InfoHub Logo

الەۋمەتتىك-سىندارلىلىق تۇرعىدان وقىتۋدى ءتۇسىنۋ (Vygotsky، 1978؛ Wood، 1998) وسى باعدار­لامادا ايتىلعان «وقىتۋ مەن وقۋداعى جاڭا تاسىلدەر» نەگىزىندە جاتىر. بالالار ءوزىنىڭ تۇسىنىگىن وزىندىك زەرتتەۋلەرى مەن الەۋمەتتىك ءوزارا بايلانىسقا سايكەس قۇراتىن بەلسەندى ءبىلىم الۋشىلار بولىپ تابىلادى. «ديالوگ نەگىزىندە وقىتۋ جانە وقۋ» (Mercer، 1995؛  Alexander 2008)، مەتاسانا نەمەسە «قالاي وقۋ كەرەكتىگىن ۇيرەنۋ» (Flavell، 1976؛ Vygotsky، 1978) دەگەن اتاۋلارمەن تانىمال پەداگوگيكالىق تاسىلدەر الەۋمەتتىك-سىندارلىلىق يدەيالارىنىڭ قازىرگى زامانعى ماڭىزدى ءتۇسىندىر­مەلەرى رەتىندە قولدانىلادى.

مەن 7 مودۋل ىشىندەگى «وقىتۋ مەن وقۋداعى جاڭا تاسىلدەردى» ساباقتارىمدا كوبىرەك قولداندىم. ويتكەنى مەن وسى كۋرسقا دەيىنگى ساباقتارىمدا ديالوگتى پايدالانعانىممەن، ونىڭ سونشالىقتى ماڭىزدىلىعىنا كوپ ءمان بەرمەپپىن. ءداستۇرلى وقىتۋدا ءمۇعالىمنىڭ ءرولى باسىمىراق بولىپ، وقۋشىنىڭ دۇرىس ەمەس جاۋابىن تۇزەپ، ءوز ويلارىن ايتۋعا، توپتا تالقىلاپ، وي بولىسۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيمىز.مەن  بارنستىڭ  (1971)  سىنىپتا  ءتىل  قانشالىقتى  قولدانىلسا،  وقۋشىلاردىڭ  ءبىلىم  الۋىنا  سونشالىقتى  اسەر  ەتەتىندىگى  ايتىلادى  دەي  كەلە    باستاۋىش  سىنىپتاردا  تىلدىك  قارىم-قاتىناستىڭ  ماڭىزى  زور.  سەبەبى  ءمۇعالىم  مەن  وقۋشى،  وقۋشى  مەن  وقۋشى  تىلدىك  قارىم-قاتىناسىنىڭ  ارقاسىندا  بىلىمدەرىن  شىڭداي  الادى. سوندىقتان مەن وقۋشىلاردىڭ وزىندىك وي-پىكىرىن جۇيەلەۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن وقۋشىلارمەن پىكىر الماسۋ جانە وقۋشىلار اراسىندا ءوزارا سۇحبات جۇرگىزۋلەرىنە مۇمكىندىك بەرىپ، وقۋدى ءوز بەتىنشە جالعاستىرا الۋدى جانە ءبىلىم جيناۋ جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز مويىندارىنا الۋدى مەڭگەرتۋگە ماقسات قويدىم.

 مەن «الەكساندەر(2004) وقىتۋداعى اڭگىمەلەسۋ قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ ءبىرسارىندى ۇدەرىسى ەمەس، كەرىسىنشە، يدەيالار ەكىجاقتى باعىتتا جۇرەدى جانە وسىنىڭ نەگىزىندە وقۋشىنىڭ ءبىلىم الۋ ۇدەرىسى العا جىلجيدى» (مان 40-بەت) دەگەن پىكىرىن ۇنەمى باسشىلىققا الدىم. مەن وسى كۋرسقا دەيىنگى ساباقتارىمدا كوبىنە ءمۇعالىم-وقۋشى اراسىنداعى ديالوگتى قولدانىپ كەلدىم. ولارمەن سۇحبات جۇرگىزۋ ماقساتىندا سۇراق-جاۋاپ جۇرگىزدىم. ال وقۋشىلار ارسىندا ديالوگتىك قارىم-قاتىناس جۇرگىزۋدى سيرەك قولدانىپ كەلدىم. تىزبەكتەلگەن ءتورت ساباعىمدى ءوتۋ بارىسىندا ديالوگتىك وقىتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىم. وقۋشىلاردىڭ ديالوگ ارقىلى ءوزارا قارىم-قاتىناسقا تۇسەتىندىگى، پىكىر الماسۋى، بىرلەسىپ تاپسىرمانى ورىنداۋى، ىنتىماقتاستىق اتموسفەرا قۇراتىنى، ديالوگ ارقىلى سىني كوزقاراس قالىپتاساتىندىعى، ديالوگتىڭ ءۇش ءتۇرلى باعىتتا جۇرەتىندىگىن ءبىلدىم.

