شەتكەرى ءۇي
جىلدان جىلعا شۋى ۇلعايىپ كەلە جاتقان قالانىڭ تاۋ جاق شەتىندەگى قاڭىلتىر شاتىرىن الدەقاشان توت باسىپ كۇڭگىرتتەنىپ كەتكەن وسى ءبىر قاراعاي ءۇيدى، سونىڭ تاپ ىرگەسىنەن اعىپ جاتقان كىشكەنە وزەننىڭ جارلاۋىت قاباعىنا دەيىن ەمىنتە سوزىلعان اعاش دۋالىن، ويمىش تەرەزەلەرىن، اباجاداي ەمەن قاقپاسىن، قاقپانىڭ قىر كوزىنە قويىلعان بيىك ساكىنى تاۋ باۋرايىنداعى قالىڭ جىنىستان باسقا ەشكىم كورىپ جارىمايدى. جاۋىن ءوتىپ، دىمقىل ءسىڭىپ، قي مايىنا بوياعانداي قاراۋىتىپ كورىنەتىن بورەنە ءۇي وتكەن-كەتكەنگە سىر الدىرعىسى كەلمەگەندەي دۇرديە قاراپ تۇرادى.
ال، ەگەر الگى كولدەنەڭ كوز تاۋەكەلى جەتىپ، بۇل توڭىرەكتەن كەتپەي قاراپ تۇرار بولسا، بۇدان الدەنەشە جىلدار بۇرىن كەشقۇرىم، قاس قارايا، كوشەنىڭ ەكى بەتىندە كۇڭگىرت قاراۋىتقان قالىڭ تەرەكتىڭ تاساسىنان تروتۋاردى تىقىتىپ باسىپ كەلە جاتقان اياق دىبىسىن ەستىپ، ارتىنشا-اق قاپتالداعى بوياۋى وڭىپ، ەندى، مىنە، الا كوبەڭ ىڭىردە نە قاراۋىتپاي، نە بوزارتپاي، كۇلدىبادامدانىپ تۇرعان اعاش دۋالعا ەمىس-ەمىس تۇسكەن ەرەڭ-سەرەڭ كولەڭكەنى كوزى شالار ەدى.
قالىڭ اعاشتىڭ اراسىن سيرەك قوندىرىلعان سىقسيما شامداردىڭ سۇيقىلت جارىعىندا تالتىرەكتەپ كەلە جاتقان ماس كىسىدەي قيسالاڭداعان رابايسىز كولەڭكە الگى اباجا قاقپانىڭ الدىنا كەلگەندە بويىن تىكتەپ الا قوياردى. سىلدىر ەتكەن كىلت دىبىسى مەن قاڭق ەتكەن قاقپا سىقىرى كەشكى تىمىق اۋادا قۇلاعىڭدى ءبىر تىرناپ وتەر ەدى. كوشەنىڭ ەكىنشى جاق بەتىندە تۇرعان باقىلاۋشى الگى بەيۋاق كولەڭكەنىڭ ەركەك ەكەنىن، ايەل ەكەنىن اجىراتىپ ۇلگەرگەنشە، الپاۋىز قاقپا ونى ءبىراق قاقشىپ، قايتادان بەدىرەيىپ تۇرا قالار-دى.
جۇمباق كولەڭكە سۇڭگىپ كەتكەن اباجا قاقپانىڭ ار-جاعىنان تاس ساتىنى تىق-تىق باسىپ، باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلگەن دىك-دىك اياق دىبىسى، كەشكى اۋانى ءدىر ەتكىزگەن كىلت سىڭعىرى، ەسىك سىقىرى قايتا ەستىلەدى دە، سالدەن سوڭ تاعى دا جىم-جىرت تىنىشتىق ورنايدى. ءبىرازدان كەيىن كۇنى بويى تارس بەكىتۋلى تۇراتىن تەرەزە قاقپاقتارىنىڭ اراسىنان پىشاقتىڭ جۇزىندەي جىڭىشكە جارىق جىلتىرايدى. ەگەر الگى تۇندەلەتكەن نەمە سول ساڭىلاۋدان سىعالاپ قارار بولسا، اق داستارقان جايىلعان ستولدىڭ ءتور جاعىندا جۇمساق ساكىدە ءتىلى سالاقتاپ تىنىعىپ تۇرعان قاسقىر ءيتتى كورىپ، اۋىزعى بولمەدەن تىق-تىق اياق دىبىسىن عانا ەستىر ەدى. سوندا مىناۋ قۇبىجىق ۇيدەن قالاي شەگىنشەكتەپ بارا جاتقانىن ءوزى دە سەزبەي قالار ەدى. تاس تروتۋارعا شىرت ەتكىزىپ ءبىر تۇكىرىپ، الىسىراقتاعى اۆتوبۋس ايالداماسىنا قاراي جۇگىرە جونەلەر-دى.
سول قارا سۇر ۇيدەن ەلۋ قادام ۇزاپ شىقتىڭىز-اق اق باس شىڭداردىڭ قويناۋىنان تومەن قاراي سورعالاي سوزىلىپ جاتقان كوشە جولىعادى. كوشە بويى ىعى-جىعى. ەرسىلى-قارسىلى جوڭكىلىپ جاتقان ماشينا. اۆتوبۋسقا باس سۇقساڭىز — بىر-بىرىنە قادالىپ، جابىسا-جارماسا قالعان ءبىر جۇرت. سولارعا ىلەسىپ تومەن زۋلاي بەرسەڭىز، كوك جەلەكتىڭ تاساسىنا شاشىراتىپ شاشا سالعان اق شاڭقان، كوك شاڭقان كوپ ۇيلەردىڭ اراسىنان ءبىر-اق شىعاسىز. ودان ءارى... ماڭقيىپ-ماڭقيىپ تۇرعان ماڭعاز ۇيلەردە تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ميى اشىپ ماڭىزدى ماسەلەلەر شەشىپ جاتقان جۇمىس باستى ادامدارعا بارىپ جولىعاسىز با، جوق پا، نۋ باقشا، قىزىل-جاسىل گۇلزارلار اراسىندا سالقىن قاۋىزدارعا شومىلىپ ماز-مەيرام بولىپ جۇرگەن بالالاردىڭ كۇلكىسىن تىڭدايسىز با، الدە جول بويىنداعى الاباجاق شالقايما ورىندىقتاردىڭ بىرىنە شالجيا كەتىپ، ارلى-بەرلى ساپىرىلىسىپ جاتقان ادەمى بالتىرلاردى قىزىقتايسىز با...
ەندەشە بار عوي، وتىردىڭىز ەكەن، تۇسكە دەيىن، ءتىپتى ءتۇس اۋعانشا، ول دا ەمەس-اۋ، قاشان جۇمىس ۋاقىتى بىتكەنشە تاپجىلماڭىز. سوندا جاز بولسا ىستىق باسىلا، قىس بولسا ىمىرت ۇيىرىلە جۇمىس ۋاقىتى بىتەدى. كۇنى بويى توپىرلاتىپ تورعا قاماپ قويعان اق سازاندارداي كەڭسە-كەڭسەدە ءجىپسىز بايلانىپ وتىرعان كوپ بالتىر كوشەگە اتىپ-اتىپ شىعادى. سونىڭ ءبىرى ءسىز وتىرعان گۇلزاردىڭ ماڭايىنداعى كوپ ەڭسەلى ۇيلەردىڭ بىرەۋىنەن شىعار دا، ءدال ءسىز وتىرعان ورىندىقتىڭ قاسىنان قيعاشتاپ ءوتىپ جاتقان سايا جولعا تۇسەر. تۇسىڭىزدان اسا بەرگەندە ورنىڭىزدان كوتەرىلىڭىز. سوڭىنان قالماي ىلەسىڭىز دە وتىرىڭىز. تەك كوز جازىپ قالا كورمەڭىز. ول اۋەلى گازەت كيوسكاسىنا توقتار. مودالار جۋرنالىن سۇرار. ساتىپ الار، الماس، ءبىراق ءبىرىنشى بەتتەن ەڭ سوڭىنا دەيىن تۇك قالدىرماي قاراپ شىعار. وعان دەيىن ءىشىڭىز پىسىپ بارا جاتسا، اناداي جەردەگى تەلەفون بۋدكاسىنا كىرىپ، تانىستارىڭىزدىڭ بىرىمەن حابارلاسىڭىز، نە سۋ ساتاتىن اۆتوماتتان سۋسىن قاندىرىڭىز. سول ەكى ورتادا الگى اق بالتىر جالت ەتىپ تاعى دا جولعا تۇسەر. دەدەكتەپ سوڭىنا ىلەسىڭىز. ول اناداي جەردەگى ايالدامادان جونەلە بەرگەن اۆتوبۋسقا سۇڭگىپ كەتەر. ايقايدى سالىپ، ارتقى ەسىككە ءسىز دە جارماسىڭىز. اۋزى-مۇرنىنان شىققان اۆتوبۋستىڭ ءىشى تاۋعا جاقىنداعان سايىن سەيىلە تۇسەر. ورىندىق ءتيىپ جايعاسىپ العاندار بولماسا، تۇرەگەلىپ تۇرعانداردىڭ جىلىنشىگىنىڭ جىلانقاراعى ۇزىلە جازداعاندا، ورگە قاراي ىشقىنا ىڭىرانىپ كەلە جاتقان كوكساۋ اۆتوبۋس كوشەنىڭ تاۋ جاق شەتىنە شىعىپ تا ۇلگەرەر. سوندا مانادان بەرى الدىڭعى ەسىكتىڭ بوساعاسىندا كوزىڭىزدىڭ جاۋىن الىپ تۇرعان قوس اق بالتىر كەنەت سىرتقا ءبىراق سەكىرىپ تۇسەر. جالماجان ءسىز دە سىرتقا اتىلىڭىز. تىق-تىق باسقان قوس بالتىر بويشاڭ تەرەكتەر تۇنەرە سامساپ تۇرعان قالتارىس كوشەگە جالت بۇرىلار. سوڭىنان ءسىز دە سالىڭىز. تاس كوشەنى تىق-تىق شەرتىپ بارا جاتقان قوس وكشەنىڭ دىبىسىنا ەلتىپ كەلە جاتىپ الدىڭىزداعى اق بالتىرلاردىڭ كوزىڭىزدەن قالاي ءبىر-بىر ۇشقانىن بايقاماي دا قالارسىز. اڭىرىپ ءبىراز تۇرارسىز دا، اق بالتىردى اقىرعى رەت كوزىم شالدى-اۋ دەگەن تۇسقا جەتىپ كەلسەڭىز، كەۋدەڭىزدەن يتەرىپ اباجاداي ەمەن قاقپا كەس-كەستەپ تۇرا قالار. كوزىڭىزدى قانشا ساتساڭىز دا بىلق ەتپەس. بەدىرەيىپ تۇرا بەرەر. ءمىز باقپاي تۇرا بەرۋگە ول شىداعانمەن ءسىز، ارينە، شىداي الماسسىز. امالىڭىز قۇرىپ كەيىن قايتارسىز. قاشان اۆتوبۋس ايالداماسىنا جەتكەنشە جالتاقتاپ ارتىڭىزعا قاراۋمەن بولارسىز. جەلمەن شايقالىپ سامساپ تۇرعان كوپ تەرەكتىڭ كولەڭكەسى جىنىڭىزدى كەلتىرىپ، «ۆۋگي-ۆۋگي» بيلەپ مازاق قىلار. سايقىمازاق كولەڭكەلەردى داۋسىڭىزدى شىعارىپ بالاعاتتاۋعا مادەنيەتتىلىگىڭىز شاۋجايىڭىزعا وراتىلىپ، ىشىڭىزدەن زىپ-زىلدەي قىپ ءبىر سىباپ اپ، تاۋ جاقتان كەشقۇرىم سيرەك قاتىنايتىن اۆتوبۋستى كۇتىپ، ەكى كوزىڭىز ءتورت بولىپ سارعايىپ تۇرارسىز دا قويارسىز.
ەگەر ونى وسىدان جيىرما-جيىرما بەس جىل بۇرىن سىرتىنان كورە قالساڭىز جونە ءوزىڭىز ول كەزدە شاۋ تارتا قويماعان جاس بولساڭىز، ءدال وسىلاي بولارى داۋسىز-تۇعىن.
سونىڭ ءبارى كۇنى كەشە عانا ەمەس پە ەدى.
— زۋلاپ ءوتىپ جاتقان... ۋاقىت-اي! — دەيتىن ول كەيىن سول داۋرەن ەسىنە تۇسكەندە، «ءومىر-اي!» دەۋگە ءبىر ءتۇرلى اۋزى بارماي.
شىنىندا دا، ول كۇندەر بولسا عوي... مىناۋ ءتور جاق قابىرعاداعى شىنىلى راماداعى ادەمى كەلىنشەك ءدال مىنا سۋرەتتەگىسىندەي شىراداي جالتىراعان شارا كوزىن توڭكەرىپ تاستاپ، اق جۇمىر يەكتى اق بورىقتاي بىلەككە اسىپ تاستاپ، بەتىنەن بەينەڭ كورىنەتىن جىلماعاي ستولدىڭ باسىندا جىلميىپ قانا وتىرماس پا ەدى. كولدەي تەرەزەدەن كول-كوسىر توگىلگەن مول شۋاق تولقىن-تولقىن بۇيرا شاشىنىڭ اراسىندا اۋناپ-قۋناپ، ومىراۋىنا ەكى جەردەن بۇلقىنتىپ كوگەرشىن تىعىپ قويعانداي اۋانى تەپكىلەپ تۇرعان قوس تومپەكتىڭ ءدال ورتاسىنداعى بارماقتاي لاعىلدى تۇرتكىلەپ ويناپ، بۇنىڭ توڭىرەگىنەن شىرق ءۇيىرىلىپ شىعا الماي جۇرمەس پە ەدى. باستىقتىڭ قابىلداۋىنا كەلگەندەردىڭ جۇرەكتىلەۋ جاعى قالجىڭ ايتىپ، جىگەرسىزدەۋ جاعى ءۇن-تۇنسىز كوزىن ساتىپ باعار ەدى عوي. تالاي نەمە مۇنىڭ بەت-اۋزىن زەرتتەيمىن دەپ وتىرعاندا، كەزەگى كەلگەنىن بىلمەي، باستىقتى كۇتكىزىپ قويىپ، ءسوز ەستىپ جاتار ەدى عوي. وندايلار ورنىنان اتىپ تۇرىپ، تورگى ەسىككە قاراي اپىل-قۇپىل جۇگىرگەندە، بۇل ونسىز دا جەلى وڭىنان تۇرماي بارا جاتقان بەيشارانى ودان سايىن يتتەي قىپ مازاقتاپ، سىلقىلداپ تۇرىپ كۇلمەس پە ەدى. الگى ساباز كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ شىقسا، بۇعان جىلميىپ تاعى ءبىر قاراماس پا ەدى. سوندا بۇل تۇك كورمەگەنسىپ، تۇنەرە قالماس پا ەدى. سوندا الگى پاقىر كوكىرەگى الەم-جالەم بوپ كەتە بارماس پا ەدى.
ەندى ونى مىنا ءتور جاق قابىرعاداعى شىنىلى راماعا جايعاسقان كۇلىمكوز كەلىنشەك پەن سىرتىن قوڭىر بارقىتپەن تىستاعان ەسكى البومعا كەزەك تەلمىرىپ، سۇتكە ءتۇسىپ كەتكەن اق تىشقانداي وز-وزىنەن ۇرپيە قالعان قاۋساعان كارى كەمپىردەن باسقا كىم بىلەدى!
— قايران كۇندەر-اي دەسەڭشى...
ول الدىنداعى تىرسيعان قالىڭ البومدى سارت جاۋىپ، استىنداعى كونەتوز كرەسلونىڭ ارقالىعىنا شالقالاي قۇلاپ، ۇزىن-سونار ويعا شومادى.
اقار-شاقار شىڭداردىڭ ەتەگىندەگى كىشكەنە قالانىڭ ورىسى مەن قازاعى، ءۇيعىرى مەن تاتارى، دۇنگەنى مەن قىرعىزى بىردەي ءىش تارتاتىن قارا ماحمۇتتىڭ شۇڭىرەك كوز پىستە مۇرىن، شاناش بەت كىشكەنە كەمپىرى: «قارا شالىم مەن ءۇش قىزىم امان تۇرسا، تالاي جاقسىنىڭ تورىندە تالتاڭدارمىن-اۋ»— دەپتى دەپ ەل ايتۋشى ەدى. مارقۇم كورىپكەل ەكەن. ايتقانى كەلدى دە قويدى. ۇلكەن قىزى ءزۇبارجات شەشەسىنىڭ توركىنى تاتارلارعا بۇيىردى، ودان كىشى زۇلحيا اكەسىنىڭ ناعاشىسى ءۇيعىرلارعا كەلىن بولدى، ال قارا ماحمۇت وتىرعان قارا شاڭىراقتىڭ ءتۇپ يەسىمىز دەپ كەۋ-كەۋلەيتىن قايقى ءتوس قازاقتاردىڭ سالىمى وسى زۋھراعا ءتۇسىپتى. قارا ماحمۇتتىڭ سۇيەك بىتىمىنە كىشكەنە كەمپىردىڭ اقتىعى قوسىلىپ ءۇش قىز بىرىنەن ءبىرى وتكەن سۇلۋ بوپ ءوستى.
ساۋدا-ساتتىق كوشەسىندەگى ءىرى دۇكەن يەسىنىڭ وڭ قولى قارا ماحمۇتتىڭ ءۇيى تۇگىلى قوراسىنان قوناق ارىلمايتىن. كوشە جاق قاقپاسىنان سولقىلداق فاەتون مىنگەن ۇلىقتار ءتۇسىپ جاتسا، قورا جاق قاقپادان تۇيەلەرىن باقىرتىپ، ەسەكتەرىن اقىرتىپ قىر قازاقتارى مەن قىستاق ءۇيعىرلارى كىرىپ كەلە جاتار-دى.
قوس قابات قاراعاي ۇيدە اتاكەمدەر مەن ەنەكەمدەر، انيلەر مەن اتيلەر، اعايلار مەن ابزيلەر، قالپاقتى، قالباعايلى، تاقيالى، تىماقتى كوپ قوناق سۋداي ساپىرىلىساردى. ءبىر بولمەدە گۇرس-گۇرس شامپان اتىلىپ، سىڭعىر-سىڭعىر بوكال ءتۇيىسىپ جاتسا، ەكىنشى ءبىر بولمەدە الدارىنا جايناماز جايىپ، تاسپيىق ساناپ تاقۋالار وتىراردى.
جالپى ول ءۇيدىڭ داستارقانىنا قاراپ ءۇيعىردىڭ ءۇيى، داستارقان باسىنداعى اڭگىمە سىڭايىنا قاراپ تاتاردىڭ ءۇيى دەپ قالاتىنسىز. اندا-ساندا ايلاپات كەڭ قورانىڭ ءتۇپ جاعىندا ءۇيىلىپ جاتاتىن تۇيەنىڭ قۇمالاعى مەن قارا ماحمۇتتىڭ تاماققا تويىپ العان سوڭ، تەرەزەنى اشىپ قويىپ، ۇستى-ۇستىنە كەكىرەتىنى عانا بۇل ءۇيدىڭ قازاقتارعا دا از-مۇز قاتىسى جوق ەمەستىگىن بايقاتاتىن.
قارا ماحمۇتتىڭ قازاق ەكەنىنە تاعى ءبىر كۋا — ونىڭ تەك دۇكەنىندە عانا ەمەس، ۇيىندە دە جۇرتتىڭ ىعى-جىعى تولىپ وتىرعانىن جاقسى كورەتىنى. قۇداي ونىڭ باسقا تىلەگىن بەردى مە، بەرمەدى مە بەلگىسىز، ايتەۋىر بۇل تىلەگىن ارتىعىمەن ورىنداعانىنا ەش كۇمان جوق. ماحمۇتتىڭ قولىنداعى قىزىلدى-جاسىل دۇنيەنى جاعالاپ كەلەتىن قايمانا جۇرتقا ءۇش بىردەي ماتۋر قىزدىڭ قاباقتارىن اڭديتىن جىگىتتەر قوسىلعاندا، ونىڭ ءۇيىنىڭ قىسى-جازى، كۇنى-تۇنى نەگە سەڭدەي ساپىرىلىسىپ جاتاتىنىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى ەمەس پە!
اسىرەسە، ساسكەدە سولقىلداق فاەتونعا ءمىنىپ، كوشە ارالاۋعا شىعاتىن دەلديمە قالپاق سۇلۋ قىزدىڭ سوڭىنان كوزىن ساتاتىندار-اق جول بەرمەيدى. ۇيىنە جىگىتتەردىڭ كەلگىشتەپ كەتكەنىن كورگەندە كىشكەنە كەمپىردىڭ جانى كىرىپ قۋانىپ قالۋشى ەدى. «ي، ي، سۇلۋ قىز دەگەن سولاي بولار. سوڭىنان ەركەكتەر شۇبىرىپ جۇرمەگەن ايەل، ايەل، مە!»— دەپ، شاناش بەتىنە قان جۇگىرىپ، شۇڭىرەك كوزىنە جىلت ورالىپ جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ قوياردى.
كەشقۇرىم قىزدى بولمەسىنە شاقىرىپ اپ اقىل ايتاتىن.
— بۇل ەركەكتەردىڭ كوركىنە قىزىقپاي، بوركىنە قىزىق. كورىك ايەلدەرگە كەرەك. ال بورىك ەركەكتىڭ ابىرويى مەن داۋلەتىن كورسەتەدى. ي، ي سەندەر قايدان بىلەيىن دەپ ەدىڭدەر. بۇل ەركەك دەگەندەردىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ەكى، كوزگە كورىنەتىن ءۇش قاسيەتى بولادى. كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر قاسيەتى اقىلى، ەكىنشىسىن ءالى باستارىڭ جاس، ايتۋعا بولمايدى. ال كوزگە كورىنەتىن ءۇش قاسيەتى: بەتىندەگى ايباتى، قولىنداعى قايراتى، قالتاسىنداعى داۋلەتى. كوزگە كورىنبەيتىن قاسيەتتەرىن قاتەلەسسەڭدەر وقاسى جوق، ءبىراق كورىنىپ تۇراتىن قاسيەتتەرىنەن قاتە جىبەرمەڭدەر. ايەل پاقىردىڭ باعى جانبايىن دەسە ءسۇيتىپ قارا باسادى. قۇدايىم سەندەردى تەك سونداي-اق ماسقارادان امان قىلعاي.
شۇيكەدەي عانا قارا كەمپىر وز-وزىنەن قورىققانداي جاعاسىن ۇستاي الار ەدى.
زۋھرا اناسىنىڭ ايتقان جەرىنەن شىقتى ما، شىقپادى ما، ونى ءوزى دە بىلمەيدى، ال اكەسىنىڭ كوڭىلىن تاپ باسقان سياقتى.
قارا ماحمۇت قول اعاشتاي ءدوڭ مۇرنىنىڭ استىنا مۇرت ەمەس، شالعى وراق قىستىرىپ قويعانداي، ەدىرەيگەن وتكىر كىسى ەدى. الۋشىنىڭ سۇراعانىنا جىعىلماي، ونى ءوزىنىڭ ايتقانىنا كوندىرىپ ۇيرەتكەن وكتەم مىنەز ساۋداگەر كۇنى-تۇنى دۇكەنىنەن شىقپاسا دا، ايتقانى ورىندالىپ جاتاتىن. ساۋدا-ساتتىق كوشەسىنىڭ تالاي قالتامانى سىبىرگە «قوزى قۇيرىق تەرۋگە» كەتكەندە دە، ول تىرپ ەتپەدى. قايتا قالاداعى ازىن-اۋلاق دۇكەندەردىڭ ۇستىنەن قارايتىن ازىن-اۋلاق باستىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ الدى. ونىڭ سىرىن باسقا تۇگىلى قىزدارى دا بىلمەيدى. ايتەۋىر اس ءۇي، قورا-قوپسىنى جايلايتىن قىزمەتشىلەردەن ەستىمىستەرى: باياعىدا وقىپ جۇرگەندە اكەلەرى قول ۇشىن بەرگەن ءبىر قارا تاياق بۇگىندە ۇلكەن قىزمەتتە دەسەدى.
كەيدە ءۇي-ىشى بوپ وڭاشا قالعاندا، قارا ماحمۇت قىزىنا:
— سەنىڭ ورنىڭا ءبىر بالا بەرگەندە عوي، اۋزى دۋالى ورىنداردىڭ بىرەۋىنىڭ دەلبەسى ءوز قولىمدا بولماس پا ەدى،— دەيتىن وز-وزىنەن تۇنجىراپ.
بەۋ، ماحمۇت-اي، سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟ كۇيەۋدىڭ جاقسىسى بالاڭنان ارتىق. بالاڭ بەتىڭنەن الۋى مۇمكىن، كۇيەۋ ويتپەيدى عوي،— دەيتىن اق كەمپىر الدەنەگە تىزالاقتاپ.
ماحمۇت وندايدا سوزدەن توسىلعانداي، كەمپىرى جاققا ەجىرەيىپ ءبىر قارايتىن دا، ۇندەمەيتىن.
ول ءبىر كۇنى:
— وسى كۇنى كومسومول دەگەن كۇشەيىپ بارادى عوي. كۇندە-كۇندە جيىنداتىپ جاتقانى. سونداي-سوندايىنا بارىپ تۇرمايسىڭ با؟— دەگەنى كوزىنىڭ قيىعىن قىزىنا تاستاپ.
شىنىندا دا، ول كەزدە بۇرىنعى زيالى جاستار باس قوساتىن ازعانتاي جەردىڭ ءبارىن كومسومول يەلەنىپ العان-دى. بۇرىنعىداي كۇندە بي، كۇندە ساۋىق جوق، ونىڭ ورنىنا قايداعى ءبىر قىزىل كەڭىردەك جينالىس كوبەيدى. ولاردان بۇل ەشتەڭە تۇسىنبەيدى. اكەلەرى ايتقان سوڭ امال جوق، تۇسىنبەسە دە بارادى.
شىركىن، ول زاماننىڭ جينالىسىنان مونشاعا تۇسكەندەي بوپ بۋسانىپ شىعاتىنسىڭ. كىم سويلەسە دە، جەلپىنىپ سويلەيدى، كىم سويلەسە دە، ءولتىرىپ سىنايدى. زۋھرا سول ءبىر وجەكتەگەن داۋىستاردان ءۇيدىڭ توبەسى ءدىر-دىر شايقالىپ تۇرعانداي كورىنەتىن. ول قاپەلىمدە، كىمنىڭ نە ايتىپ جاتقانىن دا اجىراتا المايتىن-دى. ءبىرازدان سوڭ زالداعىلاردى جاعالاي شولىپ، اركىمنىڭ بەتىنە ۇڭىلەدى. قاي-قايسىسىنىڭ جۇزىندە دە مۇنىڭ جۇرەگىن ءدىر-دىر شىمىرىكتىرەر وجەت سۇس بار. بىرەۋ-مىرەۋى «تەسىلىپ نە ىزدەپ وتىرسىڭ» دەپ بەتىن قايتارىپ تاستاي ما دەپ، دەرەۋ ەدەنگە قاراپ تۇقشيىپ كەتەدى. ىڭ-جىڭ دىبىستان باسى اينالعاسىن تاعى دا زال ىشىنە كوز جۇگىرتەدى.
ءبىر جولى ونىڭ قىراعى جانارى ىلعي قۇلاعى قالقيىپ، يەگىن قولىنا تىرەپ، شەشەندەردىڭ ءسوزىن قالت جىبەرمەي تىڭداپ وتىراتىن سەلەۋ شاش سارى جىگىتكە تۇسكەنى. ول اندا-ساندا مونتانى كوكشىل كوزىن بۇلار جاققا سالىپ قويادى. كوزىنىڭ مۇكىسى بارداي سىعىرايا قارايدى. كوزدەرى ۇشىراسىپ قالعاندا ەكى بەتى دۋ قىزارىپ، ءارى بۇرىلادى. مىناۋ زالدىڭ ىشىندەگى شەتىنەن وجەكتەگەن وندىردەي جىگىتتەردىڭ اراسىندا ءجۇزى جىلى ادام جالعىز سول كورىنەدى بۇعان. ونىڭ ەشقاشان مىنبەگە شىققانىن كورگەن ەمەس. بۇگىن دە، ەرتەڭ دە قۇلاعى قىپ-قىزىل بوپ وزگەلەردى تىڭدايدى دا وتىرادى. كەي-كەيدە اۋزى قىشىپ سويلەپ تۇرعان شەشەنگە ءسوز قىستىرىپ، كۇڭك ەتە قالاتىنى بار. وندايدا مىنبەدەگى قىزىل كوز شەشەن ايتىپ تۇرعان اڭگىمەسىن تاستاي بەرىپ، وعان شۇيلىگە كەتەدى. سەلەۋ شاش سارى جەرگە كىرىپ كەتەردەي بوپ ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالادى. سول-اق ەكەن، قاسىنداعى بۇيرا شاشى دۋدىراعان قىر مۇرىن توماعا كوز جىگىت ورنىنان اتىپ تۇرىپ، مىنبەگە اياڭدايدى. شىعا سالا الدىندا عانا سەلەۋ شاش سارىعا شۇيلىككەن شەشەننىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ءبىر كەلىپ كەتەدى دەيسىڭ. قولدى سەرمەپ-سەرمەپ، وتكىر كوزىن وڭدى-سولدى ويناقتاتىپ، سايراپ بەرگەندە تىڭداۋشىلاردا ەس قالمايدى.
