالا قورشاپ الىپ ۇيىقتايتىن تەنتەك نەمەرەلەردەي، قاننەن-قاپەرسىز قورىلداسىپ جاتىر. اڭعار تابانىنداعى اعىن سۋ سولاردىڭ قۇدىرەتتى قورىلىمەن باسەكەگە تۇسكەندەي، تۇنگى تىنىشتىقتى باسىنا كوتەرە سارقىرايدى. ونىڭ سەرگەك قۇلاعى جۇپ-جۇقا جىبەك شاتىردىڭ ار جاعىنداعى ۇلان-اسىر دۇنيەدەگى ءسال سىبىس، ءسال سىبدىردى قالت جىبەرمەي قاعىپ الا قويادى. جۇيكەڭدى تىكەن بوپ شاعار، كىرپىگىنە تىرەۋ بوپ قادالار بوگدە دىبىس جوق. تۇنگى تىنىشتىق تامىلجىپ-اق تۇر. ءبىراق كوزىنە ۇيقى ۇيىرىلمەيدى. اينالاداعى جىنىس اراسىنان اڭ ءيىسىن سەزە مە، وقشاۋ قوستاعى تازىلار قايتا-قايتا قىڭسىلاي بەرەدى. شاتىر سىرتىندا قۇلاققا ەستىلەر-ەستىلمەس قىبىر كوپ. الدەبىر جاندىكتەر جىبىر-جىبىر تۇنگى تىرشىلىگىنە كىرىسكەن. الدەقايدان شىلدەلىك شىرىلدايدى. سونشالىقتى قاراپايىم بولسا دا، ءبارىبىر اقىلىڭ جەتپەيتىن شىم-شىتىرىق شىتىرمان دۇنيە. پالەن كۇننەن بەرى كوكىرەگىن كوك تۇتىندەي بىقسىتىپ كەلگەن كوپ تۇمان ىدىراعان ءتارىزدى، ءبىراق ءبىرجولا سەيىلىپ تە كەتە قويماپتى. ۇيقىسى كەلمەگەنمەن ونە بويى قۇپ-قۋناق. مىناۋ ماۋجىراعان تىنىشتىقتىڭ قوينىنا ءبىرجولاتا ءسىڭىپ كەتكىسى كەلەدى. تاقتى، ءتاجدى، توبەسىندەگى شاتىردى تالاق ەتىپ، جىم-جىرت تۇنگى مۇنارعا بوگىپ ماناۋراي جاتقان ماۋجىر تابيعاتتىڭ قۇشاعىنا ءبىر-اق سۇڭگىپ جوعالعىسى كەلەدى. سىرتتاعى ءتۇن سالقىنىن پايدالانىپ ءوز قارەكەتتەرىنە كىرىسكەن كىشكەنە ماقۇلىقتارداي نە ىستەپ جاتقانىن وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىن، بوگدە كوزگە ەش قىزىعى جوق، ءبىر ەلەۋسىز تىرشىلىككە كوشكىسى كەلەدى. ءىزىن باققان كوپ كوز بەن كوپ سوزدەن قۇتىلسا، قايتادان ەشكىمنىڭ الا كوزىنە ىلىكپەيتىن جاي ءبىر جۇمىر باستى پەندەگە، ءتىپتى كەز كەلگەننىڭ، اياعىنىڭ استىندا جاتاتىن ەلەۋسىز ماقۇلقاتقا اينالسىن مەيلى، ايتەۋىر مىناۋ كوزگە شىققان سۇيەلدەي كوزتۇرتكى ومىردەن قۇتىلسا، ەش ارمانى بولماس ەدى. ءقازىر جىبەك شاتىردان سىتىلىپ شىعىپ، نۋ جىنىستىڭ اراسىنا قويىپ كەتسە عوي، شىركىن. ەرتەڭ سوڭىنداعى قاراقۇرىم نوكەر نە ءوزىن، نە سۇيەگىن تابا الماي، بايتاق شاھارعا قايتار ەدى، ەل اۋزىندا بۇل جايىندا نەبىر ادام سەنگىسىز الىپقاشتى اڭىزدار تارار ەدى. بۇل سونى ەستىگەندە ميىعىنان كۇلىپ، اقىماق توبىردىڭ كوك مي ەسۋاستىعىنا ابدەن ايىزى قانار ەدى...
ءامىرشى مىناۋ قاسقىر قيالىنىڭ ەشقاشان جۇزەگە اسپايتىنىن بىلسە دە، كوڭىلى ءبىر ءتۇرلى تىنشۋ تاپقانداي بولدى. شاتىردىڭ اۋزىنان باستاپ، بۇكىل قوستى شىر اينالا قورشاپ جاتقان كىلەڭ ساقشى بۇدان تىرىدە كوز جازار ما... ءوزى ويلاپ شىعارعان ءتور مەن ءتارتىپتىڭ قىل تۇزاعى ءوز تىرسەگىنە تۇسكەنىن ويلاعاندا، ءامىرشىنىڭ كوكىرەگى قايتادان كەرمەك تارتىپ قويا بەردى.
ءبىراق ءامىرشى ونە بويىن بالبىراتىپ بارا جاتقان جىم-جىرت ءتۇننىڭ جۇمباق راقاتىنان ايرىلعىسى كەلمەدى. الگىندە عانا ءوزىن پەيىشتىڭ تورىندەي ءبىر جايلى مەكەنگە باستاي جونەلگەن تەنتىرەۋىك سوقپاقتى قايتادان تاۋىپ الدى. ول ونى مىناۋ اڭشىلىق الدىندا الاڭسىز قورىلعا باسقان قوستان، كۇدىك پەن كۇماندى كەزەك قۇشقان پۇشايمان تىرشىلىكتەن ءبىرجولاتا الىستاتىپ، الدەقايدا جەتەلەپ بارادى. ەندى بۇل ءومىر، بۇل وڭىرگە ەشقاشان ورالتپاستاي. ول مىناۋ قارعىس اتقان قاعىندى ولكەدەن الىستاعان سايىن باسىنداعى زىپ-زىلدەي تاجدەن، ۇستىندەگى وقالى كيىمنەن ارىلىپ، تۇلا بويى جەڭىلەيىپ بارا جاتقانداي كورىندى. ءبىر ۋاقىتتا ءتىپتى يىعىنداعى لىپا يحرامعا اينالىپ كەتكەن ەكەن دەيدى. اق مايسا توپىراقتى جالاڭ اياق بورپ-بورپ باسىپ كەلەدى. كوز الدىندا بۇل بۇرىن كورمەگەن بەيتانىس ولكە. كۇن مەن جەل ءمۇجىپ تاستاعان قوڭىر تاۋلاردىڭ ورتاسىندا شاعىن شاھار جاتىر. سوعان قاراي ۇزىن-شۋاق كوپ توبىر جوڭكىلىپ بارادى. سوڭدارىندا ءىلبىپ بۇ دا كەلەدى. الدەبىر سوزدەردى قىرىق قايتارا قاقساي بەرگەندىكتەن تاماعى قۇرعاپ، داۋسى قارلىعىپ قالىپتى. قانشا ايقايلاسا دا، ءۇنى شىقپايدى. تەك ەرىندەرى عانا جىبىرلايدى. الدىنان كەسە-كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتقان قارا سۇر جوتا كورىندى. جۇرتتىڭ ءبارى سوعان قاراي ەمپەڭدەي جونەلدى. ءتۇس اۋا ولار الگى جوتاعا دا جەتىپتى. جوتانىڭ باسىنا ۇستىنە كىلەم جاپقان اشامايلى اپپاق جەلماياعا مىنگەن اق سالدەلى بىرەۋ كوتەرىلدى. تۇيەدەن تۇسپەگەن كۇيى، تىزەسىندە جاتقان كىتاپتى اشىپ، كۇڭىرەنتىپ وقي باستادى. كۇڭىرەنگەن قويۋ داۋسى وقتىن-وقتىن ءۇزىلىپ كەتەدى. سول كەزدە يحرامنىڭ ەتەگىن قولدارىنا ۇستاپ، جەلپىپ تۇرعان كوپ توبىر:
— حاق تاعالا، قاي قىزمەتىڭە دە ءازىرمىز،— دەپ شۋ ەتە قالادى. مۇنداي قۇلدىق ۇرعان سوزدەردى وزگەلەردەن ەستىگەنمەن، ءوزى ايتىپ كورمەگەن ءامىرشى قاپەلىمدە اۋزى يلىكپەي، جامىراسىپ جاتقان جۇرتقا كوپتەن سوڭ بارىپ قوسىلادى. قاسىنداعىلار اعىل-تەگىل جىلاپ تۇر. بۇنىڭ كولدەنەڭ كوزگە سىر الدىرتپايمىن دەپ، كوڭ بوپ قاتىپ قالعان سۇپ-سۇر بەتىندە ءبىر تامشى جاس كورىنبەيدى. كەڭىرەيىپ تۇرعانىن بىرەۋ-مىرەۋ اڭداپ قالماسىن دەگەندەي جۇرت ايتىپ جاتقان ۇزىن سارىنعا قوسىلىپ، جەردەن باسىن كوتەرمەگەن كۇيى ول دا الدەنە دەپ ەرنىن جىبىرلاتادى. تۇيەنىڭ ۇستىندەگى اق سالدەلى كىسى الدىندا جاتقان كىتاپتى جاۋىپ، قولىن جايىپ باتا قىلدى. جۇرتتىڭ ءبارى جەر تىزەرلەي كەتتى. باتادان سوڭ قارا سۇر قىراننان ينە شانشار جەر قالدىرماي جىبىرلاپ تۇرعان كوپ حالىق ەتەكتەگى قويناۋعا قارايلاپ قويدى. ءبىر جەردە بۇ دا كەلەدى. وكپەسى ءوشىپ بارادى. ءبىراق جۇرتتان قالىپ قويمايىن دەپ اق تەر، كوك تەر بوپ جۇگىرىپ كەلەدى. بۇلار جوتادان تۇسە بەرە الدەقايدان ىزى-قيقى سازدار سارناپ قويا بەردى. اسپاندا جارق-جۇرق وتتار اتىلدى. مانا كۇندىز الگى اق سالدەلى ادام قۇران وقىعان قارا سۇر قىراڭعا كەلە جاتىپ، كوزىنە تۇسكەن كەڭ قويناۋدا قاز قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان اعاش مۇنارالارعا الدەكىم وت بەرگەن بە، شىراداي مازداپ لاۋلاپ جانىپ جاتىر. شوشاق-شوشاق توبەشىكتەر اراسىنداعى ءيىر-يىر قويناۋلار بىجىناعان وتقا تولىپ كەتتى. كەڭ القاپقا سامساي قونعان شاتىرلار تۇنگى الاۋدان ءار الۋان شۇعىلاعا مالىنىپتى. وسىناۋ ميداي قايناعان الاباجاق دۇنيەنىڭ ورتاسىندا و دا تاڭ اتقانشا سەندەلىپ شىقتى.
ەرتەڭىنە كەشەگى اق تۇيەلى ادام تاعى دا دۇعا وقىدى. جۇرت تاعى دا جاپاتارماعاي نامازعا ۇيىدى. نامازدان سوڭ تاعى دا ەتەككە قاراي جوڭكىلە جونەلىستى. قويناۋعا كىرە بەرىستەگى جول ورتاسىنداعى قاققان قازىقتاي قارا تاسقا اركىم قالتاسىنان جۇگەرىدەي-جۇگەرىدەي جەتى قارا تاس الىپ لاقتىردى. مەكەگە قاجىعا بارعاندا كيەتىن كيىم. القاپتىڭ ورتا تۇسىنا جەتە بەرگەندە، تاعى دا تاپ الگىندەي قاپ-قارا تاس باعان جولىقتى. وعان دا جەتى تاس تاستادى. ەڭ سوڭىندا جۇرت بۇجىر-بۇجىر قارا تاستاردان قالاي بولسا سولاي قالاي سالعان تاس قابىرعاعا تىرەلدى. وعان دا جەتى تاس تاستالدى. ولار ەندى ءداۋ-داۋ تاي قازاندار اسىلعان جەر وشاقتارعا بەتتەدى. قازاننىڭ ماڭىندا قولىنا ساپى ۇستاعان قاساپشىلار جۇرتتىڭ يشارعا اتاعان مالدارىن جايعاستىرىپ، الەڭكىدەي جالانىپ ءجۇر. قازاندىقتاردىڭ اراسىندا قايدان شىققاندارى بەلگىسىز، قايداعى ءبىر جۇتىنعان جارلى-جاقىبايلار، قول جايعان قايىرشىلار قاپتاپ كەتىپتى. يحرام كيگەندەر ءبىر شەتكە شىعىپ، قولدارىنا ءيىر مويىن جەز قۇمان ۇستاعان بىرەۋلەرگە شاشتارىن ءجىبىتتىرىپ جاتىر. بىرەۋىنىڭ الدىنا بارىپ، جۇرەلەپ بۇ دا وتىردى. ءيىر مويىن جەز قۇماننىڭ شۇمەگىنەن ساۋلاعان جىلى سۋدان كوپتەن بەرى قۇرىسىپ-تىرىسىپ جۇرگەن توبە قۇيقاسى بىردەن جازىلىپ جۇرە بەردى. شاشىن ءجىبىتىپ تۇرعان قايىس قارا قىنىنان سۋماڭ ەتكىزىپ ۇستارا سۋىرىپ الدى. قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. بۇنىڭ شاشىن اپساتتە-اق سىپىرىپ تاستاپ، ەندى اياعى مەن قولىنىڭ تىرناعىن الۋعا كىرىستى. سوسىن شاشىن ءبىر بولەك، تىرناعىن ءبىر بولەك ءتۇيدى دە، ەكى كىشكەنە تۇيىنشەكتى قوساقتاستىرا بايلاپ، جەرگە كومدى.