انا ءتىلى پانىندە ءتىلدىڭ ەڭ باستى قىزمەتى- قارىم-قاتىناس جاساۋ. انا ءتىلى ساباعىندا قارىم قاتىناس جاساۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن جاعداي- وقۋشىلاردىڭ  سوزدىك قورىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. تالقىلاۋعا تۇسكەن تاقىرىپ وقۋشىلاردى قىزىقتىرىپ جاتسا، ءوز ويلارىن قىسقا عانا جەتكىزىپ جاتتى.  مەنىڭ ويىمشا، وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ۇلكەيگەن سايىن سوزدىك قورلارى مولايىپ سويلەۋ قابىلەتتەرى جوعارىلايدى.

وتىلگەن ءار ساباقتا ديالوگ پايدالانىلدى. سەبەبى ساباقتىڭ مازمۇنى سۇراق جاۋاپتان تۇرادى ەمەس پە؟ اسىرەسە انا ءتىلى ساباقتارىندا وقۋشىنىڭ  سويلەۋ قابىلەتىن سۇراق -جاۋاپ ارقىلى  دامىتۋعا  بولادى. وقۋشىنىڭ ءبىلىم الۋىن قولداۋ ءۇشىن سۇراق قويۋدىڭ تۇرتكى بولۋ، سىناقتان وتكىزۋ جانە قايتا باعىتتاۋ سياقتى تۇرلەرىن پايدالاندىم.  مەنىڭ   ءبىرىنشى  جاۋاپ   الۋ   ءۇشىن  قوياتىن    تۇرتكى سۇراقتارىما  قاراپايىم جاۋاپتارمەن جاۋاپ بەردى.    بۇل سۇراق تۇرلەرىن ساباقتىڭ بارلىق تۇرلەرىندە پايدالاندىم. اسىرەسە ساباقتى قورىتىندىلاۋدا سۇراق- جاۋاپتىڭ وقۋشى ءۇشىن دە، ءمۇعالىم ءۇشىن دە پايداسى كوپ. ءوزىم سۇراقتى قويا وتىرىپ وقۋشىلاردىڭ ساباقتى قانشالىقتى مەڭگەرگەنىن بايقادىم.  وقۋشىلاردىڭ  اراسىنداعى  بىر-بىرىمەن ۇعىنىسۋى، قارىم-قاتىناس  جاساۋى،  ديالوگ قۇرا  ءبىلۋ ارەكەتى  ارقىلى جۇزەگە اسادى . 

            مەرسەر مەن ليتلون (2007) ءوز ەڭبەكتەرىندە «ديالوگ ساباقتا وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋمەن قاتار ولاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە ۇلەس قوساتىندىعىن اتاپ كورسەتەدى» (مان 19 بەت)-دەگەندەي تىزبەكتەلگەن 2-ساباعىمدى باستاماس بۇرىن وقۋشىلار اراسىندا پسيحولوگيالىق احۋالدى رەتتەپ الۋ ءۇشىن  «مەن سەندەردىڭ بويلارىڭنان مىنا قاسيەتتەردى كورگىم كەلەدى» ترەنينگىن ويناتتىم. بۇل ترەنينگتىڭ ماقساتى وقۋشىلاردى ءارى توپقا ءبولۋ، ءارى وتكەن ساباقپەن (ا. بايتۇرسىنوۆ اققۋ، شورتان ءھام شايان) بايلانىستىرىپ العىم كەلدى. وقۋشىلار شەڭبەر بويىنا تۇرىپ جاتقاندا كوڭىلسىز تۇرعان وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارىپ، ماداقتاۋلار ايتتىم. بالالار كورزيناداعى ستيكەرلەردى الىپ، ونداعى ادام بويىندا كەزدەسەتىن ۇنامدى قاسيەتتەردى بىر-بىرلەپ وقىپ شىقتى. بارلىعى وقىپ بولعان سوڭ مەن سۇراق قويدىم. «كازىر سەندەر ادام بويىنداعى قانداي قاسيەتتەردى وقىپ شىقتىڭدار؟».  ولار: «بۇل ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەر»- دەپ جاۋاپ بەردى. اسەل: اپاي، اباي اتامىز ايتقان بەس اسىل ءىس ( تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راحىم) سياقتى بارلىعى جاقسى قاسيەتتەر ەكەن دەدى. بەكزات: «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق»- سياقتى قاسيەتتەردەن اۋلاق ءجۇرۋىمىز كەرەك. مەن بۇل ەكى وقۋشىمنىڭ ساباققا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءفورماتيۆتى تۇردە باعالاپ، ماداقتاۋلار ايتۋدى ءجون سانادىم.