زۋھرانىڭ جۇرتتىڭ نە ايتىپ جاتقانىندا شارۋاسى شامالى، ەكى كوزى دوسىنىڭ سوزىنە جۇرت دۋىلداتا قول سوققان سايىن جۇرتتىڭ تاساسىنا بۇعا تۇسكەن مومىن سارىدا.
ول جانىبەكپەن دە سونىڭ ارقاسىندا تانىسىپتى. بىردە مىنبەدەن الابۇرتىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان توماعا كوز قاراشا جىگىت جولداسىنا جەر تۇبىنەن كوز تاستاپ وتىرعان ادەمى قىزدى كورە قويعانى. سوسىن-اق بۇرىن مىنبەدەن ايتىلىپ جاتقان ءار ءسوزدى قاعىس جىبەرمەي اڭدىپ وتىراتىن قاراشا جىگىت اياق استىنان مويىن ومىرتقاسى قيسايىپ كەتكەندەي، ىلعي شەت جاققا كەپ جايعاساتىن بۇدان كوز ايىرماي قادالسىن-اي كەپ. زۋھرا ەندى جاپالاق-جاپالاق قاراپ قوياتىن مومىن سارىنىڭ ءجۇزىن ءبىر كورۋگە مۇڭ بولدى. قاراشا جىگىتتىڭ وڭمەنىڭنەن ءوتىپ بارا جاتقان توماعا كوزىنە بەتتەي المايدى.
ول كەزدە تۇندەلەتكەن قاراقشىداي توبەڭنەن تۇنەرە ءتونىپ تۇراتىن تەرەكتەر سامساعان قاراڭعى كوشەدە ءجۇرۋدىڭ ءوزى قيامەتتۇعىن. جينالىستان سوڭ الگى ەكەۋى ۇيگە اكەلىپ تاستايتىندى شىعاردى. قاسىندا شاشى دۋدىراپ قارىشتاي ادىمداپ قاراشا جىگىت كەلە جاتاتىن-دى. اناداي جەردە تومپالاڭداپ سەلەۋ شاش سارى ەرىپ كەلەتىن-دى. ونىڭ ءبىر اياعىنان سىلتىپ باساتىنىن سوندا اڭعارعان-دى.
و دا ءبىر داۋرەن ەكەن عوي. ءوتىپ بارا جاتقان... «ءومىر-اي!» دەۋگە اۋزى بارماي، «ۋاقىت-اي!» دەيتىن كەيىن سول ەسىنە تۇسكەندە.
كىسىگە كوڭىلى بىتە بەرمەيتىن قارا ماحمۇت كۇيەۋ بالاسى جايىندا اڭگىمە بولا قالسا، ءتىسىن شۇقىلاپ، مۇرتىن تالداپ راقاتتانىپ قالادى. كۇن سايىن تاڭەرتەڭگى شاي ۇستىندە گازەت قاراعاندا، ىشىنەن سونىڭ اتىن ىزدەيدى. ول كەزدە كۇنىنە ءبىر جينالىس بولماۋى، وندا جانىبەكتىڭ سويلەمەۋى ەش مۇمكىن ەمەس ەدى. جانىبەك قايدا؟ جينالىستا. جانىبەك قايدا؟ موسكۆاعا جينالىسقا كەتتى. جانىبەك قايدا؟ پالەن وبلىستا جينالىس وتكىزىپ ءجۇر.
سونىڭ ءبارىن ەستىگەن سايىن قارا ماحمۇتتىڭ توبەسى كوككە ءبىر جەتىپ قالاتىن-دى. سودان دا ما، قىزى دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى.
جانىبەككە قالانىڭ شەت جاعىنان بورەنەدەن قيىپ سالىنعان، ءوز الدىنا قورا-قوپسىسى بار وڭاشا ءۇي ءتيدى. جۇرت ساپىرىلىسىپ كەلەدى دە جاتادى، ساپىرىلىسىپ شىعادى دا جاتادى. قىر قازاقتارى. ۇلكەن قالالاردان كەلگەن سىيلى قوناقتار. وسى قالاداعى كوز تانىستار. دوس تار. جولداستار. وقۋداعىلار. ىشىندە دوڭكيىپ قارا ماحمۇت جۇرەدى. باياعى سەلەۋ شاش مومىن سارى كورىنبەيدى. جانىبەكتەن ءبىر سۇراعانىندا «وبلىستا» دەگەن سياقتى ەدى. كەلە-كەلە و دا ەسىنەن شىعىپتى.
سوعىس باستالعاندا جانىبەك قازاقستاندا قۇرىلعان اسكەري قۇرامامەن مايدانعا اتتاندى. وعان قارا ماحمۇت قاتتى قينالدى. سوعىس تۇسىندا دا ونىڭ شارۋاسىنىڭ شايقالعانى شامالى ەدى. سونىڭ ارقاسىندا زۋھرا دا مۇقتاجدىق كورگەن ەمەس. جانىبەك كەتكەندە جۇگىرىپ جۇرگەن الىبەك اتاسى مەن اجەسىنىڭ قاستارىندا. ءوزىنىڭ سول باياعى سىلاڭ كيىمى. سول باياعى سىلاڭ ءوڭى. وعان جانىبەك قاۋىپ-قاتەردەن اۋلاق الىس ءبىر جاققا كومانديروۆكاعا كەتكەندەي. ۇرىسقا شىققالى جاتقان سولداتتاردىڭ الدىندا ءسوز سويلەپ تۇرعانداي. سوعىس بىتكەن سوڭ دا باياعىسىنشا لەپىرە كۇلىپ ۇيگە كىرىپ كەلە جاتاتىنداي. كوشەگە شىققاندا جوسىپ جۇرگەن وڭدەرى قۋارىڭقى، يىندەرى سالىڭقى كوڭىلسىز جۇرتتى كورگەندە قايدا كەتەرىن بىلمەيدى. ۇيىنە جەتكەنشە اسىعادى. ءۇيى دە سول باياعىسى. جىپ-جىلى. تاپ-تازا. ايناداي جالتىرايدى دا جاتادى. وعان جۇرتتىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن «مايدان» دەگەن ءسوز جانىبەكتى جىلى توسەگىنەن اجىراتىپ اكەتەتىن بوتەن قالاداعى كوپ جينالىستىڭ ءبىرى سياقتانادى دا تۇرادى.
ءبىراق بۇل جولعى «جينالىس» تىم ۇزاققا سوزىلدى. جانىبەك تەپ-تەز ورالا قويمادى. سونى ويلاعاندا ارا-تۇرا ۇيقىسى قاشادى. كوپكە دەيىن توڭبەكشيدى دە جاتادى. ەسىنە قايداعى-جايداعى تۇسەدى. كۇيەۋگە شىققان كەزدەگى قىزىقتارى كوز الدىنا ەلەستەيدى. قاشان كوكىرەگىنە ۇمار-جۇمار جيىلىپ قالعان قالىڭ كورپەنىڭ زىپ-زىلدەي سالماعى سەزىلگەندە بارىپ زورعا كوزى ءىلىندى.
نەعۇرلىم قۇلاعىن كەسىپ السا دا بىلمەستەي بوپ قاننەن قاپەرسىز ۇيىقتاسا، سوعىس سوعۇرلىم تەز اياقتالاتىنداي كورىنەدى. تۇسىندە دە جانىبەك ءبىر جاقتان كومانديروۆكادان ورالىپ جۇرەدى. ىلدىرماق-شىلدىرماق بازارلىقتار وكەلىپ جۇرەدى. قاسىنا جاقىنداي بەرىپ، بەتىنە ەڭكەيىپ، اۋەلى قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن يىسكەپ جۇرەدى.
سول جولى دا ءبىر كەزەرگەن كونتىك ەرىن شىقشىت تۇسىنا كەنەشە قادالا كەتكەنى. جىپ-جىلى دەمى ورتەپ بارادى. بۇل مىناۋ ويدا جوق راقاتقا ەلتىگەندەي بالقي ءتۇستى. كىرپىگىن دە كوتەرمەدى. وڭ جاق قاپتالىن ورتتەي كۇيدىرىپ جاتقان تانىس ىستىق ەندى كەۋدەسىنە ورمەلەدى. كوكىرەگىن جانشىعان زىپ-زىلدەي سالماق تۇلا بويىن تۇگەل بالقىتىپ بارادى. قالىڭ مامىق كورپەنىڭ كۇندەگى سالماعىنان اۋىرىراق سياقتى. باياعىدا جانىبەك تە... ءيا ول دا ءوستىپ تاماعىنىڭ استىنا باسىن تىعىپ الۋشى ەدى. ونىڭ دا شاشى تاپ وسىنداي يەگىن تىرنالايتىن تىپ-تىعىز قاتتى-تۇعىن. ول دا وسىلاي مۇنىڭ كورپەسىندە الا الماي جۇرگەن ءوشى بارداي، الدەقايدا ءجىتىرىپ جىبەرۋشى ەدى. ول دا وسىلاي وزەۋرەي قيمىلداۋشى ەدى.
كەنەت ومىراۋىن وپىرىپ جىبەرەتىندەي كورىنگەن الگى زىپ-زىلدەي ىستىق الدەقايدا عايىپ بولدى. تۇلا بويى كۇرت توڭازىپ بارا جاتتى. قارمانىپ جامىلعىسىن ىزدەپ ەدى، تابا المادى. ۇيقىلى-وياۋ قولىن سوزىپ، ەدەندەگى كورپەنى ەندى ۇستاي بەرگەندە الدەنە شىرت ەتە ءتۇستى. بولمەدە كۇڭىرسىگەن ماحوركا ءيىسى اڭقىپ كەتتى. اۋىزعى ءۇيدىڭ ءبىر قاپتالىنداعى بولمەدەن الدەكىم جوتكىرىندى. ءىش كويلەگىنىڭ انتەك ءتۇرىلىپ، ومىراۋىنا جيىلىپ، ۇيپالاقتانىپ قالعانىن، ودان تومەن دەنەسىنىڭ مۇز قارىعانداي تۇرشىگىپ بارا جاتقانىن سوندا بارىپ اڭعاردى.
قالاداعى گوسپيتالدە ورىن جەتپەيتىندىكتەن جازىلىپ شىققانداردى مايدانعا اتتانىپ كەتكەنىنشە از كۇن ماڭايداعى ۇيلەرگە باسپانالاتا تۇراتىن-دى. مانا تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەتەرىندە سوعىس كوميسسارياتىنىڭ ادامى سونداي ءبىر وفيسەردى ەرتىپ اكەپ، قاپتالداعى بولمەگە ورنالاستىرعان-دى.
سودان بۇل جۇمىستان شىعا سالا ۇيگە قايتپاي، توركىنىنە بارعان. ءتۇن ورتاسى اۋعانشا سوندا وتىرعان. كەتەرىن دە، قونىپ قالارىن دا بىلمەي كوپ قيپاقتاعان. وزىنەن-وزى جۇرەگى لوبىپ، ول ۇيدە دە تىنىش جاتا الماسىن بىلگەن. كيىنىپ سىرتقا شىققان. اۆتوبۋس كۇتىپ، ايالدامادا ۇزاق تۇرىپ قالعان. ونە بويىن قارماي العان تۇنگى اياز كوڭىلدەگى ۇيىمە بارسام با ەكەن، بارماسام با ەكەن دەگەن ەكى ۇداي ءدۇدامالدى دا، كوز الدىندا كۇنى بويى قازديىپ تۇرىپ العان ماناعى دۇردىك ەرىن، ءتۇرپى شاش ىسقاياق قارا بەيتانىس وفيسەردى دە جىم-جىلاس قۋىپ شىعىپ، ۇيگە جەتۋگە زار قىلعان-دى. ابدەن توڭىپ، دىردەك قاعا باستاعاندا ءولىپ-تالىپ، تاۋ جاققا سيرەك قاتىنايتىن تۇنگى اۆتوبۋس تا كورىنگەن-دى. سوعان وتىرعانىن بىلەدى. ۇيرەنشىكتى ايالداماعا كەپ تۇسكەنىن بىلەدى. قالتاسىنداعى كىلتپەن ەسىكتى اشقانىن بىلەدى. اۋىزعى بولمەنىڭ شامىن جاقپاي، ەتىگىن شەشكەنىن بىلەدى. اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ ءوز بولمەسىنە وتكەنىن بىلەدى. توسەگىنە كەپ قۇلاپ ەدى، كۇندە جامىلىپ جۇرگەن مامىق كورپەنىڭ ەش قامساۋى جوقتاي كورىندى. دىردەكتەپ ورنىنان تۇرىپ، تاعى ءبىر كورپە جامىلدى. سوندا بارىپ ءيىنى سالماق سەزگەندەي، ونە بويىنا ينەدەي قادالعان مۇز تىكەنەكتەر جىعىلعانداي بولدى. ماۋجىراپ ۇيىقتاپ كەتىپتى.
ەندى، مىنە، الگى ءبىر ەلەستىڭ ءوڭى ەكەنىن، ءتۇسى ەكەنىن بىلە الماي دال. كورپەسى جەرگە ءوزى ءتۇسىپ كەتتى مە، جوق قاپيادا قول سالعان وزبىر شەڭگەل لاقتىرىپ جىبەردى مە — حابارى جوق. ءتىپتى مانا جاتاردا ءوز ەسىگىنىڭ سىرعىتپا تيەگىن سالعان-سالماعانىن دا بىلمەيدى. ورنىنان تۇرىپ، تەكسەرىپ قايتۋعا تابانىن قارىپ الاتىن مۇزداي ەدەننەن قايمىعىپ، قىمتانا ءتۇستى. ءبىراق، قۇلاعىن كورشى بولمەگە تىگىپ قويادى. بولات سەرىپپەلى تەمىر كەرەۋەتتىڭ سىقىرلاعانىن ەستىگەندە تۇلا بويى ءدىر ەتە قالادى. جۇرەگى لۇپىلدەپ قويا بەرەدى. ەلەڭدەپ ءبىراز جاتادى، مەڭىرەۋ تىنىشتىققا بويى ەندى ۇيرەنە بەرگەندە كەلتە سىقىر تاعى شىعادى. بەيتانىس ەركەك ەستىپ قالا ما دەگەندەي تۇنشىعا كۇرسىنىپ، تەرىس اۋناپ تۇسەدى. تاعى دا سول جىم-جىرت تىنىشتىق. تاعى دا سول كەلتە سىقىر. تاڭ اتقانشا كوز ىلىندىرە السايشى!
الا كوبەڭدە تۇرا سالا ەسىككە بەتتەدى. سويتسە — سىرعىتپا تيەك تارس بەكىتۋلى. زۋھرا سالعىرت جىميىپ قويدى. شالا-شارپى ءبىر شىنى اياق شاي ءىشتى. ستول ۇستىندەگى قۇماندى سۋىپ قالماسىن دەپ سۇلگىمەن قىمتاپ بۇركەدى. «قوناق ويانسا، ىشەر»— دەپ ويلادى. شىعىپ بارا جاتىپ، كورشى بولمەنىڭ شىنىلى ەسىگىنەن تەمىر كەرەۋەتتە تەرىس قاراپ ۇيىقتاپ جاتقان بەيتانىس ەركەكتى كوردى. ىسقاياق قارا. ۇزاق قاراسا، ويانىپ كەتەتىندەي، كوزىن تەز اۋدارىپ اكەتتى.
جۇمىستا وتىرىپ، تۇندەگى وقيعا ەسىنە تۇسكەندە ءبىر كۇرسىنىپ الادى دا، ارتىنشا-اق دۋ قىزارىپ كەتەدى. قىزمەتتەن قايتاردا كەشەگىدەي توركىنىنە سوقپادى. بىردەن ۇيىنە تارتتى. جۇرەگى لۇپىلدەپ زورعا جەتتى. تۇتقادان ۇستاپ تۇرىپ قالدى. ءقازىر قارسى الدىنان شىعا كەلەتىن دۇردىك ەرىن ىسقاياق قارانىڭ نە ايتاتىنىن، ونىڭ الدىندا ءوزىنىڭ نە ىستەپ، نە قوياتىنىن انىق بىلمەيدى. ءبىراق نە دە بولسا كورگىسى، ءبىر اۋىز ءتىل قاتقىسى كەلدى. تۋ سىرتىنان بيىك شارباقتىڭ ساڭىلاۋىنان بىرەۋ قاراپ تۇرعانداي. ەسىكتى جۇلقىپ اشىپ ۇيگە كىردى. ستول ۇستىندە قاعاز جاتىر. «كەشىرىڭىز. كوپ-كوپ راقمەت!» توبەدەن تۇسكەندەي ەكى اۋىز ءسوز. بار بولعانى سول-اق.
كوزىنىڭ الدى جىبىرلاپ قويا بەردى. ەكى جىلىنشىگى جەمىرىلىپ، ورىندىققا سىلق وتىرا كەتتى. تور كوز وقۋشى داپتەرىنىڭ اراسىنان جىرتىپ الىنعان جىلتىر پاراقتىڭ ءبىر شەتى تىسىر-تىسىر ەتە قالدى. تۇيدەكتەي تامعان تورت-بەس تامشى جاس ءمولت-مولت ەتەدى. كەنەت بىرەۋ يىعىنىڭ ۇستىنەن ۇڭىلە قاراعان سياقتاندى. كەشەگى بەيتانىس جىگىت ەمەس پە! بۇنى قايتەر ەكەن دەپ سىناعاننان ساۋ ما؟ ستول ۇستىندەگى قاعازدى اسىعىس قارماپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. جالت بۇرىلىپ قاراپ ەدى، كوزى ءىلۋلى تۇرعان جانىبەكتىڭ پورترەتىنە ءتۇستى. تۇلا بويى وقىس ءدىر ەتە قالدى. توماعا كوز قارا جىگىت جاۋدىرەي قارايدى. الاقانىنداعى مىج-مىجى شىققان ءبىر پاراق قاعازدى لاقتىرىپ تاستاماي ءالى ۇستاپ تۇر.
زۋھرا سوعىس دەگەن نارسەنىڭ نە ەكەنىنە العاش رەت سوندا ءتۇسىندى.
ودان بەرى نە بولىپ، نە قويمادى! «زىمىراپ ءوتىپ بارا جاتقان... (ءومىر-اي دەۋگە اۋزى بارماي)... ۋاقىت-اي»،— دەيتىن كەيىن سول ەسىنە تۇسكەندە.
سول-اق ەكەن، اياعىن اتتاسا بولدى، تۋ سىرتىنان ءبىر سۇقتى كوز اڭديدى دا تۇرادى. اس ۇيگە باس سۇقسا، تورگى ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ تاساسىنا كەپ تىعىلادى. تورگى بولمەگە قايتىپ ورالسا، سىپ بەرىپ اۋىزعى بولمەگە جىلىسادى. ول وسىناۋ ءتورت بولمە ءۇيدىڭ ىشىنەن ءوزىن قويارعا جەر تاپپايدى. توسەككە جاتقاندا دا الدەكىم بۇقپانتايلاپ قاسىنا كەپ، بەتىنە ۇڭىلەتىندەي. زۋھرا كورپەسىن تارس بۇركەنىپ الادى.
ءتور جاقتاعى جانىبەكتىڭ سۋرەتى دە بۇرىنعىداي جايماشۋاق كۇلىمدەمەي، بۇنىڭ كىرگەن-شىققانىن اڭدىپ، مىسقىلداي جىميادى دا تۇرادى. ول ەندى ۇيگە كەلدى-اق، باسىن جەردەن كوتەرمەيدى. كوزىن كوتەرسە، الدەقايدان بىرەۋ-مىرەۋ شىعا كەپ، ونەۋكۇنگى ءتۇننىڭ وقيعاسىن ايتىپ، سارديتىپ بەتىنە باساتىنداي.
اۋلاعا شىقتى، مانادان بەرى قاقپانىڭ سىرتىنان تىڭ تىڭداپ تۇرعان بىرەۋلەر ءۇن-تۇنسىز قاشا جونەلگەندەي كورىنەدى. كوشەدە ارلى-بەرلى ءوتىپ جاتقاندار، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇعان جالتاق-جالتاق قاراپ قويادى. اۆتوبۋستا بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن بىرەۋلەر بۇنىڭ بەتىنەن ماي شىعىپ كەلە جاتقانداي تىنتكىلەپ باعادى. اسىرەسە، ەركەكتەر جاعى بىر-بىرىمەن ۋادەلەسىپ قويعانداي، كوزدەرى جەلىمشە جابىسىپ قادالادى دا قالادى. ءبارىنىڭ دە كوڭىلدەرىندە ءبىر كۇستانا تۇرعانداي. ءبارى دە اناداعى سۇرقيا ءتۇننىڭ ماسقاراسىن ەستىپ، ءبىلىپ العانداي. «ەل قۇلاعى ەلۋ» دەگەن راس بولماسا ەتتى. ءاربىر ىڭعايسىز قيمىلداپ قالعان جەرىڭدە، ءاربىر ورىنسىز كۇلىپ قويعان جەرىندە، ءاربىر رەتسىز سويلەپ قالعان جەرىڭدە كوزىڭە كورىنبەگەنمەن، باسقا جۇرتقا نە بولىپ، نە قويعانىن تاپجىلتپاي جەتكىزىپ وتىراتىن ءبىر-بىر قۇلاق سەلتيىپ-سەلتيىپ تۇرماسا ەتتى. سونداي ءبىر سىمسىك كوز، سىمسىك قۇلاق، سىمسىك اۋىز اناداعى وقيعانى دا بۇكىل قالاعا جايماسا ەتتى. مىنا جۇرت سونداي بىردەڭەنى ەستىگەن سوڭ وسىنشا سۇقتانىپ قارايتىن بولماسا ەتتى. ەندەشە ونداي سۇرقيا حابار تەك ءبىر قالامەن عانا شەكتەلدى دەيسىڭ بە! سۋماڭداپ مايدانعا دا جەتكەن شىعار. ايتپەسە، كۇيەۋىنىڭ حاتى نەگە پىشاق كەسكەندەي تىيىلا قالدى. جانىبەك، جانىبەك بولسىن. بۇرىن ءبىر اپتا حاتى كەشىكسە، تىزالاقتاپ جەر-كوككە تۇرا المايتىن ءوزى نە قىپ ءمۇنشا سابىرلى؟ ءتىپتى، حاتىنىڭ سول كەشىگە تۇسكەنىن قالاماي ما وسى... ءدال ءقازىر حاتى جەتىپ كەلسە نە ىستەر ەدى؟ باتىلى بارىپ قولىنا ۇستاي الار ما ەدى، ۇستاي الماس پا ەدى؟ ودان قايتا وسى ءبىر ەكى ۇداي حالدە جۇرە تۇرعانىنىڭ ءوزى دۇرىس شىعار. سوندا حاتىنان وسىنشا تايسالعاندا، ەرتەڭ ءوزى كەلگەندە قايتپەكشى؟ جانىبەككە نە بەتىمەن كورىنبەك... الدە ءوزىنىڭ دە حاتى سەكىلدى كەشىگە تۇسكەنىن قالايدى ما... ول تۋراسىندا ءتىپتى ويلانعىسى دا كەلمەيدى. نە بولارى بەلگىسىز بۇلىڭعىر بولاشاققا بولا باسىن اۋىرتىپ قايتەدى... قازىرگى ۋايىمى — ۇيىنە كىرىپ-شىعۋدىڭ ۋايىمى. قازىرگى ۋايىمى — كوشەدە بەتىنە قادالا قالاتىن كولدەنەڭ كوزدەردەن قالاي جالتارۋدىڭ ۋايىمى. قازىرگى ۋايىمى — اكە-شەشەسىنىڭ قولىنداعى الىبەگىنە قالاي كورىنۋدىڭ ۋايىمى.
بۇرىن ۇلىن وقتىن-وقتىن ءوز ۇيىنە الىپ كەلۋشى ەدى. ەندى ودان بەتىنەن باسادى. اباجاداي ءتورت بولمەدە اناداعى بەيۋاق قىلمىستى كىشكەنە ءسابيدىڭ بەيكۇنا جانارىنان جاسىرا الاتىنداي قالتارىس تابىلماستاي. ودان دا ءوز ازابىمەن ءوزى وڭاشا بولعانى ءجون ءتارىزدى.
بۇندا ءبىر وزگەرىس بارىن شەشەسى دە سەزەتىن سەكىلدى. «ءوڭىڭ نەگە قۋقىلدانىپ كەتكەن. بىردەڭەنى ۋايىمداپ ءجۇرسىڭ عوي؟»— دەگەن انادا بارعانىندا. تۇك سەزبەيتىن تەك ۇلى. قارا شۇناق بالا انادايدان اتاناقتاي جۇگىرىپ الدىنان شىعادى دا، موينىن تاس قىپ قۇشاقتاپ الادى. ول قۇشىرلانا قىسقان سايىن بۇل بۇرىنعىداي ەري تۇسپەي، سارساڭ كەسەكتەي مۇزداپ سالا بەرەدى. ءىشى-باۋىرىن ءبىر الاپات ىزعار قارىپ بارا جاتادى. سوناۋ كەز كەلگەن بوگدە كوزبەن، جۇرتپەن، اتا-اناسىمەن، مايدانداعى جارىمەن، كۇللى دۇنيەمەن، ءتىپتى مىناۋ ەت باۋىرىن جارىپ شىققان ءوز پەرزەنتىمەن ەكى اراعا كولدەنەڭ تۇرىپ اپ، قالعان الەمدى ءبىر جاققا، بۇنىڭ جالعىز ءوزىن ءبىر جاققا اجىراتىپ، ەندى قايتىپ جۋىسپاس قۇردىمعا الىستاتا، الاستاتا تۇسكەندەي. ەندى ول ءتىپتى جانىبەك جايىن ويلاۋعا دا قورقاتىنداي. بۇل ومىردە ەندى بۇعان سول بەيدارمەن قورقىنىشتان باسقا ەشتەڭە قالماعانداي. قالقيىپ جۇمىسىنا بارادى. قالقيىپ جۇمىسىنان كەلەدى. ءتىپتى نە كيىپ، نە قويعانىن دا بىلمەيدى. تەك كەڭسەگە كىرە بەرىستەگى كولدەي ايناعا كوزى تۇسكەندە عانا جۇرەگى ورنىنا تۇسەدى. ماڭدايى سول باياعىسىنشا جاپ-جازىق. قاسى سول باياعىسىنشا كەرىك. كىرپىگى سول باياعىسىنشا قايقاق. توستاعانداي-توستاعانداي ەكى جانارى سول باياعىسىنشا جىلت پەن نۇرعا تولىپ تۇر. البىراعان ەرنى دە سول باياعىسىنشا... توڭىرەگىنەن توسىن ءبىر شىرىن بال دامەتكەندەي تومپيا-تومپيا قالىپتى. ءۇستى-باسى دا مۇنتازداي تازا. كيىمى دە ينە جىپتەن جاڭا شىققانداي. اۋ، الگىندە عانا ءىشى-باۋىرىن ءبىر وزبىر قول سۋىرىپ اپ يتكە لاقتىرعان قۇر قاڭقاداي قۇلازىپ كەلە جاتقانى قايدا؟ ەندەشە مىناۋ اينا نە ايتىپ تۇر. اناۋ تۇك بولماعانداي قۇلپىرىپ تۇرعان سۇلۋ كەلىنشەك قالايشا ءوزى. ىشتەن توڭدىرعانداي ۇستى-ۇستىنە تىتىرەتكەن تىمىرسىق ۋايىمى نە جۇزىنەن، نە كوزىنەن قالايشا سەزىلمەيدى. ءسىرا، بۇل باسىنا قانشا قارلى قارا تاۋ ءىس تۇسسە دە ءۇستى-باسىن سىلاپ-سيپاۋدى ۇمىتا المايتىن بولعانى عوي! ءسىرا، بۇل باسىنا قانشا قارلى قارا تاۋ ءىس تۇسسە دە، تۇلا بويىندا كولدەنەڭ قىرتىس، كولدەنەڭ ءبىر ساباق ءجىپ جۇرگىزە المايتىن سياقتى عوي. شاماسى، بۇنىڭ باسىنا قانشا قارلى قارا تاۋ ءىس تۇسكەنمەن سۇلۋ بولماي تۇرا المايتىن سىڭايى بار-اۋ، ءسىرا. بۇل باسىنا قانشا قارلى قارا تاۋ ءىس تۇسسە دە، قۇسادان قان جۇتىپ قايعىرا المايتىن... جوق، جوق، وندايدىڭ بەتى اۋلاق... مىناۋ وسپادارسىز ويدان تۇلا بويى تىتىرەپ كەتەدى.
ءبىراق... ول... قارلى قارا تاۋ ءىس اقىرى باسىنا ءتۇسىپ تىندى. جۇمىستان سوڭ ۇيىندە اكەسى مەن شەشەسى ەڭسەلەرى جەرگە كەتىپ ەڭىرەپ وتىرعاندارىن كورگەندە ءبارىن ءتۇسىندى. بوساعادا اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. بۇندايدا نە ىستەپ، نە قويۋ كەرەك ەكەندىگىن بىلە الماي قاپەلىمدە ساسقالاقتاپ قالدى. ءبىرازدان سوڭ بويىن جيىپ، اكەسىنىڭ موينىنان قۇشاقتاي الدى. قارا ماحمۇت ەڭكىلدەپ قويا بەردى. بۇل دا جىلادى. قىرشىن كەتكەن جانىبەكتى مە، جەسىر قالعان ءوزىن بە، جەتىم قالعان الىبەكتى مە، باۋىرىنان شىققان بالانىڭ باقتالايسىزدىعىن كورىپ، تىرىلەي پۇشايمان بولعان كارى اكەسىن بە — كىمدى ايايتىنىن ءوزى دە بىلمەيدى، ايتەۋىر قارا ماحمۇتتىڭ بۇگىندە ءۇن سەپكەندەي اپپاق باسىن باۋىرىنا باسىپ اعىل-تەگىل جىلاي بەردى، جىلاي بەردى.