تاي قازاندار ءتۇسىرىلدى. ءيىن تىرەسە جايعاسقان قاراقۇرىم حالىققا تاباق-تاباق ەت تارتىلدى. ەرتەڭىنە جۇرت شاتىرلارىنان شىقپاي كۇن ۇزاققا دەم الدى. اراعا تاعى ءبىر كۇن سالىپ بارىپ ويپاڭدا جاتقان شاھارعا بەتتەدى. تۇسكە تامان شاھارعا جەتتى. قارسى الدارىنان مىسىرلىقتار الىپ كەلگەن سۋ جاڭا قارا پەردە جابىلعان قاعبا كورىندى. جۇرت قاعبانىڭ ءدال قاسىنا كەپ توقتادى. الدەكىم بىردەڭەنى دار-دار ايىرىپ جۇرتقا ۇلەستىرىپ بەرىپ جاتتى. ول تابارىككە جىرتىلىپ جاتقان قاعبانىڭ بۇرىنعى شىمىلدىعى ەكەن. انادايدا قازي ۋاعىز ايتاتىن ءمارمار ءمىنبار اعاراڭدايدى. ءزامزامنىڭ قۇدىعىنىڭ ۇستىنە شاعىن كۇمبەز ورناتىلىپتى. ول دا جاپا-تارماعاي قول جايىپ جاتقان جۇرتپەن بىرگە دۇعا قىلدى. سوسىن قاعبانىڭ قارا تاسىنىڭ قاسىنا بارىپ تۇردى. قارا تاستىڭ ۇستىڭگى بەتى جۇرتتىڭ ەرنى مەن قولىنىڭ تابىنان جىپ-جىلماعاي بوپ جىلتىراپ قالىپتى: ال استىڭعى بەتى قارالتىم، قىزعىلت داقتارى مول، تارعىل-تارعىل. وزگەلەر ەرىندەرىن اپارعاندا بىلق ەتپەستەن جاتقان قارا تاس بۇل ەڭكەيە بەرگەندە، ءبىر قاپتالعا قاراي جىلىسىپ كەتتى. قولىن ۇمسىنىپ كورىپ ەدى، و دا جەتپەدى. كوك جەلكەسىندە يتەرمەلەپ تۇرعان كوپ توبىر ونى قارا تاستىڭ قاسىنان ىسىرىپ، ىعىستىرىپ اكەتتى. ول ءۇردىس بويىنشا ەكى يىعىن جوعارى-تومەن قيقاقتاتىپ، بۇلكىلدەي جۇگىرىپ، قاعبانى ءۇش رەت اينالىپ شىقتى. ءار اينالىپ شىققان سايىن قارا تاسقا ەڭكەيەدى، ول بۇدان قاشقاقتاپ، ارمەن جىلىسىپ كەتەدى. ەندى ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، جاي اياڭمەن قاعبانى تاعى دا ءتورت رەت اينالىپ شىقتى. ءار اينالىپ شىققان سايىن قارا تاسقا يىلگەنمەن، ول ءبارىبىر ماڭايلاتپاي قويدى. وزگە جۇرت اۋزى جەتپەسە، قولدارىن تيگىزىپ جاتىر. بۇل دەگەندە قارا تاس ويناقشىپ ورنىندا تۇرمايدى.
ول ەندى جۇرتپەن بىرگە اۋلانىڭ ىشىندەگى قاعبانى سالعان ىبىرايىم پايعامباردىڭ قابىرىنە بارىپ تاعزىم ەتتى. ءزامزامنىڭ قۇدىعىنان سۋ تارتىپ ءىشتى. كيەلى قۇدىقتىڭ سۋى ءبىر ءتۇرلى العاۋلى ەكەن. ىشكەن سايىن وڭەشىن شوق بوپ قارىپ جاتقانداي. جۇرت قاعبانىڭ اۋلاسىنان شىعىپ، اناداي جەردە بىر-بىرىنە قاپتالداسا سۇلاپ جاتقان ەگىز تاۋ ساف پەن ءمارۋعا قاراي بۇلكىلدەي جونەلدى. بۇ دا ەرىپ كەلەدى. كوز الدىنان ماڭىنا بۇل جولاسا بولدى، سىرعاناقتاپ ءبىر ورنىندا تۇرماعان قارا تاس كەتپەي قويدى. يىعىنا العاش يحرام وراعان كۇننەن باستاپ، قاجىعا كەلگەن كىسىگە شارتتى كادەنىڭ ءبارىن ىستەدى؛ عۇسىلىن دا، نامازىن دا قازا جىبەرىپ كورگەن جوق؛ تىرناعىن بوياتتىرىپ، ونە بويىن ءىبىلىس لاستىقتى قۋىپ شىعادى دەيتۇعىن كيەلى مايمەن سىلاتتىردى؛ ۇمرانى ۋاقتىلى اتقارىپ، يشارعا اق تۇيە اتادى. قاعبانىڭ اۋلاسىنا جەرلەنگەن جۇزدەن استام پايعامباردىڭ ءقابىرىنىڭ قاي-قايسىسىن دا اتاۋسىز قالدىرماي، باستارىنا ساداقا بايلاعان-دى. يىعىندا يھرام باردا قان توككەن، جەمىس جەگەن، ايناعا قاراعان، كوڭىلىنە قارا نە كۇنا قاشقان جەرى جوق؛ ءوڭى تۇگىل تۇسىندە جانىنا ۇرعاشى جولاپ كورگەن ەمەس. سويتە تۇرا قاجى اتانىپ، باسىنا سالدە ورايتىن شاقتا كيەلى قارا تاس قاقپايلاپ مۇنى ماڭىنا جولاتپاي قويدى. ول مىنانداي اۋىر جازاعا قاي پيعىلىنان تاپ بولعانىن بىلە المادى. قاسيەتتى مەكە توپىراعىن اتتاپ، ۇمرا مەن حاجىنىڭ بارشا جول-جوراسىن تۇگەل اتقارعان، قاعبانىڭ قارا تاسىن سۇيگەن مۇسىلماننىڭ قاي كۇناسى دە كەشىرىلەدى دەيتىندەرى قايدا؟ ءزامزامنىڭ سۋى كوكىرەگىن سىلتىدەي ءجيدىتىپ بارا جاتقانى نەسى؟
ول الدىندا بۇرق-بۇرق شاڭ كوتەرىپ بۇلكىلدەپ بارا جاتقانداردىڭ سوڭىنان قىزىل تاناۋ بوپ سالىپ ۇرىپ كەلەدى. تاماعى قۇرعاپ، تىنىسى ءبىتىپ قالدى. كوز الدىنان سول باياعى تارعىل-تارعىل كيەلى تاس كەتپەي قويدى. ول مۇنىڭ الدىنا ءتۇسىپ اپ، شارىقتىڭ تاسىنداي شىر كوبەلەك اينالىپ، قاشىپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى. قانشا قۋعانمەن جەتكىزەر ەمەس.
شۇبىرعان حالىقتىڭ الدى باياعىدا ىبىرايىم قاعبا سالىپ جاتقاندا جالعىز ۇلى ىسمايىلعا ءبىر جۇتىم سۋ تابا الماي ايەلى اگوردىڭ جەتى رەت اينالىپ جۇگىرىپ شىققان ساف پەن ءمارۋدىڭ اراسىنداعى قويناۋعا جەتتى. ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، بۇل دا كەلدى. جان داۋسى شىعىپ: «حاق تاعالا، قاي قىزمەتىڭە دە ءازىرمىن» — دەپ ايقاي سالىپ كەلەدى. «تەك جۇرتقا جاساعان مەيىرىمىڭدى ماعان دا قيا گور» — دەپ ەكى ەتەك بوپ جالبارىنىپ كەلەدى. ءبىراق تىرسەگىنەن قاعىپ ءوتىپ، شىركوبەلەك ءۇيىرىلىپ، شىر اينالا قاشىپ جۇرگەن قاعبانىڭ قاسيەتتى تارعىل تاسى بۇعان ءبارىبىر جەتكىزەر ەمەس. ول داۋىسىم اللانىڭ قۇلاعىنا تيمەي جاتىر-اۋ دەگەن كىسىشە، قۇرعاپ قالعان كومەيىن قاتتىراق كەنەپ، بار كۇشىن سالىپ، ايقايلادى: «ءلابباي...»
ءامىرشى الدەبىر اجەپتارقى داۋىستان ويانىپ كەتتى. جىبەك شاتىردان جۇقالاڭىتىپ كۇن كورىنەدى. شاماسى تاڭ الدەقاشان اتسا كەرەك. سىرتتاعى جۇرتتىڭ كۇبىر-كۇبىرى قۇلاعىنا تالىقسىپ جەتەدى. ءامىرشى قاسىنداعى كىشكەنە قوڭىراۋدى سىڭعىراتىپ ەدى، ەسىكتەن قىزمەتشى كىردى. اڭ اۋلاۋعا لايىق ىقشام كيىم ازىرلەپتى. ول كيىنىپ سىرتقا شىققاندا، كۇن تۇساۋ بويى كوتەرىلىپ قالعان ەكەن. اتتىڭ ءبارى ەرتتەۋلى. اڭعا قوساتىن تازىلار، دۇرەگەي توبەتتەر، ءبورىباسارلار مەن ايۋ الاتىن سالپى اۋىز ارلاندار الاقىزىپ، جۇلقىنىپ قويادى. قۇسبەگىلەردىڭ قولىنداعى بۇركىت، قارشىعا، يتەلگى، لاشىندار تاڭعى تىنىش اۋانى باستارىنا كوتەرىپ، جىرتىنا شاڭقىلداسادى. مۇنارسىز تاڭدا قارلى شىڭدار ايناداي جارقىرايدى. توڭىرەك تىپ-تىنىش. تەك تومەننەن، اڭعار تابانىنان تاۋ وزەنى كۇركىرەيدى. مىناۋ بەس قارۋى بەلىندە، قۇس ۇستاپ، يت ەرتكەن قاھارلى قالىڭ دۇبىردەن وزدەرىنە ەشقانداي ءقاۋىپ جوعىن بىلەتىندەي، كىشكەنە جىرشى قۇستار جاق جاپپاي سايرايدى. ولاردان باسقا اڭ مەن قۇس الدەقايدا جىمىپ كەتكەن. ءامىرشى اناداي جەردە قاز قاتار تىزىلىسە قالعان يگى جاقسىلارعا كوزى ءتۇستى. ولار قوعاداي ءيىلىپ، تاعزىم ەتىپ جاتىر. ءامىرشى سولعىنداۋ سالەم مەزىرەت جاسادى دا، ەكى نوكەر جىگىتى ۇستاپ تۇرعان اتىنا قوندى. ساداعىن استى. شوعىر-شوعىر جۇرت ۇزەڭگىگە اياق سالىستى. كەرنەيدىڭ دورەكى ءۇنى قويناۋ ۇستىندە كولكىپ تۇرعان كوك شايىدەي كوك ءنىل اۋانى دار-دار جىرتىپ، بارقىراي جونەلدى. سوڭدارىنا كەرنەيشىلەر مەن دابىلشىلار ەرتكەن اڭ قايىرمالايتىن شولعىنشىلار ەلدىڭ ەڭ الدىمەن اتتاندى. ولار توپ-توپ بوپ، اڭ جاتار جىرا-جىقپىلى مول، جىنىسى قالىڭ ۇرىمتال تۇستارعا بەتتەدى. ولار جول-جونەكەي اڭ ۇشىراسسا، يگى جاقسىلار قاپىدا قالمايتىن اشىق الاڭقايلارعا ايداپ شىعادى. ءامىرشى مەن يگى جاقسىلاردىڭ كوك جەلكەسىندە كولدەنەڭ قاۋىپتەن باس-كوز بولاتىن كوپ نوكەر كەلەدى.