 ۆىگوتسكييدىڭ ءبىلىم بەرۋدەگى ءسوزدىڭ، سويلەۋدىڭ نەگىزگى ءرولى تۋرالى پىكىرى ەمپيريالىق زەرتتەۋدە قولداۋ تاپقان. بارنس (1971) سىنىپتا ءتىل قانشالىقتى قولدانىلسا، وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم الۋىنا سونشالىقتى اسەر ەتەتىنىن ايتادى. بارنس ءبىلىم بەرۋدىڭ ءمۇعالىمدى سەلقوس تىڭداعاندا عانا ەمەس، ۆەربالدى قۇرالداردى قولدانۋ ناتيجەسىندە، ياعني سويلەسۋ، تالداۋ جانە دالەلدەۋ  بارىسىندا جۇزەگە اساتىنىن كورسەتتى. كەيىنىرەك مەرسەر جانە حودجكينسون (2008) زەرتتەۋلەرى بارنستىڭ ەرتەرەكتەگى جۇمىسىنا نەگىزدەلە قۇرىلىپ، ءبىلىم بەرۋ بارىسىنداعى ديالوگ اتقاراتىن نەگىزگى رولگە نازار اۋدارۋدى ماقسات ەتكەن. ديالوگ وقۋشىلاردىڭ تاقىرىپ بويىنشا ءوز ويلارىن بىلدىرۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى، باسقا ادامداردىڭ دا ءتۇرلى يدەيالارىن ءتۇسىندىرىپ ايتۋىنا، مۇعالىمدەرگە وقۋشىلارعا ءبىلىم بەرۋ بارىسىندا ولاردىڭ وقۋشىلارى قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى.

وسىدان كەيىنگى ىس-ارەكەتىم ۇيگە بەرىلگەن «بىرلىك-تۇبى تىرلىك» تاقىرىبىندا جازىلعان ەسسەلەرىن توپتا وقىپ، تالقىلاپ،ۇزدىك شىعارمانى انىقتاتۋ بولدى. وقۋشىلار جازعان شىعارمالارىن وقىپ، توپتا تالقىلاپ، اراسىنان ماعىناسى جاقسى دەپ تاپقان شىعارمالارىن وقىدى. وسىنداي ءادىستىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ اراسىندا پىكىرتالاس تۋدى. مىسالى. دياس پەن ەلامان  «مەنىڭ دە شىعارمام ۇزدىك شىعارما»   دەپ كەلىسپەي  قالدى. «بارنس (1976) پەن مەرسەردىڭ (2000) ايتۋىنشا، زەرتتەۋشىلىك اڭگىمە –مۇعالىمدەردىڭ وقۋشىلاردى اڭگىمەگە تارتۋ كەزىندە دامىتۋ قاجەت بولىپ تابىلاتىن اڭگىمەنىڭ ءتۇرى»-دەگەندەي مەن ءوزىم بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن كوشباسشى رەتىندە ەكەۋىنە دە جازعان شىعارمالارىن  وقىتىپ، سىنىپپەن تالقىلاۋدى ۇسىندىم. وقۋشىلار اراسىندا اڭگىمەنىڭ زەرتتەۋشىلىك ءتۇرى ورىن الدى.  بيبولات: «ەكەۋىنىڭ دە شىعارماسى جاقسى جازىلعان» دەسە، ارۋجان: «دياسقا قاراعاندا ەلاماننىڭ شىعارماسىنىڭ ءمانى تەرەڭدەۋ، قورىتىندى رەتىندە دوستىق تۋرالى  ماقالمەن اياقتاعان. سول سەبەپتى ەلاماننىڭ شىعارماسى جاقسى جازىلعان».  وقۋشىلار ءوزارا كەلىسىمگە  كەلىپ  ءفورماتيۆتى باعا بەردى. ءبىز وسى كۋرسقا دەيىنگى ساباقتارىمىزدا ديالوگتى وقىتۋدى پايدالانعانىمىزبەن  ءمۇعالىمنىڭ ءرولى باسىمىراق، ياعني ءوزىمىز ۇستەمدىك جۇرگىزىپ وقۋشىلاردىڭ سويلەۋىنە، ءوز ويلارىن جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيتىنىمىزدى ءتۇسىندىم. ويتكەنى ساباقتا تەك ءبىز سويلەيمىز، سۇراق قويامىز، نۇسقاۋ بەرۋ ءۇشىن تاقتاعا جازامىز، تۇسىندىرەمىز، كورسەتەمىز جانە ولاردان تىنىشتىقتى تالاپ ەتەمىز. وسىلايشا ءبىز وقۋشىلاردىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن جوعالتۋىنا  جانە بەلسەندىلىگىنىڭ كەمۋىنە سەبەپشى بولادى ەكەنبىز.  «ءبىرىنشى تەزيس: جاڭا نارسەنى وقىتۋ ادامنىڭ نەنى بىلەتىنىمەن جانە تۇسىنەتىنىمەن بايلانىستى»(مان 35بەت)- دەپ كورسەتىلگەندەي جاڭا ساباققا بايلانىستى وي قوزعاۋ ماقساتىندا «ارا مەن شىبىن» مىسالىن وتكەندە 3 توپقا سۇراق قويدىم.  بۇل تاپسىرمانىڭ ماقساتى ساباقتىڭ نەگىزگى يدەياسىن اشۋ بولاتىن.