جانىبەكتىڭ قازاسىنان سوڭ قارا ماحمۇت كوپ جۇرمەدى. ءبىر كۇنى بازاعا بارىپ، قويماشىمەن سالعىلاسىپ تۇرعان جەرىندە تاي-تاي ماتانىڭ ۇستىنە تالىپ قۇلاعان جەرىنەن بەتى بەرى قاراماپتى.
بىرىنە ءبىرى ىلەسە كەلگەن قوس قاسىرەت باياعى بەيباق ءتۇننىڭ كۇناسىن قۇلان تازا جۋىپ كەتكەندەي. ەندى جۇرت وعان كۇستانالاپ ەمەس، مۇسىركەي قارايتىن سياقتى. كەڭسەدە، كوشەدە، اۆتوبۋستا جاۋتاڭداسقان قاي-قاي جاناردا دا جاناشىرلىق پەن مەيىرىم تۇنىپ تۇراتىنداي.
ونى العاش رەت باياعى... ءيا، سول... سەلەۋ شاش مومىن سارىنىڭ قابىلداۋىنا بارعاندا ءتۇسىندى. «كۇزەمبايەۆ، كۇزەمبايەۆ» دەگەندى بۇرىن تالاي جەردە ەستىپ ءجۇر ەدى. وسى قالاداعى ازعانتاي باستىقتاردىڭ ءبىرى ەكەنىن دە بىلەتىن. ءبىراق، ونى باياعى جالتاق-جالتاق قارايتىن جاپالاق كوز مومىن سارى عوي دەپ كىم ويلاپتى!
وعان بار دەگەن شەشەسى. شاناش بەت كەمپىر كۇيەۋى ولگەسىن ەڭكەيىپ، ەكى بۇكتەلىپ كەتكەن. سويتە تۇرا بۇعان كوكشىل كوزىن بىزدەي قاداپ بەزەرە سويلەدى.
— ءولىم وڭاي ەمەس. قارا شال كەتكەسىن تىرىلەي جەر تىستەپ مەنىڭ دە وتىرىسىم مىناۋ. ءبىراق، بىزدىكى كارىلىك. ال، ساعان نە جورىق. جانىبەك بەيشارا ەل باسىنا كەلگەن قاندى قىرعىندا جوق بولدى. ونىڭ ارتىن كۇتپەدىڭ دەپ ەشكىم ساعان كىنا تاقپايدى. «ايەل قىرىق شىراقتى» دەگەن. باعىڭ جانايىن دەسە، ءالى دە كەش ەمەس. ءبىراق، ءتۇل قاتىنعا تۋلاق قۇشاقتاعان دا ساۋاپ دەپ كىم-كورىنگەنگە قور بولما. باعى وزىق ەركەكتىڭ ەتەگىنە جارماس. قاتىن-بالاسىنىڭ بار-جوعىنا قاراما. قاشاندا سۇلۋ ايەلدىڭ اجارى باعى تاسقان ازاماتتىڭ، ال باعى جۇرگەن ەركەكتىڭ داۋلەتى اجارى اسقان ويەلدىڭ سالىمى. سەندەي ايەلگە قارايلامايتىن ەركەك كىندىك كەم دە كەم. تەك جاسىقتىق جاساپ، ىرىس-نەسىبەڭنەن قارالاي قاعىلىپ جۇرمە. مەن دە اكەڭدى قازاقتىڭ ەكى-ۇش مايبالاعى مەن تاتاردىڭ تورت-بەس توتاشىنىڭ اۋزىنان جىرىپ اكەتكەم. ورالىڭنىڭ بارىندا ويقاستاپ قالماساڭ ەشكىم سەنى ايامايدى. مەن بولسام قارتايدىم. جەسىر قاتىن باققان جەتىم ۇلدان نە ءپاتۋا شىعادى؟ ودان دا الىبەگىڭدى قازا تاپقان وفيسەرلەردىڭ بالاسىن وكىمەت وقىتىپ تاربيەلەيتىن جەرگە بەر. ايتپەسە، ەكەۋىڭ ءبىرىڭنىڭ اياعىڭا ءبىرىڭ وراتىلىپ، باقتارىڭدى بايلايسىڭدار. الگى كۇزەمبايەۆ دەگەن باستىق جانىبەكتىڭ جولداسى ەكەن دەپ ءبىزدىڭ شال كوپ ايتۋشى ەدى. سوعان بارىپ سويلەسسەڭ، ءوزى-اق رەتتەمەي مە؟! ايتقان اقىلدى تىڭدا. ايتپەسە، ەرتەڭ-اق سانىڭدى ءبىر-اق ۇراسىڭ. جامان ۇرعاشىلارداي ەتەگىڭ تولىپ ەڭىرەپ جۇرگەنىڭدى بىلسەم، بۇل دۇنيە تۇگىلى و دۇنيەدە دە: «باسىڭدا مي جوق مالعۇن قانشىق»،— دەپ قارعاپ جاتام...
سوسىن «ۇقتىڭ با ءوزىڭ؟»— دەگەندەي مۇنىڭ جۇزىنە شانشىلا ءبىر قاراپ قويدى. ابدەن كوڭىلىن قالدىرىپ، ءتۇڭىلدىرىپ ايتقىسى كەلسە كەرەك. سىرتتا ويناپ جۇرگەن قاراشا بالانى شاقىرىپ اپ، قولىنان جەتەكتەتىپ جىبەردى.
ءيا، تاپ باياعىسى. ەسىكتەن بۇل كىرىپ كەلگەندە ساسقالاقتاپ ورنىنان كوتەرىلدى. سەلەۋ شاشىن ءبىر سيپاپ، كوكشىل كوزدەرىن جاۋتاڭداتىپ قارسى ءجۇردى. قولىن الدى. قولتىعىنان دەمەپ ءبىر قاپتالداعى اباجاداي سافيان ديۆانعا اپارىپ وتىرعىزدى. سوسىن ءوزى توردەگى ورنىنا باردى. بۇعان جاپاق-جاپاق قاراپ قويادى. تاماعى قۇرعاپ قاپ، داۋسى شىقپاي قينالىپ وتىرعانداي قىلعىنا قارايدى.
ءسوزىن دە باتىلسىز باستادى. جانىبەككە، اكەسىنە كوڭىل ايتتى. ەندى تاعى نە ايتارىن بىلمەگەندەي اڭتارىلىپ قالدى. ءبىرازدان سوڭ بارىپ بۇنىڭ قىزمەتىن، جاعدايىن سۇرادى.
وزىنە سالسا وسى بويدا قايتا شىعىپ كەتۋگە دايىن وتىر. مىنا تاپ باياعىسىنان تىرناقتاي دا وزگەرمەگەن بۇگەجەكتەگەن مومىن سارى جارىلقايدى دەگەنگە سەنە قويمادى.
سونى سەزگەندەي كۇزەمبايەۆ:
— يا، زۋھرا، كەلگەن شارۋاڭىزدى ايتىڭىز،— دەدى. بۇل كوزىن جەردەن كوتەرىپ الدى. اباجاداي جالتىراق ستول، وڭاشا قوندىرعىعا مىعىم قونجيعان الدەنەشە تەلەفون، زىلدەي-زىلدەي سافيان كرەسلولار مومىن سارىنىڭ وزىندە ايبات جوق بولعانىمەن مىنا وتىرعان جەرىندە ايبات، بيلىك، پارمەن بار ەكەندىگىن سەزدىرگەندەي. كوزىنە سوناۋ كوپ تەلەفوننىڭ ار جاعىندا بۇل قايتەر ەكەن، كەلگەن شارۋاسىن ايتار ما ەكەن، ايتپاس پا ەكەن دەپ شاناش بەت سارى كەمپىر مىسقىلداي قاراپ تۇرعانداي كورىنىپ كەتتى. زۋھرانىڭ كوڭىلىنە ءبىر قورقىنىش كىردى. اسىعىپ-ۇسىگىپ ايتا باستادى. كۇزەمبايەۆ زەر سالىپ تىڭداپ وتىر. كىشكەنە كوكشىل كوزدەرى بارعان سايىن تىم كىشىرەيىپ مولدىرەي ءتۇستى. تاماعى بۇلك-بۇلك ەتەدى. قولىنداعى كوپ قارىنداشتى شاشىپ الاتىنداي مىتىپ قىسىپ اپتى. سەلەۋ شاشتارىنىڭ ءتۇبى كۇپ-كۇرەڭ بوپ قىزارىپ كەتكەن. ماعان بىردەڭەدەن ىزالانىپ وتىرعاننان ساۋ ما؟»— دەپ ويلادى زۋھرا. ءبىراق كوپ تەلەفوننىڭ تاساسىنا جاسىرىنىپ تىڭداپ وتىرعان شاناش بەت سارى كەمپىردەن قايمىعىپ، نە دە بولسا، كوكەيىندەگى اڭگىمەنى ايتىپ تىنۋعا بەكىندى.
مومىن سارى بۇنىڭ سوزىنەن كەيىن داعدارىپ ءبىراز وتىردى. تاماعىن بىرەر كەنەپ الدى. ءبىراق ەشتەڭە دەگەن جوق. شەت جاقتاعى قارا تەلەفونعا قول سوزدى.
— اللو، بۇل اسكەري كوميسساريات پا؟
سوسىن ءمۇعالىمنىڭ ايتقان ساباعىن بۇلجىتپاي سول قالپىندا ايتىپ بەرەتىن ىجداھاتتى شاكىرتتەي الگىندە زۋھرانىڭ اۋزىنان شىققان اڭگىمەنى بيپازداپ قايتالاي جونەلدى. قارا تەلەفوندا ءۇن جوق. ءۇن جوق. ءۇن جوق، ءۇن جوق. ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ: «قۇپ»،— دەدى دە جاي قيمىلداپ، باپپەن سويلەيتىن كۇزەمبايەۆتىڭ ۋىسىنان ءوز تۇعىرىنا سۋسىپ ءتۇستى.
— اسكەري كوميسسارياتتىڭ ادامدارى وزدەرى رەتتەپ بەرەدى. ال تاعى قانداي شارۋاڭىز بار؟
— راقمەت. باسقا شارۋام جوق.
بۇل ورنىنان كوتەرىلدى. كۇزەمبايەۆ تا تۇردى. ەسىككە دەيىن ەرە كەلدى.
— بالكىم، وسىندا قىزمەتكە اۋىسارسىز. قانشا دەگەنمەن قاسىمىزدا بولساڭىز، جايكۇيىڭىزدى كورە، بىلە جۇرەمىز عوي.
— راقمەت.
مومىن سارى ءدال تابالدىرىقتىڭ الدىنا دەيىن ەرىپ كەلدى. سول قولىمەن ەمەن ەسىكتىڭ جەز تۇتقاسىنان ۇستاپ تۇرىپ، وڭ قولىمەن بۇنىڭ قولىن الىپ قوشتاستى. قوشتاسىپ جاتىپ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ءقازىر جىلاپ جىبەرەتىندەي جاۋدىرەپ تۇر ەكەن. الدە ءبىر قيماستىق، تۇڭعيىق اياۋشىلىق بار. ول بۇعان دەيىن ەشكىمنىڭ جانارىنان مۇندايدى كورمەپ ەدى. ەندى ءسال ايالداسا، مومىن سارىنىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتەر سىڭايى بايقالادى. بۇل جالما-جان سىرتقا شىعۋمەن بولدى. سىرتقا شىققان سوڭ ءبىر جىميىپ قويدى.
ول ەسىنە تۇسكەندە زۋھرا ءبىر كۇرسىنىپ الادى. «ءوتىپ بارا جاتقان («ءومىر-اي» دەۋگە اۋزى بارماي)... ۋاقىت-اي!»— دەي سالادى.
سودان بىلاي اۆتوبۋسقا مىنگەندە دە، دۇكەنگە كىرگەندە دە، كەڭسەدە وتىرعاندا دا ەركەكتەردىڭ كوزىنەن جاۋدىرەگەن جىلى مەيىرىم اڭعاراتىن بولدى. باسقانىنان جەر ويىلاتىنداي ماڭعاز ەركەكتەردىڭ جانارىنان الگىندەي مولتەڭدەگەن مۇڭ كورگەندە ءبىر ءتۇرلى كۇلكىسى كەلەدى...
كىشكەنە الىبەك الىس ءبىر قالاداعى ناحيموۆ ۋچيليششەسىنە اتتاناتىن بولدى. شالبارى دا قۇيتاقانداي. بەشپەتى دە قۇيتاقانداي. كويلەگى دە قۇيتاقانداي. پالتوسى دا قۇيتاقانداي. پالتوسىنىڭ كىشكەنە ءمۇيىز تۇيمەلەرى دە قۇيتاقانداي. باتىڭكەسى دە قۇيتاقانداي. قولىنا ۇستاعان كىشكەنە قارا چەمودان دا قۇيتاقانداي. سول كىشكەنە قارا چەموداننىڭ قاسىندا قالتيىپ تۇرعان قارا بالا دا قۇيتاقانداي. قۇيتاقانداي قۇلاعى قالقيىپ، قۇيتاقانداي كوزدەرى جاۋدىرەپ بۇعان قارايدى. بۇل وسى ءبىر اپ-ادەمى كىشكەنە قۋىرشاقتىڭ ءوز باۋىرىنان شىققانىنا ءسۇيسىنىپ تۇر. ءدال مىناداي سۇپ-سۇيكىمدى قۋىرشاقتى باسقا ەشكىمنەن كورمەگەندەي. كوزىن الا الماي قارايدى. ال اسكەري كيىنگەن ادەمىشە قىز بۇدان كوزىن الا الماي تۇر.
ءسويتىپ ۆوكزال باسىندا ۇزاق تۇرىستى. ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ اسكەري كيىمدى قىز:
— ۋاقىت بولدى. قوشتاسىڭىز،— دەدى.
بۇل ۇلىنىڭ قۇپ-قۇيتاقانداي تومپاق بەتىنەن، قۇپ-قۇيتاقانداي ءتامپىش مۇرنىنان، قۇپ-قۇيتاقانداي ءجاۋدىر كوزىنەن، قۇپ-قۇيتاقانداي جارعاق قۇلاعىنان تۇگەل ءسۇيىپ شىقتى.
كىپ-كىشكەنتاي الىبەك ءبىر ايەي تاتەيىن تاستاپ، ەكىنشى ايەي تاتەگە قۇلىقسىز ەرىپ كەلەدى. ويتكەنى، اناۋ قالىپ بارا جاتقان ايەي تاتەيدەن دە ءبىر ءتۇرلى قىسىلىپ-قىمتىرىلاتىن ەدى، مىناۋ قولىنان جەتەكتەپ كەلە جاتقان بەيتانىس ايەي تاتەيدەن دە تاپ سولاي قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ كەلەدى. ەگەر شۇيكەدەي عانا اق سارى كەمپىر كوزىنە تۇسسە... مىناۋ ەكى ايەي تاتەنىڭ ەكەۋىن دە تاستاپ، قاشا جونەلەر ەدى. ايقارا قۇشاقتاپ اپ ايىرىلماس ەدى. ومىراۋىنا باسىن تىعىپ، كىپ-كىشكەنە كوكىرەگىن جارىپ بارا جاتقان ءزىل تۇگەل سىرتقا شىعىپ سارقىلعانشا سىعىلىپ جىلاي بەرەر ەدى، جىلاي بەرەر ەدى، جىلاي بەرەر ەدى. قاشان قولىنا ىستىق توقاش نە كامپيت ۇستاتقانشا قويماس ەدى. ۆاگونعا جەتە بەرىپ، ارتىنا قارادى. اجەسى كوزىنە تۇسپەدى. ايەي تاتەيى ءالى تۇر. انە بۇعان قارادى.
الىبەكتىڭ مىناۋ جاۋدىرەگەن جانارى زۋھرانىڭ ەسىنە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اناداعى مومىن سارىنى ءتۇسىردى.
ءتورت بولمە ۇيدە دە ونى ۇيرەنشىكتى جىم-جىرت تىنىشتىق قارسى الدى. قاي بولمەگە كىرسە دە، ەسىكتىڭ سىقىرىنان باسقا ەشتەڭە ەستىلمەدى. تۇندە بالاسى ۇيىقتاپ شىققان بولمەدەگى ەكى باسىنا اشەكەي سالعان بولەكەي كەرەۋەتتىڭ استىنان تۇمسىعى قىلتيىپ، بالاسىنىڭ ۇيدە جۇرگەندە كيەتىن جىلى شاركەيى كورىندى. قۇپ-قۇيتاقانداي-اۋ، قۇپ-قۇيتاقانداي.
زۋھرانىڭ كوز الدىنا جاڭا ۆوكزال باسىندا تومپيىپ تۇرعان بالاسى كەلدى. تاعى دا جىميىپ كۇلىپ قويدى.
جىپ-جىلماعاي جىپ-جىلتىر ستول. جىپ-جىلماعاي اينا. لاكتاپ تاستاعان پاركەت ەدەن، ءسىرا، جىلماعاي. تەلەفون دا جىلماعاي. ستول ۇستىندەگى قاعازدار دا جىلماعاي. قالام تيگەندە كونكي تەبەتىن مۇز ايدىنداي جىلماڭداپ جۇرە بەرەدى. ءتىپتى تاپەنە ستولعا قويىلعان جازۋ ماشينكاسىنىڭ قورابىنا دەيىن جىلميىپ تۇر.
جىپ-جىلماعاي جىپ-جىلتىر اينەكتەن تۇسكەن كۇن نۇرى اۋەلى جىپ-جىلماعاي شىنىعا، سوسىن جىپ-جىلماعاي ستولعا، سوسىن جىپ-جىلماعاي پاركەت ەدەنگە كەزەك-كەزەك سەكىرىپ، سىرعاناق تەۋىپ جۇرگەندەي. سول سىرعىما كۇن نۇرىنىڭ قىزۋى ەندى-ەندى مولايا بەرگەندە جىلتىراتا بويالعان جىلماعاي قابىرعاداعى جىلتىراتا بويالعان جىلماعاي قوراپتى ساعات زىڭ-زىڭ دابىل سوعادى. سول-اق ەكەن، بەت-اۋزىن جىلميتا بوياعان جىلماعاي كەلىنشەك تىق-تىق باسىپ جىلماعاي ستولدىڭ تەرەزە جاعىنداعى ورنىنا كەپ، جىمپيىپ وتىرا كەتەدى. سودان وتىرادى، وتىرادى، قاشان الگى جىلتىراتا بويالعان جىلماعاي قابىرعاداعى جىلتى راتا بويالعان جىلماعاي ەمەن قوراپتى قوڭىراۋلى ساعات قايتا دابىل بەرگەنشە تاپجىلماي وتىرادى. قالاي قوڭىراۋ سوعىلادى، سولاي لىپ ەتىپ ورنىنان كوتەرىلەدى.
سول ءبىر جىپ-جىلماعاي جىپ-جىلتىر دۇنيەدە كوزىڭ دە تايعاناپ، ەشتەڭەگە ءجوندى تۇسپەيدى ەكەن.
سول ءبىر جىپ-جىلماعاي جىپ-جىلتىر دۇنيەدە كوڭىلىڭ دە سىرعاقتاپ ەشتەڭەگە ءجوندى قۇلامايدى ەكەن.
زۋھرا دا سول وقيعانىڭ ءوزى الگى جىلماعاي كەڭسەدە قانشا جىل ىستەگەن سوڭ قاي ۋاقىتتا تاپ بولعانىن انىق بىلمەيدى. ايتەۋىر، ول ەسىنە تۇسكەندە كوز الدىنا جاۋىرىن تۇسىنا ساۋىس-ساۋىس بالشىق جۇققان كولدەي پلاشش كولدەنەڭ تۇرا قالادى...
ءيا، كادۋىلگى بىردەڭە تيسە، قالىڭ قامىسقا سىرىڭكە شاعىپ وت بەرگەندەي قاۋدىرلاپ الا جونەلەتىن كەدىر-بۇدىر برەزەنت پلاشش-تۇعىن. قارا باقايىڭا دەيىن تۇگەل قىمتاپ كومىپ تۇراتىن-دى. جەڭى جوق-تۇعىن. جەڭنىڭ ورنىندا كەرەگىندە قولىڭدا سىرتقا شىعارۋعا بولاتىن ءبىر قارىستان استام تەسىگى باردى. جاۋىن-شاشىندا باسىڭدى قالقالايتىن بۇركەنشىگى تاعى تابىلادى. سول بۇركەنشىككە كومىلىپ اپ كولدەتە جاۋىپ تۇرعان جاڭبىرعا قاراپ وتىرعان قانداي تاماشا ەدى. كىشكەنتاي-كىشكەنتاي ءمولدىر مونشاقتار باسىڭدى تىرس-تىرس ساباپ، ەشتەڭە وندىرە الماعان سوڭ اياعىڭنىڭ استىنداعى ميى شىعىپ جاتقان بال-شىققا ءسىڭىپ، عايىپ بولادى. ءبىراق اسپاننىڭ ولگىندەي ادەمى مونشاعى تاۋسىلمايدى. ساعاتتار بويى، ءتىپتى كۇندى كۇنگە، ءتۇندى تۇنگە ۇرىپ ساۋلاي بەرەدى. زۋھرانىڭ ونداي كۇنى بويى، ءتۇنى بويى بولماعانمەن ساعاتتار بويى وسىناۋ تاماشانى تامسانا قىزىقتاپ راقاتتانعانى بار. جالبىر-جالبىر اسپان ولاق قاتىننىڭ ەتەگىندەي جىرىم-جىرىم، ساۋىس-ساۋىس. جەردىڭ بەتى دە ءدال سولاي. ولاق قاتىن ۇستاعان دۇنيەدەي ولبىر-سولبىر، ويقى-شويقى. سول ءبىر ەكى سۇرىقسىز كەڭىستىكتىڭ اراسىندا زارەدەي دە كىرشىك شالماعان ءمولدىر تامشىلار ويناق سالىپ ءجۇر. اسىرەسە بۇل بۇركەنىپ تۇرعان برەزەنت پلاششقا تيگەندە تىم تايراڭداپ كەتەدى. مىناۋ ءمولدىر مونشاقتار اسپاننان ەمەس، وزىنەن توگىلىپ جاتقانداي. ءوزى جۇزدەگەن، مىڭداعان، ميلليونداعان، ميللياردتاعان ءمولدىر مونشاقتارعا اينالىپ كەتكەندەي. دۇنيە قانداي كوڭىلدى. دۇنيە قانداي ارسى-كۇرسى، شات-شادىمان. دۇنيە قانداي تاپ-تازا. دۇنيە قانداي ءموپ-مولدىر. بارشا كىر، لاس، شاڭ، توزاڭ، كۇيە، قونىس، زياندى-زيانسىز گازدار، يىستەر، اسفالتتىڭ، سەمەنتتىڭ، يزۆەستىڭ قالدىعى، كومىردىڭ قالدىعى، مۇنايدىڭ قالدىعى — تۇپ-تۇگەل قاراسىن قۇرتقان. دۇنيەدە تەك ساف اۋا مەن ءمولدىر تامشىلار عانا قالعان.
— قارىنداس، تازا اۋا جۇتىپ قايتپايسىز با؟
— قىرعاۋىل كورمەپ پە ەدىڭىز؟
— دۇنيەدە ونداي اسەم نە بار دەيسىڭ!
— كورمەسەڭىز، كورسەتۋگە بولادى.
مىنە، ول تازا اۋا جۇتىپ تۇر. جوق، تازا اۋا جۇتىپ قانا تۇرعان جوق، ءوزى ءبىر جولا تۇپ-تۇگەل تازالىققا اينالىپ، ءبىرجولا اۋا بوپ ەرىپ بارا جاتىر. مىناۋ ۇلان-اسىر جاراتىلىسپەن قايتا قاۋىشىپ، قايتادان سول جاراتىلىسقا اينالىپ بارا جاتىر. جاراتىلىس ءوزى دە، ءوزى جاراتىلىس سياقتى. وسىنداي ءبىر سەزىمدى باياعىدا كۇيەۋگە شىعىپ، العاش رەت جار قۇشقان ءتۇنى باستان كەشكەن سياقتى ەدى. الدەنەگە جۇرەگى لوبلىپ، الدەنەدەن باسى اينالىپ ەدى. وعان كەيىن بەرتىن كەلە، ءتىپتى كۇنى كەشە تۇسىنگەن ەدى: سويتسە، باقىتقا ماس بوپتى. ال ءقازىر، ءقازىر شە... ءقازىر نەگە ماس بوپ تۇر. تازالىققا ما؟ تازا اۋاعا ما؟.. ءيا، كىسى تازالىققا دا، تازا اۋاعا دا ماس بولادى ەكەن. مىنەكي، جۇرەگى لوبلىپ، باسى زەڭىپ بارادى. كوز الدىندا اسىر سالىپ جۇرگەن ءمولدىر تامشىلار بىر-بىرىمەن ۇلاسىپ، كول كوسىر شالقارعا اينالا ءتۇستى. كوكتەن، جەردەن، وڭنان، سولدان كوپ تۇتەك بىر-بىرىنە ۇلاسىپ، دۇنيەنى توپان قاپتاپ كەلە جاتقانداي. ءقازىر مۇنى دا انە ءبىر قۋ قامىستىڭ سىنىعىنداي، ءتورت اياعى كوكتەن كەپ تىرباڭداعان قارا قوڭىزداي، جۇمىرتقانىڭ قابىنداي، شىلىمنىڭ تۇقىلىنداي، سىرىڭكەنىڭ قورابىنداي ولدەقايدا اعىزىپ الا جونەلمەك. مىناۋ سۋىلداپ، سارىلداپ، تىسىرلاپ، سىرتىلداپ، سارقىراپ دەگەنىنە كوندىرىپ، الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان الاپات تابيعات مۇنى دا قاقپاقىلداي قاعىپ الا جونەلمەك. ەندى مۇنىڭ ەكى اياعىنا ءمىنىپ تۇرا بەرەتىن ەش دارمەنى قالماعانداي. سالدەن سوڭ مىناۋ قۇلاپ، قيراپ، سىنىپ، جوڭكىلىپ اعىپ بارا جاتقان كوپ قىل-قىبىردىڭ قاسىنا بۇل دا بارىپ قوسىلاتىنداي. ونى مىناۋ سارى الالاي جوسقىننان كىم قۇتقارىپ قالا الار؟ تۇلا بويىن ءدىرىل جايلاپ بارادى. بۇرىن پلاششىنا تاسىر سالىپ بيلەپ جۇرگەن ەركە تامشىلار ەندى الدەنەدەن ەستەرى كەتە قورقىپ، كوپ تۇتەككە ىرشىپ ءتۇسىپ، بەزىپ بارا جاتقانداي. بۇل دا الدەقايدا قاشقىسى كەلەدى — قاشا المايدى؛ مىناۋ دەگبىرىن قاشىرىپ، دەگەنىن ىستەتكىسى كەلىپ تۇرعان دۇلەي كۇشپەن قارسىلاسقىسى كەلەدى — قارسىلاسا المايدى. ەندى بولماعاندا... سول ارادا قارىنان بىرەۋ تارتقىلاعانداي بولدى. تۋ سىرتىنان بىرەۋ كەپ قۇشاقتاعانداي بولدى. ول كىم؟ ول نە؟ مىناۋ اعىل-تەگىل سەل مە، جوق ادام با؟ ول اراسىن انىق اجىراتا المادى. ىڭعايىنا كونە بەردى. سول ءبىر تەگەۋرىندى كۇش ونى اپاي-توپاي اق نوسەردىڭ استىندا ايناداي بوپ جۋىلىپ تاپ-تازا بوپ جالتىراپ تۇرعان قارا ماشينانىڭ ىشىنە كىرگىزدى. كىردى دە، ارقالىققا شالقالاپ قيسايا بەردى. الگىندە عانا ونى دەگەنىنە كوندىرگەن تەگەۋرىندى كۇش قاسىنان ءبىر ەلى اجىرامادى. بۇنى باۋىرىنا تارتىپ، ونە بويىن بالبىراتا ەرىتىپ، كوزى قارالاي جۇمىلىپ، ماۋجىراتىپ الىپ بارادى. جاڭاعى جۇرەگىنىڭ اينىعانى، ميىنىڭ زەڭگىگەنى كۇشەيمەسە باسىلاتىن ەمەس. باسىن الگى ءبىر جىپ-جىلى قۇشاققا كومە تۇسەدى. تۋ سىرتىنان، وڭ قاپتالىنان، ومىراۋىنان ءبىر راقات ىستىق لەپ شارپيدى. بۇعان ەندىگى كەرەگى دە سول ىستىق... تەك سونىڭ الىستاپ، اجىراپ كەتپەگەنى... مىناۋ الامان-اسىر تاسىر-تۇسىردىڭ ورتاسىنا جالعىز تاستاماعانى... سوندىقتان دا بۇل ءون بويىن ورتەي ەرىتىپ بارا جاتقان سول ءبىر الاپات ىستىققا وزەۋرەي ۇمتىلادى. كەنەت جەر مەن كوكتى، مىناۋ اعىل-تەگىل اق نوسەردەن قالقا بوپ تۇرعان قارا ماشينانى تۇگەل تىتىرەتكەن وقىس گۇرىل شىقتى، ماڭايى تۇگەل جاپ-جارىق بولىپ كەتتى. بۇل كوزىن اشا بەرىپ ەدى، بەت-اۋزىن الدەكىمنىڭ سۋ-سۋ كوكىرەگى تۇنشىقتىرا جانشي ءتۇستى. بۇل تىنىسى تارىلىپ بارا جاتسا دا، سول ءبىر وزبىر ومىراۋعا تىعىلا بەردى. كەنەت اسپان-كوكتى تۇگەل جارقىراتىپ الگى ۇرەيلى گۇرسىل تاعى ەستىلدى. سول-اق ەكەن كوپتەن ۇمىتىلۋعا اينالعان ءبىر وقىس كۇش، وقىس قيمىل قاۋسىرا قۇشاقتاپ، تۇلا بويىن تۇگەل قاقىراتىپ بارا جاتتى. كۇلگەنى ەكەنى دە، جىلاعانى ەكەنى دە بەلگىسىز، سىلق-سىلق ءوز دىبىسى قۇلاعىنا كەلدى. كوزىن تارس جۇمىپ الدى. ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ اشسا، جاڭبىر باسىلىپتى. ءبىراق توڭىرەگى كۇڭگىرت تارتىپ ىمىرت ورناپ كەلەدى ەكەن. اۋا سىز، سالقىن. قاسىنداعى جىپ-جىلى ومىراۋعا قايتا تىعىلدى. ءبىرازدان سوڭ كوزىن قايتادان اشسا، دالادا، تازا اۋادا جاتىر. اسپاندا كوپ-كوپ جۇلدىزدار جىمىڭدايدى. الدەقايدان ءۇزىپ-ۇزىپ مايسا جەل ەسەدى. الدەقايدان الدەقانداي جۇپار ءيىس كەلەدى. الدەقايدان الدەقانداي ءتۇز قۇسى شىقىلىقتايدى. قاي جاعىنان شىعىپ جاتقانى بەلگىسىز، ايتەۋىر اۋلاعىراقتان كولباقالار قۇرىلدايدى. اسپانداعى كوپ جۇلدىز سول ءبىر قۇرىل قايدان شىقتى دەگەندەي سەلتيە-سەلتيە قاپتى. توڭىرەكتە تۇنەرگەن تۇننەن باسقا ەشتەڭە جوق. انادايدا ماشينا قاراۋىتادى. سالقىندىقتان با، مىناۋ قاپ-قارا قاراڭعىلىقتان با تۇلا بويى ءدۇر تۇرشىككەندەي بولدى. توڭىرەگىنەن قارا، جىلۋ ىزدەدى. قوزعالاقتادى. سونى اڭدىپ جاتقانداي ماناعى ءبىر ىستىق ومىراۋ اسپانداعى كوپ جۇلدىزدى قالقالاپ بەتىنە تونە ءتۇستى. ول ءتۇنى بويى سول ءبىر ىستىق ومىراۋدىڭ دەگەنىنە كونىپ شىقتى.