سامساپ شاتىرلار قونعان سالتاناتتى قوسقا ازىن-اۋلاق قارۋلى ساقشىلار تاستالدى دا، باسقا جۇرت اڭ قۋاتىن قويناۋعا اعىلدى. اڭ قايىرمالايتىندار اق باس شىڭدارعا بارىپ ءبىر-اق تىرەلەتىن سىلەم-سىلەم تار قولاتتاردى ءسۇزىپ كەتتى دە، بىلايعى جۇرت ەتەكتەگى كەڭ القاپقا باعىت تۇزەدى. تاماق پىسىرەتىن اسپازدار تاڭ اتپاي جاتىپ قاتار-قاتار جەر وشاق قازىپ، جاعالاي تاي قازان اسىپ تاستاپتى. امىرشىدە ءۇن جوق. قاسىنداعىلار دا تىم-تىرىس. ولاردىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراپ، قۇراقتاي قۇلاپ قۇلدىق ۇرىپ جاتاتىنى انشەيىندە ءامىرشىنى ماساتتاندىرىپ تاستايتىندى، بۇل جولى كوڭىلىنە كوك تىكەن بوپ قادالىپ كەلەدى. وسى ءبىر وڭشەڭ ءمۇلايىم جانار بۇنى ءبىر ءتۇرلى مۇسىركەپ كەلە جاتقاننان ساۋ ما؟ ءامىرشى ءۇشىن ودان اسقان قورلىق بار ما؟ ءدال مىنانداي تىمسىرايا قالعاندارىنا قاراعاندا، بۇل نەمەلەر مۇنىڭ جانىن جەپ جاتقان جەگى قۇرتتان حاباردار سياقتى. انشەيىندە اڭشىلىق دەسە، قاي-قايسىسىسىڭ دا اياق-قولى جەرگە تيمەي، دەلەڭدەپ كەتەتىن ەدى. بۇل جولى ءبارى ساپ-سالماقتى بولا قالىپتى. ءتىپتى كۇنى كەشە عانا داستارقان باسىندا قاۋقىلداسىپ وتىرعان-دى. بۇگىن ەندى اياق استىنان ءبارىنىڭ دە اۋزىنا قاقپاق ورناپ، سىلتىدەي تىنا قاپتى. الدە بۇنىڭ ماناعى ۇيقىدان شوشىپ ويانعان اجەپتارقى داۋسىن ەستىپ قويدى ما ەكەن... ەستىسە، ءامىرشىنىڭ الدەنەگە قامىرىعىپ جۇرگەنىن، ارينە، تۇسىنەدى. ەندەشە، ولار ءوز بيلەۋشىلەرىنىڭ تۇسىندە ۇيقىسىراپ اللاعا جالبارىنعانىن ىشتەرىنەن نەگە جورىپ كەلەدى ەكەن. حان كوڭىلىن بەبەۋلەتكەن قاسىرەتتى ءارقايسىسى ءار ساققا جۇگىرتىپ اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ كەلە جاتقاننان ساۋ ما؟ الدە ولار ىشىنەن بۇرىنعى ەمىس-ەمىس ەستىگەن لاقابىمىز دۇرىس بوپ شىقتى عوي دەپ كەلە مە ەكەن؟ ەگەر بۇعان دەيىن قۇلاقتارىنا ەشتەڭە تيمەسە، ءامىرشىنىڭ ماناعى وقشاۋ قىلىعىنا ايران-اسىر قاپ، تاڭىرقاماس پا ەدى؟ ءبىراق بۇنىڭ ىندەتە قارايتىن قىراعى كوزى ەشبىرىنىڭ بەتىنەن تاڭىرقاعان راي كورمەي كەلەدى. تىمسىرايعان نەمەلەردىڭ تىلسىم جۇزدەرىندە قايتىپ كەتەمىز دەگەن وسىرە ساقتىق پەن كولگىرلىكتەن باسقا ەشتەڭە بايقالمايدى. كەيبىرەۋلەرى جىنىس-جىنىستان اڭ قۋالاپ كەتكەندەرگە ءالسىن-السىن قۇلاق ءتۇرىپ قويادى. ولار ويپاڭعا ەندى قۇلاي بەرگەندە تاۋ جاقتان دابىرا قاعىلىپ، كەرنەي تارتىلدى. ارسى-كۇرسى تاۋ وزەنىنىڭ جاڭعىرىعىمەن جارىسىپ، جاپا-تارماعاي ءدۇسىر شىقتى. سارت-سۇرت سىنعان بۇتالار مەن توپ-توپ تۇياق ءدۇبىرى، قۇلاعان تاستاردىڭ سىلدىرى يۋ-قيۋ ارالاسىپ كەتتى. جۇرت ەلەڭدەسە قالدى. ءامىرشى تىرپ ەتكەن جوق. يتتەردىڭ داۋسى بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلەدى. قاسىنداعىلار بۇنىڭ ىڭعايىن باعىپ، الا قىزبا اتتارىنىڭ باسىمەن ءۇنسىز الىسىپ قويادى. ول سەلت ەتپەدى. ارنا بويىنداعى قالىڭ جىنىستىڭ تاسىر-تۇسىرى تىم كوبەيىپ كەتكەن تۇستا بارىپ، باس ۋازىرگە يەك قاقتى. جۇرت ودان ءبىراز ۇزاڭقىراپ شىققان سوڭ عانا، قويناۋعا قاراي قيقۋ سالىپ اعىزا جونەلدى. ءامىرشى ۇلى دۇرمەككە قوسىلماي كەيىندەپ قالدى. ساي بويىنان ءبىر ءۇيىر بۇعى شىعا كەلىپ، ەتەكتەگى ۇلان جازىققا قاراي قۇيعىتىپ بارادى. اڭشىلاردىڭ كەبى سولاردىڭ سوڭىنان سالدى. تاعى بىرنەشە توپ تاۋ وزەنىنىڭ ەكى بەتىندەگى كەڭ قويناۋدىڭ ءار تۇسىنا سۇڭگىپ-سۇڭگىپ كەتتى. جاڭا عانا قاسىندا تىمسىرايىپ-تىمسىرايىپ بۇنى باعىپ كەلە جاتقان كولدەنەڭ كوزدەردەن قۇتىلعان سوڭ، ول اڭ قۋىپ، ىزى-قيقى بوپ جاتقان ويپاڭعا قۇلاماي، ات باسىن ءبىر قاپتالدان كولدەنەڭ سۇلاعان، ساي تابانىنداعى ۇلى ارناعا بارىپ قوسىلاتىن ءبىر بۇيەڭ سالاعا بۇردى. سىلدىراپ سۋ اعىپ جاتقان كىشكەنە وزەكتى بويلاي قالىڭ قامىس ءوسىپتى. ءامىرشى جىلعاعا جەتكەن سوڭ اتتان ءتۇستى. نوكەرلەرى دە اتتارىن ۇستاپ اڭتارىلىپ تۇر. قامىس اراسىنداعى كىشكەنە بۇلاققا بەتتەگەن بۇنىڭ سوڭىنان ەرە جۇرۋگە باتىلدارى بارماي، ورىن-ورىندارىندا تۇرىپ قالدى. ول قامىس اراسىنا كىرىپ، بۇلاقتىڭ جيەگىندە جاتقان وڭاشا دوڭبەك تاستىڭ ۇستىنە وتىردى. تاۋدىڭ تاپ-تازا سۋىن الاقانىمەن ءىلىپ الىپ، بەتى-قولىن شايدى. سوسىن موينىنداعى ساداعىن اپ، قاسىنا قويدى. بەلبەۋىن بوساتىپ، تاس ۇستىنە جانتايدى. كوپتەن بەرى تۇزدە ءجۇرىپ، ءدال بۇلاي وڭاشا كەتىپ كورمەگەن-دى. بۇگىن تاڭ اتقالى ەشكىمدى كورگىسى كەلمەيدى. سول ءبىر ساسىق اۋىز كوپ توبىر سىرتىنان نە دەسە، و دەسىن، تەك كوزىن ساتىپ قاسىندا وتىرماسا بولعانى. ايتپەسە بۇل ولاردىڭ جۇزىندەگى ءاربىر بولماشى قيمىل-قىبىردى اڭدىپ، جۇيكەلەپ بىتەدى.
توڭىرەگىنىڭ ءبارى كوك مايسا. قۇراق باسىنداعى تۇنگى شىق ءالى تۇگەل كەۋىپ ۇلگەرمەپتى. قالىڭ قۇراقتان بويلارىن اسىرىپ، ەنتەلەي قاراپ تۇرعان اقار-شاقار شىڭدار دا تۇندە بىرەۋ شومىلدىرىپ كەتكەندەي تاپ-تازا. وزەكتى بويلاپ كەلتە سامال جەلپىپ وتەدى. مۇنىڭ كوكىرەگىنە ورناپ قالعان ءبىر تىمىرسىق قاپىرىق ءبارىبىر ايىعار ەمەس. ەسىنە تاڭ الدىندا كورگەن ءتۇسى ورالدى. اناۋ قارلى شىڭدار تۇسىندەگى ارافە مەن ءمۇزداليفتىڭ، ساف پەن ءمارۋدىڭ كۇيگەن باۋىرداي قوپ-قوڭىر شوقىلارىنا، كوپ شۋىلداق قيقۋ سالىپ اڭ قۋىپ جۇرگەن كوك جاسىل قويناۋ اياعىڭدى باسساڭ بۇرق-بۇرق شاڭ ۇشقان مين القابىنا اتىمەن ۇقسامايدى. الايدا تۇسىندە كورگەن ءوڭىردىڭ شاڭ-توزاڭى، ىستىق جالاپ كەتكەن توپىراقتىڭ كۇڭىرسىك ءيىسى كوكىرەگىنە ءبىرجولا ورناپ قالعانداي. عۇمىرى كەرمەگەن الىس ولكەنىڭ كوز الدىنا تاپ وسىنشا انىق سايراپ كەلە قالعانىنا قايران قاپ وتىر. الدە قاجىعا سان رەت بارىپ قايتقان ءپىرىنىڭ اڭگىمەسىنىڭ اسەرى مە ەكەن. كەشەلى-بۇگىن ويىنا دا الماعان جەر تۇبىندەگى كيەلى ولكە بۇنىڭ تۇسىنە نەگە كىردى؟ الدە اتا-بابا بۇعان باسىنداعى مىنا داعدارىستان قالاي شىعۋدىڭ جولىن مەڭزەدى مە... شىنىندا دا، وسى حاجىعا نەگە بارمايدى؟ ارعى-بەرگىدە قارتايعان شاعىندا قاعبانىڭ كيەلى تاسىن ءسۇيىپ، باستاعى ءتاجدى سالدەگە، قولداعى التىن بالداقتى اسىعا ايىرباستاپ پاقىرانا ءدارۋىش بوپ كەتكەن پاديشالار از با؟ ولاردىڭ دا وسىنداي پۇشايمان حالگە ۇشىراپ، دۇنيەدەن باز كەشىپ كەتپەگەنىنە كىم كەپىل؟.. ءبىراق تۇسىندە جەر تۇبىنە تاۋبە ەتىپ بارعاندا قاعبانىڭ قارا تاسىنىڭ ونى ماڭايلاتپاي قويعانى نەسى؟ الدە بۇنىڭ كۇناسى جەر بەتىندەگى پەندە بىتكەننىڭ بارىنەن كوپ، بارىنەن كەشىرىمسىز بولعانى ما؟ ەندەشە كيەلى كىتاپتا تاق ءمىنىپ، ءتاج كيگەندەردىڭ الەمگە اللا تىككەن شاتىردىڭ التىن قازىعىنا بالاناتىنى قالاي؟ جاراتقان يە ءوز شاتىرىنىڭ تىرەۋلەرىنە وسىنشاما كەشىرىمسىز بە ەدى؟ الدە قاراقۇرىم قارا توبىردىڭ ورتاسىندا ءبىر بۇنى قاقپايلاعانى «جۇرەر جەرىڭ بۇل ەمەس، سەنىڭ ءجونىڭ باسقا» دەگەنى مە؟ ولاي بولسا جاراتقان يە بۇنى كەز كەلگەن جۇمىر باستى پەندەنىڭ باسىنا لايىق، ەڭ بولماسا، ايتۋعا دا اۋزىڭ بارمايتىن كۇلدى-كومەش تاقسىرەتكە تاپ قىلعانى نەسى؟ دۇنيەدە ۇرعاشىنىڭ مەكەرلىگىنەن كەلەتىن كەساپاتتان اسقان قور كەساپات بولۋشى ما ەدى؟ تالاي قۋعىن، تالاي سۇرگىندى كورە جۇرە، تالاي جەردە ءسىلتى ىشكەندەي بولا جۇرە، سونىڭ ەشقايسىسىنا تاپ وسى جولعىداي اپشىماپ ەدى. ولاردىڭ ءبارى الماس ۇستاپ، اتقا قونار ازاماتتىڭ شىبىن جانىن قيعانمەن دە، ابىرويىنا داق تۇسىرمەيتىن بۇيرىقتى تاۋقىمەتتەردى. ول وسىنشا ماسقاراعا ۇشىرايتىنداي جاراتقانعا نەدەن جازىپ قالىپ ەدى. جازعانى اللا تاعالانىڭ ءوزى بۇيىرتقان ءتاج بەن تاقتىڭ ابىرويىن قورعاعانى ما؟ تالاي كۇپىردى جازمىشقا باعىندىرىپ، تالاي كاپىردى پايعامباردىڭ جاسىل تۋىنىڭ استىنا جىققانى ما؟ نە ىستەسە دە، ءسال تويىنسا، ءتاڭىرىن تانىماي كەتەتىن قارا توبىر تاڭعالماسا، تابالاي المايتىنداي قىپ ىستەۋشى ەدى عوي؟ ءومىر باقي سول ءبىر ءناپسى قۇلدارىنىڭ قور كوكىرەكتەرى وڭاي كەسىپ-پىشە سالاتىن وڭاي اتاۋ، وڭاي ولشەمدەردەن قاشىپ باعۋشى ەدى عوي. الدە سول جۇرتتىڭ ءبارى ويلاماعاندى مەن ويلاسام، ءبارى ىستەمەگەندى مەن ىستەسەم دەگەن دامەسى كۇپىرلىك بولدى ما؟ مۇمكىن، كۇپىرلىك بولسا بولار، ءبىراق ءناپسى دەگەن ءنايىس ءسوز مۇنىڭ الگىندەي اسقاق دامەسىنە اتاۋ بولا المايدى. جوعا، ءتايىرى... كۇپىرلىكتىڭ دە ارعى توركىنى ءناپسى بولاتۇعىن. كىسىنى كۇپىرلىككە قاشان دا تويىمسىز ءناپسى باستايتىن. استام وكىمەت، ارتىق قاتىگەزدىك تۇگىلى ورىنسىز ساحيلىقتىڭ ءوزى كۇپىرلىك. بارشا كۇپىرلىكتىڭ ار جاعىندا ىندىنى قانباس تويىمسىز قۇشتارلىق جاتاتىن. ماقتان سۇيگىشتىك، ءلاززات قۇمارلىق، ب ا ق قۇمارلىق — ءبارىنىڭ اتاسى ءبىر. ەر جۇرەك باۋ كەسپە ۇرىنىڭ توسەگى قۇر تۇرماس سالداقىدان ەشقانداي ارتىقشىلىعى جوق بولاتىن سەكىلدى، ءوز قولىنداعى وكىمەتتى ورىنسىز قىزىقتايتىن پاديشانىڭ دا سول بوربايىن بۇلداعان ارزىمسىز ۇرعاشىدان ايىرماسى شامالى. ەندەشە بۇنىڭ قولىنداعى شەكسىز بيلىك، اتاق-داڭق، ابىروي — ءبارى-بارى جەل ەتەك ۇرعاشىنىڭ بەتىندەگى ارزان شىرايداي، دۇنيە قوڭىز ساۋداگەردىڭ قولىنداعى ساسىق داۋلەتتەي، بايانسىز ءفانيدىڭ از كىندىك الدانىشى عانا بولىپ شىقتى. ال سوندا تۇسىندە كۇلدى كومەش ءفاني تىرشىلىكتە كۇناعا تالاي باتقان بىلايعى جۇرتتىڭ ەشقايسىسىنا بۇلك ەتپەستەن تىپ-تىنىش جاتقان قاعبانىڭ قاسيەتتى قارا تاسىنىڭ بۇل جۋىپ كەتسە بولدى، ماڭايلاتپاي، سىرعاناقتاپ شىعا كەلەتىنى نەسى؟ الدە ار جاعىنداعىنى ايتقىزباي بىلەتىن جاراتقان يەنىڭ قىراعى كوزى بۇنىڭ كوكىرەگىنە مىقتاپ ورنىعىپ العان ءوزى تەكتەستەرگە مەنسىنبەي قارايتىن استامشىلىق سەزىمدى اڭعارىپ قالدى ما ەكەن؟ ەندەشە، قاسيەتتى قارا تاستىڭ الگى قىلىعى بۇنى باسىڭا التىن ءتاج كيىپ، استىڭا التىن تاق مىنگەنىڭمەن ارعى ءتۇبىڭ ۇرعاشىنىڭ ەتەگىنەن شىققان وزەگى قۋىس پەندە ەكەندىگىڭدى مويىندامايتىنىڭ بار، پەندەلەردىڭ پەندەشىلىگى عانا كەشىرىلەتىن جەرگە قۇلدىق ۇرىپ نەسىنە كەلدىڭ دەپ كۇستانالاعانى بولدى عوي. ولاي بولسا، قارتايعان شاعىندا دۇنيەدەن باز كەشىپ، تاقۋالىق قۇرىپ كەتكەن باعزى پاديشالار جالبا-جۇلبا ءدارۋىش تىرلىكتەن قانداي جۇبانىش تاۋىپ ءجۇر. بالكىم، ولار الگىندەي پاقىرانا كۇيگە بىلايعى پەندەلەردەي ىستەگەن كۇنامىزعا كەشىرىم الار ما ەكەنبىز دەپ ەمەس، بويلارىنان كۇش، سوزدەرىنەن كيە كەتكەن شاقتارىندا قارا توبىردىڭ كوز تۇرتكىسىنە ۇشىرامايىق دەپ تۇسەتىن شىعار. ويتكەنى، پەندە پاقىر وزىنەن ۇستەمگە دە، وزىنەن تومەنگە دە بىردەي كەشىرىمدى عوي. وزىنەن ءسال جوعارى تۇرساڭ، ەتەگىڭدى ءسۇيىپ، اياعىڭا جىعىلادى، بىردەڭە دەسەڭ «ءلابباي تاقسىرلاپ» قۇلدىق ۇرادى؛ ال ەندى وزىنەن گورى ءحالىڭ مۇشكىلدەۋ بەيشارا بولساڭ، ەت جۇرەگى ەلجىرەي جونەلەدى، نە دەسەڭ دە: «ءقايتسىن بايعۇس، وڭاي عوي دەيمىسىڭ» دەپ مۇسىركەپ قويا بەرەدى. ول نەمەمەن تەك تەڭ بولا كورمە. كۇنىندە كۇركىرەگەن پاديشالاردىڭ تۇعىردان تۇسەرلەرىندە جارلى ءدارۋىشتىڭ جالبا شاپانىنا ىنتىق بولا قالاتىندارى دا پەندەلەردىڭ الگىندەي مىنەزىن ءبىلىپ اپ، كىم كورىنگەنگە كۇلكى بولمايىق دەپ تابادان قاشقاندارى شىعار. شىنىندا دا، مىناۋ جان-جاعىنان انتالاپ، سىناپ-مىنەپ، ءسال ويلارىنان شىقپاساڭ، پىش-پىشتاي جونەلگەلى وتىرعان كوپ توبىردىڭ تىمىسكى كوزدەرىنەن قۇتىلۋدىڭ جاڭعىز جولى — ءتاج بەن تاقتى تالاق ەتىپ، قاجىعا بارىپ، قالعان عۇمىرىنا قولىنا اسا ۇستاپ، موينىنا دوربا اسىنىپ، ءمۇساپىرانا كۇن كەشۋ بولار. سوندا بالكىم قارا توبىردىڭ كوكىرەگىندە كۇننەن-كۇنگە قوردالانا تۇسكەن ءازازىل تابا اياق استىندا ايانىشقا اينالار. سىناي قاراعان سۇقتى كوزدەر مۇسىركەي قارار. ءسويتىپ، ول دا ەشكىمنەن اسپايتىن جالبا توندى جاقىباي اتانار. وندا مىناۋ قايداعى ءبىر بوزوكپەنىڭ كوزىنە ءشوپ، سۇيەگىنە داق سالا جازداعانى دا شىمبايىن ءدال قازىرگىدەي تىزىلداتپاس. مۇنىڭ كوكىرەگىندە قانداي شالانىڭ بىقسىپ جاتقانىن بىلگىسى كەپ، ەشكىم ولىپ-وشە دە قويماس.
ءامىرشى سول ەل قاتارلى ەلەۋسىز تىرشىلىككە شىنىندا دا قاتتى قىزىعىپ ەدى. تۇندە كورگەن ءتۇسى دە جەلەپ-جەبەپ جۇرگەن اتا-بابانىڭ ادەيى ايان بەرگەنى شىعار. ەسىنە ەندى ءتۇستى، تۋاتىن اي — جۇرت قاجىعا باراتىن ءزۇلقادج ەكەن. ءامىرشى تەزىرەك پىرگە جولىعىپ، تۇندە كورگەن ءتۇسىن جورتقىزىپ العىسى كەلدى. مىناۋ ىردۋ-دىردۋدى دەرەۋ توقتاتىپ، شاھارعا ورالۋعا اسىقتى. وسى ءقازىر وزەك بويىنان شىققان بەتتە-اق دابىلشىعا دابىل بەرگىزەدى. ول استىنداعى قارا تاستىڭ قابىرعاسىنا باتىپ بارا جاتقانىن ەندى عانا بايقاپ، ەكىنشى بۇيىرىنە اۋدارىلا بەرىپ ەدى، قالىڭ قۇراقتى جاپىرا-ماپىرا جاقىنداپ كەلە جاتقان جويقىن سىتىر ەستىلدى. مۇنىڭ قيمىلداعانىن سەزىپ قويدى ما، قۇراق اراسىنداعى ءدۇسىر پىشاق كەسكەندەي باسىلا قالدى. ول بويىن تىكتەپ تۇرەگەپ وتىردى. كوزىنە جاسىل قۇراقتىڭ اراسىنان تارعىل-تارعىل بىردەڭە شالىنعانداي بولدى. سول-اق ەكەن، مۇنىڭ كورىپ قويعانىن سەزىپ، ودان ءارى بوي تاسالاعىسى كەلمەگەندەي الگى تارعىل نەمە جاسىل قۇراقتان ىتقىپ شىقتى. جولبارىس... مىسىقتابانداپ جاقىنداپ كەلەدى. مۇنىڭ جون ارقاسىن وقىس قارماي قالعان مۇزداي سۋىق بىرتە-بىرتە تاراي باستادى. ءتىپتى شىنتاعىنىڭ تۇبىندە جاتقان ساداعىنا دا قولىن سوزبادى.
كەشەگى تۇسىنە ەندى تۇسىنگەندەي بولدى. كەز كەلگەنگە ءشوپ-شوپ سۇيگىزىپ جاتقان قارا تاستىڭ مۇنى ماڭايلاتپاي قويعانى مىنانداي توسىن اجالعا كورىنگەن ەكەن. باسە، ەلدەن ەرەك عۇمىر كەشكەن بۇنىڭ اجالى دا، كەز كەلگەننىڭ پەشەنەسىنە جازىلا بەرمەيتىندەي وزگەشە بولسا كەرەك-تى. جولبارىس جاقىنداپ قالدى. ول اللا تاعالانىڭ مىناداي ءتۇپسىز تۇڭعيىق قۇساعا تۇنشىقتىرىپ قويماي،ەسىركەپ جىبەرگەن اق ءولىمىن اسىعا توستى. ءقازىر ول كەپتەن بەرى كوكىرەگىنىڭ باسىنا شوگىپ بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان ءزىل باتپان قاپىرىق قاپادان ءبىرجولا قۇتىلادى. جان-جاعىنان جالاڭداي قاراپ، ءار ادىمىن اڭدىپ وتىرعان سۇقتى كوزدەردەگى سۇعاناق تابا دا جىم-جىلاس جوعالادى. نە ءبىر سۇمدىقتاردى ايتىپ سۋسىلداي جەنەلگەلى وتىرعان سۋماقاي اۋىزدارعا دا قۇم قۇيىلادى. بۇنىڭ قيت ەتكەنىنە اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ وتىراتىن قارا توبىر بۇدان بىلاي الا بوتەن ءولىمىن دە اۋىزدان اۋىزعا، ەلدەن ەلگە، عاسىردان عاسىرعا كوشكەن سايىن وسە، وركەشتەنە تۇسەتىن كۇپىمە اڭىزعا اينالدىرادى.