قوناق دەپ كىمدى ايتامىز؟

«قوناقجاي» دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟

قوناقتىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟

وقۋشىلار 1مينۋت ىشىندە توپتا سۇراقتى تالقىلاپ، ارسىنان ءبىر وقۋشى جاۋاپ بەرۋ تاپسىرىلدى.  2-توپتاعى وقۋشىلار سۇراققا دۇرىس جاۋاپ بەرە المادى. ولار «قوناقجاي» دەگەن ءسوزدى تۇسىندىرگەندە: « قوناق كەلگەندە وتىراتىن جاقسى ورنى، جايى»-  دەپ قىسقا عانا قايىردى. «كىسى ۇيىنە كەلگەن قوناق اسىنا ەمەس، ءۇي يەسىنىڭ قاس-قاباعىنا قارايدى. كەلگەن قوناقتى جىلى شىرايمەن كۇلىپ قارسى العان ادامدى قوناقجاي دەيمىز»- سىندى جاۋاپ كۇتكەن ەدىم، ءبىراق دۇرىس جاۋاپ بولمادى. مەن سۇراقتى باسقا توپتاعى وقۋشىلارعا قايتا باعىتتاپ: «كومەكتەسە الاتىندار بار ما؟» دەپ سۇراق قويدىم. باسقا توپتاعىلاردا وسى جاۋاپتى ايتتى. مەن ءوزىم كوشباسشى رەتىندە وقۋشىلارعا قوناقجايلىلىق» تۋرالى تۇسىنىكتىڭ ماعىناسىن بىرلەسىپ اشۋ ماقساتىندا  «قوناق كۇتۋ جانە قوناققا بارۋ ادەبىن» ەستەرىنە ءتۇسىردىم. «قوناق كەلگەندە قانداي ادەپتىلىك ساقتايمىز»؟  وقۋشىلار لەزدە «قوناق كەلگەندە سالەم بەرۋ كەرەك، قولىنا سۋ قۇيۋ كەرەك، كورپەشە توسەۋ كەرەك». «وسى ارەكەتتىڭ بارىندە قوناققا قانداي كوڭىل-كۇيىمىزدى بىلدىرەمىز»؟ وسى كەزدە ايان اتتى وقۋشىم تۇرىپ: «قوناقتى مەيلىنشە كۇلىپ قارسى الىپ، كۇلىپ شىعارىپ سالامىز»-دەدى. وسى كەزدە مەن كوشباسشى رەتىندە ويدى قورىتىندىلاپ «مىنە، وسى ايتىلعان سوزدەردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرسەك، قوناقجايلىلىق تۋرالى بىلەمىز» -دەپ ايتتىم. وسىدان سوڭ وقۋشىلار ايتىلعان سوزدەردى سىن تۇرعىسىنان سارالاپ، ءتۇيىندى ويدى ايتتى. وسى ءبىر سۇراق-جاۋاپ الۋ بارىسىندا مەرسەردىڭ «اڭگىمەگە سىنىپتا باستاما جاسايتىن جانە دە ونى باقىلاپ وتىراتىن ادام ءمۇعالىم بولىپ تابىلادى» دەگەن ءتۇيىندى ويىمەن تولىقتاي كەلىسىتىنىمدى ءتۇسىندىم. شۋلماننىڭ  پىكىرىنشە  مۇعالىمدە « باس، جۇرەك، قول» ءۇش كومەكشىنىڭ  ءبىرتۇتاستىعى بولعان جاعدايدا  عانا وقۋشىلاردىڭ  ءوز وقۋىنا جاۋاپتى بولۋى، ءمۇعالىمنىڭ وقۋشىنىڭ  تاقىرىپتى ءوز بەتىمەن  مەڭگەرۋىن ءتۇسىنۋى  مەن  باعالاۋى  جۇزەگە اسادى دەپ سەندىرەدى. كەمبريدج تاسىلدەرى بويىنشا  وقىتۋ  باعدارلاماسىنىڭ  ءون بويىندا  ءمۇعالىم – وقۋشى ارەكەتتەستىگى تىعىز بايلانىستا كورسەتىلەدى. ءمۇعالىم دايىن ءبىلىمدى بەرۋشى  رولىندە ەمەس، باعىتتاۋشى، سىلتەۋشى  رولىنە ەنۋى قاجەتتىگى  ايتىلادى. وسىدان كەلىپ  وقۋشىنىڭ  پوزيسياسى دا ايقىندالادى. وقۋشى دايىن ءبىلىمدى الۋشى ەمەس، ءوزىنىڭ وقۋىنا جاۋاپتى تۇلعا رەتىندە قاراستىرىلادى.