تاڭەرتەڭ كۇن جارقىراپ اشىلدى. كۇن تۇساۋ بويى كوتەرىلە بۇلار ورنىنان تۇردى. ءشوپ باسىنىڭ شىعى كەۋىپ قالىپتى. استارىنا توسەنگەن برەزەنت پلاششتى جەردەن كوتەرگەندە جون ارقاسىنا جۇعىپ قالعان ايعىز-ايعىز باتپاقتى كورىپ، زۋھرانىڭ ەكى بەتى تىزىلداپ الا جونەلدى. و دا ءبىر داۋرەن ەكەن عوي. «زىمىراپ ءوتىپ بارا جاتقان... («ءومىر-اي!» دەۋگە باتا الماي)... ۋاقىت-اي»،— دەيتىن ول كەيىن ەسىنە سول تۇسكەندە.
بۇرىن قالاي بايقاماعان، ناعىز راقات وسى ەكەن عوي. اينالاسى اپپاق-اۋ اپپاق. جاڭا جاۋعان اقشا قارداي كۇرپىپ جاتىر. ورتاسىندا ءوزى. قان جىلىم سۋ ونە بويىن بالبىراتىپ بارادى. الگىندە عانا جابىلا تىستەلەپ جاتقان كوپ جاندىك سەرپىلگەندەي. مانا ايعىز-ايعىز برەزەنت پلاششتى جەردەن كوتەرگەندە ءدال جاۋىرىنىنا ءبىر سارى قۇمىرسقا قادالا كەتكەندەي داۋىلداي الا جونەلگەن-دى. سودان ماشيناعا وتىردى. سودان ماشينا قايتادان دالانىڭ سۇرلەۋ جولىنا ءتۇستى. ويدى-قىردى سۇزگىلەي-سۇزگىلەي اقىرى ايداۋ جولعا قوسىلادى. ايداۋ جولعا شىققاسىن قالاعا بەت الدى. قالاعا قاراي شالجيا سوزىلعان اسفالت جولمەن اعىزىپ كەلە جاتقان جىلتىر ماشينانىڭ الدىڭعى ورىندىعىندا ارقالىققا شالقالاي قۇلاپ بۇل كەلە جاتىر. ءدال جاۋىرىن تۇسىنداعى ماناعى سارى قۇمىرسقا كەتەر ەمەس. بۇلىكتى سالىپ جاتىر.
اشىق اينەكتەن جەل ۋىلدەيدى. رۋلدەگى جۇندەس بىلەكتىڭ مايسا تۇگى ءدىر-دىر قالتىرايدى. سول ءبىر مايسا تۇگى ءدىر-دىر قالتىراعان جۇپ-جۋان بىلەك وقتىن-وقتىن مۇنىڭ موينىنا كەپ وراتىلا كەتەدى. وراتىلعان سايىن سول تۇك-تۇك جۋان بىلەككە ىلەسىپ كەلگەن ءبىر اش قۇمىرسقا كويلەگىنىڭ ويىندىسىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، تۇپ-تۋرا جاۋىرىنىڭ دىزىلداتا شاعىپ جاتقان قانىپەزەر قاراقشىنىڭ قاسىنا بارىپ قادالا قالاتىنداي.
اسفالت جول ۇزىننان-ۇزاق شالجيىپ جاتىپ العانىن قويمايدى. شالجيىپ جاتىپ العانىمەن قويماي، قىلت-قىلت قىر اسىپ ۇزارا تۇسەدى. زىمىراپ كەلە جاتقان جۇيرىك ماشينانىڭ اشىق تەرەزەسىنەن قاسارىسا سوققان قارسى جەل ۋىلدەگەنىن قويمادى. سول جويقىن لەپ بارشا تۇگىن دۋ-دۋ تۋلاتىپ، توتەن قايرات بىتىرگەندەي جۇپ-جۋان بىلەك مۇنىڭ ءپىلدىڭ سۇيەگىندەي اپپاق، جۇپ-جۇمىر موينىنا قايتا-قايتا وراتىلعانىن قويمايدى.
وزدەرى اش، وزدەرى قادالعان جەرلەرىنەن قان الماي قويمايتىن قانىپەزەر سارى قۇمىرسقالار كوبەيە بەردى، كوبەيە بەردى.
ولار سونداي ۇزاق ءجۇردى. قالاسى قۇرعىر جەتكىزىپ بولمادى. ءولىپ-تالىپ كورىندى-اۋ، اقىرى. ەندى الگى سارى قۇمىرسقانىڭ ءارقايسىسى تۇمسىعى نايزاداي بوگەلەككە اينالىپ كەتكەندەي. تۇلا بويى دۋ-دۋ تىزىلداپ بارادى. اسىرەسە، ماشينا كوشە ورالىمدارىندا ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، وتكەن-كەتكەندەر ىشكە كوز تاستاعاندا تىپتەن قۇتىرىنىپ كەتەدى.
ماشينا سول زۋىلداعان قالپى تاۋعا تۋرا تارتاتىن كوشەگە ءتۇستى. ءۇيدىڭ قاسىنا دا جەتتى-اۋ ءبىر كەزدە. سول ارادا ءجۇن-جۇن بىلەك مۇنىڭ جۇمىر موينىن قىلعىندىرا قىسىپ الدى. كەشە تۇندە ونە بويىنا سىنىقشىنىڭ سىلاۋىنداي بالبىراتا تۇسكەن ەكى ەتتى ەرىن اياق استىنان ايىر قۇيرىق شايانعا اينالعانداي تيگەن جەرىن تىزىلداتا كۇيدىرىپ ورتەپ بارادى.
ءولىپ-تالىپ قۇتىلدى-اۋ ودان دا.
بۇعان دەيىن ويىنا ءتۇسىپ كەتكەنىنىڭ وزىنە ازا بويى قازا بولاتىن قارا ءجۇزدى ماسقارانىڭ، بۇعان دەيىن اتتاپ باسۋعا جۇرەگى داۋالامايتىن تىلسىم تيىرىمنىڭ تىكەن شانشىپ قويعانداي ۇرەيلى شەكاراسىن ابايسىزدا بەلدەن باسىپ ءبىر-اق تايپاپ وتە شىققانىن ەندى اڭعاردى. سويتسە، سونشا قورقىپ كەلگەن نارسەسى تۇك ەمەس ەكەن. نە بولىپ، نە قويعانىن ۇيگە بارعاسىن جايلى توسەكتە جاتا-جاستانا ويلانار. قازىرگى بار ۋايىمى — مىناۋ تۇلا بويىن دۋىلداتىپ بارا جاتقان كوپ تاجالدان قالاي قۇتىلۋ. ءتىپتى كوزىنىڭ الدى ەكەش كوزىنىڭ الدى دا جىبىرلاپ بارادى.
مىنە، قىزىق! قاقپانىڭ سىرتىنداعى تاقتاي ساكىدە ءبىر قاسقا باس قارا مۇرت ەڭگەزەردەي ەركەك وتىر. بۇنى كورگەندە باس بارماعىن تاناۋىنىڭ استىنا اپارىپ، تاڭق-تاڭق تۇشكىرىپ قويدى. سوسىن پەنيسيليننىڭ بوساعان قۇتىسىنان جاسالعان شىنى شاقشاسىن جالما-جان شالبارىنىڭ ارتقى قالتاسىنا تىقتى. ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ ەدى، بەشپەنتىنىڭ ءبىر ەتەگى مىقىنىنا ءىلىنىپ قالدى. اناداي جەردە كوك الا ايماقى كويلەك كيگەن قارا شۇبار ايەل تۇر. دەلەڭ ەتەك، كوك الا كويلەكتىڭ سىرتىنان جەڭى شۇبالعان سۇر پيدجاك ءىلىپتى. ءوڭىرى تولى مونشاق. شاماسى، بالانى كوپ تاپسا كەرەك.
— ءا، قاتەلەسپەسەم، زۋحرا بولارسىڭ،— دەدى ەركەك جالپىلداي امانداسىپ.
— ەسەنسىز بە؟— دەدى ايەل ەرنىن قىبىرلاتىپ.
زۋھرا سۇلەسوق سالەمدەستى. ەسىكتى اشتى. قارا مۇرتتى ەركەك جەردەن «ءاۋپ»— دەپ بىردەڭە كوتەردى. زۋھرا تىق-تىق، قالعان ەكەۋى سىرپ-سىرپ باسىپ ىشكە وزدى. زۋھرا اۋىزعى بولمەدە اياق كيىمىن شەشتى. ارتىنداعى ەكەۋى باستارىن تورگى بولمەگە كىرىپ ءبىراق توقتادى. ەڭگەزەردەي ەركەك يىعىنداعى الا قاپتى قايدا قويارىن بىلمەي-اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى، سوسىن ءبىراز كۇيبەڭدەپ، ءتور جاق بۇرىشتاعى جالتىراق شيفونەرگە سۇيەي سالدى. قولىن قاعىپ، قاق ورتاداعى جالتىراق ستولدىڭ ءتور جاعىنداعى ويمىش ورىندىققا جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى. بەيشارا ورىندىق سىتىر ەتە تۇسكەنمەن سىنبادى. قارا شۇبار ايەل ەسىك جاقتاعى ورىندىققا تىزە بۇكتى. ەركەك اكەسىنىڭ ۇيىنە كەلگەندەي شالجيسا، ايەل «قاشان شىعىپ كەتەر ەكەنبىز» دەپ اسىعىپ وتىرعانداي، بۇرىسە قاپتى.
ۇشەۋىندە دە ءۇن جوق. ءجون سۇراۋدى زۋھرا بىلمەيدى. سۇراتپاي-اق ءجونىن ايتا وتىرۋدى مەيماندار بىلمەيدى. بۇلاي بىر-بىرىنە تەلمىرىپ وتىرۋدان الدىمەن ءۇي يەسى ايەل جالىقتى. سارى ساماۋىردى قۇشاقتاپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ: «مىناۋ جىم-جىرت بولمەدە ىشتەرىڭ جارىلىپ قەتپەي نەعىپ وتىرسىندار؟»— دەگەندەي، ىزىڭداي اندەتىپ سارى ساماۋىر قايتا كىردى.
ەڭگەزەردەي ەركەكتىڭ وندىرشەگى ءدۇرس-دۇرس ەتەدى. كۇشىگەندەي ءشوميىپ وتىرعان قارا شۇبار ايەلدىڭ ەرنى كەسەگە تيسە، سىرپ ەتە قالادى. ەكەۋى دە بىرشىپ تەرلەپ وتىر. ايەل ءتامپىش مۇرنىن ۇستى-ۇستىنە تارتقىلاپ، كولەڭدەگەن كوك الا كويلەگىنىڭ جەڭىن ماڭدايىنا قايتا-قايتا اپارىپ قايتادى. ال ەركەك ەكى شىقشىتتىقتان تومەن قاراي تىراعايلاپ شاۋىپ بارا جاتقان كوپ جوسقىندى قايتىپ بوگەرىن بىلمەي، شاي قۇيىپ وتىرعان كەلىنشەككە كوزىنىڭ استىمەن قايتا-قايتا قاراپ قويادى. دالادا تۋىپ وسكەن ەركەك قالتاعا ورامال سالىپ جۇرۋگە قانداي قۇنتسىز بولسا، قالادا تۋىپ-وسكەن كەلىنشەك مەيمان تەرلەپ وتىر ەكەن دەپ، سۇلگى الىپ بەرۋگە سونداي قۇلىقسىز. دەگەنمەن قاق توردە قاسقايا جايعاسقان قوناق وعان بولا ساسا قويمادى، اناداي جەردە بوس ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا ءىلۋلى تۇرعان، الگىندە عانا وزدەرى قول سۇرتكەن سۇلگىنى الدى دا، سوناۋ قاسقا ماڭدايدا تايراڭداپ جۇرگەن تالاي تامشىنى كوكەسىنە كورىستىرىپ جايپاپ ءوتتى. سول-اق ەكەن، الگىندە عانا جالتىراپ تۇرعان اق سۇلگى مىج-مىج بوپ شىعا كەلگەنى.
شايدان سوڭ ەرلى-زايىپتىلار ءۇيدىڭ كۇن جاعىنا بارىپ ەكەۋدەن-ەكەۋ كۇڭكىلدەسىپ وتىردى.
زۋھرا بولسا تۇلا بويىنىڭ دۋ-دۋ قىشىعانىنان قۇتىلا الماي الەك. مىنا ءبىر شاڭ-شاڭ قاپ ءون بويىن ونان سايىن دۋىلداتا تۇسكەندەي. ايناداي جالتىراعان قارا كۇرەڭ شيفونەردى اياپ-اق تۇر. ءبىراق قونجيىپ جاتىپ العان الا قاپتىڭ ماڭىنا جولاۋعا قورقادى.
بىرىنەن-بىرى ۇرىككەن ۇشەۋ ءۇشىن ءولىپ-تالىپ كۇن دە باتتى. ءولىپ-تالىپ قازان دا ءتۇستى. تاعى دا ىسىلداپ-پىسىلداپ تاماق ءىشىلدى. ەڭگەزەردەي ەركەك قالتاسىنان، سىرىڭكەنىڭ شىرپىسىن اپ، ءتىس شۇقىلاي باستادى. قارا شۇبار ايەل ءبىر ءسات كوزى تايسا، بىرەۋ جەتەكتەپ كەتەردەي كۇيەۋىنە قايتا-قايتا جالتاقتاپ قاراي بەرەدى. ونىسى دا ەشتەڭە ەمەس ەدى. زۋھرا ەكەۋىنە كورشى بولمەدەگى ەكى جاق قابىرعاعا سۇيەي قويىلعان ەكى كەرەۋەتكە توسەك سالعاندى. اۋەلى كۇيەۋى بارىپ وڭ جاق كەرەۋەتكە قۇلاي كەتكەنى. جارىق سونگەنشە ءوز كولەڭكەسىنەن ءوزى ۇيالعانداي كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ العان ايەلى شام وشەر-وشپەستە بوس كەرۋەتتى كورمەي، «ءيا، قۇدايلاپ» كۇيەۋىنىڭ قاسىنا كۇمپ بەرگەنى. بەيشارا كەرەۋەتتىڭ بىلقىلداق تورى باۋىرىمەن جەر سىزا توقتادى. بولەك كەرەۋەتكە جاتاتىن ادەپتەن قوناق ايەل قانداي بەيحابار بولسا، كۇيەۋى ءتىرى ايەل بولەك توسەك تۇگىلى، بولەك جاستىق جاستانبايتىن ادەتتەن ءۇي يەسى ايەل سونداي بەيحابار-تىن. وعان قايقى ءتىس ايەلدىڭ بىرەۋ قاراڭعىنى پايدالانىپ كۇيەۋىن يەمدەنىپ قوياتىنداي، جانىنا بارىپ جاربيىپ جاتىپ العانى تىپتەن سولەكەت كورىندى. بارىنەن دە، باستارى توسەككە تيەر-تيمەستە سىپسىڭداسا جونەلگەندەرى جىنىن كەلتىردى. قايقى ءتىس ايەلدىڭ تەك شاي ىشكەنى عانا ەمەس، قاي قيمىلى دا سىرپ-سىرپ بولسا كەرەك. سويلەسكەنى نەتكەن جەكسۇرىن ەدى! ءبىر ۋاقىتتا ەكەۋى سىپسىڭداسقاندارىن قويدى-اۋ، ايتەۋىر. ءبىراق الگى ەڭگەزەردەي ەركەك اۋزى قالاي تىنىم تاپتى، سولاي ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ قورىلداي الا جونەلسىن. وقتىن-وقتىن ىشقىنعاندا بورەنەدەن قيىپ سالعان قاراعاي ءۇيدىڭ ءون بويىندا قالتىراماعان، دىرىلدەمەگەن ەشتەڭە قالمايتىن ءتارىزدى. قۇددى ءبىر تاۋ باۋىرلارىنداعى قالىڭ جىنىستان قارا قابان شىعىپ كەپ ءۇيدىڭ استىن قوپارىپ جاتقانداي. كوز الدىندا الدەنەلەر ەربەڭدەپ تۇرىپ الدى. كورپەسىن قانشا تارس بۇركەنسە دە ىشقىنعان قورىل قۇلاعىن جارىپ بارادى. قايقى ءتىس قارا شۇبار ايەلدىڭ ەشتەڭەمەن شارۋاسى جوق. پىس-پىس ۇيقى سوعادى. وقتىن-وقتىن و دا ءتىسىن قايراپ قويادى. قۇددى ءۇيدىڭ ءىشى اۋزى اندىزداعان جىرتقىشتارعا تولىپ كەتكەندەي. ونىڭ ۇستىنە، ەسىكتىڭ قىر كوزىنە تاستاي سالعان ەكى ەتىكتىڭ قوڭىرسىق ءيسى اڭقيدى. «مەنسىز دە ۇيىقتاپ قارق بولعانىڭ شامالى عوي»،— دەگەندەي وقتىن-وقتىن تۇنگى اسپاندى قاقىراتىپ سامولەت ۇشىپ وتەدى.
بۇل ەندى ۇيقىدان كۇدەر ءۇزدى... ادام دەگەن نەتكەن كىنامشىل ەدى. باسقا جان-جانۋار بولسا عوي ءبىرىنىڭ قورىلىن ءبىرى تىڭداپ، ءبىرىنىڭ ءيسىن ءبىرى جۇتىپ جاتا بەرەر ەدى. ال ادامعا باس-باسىنا دارا جاي، دارا تىنىشتىق، دارا باپ كەرەك. ونسىز تىرلىك تىرلىك ەمەس. مىنانداي بىقسىپ جاتقان ءومىر ءومىر بولىپ پا!
زۋھرا سول كۇنى كورەر تاڭدى كوزىنەن اتقىزدى.
تاڭەرتەڭگى شاي كەشەگىدەي ەمەس اسىعىس ءىشىلدى. اسىعىس شاي باتپادى ما، ەكى مەيماننىڭ ماڭدايىنان كەشەگىدەي اعىل-تەگىل تەر كورىنبەدى. داستارقان جينالار-جينالماستا ەكەۋى ورىندارىنان كوتەرىلدى. اۋەلى قيپاقتاسىپ بىر-بىرىنە قارادى، سوسىن جىلتىراق شيفونەردىڭ بوكسەسىن ايقارا قۇشىپ، بىلق ەتپەي جاتىپ العان الا قاپقا قارادى. اقىرى سول قيپاقتاسقان قالىپتارى ەسىكتەن شىعۋمەن بولدى. زۋھرا تەرەزەدەن قوناق ايەلدىڭ قايقى ءتىسى كۇنگە شاعىلىسىپ، كۇيەۋىنە بىردەڭە دەپ سويلەپ بارا جاتقانىن كوردى. كەشە قاق توردە يىعىمەن توبەنى تىرەردەي بوپ وتىرعان الپامسا ەركەك ءقازىر شوكىمدەي بوپ ءشوجىپ كەتىپتى، اياعىن ءارپىل-تارپىل الادى.
«بۇلارى كىم بولدى؟ نەعىپ جۇرگەندەرى؟— دەگەن ساۋال زۋھرانىڭ ويىنا ەندى ءتۇستى. ءوز توڭىرەگىندە ءدال مۇنداي مايتىماقتار جوق سياقتى ەدى. شاماسى، بۇل ءتۋدى-بىتتى كورمەگەن جانىبەكتىڭ اعايىندارى بولماسىن...
ودان ءارى قاراي قاۋزاپ جاتۋعا، ارقاسى قۇرعىردىڭ قويار دا قويماي دۋىلداپ الا قايقايعانى.
ءولىپ-تالىپ ۆانناعا دا جەتتى-اۋ اقىرى. كىرە-سالا دۋشتى اعىتىپ ەدى، تۇلا بويىندا ءتۇنى بويى سايراپ شىققان قۇمىرسقا ما، ماسا ما، بوگەلەك پە — ايتەۋىر تۇمسىقتارى بىزدەي كوپ جەبىر بەت-بەتىنە بەزە جونەلگەنى. جانى سوندا بارىپ جاي تاپتى. ءيىس سابىندى اياماي ەزە ءتۇستى. سول ءبىر اق شاڭقان كوبىكتەر تانىنە توسىن جابىسقان جىمىسقى لاستىقتى ۇدەرە قۋىپ جاتقانداي... ۋھ، وڭاشا دەگەن وسى ەكەن عوي!» كەشەلى-بەرلى «وسى مەن نە ىستەپ قويدىم» دەگەن كۇدىك پەن كولدەنەڭ كوزدەن قىمسىنعان ۇيات دەگەن قىزىل كوز پالە الما-كەزەك ازاپتاپ كەلگەن كوكىرەگىندەگى كوپ تۇيتكىل دە ىدىرايىن دەگەندەي.
مامىق جامىلعىعا ورانىپ ۆاننادان شىقتى. توسەگىنە كەپ قۇلادى. تەرەزەنى تاس قىپ قىمتاپ قويعان. الا كولەڭكە بولمەدە جالاڭاش دەنەسى كەشەلى بەرى تالاپ شىققان بەيمالىم جەبىرلەردى ءبىرجولاتا ۇمىتىپ كەنەلىپ جاتىر. ءبىراق ءالى دە بىردەڭەدەن ەلەگىزيتىن سياقتى. ول نە؟ انىق بىلمەيدى. انىق بىلەتىنى — وسىنداي وڭاشالىقتان اسقان راقات جوعى. كولدەنەڭ كوز بار جەردە كىسى وزىنەن-وزى قىسىلىپ، قىمتىرىلىپ بىتەدى. ەڭ بولماسا، ءوز دەنەسىنە ءوزى يە بولا المايدى.
زۋھرا ءوزىنىڭ ادەمى ەكەنىن جۇرتتىڭ تەلمىرە قاراعانىنان سەزىنەتىن. بۇگىن ەندى ءوز كوزىمەن كورىپ جاتىر. كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىنا اسىپ سالعان كىشكەنە باشپايلارى بۇلتيا-بۇلتيا قالىپتى. كۇرەڭىتكەن بالتىرلارى ءتۇپ-تۇزۋ، توپ-تولىق. بۇلت-بۇلت ەتكەن بۇلشىق ەتتەردە وسى ءقازىر اتىپ تۇرىپ، الدەقايدا تارتا جونەلۋگە ءازىر وجەت قايرات تۇرعانداي. ەكى ومىراۋى دا كوتەرىلىپ باسىلىپ، كوتەرىلىپ باسىلىپ تىنىم تاپپايدى. ابدەن سۇلدەرى قۇرىپ، سۇرە جىعىلعانداي ەدى. ەندى، مىنە، بۇكىل دەنەسى تىنىشتىق ەمەس مىناۋ تۇنىپ تۇرعان تىلسىم سۇلۋلىققا جان بىتىرەتىن ءۇردىس، كۇرت قوزعالىس ىزدەيتىندەي. اناۋ ەكى بالتىر، مىناۋ سەكەڭ-سەكەڭ ەكى كوكىرەك، ارشىن ءتوس ومىراۋى، قوس بىلەگى، قاز موينى، بوس جىبەرگەن قولاڭ شاش ۇيپالاي قىدىقتاعان ەكى يىعى — كۇللى تۇلا بويى تۇپ-تۇگەل كەشەگى تۇندەگىدەي، كەشەگى دالادا وتكەن تاڭ الدىنداعىداي جان ۇشىرا قيمىلدار ارپالىس ىزدەپ جاتقانداي. ولار ءۇشىن راقات مىنانداي ماۋجىر تىنىشتىق ەمەس، سۇيەك ۇنتاپ، ءسىڭىر شيراتار الاپات قوزعالىس سياقتى. ول كوپ نارسەگە ەندى تۇسىنگەندەي.
الا كولەڭكە بولمەدە الدەكىم بۇنىڭ ويىن تانىپ قاپ، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرگەندەي بولدى.
سول-اق ەكەن تۇلا بويى دۋىلداپ قويا بەرگەنى. ورنىنان اتىپ تۇردى. اق جامىلعى توسەكتە قاپ قويدى. قارسى الدىنداعى شار اينادان الدەنە وقىس جالت ەتتى. تاڭدانىپ تۇرىپ قالدى. ءوزىن-وزى بۇلاي بىرىنشە رەت كورۋى. كەنەت ەكى بەتىنە ءلۇپ ەتىپ قىزىل جۇگىردى. الاقتاپ تەرەزەگە قارادى. شىنىلى رامادا جانىبەك ءبىر جاق ميىعىنا ءزىل جيىپ كەكەتە كۇلىپ تۇر ەكەن. قالاي جۇلىپ العانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. اناداي جەردە قوبىراپ جاتقان كوپ كىردىڭ اراسىنا تىعا سالدى. تۇلا بويىن ءدۇر تۇرشىكتىرگەن الگى ءبىر بەيمازا سەكەم سوندا بارىپ باسىلدى. توسەگىنە قايتا قۇلادى. سول ۇيىقتاعاننان ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ءبىراق تۇردى.
شىنىندا دا... ويدا جوق باستالعان وسى وقيعا تاپ بۇلاي اياقتالادى دەپ كىم ويلاعان. ءتۇس قايتا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، زۋھرانىڭ قاراپتان قاراپ ءىشى پىسادى. باستىق كىسى قابىلدامايتىن كۇندەرى تۇستەن كەيىن كوبىنە-كوپ جوعارى مەكەمەلەرگە كەتەدى، نە وسى كەڭسەنىڭ ىشىندەگى ادامداردى شاقىرىپ الىپ سويلەسەدى. سىرتتان ەشكىم كەلمەيدى. ءوزىنىڭ بەت-اۋزىنا تەلمىرىپ قابىلداۋ كۇتىپ وتىراتىن بوگدە كوزدىڭ جوقتىعىنان با، بۇل قايتا-قايتا ەسىنەپ، قاراپتان-قاراپ ۇيقىسى كەلەدى. وندايدا تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ كوشەگە كوز سالادى. وتكەن-كەتكەن ايەلدەردىڭ كيىمىنە قارايدى. بۇلاردىڭ مەكەمەسى ورنالاسقان ەڭسەلى ءۇيدىڭ الدىنا كەپ زۋ-زۋ توقتاپ جاتقان جەڭىل ماشينالاردى قىزىقتايدى. ولاردان ءتۇسىپ جاتقان كىسىلەردىڭ ءبارى اسىعىس. كەلگەن بەتتە-اق ىشكە زىپ بەرەدى. ال، وسى كەڭسەدە بوپ، كەرى شىعىپ جاتقانداردىڭ ءبارى كەردەڭ. گرانيت باسپالداقتان تومەن تۇسسە، اياعىن سۋلاپ الاتىنداي، قاشان ماشيناسى قارسى الدىنا كەپ توقتاعانشا ادەيى توسىپ تۇرادى. شوفەرى اشقان ەسىككە كىرىپ بارا جاتىپ تا ارتىنا ءبىر قاراپ الادى. انە، جالت-جۇلت ەتىپ ءبىر قارا ماشينا كەپ توقتادى. ودان دا ءبىر قوزى قارىن جىلتىر ەركەك شىعادى دا، تاس باسپالداقتى تىق-تىق باسىپ، كىرەر ەسىككە جۇگىرەدى... جوق، مىنە، قىزىق... الگى قارا ماشيناداعى اق ساماي سىپتىعىر ەركەك شىعايىن با، شىقپايىن با دەگەندەي ەسىكتى اشىپ قويىپ ءبىراز وتىردى. ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ كەرىلىپ-سوزىلىپ سىرتقا شىقتى. ماعان قاراپ تۇرعان ەشكىم جوق پا ەكەن دەگەندەي سامساعان تەرەزەلەرگە سالعىرت كوز تاستادى. سوسىن بارىپ ءجۇرىپ كەتتى. اياق باسقانى كەردەڭ. ءمارمار ساتىعا وكشەسىن قاداپ شەگەلەپ باسادى. وسىلاي بەتتەپ كەلەدى. مىنە، بۇلاردىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەپ كىدىردى. جۇلقىپ اشتى دا، تابالدىرىقتىڭ ار جاعىندا ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ جىبەرىپ تۇرىپ قالدى. باسقا ەركەكتەردەي تاڭدانىپ تۇرعانىن جاسىرمادى.