جولبارىس قۇلاعىن جىمىپ تاقالا ءتۇستى. كەنەت جونىن كۇدىرەيتىپ جاتا قالدى. «ءقازىر اتىلاتىن شىعار» — دەپ ويلادى ءامىرشى. اناۋ توپىراقتى مىتىپ قىسىپ العان پىشاق تىرناقتار ءقازىر مۇنىڭ وڭەشىنە جارماسادى. اناۋ ءۇن-تۇنسىز اقسيعان تىستەر ءقازىر مۇنىڭ شەكەسىندە وينايدى. كەنەت جولبارىستىڭ جون ارقاسى ءدىر ەتە قالدى دا، مۇنىڭ وڭ جاق يىعىنا موينىن بۇردى. باقسا، بۇنىڭ نوكەرىنىڭ ءبىرى جۇلگە بويىنا شىعا كەپ، جولبارىستى كورىپ ابدىراپ تۇرىپ قالىپتى. ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ ەسىن جيىپ، جالما-جان ساداعىنا جارماستى. ءامىرشى جانىندا جاتقان ساداققا سوندا قول سوزدى. قاندى اجالعا كەزەنىپ تۇرعان نوكەر جىگىت تارعىل تاعىنىڭ ورنىنان اتىلا بەرە، سىلق قۇلاپ تۇسكەنىن كوردى. ايران اسىر قاپ قارۋىن تومەن ءتۇسىرىپ ەدى، اسپاي-ساسپاي ساداعىن اسىنىپ جاتقان ءامىرشىنى كوزى شالدى.
ءامىرشى جايلاپ باسىپ جايراپ جاتقان ولجاسىنىڭ قاسىنا كەلدى. قاق جۇرەكتەن وق تيگەن جولبارىس اتىلۋعا مۇرشاسى بولماي، جەر باۋىرلاپ جانتالاسىپ جاتىر. ءامىرشى توسىننان تاپ بولعان ءوز اجالىنىڭ ويدا جوقتا ءمۇلت كەتكەنىنە وكىندى مە، الدە ءوز قانىنا ءوزى مالشىنىپ ازاپ تارتىپ جاتقان اڭ سۇلتانىن ايادى ما، كۇرسىنىپ قويدى. ارتىنشا-اق، نەگە ەكەنىن ءوزى دە اڭعارماي ءبىر مىرس ەتتى. شاماسى، تارعىل تاجالدى نوكەرىنەن بۇرىن ءوزى اتىپ تۇسىرگەنىنە ماساتتانىپ تۇرسا كەرەك، ايتپەسە ول سىعىرىڭ ەرتەڭ ءامىرشىنى اجالدان ءوزىم اراشالاپ قالدىم دەپ كەۋدەسىن قاعادى عوي. ءامىرشى وزەك بويىنان شىقتى. ات ۇستاپ تۇرعاندار جالما-جان جۇلگە بويىنا جۇگىرىپ بارىپ، ءامىرشى اتىپ العان جولبارىستىڭ تەرىسىن سىپىرىپ، قاۋقىلداسىپ جاتتى.
سول ءبىر كەۋ-كەۋ اڭگىمە، ۇلى پاديشا تۋرالى جاڭا لاقاپ، سول كۇنى اڭ قۋا بارعانداردىڭ اۋزىنان تۇسكەن جوق. ەرتەڭىنە ءامىرشىنىڭ توسىن پارمەنىمەن بايتاق شاھارعا قايتىپ كەلە جاتقاندا دا ايتقاندارى تەك سول بولدى. ءامىرشى جاق اشقان جوق. تومسارعان كۇيى وي ۇستىندە كەلەدى. كەشتەتىپ شاھارعا جەتتى. ءامىرشى سارايعا ورالعان ءتۇنى دە تاڭ اتقانشا توڭبەكشىپ شىقتى. اڭشىلىقتا ءجۇرىپ كورگەن ءتۇسى مەن قاپيادا تاپ بولىپ وققا ۇشقان جولبارىس ونسىز دا شىتىرمانعا اينالىپ بارا جاتقان تىرشىلىگىن بۇرىنعىدان گورى دە تۇسىنىكسىز، بۇرىنعىدان گورى دە جۇمباقتاندىرىپ جىبەرگەن ءتارىزدى. نە دە بولسا، ءبىر شەشىمگە بەل بۋاتىن كەز جەتسە كەرەك. جاراتقان يەنىڭ تۋرالاپ جىبەرگەن اجالىنان دا ءوزى اراشالاپ قالعانىنا قاراعاندا، بۇدان ءبىر تۇبەگەيلى شەشىم كۇتەتىن ءتارىزدى. ءبىراق ول قانداي شەشىم بولماق... تۇسىندە كورگەنىندەي — باسىنداعى ءتاجدى تاستاپ، سالدە ورا دەي مە... ايتەۋىر، مىناۋ سارايداعى بۇقپانتاي تىرلىك بۇنى مەزى قىپ ءبىتتى. نە دە بولسا، پىرگە جولىعىپ، ءتۇسىن جورىتپاي بولمايدى. كوپتەن بەرى ات ءىزىن سالماپ ەدى. وكپەلەپ تە قالعان شىعار.
ەرتەڭىنە كۇن قىزباي تۇرىپ، كۇيمەگە وتىردى. بايتاق شاھاردىڭ وڭتۇستىك شىعىس بەتىندەگى قاسپاق-قاسپاق قىراڭدارعا قاراي بەتتەدى. مىناۋ القاپ تا الگى تۇسىندە كورگەن ولكەگە وتە-موتە ۇقسايدى ەكەن. مۇندا دا كۇيگەن باۋىرداي قوڭىر شوقىلار. مۇندا دا شىلدە سورىپ تاستاعان كەبىردىڭ كۇڭىرسىك ءيىسى اڭقيدى. جاعالاي ءيىن تىرەسە قالعان قىرپىق-قىرپىق قوتىر تاستار مەن قاتپار-قاتپار كەبىرتەك جالداردىڭ قاق ورتاسىنا جاپادان-جالعىز وقشاۋ قونجيعان قارا شوقىنىڭ باسىنا قونىپ وتىرعان الىپ سامۇرىقتاي قارا جارتاستىڭ قۇبىلا بەتىنەن ۇڭىرەيىپ ۇڭگىر كورىنەدى. سول ۇڭگىردىڭ اۋزىندا الدەنە ەمىس-ەمىس بوزاڭىتادى. كۇيمە جاقىنداعان سايىن الگى بوزاراڭداعان نارسە ايقىندالا ءتۇستى. جاقپار-جاقپار قارا جارتاستىڭ كولەڭكەسىندە اق سالدەلى قاريا وتىر. ەتەككە سالدىراتىپ شاۋىپ كەپ، ءتۇسىپ جاتقان ىلدىرماق-شىلدىرماقتى سالتاناتتى كۇيمەنى كورسە كورىپ تە وتىرعان شىعار، ءبىراق سەلك ەتكەن جوق. سول قۇبىلاعا ءجۇزىن توسىپ تەلمىرىپ وتىرعان قالپىنان قىبىر ەتپەدى.
ءامىرشى قاسىنداعى نوكەرىن ەتەككە تاستاپ، كيەلى ۇڭگىردىڭ اۋزىندا كولەڭكەلەپ وتىرعان كارى پىرىنە ىلعي دا تەك ءبىر ءوزى عانا كوتەرىلەتىن. بۇل جولى دا سول ادەتىمەن بيىك شوقىنىڭ باسىنا جاياۋلاتىپ شىعىپ كەلەدى. قانداي الىس ساپارعا اتتانسىن مەيلى، قانداي پاديشانىڭ ءتاجى مەن تاعىنا سۇقتانسىن مەيلى، ول قاي جورىعىن دا اۋەلى وسى ءبىر ءبىراز جەرگە دەيىن قۇماقتاتىپ بارىپ، سوسىن بىردەي تايعاناق ساز شاپپا بيىككە تىپ-تىكە ورمەلەيتىن بۇرالاڭ سوقپاقتان باستاعان-دى. ول قاي دۇشپانىمەن ۇستاساردا، ەڭ الدىمەن سوناۋ جاقپار جارتاستىڭ تۇبىندە كارى كۇشىگەندەي ءشوميىپ وتىرعان شىناشاقتاي قارا شالدىڭ شوقشا ساقالىن ءبىر سيپاتىپ باتاسىن الاتىن. سوسىن بايتاق شاھارداعى ەڭ ۇلكەن مەشىتكە بارىپ نامازعا جىعىلاتىن. الىس جورىققا سوسىن اتتاناتىن. سول الىس ساپار، قيىن جورىقتاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا جانىنا اۋىرتپالىق ءتۇسىرىپ، قينالاتىن جەر وسى ءبىر جاياۋعا جەتكىزىپ بولمايتىن جانداتپا باۋىردى. اركىمدەردىڭ تاقاسى ءتيىپ، جىلماعايلانىپ قالعان سازداق سوقپاققا وكشەسى تۇرماي تايعاناقتاي بەرەدى. ول وسى ءبىر قارا شوقىنىڭ باسىنا قاشان دا بولدىرتىپ شىعاتىن. بۇل جولى ءا دەگەننەن-اق جىلىنشىگى جەمىرىلىپ قويا بەردى. ءالسىن-الى توقتاپ بەل جازىپ الادى. ءبىراق ەكى بۇعاناسىنا قورعاسىن قاپتاپ قويعانداي، بارعان سايىن بوكسەسى ءزىل تارتىپ، اياعى ۇيىپ بارادى. تىنىسى دا ءبىتىپ قالدى. سوناۋ ەتەكتە قالعاندار التىن ءتاجدى پاديشانىڭ ۇپىرسەڭ ۇشىپ كەتەتىندەي قاڭعالاقتاعان قارا شالعا بولا وسىنشا ازاپتاناتىنىنا قايران قالىپ تۇراتىن شىعار. ال الىپ قارا جارتاستىڭ استىنداعى قۇمانداي قارا شال بيىك جارعا القىنىپ-اپتىعىپ شىعىپ كەلە جاتقان پاديشانى ەلەڭ ەتپەي، بەتىن قۇبىلادان اۋدارماي بەزەرىپ وتىرا بەرەدى. شاقشاداي باسىنا داعاراداي اق سالدە وراپ اپتى. قۋشىق كىشكەنە بەتىنە سۇس بەرەتىن ءبىر ۋىس سۇيقىلت شوقشا ساقالى اۋەلەپ قاپتى. شۇڭىرەك قاستىڭ استىندا سىعالاپ جاتاتىن كۇلگىن كەگىس جىلتىراق كوزىن بۇل جولى تارس جۇمىپ الىپتى. پاديشا بيىك جاردان شىعىپ، ەنتىگىن باسىپ، جوتكىرىنگەندە دە تىرپ ەتكەن جوق. كۇنگە قۋراپ قالعان كونەتوز بوزعىلت شاپانىنىڭ ەتەگى جىرىم-جىرىم. ءدال سونداي كۇن كۇيدىرگەن اق جەم ۇزىن ءتىز كيىمنىڭ جالبا-جۇلبا بالاعىنان جالاڭاش تىلەرسەگى كورىنەدى. ءتىلىم-تىلىم بوپ جارىلىپ كەتىپتى. قولىنداعى اسا تاياقتى مىتىپ ۇستاپ اپتى. تارامىس قولىنداعى بار ءسىڭىر، بار تامىر بادىرايىپ-بادىرايىپ شىعىپ تۇر. ءپىر الدەنەگە ۇيىپ قالعان.