    مەن ساباقتارىمدا وقۋشىلارعا سۇراق قويۋ كەزىندە، ولارمەن سۇحباتتاسقان كەزدە، بىر-بىرىنە سۇراق قويۋ كەزىندە ديالوگتىك وقىتۋ ءادىسىن كەڭىنەن قولداندىم. تىزبەكتەلگەن ساباقتارىمدا («اققۋ، شورتان ءھام شايان»، «ارا مەن شىبىن»، «ارىستان مەن تىشقان»، «اراشا»  وقۋشىلارعا رولدىك ويىن تاپسىرمالارىن  بەردىم. سول كەزدە وقۋشىلاردىڭ جۇمىس جاساۋى تەك ديالوگتىك ادىسپەن ءوربىدى. وقۋشىلارىما رولدىك ويىندار بەرگەن كەزدە ديالوگتىك وقۋدىڭ ماڭىزدىلىعى بايقالادى. بالالارعا ءۇي تاپسىرماسىنا رولگە ءبولىپ  وقۋعا بەرەمىن. بالالار جۇپ بولىپ جۇمىس جاسايدى.

ۆىگوتسكيي كوگنيتيۆتى دامۋدىڭ، وقۋشىلار  وزدەرىنىڭ  (جادا)  «جاقىن  اراداعى  دامۋ  ايماعىندا»  جۇمىس  ىستەسە،  جاقساراتىندىعىن  اتاپ  كورسەتكەن  (مان 39 بەت) -دەگەندەي «اراشا»  مىسالىن وتكەندە وقۋشىلارعا  وقۋلىقتاعى مىسالدى وقىپ، مىسالداعى ءتۇيىندى ويدى اشۋ ماقساتىندا رولگە ءبولىپ، ساحنالاۋعا تاپسىرما بەردىم. تاپسىرمانى ورىنداۋ بارىسىندا بىر-بىرىمەن ەركىن اڭگىمەلەسۋگە، مادەنيەتتى سويلەۋگە ۇيرەنە باستاعانىن بايقادىم. توپ ىشىندە ىنتىماقتاستىق اتموسفەراسى ورناعانىن، ماحانوۆا انار، قۇرال مەرەيدىڭ اكتەرلىك قابىلەتتەرى بايقالىپ، ءبىر قىرىنان اشىلعانداي بولدى. ساباقتا  كوشباسشىلىق جاساعان وقۋشىلار دا بولدى. ولار  جارىلقاسىن، ەلامان، سىمبات، انار جانە داريعالار بولدى. اتالعان وقۋشىلارىمنىڭ كوشباسشىلىعى رولدىك ويىن تاپسىرماسىندا انىق بايقالدى. دالەلدەي كەتەر بولساق جارىلقاسىن، سىمبات، داريعالار ۇنەمى ساحناعا شىعىپ جۇرگەندىكتەرىن دالەلدەپ، تاپسىرمانى ورىنداۋ بارىسىندا ەش قىسىلماستان ەركىن وينادى. جانە كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسىن ءدال بەرۋگە تىرىستى. ساباق ءوتۋ بارىسىندا مەن  وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن كوزقاراستارى ءبىرشاما وزگەرگەنىن بايقادىم.