— مىنە، پەريزات!— دەپ تاڭدايىن قاعىپ قويدى. «مىنە ەركەك»،— دەپ ويلادى بۇل ىشىنەن، جىميا كۇلىپ.
سوسىن ىشكە وزىپ، ءدال بۇعان قارسى تۇرعان كرەسلوعا كەپ وتىردى. ۇستىندەگى جىلتىراق كوستيۋمنىڭ قالتاسىنان سىرتىنا التىن شايىپ ورنەك سالىنعان ءمۇيىز شاقشاسىن الدى. الاقانىنا ناسىباي توگىپ، بارماعىمەن بىرەر جانشىپ، اۋزىنا ىتقىتتى. سوسىن توستاعانداي كوزىن ارلى-بەرلى توڭكەرىپ، بۇنى شولىپ شىقتى. توستاعانداي-توستاعانداي كوزدەرى وڭمەنىڭنەن ءوتىپ بارادى. قىر مۇرنى دا ۇستارانىڭ جۇزىندەي. جىلميتا تاراعان قىراۋ سامايى بۇل بىردەڭە دەسە، تەبەن ينەدەي تىكىرەيىپ ورە تۇرەگەلەتىندەي. بۇل قاپەلىمدە تومەن قاراپ كەتتى. تەسىلە تەلمىرگەن وتكىر جانار بەت-اۋزىن، موينىن، اشىق ومىراۋىن، ەكى جالاڭاش بىلەگىن، كوكىرەگىن، قىپشا بەلىنە دەيىن تۇگەل ءتىنتىپ شىقتى. اۋىز تۇسى مەن جۇمىر يەگىنە كەلگەندە سۇعاناق كوزدەر سۇلىكتەي قادالىپ تۇرىپ الدى.
سولاي ءبىراز تىم-تىرىس وتىردى دا كەنەت:
— قىزىم، كۇزەمبايەۆ وزىندە مە؟— دەپ سۇرادى.
— وزىندە.
— ەندەشە، قىزىم، پروفەسسور سەبەپبايەۆ قابىلداۋ توسىپ وتىر،— دەپ ايتا عوي.
بۇل ستولدىڭ تاساسىنان شىعىپ، باستىعىنىڭ كابينەتىنە قاراي اياق باسۋى-اق مۇڭ، الگىندە عانا قىپشا بەلگە كەپ كىدىرگەن قىدىرما كوز «ءوز ساپارىن» ودان ءارى جالعاستىرا جونەلدى.
سەبەپبايەۆ كۇزەمبايەۆتىڭ قابىلداۋىنان شىققان سوڭ كوپ كىدىرمەدى. بۇعان كوزىن توڭكەرە ءبىر قاراپ:
— راقمەت!— دەدى دە شىعىپ كەتتى.
ارادا ءبىر اپتا وتكەن سوڭ سەبەپبايەۆ تاعى كەلدى. بۇل جولى قابىلداۋ بولمەگە كىدىرگەن جوق. باستىققا ءوتتى دە، كوپ ۇزاماي قايتا شىقتى. قايتا شىعىپ كەلە جاتىپ، مۇنىڭ قاسىنا كەپ توقتادى. ءبىر ءتۇرلى اياۋشىلىق بىلدىرگەندەي باسىن شايقادى. تەز جيىرىلىپ، تەز جازىلىپ كەتەتىن ەزۋىندە دە انا جولعىداي جىمىسقى كۇلكى جوق، شىن ايانىش تۇر. بۇل ونىڭ كۇلىمدەي قارايتىن قوي كوزىنە تىكتەلىپ قاراي المادى. قاراسا — نە كورىنەتىنىن كىم ءبىلىپتى.
قۇلاعىنا تولقي شىققان بيازى داۋىس كەلدى.
— كوپتەن تازا اۋادا بولماعانىڭىز كورىنىپ تۇر. ءوڭىڭىز قۋقىل. بۇيتە بەرسەڭىز التىن دەنساۋلىقتان ايىرىلاسىز. شاماسى، ءسىز كۇنى بويى مىناۋ تار بولمەگە قامالىپ، بوتەن جۇرتتىڭ دەمىمەن تىنىستايسىز. سوسىن ۇيىڭىزگە بارىپ، ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز اباقتىعا قامايسىز. جوق، بۇلاي ەتۋگە بولمايدى. ءسىز ءوزىڭىز قىرعاۋىل كوردىڭىز بە؟ ايتتىم عوي، كورگەن جوقسىز. دۇنيەدەگى ەڭ قىرعاۋىلى كوپ ولكەدە تۇرىپ، ءالى كۇنگە سول پەيىش قۇسىن كورمەسەڭىز، ەرتەڭ و دۇنيەگە بارعاندا مەن دە تىرشىلىك قۇردىم، ءومىر ءسۇردىم دەپ قالاي ايتا الاسىز. جوق، مۇنىڭىز بولمايدى ەكەن. ءسىز قىرعاۋىل كورگىڭىز كەلە مە؟ ەندەشە، ەرتەڭ ماشينا جىبەرەيىن. ءبىر كۇنىڭىزدى قيىپ، بارىپ، قىرعاۋىل كورىپ، تازا اۋا جۇتىپ قايتىڭىز.
بۇل كوزىن جەردەن كوتەرگەنشە ول ەسىكتەن شىعىپ ۇلگەرىپتى. ەمەن ەسىك جاقتاۋعا ءتيىپ، تارس ەتە قالعاندا، بۇنىڭ باسى زەڭىپ، كوز الدى شىر كوبەلەك اينالىپ بارا جاتتى. كوز الدىندا قىرعاۋىلدىڭ قاناتىنداي قىزعىلت، كوگىس، جاسىل جولاقتار ويناپ تۇرىپ الدى.
سول كۇنى تۇسىندە دە قىرعاۋىل كورىپ شىقتى.
ەرتەڭىنە جۇمىس اياعىندا بۇل وتىراتىن تەرەزەنىڭ الدىندا قايقاڭ ەتىپ قارا ماشينا تاعى توقتادى. بۇل جاسقانا باسىپ قاسىنا جاقىندادى. رۋلدە كۇندەگىدەي شوفەرى ەمەس، ءوزى وتىر.
ول جولى زۋھرانىڭ قىرعاۋىلدىڭ ءوزى تۇگىلى كولەڭكەسىن دە كورە الماعانى ايان.
سودان زۋھرا سىرتقا شىقتى-اق بۇرىنعىداي جۇرت كوزىنەن تايسالمايتىن بولدى. قايتا كوزىنىڭ استىمەن جۇرتتىڭ بەتىن تىنتكىلەپ باعادى. اسىرەسە، قارسى جولىققان ەركەك بولسا، قاعىس جىبەرمەيدى. ولار شىنىندا دا، بۇندا الماقتارى بارداي-اق سۇقتانا قارايدى ەكەن. انە، تاڭ اتپاي گازەتكە باسىن كومىپ العان وقىمىستىسىماقتىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە، بۇعان كوزىنىڭ ءبىر ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، باجبيدى دا قالدى. ەندى قولىنداعى گازەتتە «اكەڭ ءولدى» دەپ جازىلسا دا، قايتا قارار ءتۇرى كورىنبەيدى. انا ءبىر ايالدامادا تۇرعان قالقان قۇلاقتىڭ اۋزى اشىلىپ قاپتى. ءبىر جىميىپ ەدى — قالقان قۇلاقتىڭ بەتى تابان استىندا كۇرەڭىتىپ جۇرە بەرگەنى. انە ءبىر شەگىر كوز دە جەر تۇبىنەن تەسىلىپ تۇر. بۇل جالت قاراپ ەدى — القىمى الاۋلاي قىزارىپ، تەرىس اينالىپ كەتتى.
ادەمى ايەلگە ەركەكتىڭ مىنەزىن ءبىلۋ دە ونشا قيىن ەمەس ەكەن.
ەركەكتى تانۋ ءۇشىن سۇلۋ ايەلگە كوزىن ويناتىپ، ەرنىن جىلميتقاننان ارتىق قيمىل، ارتىق ەڭبەكتىڭ قاجەتى شامالى. سونىڭ ءوزى-اق تالاي-تالاي تالتاڭبايدىڭ كوكىرەگىندە نە بار، نە جوعىن قولمەن ۇستاتقانداي جارقىراتىپ جايىپ سالادى. ءبىر جىميعانىڭنان-اق كوزىن الىپ قاشىپ، قىزارا جونەلسە — ۇيالشاق. ءوزىڭ قۋالاماساڭ، ول قۋالامايدى. جىميعانىڭدا ىرجاڭداپ، سوڭىنا ەرىپ، ارتىنان سىرت اينالا بەرىپ، قاباعىڭدى تۇيگەندە الگى ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنداعى جايراڭ كۇلكىسى جىم-جىلاس جوعالسا — قورقاق... جىميعانىڭدا تۇرا ۇمتىلىپ، قاباعىڭدى تۇيگەندە ودان سايىن وزەۋرەي جونەلسە — اۋمەسەر... جىميساڭ جىميىپ، قاباعىڭدى تۇيسەڭ جىك-جاپپار بوپ، ءبارىبىر سوڭىڭنان قالمايتىندار — ناعىز سۋ اۋىز سۇمەلەكتەر. ولاردىڭ سەزىمى بالىقتىڭ مايىنداي كۇلىمسى دە جىلىمشى، ولاردىڭ سۇيگەنى سۇلىكتىڭ قادالعانىنداي جيرەنىشتى دە قورقىنىشتى. جىلميعانىڭدا جىلپىلداپ، قاباعىڭدى تۇيگەنىڭدە جاۋتاڭداپ، قايتادان قاباعىڭ جادىراعاندا قايتادان قۇراق ۇشا جونەلەتىندەر ناعىز ۇزىن ءبۇيدا، كەڭ تۇساۋ بوزتايلاق بوزىمبايلار. ولار قايدا جەتەلەسەڭ، سوندا جۇرەدى. ايەلدەردى ءوزىن-وزى ۇمىتىپ بەرىلىپ ءسۇيۋ، ايەل جولىندا باسىن جوعالتۋ تەك سوندايلاردىڭ عانا قولىنان كەلەدى.
زۋھرا ءقازىر قاي ەركەكتىڭ قانداي ەكەنىن بەتىنە ءبىر قاراپ-اق ايتىپ بەرە الادى. الا قىزبا الا بۇلىك، ءا دەگەننەن اۋپىرىمدەي جونەلەتىن اڭگۇدىك، قيمىلىنىڭ ءبارى ساعىزداي سوزىلىپ، ءبىراق ءبىر جابىسسا، قاشىپ قۇتىلا المايتىن جىلمىسقى، تاپ بەرۋىنەن جالت بەرۋى تەز جىلپوس، ەمەۋرىنىڭە-اق ولىپ-وشەتىن ەلپەكباي، سىزدايمىن دەپ وتىرىپ قارالاي ءىش پىستىراتىن كەرگىمە، جاۋتاڭىمەن-اق جالىنىڭدى سوندىرەتىن ىنجىق... قۇداي تاعالا، ەركەك دەگەن نەمەلەردىڭ سورتتارى قانداي كوپ ەدى!
وسىناۋ كوش قۇلاش سورتتامانىڭ ەش تارماعىنا جاتقىزا المايتىن ەكى-اق ەركەگى بار. بىرەۋى — سەبەپبايەۆ، ەكىنشىسى — كۇزەمبايەۆ. ەكەۋى دە بىلايعى جۇرتقا اتىمەن ۇقسامايدى. سەبەپبايەۆتى كورگەندە زۋھرا وزگە ەركەكتىڭ ىشىندەگىسىن ايتپاي ءبىلىپ وتىراتىن كورىپكەلدىگىنەن تابان استىندا ايىرىلادى دا قالادى. ءتىپتى بەتىنە جوندەپ قاراي دا المايدى. جاستارىنداعى جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق پا، جوق باياعىداعى العاش جولىققاندا-اق ايتقانىن ەكى ەتپەگەن اعاتتىعى ما، ايتەۋىر ونىڭ بىردەن مىسى باسىپ كەتەدى. ونىڭ قاي قىلىعىنا دا تەك اۋزىن اشىپ تاڭىرقاعاندى عانا بىلەدى.
ول جۇرتقا ۇقساپ كولدەنەڭ كوزدەن قىمسىنۋ دەگەندى بىلمەيدى. دىردۋ جيىندا وتىرىپ، كەنەت كوزى تۇسەدى دە:
— ءا، قىزىم، بەرى كەل،— دەپ قاسىنا شاقىرىپ الادى. سوسىن قايتا-قايتا جىميىپ قاراي بەرەدى. ول قاراعان سايىن بۇنىڭ كوكىرەگىندەگى ايەلگە ءتان تاكاپپارلىقتىڭ اسقار تاۋى وز-وزىنەن ءمۇجىلىپ قۇلاي بەرەدى، قۇلاي بەرەدى.
— قارىنداس، مىنا ىردۋ-دىردۋ باسىڭدى اۋىرتقان جوق پا؟— دەپ قويادى اراسىندا.
ءبىرىنشى ۇزىلىستە-اق:
— زۋھراجان، مەنىڭ ءبىر شۇعىل شارۋام بوپ تۇرعانى. شىعارىپ سالمايسىڭ با؟—دەيدى.
ءسويتىپ، تايداي تال تۇستە قارايعان حالىقتىن كوزىنشە ماشيناسىنا وتىرعىزىپ اپ تايىپ وتىرادى. ونىڭ «قىزىمداپ» باستالعان اڭگىمەسىنىڭ اتىڭدى اتاۋمەن اياقتالعانى دەگەنىنە جەتكەنى دەپ بىلە بەرىڭىز.
ول مۇنىڭ ۇيىنە دە تاپا تال تۇستە كەلەدى. ماشيناسىن اۋلاعا تىقپاي، ءدال تەرەزەنىڭ الدىنا، كوشەگە قويادى.
ونىڭ ەركەلەتكەنى دە ءبىرتۇرلى. جۇرت كوزىنشە «قىزىم»، «قارىنداسىم»، «زۋھراجان» دەپ سىزىلىپ وتىراتىن كىسىنىڭ ءتاتتى ءتىلى وڭاشا جەرگە كەلگەندە تىم كەدىر-بۇدىر. كەكەتىپ وتىرعانىن، نە قوشەمەتتەپ وتىرعانىن اڭعارۋ قيىن. قايداعى ءبىر قيتۇرقى اڭگىمەلەردى قوزداتادى.
زۋھرا ونىڭ اۋزىنا قارايمىن دەپ وتىرىپ نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەيدى. ايتەۋىر، ءبىر ۋاقىتتا سىرتقى ەسىكتىڭ ىلگىشى سىلدىراپ، الدەكىمنىڭ شىعىپ بارا جاتقانىن اڭعارادى. ايتەۋىر، ءبىر ۋاقىتتا تەرەزەسىنىڭ الدىندا قاڭتارۋلى تۇرعان قارا ماشينانىڭ جىم-جىلاس جوعىن كورەدى. الگىندە عانا قۇشاعىن تولتىرىپ بالقىتىپ بارا جاتقان ىستىق سالماقتىڭ ورنىنا سىلدىر-سۇيىق اۋانى عانا قۇشاقتاپ قالعانىن سەزەدى. سول ءبىر ساتتە كوكىرەگىنە اش مىسىق كىرىپ كەتكەندەي الدەنە قان قاقساتا تىرناپ الادى. كوزى دىمدانىپ سالا بەرەدى. وكپە دەگەن نارسەنىڭ ءوزى دە اششى كوز جاسىنا شىلانعان وكىنىش، ىزا ەكەنىن سوندا بارىپ تۇسىنەدى. ەندى كورسە بەتىنە قاراماستاي، ءتىل قاتپاستاي بوپ بەكىنىپ-اق باعادى. ءبىراق كەزدەسسە بولدى، قايتادان ونىڭ اياعىنا قالاي قۇلاپ قالعانىن ءوزى دە سەزبەي قالادى.
زۋھرانىڭ بۇل جۇرىسىنە قىزىقپاسا، كۇستانالايتىن ەشكىم كورىنبەيدى. سەبەپبايەۆتىڭ تۇرعىلاستارى: «ە، زۋھرا، ەسەنسىز بە؟»— دەپ قۇراق ۇشىپ تۇرعاندارى. ال زامانىندا كورىكتى بولعان ەگدە بايبىشەلەردىڭ سەبەپبايەۆ تۋرالى: «ناعىز جىگىتتىڭ سۇلتانى عوي!»— دەپ تامسانا ماقتاپ وتىرعاندارى. ونى ەستىگەندە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءىشىن يت جىرتقانداي بولادى. ءبىراق ارتىنان وزىنە دە سۇقتى كوزدەرىن ءمىردىڭ وعىنداي شانشي قاداپ وتىرعان عىلىم قۋعان قىز-كەلىنشەكتەردى كورگەندە، قايتادان ارقاسى كەڭىپ قويا بەرەدى.
سەبەپبايەۆ وندايدا تۇك كورمەگەنسىپ ماڭقيا قالادى. ايتەۋىر، ول مينۋت سايىن بۇل تاڭعالاتىن بىردەڭەنى ويلاپ تابادى دا تۇرادى. ال كۇزەمبايەۆتىڭ سول باياعىسى... بۇنى كورسە، شاشىنىڭ اراسىنداعى قۇيقاسىنا دەيىن دۋ قىزارىپ شىعا كەلەدى. جارعاق قۇلاعى ودان سايىن قالقيا تۇسەدى. تۇيمەشەكتەي كىشكەنە كوكشىل كوزى تابان استىندا ءمولت-مولت تامشىعا اينالىپ، ءدال ءقازىر جەرگە اعىپ تۇسەتىندەي. تاڭەرتەڭ كابينەتىنە كىرىپ بارا جاتىپ، بۇنى كورىپ، قالت تۇرا قالادى. جۇمىس اياعىندا كابينەتىنەن شىعىپ كەلە جاتىپ، بۇنى كورىپ قالت تۇرا قالادى. جۇمىس ۋاقىتىندا بۇل قابىلداۋعا كىم كەلىپ وتىرعانىن حابارلاي كىرگەندە دە، قۇلاعى دۋ قىزارىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرادى. سويلەگەندە دە ەرنىنە بالا كەزىنەن ورناپ قالعان ءبىر ءتاتتى شىرىندى تالماپ تۇرعانداي، ىڭىرسىپ بيپاز سويلەيتىن.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، زۋھرا ءوز باستىعىن كورسە بولدى، جانى اشىپ قويا بەرەدى. كوزى جوقتا، ويىنا تۇسسە، كۇلكىسى كەلەدى. ءبىراق ەركەكتەردى سورت-سورتقا ءبولىپ قويعان سان الۋان «پولكالاردىڭ» ەشقايسىسىنان، سەبەپبايەۆ سياقتى وعان دا ەش ورىن تاپپايدى. شاماسى، پالەن دەپ، تۇگەن دەپ باسىبايلى اتاق تاعۋعا قيمايتىن ءتارىزدى.
ءسويتىپ جۇرگەن كۇزەمبايەۆ ونى بىردە قاتتى تاڭعالدىرسىن. جەكسەمبىنىڭ تاڭى-تىن. ساسكە شاماسىندا بۇنىڭ تەرەزەسىنىڭ الدىنا سەبەپبايەۆتىڭ ماشيناسىنداي كوش قۇلاش جىلتىر قارا ماشينا كەپ توقتاعانى. بۇل ەلەڭدەپ ورنىنان كوتەرىلدى. ماشينانىڭ الدىڭعى ەسىگىنەن مىنە، كەرەمەت... سەبەپبايەۆ ەمەس، كۇزەمبايەۆ شىقتى. سوسىن ارتقى ەسىكتى بارىپ اشىپ، ىشىنەن ەڭكەيىپ بۇجىر-بۇجىر سارى چەمودان الدى. وڭ قولىنىڭ قارىنا مالىنعان سۇر برەزەنت پلاشش اسىندى. شوفەرعا قولىن كوتەرىپ الدەنە دەدى. ماشينا ورنىنان جىلجىپ جۇرە بەردى.
كۇزەمبايەۆ ءدال بۇنىڭ ۇيىنە بەتتەپ كەلەدى. اياق باسقانى نىعىز. ىلعي ۇيپالانىپ جاتاتىن سەلەۋ سارى شاشى ماڭدايىنىڭ ءبىر جارتىسىن عانا جاسىرىپتى.
كەنەت قاقپا اشىلدى. سىرتقى ەسىك قاعىلدى. زۋھرا، قاپەلىمدە، تاماعى قۇرعاپ، نە دەرىن بىلمەدى. كۇزەمبايەۆ جاۋاپ توسىپ تۇرماستان ەسىكتى سەرپىپ اشىپ ىشكە كىردى. ورتاڭعى بولمەنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي سالا، قولىنداعى چەموداندى بوساعاعا قويدى. ونىڭ ۇستىنە پلاششىن، پلاششىنىڭ ۇستىنە قالپاعىن تاستادى. سوسىن قابىرعاعا تىرەي جاعالاي قويىلعان كوپ ورىندىقتىڭ شەت جاعىنداعىسىنا تىزە بۇكتى. كوزىنە ءتۇسىپ كەتكەن شاشىن الاقانىمەن سيپاپ كەيىن قايىردى. كويلەگىنىڭ جاعاسى مەن گالستۋگىن ءبىر سيپاپ ءوتتى. ۇلكەن كەڭسەگە شاقىرىلعاندا عانا ءوستۋشى ەدى. ءوزى ۇستىنە قىلاۋ تيگىزبەيتىن. جالپى، زۋھرا ۇقىپتى ادامداردى ۇناتادى. بالكىم، كۇزەمبايەۆتى كورگەندە كۇلكىسى كەلە تۇرىپ، ءبىرتۇرلى ءىشى جىلىپ قويا بەرەتىنى دە ونىڭ وسى سيپانشاقتىعىنان شىعار.
كۇزەمبايەۆ بۇنىڭ بەتىنە قارادى. ەكى تورسىق شەكەسى دۋ قىزارىپ بارادى. جوتكىرىنىپ قويدى. داۋسى ورنىقتى شىقتى.
— زۋھرا، مەن كوپتەن ويىمدا جۇرگەن ءبىر تاۋەكەلگە بۇگىن بەل بۋىپ كەلدىم. و باستا ۇناتىپ قالعانىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ. ءبىراق، ءدام-تۇزىڭ جانىبەككە بۇيىردى. جولدارىڭدا تۇرعانىم جوق. مارقۇم مەنى كەشىرەتىن شىعار. مەن ەندى وسىندا ءبىرجولا كەلدىم. بۇل قىلىعىمنىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوقسا دا پەيىلمىن. تەك سەن كەلىسسەڭ بولعانى.
سوسىن پىشاق كەسكەندەي تىيىلا قالدى. زۋھرا ءبارىن ەستىپ وتىر. ويتكەنى، كۇزەمبايەۆتىڭ ءبۇيتىپ ۇزاق سويلەگەنىن ءبىرىنشى رەت كورىپ قىزىقتاپ تىڭدادى. ءبىراق ءبىر ءسوزىن دە ۇققان جوق. الگىندە كۇزەمبايەۆتىڭ اۋزىن اشىپ سويلەگەنىنە تاڭعالسا، ەندى كەنەت پىشاق كەسكەندەي تيىلا قالعانىنا تاڭىرقاپ وتىر. ونىڭ مىنا ءجۇرىسى نە ءجۇرىس؟ ارتىنىپ-تارتىنىپ جۇرگەن چەمودانى، پلاششى، قالپاعى نەسى؟
كۇزەمبايەۆ ايتەۋىر وسىلاي كۇلدىرەدى دە جۇرەدى. ايتپەسە ءبىر قالادا تۇرىپ، بۇعان كومانديروۆكادا جۇرگەن كىسىدەي چەمودان ارقالاپ كەلگەنى نەسى؟ «اپەندە عوي، اپەندە»... اۋەلدەن سولاي ەدى، ءالى سولاي. انا قاراشى، بۇدان كوزىن ايىرماي، جاۋاپ توسىپ وتىر؟ نە دەمەك؟ كوگىلدىر كوزدەرى ودان سايىن كىشىرەيە ءتۇستى. باياعىدا ۆوكزال باسىنداعى الىبەكتىڭ ءدال وسىنداي مونتانى جانارى ەسىنە ءتۇستى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز قينالا كۇلدى. ەركەكتەردىڭ وسىلاي قاراعانىن كورسە، كۇلكىسى كەلەدى دە تۇرادى.
تەرەزەدەن قارا كولەڭكە سالقىن بولمەنىڭ ءىشىن ءدۇر شاعىلىستىرىپ جارىق ءتۇستى. شاقىر ەتە قالعان تورموز داۋسى شىقتى. سەبەپبايەۆتىڭ ءجۇرىسى. ورنىنان ۇشىپ تۇردى. تەرەزەگە بەتتەدى. كۇلىپ جىبەردى. ەكى يىعى بۇلكىلدەپ ۇزاق كۇلدى. سەبەپبايەۆتىڭ سول باياعىسى. دۇنيەنىڭ ءبارى سوعان قاراپ تۇرعانداي ساندەنە شىقتى. ماشيناسىنىڭ ەسىگىن كىلتتەگەن جوق. شالشىق كەشىپ كەلە جاتقان كوك قۇتانداي قازداڭداي باسىپ ۇيگە بەتتەدى. اۋلانىڭ قاقپاسىن اشا بەرىپ، اۋزىنداعى ناسىبايىن تروتۋارعا تۇكىرىپ تاستادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، زۋھرانى كۇلكى قىسىپ بارادى. ەكى يىعى بۇلكىلدەپ كۇلىپ تۇر، ءالى كۇلىپ تۇر. ءتىپتى كوزىنەن جاس تا شىعىپ كەتىپتى. ءۇيدىڭ ءىشى بۇلدىراي باستادى. الگىندە عانا سىرتتا قازداڭداي باسىپ كەلە جاتقان ءاۋپىرىم ەركەك مىسىق تابانداپ جانىنا كەپ، تۋ سىرتىنان قۇشاقتاي العاندا عانا، كوزىن وسى ءقازىر كۇزەمبايەۆ وتىرعان ورىندىق جاققا اۋداردى. ءبىراق، سەبەپبايەۆتىڭ قاۋسىرا قۇشىپ، ۇستىنە ءتونىپ كەلە جاتقان قاپساعاي يىعى جاقىندا تازارتىلعان توبەنىڭ اقشاڭقان سىلاعىنان باسقا ەشتەڭەنى اڭعارتپادى.
كۇزەمبايەۆ سول جوعالعاننان مول جوعالدى. زۋھرا كەلەسى كۇنى جۇمىسىنا بارعاندا باستىعىنىڭ ورنىندا جوق ەكەنىن ءبىر-اق كوردى. وعان جۇرت تاڭ قالعانمەن بۇل تاڭقالمادى. كۇزەمبايەۆتىڭ سول جولى استاناداعى ايتۋلى قىزمەتىن تاستاپ، جاپان تۇزدە اشىلىپ جاتقان جاڭا وندىرىسكە ءوزى سۇرانىپ كەتكەنىنە اركىم ءارقيلى تون ءپىشىپ جاتتى. بۇل ەشقايسىسىنا قۇلاق سالعان جوق. ارادا بىرەر اي وتپەي جاتىپ جاڭا باستىق كەلدى. وعان دا جۇرت تاڭعالعانمەن، بۇل تاڭقالعان جوق. جۇرتى قۇرعىردىڭ تاڭعالمايتىنى بولسايشى، ءسىرا. انادا: «كۇزەمبايەۆ قالاي كەتتى؟»— دەپ تاڭقالىپ ەدى ەندى: «مىناۋ قالاي كەلدى؟»— دەپ تاڭقالادى. ولار ءۇشىن دۇنيەدە ورىندى، زاڭدى ەشتەڭە جوقتاي. ال زۋھرا مىنا دۇنيەدە سەبەپبايەۆتىڭ قىلىقتارىنان باسقا ەشتەڭەگە دە تاڭعالمايدى. جاڭا باستىق كەلگەن بەتتە بۇعان ماي كورگەن مىسىقتاي جىلميا قاراپ ءجۇردى. ارتىنان بۇنىڭ بۇلك ەتپەگەنىن كورىپ، جۇندەس قاباعىنىڭ بار قىلشىعىن تۇگەل تىكىرەيتىپ، تىجىرىنا قارايتىندى شىعاردى. ءسويتىپ ءبىراز كەرگىپ كوردى. سەبەپبايەۆ كابينەتىنە كىرىپ شىعىپ ەدى، جاڭا باستىقتىڭ جۇندەس قاباعى جۇمساق الاقان ايالاعان بالا مىسىقتىڭ جون تەرىسىندەي جىلميىپ سالا بەردى.