پاديشا قاشان قارسى الدىنا جەر تىزەرلەپ، قول قۋسىرىپ، باس يگەندە بارىپ، كوزىن سىعىرايتتى. سوسىن تىم كەكشيە قالعان باسىن تۇزەپ، تىكتەلىپ وتىردى. كەرەناۋلاۋ ءتىل قاتىپ، ءجون سۇرادى. ءامىرشى ءجونىن ايتتى. ءپىر سول قاققان قازىقتاي قالپى. ءسوزىن سالعىرت تىڭدادى. كەڭسىرىگى انتەك ىلگەرى شىعىپ كەتكەن قوڭقاق مۇرىننىڭ استىنا كولدەنەڭ سۇلاپ تۇسكەن كوگىس قايمىجىق ەرىنگە الدەنەشە رەت مىسقىل جۇگىرگەندەي بولدى. ءامىرشى سونى بايقاپ، ءسال كىدىرىپ قالسا، ابدەن قوي بالشىقتانىپ كەتكەن قاقتىڭ سۋىنداي كوپس جىلتىرايتىن كىشكەنە كوزىن ادىرايتىپ اشىپ الادى. ءامىرشى اناۋ كۇنگى ءتۇسى مەن توسىننان تاپ بولىپ، ءبىراق شاپپاعان جولبارىس جايىن ايتىپ بەردى دە، پىرىنەن ءۇنسىز جاۋاپ توستى. ءپىرى سالدەي ويلانعان بولدى دا، سىعىراق كوزىنىڭ ءبىر قيىعىمەن بۇعان قاراپ قويدى. سوسىن وتىرىپ-وتىرىپ بارىپ:
— جاراتقان يە، اتا-بابا، جەلەپ-جەبەۋشى اۋليە-امبيە بار-بار ۋاقىتتا پەندەسىنەن نە دامەتەتىنىن اشىپ ايتپايدى. ال مۇسىركەسە، اقىل قوسسا، ول تۇسپالدارى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي سايراپ تۇرادى. كيە ۇركىتكەن، ارۋاق رەنجىتكەن جەرىڭ بار شىعار، بالام، ويلان،— دەدى دە تىيىلىپ قالدى. ەندى جاق اشپادى. قولىنداعى اساسىن توپىراققا نۇقي قاداپ، تارامىس موينىن ىلگەرى سوزىپ، ءجۇزىن تاعى دا قۇبىلاعا تىكتەدى. بۇل «ءسوز ءبىتتى، ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل» دەگەنى ەكەنىن ءامىرشى اڭعارىپ قالدى. ءبىراق قاي ۋاقىتتا دا الدى سۋىق كاريانىڭ بۇعان مىنا بۇگىنگىدەي اۋەلەپ قاراعان استامشىلىعىن بۇرىن ەشقاشان بايقاماعان-دى. بۇگىنگى ءار قيمىلى جۇرەگىنە تىكەندەي قادالىپ وتىر. ءبىراق سابىر قىلىپ، سىر بايقاتپاي، تاعزىم ەتىپ ورنىنان تۇردى. جاڭعىز اياق سوقپاققا بەتتەدى. ءپىرى سول باياعى مەلشيگەن قالپى قالا بەردى. اقىل دا قوسپادى، باتا دا بەرمەدى؛ بۇرىن بۇنى جاسىراق كەزىندە مۇسىركەپ، ماڭدايىنان سيپايتىن ادەتى بولۋشى ەدى؛ بۇل جولى ونىڭ جۇزىنەن اسپانداي قاراعان استامشىلىق پەن قازىمىرلىقتان باسقا ەشتەڭە بايقامادى.
ءامىرشى ونسىز دا قيىن جولدان بۇل جولى ءتىپتى اۋىرلاپ ءتۇستى. مىناۋ جاپپاي تۇنجىراپ تۇرعان ابەقوڭىر القاپتان تەزىرەك شىعىپ كەتۋگە اسىقتى. ءبىراز جەرگە ۇزاعان سوڭ، ارتىنا بۇرىلىپ ەدى، بۇعان جەلكەسىن بەرىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان قارا شوقىنى كوردى. ءامىرشى سودان سارايعا جەتكەنشە ەشقايدا كوز سالعان جوق. سارايعا جەتكەن سوڭ دا كوپ ۋاقىتقا دەيىن الدەقانداي ءبىر تىمىرسىق اشۋعا بۋلىعىپ، وزىنە-وزى كەلە المادى. اباجاداي كەڭ سارايعا ارلى-بەرلى سەندەلىپ جۇرۋگە ماناعى شوقىعا شىققاندا شارشاپ قالعان اياقتارى زىپ-زىلدەي بوپ كوتەرتپەيدى. ءبىر جەرگە تىنىعىپ وتىرايىن دەسە، اياعىنىڭ استىنداعى الاباجاق كىلەم ەمەس، وڭشەڭ بىجىرلاتا شانشىپ قويعان تەبەن ينە سياقتى. «قۇتىلىپ شىعار ايلا-امال تابىلماستاي تىعىرىقتان قاش». عۇمىر بويى تۇتىنىپ كەلگەن وسى قاعيداسى دا كۇپىر بوپ شىقتى. ەندى، مىنە، شارشى الەمدى استىنا باسقان التىن ءتاجدى پاديشا باسىمەن كۇيەۋى ۇستىنەن شىققان وپاسىز ايەلدەي، قولعا تۇسكەن ۇرلىقشىداي دىمى قۇرىپ داعدارىپ تۇرىسى مىناۋ. اقىل قوسپاق تۇگىلى، ىشتەگى قۇساسىن ايتىپ سىرلاساتىن دا ەشكىمى جوق. ءدال ءقازىر مىناۋ بايتاق شاھاردىڭ سىرتىنداعى ءقۇلادۇزدىڭ الدەبىر جەرىندە ساناۋلى عۇمىرىنىڭ قالعان كۇندەرىن يتشىلەپ وتكىزىپ جاتقان سوقىر جىگىت تە، تاس زىنداندا زارىعىپ وتىرعان باس شەبەر دە، ءتورت قابىرعانىڭ اراسىنا قامالىپ، قۇسا بوپ جۇرگەن كىشى حانىم دا - ءبارى دە بۇدان جاقسى. ولار، ەڭ بولماسا باستارىنا تۇسكەن باقىتسىزدىعى ءۇشىن رەنىش ارتار بىرەۋلەرى بار عوي. بۇل كىمگە رەنجي الادى؟ باسىنداعى قاپ تاۋىنداي قاسىرەتتى كىمنەن كورەدى؟ التىن ءتاجدى پاديشا حاق تاعالاعا رەنىش جۇرە مە؟ ءتاڭىرى تۇگىلى كيەلى ۇڭگىردى باققان جاڭاعى شالدىڭ ءوزى اناۋ. اسپاندى اساسىمەن تىرەپ تۇرعانداي بەتىنە دۇرىستاپ كوزىن دە سالمادى. كىسىگە ءىسىڭ تۇسكەننەن ارتىق قورلىق بار ما؟ ءوزى دە سول دۇنيەدە كىرىپتارلىقتان اسقان قورلىق جوعىن ءبىلىپ، قارشادايىنان بيلىككە تالاسپاپ پا ەدى؟ قۇل بولىپ باس يگەننەن، قۋعىندا جۇرگەننىڭ ءوزىن كوپ ارتىق كورمەپ پە ەدى. سول ءۇشىن تالاي اجالدىڭ اۋزىنا بارىپ قايتپاپ پا ەدى. ونىڭ ەشقايسىسىن وسى كەزگە دەيىن ۇمىتقان جوق. ءالى كۇنگە دەيىن سول ەسىنە تۇسكەندە شور بوپ بىتكەن الدەبىر ەسكى جاراسى سىزداپ، سۇيەك-سۇيەگىنىڭ ءبارى تۇپ-تۇگەل سىرقىراپ قويا بەرەدى. ءبىراق كىرىپتارلىقتان، قۇلدىق ۇرعاننان ءوز باسى ازا بويى قازا بولا تۇرا، الدىنا كەلگەن قايسى مونتانى باستىڭ مۇددەسىن ءتۇسىنىپ كورگەن ەدى، قايسىسىنا شىنداپ كوڭىلى قۇلاپ ەدى. اسقاقتاي كىرگەن استام باستى اشۋىنا جەم قىلسا، جەر ءسۇيىپ، اياعىن قۇشىپ كەلگەن قور باستى جيىركەنە تۇرىپ مۇسىركەمەۋشى مە ەدى. ونىسىن قاي ءبىر قايىرىمدىلىق قىسقاننان ىستەيدى دەيسىڭ، پاديشا اتاعىنا داق سالدىرعىسى كەلمەي ىستەيدى دە. جالبا-جۇلبا قايىرشىعا جانى اشىپ ەمەس، جارلىلىق تيتىقتاتقان مۇسكىندەردىڭ كوزىڭ شايلىعار قور كەيپى مەن مۇرىن تىجىرىنتار ناس يىسىنەن تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلگەن كارىپ نەمەلەردىڭ قايىر ساداقاسىنداي انشەيىن كوز الدارتقان مەزىرەت قوي. بالكىم، قيقار شال بۇعان كىسىگە كىرىپتار بولعاننىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلسىن دەپ، ماناعىنىڭ ءبارىن ادەيى ىستەگەن شىعار. كوپ اسقانعا ءبىر توسقان دەيتىن كۇننىڭ بۇعان دا كەلگەنىن سەزدىرگەنى بولار. ءبىراق سونى ءدال ماناعىسىنداي كەرگىمەي-اق، كەيۋانا كەيىپپەن دە جەتكىزۋگە بولمايتىن با ەدى. بۇرىن قانداي قارلى-قاراتاۋ قيىن شارۋامەن بارسا دا، كەيۋانا قالپىن بۇزباي، كەڭ وتىرىپ قابىلداۋشى ەدى عوي. پالەن كۇننەن بەرى ەڭ الدىمەن كىمنىڭ جۇزىنەن كورەر ەكەم دەپ الاڭداپ جۇرگەن سول ءبىر جەكسۇرىن كەكەسىندى، ايىزى قانعان دۇشپاننىڭ عانا جۇزىندە تۇرار ارسىز تابانى ەلدەن بۇرىن قۇدايدان سوڭعى جاڭعىز جاناشىرىم دەپ جۇرگەن ءوز پىرىنەن كورگەنى مە؟ ءيا، بىلايعى مىستان توبىر، بۇنىڭ قىراعى كوزىنەن مۇقيات جاسىرىپ باققان جىمىسقى تابانى ەشقانداي كۇلبىلتەسىز جارقىراتىپ جايىپ سالدى، — ءتىپتى «ارۋاق رەنجىتكەن جەرىڭ بار» دەپ ءوز اۋزىنان ايتىپ تا تاستادى-اۋ؟ ارۋاق رەنجىتكەنى — كىشى حانىم جايلى ايتىلىپ جاتقان اڭگىمەگە قۇلاق اسپاعان قالىپ تانىتقانى عوي. ءپىردىڭ ويىنشا، ءازازىل ارباعان ۇرعاشىنىڭ كۇناسىن جاسىرعانى ءوز توسەگىنە جۇققان ىبىلىس لاستىقتىڭ ساتپاق داعىن ويىپ الىپ تاستاۋدىڭ ورنىنا، جۇرت كوزىنەن الاقانىمەن باسىپ كولەگەيلەپ باققانى. بۇل سوندا نە ىستەۋ كەرەك ەدى؟ كىشى حانىمدى تالاق تاستاسا، ارعى-بەرگىدە ەشبىر پاديشا ىستەمەگەن ماسقارانى بۇل ىستەگەن بوپ شىعار ەدى، حالىق الدىندا قايداعى ءبىر قاڭعىما قارا سۇيەك كوزىمە ءشوپ سالدى دەپ ءوز اۋزىنان مويىنداعانى بولىپ شىعار ەدى. سوندا ماناعى قيقار شال بۇعان ەزدىڭ ەزى ىستەمەگەن ەسۋاستىقتى ىستەمەدىڭ دەپ وكپەلەي مە؟ وندا حان كۇناكار حانىم مەن ونىڭ اشىناسىن ەمەس، ءوزىن ماسقارالاعان بوپ شىقپاي ما؟ سوندا ءپىر كۇناكارلاردىڭ جازا شەككەنىنە ەمەس، بۇنىڭ ءوزىنىڭ تاباعا ۇشىراعانىنا قۇشتار بولعانى ما؟ وندايعا كىشى حانىمنىڭ جەر بولعانىن قالايتىن، سونىڭ جولىندا بۇل ماسقاراعا ۇشىراپ جاتسا، قايعىرۋ ورنىنا قۋاناتىن ۇلى حانىم بارسا بارار، ءبىراق بۇنىڭ ءوزى تۇگىلى، اكەسىنىڭ دە كوزىن كورگەن ءپىر قالاي بارادى؟ قولىندا اسا، اۋزىندا اللا وتىرىپ، كۇندەستىكتىڭ جەلىگىنەن كوزىنە اق شەل قاپتاعان ۇرعاشىنىڭ سوقىر ىزاسىن ول قالاي قۇپتايدى؛ قور كوكىرەك ۇرعاشىنىڭ كور سوقىرلىعىنان اۋليە باسىمەن ول قالاي اسا المايدى. ارينە، ءپىر ۇلى حانىم سارايىنىڭ ايتقانىنان شىعا الماي ءجۇر. قاجەت دەسەڭىز، ونىڭ جۇزىندەگى ماناعى مىسقىل، ماناعى تابا دا سولاردان جۇققان. ۇلى حانىمنىڭ توڭىرەگىندەگى تۇيەدەيدى تۇيمەدەي قىلاتىن مىستان سايقالدار اۋليە شالدى دا ارباپ العان عوي. ولاردىڭ پىش-پىشىنىڭ سيقىرى ءتىرى پايعامباردىڭ كوكىرەگىندەگى كيەدەن دە قۇدىرەتتىرەك بولعانى عوي.