مەرسەر ۇسىنعانداي، «ەگەر بالالارعا بىر-بىرىمەن سويلەسۋگە مۇمكىندىك بەرىلسە، ولار بىر-بىرىنە ويلارىن ايتادى جانە پىكىر الماسۋ بارىسىندا ءوز پىكىرلەرىن نەگىزدەۋگە مۇمكىندىك الادى. بۇل وقۋشىلاردىڭ جوعارى دەڭگەيدە ويلانۋىنا اكەلەدى»  (مان  40 بەت).

مەنىڭ پىكىرىمشە جۇپپەن جۇمىس ىستەۋ بىرلەسىپ، ءبىر –بىرىنە كومەكتەسىپ جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك جاسايدى. وسى ارقىلى ولار  ءبىر –ءبىرىنىڭ بىلىمدەرىن تولىقتىرىپ ءبۇتىن ءبىر دۇنيە پايدا بولدى. وسى ادىستەردىڭ ناتيجەسىندە ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋگە بەيىمدەلدى. ءار بالا ءوز قۋانىشىن دوستارىمەن بولىسۋىنە مۇمكىندىك تۋدى. سونىمەن قاتار  وزگەلەردىڭ ويىن تىڭداپ، جۇيەلەپ، بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەندى. جالپى توپتىق، جۇپتىق جۇمىس ارقىلى بىر-بىرىنە كومەكتەسە الدى، ءبىر-بىرىنىڭ ويىن ءبىلىپ جانە ۇلگەرىمى تومەن  وقۋشىلاردىڭ دا جاقسى جۇمىس جاساي الاتىندىقتارىنا ابدەن مۇمكىن بولادى دەپ سەندىم، جانە ولار وسى ءادىس-تاسىل ارقىلى وزگەلەردىڭ دە تىڭداپ، جۇيەلەپ، بىرلەسىپ، اقىلداسا كەلىپ ءبىر جاقسى ءتۇيىندى ويعا كەلەتىندىكتەرىنە سەندىم.

«وقۋشىلاردى  ءححى عاسىردا جانە كەيىنگى عاسىرلاردا  دا ءومىر ءسۇرۋ  ءۇشىن قاجەتتى داعدىلار مەن جانە قاسيەتتەرمەن قارۋلاندىرۋ –مۇعالىمدەر ءۇشىن ىنتالاندىرۋشى كۇش بولىپ تابىلادى. بالالار كۇننەن –كۇنگە قولجەتىمدىلىك ارتىپ كەلە جاتقان اناعۇرلىم كەڭ كوممۋنيكاسيالىق ۇدەرىستەرگە ءتيىمدى جانە ويداعىداي  قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سىني تۇرعىدان ويلاۋ مەن زەرتتەۋ داعدىلارىن دامىتۋ كەرەك» (الەكساندەر2008) دەلىنگەن.  مىنە وسى پىكىردى ەسكەرە كەلە مەن ساباقتارىمدا وقۋشىلاردىڭ بىرلەسكەن سۇحباتى ۇلكەن ناتيجە كورسەتەتىنىن بايقادىم.  ادامداردىڭ اراسىنداعى بىر-بىرىمەن ۇعىنىسۋى، قارىم-قاتىناس جاساۋى، ديالوگ قۇرا ءبىلۋ ارەكەتى ارقىلى جۇزەگە اسادى.   ديالوگ  جۇرگىزۋ مۇمكىندىگى بولعان جاعدايدا ، وقۋشىلارعا ءبىلىم بەرۋ جەڭىل بولادى. سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ بىرلەسكەن سۇحباتى ۇلكەن ناتيجە كەلتىرەتىندىگىن كورسەتەتىن جەتكىلىكتى دالەلدەر بار. ولار:

