InfoHub Logo

5ء-شى اۆگۋستا ورىنبورداعى كيرگيزسكيي ۋچيتەلسكيي شكولاعا كىرەمىن دەپ كەلگەن تالاپكەرلەرگە ەتميحان بولدى. كىرۋگە كەلگەن 80 كىسى ەدى، ونىڭ جارتىسى قازاق، جارتىسى ورىس بالالارى. جاڭادان الارلىق قازىنا ءھام ستيپەنديا ورنى التاۋ-اق ەكەن. كەلگەن 80 كىسىنىڭ التاۋىنان باسقالارى، اۋقاتى كوتەرسە، ءوز جانىنان وقىماقشى. ءوز جانىنان وقيتىندار پاتەردە تۇرىپ، سونان كەلىپ وقىپ جۇرەدى يا جىلىنا 150 سوم تولەپ شكولدان تاماق ءىشىپ، كيىم كيىپ، سوندا جاتىپ وقۋعا دا بولادى. باي ادامدارعا جىلىنا 150 سوم كوپ اقشا ەمەس، كەدەيلەرگە كۇشىنەن كەلمەيتىن كوپ اقشا. سولاي بولعان سوڭ، دۇرىسى بىلاي ىستەمەك ەدى: باي بالالارى ءوز جانىنان وقىپ، جارلى بالالارىنا قازىنا ورنىنان بەرۋ ەدى. ونى ىستەيتىن ءبىزدىڭ تورعاي مەن ورال وبلىسىندا بايلار جوق. قازىنا ورنىنا باي بالالارى جارلى بالالارىمەن تالاسا كىرەدى. قازاق بايلارىنىڭ قالىبىن ىستەمەي تۇرعان مامانوۆتار كورىنەدى. مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن بالالاردان زەرەك-زەرەك بالالاردى تانداپ الىپ، جىلىنا 300 سوم اقشا راسحود كەسىپ، ورىسشا، مۇسىلمانشا بولسىن، وقۋ وقىپ قايتۋعا جىبەرەدى ەكەن. سونداي جىبەرگەن بالانىڭ ءبىرى بيىل كيرگيزسكيي ۋچيتەلسكيي شكولاعا كىردى. بۇرىن مەدرەسە «عاليادا» وقىپ، بىلتىردان بەرلى ورىسشا مۇعالىمدىك عىلىمىن ءبىلۋ نيەتپەن ۋچيتەلسكيي شكولا يا سەمينارياعا كىرۋ ءۇشىن ورىسشا وقىعان ەكەن. تالاپكەرلەرگە كەرەكتى اقشاسىن بەرىپ، وقۋعا جىبەرىپ جۇرگەن بايلار دا، ولاردىڭ اقشالارىن ادالداپ ورنىنا جۇمساپ جۇرگەن بالا دا جارايدى. ءبىر جىل ورىسشا وقىپ، بىردەن سوڭعى بولىپ شكولاعا ەمتيحان بەرىپ كىردى.

   جوعارىدا ايتىلعان التى بوس ورىننىڭ ۇشەۋى قازاققا، ۇشەۋى ورىسقا ەكەن. مامانوۆ تالاپكەرى قازىنادان ءتيىستى ورنىن ەمتيحاننان 5ء-شى بولىپ كەلگەن ءبىر جارلى بالاسىنا بەرىپ، ءوز مامانوۆتاردان الاتىن اقشاسىنىڭ 150 سومىن تولەپ، شكولدا جاتىپ وقيتىن بولدى. ءسويتىپ، بيىل قازاقتان كەلگەن قىرىق بالانىڭ تورتەۋى-اق كىردى، باسقالارى ءوز كۇشىمەن وقۋعا اۋقاتى جوق بولعان سوڭ، قازىنا ورنى جەتپەگەن سوڭ، ەلىنە قايتتى. جىلدا ۋچيتەلسكيي شكولاعا 40-50 بالا كەلەدى، تورتەۋ-بەسەۋى، ياعني وننان ءبىرى كىرىپ، باسقالارى وقۋعا قارجى تابا الماي، ەلىنە قايتادى. بۇلار گورودسكوي، گۋبەرنسكيي كلاستى سەلسكيي شكولا بىتىرگەندەر. ولار بارىپ وقىرلىق ورىندار شامالى: ۋچيتەلسكيي شكولا، سەميناريا، ادام فەلدشەرى يا مال فەلدشەرىنىڭ شكولالارى. تورعاي مەن ورال وبلىسىندا فەلدشەرلىك شكولالار جوق. سەميناريالاردا قازاق ستيپەندياسى يا ءتىپتى جوق، يا بار بولسا، از-جوق ەسەبىندە. كيرگيزسكيي ۋچيتەلسكيي شكولادا قازىنا ورنى 60، ونىڭ جارتىسى قازاققا، جارتىسى ورىسقا دەپ، ول جاعىنان دا ۇلكەن اۋىل ۇلكەندىگىن قىلاتىن كورىنەدى. تورعاي مەن ورال وبلىسىنىڭ قازاعى دەندەپ، كوبىرەك وقيتىن ورنى كيرگيزسكيي شكولا، بۇعان كىرە الماي قايتقانى - وقي الماي قالعانى. بۇلاردىڭ 5-6 جىل وقىپ بىلگەنى شالا-شارپى ورىس ءتىلى، شالا-شارپى ورىس جازۋى. بىلگەندەرى شالا-شارپى مۇسىلمانشا حات بىلەدى، بىلمەگەندەرىندە ول دا جوق. پەريەۆودچيك، حاتشىلىق ورىن-مورىن تابىلسا، جارادى، تابىلماسا، ەلدە تۇرىپ ءتىل دە، جازۋ دا ۇمىتىلىپ، وقىماعان قالپىنا تۇسەدى. ساناعا ساڭىلاۋ تۇسكەندەي يا مۇسىلمانشا، يا ورىسشا جەتە وقىعان جوق: «از ءبىلىمىن كوپسىنىپ، كوپ قازاققا ەپسىنىپ»، پەريەۆودچيك يا حاتشى بولسا، پىسىقسىپ تىكەكتەيتىندەر وسىلاردان شىعادى.