ءامىرشىنىڭ جۇزىنە ايىز قاندىرار اششى مىسقىل جۇگىردى. ول ءتىپتى اۋليە باسىمەن وڭشەڭ سايقال، وڭشەڭ مىستانعا اربالىپ قالعان كيەلى شالدى اياپ تا كەتتى؛ وڭىندەگى جاڭاعى ءبىر لىپ ەتە قالعان كەكەسىن اياق استىنان مۇسىركەۋشىلىككە اۋىستى. اۋليە شال ءازازىل پىش-پىشتان الجاسسا الجاسقان دا شىعار. اتتاساڭ بولدى، ار-نامىسىڭ ساۋداعا ءتۇسىپ شىعا كەلەتىن مىنانداي قور دۇنيەنىڭ توبەسىنەن قاراماي، ورتاسىندا جۇرسە، قايداعى ءبىر قالت-قۇلت اۋليە شال تۇگىلى جاراتقان جالعىز يەنىڭ ءوزى دە الدەقاشان-اق ءوز جولىنان ءوزى اداسىپ ماڭگۇرت بولىپ شىعا كەلەر ەدى. كۇللى دۇنيەنى ايتەۋىر بىردەڭەگە ءولىپ-وشىپ جاتاتىن تولىپ جاتقان قۇشتارلىقتاردان تۇرعىزسا، ءقايتىپ ناپسىگە بەرىلمەسسىڭ، ءقايتىپ كۇناعا باتپاسسىڭ. قۇشتارلىقتان پايدا بولعان پەندە تىرشىلىگى قۇشتارلىقتان وپات تاپسا، تاڭداناتۇعىن نەسى بار؟ قۇشتارلىق اتاۋلى ءناپسى بولسا، ءناپسى اتاۋلى پەندەلىك بولسا، الگى اۋليە ءپىردىڭ ءوزى دە پەندە بوپ شىقپاي ما؟ ول دا قۇداي جولىنا قۇلشىلىقتى وزگە پەندەلەردى اۋزىنا قاراتۋ ءۇشىن جاسايدى ەمەس پە؟! ول مىنا ومىردە كوپ نارسەنى تالاق ەتكەنمەن، بارلىق نارسەنى تالاق ەتپەپتى. جۇرتقا ىقپالى جۇرگەندى و دا جەك كورىپ جاتقان جوق. ەلدىڭ ەلبەك قاققانى، اياعىنا جىعىلعانى ونىڭ دا جانىنا مايداي جاعادى. باسقا تۇگىلى التىن ءتاجدى پاديشانىڭ ءوزى الدىنا كەپ، اياعىنا جىعىلاتىنىن جۇرتقا قىر قىلادى. ءاربىر ماقتان اسىرە قۇشتارلىق. ءاربىر اسىرە نارسە كۇپىرلىك. ءاربىر كۇپىرلىك كۇناعا باتىرادى. ەندەشە ءپىر ەكەۋىنىڭ كۇناسى بىپ-بىردەي. بۇل وكىمەت قۇمار، وكتەم مىنەز بولسا، ول دا سولاي. بۇدان ءبىر مىسقال كەم ەمەس. ءتىپتى اللانىڭ ايرىقشا راقىمىنداعى بۇنىڭ وزىنە استامدىق كورسەتكەنى ونىڭ دا كۇپىرلىكتىڭ بالدىر-باتپاعىنا ابدەن بەلشەدەن باتىپ بولعانى. ازازىلگە دە سول پەندەلىكتىڭ كەك تۇمانىنا ءتۇسىپ، كوزىنەن ايىرىلعان كورسوقىرلار عانا ەرەدى. ەندەشە كيەلى شالدىڭ ۇلى حانىم سارايىنىڭ ايتقانىنان شىعا المايتىنداي ءجونى جوق ەدى. كارى اۋليەنىڭ بۇل پايعامبار جاسىنان اسىپ، تۇعىردان تۇسەردە ەرتەڭگى تاق يەلەرىن اسىرىپ-وندىرگەن بايبىشەنىڭ ىڭعايىنا كەتكەنى دە سول پەندەلىك. بۇگىنگى ىقپالىن عانا ەمەس، ەرتەڭگى كۇنىنىڭ دە قانداي بولاتىنىن ويلاعانى. ەندەشە، ول ءوز باسىنداعى پەندەلىكتى كورمەي، بۇنىڭ باسىنداعى پەندەلىكتى نەگە سونشا جازعىرادى؟ قۇراننىڭ وزىندە جازىلماپ پا ەدى: «پەندەنىڭ بىلمەگى شارت: اللا — جالعىز؛ وندا جورا دا جوق، جولداس تا جوق؛ ءوزى ەشكىمنىڭ پەرزەنتى ەمەس، ءوزى دە پەرزەنتسىز؛ وعان ەشكىم تەڭ كەلە المايدى؛ قاسىنا سەرىك، ارتىنا اۋلەت ەرتپەگەن ول ءوز پاتشالىعىندا قولىنداعى بيلىكتى ەشكىممەن بولە-جارمايتىن دارا پاديشا. ىقىلىم ورناماستان بۇرىن بار ول، ىقىلىم تۇگەل قۇرىپ كەتكەندە دە قۇرىمايدى... كوكتىڭ بيلىگى دە، جەردىڭ بيلىگى دە ءبىر سوندا: كوك پەن جەردەگى، قۇرعاق پەن سۋداعى جان-جانۋاردىڭ بارشاسىنا سول يە، ولارعا ودان باسقا بيلەۋشى دە، قورعاۋشى دا جوق. ادام تاعدىرىن دا سول بيلەيدى: اۋرۋ جىبەرەتىن دە، دارۋ جىبەرەتىن دە، ولتىرەتىن دە، ءومىر بەرەتىن دە تەك سول عانا. ءبىراق ول جاراتقان جان يەلەرى پەرىشتە بولسىن، پايعامبار بولسىن، ءتىپتى باسقا ماقۇلقات بولسىن — ءبارىبىر، تۇگەل دەرلىك بەيشارا. كۇشى اسقان قۇدىرەت تە ءوزى، بىلىگى اسقان سۇڭعىلا دا ءوزى». جاراتقان يەنىڭ ءوزى كەدىر-بۇدىر قىپ كەمشىن جاراتقان دۇنيەنى بۇل قالاي ءبىر تەگىس قىلا الادى؟ جاراتقان جالعىز يەنىڭ ءوزى ون سەگىز مىڭ عالام ءوز بيلىگىمنەن شىعىپ كەتپەسىن دەپ، ءوز قولىنان شىققان جان-جانۋاردىڭ ءارقايسىسىنا ءار الۋان كەمشىلىك پەن السىزدىك بەرىپ، سول ارقىلى تۇتىمىندا ۇستاسا، ءوز قاراۋىنداعى جۇمىر باستى پەندەلەردى بۇل قالاي سولاي ۇستاپ، سولاي تۇتپايدى؟ قۇدايدىڭ ازىندە بار كەمشىلىكتى ادام قايتالاسا، نەگە كۇستانالايدى؟ ءوزى جاراتقان جان يەلەرىنىڭ الاسىنان اللانىڭ ءوزى الگىندەي سەسكەنگەندە، بۇل ءقايتىپ سەسكەنبەيدى؟ الدە، اللا تاعالانىڭ مۇنىسى، تەگى مەن زاتى بەلگىسىز ءبىر ءوزى عانا ىستەيتىن ەرەكشە مەن ەرەسەنگە تەگى مەن زاتى ۇرعاشىنىڭ ەتەگىنىڭ استىنان شىققان جۇمىر باستىلاردىڭ بوي ۇرۋىنا بولمايدى دەگەن تيىرىمى ما ەكەن؟ سوندا ءوزىم عانا جاسايتىن كەرەمەتتەردە شارۋالارىڭىز بولماسىن، اسقان راقىم مەن اسقار جازا تەك مەنىڭ قولىمنان شىعۋعا ءتيىستى، مەنەن باسقا ەشقايسىڭنىڭ قاقىلارىڭ جوق دەگەنى مە؟ ولاي بولسا، كۇنا، قىلمىس دەگەن قورقىنىشتى سوزدەردىڭ شىن ماعىناسى — قۇدىرەتى كۇشتى توبانىڭ ەزىم عانا ىستەيتىن ىستەردى وزگەلەر ىستەپ قويماسىن، ءوزىم عانا بىلەتىن نارسەنى وزگەلەر ءتۇسىنىپ قالماسىن دەگەن ءىشتارلىعى عانا بولىپ شىقتى عوي؟! شاريعاتتا جاراتقان يە الگىندەي ءوز مىنەزىنە سىرالعى بوپ قالعان ادام تۇقىمىن ايامايتىنىن ايتىپ، اقىر زاماندى باسىنا ءتوندىرىپ، قورقىتىپ باعادى. اللا ەكەش اللانىڭ ءوزى السىزدىگىن ءبىلدىرىپ الۋدان وسىنشا تايساقتاعاندا، پەندە باسىمەن بۇل ءقايتىپ تايساقتامايدى. ەندەشە ءپىردىڭ بۇعان كۇناكارلىق كۋاسى كوك مۇنارانى قۇرتىپ، باسىنداعى ماسقارا ءحالدى جارقىراتىپ ەزىڭ جايىپ سال دەگەنى ادام تۇگىل قۇدايدىڭ دا قۇلاعىنا ەرسى ەستىلەتىن ەسىرىك اڭگىمە.
جەلەپ-جەبەۋشى قىزىرلاردىڭ ەزى بۇعان ەشقانداي ايان بەرە المادى. اڭعا بارعاندا كورگەن ءتۇسى وسى سەرگەلدەڭ حالىنە كورىنگەنى شىعار. قاعبانىڭ قارا تاسىنىڭ قارسى الدىندا تۇرىپ ماڭىنا جولاتپاي قويعانى وسى اقىل تاپپاي، تىعىرىققا قامالعان پۇشايمان داعدارىسى بولار. شىنىندا دا، بۇل نە ىستەي الادى؟ ەگەر قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايا ءدال ءقازىر توسىن اپات جىبەرىپ، ونىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي كورىپ، قورعاشتاپ باققان استاناسىن تىپ-تيپىل قىپ قيراتىپ تاستاسا، بۇل تۇك تە رەنجىمەس ەدى. ءتىپتى قۋانار ەدى. اناۋ كوزگە كۇيىك كوك مۇنارادان دا قۇتىلار ەدى. وپاتتان شىبىنداي قىرىلىپ، جايراپ قالاتىن جۇمىر باستىلاردىڭ كور كوكىرەكتەرىندەگى ساسىق لاقاپ تا ءبىرجولا ساپ بولار ەدى. سول ءبىر توپالاڭ قىرعىندا توڭقالاڭ اساتىن كوپپەن بىرگە ءوزى دە جوق بولسا، وعان دا ەش وكىنبەس ەدى. ايتەۋىر الگى ناسىرىنا تيەتىن سۇمىراي وسەك ارتىندا قالماي، وزىمەن بىرگە قۇرىسا بولعانى. ءبىراق تالاي تىلەگىن وپ-وڭاي بەرە سالعان مىرزا قۇداي تاپ وسى جولى كەسسە قان شىقپايتىن قاس ساراڭ بولا قالىپتى عوي.
ول وسى ارادا ومىرىندە العاش رەت جالپاق الەمدى اۋزىنا تۇگەل دەرلىك قاراتقان ەڭ قۇدىرەتتى ءامىرشى بولعانىنا وكىندى. باقسا، جاقىن ماڭايدا ساسىق اۋىز، سىمسىك كوز وڭشەڭ نايساپ قاپتاعان مىناۋ سايقال قالانى شاۋىپ الىپ، قۇرتىپ جىبەرۋگە قۇدىرەتى جەتەتىندەي تەگەۋرىندى جاۋى دا قالماپتى. بۇعان جەتى قيان جەر تۇبىندە جاتىپ، ىلعي كوز الارتاتىن الگى ءبىر سىعىر كەزدەرگە دە قانى قايناپ تۇر. تىم-تىرىس جاتىپ العان نەمەلەردى، قاس قىلعاندا وسى، ءوزى بارىپ شاۋىپ السا قايتەدى.