سودان زۋھرا سەبەپبايەۆتان باسقا ەشكىمدى دە كوزگە ىلمەدى. سەبەپبايەۆ ولە-ولگەنشە بۇنى تاڭقالدىرىپ ءوتتى. ءتىپتى ءولىپ جاتىپ تا تاڭقالدىردى. الىس ءبىر جاققا كومانديروۆكاعا كەتكەن سەبەپبايەۆ كوشەدە ماشينانىڭ استىنا ءتۇسىپ قاپتى. ول حابار قۇلاعىنا تيگەندە، بۇل سەنبەي قويدى. قايداعىنى شىعارماسا باسى اۋىراتىن سەبەپبايەۆتىڭ كەزەكتى ءبىر قىلجاعى دەپ ويلادى. ونىڭ تابىتى اكەلىنەدى دەگەن كۇنى اەروپورتقا ادەتتەگىسىندەي كوڭىلدى باردى. ورتالىق قالادان كەلەتىن اۋىر سامولەت ىڭىرانىپ زورعا قوندى. توقتاعان سوڭ كوپكە دەيىن ەسىك اشىلمادى. تراپ اەرودرومنىڭ ەكىنشى ءبىر شەتىنە قونعان باسقا سامولەتكە كەتىپ قالىپ، كوپكە دەيىن بوساماي قويدى. جۇرتتىڭ كوزى ەلدەن ەرەك دوڭكيىپ تۇرعان ۇلكەن سامولەتتە. زۋھرا دا سوعان تەلمىرە قاراپ قالعان. ءبىر ۋاقىتتا بارىپ جۇرت شۇباتىلىپ ءتۇسىپ جاتتى. شۇبىرىپ اەروۆوكزالعا بەتتەدى. قاسىندا تۇرعاندار سامولەتتەن تۇسكەندەردى شەتتەرىنەن قۇشاقتاي اپ، ءسۇيىسىپ جاتتى. جابىر-جۇبىر. ابىر-سابىر. بۇنىڭ كوزى ءالى سامولەتتە. جۇرتتىڭ ءبارى ءتۇسىپ بولدى. ءبىراق سالونداردىڭ ەسىكتەرى ۇڭىرەيىپ ءالى اشىق تۇر. سول قاراۋىتقان ەسىكتەردىڭ ارجاعىندا سەبەپبايەۆ تىعىلىپ وتىرعانداي. مىنا جۇرت قايتەر ەكەن دەپ ادەيى ىستەپ وتىرعانداي. ءقازىر جالت ەتىپ شىعا كەلەتىندەي. قاسىنا كەپ بۇنى قۇشاقتاي الاتىنداي. جۇرتتىڭ قاراپ تۇرعانىمەن شارۋاسى جوق، شاپ بەرىپ ەرنىنە جابىساتىنداي. ءبىراق... انە... ەسىكتەر جابىلدى. قاز-قاتار قويىلعان ەكى تراپ سامولەت باۋىرىنان باياۋ جىلجىپ الىستاي بەردى. ۇلكەندى-كىشىلى سامولەتتەر سامساپ تۇرعان بەتوندى الاڭدا قىرىق ۇيىتقىپ ويناقتاپ جۇرگەن ىزعارلى جەل مۇنىڭ ماڭدايىنا، ەكى بەتىنە، ەرنىنە سۇلىكشە جابىسا كەتتى. ءتىپتى جىلماڭداپ ومىراۋىنا ەنىپ بارادى. بۇل جاعاسىن كوتەرىپ الدى. اباجاداي سامولەت جاققا تاعى كوز تاستاپ ەدى، بەس-التى جەڭىل ماشينا زۋىلداپ بارىپ قاسىنا توقتادى. ولاردىڭ سوڭىن الا جابىق قارا ماشينا جەتتى. ول سامولەتتىڭ ەكىنشى جاق بۇيىرىنە كىرە توقتادى. جەڭىل ماشينادان تۇسكەندەر دە سول جابىق ماشينانىڭ قاسىنا توپىرلاسا قاپتى. ءبىرازدان سوڭ جابىق ماشينا ورنىنان قوزعالدى. ونىڭ سوڭىنا جەڭىل ماشينالار ىلەستى. ۇزىن تىزبەك بەتون الاڭنىڭ الدە ءبىر شەت پۇشپاعىنا قاراي شۇبىرىپ كەتىپ بارا جاتتى. تۇككە تۇسىنبەگەن بۇل تاكسيگە تالتىرەكتەپ زورعا جەتتى. الگىندە ومىراۋىن قارماي العان وتكىر سۋىق كوكىرەگىنىڭ باسىنا ماڭگى ورناپ قالعانداي.
ەرتەڭىنە اباجاداي سامالا زالدا قاق ورتادا قارامەن جيەكتەلگەن قىپ-قىزىل تابىتتا جاتقان كىسىنى كورگەندە كوكىرەگى ءدىر ەتە ءتۇستى. مىناۋ مولتتەي قارا كوستيۋم كيىپ، قىلعىنتىپ قارا گالستۋك تاعىپ العان جىڭىشكە ادام سەبەپبايەۆقا ءتىپتى ۇقسامايدى. ول بۇلاي ءتوس جاعىنىڭ بار تۇيمەسىن تۇگەل سالىپ كورگەن جوق. ول ەشقاشان قارا كوستيۋم كيمەيتىن. ونىڭ ومىراۋى قاشان كورسەڭ دە اشىق تۇراتىن. ءوزى قايداعى ءبىر جىلتىراق، الاباجاق كيىمدەرگە اۋەس-تى. تاپ مىنانداي بوپ سىرەسە قالۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. جوق، جوق... سەبەپبايەۆ مىنا جۇرتتى تاعى دا قىلجاق ەتپەكشى. باسقا ءبىر مۇردەنى ءوزى قىپ تابىتقا ساپ جىبەرگەن. سوسىن ءوزى ءبىر جەردە ەشكىم بىلمەيتىن بەيتانىس بىرەۋ بوپ قالىپ قويعان. ءبىراق مىناۋ باستارىن تومەن سالىپ ءىلبىپ بارا جاتقان كوپ شۇبىرىندىعا ول ەندى جوق، اناۋ تابىتتىڭ اياق جاعىندا قارالى كيىم كيىپ، قاز-قاتار ءتىزىلىپ وتىرعاندارعا ول ەندى جوق.
بۇعان دا ول ەندى جوق. قىلجاقباس نەمە ءبارىن سازعا وتىرعىزىپ كەتتى. بۇل جۇرتتا كوز بار ما ءوزى؟ سەبەپبايەۆ مىنانداي شاقشا باس پا ەدى. ونىڭ ماڭدايىنا اناداي سوققى ءتيۋى مۇمكىن بە؟ ەشكىم ونىڭ بەتىنە جەل بولىپ كەلمەۋشى ەدى عوي. جينالىستاردا وعان قارسى جالعىز-اق ءبىر جاڭعالاق شال سويلەيتىن. ونىڭ دا ءسوزىن ەشكىم قۇلاققا ىلمەيتىن. تابىتتا جاتقان كىسىنىڭ قاق ماڭدايىندا قاتتى سوققىدان قاپ-قارا داق تۇرىپ قالىپتى.
قاپ، انتۇرعان سەبەپبايەۆ-اي! بۇل ەندى مىنا دۇنيەگە قالاي سىيا الادى؟ وڭمەڭدەي، وزىمسىنە كەلەتىن ول جوق جەردە وسىناۋ جەتىم كوجەكتەي، ءدىر-دىر ەتكەن قۇباقاي تىرلىكتەن قايتىپ ءىشى پىسپايدى. قاپ، سۋ جۇقپاس نەمە-اي. بۇدان دا جاس، بۇدان دا سۇلۋ، بىرەۋ قارماعىڭا ىلىكتى-اۋ. بۇگىن قارا قۇرىم جۇرتتىڭ ىشىندە قارا كيگەن ايەلدەر نەتكەن كوپ. ءبارىنىڭ دە بايى ولگەن بە... ءبارى دە تابىت جاققا ەلجىرەي قارايدى. ءبارى دە زامانىندا بولا قالعان ءوڭدى ايەلدىڭ سىڭايىن تانىتادى. بۇعان كوزدەرى ءتۇستى-اق شەتتەرىنەن جيىرىلىپ قويا بەرەدى. ەزۋلەرىندە كەكەسىن، كوزدەرىندە ىزا تۇر. ە، ەندى ءتۇسىندى. بۇلار مۇنىڭ ءوزى بىلمەيتىن كۇندەستەرى ەكەن عوي. قارا سالماي كەلگەنىنە ىزا بولىپ تۇرعاندارى ەكەن عوي. تويعا كەلگەندەي ساندەنە كيىنگەن بۇنى اتارعا وقتارى جوق. مەيلى. بۇل سەبەپبايەۆ ءولدى دەگەنگە سەنە المايدى. سوندىقتان دا قارا كيە المايدى. سەبەپبايەۆ... سەبەپبايەۆ... سەن تىرىدە بۇدان جاقىن، بۇدان جاقسى كورەتىن ەشكىمىڭ جوق سياقتى ەدى عوي. ەندى، مىنە، وتىرىك تابىتىڭا وڭمەڭدەسكەن مىناۋ توبىر مۇنى ءتىپتى ماڭايلاتاتىن ەمەس. ءبارى سەنىڭ الگى وتىرىك تابىتىڭنىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ، ءولىپ-وشىپ جاتىر. انە، ءبارى ساعان ىلەسىپ، ازالى شەرۋ تارتىپ، زالدان شىقتى. انە، ءبارى ماشينالارعا تالاسا-تارماسا، زيراتقا بەتتەدى. انە، ءبارى جاڭا قازىلعان جاس توپىراق تومپەكتىڭ قاسىنا توپىرلاسا توقتادى. انە، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ورتاعا شىعىپ اپ، سۇڭقىلداسقان سۋماقاي ەركەكتەردىڭ سۋ توگىلمەس جورعا سوزىنە مىرس-مىرس جىلاپ تۇر. انە، كورگە ءتۇسىپ بارا جاتقان تاقتاي تابىتتىڭ سوڭىنان جاپاتارماعاي توپىراق لاقتىرىسىپ جاتىر. اسىرەسە، الگى قارا كيگەن ايەلدەردە ەس جوق. بۇنى مەن سەنىڭ اراڭا تەك وزدەرىن عانا ەمەس، مىناۋ قارا جەردى دە كەسە كولدەنەڭ قويماق. ارت جاقتاعى بۇعان: «قاپ، بالەم، قالاي ەكەن!»— دەگەندەي وقتى كوزدەرىن اتىپ-اتىپ جالت-جالت قاراپ قويادى. وڭدەرىنەن ءبىر كەزدە وزدەرى ايىرىلعان سەبەپبايەۆتان بۇنىڭ دا ايىرىلىپ قالعانىنا ماساتتانعان تابانىڭ وتى ۇشقىندايدى.
ءاي، ايەلمىسىڭ دەگەن-اي... تالاي جەردە تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتكەن سەبەپبايەۆقا ءالى كۇنگە سەنەدى-اۋ، بۇلار. ول قۋ بۇگىن تاعى دا تالكەك قىپ وتىر. تاعى دا ءبىر اشىق اۋىز ۇرعاشىنىڭ ۋىزىن سارقىپ، مىناۋ «وي، باۋىرىمداپ» وكىرىپ جاتقان ءپاتۋاسىز توبىرعا ميىعىنان كۇلىپ، سايراندى سالىپ ءجۇر. كورەرسىڭدەر دە، بىلەرسىڭدەر — تاپ سولاي. اتتەڭ، شىركىن، ونىڭ باسىن اينالدىرىپ العان الگى ءبىر ۇرعاشىنى كورەر مە ەدى. ءبىراق ۇرعاشىنىڭ باسىن ول اينالدىرماسا، ونىڭ باسىن ۇرعاشى اينالدىرا الار ما! مىنا ءبىر قارا كيىپ قاقشاڭداپ جۇرگەن جەتەسىزدەردىڭ تۇسىنبەيتىندەرى سول عوي. بۇل ونىڭ باسىن اينالدىرىپ العانداي كورەدى. وزدەرى سياقتى بۇنىڭ دا باسىن ول اينالدىرىپ العانىن قايدان ءبىلسىن! ەندى، مىنە، بۇنى ول دا تاپ سولارعا ۇقساتىپ تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتتى. جوق، جوق، مۇمكىن ەمەس. سەبەپبايەۆ مۇنىڭ جولىندا تالاي نارسەگە بارعان-دى. تالاي-تالاي ۇلىق داستارقاننان تۇرىپ كەتىپ مۇنىڭ قۇشاعىنا كىرەتىن. تالاي-تالاي ايتۋلى جينالىستاردى تاستاپ، قاسىنا كەپ قيساياتىن. ونىڭ تاعى دا سونداي قىلجاققا كوڭىلى اۋعان عوي. مۇندا جۇرتتى مىنانداي ابىگەرگە ساپ، ءوزى اندا مۇنى كۇتىپ جاتقان شىعار. سەبەپبايەۆتان نە شىقپايدى، و دا شىعادى.
ول نەعۇرلىم دارەجەسى اسقان ەركەكتەر مەن اجارى اسقان ايەلدەردى كورسە، الاقانىنا تۇكىرىپ باعاتىن. باستارىن جىنشا اينالدىرىپ، بىلگەنىن ىستەيتىن. سول سۋ جۇقپاس سەبەپبايەۆتىڭ كوڭىلىنە بۇگىن دە ءبىر سايقىمازاق قاشقاي دا!
كوكىرەگىنە تۇندە اەروپورت باسىندا قادالعان شانشۋ ەندى باسىلايىن دەدى. الدەنەگە تابانى قىشىپ تۇر. ول مىناۋ دىردۋدىڭ تەزىرەك اياقتالعانىن تىقىرشي كۇتتى. ۇيىنە دە الىپ-ۇشىپ زورعا جەتتى. اۋلانىڭ قاقپاسى اشىق قاپتى. و توبا! سەبەپبايەۆ شىنىندا دا، ۇيىندە مۇنى توسىپ وتىرعان بولار. موينى، ومىراۋى البىراپ سالا بەرگەنى. ءقازىر قارسى الدىنان اتىپ شىعىپ، ايقارا قۇشاتىن الاپات قىزۋ بەتىن شارپىعانداي. ەكى تىزەسى دىرىلدەپ، ىشكە زورعا ەندى.
مىنە، قىزىق، ەسىكتىڭ الدىندا كروكوديل تەرىسىنەن تىگىلگەن سۋ جاڭا جالتىراق چەمودان تۇر. قاسىندا ەشكىم جوق. اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. باقشانىڭ تۇبىنەن الدەكىم ىسقىرعانداي بولدى. قۇيقىلجىتا ىسقىرادى. سەبەپبايەۆتىڭ ىسقىرعانى، تاپ سول. اڭ اۋلاي بارعاندا كەشقۇرىم ايدالادا وت جاعىپ، قىرعاۋىل اسىپ وتىرىپ، تاپ سولاي قۇيقىلجىتا ىسقىرۋشى ەدى. بۇل سوندا سيقىرشىنىڭ ارباۋىنا تۇسكەندەي اۋزىن اشىپ قالاتىن. سەبەپبايەۆ ءسۇيتىپ اندەتىپ-اندەتىپ الادى دا، تىنا قالادى. الدەقايدان تامىلجىتىپ بۇلبۇل سايرايدى. ءوزىن-وزى ۇمىتىپ ەلىتە اندەتەدى. بۇلبۇلدى تىڭداعاندا سەبەپبايەۆتىڭ بەت-اۋزىنداعى الگى ويناقىلىق جىم-جىلاس جوعالىپ، سۇرعايىپ سالا بەرەدى.
— زۋھراجان!
سەلت ەتىپ باسىن كوتەرىپ الادى.
بۇلبۇلدىڭ نەگە ادەمى سايرايتىنىن بىلەسىڭ بە؟ باسىن شايقاپ، كۇلىمسىرەيدى.
— ويتكەنى، ول ءوز ءانىن ءوزى عانا تىڭدايدى. وزگەلەردىڭ تىڭداپ وتىرعانىن سەزبەيدى. وزگەلەردەن قىسىلىپ-قىمتىرىلسا، ولار نە ويلاپ وتىر ەكەن دەپ الاڭداسا مىنانداي قۇيقىلجىعان ادەمى ءان قايدان شىقسىن! كىسى باقىتتى بولۋى ءۇشىن نە ەشكىممەن ەشقانداي شارۋاسى بولماي ساياق ءجۇرۋى كەرەك، نە جۇرتتىڭ پىس-پىسىنا پىسقىرماۋى كەرەك. ونسىز بۇگەجەكتەپ باۋىرىڭدى جازا المايسىڭ. ال بۇقپانتايعا باقىت بۇيىرۋشى ما ەدى! سولاي، زۋھراجان!
اي، سەبەپبايەۆ، سەبەپبايەۆ... جۇرگەن جەرىنىڭ ءبارى قىزىق... بىلايعى جۇرت ءبىر بولەك تە، ول ءبىر بولەك.
مىنە، ءقازىر دە ول مىناۋ وڭاشا باقتىڭ ءبىر تۇكپىرىندە قايداعى ءبىر قيامپۇرىس ويعا بەرىلىپ تۇرماعانىنا كىم كەپىل! بالكىم، اناۋ زيرات باسىنداعى ماناعى ءبىر وپىر-توپىرعا مىسقىلداي كۇلىپ تۇرعان شىعار. سەبەپبايەۆتىڭ كوڭىلدەنگەنى دە قىزىق. جۇرت سياقتى جادىرامايدى، قاباعىن تارس ءتۇيىپ الادى. ەكى شىقشىتى ويناقشىپ شىعا كەلەدى. ال اشۋلانعاندا بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولا قالادى. داۋسى جۇپ-جۇمساق. ءسوزى ماپ-مايدا. ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ ءبارى سىپ-سىپايى. ءسويتىپ، قۋانىشى مەن رەنىشىنىڭ ءوزى ەشكىمگە ۇقسامايتىن سەبەپبايەۆتىڭ ءولىمى جۇرتقا ۇقسايتىن با ەدى. ونىڭ ءولىمىنىڭ الگىندەي ىردۋ-دىردۋ بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس. سەبەپبايەۆ ولاي ولمەيدى.
الما اعاشتار تاساسىنان شىققان ىسقىرىق بىرتە-بىرتە جاقىنداي ءتۇستى. بۇل جورتا تەرىس اينالىپ تۇردى. انە، جىم-جىرت بولا قالدى. دەمەك، مۇنى كوردى. اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ جاقىنداپ كەلەدى. تۋ سىرتىنان كەپ قۇشاقتاي الادى. نە تاپ كوك جەلكەسىنەن ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الادى. نە دىك ەتكىزىپ كوتەرىپ الادى دا، جولدىڭ ءبىر جيەگىنە قويا سالادى، ءوزى ءوتىپ جۇرە بەرەدى. قاشان اتىن اتاپ شاقىرعانشا ارتىنا بۇرىلىپ قارامايدى. كورەرسىڭ، ءقازىر دە ءبىر قىرشاڭقىلىق ويلاپ كەلەدى. بۇل بايقاتپاعانسىپ، ەڭكەيگەن بوپ، باقشا جاققا كوز تاستادى...
اناداي جەردە يىعى ساپ-سارى الا قارا كيىمدى بىرەۋ تۇر. زۋھرانىڭ تۇلا بويى ءدىر ەتە ءتۇستى. ءوڭىن شىرامىتاتىن سياقتى.
— ماما...
بەيتانىس ەركەك دۋ قىزاردى.
قۇداي-اۋ، مىناۋ نە دەيدى. كىم مۇنى «ماما» دەۋشى ەدى. ەستىپ تۇرعانى وسى. ءبىراق بەت-الپەتى ءبىر جەردە كورگەن ادامىنا كەلەدى. اسىرەسە، جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراعانى تىپتەن تانىس. وسىنداي مونتانى ەركەكتەرگە كۇلكىسى كەلۋشى مە ەدى. قارا تورىلىعى بولماسا، كۇزەمبايەۆتىڭ بالاسى دەپ قالاتىن ەكەنسىڭ. بۇل كۇلىمسىرەگەن سوڭ، ول بىرەر اتتاپ قاسىنا جاقىندادى. ءجۇرىسى دە بىرەۋگە ۇقسايدى. جوق، كۇزەمبايەۆتاي كىبىرتىك ەمەس، سەبەپبايەۆتاي كەردەڭ دە ەمەس. شيراق، شۇعىل... ايتەۋىر بىرەۋدەن كورگەن ءجۇرىسى. قۇداي-اۋ، كىمنەن كورىپ ەدى... ە، جانىبەك... ءيا، ءيا... سونىڭ ءجۇرىسى. ەندى تانىدى. ول ۇيگە كىرىپ كەلە جاتقاندا دا مىنبەگە شىعىپ بارا جاتقانداعىسىنداي اسىعىس، شاپشاڭ اتتايتىن. كيىمىن دە شەشپەستەن قولىن سەرمەپ ساياسات ايتىپ سايراي جونەلەتىندەي كورىنەتىن. ءبىراق، ونىڭ كوزى وتكىر-تۇعىن. ءبارىن قويىپ، مۇنىڭ الگى «ماماسى» نەسى!
— تانىماي قالدىڭىز با؟ ءيا، تانىماي تۇرعانى راس.
— مەن، الىبەكپىن عوي.
نە دەيدى... بالاسى ما! ونىڭ مىناداي بوپ ءوسىپ كەتە قويعانى ما! ءپالى، ول كەتكەلى قاشان... اۋەلى جۇرەگى سىزداپ قاتتى ساعىنعان، سىلىنىپ تەك سۇيەگى عانا قالعان... كەلە-كەلە ۇيرەنىسكەن... كەيدە تۇسىنە كىرەتىن... تابالدىرىقتان بەرى ۇزاماي «ءاياي تاتە، مەن كەلدىم»،— دەپ جاۋدىراپ تۇراتىن... ءبىراق مىنانداي ەمەس قۇيتاقاندايتۇعىن... قازاقشا سويلەيتىن. ال، مىناۋ «ماما» دەيدى، ورىسشا سويلەيدى... كەيىنگى كەزدە ونىمەن كەزدەسۋگە قايمىعۋشى ەدى، سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلگەن كۇنىن قاراسايشى! تىزەسى دىرىلدەپ بارادى. اياعىن جەردەن كوتەرە الاتىن ەمەس. بەيتانىس جىگىت جۇگىرىپ كەپ قولتىعىنان دەمەدى. قولى قانداي قايراتتى ەدى، وڭ جاق ءبۇيىرىن كۇيدىرىپ بارادى.
ەسىكتەن اتتاي بەرە مەيمان ءتۋفليىن شەشتى. قوڭىر سالقىن بولمەنى ءبىر سۇيكىمسىز ءيىس جايلاپ العانداي. زۋھرانىڭ جۇرەگى القىمىنا تىعىلدى. ستولدىڭ ءبىر باسىنا ول، ءبىر باسىنا مەيمان وتىردى. ەكەۋى قيپاقتاپ بىر-بىرىنە قارايدى. سودان ول كەتە-كەتكەنشە وسىلاي جالتاقتاسىپ وتىرعاندارى.
بۇل جۇمىسقا كەتە مەيمان جىگىت ىسكە كىرىستى. باقشانى تارتىپكە كەلتىردى. دۋالدى، شاتىردى جوندەدى، ءۇيدى اقتاپ، ەدەندى بويادى. ايتەۋىر قاشان كورسە دە ءۇستى-باسى بالشىق-بالشىق، شاڭ-شاڭ بولىپ جۇرگەنى. ول قالپىندا كورگەندە زۋھرانىڭ ءبىر ءتۇرلى ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ قويا بەرەدى. ال قالاي قولى-باسىن تازالاپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، داستارقان باسىنا وتىرادى، سولاي قايتادان قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ بىتەدى. وز-وزىنەن ابدىراپ، قاشان تۇرىپ كەتكەنشە اسىعادى. سونىسىن سەزە مە مەيمان جىگىت شالا-پۇلا تاماقتانىپ اپ، تاعى ءبىر ۇساق-تۇيەك شارۋانى سىلتاۋراتىپ سىرتقا ۇمتىلادى. ۇيدە دە اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، ەش دىبىسىن شىعارمايدى. ءتىپتى جوتكىرىنبەيدى دە. ءبىراق زۋھرا ول كەلگەلى ءوز ۇيىنە ءوزى سيۋدان قالدى. ءسال نارسەدەن بۇگەجەكتەيدى دە وتىرادى. ءار قيمىلى ساناۋلى. تۇندە توسەكتە دە تۇنشىعىپ بارا جاتقانداي توڭبەكشىپ بىتەدى. ءوز ءۇيى ءوزى ءۇشىن اباقتىعا اينالعانداي. اسىرەسە، اۋىزعى بولمەدەگى بوتىڭكەنىڭ وتكىر ءيىسى قولقاسىن اتىپ بارادى. بۇرىن دا وسىنداي قولاڭسا يىستەن قاشىپ قۇتىلا الماعان جەرى بار سياقتى ەدى. اپىر-اۋ، سول قاشان ەدى... ە، باياعى الا قاپ ارقالاعان ەكەۋ كەلەتىندە ەكەن عوي...
تەڭىز وفيسەرى جىگىت ەكى اپتاداي بولىپ، قىزمەتىنە قايتتى. «كەلىنىڭىز بەن ەكى نەمەرەڭىز بار»،— دەيدى. «حات سالىپ، حابارلاسىپ تۇرارمىن»،— دەيدى. «بىردەڭەدەن قاردارىق كورىپ جاتساڭىز ايتارسىز»— دەيدى. ايتۋىن ايتادى دا، قىپ-قىزىل بوپ ۇيالادى. تەك سامولەتكە شىعىپ بارا جاتىپ، بۇعان توماعا كوزى تۇگەل مولتەڭدەپ، جالتاق-جالتاق قاراعانى. سوندا عانا مىناۋ ەڭگەزەردەي بوتەن جىگىت باياعى قۇيتاقانداي الىبەگىنە ۇقساپ كەتتى. ءسۇپ-سۇيىر سامولەت لىپ ەتىپ كوككە كوتەرىلگەندە عانا، مۇنىڭ كومەيىن مانادان بەرى تىعىنداپ تۇرعان تاس تۇيىنشەك لىق ەتىپ سىرتقا اتىلعانداي، تىنىسى كەڭىپ سالا بەردى.
قوڭىر سالقىن بولمەگە ەنە بەرە، اياعىنداعى ءتۋفليىن ەكى جاققا سەرپىپ لاقتىرىپ، كەرەۋەتكە قۇلاي كەتتى. جىلاعىسى كەلەدى، كوزىندە جاس جوق. تاعى دا جىم-جىرت تىنىشتىقپەن وڭاشا قالدى. دۇنيە تاعى دا كەڭىپ سالا بەردى. «شىركىن، وڭاشالىق قانداي جاقسى ەدى!» وسى ءسوز العاش رەت اۋزىنا سەبەپبايەۆپەن ءبىرىنشى جولىعىستان قايتىپ ورالعاندا ءتۇسىپ ەدى-اۋ. تاعى دا سەبەپبايەۆ... مىناۋ ۇلان اسىر دۇنيەدە سودان باسقا وي توقتاتار ەشكىمى بولماعانى ما! كوز الدىنا مىسقىلداي جىمسيىپ سەبەپبايەۆ تۇرىپ الدى. «نەمەنە، مەن ءولدى دەگەنگە ەندى سەندىڭ بە؟»— دەگەندەي كەكەتە كۇلىمدەيدى.
سودان بۇل ۇيگە سىيىپ وتىرا المادى. تاۋ بوكتەرىندەگى زيراتتان باسىن ءبىر-اق تارتتى.
كۇن تامىلجىپ تۇر. الدە ءبىر ءانشى قۇستار قۇيقىلجىتا شىرقايدى. قايدا سايراپ تۇرعاندارى بەلگىسىز. قۇس ەمەس، ىعى-جىعى قابىرلەر اراسىنداعى بالاپان قايىڭداردىڭ مايسا جاپىراقتارى جامىراي ءان سالىپ تۇرعانداي.
توبەڭدە — كۇنگە شاعىلىسىپ قارلى شىڭدار جارقىرايدى. تومەندە — سول زەڭگىر تاۋلاردى بوكتەرلەپ شاشىراي ورنالاسقان سالقام قالا بەيبەرەكەت تۇتىندەيدى. ەشتەڭەنى اجىراتىپ بولار ەمەس. ۇيلەردى، كوشەلەردى باتتاسقان مايلاقى مۇنار كولەگەيلەپ اپتى. سول قارا كىرەۋكەنىڭ استىندا قالاي تىرلىك ەتىپ جۇرگەندەرىنە تاڭعالىپ تۇر. ونىڭ قاسىندا مىنا زيرات ناعىز پەيىش سياقتى. «ە، باسە، جەر تۇبىندەگىنى كورەتىن سەبەپبايەۆ بىردەڭەنى بىلگەن ەكەن عوي»،— دەپ ويلادى دا، مۇنىسىنىڭ كۇپىرلىك ەكەنى ەسىنە تۇسكەندەي، نە ىستەرىن بىلمەي ابىرجىپ رەديكۋلىنەن ورامال الىپ، اۋزىن ءسۇرتتى.