• وقۋشىلاردىڭ تاقىرىپ بويىنشا ءوز ويلارىن بىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى؛
• باسقا ادامداردا ءتۇرلى يدەيالاردىڭ بولاتىندىعىن وقۋشىلاردىڭ تۇسىنۋلەرىنە كومەكتەسەدى؛
• وقۋشىلاردىڭ ءوز يدەيالارىن دالەلدەۋىنە كومەكتەسەدى؛
• مۇعالىمدەرگە وقۋشىلارعا ءبىلىم بەرۋ  بارىسىندا ولاردىڭ وقۋشىلارى
• قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى؛

مەرسەردىڭ زەرتتەۋىنە سايكەس ديالوگ ارەكەتىنىڭ بارلىق تۇرلەرىن پايدالاندىم.  ولار : اڭگىمە- دەبات، توپتىق اڭگىمە، زەرتتەۋشىلىك اڭگىمە. وسى اڭگىمەلەسۋ تۇرلەرىنىڭ ىشىنەن ساباقتا پايدالانعانىم زەرتتەۋشىلىك اڭگىمە. زەرتتەۋشىلىك اڭگىمەنىڭ پايدالى تۇستارى:

-  وقۋشىلار اقىلعا قونىمدى مالىمەت ۇسىنادى؛

- وقۋشىلاردىڭ يدەياسى پايدالى رەتىندە باعالانعانىمەن ، مۇقيات باعالاۋ جۇرگىزىلەدى؛

- وقۋشىلار ءبىر- بىرىنە سۇراق قويادى؛

- وقۋشىلار  سۇراق قويادى جانە ايتقاندارىن دالەلدەيدى؛

- توپتاعى قاتىسۋشىلار كەلىسىمگە جەتۋگە تىرىسادى؛

ءمۇعالىم وقۋشىلاردىڭ پىكىرلەرىن سالىستىرا وتىرىپ، وسى ناتيجەلەردى بالالاردىڭ نە بىلەتىنى تۋرالى اقپاراتتى بارلىق سىنىپپەن تالقىلاۋعا پايدالانۋمەن قاتار، وقۋدى وڭايلاتا تۇسەدى. مۇنداي ءادىس بالالارعا ءوز يدەيالارىن ۇلكەن توپتارمەن اڭگىمە قۇرماس بۇرىن تۇجىرىمداي جانە ۇيىمداستىرا بىلۋگە كومەكتەسەدى. توپتاعى جۇمىس زەرتتەۋ تالقىلاۋلارىن ىنتالاندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. بىرلەسكەن جۇمىس ءۇشىن وقۋشىلاردى توپتارعا جاي ءبولۋ ولاردىڭ سويلەۋ داعدىلارىن دامىتۋعا كومەكتەسپەيدى. ەگەر وقۋشى تالقىلاۋدىڭ استارىن بىلمەسە جانە اڭگىمەلەسۋ، تىڭداۋدا بىر-بىرىنە كومەكتەسۋ  ءۇشىن داعدىلارى بولماسا، ولار تالقىلاۋلار نەمەسە تاپسىرمالاردان ايتارلىقتاي تابىس الا المايدى دەپ ويلايمىن. وقۋشىلار ساباق بارىسىندا تاقىرىپ بويىنشا بىر-بىرىمەن قالاي دا سويلەسۋ قاجەت:  ولار اڭگىمەنى دامىتۋ ءۇشىن ءتۇسىنىپ، ءوز ماقساتتارىمەن ءبولىسۋى ءتيىس.

            توپتاعى جۇمىس زەرتتەۋ تالقىلاۋلارىن ىنتالاندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. بىلەسكەن جۇمىس ءۇشىن وقۋشىلاردى توپتارعا جاي ءبولۋ ولاردىڭ سويلەۋ داعدىلارىن دامىتۋعا كومەكتەسپەيدى. ەگەر وقۋشى تالقىلاۋدىڭ استارىن بىلمەسە جانە اڭگىمەلەسۋ، تىڭداۋدا بىر-بىرىنە كومەكتەسۋ  ءۇشىن داعدىلارى بولماسا، ولار تالقىلاۋلار نەمەسە تاپسىرمالاردان ايتارلىقتاي تابىس الا المايدى دەپ ويلايمىن. وقۋشىلار ساباق بارىسىندا تاقىرىپ بويىنشا بىر-بىرىمەن قالاي دا سويلەسۋ قاجەت: ولار اڭگىمەنى دامىتۋ ءۇشىن ءتۇسىنىپ، ءوز ماقساتتارىمەن ءبولىسۋى ءتيىس.