ءامىرشى سول ويىنا بەل بۋدى. كوپتەن بەرى كوڭىلىندە جۇرگەن جورىققا وسى ءقازىر اتتانۋى كەرەك. قارا توبىردىڭ كوكىرەگىنە وقتىن-وقتىن تولىپ كەتەتىن ارام جەلدى قۋىپ شىعۋدىڭ بىردەن-بىر ەمى قاندى قاساپ قانا. قۇداي جىبەرمەگەن، جاۋى جىبەرمەگەن قاندى قاساپتى ءوزى جاسايدى. بۇل بىر-بىرلەپ قۇرتىپ بىتىرە المايتىن الگى ءبىر ساسىق اۋىز توبىردى جاڭا جورىققا باستاپ اپارىپ، مىڭ-مىڭداپ قىرىپ قايتادى. ءتىرى قالعاندارى وسەك تۇگىلى باستارىمەن قايعى بوپ ورالادى. امان قايتقاندارىن قۇدايدان ەمەس، بۇدان كورىپ، بۇرىنعىدان بەتەر قۇلدىق ۇرادى. ءامىرشى دەرەۋ جورىققا اتتانۋعا بەكىندى.
VI
داريا ارتتا قالدى. الگىندە انتالاي قاراپ تۇرعان قارا توبىر دا الىستاي بەردى. قۇبا ءشول، قۇلا تۇز باستالدى. ءشولدىڭ قاقاعان قاپىرىق ىستىعى قايتادان قايراتىنا ءمىندى. قارا قۇرىم قالىڭ قول تولارساقتان قۇم كەشىپ ءجۇرىپ كەلەدى. شاقىرايعان تالما ءتۇس سالت اتتىلاردىڭ قۇردىم كولەڭكەسىن دە جالماپ جۇتىپ قويىپتى؛ ەندى وزدەرىن ءبىرجولاتا جوق قىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي ورتەنىپ تۇر.
وكپەك اپتاپ بىرتە-بىرتە كۇشەيە بەردى. قايناعان ىستىق بۇل وتىرعان كۇيمەگە دە باسا-كوكتەي كىرىپ كەپتى. بارعان سايىن تىنىسى تارىلىپ بارادى. قابىنعان وكپەسىنە ءبىر جۇتىم اۋا ىزدەگەندەي پەردەنى ىسىرىپ، سىرتقا كوز سالدى. سول باياعى قۇبا ءشول. قۇلا شاعىلدار شاقىرايعان كۇن كوزىنە قارسى شىعار قايرات تابا الماي، قورعاسىن بوپ بالقىپ جاتقانداي، اتتىڭ ءبارى مالتىعىپ كەلەدى. شولدەن قاشقاقتاعان ءبىر كىشكەنە ءتۇز قۇسى شارىقتاپ ۇشىپ تا كەتپەي، جەر بەتىنە ءتۇسىپ جورعالاماي دا، ۇشىپ-قونىپ، كۇيمەنىڭ قۇردىم كولەڭكەسىنە تىعىلىپ سەكەكتەپ ەرىپ كەلەدى.
ءامىرشى دۇنيەدە وسى ءبىر شىناشاقتاي قۇستان باسقا ەشتەڭە قالماعانداي، شەگىر كوزىن سوعان قاداپ اپتى. بارماقتاي قۇستىڭ مىنا جانتالاسى قانداي ماعىنالى. تاماعى بۇلك-بۇلك ەتەدى. جەر اپشىسىن قۋىرىپ بارا جاتقان قىزىل جادىن اپتاپتان جانىن قويارعا جەر تاپپاي شىر-شىر ەتەدى. بالكىم مىنا تىرلىكتە ودان باسقا ەشقانداي ماعىنا دا جوق شىعار. ودان اسقان ارەكەتتىڭ ءبارى مانسىزدەنە تۇسەتىن بولار. ارەكەت نەعۇرلىم الاپاتتانا تۇسكەن سايىن بار ءمان، بار قاسيەتىنەن ادالانا تۇسسە كەرەك. مىناۋ الاپات اپتاپتىڭ ارعى اتاسى — جىبەكشە جەلپيتىن مايسا سامال ەمەس پە ەدى. اۋەلدە دۇنيەنى شاڭ-توزاڭنان ارىلتسام دەپ ەسكەن ۇيالشاق لەپ ءوز قۇدىرەتىنە ەلىگە-ەلىگە، ەلىرە-ەلىرە جەر بەتىندەگى تۇگەل كۇيدىرىپ-كۇيرەتەتىن مۇڭكىر-ناڭكىرگە، دەمىنەن اجال شاشىراعان قىزىل اپتاپقا اينالمادى ما... انە، بەيشارا قۇستىڭ تابانىن شوق بوپ قارىپ، قاناتىن جالىن بوپ شارپىپ، كورەر كەزگە قۇرتىپ جىبەرەر ءتۇرى بار. ءامىرشى تاجال تاسقىنىنا قىلار قايرانى بولماي، جان ۇشىرا سەكەكتەگەن كىشكەنە ماقۇلىقتىڭ اقتىق ازابىن كورگىسى كەلمەگەندەي، كوزىن تارس جۇمىپ الدى.
دۇنيەنى قۇيقاداي قۋىرىپ بارا جاتقان وت لەپ ونىڭ دا تۇلا بويىن قاري باستادى. مىناۋ قۇتحانا شاتىرىن وڭشەڭ جەندەت باسىپ العانداي، ول تىرپ ەتەرگە دارمەنى بولماي، سۇلق وتىر. توزاق وتىنا شىجعىرىلعانداي ءون بويىن ءورت جايلاپ بارادى. جان-جاعىنان جۇزدەگەن مۇڭكىر-ناڭكىر جانىڭدى بەر دەپ جالىنىپ تۇرعانداي. باسە، ماناعى ويدا جوقتا قولىنان سۋسىپ ءتۇسىپ كەتكەن ساقيناسى ونىڭ وسى ساپاردان ءتىرى قايتپاسىنا كورىنگەن ەكەن عوي. ۇزاق جولعا اتتاناردا الدىنان سۋحانى سۇيمەيتىن كىسىنىڭ قارسى جولىققانى دا جاقسى نىشان بولماسا كەرەك-تى. ءامىرشىنىڭ كوز الدىنان سوقىر جىگىت كەتپەي قويدى. ول ەسەك ارباسىن داريا جاعاسىنا تاستاپ، ءوزى مۇنىڭ كۇيمەسىنە كوشىپ كەپ، قارسى الدىنا قاسقيىپ وتىرىپ العانداي. نۇر جايناعان جاۋتاڭ جاناردان ايرىلعان سوڭ، جۇزىندەگى باياعى مەيىرىم جىم-جىلاس جوعالىپ كەتىپتى. ادەمى جاس جىگىتكە لايىق ىزەت-يبادان دا ەش جۇرناق قالماپتى. ۇڭىرەيگەن-ۇڭىرەيگەن ەكى كوزدىڭ تۇبىنە تاجال تىعىلىپ تۇرعانداي. وندىرشەگى سورايىپ، تاناۋى قۋسىرىلىپ، ەكى بەتى كۇلدەي بوپ-بوز بوپ كەتىپتى، وڭىنەن كىسى شوشىعانداي. مىنە، ول بۇعان قاراي قوزعالعانداي بولدى، بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلەدى. سۇيەكپەن سۇيەك بوپ قالعان سۇپ-سۇر بەتى بۇلك ەتپەيدى. ول مۇنىڭ سوڭىنداعى قارا قۇرىم قولدان دا سەسكەنبەيتىندەي. شارشى الەمدەگى ءاربىر ءتىرى پەندەنىڭ قۇلاعىنا كوك نايزانىڭ سۇڭگىسىندەي سۋىق ەستىلەتىن ايبارلى ءامىرشى اتاعىنان دا تايسالاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. كۇس-كۇس قوس شەڭگەل كەڭىردەگىنە تاقاپ قالىپتى.
— قورىقپا، — دەدى الدەبىر قىرىلداق داۋىس، — بارار جەرىڭ ءبارىبىر جەردىڭ استى... ءامىرشى ايران-اسىر. بۇل قالاي؟ باياعىدا ءتىلىن كەستىرىپ تاستاماپ پا ەدى؟ پىشاعى جالاڭداعان جەندەتتىڭ قان-قان ءبىر كەسەك ەتتى كوزىنشە جەرگە لاقتىرىپ تاستاعانى قايدا؟ ەندەشە الگى جەكسۇرىن داۋىس قايدان شىقتى؟ الدە وعان قۇدىرەت قايتادان ءتىل بىتىرگەن بە؟ الدە ءتىلىن كەسكەنىڭمەن ادامدى مىلقاۋعا اينالدىرا المايتىن بولعانىڭ با؟ بالكىم، الگى داۋىس مىنا شەبەر جىگىتتىڭ ەمەس، ءوزىنىڭ — ءامىرشىنىڭ داۋسى شىعار؟ ءامىرشىنىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ بارادى. قارسى الدىنداعى قۇبىجىق سوقىردىڭ ءقان-سولسىز قايمىجىق ەرنىنە ءبىر جىمىسقى كۇلكى ىلىگىپتى. ءامىرشى شەگىنشەكتەپ شالقالاي بەردى. ونى ءبىر جۇتپا باتپاق استىنان وبىپ بارادى. ول، ەڭ بولماسا، جان ءتاسىلىم الدىندا تۇياق سەرپەتىندەي دارمەن تابا الماي تىربانىپ جاتىر...
الدەبىر ۋاقىتتاردا بارىپ كوزىن اشىپ الدى. شىلدە كۇنى شىجعىرا كۇيدىرگەن شاتىردىڭ ءىشى ىسىپ كەتىپتى. قۇس مامىق توسەككە ۇيەلەپ قالعان ەكەن، ىستىق مامىق ونە بويىن جاندىرىپ بارادى. بۇل جان-دارمەن باسىن كوتەرىپ، ەسىك جاققا قاراپ ەدى، ەشكىم جوق. الگى تىقىر باس سوقىر الدەقايدا عايىپ بوپتى. ول شىجىعان شىلدە مەن پالەن كۇننەن بەرگى بەبەۋلەتكەن تىمىرسىق ويلاردان قايناپ-قايناپ، بالدىر باتپاققا اينالعان دارمەنسىز ميدان ساناسى تۇماندانا باستاعانىن، الگىندە عانا قارسى الدىندا جالانىپ وتىرعان ماناعى وتكەل باسىندا قالعان سوقىر دا، مۇنىڭ جانىن الۋعا كەلگەن مۇڭكىر-ناڭكىر دە ەمەس، جاي انشەيىن قورىققانعا قوس كورىنگەن ساندىراق ەلەس ەكەندىگىن ەندى اڭعاردى. ءبىراق كوڭىلىنە ءبىرجولا ورنىعىپ العان وسى ءبىر وزبىر كۇماننىڭ، ءبارىبىر، مۇڭكىر-ناڭكىردەي بۇنىڭ باسىن جۇتپاي تىنبايتىنىنا دا كوزى ءبىرجولا جەتكەندەي بولدى.
ول قايتادان ەسەڭگىرەپ كەتتى. ەندى جان-جاعىن شەتسىز-شەكسىز قۇلا ءتۇز جايلاپ الدى. بىلەم-بىلەم شاعىلدار دا الدەقانداي شيماي جازۋلارعا تولىپ كەتكەن سياقتى. بۇل ءسونىپ بارا جاتقان جانارىنىڭ سوڭعى قۋاتىن شىم-شىم سارقىپ، قادالىپ كەلىپ وقيدى-اق. الدەبىر ۋاقىتتاردا بارىپ زورعا-زورعا اجىراتقانداي بولدى. كۇللى دۇنيەنى: «بارار جەرىڭ ءبارىبىر جەردىڭ استى» دەگەن شيماي جازۋ قاپتاپ كەتىپتى. ول تاعى دا كوزىن اشتى. توبەسىنەن قارا قوڭىر كۇڭگىرت بىردەڭە ءتونىپ تۇردى. ءبىراق ءامىرشى بۇل جولى ءوزىنىڭ، ۇيرەنشىكتى التىن كۇيمە، اتلاس شاتىرىندا جاتقانىن، الدە باياعىدا ءوزى سالدىرعان تاس زىنداندا جاتقانىن انىق اجىراتا المادى.
You Might Also Like
-
ءقازىر جاھاندانۋ زامانىندا تەحنولوگيانىڭ الەمدەگى كۇشى ايتارلىقتاي جوعارى. وسىنداي تەحنولوگيالىق عاسىردا قازاقستاندىق تەلەارنالاردىڭ جابدىقتالۋى ءوسىپ كەلە جاتىر. وسى تۇستا قازاق تەليەۆيزياسىننى...
-
وزىنە دە، وزگەگە دە قاتاڭ تالاپ قويا بىلەتىن تالعامپازدىعىمەن كورىنگەن تاكەن ءالىمقۇلوۆ سوڭعى جىلدارى ادەبي باسپاسوزدە تىم سيرەك كورىنىپ ءجۇردى. كوركەم تۆورچەستۆوداعى تالعامپازدىق ەشتەڭە ۇنامايتىن، ەش...