زۋھرا سەبەپبايەۆتىڭ ءقابىرىن تەز تاپتى. تاۋ-تاۋ ۆەنوكتار ءالى ءۇيۋلى تۇر. تەك قارا لەنتالارعا التىن ارىپپەن جازىلعان سوزدەر عانا جاڭبىر شايىپ وشە باستاپتى. ءبىر قارا كيىنگەن ايەل سوزالاڭ قيمىلداپ ءقابىردىڭ توڭىرەگىن تازالاپ ءجۇر. تاۋ-تاۋ ۆەنوكتىڭ قۇبىلا بەتىندەگى قارا جيەكتى پورترەتتە سەبەپبايەۆ ءتىرى كۇندەگىسىندەي مىسقىلداي كۇلمەي، تۋعالى بىتپەگەن بايسالدىلىق ءبىتىپ، مولدىرەي قارايدى. سۇيىق قاستىڭ استىنداعى دوڭگەلەك كوزدە ءبىر تۇنجىراڭقى مۇڭ بار. بۇل ونى تانىماي قالا جازدادى. سول ما، باسقا ما دەپ، كىلت توقتاپ، ۇڭىلە بەرىپ ەدى، قارا كيىمدى ايەلدىڭ جالت بۇرىلعانى. اياعى اياعىنا جۇقپاي الىستاي ءتۇستى. قارالى راماداعى سەبەپبايەۆ موينىن ءبىر قىرىن بۇرىپ مۇنىڭ سوڭىنان جاۋدىراپ قاراپ قالدى.
جۇرەگىنىڭ باسىن الدەبىر سيقىر تىرناق ءۇزىپ شىمشىپ الدى. سەبەپبايەۆتىڭ ولگەنى راس بولماسا نەتسىن. الگىندەي ايانىشتى ادامنىڭ ولسە ءولۋى دە ىقتيمال عوي.
تاۋ-تاۋ ۆەنوك ۇيىلگەن جاس قابىردەن اۋلاق كەتۋگە اسىقتى. بۇل جولى زۋھرا ەشبىر ەركەككە ۇقسامايتىن سال، سەرى، قيقار سەبەپبايەۆتان ءبىر جولاتا كۇدەر ءۇزىپ، ونىڭ ايانىشتى ارۋاعىمەن ءبىرجولاتا قوشتاسىپ كەلەدى. قوس جاۋىرىنىن شوق قارىپ بارا جاتقانداي، تەزىرەك تاساعا ءتۇسىپ كەتۋگە تىرىستى.
جاپىرلاعان قۇلپىتاستارداعى جاس، كارى، ايەل، ەركەك شەتىنەن جاۋدىراي قارايدى. تىرلىكتە عوي، وسىلار بىر-بىرىنە اتىمەن ۇقسامايدى. بىرەۋى اقىلدى، بىرەۋى اقىلسىز، بىرەۋى باقىتتى، بىرەۋى باقىتسىز، بىرەۋىنىڭ جولى بولعىش، بىرەۋىنىڭ ءيتى ىلعي قىرىن جۇگىرەتىن جولسىز، بىرەۋى سۇلۋ، بىرەۋى سيىقسىز، بىرەۋى سۇيكىمدى، بىرەۋى سۇمىراي. ال مىناۋ مۇزداي سۋىق كوك تاس پەن كوك تەمىرگە جاپسىرىلعان الاقانداي شىنىنىڭ استىندا ءبارى بىر-بىرىنەن اۋماي قالىپتى. ءبارى دە جەر ۇستىندەگىلەردەن مەيىرىم مەن راحىم دامەتكەندەي جالبارىنا قارايدى.
زۋھرانىڭ ومىرىندە العاش رەت سول كۇنى جۇرەگى شىمىرلادى. زيرات قورشاۋىنىڭ سىرتىندا، اۆتوبۋسقا وتىرىپ جاتىپ، قاسىنداعىلارعا كوز سالىپ ەدى، ولاردىڭ دا جانارى الگى قۇلپىتاستارداعى سۋرەتتەردەي مەلشيە قاپتى. ول ەشكىمگە جۋىماي، وڭاشا بولعىسى كەپ، ەڭ ارت جاققا جايعاستى. اۆتوبۋس ەندى قوزعالا بەرگەندە، مانا سەبەپبايەۆتىڭ ءقابىرىنىڭ باسىندا جۇرگەن قارا كيىمدى ايەلدىڭ كىرىپ كەلگەنى. جولىنداعى بوس ورىندىقتاردىڭ ەشقايسىسىن كورمەگەندەي تۇپ-تۋرا زۋھراعا بەتتەدى. ءجۇرىسى سوزالاڭ بولعانمەن، ءجۇزى قاتۋ. جازىق ماڭداي، سۇيىق قاس، قىر مۇرىن. ساباۋداي-ساباۋداي ۇزىن كىرپىكتەردىڭ تاساسىنا تىعىلىپ جاتقان ءبىر وجەت سۇس بار. نە جۇرتتىڭ ءبارىن باسا كوكتەپ ۇيرەنگەن ايباردىڭ، نە جۇرتتا ەسەسى كەتە-كەتە، ەندى ەشكىمگە جىبىمەستەي بوپ، ىشىنە قان قاتقان تاس ءتۇيىن ىزانىڭ سۇسى. سول مەلشيگەن سۇپ-سۇر قالپى، سول قاقشيعان تىپ-تىك قالپى قاسىنا كەپ وتىرا كەتتى. زۋھرانىڭ دىرىلدەپ الا جونەلگەنى. ۇياتتىڭ ءدىرىلى مە، ۇرەيدىڭ ءدىرىلى مە، الدە تىمىرسىق كۇندەستىكتىڭ، وشپەندىلىكتىڭ ءدىرىلى مە — ءوزى بىلمەيدى. الدىنداعى ورىندىقتىڭ سۇپ-سۋىق تەمىرىنەن مىتىپ ۇستاپ، قالشيىپ قاتىپتى دا قالىپتى.
اۆتوبۋس تار شاتقالدا شايقالاقتاپ ءبىراز ءجۇردى. سوسىن كەڭ كوشەگە شىقتى. قاسىنداعى ايەلگە سوندا بارىپ ءتىل ءبىتتى.
— ازاماتىڭىزدان ايىرىلىپ پا ەدىڭىز؟
زۋھرانىڭ ەكى بەتى دۋ ەتە ءتۇستى. كوزىنە لىپ ەتىپ جاس ءۇيىرىلدى. ءبىر قاپتالىنان الارا قاراعان سۇستى جانار كۇرت جىلىندى. كورشى ايەل بۇدان ءجۇزىن بۇرىپ اكەتىپ، ءبىر كۇرسىندى. زۋھرانىڭ شيىرشىق اتقان دەنەسى ابدىراپ سالا بەردى. جۇرەگى لوبلىپ، باسى اينالىپ بارا جاتقانداي. قاراپتان-قاراپ تىتىركەنىپ قويادى. سودان قايتىپ كورشىسىنە كوز سالعان جوق. تەك ءتۇسىپ بارا جاتىپ، كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، تاس مۇسىندەي سۇپ-سۇر ايەلدىڭ جانارىندا مولدىرەپ مۇڭ تۇر ەكەن.
«و دا ءبىر داۋرەن ەكەن عوي. زىمىراپ ءوتىپ بارا جاتقان... («ءومىر-اي!» دەۋگە اۋزى بارماي)... ۋاقىت-اي!»— دەيتىن ول كەيىن ەسىنە تۇسكەندە.
سودان زۋھرانى ءبىر بويكۇيەزدىك بيلەپ العانى. بۇرىنعىداي ايناعا كوپ قارامايدى. بۇرىنعىداي وپا، دالاپ، ءيىس ماي جاعىنبايدى. بۇرىنعىداي ايالدامادا، اۆتوبۋستا، كوشەدە جۇرتقا كوز سالمايدى. جۇمىسىنا تۇپ-تۋرا بارادى، ۇيىنە تۇپ-تۋرا قايتادى. ەشقايدا باسىن بۇرمايدى دا. ءبىراق بۇرىنعىداي قوڭىراۋلى ساعاتتىڭ ابدەن داۋسى قارلىققاندا عانا بارىپ ءبىر-اق ويانبايدى. تەرەزە جاقتاۋىنىڭ اراسىنان قىمسىنا سىعالايتىن كومەسكى كوكشىل جارىق ەڭ الدىمەن سونىڭ كىرپىكتەرىنە كەپ كىرپىدەي قادالا كەتەدى. بۇل جالما-جان كوزىن اشىپ الادى. سودان قۇلاعىنان ءبىر تىسىر كەتپەيدى. كوشەدە جاڭبىر جاۋىپ تۇر ەكەن دەيىن دەسە، ارتىنان سىرتقا شىقسا، قۇپ-قۇرعاق. ەدەننىڭ استىندا تىشقان ءجۇر ەكەن دەيىن دەسە، تەك تاڭ اتىپ كەلە جاتقاندا عانا قوزعالاتىن تىشقان بولماسا، باسقا ۋاقىتتا تىپ-تىنىش. تىسىر-تىسىر، تىقىر-تىقىر. الگى دىبىس باسىلمايدى. الدەكىم مۇنىڭ جۇيكەسىندە ويناۋ ءۇشىن ادەيى ىستەپ تۇرعانداي. تىسىر-تىسىر، تىقىل-تىقىل، سۋسىل-سۋسىل... ول باسىلعانشا كۇن دە شىعادى. كۇن كوتەرىلە ول ورنىنان تۇرادى. شاي ءىشىپ، جۇمىسىنا كەتەدى.
زۋھرا وسىناۋ سالپى ەتەك جان باعىسقا لايىق سالپى ەتەك بىرەۋ بولعان شىعارمىن دەپ ويلايتىن. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ كەڭسەگە كىرىپ بارا جاتىپ، كولدەي شار ايناعا كوزى تۇسكەنى. ءوزىن كورىپ ايران-اسىر قالعانى. ءۇستى-باسى مۇنتازداي. بەت-اۋزى جىپ-جىلتىر. سىزىلعان جىڭىشكە قاسى كەرىلىپ جاتىر. باپ-باياعىسى. تەك شاراسى ۇلكەيىپ، الاسى كوبەيگەن نۇرلى كوزىندە ءبىر تۇڭعيىق مۇڭ بار. سول مۇڭ ونىڭ تاكاپپار ءجۇزىن بۇرىنعىدان بەتەر اسقاقتاتا تۇسكەندەي. سول اسقاقتىق توڭىرەگىندەگىلەردى بۇرىنعىدان بەتەر الاسارتا تۇسكەندەي. سول اسقاقتىق توڭىرەگىندەگىلەردى بۇرىنعىدان بەتەر ىنتىقتىرا، قۇمارلاندىرا تۇسەتىن دەي. كەڭسەدە، كوشەدە، اۆتوبۋستا جۇرتقا كوز تاستاپ ەدى — سىرتىنان سۇقتانىپ وتىراتىندار ءالى كوپ ەكەن.
زۋھرا قايتادان تارانىپ-سىلانا باستادى. توسەكتەن تۇرا ايناعا كەلەدى. جوق، بۇنىڭ باسىنا قانشاما قارلى قاراتاۋ ءىس تۇسسە دە، كورگەن كوزدىڭ سۇعىنا ىلىكپەيتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. بۇل جولى زۋھرا وعان بولا ماساتتانباسا، باياعى جانىبەكتىڭ جاماناتىن ەستىگەندەگىسىندەي نالىعان جوق.
زۋھرانىڭ ءبىز وكشە ءتۋفليى ءوتىپ بارا جاتقانداردىڭ جالت بۇرىلىپ قاراماسىنا قويماستاي قىپ، قارا جەردى قاداپ باسادى. ايەل باتىلدانعان جەردە ەركەك تايسالۋشى ما ەدى! زۋھرا سىلانىپ-سيپانعان سايىن ودان دامەلىلەر وت كورگەن كوبەلەكتەي ۇيىرىلە تۇسەدى. كوزدەرىن ساتىپ وتىراتىندارىن تاستاپ، ءسال نارسەدەن سەبەپ تاۋىپ، جۇعىسا كەتەدى.
وندايدى باستاعان باياعى سەبەپبايەۆپەن باقاس عالىم شال بولدى. ونىڭ قىسى-جازى تاستامايتىن شاشاقتى تاقياسى جەلپىلدەپ، يت قۋعان تاۋىقتاي تىزاقتاپ شاۋىپ كەلە جاتقانىن كورىپ مارقۇم شەكسىلەسى قاتىپ كۇلەتىن-دى. سوندا قيقار شال تاقياسى جەرگە ءتۇسىپ كەتكەنشە شالقايىپ كەردەڭدەي باسىپ وتە شىعاردى. سەبەپبايەۆتى دا سول كەڭك-كەڭك كۇلكىسىنە بولا جەك كورەتىن. ول تۇرعان جەرگە جۋىمايتىن. ال ءقازىر قايدا كورسەڭ، تاقياسى جەلپىلدەپ سول جۇرەدى. انادايدان اۋزى جالپىلداپ قويا بەرەدى. ەركەك بولساڭ — وڭ جاق وڭىرىڭنەن ۇستاي الادى، ايەل بولساڭ — وڭ بىلەگىڭنەن وراتىلا كەتەدى. سۋ اعارعا ءجيدىپ بىتكەن جيرەن مۇرتىن كەڭىردەگىڭە توسەپ، سۋسىلداي جونەلەدى. ءبىر جيىندا زۋھرانىڭ دا وڭ جاق قارىنا وراتىلا كەتكەنى.
— زۋھراجان، امانسىڭ با...
جىلامسىراپ، قالتاسىنان ورامال اپ، كوزىن سۇرتە بەرىپ ەدى، بۇعاعى سالبىراعان ءبىر جۋان سارى قارسى جولىقتى دا، بەيشارا ورامال كوزدى تاستاي بارىپ، قۇس مۇرىننىڭ استىنان ءبىراق شىقتى. جۋان سارى ءوتىپ كەتكەسىن قايتادان بالپىلداي باستاپ ەدى، جىلان كوز سۇرشا جىگىتتىڭ سۋماڭ ەتىپ جەتىپ كەلگەنى. الگىندە عانا جىلارمان بوپ تۇرعان جاسىق داۋىس اياق استىنان قاتۋلانا قالعانى.
— بار، بار اۋەلى انا اعاڭا بار. مەنىمەن سوسىن سويلەس!
ول مۇنى ءبىر شەتكە قاراي ىعىستىرا بەردى. انشەيىندە قاسىندا ءبىر مينۋت تۇرا المايتىن وسى ءبىر شوشاڭباي شال سو كۇنى وعان ءبىر ءتۇرلى قىزىق كورىندى. ءبىر دە ءبىر ءسوزى قۇلاعىنا كىرمەيدى. سوندا دا تىڭداپ كەلەدى. تىڭداعان سايىن جەك كورە تۇسەدى. جەك كورگەن سايىن قىزىقتاي تۇسەدى. شالدىڭ اۋزىنا تىنىم جوق. كوشەدە دە سامبىرلاپ كەلەدى. تاكسيدە دە قۇلاعىن سارسىتتى. قالا شەتىندەگى وڭاشا رەستوراننىڭ ءبىر تۇكپىردەگى وڭاشا ستولى باسىندا دا جاق جاپقان جوق. اڭگىمەسىنىڭ ءبارى — سەبەپبايەۆ. اۋەلى بۇعان كوڭىل ايتتى. سوسىن مارقۇمدى ماقتاي جونەلدى. «نەسىن ايتاسىڭ، جىگىتتىڭ سۇلتانى ەدى عوي!»— دەپ باسىن شايقاپ-شايقاپ قويادى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى عىلىمي تالاستى باقاستىق ساناپ جۇرگەن نادان قازاقتاردىڭ دا سىباعاسىن بەردى اياماي. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ەشقانداي دۇردە ارازدىق جوق ەكەنىن ايتىپ انت سۋ ءىشتى. سوسىن بارىپ مارقۇمنىڭ كەيبىر وسالدىقتارىنا كوشتى. وسالدىق دەگەن ءيتتىڭ كىم-كىمدە دە بولا بەرەتىنىن ەسكەرتتى. ەگەر قۇداي كوكتە ەمەس، جەردە بولىپ، بىر-ەكى رەت اكادەميانىڭ سايلاۋىنا ءتۇسىپ كورسە، ونىڭ دا ءقادىرىنىڭ قانداي بولاتىنى بەلگىلى دەپ شيىق-شيىق كۇلىپ قويدى.
اڭگىمە ايتقاندا دۇنيەنى تۇگەل ۇمىتادى ەكەن. رەستوراننان شىعىپ كەلە جاتىپ تا سويلەپ باقتى. مۇنى ۇيىنە شىعارىپ تۇرىپ تا سويلەپ باقتى. مۇنىمەن قوشتاسىپ جاتىپ تا سويلەپ باقتى. ارتىنان الگىندە عانا قوشتاسقانىن ۇمىتىپ كەتىپ، ىلەسىپ بۇنىڭ ۇيىنە كىردى. كىرىپ كەلە جاتىپ تا سويلەپ كەلە جاتتى. وڭاشا بولمەدە ەكەۋدەن-ەكەۋ بوتەلكە بوساتىسىپ وتىرىپ تا ءبىر مۇدىرگەن ەمەس. ءتىپتى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا، ىشىمدىكتەن باسى زەڭىپ، وتىرعان ورىندىعىندا، قالعىپ كەتكەن زۋھرا بىرەۋدىڭ قولى ءتيىپ شىرت ويانعاندا، سۇلىكتەي قادالىپ جاتقان ەتتى ەرىندەردىڭ كىلت اجىراي بەرە، قايتادان جالپ-جالپ سويلەپ كەتكەنىن كوردى.
شاراپتىڭ بۋىنا بالقىپ وتىرعان ايەل وسى ءبىر سولەكەت سويلەپ، سولەكەت قيمىلدايتىن مىلجىڭ شالدىڭ الگى وزبىرلىعىنا ەش شامدانعان جوق.
تاڭ اتار-اتپاستا، ەل كورمەي تۇرىپ زىتقان مىلجىڭ شالدىڭ جاتقان جەرىنە اۋناپ ءتۇسىپ ەدى، ءالى سۋىي قويماعان وزگە دەنەنىڭ جىلۋى جانىنا مايداي جاعىپ قويا بەرگەنى. وزگە دەنەنىڭ قىزۋى... باياعىدا اق نوسەر استىندا سەبەپبايەۆتىڭ قۇشاعىندا نەگە ەسەڭگىرەپ قالعانىنا ەندى ءتۇسىندى. كەشەگى ءپاتۋاسىز شالدىڭ قالتىلداق قولىن نەگە قاعىپ جىبەرمەگەنىنە دە ەندى ءتۇسىنىپ جاتىر.
«و دا ءبىر داۋرەن ەكەن-اۋ. ءوتىپ بارا جاتقان... («ءومىر-اي!» دەۋگە اۋزى بارماي) كۇندەر-اي!»— دەيتىن كەيىن ەسىنە سول تۇسكەندە.
ەركەك جارىقتىق تا قىزىق حالىق قوي. قاي-قايسىسىنىڭ دا: «قارىنداس!» «زۋھراجان»، «جەڭەشە!» دەپ باستالاتىن مايموڭكە اڭگىمەسى شىرق ءۇيىرىلىپ كەلگەندە باياعى ءبىر گاپكە تىرەلەدى. سوسىن ءار قايسىسى ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ، جون-جونىنە تايىپ تۇرادى. ءبىراق سوعان بولا نالىپ جاتقان زۋھرا جوق. ويتەتىنى — سولاردىڭ بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بوپ، سىزىلىپ-مىزىلىپ تۇراتىندارى بىر-ەكى رەت جولىققانشا عانا. ال قاسىڭا ءبىر اپتادان استام باسىبايلى توقتادى-اق جوقتان وزگەگە قيقۋ سالىپ شىعا كەلەدى. كورسەقىزارلاردىڭ ىشتەرى تار بولادى دەۋشى ەدى. سول راس سياقتى. دۇنيەدەگى ەكى اياقتى، ءتورت اياقتىلاردىڭ ىشىندە ەركەكتەردەي كورسەقىزار جوق شىعار. ەندەشە، سولاردان اسقان ءىشى تار دا ەشتەڭە جوق ەكەن.
باياعىدا ىستىق جاقتان قىزمەتى اۋىسىپ كەلگەن ءبىر وفيسەر بۇدان پاتەر جالداپ تۇرادى. قوڭقاق مۇرىن كولتابان نەمە العاشىندا سولداتتارىن ەرتىپ اكەپ، ءۇيىن جوندەپ بەرىپ قۇراق ۇشىپ ءجۇردى. سوسىن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن بۇنىڭ بولمەسىندە شاي ءىشىپ وتىرىپ الاتىندى كوبەيتتى. سويتە-سويتە ونىڭ سۋىنا قىزىل جۇگىرتكەن سىپتيما كوك شالبارى بۇنىڭ كەرەۋەتىنىڭ قاسىنداعى ورىندىقتان ءبىر-اق شىقتى.
اۋەلى بۇل وعان قاتتى ىڭعايسىزداندى. سوسىن ءبىر ءتۇرلى قىزىق كوردى. بۇرىن سەبەپبايەۆ كەلسە دە، باسقا كەلسە دە اپىل-قۇپىل ءبىر-اق ساتكە، اسقاندا ءبىر-اق تۇنگە سوعاتىن، ارتىنان پالەنباي ۋاقىت كورىنبەي قوياتىن. قاس قاعىم كەلتە قۋانىشتىڭ الدى-ارتىندا جىلداي ۇزاق اڭساۋ-توسۋ تۇراتىن. ەندى، مىنە، كۇندە-كۇندە ساعات ون بىردەن اسار-اسپاستا توسەك سال دەپ تىپىرشيدى. توسەك سالىنار-سالىنباستا سىقىرلاعان ەكى ەتىكتى ەسىككە اتىپ، كورپە استىنا كۇمپ بەرەدى. تاڭەرتەڭ بالدەنىپ توسەكتەن تۇرىپ جاتادى. بالدەنىپ قىزمەتىنە كەتەدى. بالدەنىپ قىزمەتىنەن قايتادى. بالدەنىپ شەشىنەدى. بالدەنىپ قاسىنا جاتادى. بۇل نە؟ كىرىپتارلىق پا؟ الدە الگى جۇرتتىڭ اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريتىن جۇپتىق ءومىر، جۇباي باقىتى دەيتىندەرى وسى ما؟
سولداتتاردى قاسى مەن قاباعىنا قاراتىپ قالعان نەمە بۇعان دا الا كوزىمەن اتا قارايدى. اسىرەسە اينانىڭ الدىندا وتىرعانىن كورگەندە، تابانىنا ءبىز كىرگەندەي بولادى. قۇددى، بۇل مىناۋ وپا، دالاپ، ءيىس مايدى ەرتەڭ بۇدان باسقا ەركەكتەرگە ۇناۋ ءۇشىن جاعىپ وتىرعانداي. ويىنا نە تۇسەتىنىن كىم ءبىلىپتى، وندايدا اۋزىنان شىققان ءار دىبىستا ىزىڭنان گورى ىسقىرىق كوبەيىپ كەتەدى. كەلگەن-كەتكەنىندە سۇقتى كوزىمەن بۇرىش-بۇرىشتى تىنتكىلەپ باعادى. ول از دەگەندەي، ءبىر كۇنى قۇلاعىن ەدىرەيتىپ، ءتىلىن سالاقتاتىپ، ەڭگەزەردەي كۇشىك ەرتىپ اكەلگەنى. اسكەردە وق ءدارى قويماسىن باسقارادى ەكەن. ونى دا تاپ بۇلاي قورىمايتىن شىعار.
بۇرىن كورگەن ەركەكتەرى ىلعي مۇنىڭ ىعىنا جىعىلۋشى ەدى. ولاردىڭ ىشىندە باسا كوكتەپ كىرىپ، ەركىن سويلەيتىنى — تەك سەبەپبايەۆ بولاتىن. ءبىراق ونىڭ قاي قىلىعى دا قالجىڭ سياقتى. مۇنىمەن وتكىزگەن بىرەر جىلىنىڭ ءوزى الدەقانداي ءبىر كۇلكىلى سپەكتاكلدىڭ كوڭىلدى كورىنىسىنە ۇقسايتىن. زۋھرا الگى شىندىق دەپ اتالاتىن ءومىر دەپ اتالاتىن قۇبىجىقپەن ەندى، مىنە، بەتپە-بەت كەزدەسىپ تۇر. مىناۋ ءسال نارسەدەن سەكەم اپ، قاباعىن تارس ءتۇيىپ الاتىن الا كوز ەركەك — ءومىر. اناۋ ءسال نارسەدەن قۇلاعىن تىكىرەيتىپ، ازۋ تىستەرىن ىرسيتاتىن ءور اۋىز توبەت — ءومىر. زۋھرا دا مىناۋ وسىنشا تۇرپايى، وسىنشا وزبىر جۇپتىق ومىردەن قۇتىلعانشا اسىقتى. باياعى سالت باستى، ساباۋ قامشىلى ساۋىق-سايراندارىن اڭسادى. ول تىلەگى دە وڭىنان وراتىلا كەتتى. وق ءدارى بازاسىنىڭ باستىعىنىڭ قىزمەتى باسقا گارنيزونعا اۋىستى.
زۋھرا تاعى دا وڭاشا قالدى. تاعى دا وزىنە قوجا. نە ىستەپ، نە قويام دەسە دە ءوز ەركى. دۇنيەنىڭ بۇرىنعىشا كەڭ ەكەنىن، ەركىن جۇتىپ، ەركىن تىنىستار تازا اۋانىڭ مول ەكەنىن سوندا بارىپ اڭعاردى. تاڭەرتەڭ قالاعان ۋاقىتىندا تۇرىپ، كەشكە قالاعان ۋاقىتىندا ۇيگە قايتقاننان اسقان بوستاندىق جوق ەكەنىنە دە سوندا تۇسىنگەن-دى. سولاي ءبىراز ۋاقىت ەركىن ءجۇرىپ، ەركىن تۇردى. جىلدار وتە بەردى. وق ءدارى قويماسىنىڭ باستىعىنان قالعان بايلاۋلى كۇشىك قول-اياعى سەرەيگەن ءداۋ توبەت بولدى. كوزىمەن اتا قاراپ، ارس ەتە قالاتىن اشۋلى يتتەن جۇرت تۇگىلى ءوزى سەسكەنەدى. ءبىراق، ەڭگەزەردەي توبەت بۇنى كورسە، بالا كۇشىكتەي اتاناقتاپ ويناپ كەتەدى. تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەتكەنىندە دە جەر تىرناپ، ارپالىسىپ قالادى.
زۋھرا مايور بارداعى اينادان جاسقاناتىندى قويدى. كىرسە-شىقسا كولدەي شىنىنىڭ الدىنان شىقپايدى. اق جۇزىندە شىتىناپ سىنعان اق مارماردەي قيقى-جيقى سىزىق كوبەيىپتى. سونى كۇنىنە قىرىق سىلاپ، كورسەتپەي الەك. كورسەقىزار ەركەكتەر ولاردى كورسە دە، كورمەگەنسيدى. ءبىراق بۇرىنعىداي ۇيىنە كەلىپ ايلاپ-اپتالاپ جاتىپ المايدى. سوڭعى رەت تەڭگە مۇرت اقىننىڭ عانا ءبىر اپتاداي تۇراقتاعانى بار. ونىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى — اۋزى قۇرعامايتىن، ءبىراق قانشا ىشسە دە، مۇنتازداي بوپ تازا جۇرەتىن. شەت جاقتىڭ ەرەسەن بالشىعى، ول كەلە جاتقاندا تەپ-تەز قۇرعاپ كەتەتىندەي بالاعىنا داق جۇقپايتىن. سوسىنعى ءبىر قاسيەتى — سوزگە جوقتىعى. قالاماقى تولەمەيتىن جەرگە ءسوز شىعىنداپ قايتەم دەيتىندەي، سالەمدەسكەندە دە، ەرنىن قيمىلداتپاي، باس يزەي سالاتىن. بار بىلەتىنى ءبىر-اق اۋىز ءسوز: «راقمەت». ونى دا كۇنىنە ءبىر رەت، ءتۇن ورتاسىندا ايتادى.
سول ۇندەمەستى كورسە بولدى، الگى ءور اۋىز توبەت جاق جاپپايدى. ول ۇيگە كىرگەننەن-اق ىرسىلداپ بىتەدى. كەزدەيسوق تەرەزەدەن كورىپ قالسا بولدى — تەمىر شىنجىردى ءۇزىپ جىبەرەردەي قۇتىرىنا جۇلقىنادى. تەڭگە مۇرت اقىن بەيشارا توبەتتىڭ مۇنداي ارپالىسىنا ءبىر كۇن شىدادى، ەكى كۇن شىدادى... اقىرىندا، جەتىنشى كۇنى سارىالا تاڭنان تۇردى. قاعازدارىن جينادى. كويلەگىن وتەكتەدى، شالبارىن وتەكتەدى. (ءبىر عاجابى، تەڭگە مۇرت اقىن كيىمدەرىن ەشكىمگە ۇستاتپاي، ءوزى جۋىپ، ءوزى وتەكتەيتىن). ۆەرانداعا شىعىپ، ءيتتى ارپىلداتىپ پيدجاگىن شوتكىلەدى، ءتۋفليىن تازالاپ، جالتىراتا ءسۇرتتى. سوسىن ۇيگە قايتىپ كەپ، قاپساعاي قارا پورتفەلىن قولىنا اپ:
— مىنا توبەتتىڭ دە وبالى بار شىعار. بۇدان ءارى ازاپتاپ قايتەم،— دەپ قولىن كوكىرەگىنە اپارىپ، باسىن ءيدى دە، تىق-تىق باسىپ شىعىپ كەتتى.