   جوعارى ءھام ورتا وقۋلىلارىمىز از بولسا دا، شولاق وقۋلىلارىمىز ءتاۋىر بار. ەڭ از بولسا، ءار وبلىستان شولاق وقۋمەن قالاتىن قازاق بالاسى 50-60 بولادى. بۇلاردىڭ قىزمەتكە كىرگەندەرى قازاققا ەپسىنۋمەن بولادى، ۇيىندە تۇرعانىنىڭ وقىعانىنان جۇرناق قالمايدى.

   «اسىل - تاستان، ونەر - جاستان» دەۋشى ەدى، شىراق ۇستاپ ءجۇرىپ الدىنا ءتۇسىپ، ءتۇزۋ جولعا باستايتىن ادامدار شىعار دەپ ءۇمىت ەتەتىن جاستارىمىزدىڭ جايى وسى. ورىسشا وقىعاندارىمىزدان پايدا جوق دەپ، قازاق وكپەلەيدى. سونداعى وقىعاندارىمىز دەيتىنى شولاق وقۋلىلار بولسا، ولارعا وكپە جۇرەر مە؟ ەگەردە وقىعاندارىمىز دەپ جوعارى يا ورتا وقۋلىلاردى ايتسا، ولار ءتىپتى از-اق ەسەپتە ەمەس پە؟ ۇلت جۇمىسى - ۇلكەن جۇمىس، ۇلكەن جۇمىسقا كوپ جۇمىسشى كەرەك. ۇلكەن ءۇي سالۋعا دا قانشا جۇمىسشى كەرەك، - جەتى وبلىس قازاقتىڭ جۇمىسى ءۇي جۇمىسىنان ۇلىراق ەمەس پە؟! جۇمىسشى از بولسا، جۇمىستىڭ ءونىمى دە از، كوپ بولسا، ءونىمى دە كوپ بولماقشى. ەگەردە وقۋ ىزدەگەن تالاپكەرلەرىمىزگە قىرىقتان عانا وقىرلىق ورىن تاۋىپ، باسقالارى قاڭعىرىپ دالادا قالىپ وتىرسا، جۇرت جۇمىسى كوبەيىپ ماندىر ما، جۇمىسشى كوبەيمەسە، جۇرت جۇمىسى ىلگەرى باسىپ ونەر مە؟ التى ميلليون قازاققا التى ات جەگىپ، تارتا المادى دەپ وكپەلەۋ ءجون بە؟ بۇ دا سول سياقتى ەمەس پە؟ سول قاڭعىرىپ قالىپ تۇرعان بالالار ۇلتتىڭ ۇلى ەمەس پە؟ بالام دەگەن جۇرت بولماسا، جۇرتىم دەيتىن بالا قايدان شىقسىن! بالام دەپ باعىپ، وقىتىپ، ادام قىلعاننان كەيىن، جۇرتىم دەپ تانىماسا، سوندا وكپەلەۋ جون عوي. اتالىق مىندەتىن اتقارىپ وتىرعان جۇرت جوق، جۇرتقا بورىشتىمىن دەپ جۇرگەن قازاق بالسى جوق. باققان - قازىنا، قازىناعا بورىشتىمىز دەپ ءجۇر. جاستاردى وقىتۋ راسحودىنان قاشىپ، قازىناعا بورىشتى قىلىپ قويسا، جاستاردا نە جازىق بار؟ بالانى ۇلشا تاربيەلەسەڭ، ۇل بولماقشى. قۇلشا تاربيەلەسەڭ، قۇل بولماقشى. ەگەردە وسى كۇنگى ورىسشا، مۇسىلمانشا وقىعانداردىڭ اراسىندا جۇرتىم دەر ۇل ەر شىعىپ جاتسا، جۇرتتىڭ وتكىزگەنىن تولەۋ ءۇشىن ەمەس، ادامشىلىق بورىشىن باسىنان اتقارۋ ءۇشىن. مويىنداعى بورىشتى ءبىلۋ - ءبىلىم ءىسى، بورىشتى تولەۋ - ادامشىلىق ءىسى. ءبىلىم مەن ادامشىلىق ەكى باسقا نارسە، ءبىراق بورىشىن بىلۋشىلەر كوبەيسە، تولەۋشىلەرى دە كوبەيۋى ىقتيمال.

   جوعارىداعى ايتىلعان سوزدەردىڭ اقتىعى مىناۋ: اۋەلى، قازاق، جۇرتشىلىق ەتىپ، وقيمىن دەگەن جاستارىڭدى ءبۇيتىپ قاڭعىرتىپ قويماس ءۇشىن قام قىلىڭدار! ول ءۇشىن ءار جەردەگى وقيتىن ورىنداردا كوبىرەك ستيپەنديا اشۋ كەرەك، ونى اشۋ قيىن دا ەمەس، قىمبات تا ەمەس. بالانى وقىتۋ اتا-اناسىنا اۋىر بولعانمەن، جۇرتقا جەڭىل. ەكىنشى، ستيپەنديالاردى ءتۇرلى شكولالاردا اشۋ كەرەك.

 

1913 ج.