ناتيجەدە وي شاقىرۋ – كەزەڭىندە وقۋشىلارىما سۇراقتار قويعان كەزدە وسى ءتاسىلدى پايدالاندىم. وقۋشىلارعا ويلاۋعا مۇمكىندىك بەرە وتىرىپ، وزىمە كەرەكتى جاۋاپ الدىم. ولار جان-جاقتى ويلانا وتىرىپ جاۋاپ بەردى.

قورىتا كەلە وقۋشىلاردىڭ بىلەتىندىگىن، بىلمەيتىندىگىن اڭىقتاۋ ءۇشىن جاقسى قارىم-قاتىناس، تىلدىك داعدىلارعا، تۇسىنىكپەن قاراۋىمىز كەرەك.

كەلەشەكتە وسى ديالوگ اركىلى وكىتۋدا وكۋشىلاردىن بىلىمدەرىن اسىرعىم كەلەدى. توپتاعى جۇمىس وقۋشىلارعا قويىلاتىن الەۋمەتتى سياقتى ، تانىمدىق تالاپتاردى دا قاراستىرادى، ءارتۇرلى تاپسىرما تۇرلەرىندە جاۋاپتاردىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرى انىقتالاتىن بولادى. سوندىقتان توپتارعا ءبولۋ اتالعان تاپسىرمالاردىڭ ماقساتتارىنا ساي كەلەتىندىگىن ءبىلۋ وتە ماڭىزدى. شاعىن توپتا جۇمىستى جوسپارلاعان كەزدە بۇل ۇدەرىسكە جانە كۇتىلەتىن ناتيجەگە اسەر ەتەتىن  بولعاندىقتان، وقۋشىلارعا ۇسىنىلاتىن تاپسىرمالار تۇرلەرىن جەڭىلدەتۋ قاجەت.

كەلەشەكتە ۇلگەرىمى تومەن وقۋشىلاردى توپتىق جۇمىستا «ديالوگتىك وقىتۋ» ارقىلى پانگە قىزىعۋشىلىقتارى مەن بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرامىن.

(مان 41-بەت)      

وسى كۋرس  ءوتۋ  كەزىندەگى ساباق تۇسىرىلىمدەرىندە  ديالوگتىك وقىتۋدىڭ  ءتۇرىن  وقۋشىلاردىڭ  شاماسى  كەلگەنىنشە  قولداندىم. الداعى ۋاقىتتا دا وسى ادىستەردى پايدالانۋ ارقىلى وقۋشىلارعا انا ءتىلىن ءوز دارەجەسىندە  مەڭگەرتۋگە تىرىسامىن.  وقۋشىلار وزدەرىنىڭ ەموسيالىق جانە الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرىن ءارتۇرلى تاسىلدەرمەن كورسەتىپ جاتادى. ولار وقشاۋلانىپ قالا الادى، ءوز ويلارىن جيناقتاي المايتىن وقۋشىلار دا بولدى، ال كەيبىر وقۋشىلار وتە بەلسەندى قاتىستى . وقۋشىلار توپتىق جۇمىستا ءبىر – ءبىرىنىڭ ايتقانىن تىڭداي وتىرىپ، جاقىن اراداعى دامۋ ايماعىن دامىتاتىنىنا سەندىم.  وقۋشىلارعا ديالوگتىك وقىتۋ ءادىسى- ساباقتاردا ۇنەمى ءوزارا سۇحباتتاسىپ، پىكىر الماسىپ تاقىرىپتى كەڭىنەن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ناتيجەسىندە وقۋشىلار بىر-بىرىمەن ەركىن اڭگىمەلەسىپ، سويلەۋ مادەنيەتى قالىپتاستى. ادەبي ءتىلدىڭ نورمالارىن ساقتاۋعا داعدىلاندى، ويىن قىسىلماي انىق ايتۋعا داعدىلاندى.

كەلەشەكتە وقۋشىلارىمدى توپتىق جۇمىستا «ديالوگتىك وقىتۋ» ارقىلى پانگە قىزىعۋشىلىقتارى مەن بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرامىن.

    

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر 

1. مۇعالىمگە ارنالعان نۇسقاۋلىق . (2012 )
2. 1-بەتپە-بەت كەزەڭىندەگى رەسۋرستار.

---