سول كەتكەننەن مول كەتتى. سودان باستاپ تەڭگە مۇرت اقىن عانا ەمەس، باسقا ەركەكتەر دە قاراسىن جوعالتتى. قىزمەتتە دە اۋەلى بۇل جاققا سىزىلا ءبىر قاراپ الۋدى پارىز سانايتىن ەركەك قاۋىم كوز سالماي ءوتىپ كەتە باراتىن-دى كوبەيتتى. سودان دا بولار كوپ ۇزاماي، ءبىر شوق گۇل مەن بىرەر شامپاننىڭ وبالىنا قاپ، «قۇرمەتتى دەمالىسقا» شىقتى.
زۋھرا ۇلكەن قالانىڭ شەت جاقتاعى قاراعاي ۇيىندە قاباعان يتىمەن وڭاشا قالدى. اۋەلى ۇيرەنشىكتى ادەتپەن ەرتە تۇرىپ، تەرەزەگە قارايتىن. اسىعىپ-ۇسىگىپ جۇمىسقا جوڭكىلىپ بارا جاتقان جۇرتتى كورىپ، اۋىر كۇرسىنەتىن. ەشەتەڭە دەمەيتىن. كەلە-كەلە تال تۇسكە دەيىن جاتىپ الاتىنعا ۇيرەندى.
ەندى بەيمەزگىل ەشكىم ەسىك قاقپايدى. بىرەۋ-مىرەۋ كىرىپ كەلسە، ۇيات بولماسىنشى دەپ، قاراپتان-قاراپ سىلانىپ-سيپانىپ، مۇنتازداي بوپ كيىنىپ وتىراتىندى دا ۇمىتتى. ءۇي-ىشىن دە بۇرىنعىداي قاعىپ-سىلكىلەي بەرمەيدى. ءسال نارسەگە جەلپ ەتە قالاتىن نازىك جەلبەزەگى ونداي-مۇنداي كۇڭىرسىك يىستەرگە دە ۇيرەنىسەيىن دەدى. وسى كۇندەرى باياعى ءوق-دارى قويماسىنىڭ باستىعىنىڭ شۇلىعىن جۋعاندا تىجىرىنىپ، مۇرنىن باسىپ الەككە قالاتىنى ەسىنە تۇسكەندە، مىرس-مىرس كۇلەدى. ارتىنان: «ءوتىپ بارا جاتقان... («ءومىر-اي!» دەۋگە اۋزى بارماي)... كۇندەر-اي»— دەيدى كۇرسىنىپ.
كۇندەر، شىنىندا دا، وتە بەردى. سۇعاناق ۋاقىت ءبىر كەزدەگى ادەمى كەلىنشەكتى بۇگىندە ايناعا قاراۋعا قۇلىقسىز ەتتى. قاراسا — اپپاق ءجۇزىن اياۋسىز تورلاپ العان شيمايدى كورەدى. ول شيماي كىسىنى شىتىرمان ويعا سالادى. ءوز بەتىڭە تۇسكەن مىناۋ شات-شالەكەي سىزىق سەن تۋرالى ءوزىن تۇسىنە قويمايتىن وزگە ءبىر تىلدە جازىلعان ۇكىم سياقتى. ۇقپاساڭ دا، تىكسىنەسىڭ. سەكەمشىل جۇرەك الدە ءبىر بولماي قويماس قاتەردەن حابار سەزەتىندەي.
سوندىقتان ول اينادان گورى جاستىق شاقتىڭ ءىزى سايراپ تۇرعان بارقىت تىستى البومعا كوبىرەك ۇڭىلەدى. ءبىراق ودان دا قۇلازىعان كوڭىلى ودان سايىن قۇلازي تۇسپەسە، ەش كەنەۋ تاپپايتىن. بۇرىن وڭاشانى، تىنىشتىقتى جاقسى كورەتىن. زۋھرا ءقازىر باياعىدان تۇرىپ كەلە جاتقان ءتورت بولمە ۇيدەن قاراپتان قاراپ ەلەگىزەدى. جىلى كيىنىپ ءيتىن ەرتىپ كوشەگە شىعادى. سار جاپىراق ساۋلاپ جاتقان شەتكەرى كوشەدە ءىلبىپ باسىپ كەلە جاتادى. ءبىر كەزدە بۇل سىرتقا شىقتى-اق جان-جاقتان سۇقتانىپ باعاتىن سىمسىك كوزدەر ەندى مۇنىڭ وزىنە ەمەس يتىنە تۇسەدى. ونىڭ اۋزىنا، سەرەيگەن ءتورت اياعىنا، شولتيعان قۇيرىعىنا قارايدى. بىرەۋلەرى انادايدان سەسكەنىپ، شەتكە ىعىسسا، ەكىنشىلەرى تاڭدايلارىن قاعادى. يت ەكەش يت تە جۇرتتىڭ نازارىنا ماساتتانىپ، كەردەڭدەي باسادى. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزى يتتە. يت جەتەكتەپ كەلە جاتقان ايەلمەن ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق.
ول الگىندەي سەرۋەننەن ۇيىنە سەرگىپ ورالۋدىڭ ورنىنا، اياعىن ازەر سۇيرەتىپ بولدىرتىپ ورالادى. اينالادان سوستيا تونگەن سۇپ-سۇر قابىرعالارعا بەتتەي الماي، پەشكە ماڭدايىن توسىپ وتىرادى. ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان باستاپ قاراۋىتقان قاراڭعىلىق قويۋلانا تۇسەدى.
ول ەكى كوزىن پەشتەن، وندا جىلت-جىلت جانىپ جاتقان وتتان المايدى. تۋ سىرتىنان قاپسىرا، قورشاپ كەلە جاتقان قاراڭعىدان سەسكەنگەندەي كەنەت ورنىنان شاپشاڭ تۇرىپ، شامنىڭ شۇرىپپەسىن باسادى. وتكىر جارىق لاپ قويعاندا بولمە ءىشى ءبىر ءسات كوڭىلدەنىپ كەتەدى دە، ارتىنشا-اق قايتادان قۇلازىپ سالا بەرەدى. باسقا شام جاعىلماعان بولمەلەردىڭ قاپ-قاراڭعى ەسىكتەرى اۋىزدارىن ارانداي اشىپ اڭداپ تۇرادى. زۋھرا امالسىز ورنىنان كوتەرىلىپ، بۋىندارى دىرىلدەپ سىرتقا شىعادى. اۋىزعى بولمەدە جاتاتىن ارلان توبەتتى تورگى بولمەگە ەنگىزەدى. ءتىلى سالاقتاعان سۇستى توبەت اباجاداي بولمەدەگى ۇرەيدى، تىلسىم تىنىشتىقتى جىم-جىلاس قۋىپ شىعادى. اياعىنىڭ استىنا كەپ، ۇزىننان ۇزىن سۇلاپ جاتىپ الادى. ءتىلىن سالاقتاتىپ ىرس-ىرس دەم شىعارادى. ءۇي ىشىندەگى سىز ءيىسىنىڭ ورنىنا قايداعى ءبىر كۇمىلجى ءيىس ورنايدى. ءبىر كەزدە جۇرەگىن اينىتاتىن سول ءبىر قوڭىرسىق ءيىس ءقازىر قاراپتان-قاراپ ەلەگىزگەن كارى جۇرەگىنە باسۋ بولىپ، جوقتان وزگەگە شامىرىققىش جۇيكەسى جاي تاپقانداي بولادى. اياعىنا جاناسىپ جاتقان جات دەنەنىڭ ىستىعى جانىنا مايداي جاعىپ بارا جاتقانداي.
ەندى تاڭ ساز بەرە باياعى ءبىر تىقىر-تىقىر، تىسىر-تىسىر، سۋسىل-سۋسىل دىبىستى تاعى دا ەستيتىن بولدى. الدەكىم قارا جەردىڭ ءوزىن ءوشى بارداي ويىپ تەسىپ جىبەرەردەي بوپ، تىستەنە قىرناپ جاتقانداي. ءبىراق، قاسىندا يت بولسا دا، قارا بولعاسىن وعان دەنەسى بۇرىنعىداي تۇرشىكپەيتىن سياقتى. «ءوي، ءوتىپ بارا جاتقان كۇندەر-اي»،— دەيتىن، «ءومىر-اي» دەۋگە اۋزى بارماي، كەيىن ەسىنە سونداي كەشتەر تۇسكەندە، ەكى يىنىنەن دەم الىپ ءبىر كۇرسىنىپ قويىپ.
ءبىراق ول داۋرەن دە ۇزاققا بارمادى. ءيتى قۇرعىر ادامداي ەمەس تەز قارتايادى ەكەن. ارلان توبەت ابدەن الجىدى. ءتىپتى سىرتقا دا شىعا المايتىن بوپ قالدى. يتاياعىمەن، قارعى باۋىمەن تۇپ-تۇگەل تورگى بولمەگە كوشىپ الدى. توسەگىنىڭ اياق جاعىندا جاتادى دا قويادى. ونىڭ ەندىگى ەرمەگى — سول اجال اۋزىندا جاتقان ءيتىن كۇتۋ. الدىنا اس قويادى، استىن تازالايدى، كوتەرىپ ۆانناعا اپارىپ، سابىنداپ جۋادى، استىنا اق جايما توسەپ، كەرەۋەتىنىڭ اياق جاعىنداعى تاقتاي توسەككە اكەپ سالادى. ءتۇنى بويى ابدەن قارتايىپ ءالسىز جاتقان ءيتتىڭ دىبىسىن تىڭداۋمەن بولادى. كوزىن ءسال جۇمسا، سول ءبىر پىس-پىس تىرشىلىك دىبىسى ءبىر جولا ءوشىپ قالاتىنداي.
ءبىر كۇنى توبەت ءتۇنى بويى وقتىن-وقتىن ۇلىپ شىقتى. موينىن كوتەرە الماعاندىقتان ۇلىعانى قايتا-قايتا ءۇزىلىپ قالادى. ءومىر بويى شىنجىردا تۇرىپ، تالاي جەردە قاپىسى كەتكەن تاعدىرىنا ناليتىنداي. وكسىگى باسىلماي قايتا-قايتا ۇلىدى. تىربانىپ جان-جاعىنان قارا ىزدەدى. بۇل شىداي الماي، ورنىنان تۇردى. ارپالىسىپ جاتقان ءيتتىڭ قاسىنا بارىپ، باسىن تىزەسىنە سالدى. ارلان توبەت سوسىن قايتىپ ۇلىمادى. بۇنىڭ سيپاعانىنا ەلتىگەندەي پىس-پىس تىنىستاپ ءۇنسىز جاتتى. كەنەت اۋزى انتەك اشىلدى دا، ءتورت اياعىن ءبىر-اق سەرپىپ، ءۇزىلىپ جونەلە بەردى.
زۋھرا ومىرىندە سول كۇنى عانا وكسىگىن باسا الماي ۇزاق جىلادى. توڭىرەگىنە تاعى دا ۇرەيلى تىلسىم تىنىشتىق ورنادى. سول جىم-جىرت تىنىشتىق جۇيكەسىن جەگىدەي جەپ بارادى. تاڭ الدىندا ۇيرەنشىكتى تىقىر-تىقىر، تىرسىل-تىرسىل، سۋسىل-سۋسىل دىبىس شىققاندا قۋانىپ كەتتى. جۇگىرىپ سىرتقا شىقتى. سويتسە، انادايدا قولىنا ۇزىن ساپتى سىپىرعى ۇستاعان ەڭگەزەردەي بىرەۋ قۇلاشتاي سەرمەپ كوشە سىپىرىپ ءجۇر. ءۇستى-باسى تۇپ-تۇگەل اق توزاڭ. ءوزى دە ەت پەن سۇيەكتەن ەمەس اق توزاڭنان جارالعانداي. بۇل قاسىنا بارىپ تىلدەسىپ ەدى، ۇندەمەدى. ىمداپ ەدى ءتۇسىندى. قولىنداعى سىرىق ساپتى سىپىرعىسىن تەرەككە سۇيەي سالىپ، سىرپ-سىرپ باسىپ سوڭىنا ەردى. بولمەگە كىرگەسىن سەرەيىپ ءولىپ جاتقان ءيتتى كورىپ، باسىن شايقاپ قويدى. ونىڭ نەگە ويتكەنىنە ءتۇسىنىپ جاتقان زۋھرا جوق. شال ءيتتى ارتقى سيراعىنان سۇيرەلەپ سىرتقا الىپ شىقتى. باقتىڭ تۇبىنە قاراي الىپ كەتتى. وتىن سالاتىن سارايدان كۇرەك تاۋىپ شۇقىر قازدى. بەلدەن كەلەتىندەي قىپ قازدى دا، توبەتتى سوعان كومدى. سوسىن مۇنىڭ بەرگەن شىتىرلاق قاعازىن ۇيپا-تۇيپا شالبارىنىڭ قالتاسىنا سەلقوس تىعا ساپ، سىرپ-سىرپ باسىپ جۇمىسىنا تارتتى.
ول ەندى شەت جاقتاعى اباجا ۇيدە جالعىز قالدى. اي-ايدىڭ اياعىندا ازعانتاي پەنسياسى مەن بالاسى جىبەرگەن اقشانى اكەپ بەرەتىن پوچتاشى كەمپىردەن باسقا ەشكىم ەسىك اشپايدى. كۇنى بويى تەرەزەگە تەلمىرىپ وتىرادى دا قويادى. ءتۇنى بويى توڭبەكشىپ شىعادى.
مىناۋ تۇكسيگەن سۇپ-سۇر ءتورت قابىرعانىڭ اراسىندا ءوتىپ جاتقان بىرىنەن ءبىرى اۋمايتىن سۇرىقسىز كۇندەر، كۇنى-تۇنى جان-جاعىن قورشاپ تۇرعان مەڭىرەۋ تىنىشتىق، الگى ءبىر كۇمىلجى يت يىسىنە دەيىن ءوشىپ بىتۋگە اينالعان كول-كوسىر سالقىن اۋا، مىناۋ كەۋدە سۇيرەتكەن دالباسا تىرلىك باياعىدا از-اۋليە كورىپ جۇرگەن ءوزىڭ مەن ءوزىڭ داۋرەن سۇرەتىن ەمىن-ەركىن بوستاندىعى ما... سوندا بۇنىڭ نەسىنە تاڭداي قاتا بولدى ەكەن؟! ونىڭ دا تۇبىنە جەتىپ ويلانعىسى كەلمەيدى. ايتەۋىر تاڭ اتسا ەربيىپ توسەگىنەن تۇرادى. كەش بولسا جيناۋسىز توسەگىنە جاربيىپ قايتا قۇلايدى. اياق-قولى بۇرىنعىداي ەمەس، ءسال قيمىلداسا وز-وزىنەن ءۇزىلىپ بارا جاتادى. ايتەۋىر ءبىر جارىققا تىرمىسقان دالباسا كوڭىلمەن تەرەزەنىڭ الدىنا كەلەدى. بۇرىنعىداي بارقىت تىستى البومدى قولىنا دا المايدى. بەتىن اشسا، باياعى كەزدىڭ باقىتتى ەلەستەرى ەمەس، الدەبىر ءازازىل مىڭ سان وقتى قاتار جاۋدىرا جونەلەتىندەي جۇرەگى شانشىپ قويا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە قاعاز بەتىندەگى قيقى-جيقى تاڭداقتاردى اجىراتىپ جاتۋعا كوزى دە كورمەي بارادى. ال تەرەزەنىڭ الدىندا دا — سول باياعى كورىنىس. كۇننەن-كۇنگە جاپىراعى ءتۇسىپ سيدالانىپ بارا جاتقان تەرەكتەر. كۇننەن كۇنگە سولعىندانىپ ءارى كەتىپ بارا جاتقان الاسا اسپان. تەك اقار-شاقار شىڭدار عانا قۇدىرەتى كۇشتى ۋاقىتقا بىزدەر عانا مويىن ۇسىنبايمىز دەگەندەي شالقايا جارقىرايدى. قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس سارىن كەلەدى. ول اناداي جەردەگى تاۋ مەن قالانى جالعاستىرىپ جاتقان ۇلكەن كوشەدەگى مىگىرسىز تىرلىكتىڭ سارىنى. سول ءبىر ۇلى جوسقىن مۇنى جاڭقاداي جاعاعا لاقتىرىپ جىبەرگەندەي. الدە بۇل سول جوسقىنعا ارالاسۋعا و باستان-اق جۇرەگى داۋالامادى ما؟! ول اراسىن دا انىق ءبىلىپ جاتقان جوق. بۇرىن ايتەۋىر سارىنىن ەستىپ ءجۇرۋشى ەدى. ول دا بۇدان كۇننەن-كۇنگە الىستاپ بارا جاتقانداي. كۇننەن كۇنگە توساڭ تارتىپ كەلە جاتقان قۇلاق بۇنى ىردۋ-دىردۋ تىرشىلىكتىڭ ءوزى تۇگىلى دۇبىرىنەن دە بىرتە-بىرتە اۋلاقتاتا تۇسكەندەي. سوندا دا بۇل تاڭ اتسا بولدى، تەرەزەنىڭ الدىنان كەتپەيدى. سوندا دا بۇل كوشەگە كوزىن ساتىپ وتىرادى دا قويادى. سۋىق شىنى سىرتىنداعى كورىنىستى دە سۇرعايتىپ، سۇستاندىرىپ جىبەرەدى ەكەن.
سودان وكپەسىنە سالقىن ءتيدى مە، كۇركىلدەپ كوپ جوتەلەتىندى شىعارىپ ءجۇر. الدە توڭىرەگىندەگى دۇنيەنىڭ ءبارى مۇزعا اينالىپ كەتكەن بە، جوق مىناۋ سۇيەگىمەن سۇيەك بوپ جابىسىپ قالعان شاناش تەرىسىنىڭ ءوزى تيگەن جەرىن مۇز بوپ قارىپ الا ما، ايتەۋىر تۇلا بويى ءبىر جىلىنباي-اق قويدى. باياعى بۋى بۇرقىراپ تۇراتىن جىلى توسەك تە قالقا بولۋدان قالىپ بارادى. كەيدە تاڭ اتقانشا يەگى يەگىنە تيمەي دىرىلدەپ شىعادى. وندايدا ءون بويىنا شىم-شىم دارىپ جاتاتىن وزگە دەنەنىڭ جىلۋى ەسىنە تۇسەدى. باياعىداعى قايراتتى ەركەكتەردىڭ سۇيەك بالقىتار قىزۋىن بىلاي قويىپ، وسىنداي توڭعانىڭدا اياق جاعىڭا اكەپ تاستاساڭ، كورپەنىڭ سىرتىنان قىز-قىز قايناتىپ جاتاتىن سۇر توبەتتىڭ جىلۋىنىڭ وزىنە نە جەتۋشى ەدى. شىركىن، ول بارداعى ءومىر دە ءومىر ەكەن عوي. قاسىنا يت ەرتىپ، مۇنتازداي بوپ كيىنىپ شىعاتىن عوي. سارى جاپىراقتار ساۋلاپ جاتقان وڭاشا كوشەدە كۇرت-كۇرت باسىپ قاننەن-قاپەرسىز سەرۋەندەپ جۇرەتىن ەدى. ماڭىنا ەشكىم جۋىي الماستى. ءتىلى سالاقتاعان، قۇلاعى ەدىرەيگەن سۇر توبەت كىم-كىمدى دە الىستان ايبىندىرىپ، بۇنىڭ وزىنە دە قايرات بىتىرەتىندى. قاسىندا ول باردا جۇرت مۇنىڭ وزىنەن دە جاسقاناتىن-دى. «مىنانداي يت ەرتىپ جۇرگەن ايەل تەگىن كىسى بولماس» دەپ ويلامايدى دەيسىڭ بە! ال ءقازىر سۇر توبەت ولگەلى سىرتقا شىعۋدان دا قالىپ بارادى. قالتاقتاعان كارى كەمپىردى بىرەۋ-مىرەۋ قاعىپ كەتە مە دەپ قورقادى.
نەسىن ايتاسىڭ، ول باردا وسى ءۇيدىڭ ءوزى قانداي ەدى! پىس-پىس ەتىپ دەم العانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. ايتەۋىر قاسىڭدا سەنەن باسقا دا تىرشىلىك يەسى بار ەكەنىن ءبىلىپ، جاعاڭ جايلاۋ ەركىن جاتاسىڭ عوي. ال ءقازىر كەيدە كوز ىلىندىرە المايدى. وندايدا مىناۋ قۇلازىعان ءتورت بولمەدە عانا ەمەس، كۇللى جەر بەتىندە جالعىز قالعانداي كورىنەدى. تەك مىناۋ قاقاعان ءتورت بولمە عانا ەمەس، جارىق جالعاننىڭ ءوزى قاڭىراپ بوس قالعانداي. ەڭ بولماسا ءبىر سىبىس-سىبدىر شىعار ما ەكەن دەپ اينالاعا قۇلاق ءتۇرىپ باعادى. ءۇن جوق. نە ادامنىڭ دىبىسى شىقپايدى، نە يت ۇرمەيدى، اندا-ساندا اسپاندى قاقىراتىپ گۇرىلدەتىپ وتەتىن تۇنگى سامولەتتەرگە دە تيىرىم بولا قالعان. سىرتتا تەك تەرەك جاپىراقتارى سىبدىرلاسادى. ءۇي ىرگەسىندەگى ارىقتا سۋ سىلدىرايدى. ءبىراق ءبىر دە ءبىر جان يەسى تىرس ەتپەيدى. كەيدە ول ءتىپتى ءوزىنىڭ دە سىبىسى ءوشىپ قالعان جوق پا دەپ قورقادى. وندايدا توڭبەكشىپ ءبىر اۋدارىلىپ تۇسەدى. كەرەۋەتتىڭ وقىس سىقىرى مىناۋ قاپ-قاراڭعى ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان مىس سان قاراقشى جارىسا ءتىس قايراعانداي قورقىنىشتى ەستىلودى. ءسويتىپ باقىرايىپ جاتادى دا قويادى. تەك ءبىر ۋاقىتتاردا، سىرتتاعى تارس جابىق تەرەزە جاقتاۋىنىڭ اراسىنان سۇپ-سۋىق كوگىلدىر جارىق سىعالاعاندا عانا تىقىر-تىقىر، تىسىر-تىسىر، سۋسىل-سۋسىل دىبىس شىعادى. بۇرىن قارا جەردى ازۋىنا ساپ كەمىرىپ جاتقان الاپات اجداھانىڭ دىبىسىنداي ۇرەيلى ەستىلەتىن سول ءبىر ءۇن قۇلاعىنا ءقازىر مايداي جاعادى. كوز الدىنا تاڭعى الاكەۋىمدە سۇرعايىتىپ كورىنەتىن ەڭگەزەردەي شال تۇرا قالدى. قولىندا سىرىق ساپ سىپىرتقى. دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىنەن باستاپ مۇقيات تازارتىپ كەلەدى. ينەنىڭ جاساۋىنداي كىرشىك كورسە ءمۇلت جىبەرمەيدى. ۇندەمەيدى. مىنانداي يگى شارۋانىڭ ۇستىندەگى ادام توڭىرەگىندەگىلەرگە باقىرىپ-شاقىرىپ سويلەپ قايتەدى. جالپى، ادام ەڭ ماڭىزدى، ەڭ قاجەتتى شارۋانى ىستەپ جاتقاندا ۇندەۋشى مە ەدى! سوندىقتان ىلعي ماڭىزدى ءىس تىندىراتىن ادامدار قاشان دا ماڭعىز، قاشان دا ارتىق اۋىز ءسوز سويلەمەيتىن سابىرلى بوپ كەلمەي مە! مىناۋ اۋلا سىپىرۋشى شال دا انادا ارتىق اڭگىمەگە بارعان جوق. كەلدى دە شارۋاسىن ءبىتىرىپ بەردى. بۇل ونى بۇرىن قالاي بىلمەگەن؟ بۇرىن ول ونداي كىسىنىڭ بار ەكەنىن بىلمەك تۇگىلى قورا-قورالاردىڭ، تروتۋارلاردىڭ تاڭ اتپاي جاتىپ سىپىرىلىپ قوياتىنىنان دا حابارسىز-تىن. ءاردايىم جۇمىسقا بارا جاتىپ تروتۋاردىڭ تاپ-تازا بوپ جاتقانىنا تاڭداناتىن. ەندى، مىنە، الا كەۋىمنەن قولىنا سىرىق ساپ سىپىرعىنى اپ ارتىق-اۋىس قوقىر-سوقىردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ كەپ بەرەتىن ەڭگەزەردەي شالدى ۇمىتا الار ەمەس. كوز الدىندا تۇرادى دا قويادى. سىرپ-سىرپ باسىپ كوشە تازالاپ كەلەدى. سىپىرعىشىنان ۇشقان شاڭ ءۇستى-باسىنا، قاۋعاداي ساقالىنا، جالبىر شاشىنا قونىپ جاتىر. شاڭ قونعان ءۇستى-باسى، ساقالى، شاشى جالتىراپ بارادى. الگىندە عانا جەردەن كوتەرىلگەن بۇرق-بۇرق شاڭ تاڭعى سۋىق ساۋلەدە كۇمىس توزاڭعا اينالىپ كەتكەندەي.
زۋھرا سىپىرعى دىبىسىنا ەلتىپ جاتىپ قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنىن بىلمەيدى. كۇندە وسىلاي تاڭ الدىندا كوزى ىلىنەدى دە، تۇسكە جاقىن وياناتىن-دى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ توسەكتەن اتىمەن تۇرا الماي قالعانى. ونە بويى لاۋلاپ بارادى. ءتىپتى ءۇيىنىڭ قابىرعالارى شىرت-شىرت جانىپ بارا جاتقانى دا قۇلاعىنا كەلىپ تۇرعانداي. كوز الدى كوك الا تۇتىندەنىپ، تىنىسى ءبىتىپ بارادى. القىنادى. الدەكىمدەردى كومەككە شاقىرادى. ءبىراق جاعى قارىسىپ قالعانداي، اشىلمايدى. دىبىسى دا شىقپايدى. مىناۋ بالدىر-باتپاق ەلەستەر اراسىنان سارقىنشاق سانا جول تاپپاق بوپ شارق ۇرادى. ءبىراق كىمدى كومەككە شاقىرارىن بىلمەيدى. جانىبەكتى مە... سول ءبىر قارشىعا كوز جىگىتتەن ءبىر ءتۇرلى سەسكەنەتىن سياقتى. كۇزەمبايەۆتى ما... ونىڭ اتىن اتاۋعا اۋزى قيىسپايتىنداي... سەبەپبايەۆتى ما... ونى كورۋگە دە الدەنەگە ءجۇزى جاناتىن سەكىلدى. جان-جاعىن لاپىلداي قورشاپ كەلە جاتقان اشقاراق جالىن شاشىنا تيگەندەي...
سول-اق ەكەن، توسەگىنەن اتىپ تۇردى. تابانىن قارىپ العان تاقتاي ەدەننىڭ قىزىل شوق بوپ جانىپ جاتقانىن دا، مۇزعا اينالىپ كەتكەنىن دە ايىرا المادى. ەسىككە تۇرا ۇمتىلدى. الدەنەلەر سىڭعىراپ اياعىنىڭ استىنا ءتۇستى. باسى قاپ-قاتتى بىردەڭەگە ءتيدى. كوزىنىڭ الدىنان ءبىر ۋىس قىزىل شوق شاپشىپ اسپانعا اتىلدى دا، ارتىنشا-اق جەلىمشە ۇيىسقان مەڭىرەۋ قاراڭعىعا اينالدى. قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس ءبىر ءۇن كەلدى. قارا جەردى ورشەلەنە تىرناپ جاتقان سول باياعى تىسىر-تىسىر، سۋسىل-سۋسىل... شاماسى، ول ەندى قايتىپ كورە المايتىن جارىق دۇنيەنىڭ تاعى ءبىر تاڭى اتسا كەرەك.
ول كۇنى تاڭعى الاكەۋىمدە شەت جاقتاعى وقشاۋ ۇيدە نە بولىپ، نە قويعانىن ەشكىم بىلگەن جوق. تەك تورت-بەس كۇن وتكەن سوڭ عانا اي اياعىندا الىستاعى بالاسى سالعان اقشانى تاپسىرۋعا كەلگەن پوچتاشى كەمپىر ەسىكتىڭ الدىنا ۇزىنىنان تۇسكەن ايەلدى كوردى. توڭىرەگىندە ساۋدىراپ توگىلگەن ەسىكتىڭ شىنىسى شاشىلىپ جاتتى.
You Might Also Like
-
الماتى وبىلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانى شەلەك اۋىلى مكقك «كەلەشەك» بوبەكجاي بالاباقشاسى تاربيەلەنۋشى بەكەتنۇر ارىس جەتەكشىسى: سۇلەيمەن نازەركە مايباس قىزى
